mapa resursa_crne gore

Vlada Crne Gore MINISTARSTVO EKONOMIJE

MAPA RESURSA koja obuhvata prirodne i kulturne karakteristike, geografski poloaj, ljudske i druge resurse sa

procjenom optimalnih pravaca specijalizacije regiona Crne Gore

Avgust 2011

Mapa resursa Crne Gore

2

SADRAJ

1. UVOD ............................................................................................................................................................................ 8 1.1. Koncepcija studije i mape resursa, potencijala i specijalizacije regiona ................................................................. 8

1.2. Nacionalna strateka i zakonska osnova ................................................................................................................ 9

1.3. EU perspektiva ...................................................................................................................................................... 10

2. ANALIZA RESURSA ................................................................................................................................................. 11 2.1. Uvod u resursnu osnovu ....................................................................................................................................... 11

2.2. Prostorni resursi ................................................................................................................................................... 11

2.2.1. Prirodna dobra .............................................................................................................................................. 12

2.2.2. Turistiki resursi ............................................................................................................................................ 20

2.2.3. Energetski potencijali ..................................................................................................................................... 25

2.2.4. Poljoprivredni resursi ..................................................................................................................................... 30

2.2.5. Ribarstvo ........................................................................................................................................................ 37

2.2.6. Kulturno-istorijska dobra ............................................................................................................................... 41

2.3. Tehnika infrastruktura ......................................................................................................................................... 45

2.3.1 Saobraajna infrastruktura ............................................................................................................................. 45

2.3.2. Elektroenergetska infrastruktura ................................................................................................................... 52

2.3.3. Vodovodna i komunalna infrastruktura ......................................................................................................... 54

2.3.4. Upravljanje otpadom ..................................................................................................................................... 56

2.3.5.Telekomunikaciona infrastruktura .................................................................................................................. 58

2.4. Preduzetnika infrastruktura ................................................................................................................................. 59

2.4.1. Privatni sektor ................................................................................................................................................ 59

2.4.2. Podrka razvoju preduzetnitva ..................................................................................................................... 64

2.4.3. Biznis zone ...................................................................................................................................................... 66

2.5. Ljudski kapital ........................................................................................................................................................ 69

2.5.1. Stanovnitvo ................................................................................................................................................... 69

2.5.2. Obrazovanje i nauna djelatnost ................................................................................................................... 75

2.6. Administrativni kapaciteti optina......................................................................................................................... 77

2.6.1. Izraene strategije i planovi ........................................................................................................................... 78

2.6.2. Zaposleni u jedinicama lokalne samouprave ................................................................................................. 79

2.6.3. Poreska regulativa i izvori finansiranja JLS ..................................................................................................... 80

2.7. Izvori sredstava za finansiranje razvoja ................................................................................................................. 81

3. POTENCIJAL I SPECIJALIZACIJA REGIONA ..................................................................................................... 88 3.1. Stvaranje BDP ........................................................................................................................................................ 88

3.2. Spoljnotrgovinska razmjena .................................................................................................................................. 90

3.3. Osvrt na dosadanji razvoj regiona i upotrebu raspoloivih resursa ..................................................................... 92

3.3.1. Primorski region ............................................................................................................................................. 93

3.3.2. Sredinji region............................................................................................................................................... 94

3.3.3. Sjeverni region ............................................................................................................................................... 96

4. SWOT ANALIZA ........................................................................................................................................................ 98 5. SMJERNICE I PREPORUKE ................................................................................................................................ 103 6. MAPA RESURSA .................................................................................................................................................... 106 7. PRILOZI .................................................................................................................................................................... 107 8. LITERATURA ............................................................................................................................................ 150


3

Skraenice AD Akcionarsko drutvo ADSL Asimetrina digitalna pretplatnika linija (Asymmetric Digital Subscriber Line) BDP Bruto domai proizvod BiH Bosna i Hercegovina CANU Crnogorska akademija nauka i umjetnosti CANU Crnogorska akademija nauka i umjetnosti CBCG Centralna banka Crne Gore CEFTA Centralnoevropski ugovor o slobodnoj trgovini CG Crna Gora CO2 Ugljen dioksid DOO Drutvo sa ogranienom odgovornou DPP Detaljni prostorni plan DSL Dravna studija lokacije DUP Detaljni urbanistiki plan EBRD Evropska banka za obnovu i razvoj EIB Evropska investiciona banka EPCG Elektroprivreda Crne Gore EU Evropska unija EUR Euro GEF Globalni fond za ivotnu sredinu GIZ Njemaka organizacija za razvojnu saradnju GUP Generalni urbanistiki plan HE Hidroelektrana HMZCG Hidrometeoroloki zavod Crne Gore IBA Podruje od znaaja za ptice (Important Bird Area) IGD Istona geografska duina IP Internet protokol IPA Instrument pretpristupne pomoi IRF Investiciono razvojni fond Crne Gore JLS Jedinica lokalne samouprave JU Javna ustanova KV kablovski vodovi LSL Lokalna studija lokacije MHC Mala hidrocentrala mHE Mala hidroelektrana MMSP Mikro, mala i srednja preduzea MONSTAT Zavod za statistiku Crne Gore MSP Mala i srednja preduzea MZ Mjesna zajednica NP Nacionalni park NRP Nacionalni razvojni plan NV nadzemni vodovi NVO Nevladina organizacija PPCG Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine PPPN Prostorni plan posebne namjene PTT Pota, telefon, telegraf PUP Prostorni urbanistiki plan RCG Republika Crna Gora RDC Radio-difuzni centar SDI Strane direktne investicije SFRJ Savezna Federativna Republika Jugoslavija SG Sjeverna geografska irina


4

SMTK Standardna meunarodna trgovinska klasifikacija SPR Strateki plan razvoja SRR Strategija regionalnog razvoja Crne Gore, 2010-2014 SWOT Snage, slabosti, anse i prijetnje TE Termoelektrana TEN Trans evropske mree (Trans-European Networks) TS Trafostanica TSA Satelitski rauni u turizmu (Tourism Satelite Account) TVCG Televizija Crne Gore UCG Univerzitet Crne Gore UDG Univerzitet Donja Gorica UM Univerzitet Mediteran UN Ujedinjene nacije UNDP Razvojni program Ujedinjenih nacija UNESCO Organizacija za obrazovanje, nauku i kulturu Ujedinjenih nacija UP Urbanistiki projekat USAID Agencija Sjedinjenih Amerikih Drava za meunarodni razvoj

Oznake $ dolar euro GWh gigavat as ha hektar hm3 hektometar kubni Hz herc km kilometar km2 kilometar kvadratni kV kilovolt l litar l/s litar u sekundi m metar m/s metar u sekundi m3 metar kubni mnm metara nadmorske visine MVA megavolt amper MW megavat fi (prenik) Pi instalisana snaga Q koliina st/km2 stanovnika na kilometar kvadratni t tona


5

Tabele Tabela 1: Pregled namjene povrina u ha Tabela 2: Pregled najvanijih neobnovljivih mineralnih sirovina Tabela 3: Pregled preporuka za eksploataciju i razvoj rudarske djelatnosti po optinama Tabela 4: Povrina i struktura uma po regionima Tabela 5: Pregled postojeih nacionalno zatienih podruja prirode u Crnoj Gori Tabela 6: Pregled postojeih meunarodno zatienih podruja prirode u Crnoj Gori Tabela 7: Kapaciteti za smjetaj po regionima i optinama Tabela 8: Raspoloivi resursi za proizvodnju elektrine energije u Crnoj Gori Tabela 9: Grupe vodotoka po optinama i rijekama Tabela 10: Podaci o raspoloivom poljoprivrednom zemljitu Tabela 11: Osnovni statistiki podaci o proizvodnji poljoprivrednih gazdinstava Tabela 12: Ulov slatkovodne ribe po vrstama u posljednjih pet godina (t) Tabela 13: Ulov morske ribe po vrstama i njihovim podkategorijama u posljednjih pet godina (t) Tabela 14: Pregled kulturno-istorijskih spomenika po regionima Tabela 15: Duina dalekovodne mree po regionima (u km) Tabela 16: Pregled instalisanih TS na prenosnom sistemu Tabela 17: Osnovni podaci o upravljanju otpadom po optinama Tabela 18: Fiksne telefonske linije po regionima Tabela 19: Internet korisnici po optinama Tabela 20: Struktura preduzea po veliini pregled po regionima Tabela 21: Struktura preduzea po djelatnosti koju obavljaju Tabela 22: Struktura nezaposlenih prema kvalifikacionoj strukturi po regionima Tabela 23: Nezaposleni prema starosnoj strukturi po regionima Tabela 24: Osnovni pokazatelji kretanja stanovnitva po regionima Tabela 25: Starosna struktura stanovnitva Tabela 26: Struktura stanovnitva po aktivnosti i polu Tabela 27: Obrazovna struktura stanovnitva Tabela 28: Prostorni raspored obrazovnih ustanova po optinama Tabela 29: Postojea prostorno-planska i strateka dokumenta po optinama Tabela 30: Iznos kapitalnog budeta Crne Gore Tabela 31: Izvori sredstava za Crnu Goru iz IPA fondova (u milionima EUR) Tabela 32: Kretanje BDP-a u periodu 2003-2009 Tabela 33: Robna razmjena prema SMTK u 2010. godini

Grafici Grafik 1: Generalni bilans raspodjele namjene teritorije Crne Gore Grafik 2: Kapaciteti za smjetaj po vrstama objekata Grafik 3: Struktura unutranje turistike potronje po proizvodima, 2009 Grafik 4: Odnos proizvodnje i potronje elektrine energije u Crnoj Gori (u GWh) Grafik 5: Struktura preduzea po veliini Grafik 6: Raspored preduzea po regionima Grafik 7: Kretanje ukupnog broja zaposlenih po sektorima Grafik 8: Kretanje stope nezaposlenosti u periodu 2003-2010 (%) Grafik 9: Kretanje broja dugorono i kratkorono nezaposlenih lica u periodu 2003-2010 Grafik 10: Struktura broja nezaposlenih po regionima u ukupnom broju nezaposlenih Grafik 11: Uee kratkorone i drugorone nezaposlenosti Grafik 12: Kretanje vitalnog indeksa (ivoroeni na 100 umrlih) u periodu 2005-2010. godine Grafik 13: Struktura bruto dodate vrijednosti i sektora usluga u 2009. godini Grafik 14: Spoljnotrgovinski promet Crne Gore u periodu 2005-2010


6

Slike Slika 1. Karta vodotoka koji su predmet koncesije Slika 2: Stanice i ostala slubena mjesta na mrei pruga Crne Gore i sistem elektifikacije Slika 3:Saobraajna infrastruktura, postojee stanje Slika 4: Prostorni raspored postojeih i planiranih biznis zona u Crnoj Gori Slika 5: Primorski region Slika 6: Sredinji region Slika 7: Sjeverni region

Prilozi Prilog 1: Pregled raspoloivih mineralnih sirovina po regionima, izvor PPCG Prilog 2: Pregled turistikih resursa/potencijala po regionima i optinama, izvor PPCG i optine Prilog 3: Povrina i struktrura uma po optinama Prilog 4: Osnovni podaci o poljoprivrednom zemljitu i njegovoj strukturi korienja po optinama Prilog 5: Kulturno-istorijsko nasljee po optinama Prilog 6: Pregled duine putne mree magistralnih i regionalnih puteva po sekcijama Prilog 7: Pregled duine putne mree lokalih puteva po optinama Prilog 8: Proizvodnja elektrine energije u Crnoj Gori po obimu i tipu (u GWh) Prilog 9: Pregled broja i instalisanih snaga u distributivnoj mrei (EPCG FC Distribucija) Prilog 10a: Infrastrukturni kapaciteti za vodovod i kanalizaciju - primorski i sredinji region Prilog 10b: Infrastrukturni kapaciteti za vodovod i kanalizaciju - sjeverni region Prilog 11a: Fiksne telefonske linije po optinama Prilog 11b: Internet korisnici po optinama Prilog 12: Pregled informacija o postojeim i planiranim privrednim zonama po optinama Prilog 13: Osnovni demografski pokazatelji razvoja stanovnitva Prilog 14: Osnovni pokazatelji obrazovne strukture i aktivnosti stanovnitva po optinama Prilog 15: Pregled visokokolskih ustanova i programa


7


8

1. UVOD

Termin konkurentnost najee se odnosi na poslovnu arenu u kojoj uestvuju privredni subjekti. Meutim, u posljednje vrijeme se ovaj termin sve vie upotrebljava za poreenje ekonomskih performansi zemalja i regiona. Regionalna konkurentnost se odnosi na sposobnost regiona da kreira visoke vrijednosti u oblastima zaposlenosti, standarda i kvaliteta ivota, te da omogui odrivost tih vrijednosti kroz stvaranje ekonomskih prilika i mogunosti svim svojim graanima, u uslovima dananje intenzivno globalne ekonomije1. Glavni indikator konkurentnosti je bruto domai proizvod per capita, meutim, i drugi faktori koji utiu na ekonomsko postignue sve ee su predmet analiza. Ovi faktori obuhvataju: fiziku i drutvenu infrastrukturu, dostupnost lokacije/regiona, kvalitet radne snage, pozitivan okvir za inovacije, kao i efikasnu javnu administraciju i institucije. Vanost navedenog potvruju strateka dokumenta Evropske Unije poput Lisabonske strategije2, koja uvodi niz strukturnih indikatora za praenje ekonomskog i drutvenog razvoja, kao i razvoja ivotne sredine. Ovi indikatori razvrstani su u est cjelina i odnose se na: opte ekonomsko okruenje, zaposlenost, inovacije i istraivanje, ekonomske reforme, drutvenu koheziju i ivotnu sredinu.

Konkurentnost je postala vaan segment politika, pa se obrauje i teorijski. U zavisnosti od teorije regionalnog razvoja3, razlikuju se donekle i kljune pretpostavke, odluujui faktori, te implikacije na (regionalnu) konkurentnost. Koncept konkurentnosti je vieslojan i obuhvata iroku lepezu meusobno povezanih politika, to ukljuuje, izmeu ostalog, preduzetnitvo, istraivanje i razvoj, kao i inovativnost i ljudski potencijal (politike obrazovanja i zapoljavanja). Vano je primijetiti mjeru do koje je privredni rast na svim nivoima obiljeen istim ili slinim uslovima, tako da se rjeenja za poboljanje nacionalne konkurentnosti mogu u velikoj mjeri primijeniti i povezana su sa poboljanom konkurentnou na regionalnom i lokalnom nivou.

Dosadanji regionalni razvoj u Crnoj Gori karakterie izraena nejednakost, koja je uslovljena relativno neadekvatnim pristupom zasnovanim na planskoj ekonomiji, a prati je kontinuirana migracija stanovnitva iz sjevernog prema sredinjem i primorskom dijelu zemlje. Kao najmanje razvijen, sjeverni region Crne Gore karakteriu znatno nepovoljniji ekonomski indikatori, koji se prvenstveno odnose na nie prihode per capita i veu nezaposlenost u odnosu na ostala dva regiona. Nasuprot oekivanjima, upravo najnerazvijeniji region zemlje obiluje realnim resursima koji nisu adekvatno valorizovani.

1.1. Koncepcija studije i mape resursa, potencijala i specijalizacije regiona

Prelaz sa centralno planske na trinu ekonomiju, ratovi u okruenju i sankcije devedesetih godina uslovili su stagnaciju i kolaps velikih fabrika u Crnoj Gori, naroito u sjevernom dijelu zemlje, koje se nisu brzo i dovoljno oporavile kroz proces privatizacije. Znaajan kontigent radne snage, sa specijalizovanim tehnikim znanjima i vjetinama, ostao je neupoljen, a teko se nalazio nain njihove prekvalifkacije za angaovanje u sektoru turizma, koji je dominirao u ogranienom razvoju posljednjih godina. Preostali dio privrede, uglavnom u kategoriji malih i mikro preduzea, karakterie nedovoljni tehnoloki razvoj, nedostatak standarda u poslovanju, kao i nepovoljna starosna i struna struktura radne snage. Bez stratekog pristupa planiranju i razvoju, u ovakvim uslovima, prisutna je, sa jedne strane, neracionalna eksploatacija resursa koja prijeti da trajno ugrozi razvoj pojedinih djelova zemlje, dok sa druge strane postoje brojni neiskorieni resursi.

U posljednjoj deceniji, crnogorsku ekonomiju karakterie pozitivan realni ekonomski rast. U 2008. godini, po paritetu kupovne moi stanovnitva, Crna Gora je bila na nivou od 46% prosjeka EU-27, i prednjaila je u odnosu na najnerazvijenije lanice EU. Meutim, rast privredne aktivnosti na nivou nacionalne privrede nije se reflektovao podjednako na sve regione. Regionalne razlike su znaajno izraene, pri emu sjeverni region zaostaje u gotovo svim makroekonomskim indikatorima. U poreenju sa ostala dva regiona, sjeverni region Crne Gore ima ogroman razvojni potencijal, zahvaljujui ouvanim prirodnim resursima - prvenstveno poljoprivrednom zemljitu, drvnom i stonom fondu, i dobrim uslovima za zimski i eko-turizam. Za razliku od 1 Izvor: Cambridge Econometrics, A Study on the Factors of Regional Competitiveness, A final report for the European

Commission Directorate-General Regional Policy, Novembar 2003 2 Izvor: European Commission, Lisbon Strategy for Growth and Jobs, http://ec.europa.eu/archives/growthandjobs_2009/

3 Klasina teorija, Neoklasina teorija, Kejnzijanska ekonomska teorija, Ekonomija razvoja, Nova ekonomska teorija rasta

i Nova trgovinska teorija.


9

sjevernog regiona, sredinji i primorski region su u prethodnom periodu u velikoj mjeri koristili svoje razvojne potencijale, koji jo uvijek nisu u potpunosti iskorieni. S obzirom na ogranienost raspoloivog prostora, znaajne posljedice dugogodinje neplanske gradnje i razvoja naselja, potrebno je paljivo planiranje preostalih raspoloivih resursa i korienje u cilju odrivog razvoja.

Prepoznajui niz izazova od kojih su neki spomenuti, sa ciljem njihovog razrjeenja, pristupilo se izradi studije pod nazivom Mapa resursa koja obuhvata prirodne i kulturne karakteristike, geografski poloaj, ljudske i druge resurse sa procjenom optimalnih pravaca specijalizacije regiona Crne Gore (u daljem tekstu Mapa resursa). Mapom resursa definiu se polazne osnove za upravljanje resursima, analizira konkurentnost regiona sa aspekta raspoloivih resursa i potencijala razvoja i ogranienja u njihovoj realizaciji. Zajedno sa sektorskim strategijama, Mapa resursa treba da poslui kao osnova za strateko planiranje razvoja na nivou jedinica lokalnih samouprava, te privlaenje investicija institucijama na lokalnom i nacionalnom nivou.

Izrada Mape resursa zasnivala se na korienju raspoloivih, generisanju novih i analizi prikupljenih podataka u kontekstu razvoja i podizanja nivoa konkurentnosti Crne Gore i pojedinih njenih regiona. Prilikom izrade Mape resursa analizirana su najvanija postojea, vaea strateka dokumenta Crne Gore koja, u velikom broju sluajeva, sadre kvalitetan opis stanja. Ovo je od posebne koristi za resurse koji nisu podloni promjenama u duem vremenskom roku (prirodna dobra, kulturna batina, infrastruktura i suprastruktura i sl). U kontekstu odreivanja specijalizacije regiona, obavljeni su razgovori sa predstavnicima jedinica lokalne samouprave, te nadlenih ministarstava, sa posebnim akcentom na razumijevanje ogranienja u valorizaciji.

Sastavni dio Mape resursa, pored same studije, ine matrica resursa (Excel dokument sa podacima na nivou optina) i e-mapa resursa (interaktivna web stranica iji glavni dio predstavlja google mapa na kojoj su unijete geografske granice optina i raspoloivi resursi u okviru samih optina).

1.2. Nacionalna strateka i zakonska osnova

U prethodnom periodu, politika regionalnog razvoja realizovana je kroz programske aktivnosti razliitih institucija (ministarstva, direkcije, zavodi i druge institucije).Izostanak adekvatnog upravljanja, odnosno koordinacije aktivnosti politike regionalnog razvoja, uzrokovao je neravnomjerno ulaganje u osnovnu i poslovnu infrastrukturu u Crnoj Gori. Strategija regionalnog razvoja Crne Gore 2010-20144(SRR) prvi je korak sistematizovanog pristupa politici regionalnog razvoja Crne Gore. SRR definie razvojne ciljeve usmjerene kao socio-ekonomskom razvoju Crne Gore, smanjenju regionalnih razlika i jaanju potencijala onih djelova zemlje koji zaostaju u razvoju.

Usvajanjem Zakona o regionalnom razvoju5 (Sl. list 20/2011) formiran je jedinstveni pravni okvir koji regulie cjelokupnu materiju regionalnog razvoja, ime se stvara osnov za odgovarajui sistem planiranja i upravljanja politikom regionalnog razvoja. Ovaj Zakon doprinosi stvaranju koherentnog i istovremeno dovoljno fleksibilnog pravnog okvira koji e omoguiti sprovoenje novih mjera regionalne razvojne politike. Takoe, primjena Zakona e unaprijediti koordinaciju izmeu razliitih aktera regionalne politike i jasno odrediti njihove pojedinane uloge u procesu; takoe e regulisati opte ciljeve i naela upravljanja regionalnim razvojem u Crnoj Gori, te postaviti osnove institucionalnog razvoja i povezivanja sistema upravljanja politikom regionalnog razvoja. Primjenu Zakona prati izrada podzakonskih akata, kojima se, izmeu ostalog, propisuje i metodologija za izradu stratekih planova razvoja jedinica lokalne samouprave.

Zbog odustva sistematskog pristupa u prethodnom periodu, regionalna konkurentnost nije dobila adekvatno mjesto u okviru IPA programa za finansijsku perspektivu 2007-2013, meutim, pojedini elementi koji utiu na regionalnu konkurentnost predmet su realizacije projekata u okviru operativnih programa za prekograninu

4 Dokument usvojen krajem jula 2010. godine; dostupan na internet prezentaciji Ministarstva ekonomije,

www.minekon.gov.me. 5 Dostupan na internet prezentaciji http://www.sllistcg.me


10

saradnju. Vano je napomenuti da je prepoznat znaaj klastera za regionalni razvoj i da e mogunosti razvoja crnogorske privrede biti analizirane iz ugla formiranja i razvoja klastera6.

Izrada Mape resursa predviena je Strategijom regionalnog razvoja, kao jedna od aktivnosti koja treba da poslui: (i) u definisanju polazne osnove za upravljanje resursima; (ii) u analizi konkurentnosti regiona sa aspekta raspoloivih resursa i potencijala razvoja Crne Gore; i (iii) kao osnova za privlaenje investicija institucijama na lokalnom i nacionalnom nivou.

Dokument sadri nekoliko cjelina. Nakon uvoda, u okviru cjeline Analiza resursa predstavljeni su raspoloivi resursi pratei sektorski pristup, sa osvrtom na regione (primorski, sredinji i sjeverni) tamo gdje je to bilo od posebne vanosti. Analiza svakog resursa zavrava se rezimeom i ogranienjima koje treba imati u vidu prilikom planiranja valorizacije resursa o kojem je rije. U treem dijelu data je analiza dosadanjeg razvoja regiona i upotrebe raspoloivih resursa, sa preporukama za specijalizaciju po regionima. Za svaki region pojedinano, u kontekstu preporuene specijalizacije, dat je osvrt na eventualna ogranienja. Slijedi SWOT analiza regiona, nakon ega slijedi pregled smjernica i preporuka za dalju specijalizaciju regiona i valorizaciju raspoloivih resursa. U okviru projekta, uraen je i elektronski zapis raspoloivih resursa o emu je vie detalja dato u dijelu Mapa resursa. U prilozima se nalaze pojedinosti o analiziranim resursima na nivou pojedinanih optina i jednako ih preporuujemo panji italaca.

1.3. EU perspektiva

Evropska komisija definisala je regionalnu konkurentnost kao sposobnost regiona da proizvede robu i usluge koji e biti konkurentni na svjetskom tritu. Paralelno sa formiranjem jednog, globalnog trita, svijet danas sve vie postaje zasnovan na specijalizaciji, a nova vrsta konkurentnosti globalne ekonomije zasnovana je na razvoju i razliitosti regiona.

Na dananjem intenzivno mobilnom i konkurentnom tritu, regioni se takmie u privlaenju i zadravanju: preduzetnika, stranih investicija, stanovnika, radnika, kapitala, pa i javnih fondova (ukljuujui fondove Evropske Unije i fondove dostupne na nacionalnom nivou). Regionalna konkurentnost postala je vana zato to regioni ubrzano postaju pokretai razvoja globalne ekonomije, dok postojei ekonomski koncepti i modeli imaju umanjenu efikasnost. Sve je prisutniji trend decentralizacije odluivanja i kapitala, a investicije i radna mjesta kao i jaanje preduzetnike infrastrukture predstavljaju fokus djelovanja.

Modernizovanje infrastrukture, privlaenje privatnih investicija, stvaranje ambijenta koji e biti stimulativan za mala i srednja preduzea, kao i za tek pokrenute biznise, te podrka trans-evropskim mreama7, predstavljaju srce svih razvojnih strategija regiona koji zaostaju u razvoju ili imaju strukturne potekoe. U isto vrijeme, projekti koji se odnose na prethodno navedeno predmet su finansiranja sredstvima iz Strukturnih fondova, koji e Crnoj Gori biti dostupni u narednom periodu.

O znaaju regionalne politike u EU najbolje govori podatak da je u finansijskoj perspektivi 2007-2013, skoro 350 milijardi EUR opredijeljeno za sprovoenje regionalne politike, sve sa ciljem smanjenja razlika izmeu EU regiona i pruanju podrke ubrzanom razvoju. Ovo potvruje i strateki cilj Evropske Unije, definisan u martu 2000. godine, koji glasi: Cilj je da EU do 2010. godine postane najdinaminije i najkonkurentnije drutvo svijeta, sposobno za odrivi razvoj, zasnovano na znanju, sposobno da ponudi brojnija i bolja radna mjesta, te drutvo koje karakterie drutvena kohezija i ouvana ivotna sredina8. 6 Programom rada Vlade Crne Gore za 2011. godinu, predvieno je zaduenje Ministarstva ekonomije da izradi

Strategiju razvoja klastera. 7 Koncept trans-evropskih mrea (Trans-European Networks - TEN) osmiljen je jo 1957. Rimskim sporazumom

Evropske Unije, lanovima 154-156, sa ciljem stvaranja internog trita i jaanja ekonomske i drutvene kohezije. inilo se da nema smisla govoriti o velikom tritu EU, koje karakterie slobodno kretanje dobara, ljudi i usluga, ukoliko razliiti regioni i nacionalne mree koji ine to trite nisu meusobno adekvatno povezani modernom i efikasnom infrastrukturom. Tako su nastale tri klase trans/evropskih mrea i to za: transport, energetiku i telekomunikacije. 8 Izvor: Conclusions European Council, Lisabon, 23-24. mart, 2000.


11

2. ANALIZA RESURSA

2.1. Uvod u resursnu osnovu

Resursna osnova predstavlja temelj na kojem poiva cjelokupna nacionalna privreda. Termin resursi oznaava opti naziv za prirodne i proizvedene stvari, ljudsko znanje, sposobnosti kojima se moe koristiti kao sredstvima za zadovoljenja potreba neposredno u potronji ili posredno u proizvodnji. Drugim rijeima, to su sredstva koja se mogu privesti korisnoj svrsi9.U slobodnijem opisu, strateki resursi predstavljaju odreene koliine dostupnih faktora koje jedno drutvo ili privreda kontrolie ili posjeduje. Koritenjem irokog raspona djelatnosti/aktivnosti, resursi se pretvaraju u konane proizvode i usluge. Raznim sektorskim politikama, te angaovanjem preduzea i kroz njihove organizacione procese, vri se upoljavanje resursa.

Klasifikacija resursa vri se na razliite naine, pa se govori o opipljivim i neopipljivim resursima. Neki autori razlikuju resurse fizikog kapitala, ljudskog i organizacionog kapitala, dok drugi navode finansijske, fizike, upravljake, ljudske, organizacione i tehnoloke resurse. Na kraju, postoji i podjela na klase: resursi zasnovani na znanju i resursi zasnovani na posjedovanju (property). Mnogi resursi su veoma specifini za pojedina drutva/privrede, pa nisu lako pokretljivi i ne mogu se oponaati. Upravo zato drutva i privrede razlikuju se prema svojim resursima. Ta razliitost u resursnoj osnovi predstavlja potencijalni izvor konkurentske prednosti koja omoguava natprosjeni rast privrede, odnosno njenog bruto domaeg proizvoda (BDP).

Za potrebe Mape resursa, analiziraemo resursnu osnovu Crne Gore iz ugla sljedeih faktora koji utiu na rast i razvoj jedne privrede: prostorni resursi, ljudski kapital, aspekt vremena i okruenja, i raspoloiva sredstva za finansiranje tog razvoja. Uravnoteenost ovih faktora vodi uravnoteenom razvoju, to je suprotnost stihijskom razvoju koji elimo da izbjegnemo jer vodi neadekvatnoj valorizaciji resursa, i neispunjenom potencijalu privrede, kako na lokalnom tako i na nacionalnom nivou.

2.2. Prostorni resursi

Prostor i prirodno izobilje Crne Gore predstavljaju njenu osnovnu razvojnu ansu. Crna Gora ne obiluje vrijednostima klasinih urbanih aglomeracija, sa mnotvom objekata stilskih i istorijskih vrijednosti, pa se ne moe uporeivati sa urbanim nasljeem turistiki razvijenih zemalja poput: Italije, panije, Austrije, Grke. Prednost Crne Gore su njene autentine urbane i ruralne cjeline, arhaine vrijednosti, koje ne treba ni porediti sa klasinim kvalitetima evropskih gradova. Jo uvijek nepotroeni i ambijentalno vrijedni prostor postaje najprofitabilniji resurs, koji, istovremeno, sve vie nedostaje preistraenoj i industrijalizovanoj Evropi. U tom smislu, Crna Gora u Evropi predstavlja jedinstveno, potencijalno izdano i bogato, alii zaputeno i neiskoriteno imanje koje pripada relativno malom broju graana.10

Kako je prikazano tabelom 1 i grafikom 1, u strukturi raspodjele namjene teritorije Crne Gore dominiraju ume i poljoprivredno zemljite, sa znaajnim ueem neobradivog poljoprivrednog zemljita. I pored relativno malog prostora koji je na raspolaganju, Crna Gora obiluje znaajnim prostornim resursima, koji najee nisu adekvatno valorizovani. Slijedi pregled najvanijih prostornih resursa kojima raspolae Crna Gora.

9 Izvor: Ekonomski leksikon, 1995

10 Predavanje arh. Miodraga Burzana, Odriva arhitektura, www.mrt.gov.me

Tabela 1: Pregled namjene povrina u haObradivo poljoprivredno zemljiteNeobradivo poljoprivredno ume Urbana naselja (GUP)Ruralna naseljaPutevi i ostala tehniVodene povrine (jezera i rijeke)Neobraslo umsko zemljiteKamenjar UKUPNO

Izvor: Prosto

Grafik 1: Generalni bilans raspodjele namjene teritorije Crne Gore

Izvor: Prosto

2.2.1. Prirodna dobra

2.2.1.1. Mineralne sirovine

Rudarstvo je temeljna djelatnost privrede, koja obuhvata radove na istraivanju i eksploataciji mineralnih sirovina. Osiguranje i racionalno iskorisvake drave. Crna Gora se ne moe svrstati u red zemalja bogatih rudnim blagom, uestvuje u ukupnom bruto domaem u poreenju sa ueem od 1,1% BDP u 2008. godinipreraivake industrije, odnosno proizvodnje aluminijumaizvoza12.

Uprkos injenici da Crna Gora nije izrazito bogata nalazitima mineralnih sirovina, predstavlja proizvodnja energetske minernafte i gasa u crnogorskom podmorju), te proizvodnje rude crvenog boksita i nemetalisirovina. Vei je broj povrinskih kopova, posebno, nemettehniko - graevinskog kamena, ljunka i pijeska glacijalnog porijekla).

11

Izvor: MONSTAT, www.monstat.org 12Aluminijum i proizvodi od aluminijuma ekonomiste.


Tabela 1: Pregled namjene povrina u ha Obradivo poljoprivredno zemljite 189.126 Neobradivo poljoprivredno zemljite 325.375

622.571 Urbana naselja (GUP) 66.345 Ruralna naselja 14.363 Putevi i ostala tehnika infrastruktura 11.000 Vodene povrine (jezera i rijeke) 30.650 Neobraslo umsko zemljite 115.292

6.478 1.381.200

Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine (PPCG)

Grafik 1: Generalni bilans raspodjele namjene teritorije Crne Gore

Izvor: Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine

privrede, koja obuhvata radove na istraivanju i eksploataciji mineralnih sirovina. Osiguranje i racionalno iskoriavanje mineralnih sirovina esto predstavlja temelj razvoja privrede

ne moe svrstati u red zemalja bogatih rudnim blagom, pa rudarska djelatnost proizvodu sa svega 0,5% (2009, kategorija vaenje rude i kamena

em od 1,1% BDP u 2008. godini)11. Ipak, rudarska djelatnost je osnov znaodnosno proizvodnje aluminijuma koja predstavlja znaajnu stavku crnogorskog

injenici da Crna Gora nije izrazito bogata nalazitima mineralnih sirovina, potencijal za razvoj proizvodnja energetske mineralne sirovine ugljovodonika (ugalj, a za oekivati je i proizvodnja

podmorju), te proizvodnje rude crvenog boksita i nemetalii je broj povrinskih kopova, posebno, nemetalinih sirovina (arhitektonsko

evinskog kamena, ljunka i pijeska glacijalnog porijekla).

Aluminijum i proizvodi od aluminijuma ine 40,5% ukupnog crnogorskog izvoza. Izvor: CBCG

12

privrede, koja obuhvata radove na istraivanju i eksploataciji mineralnih emelj razvoja privrede

rudarska djelatnost enje rude i kamena

je osnov znaajnog dijela ajnu stavku crnogorskog

potencijal za razvoj ekivati je i proizvodnja

podmorju), te proizvodnje rude crvenog boksita i nemetalinih mineralnih nih sirovina (arhitektonsko graevinskog i

ine 40,5% ukupnog crnogorskog izvoza. Izvor: CBCG Izvjetaj glavnog


13

Leita mineralnih sirovina nisu ravnomjerno rasporeena na teritoriji Crne Gore. Neravnomjernost raspodjele je u najveoj mjeri posljedica geoloke grae Crne Gore. Takoe, u znatnoj mjeri zavisi od prostornih planova, odnosno, od stava nadlenog dravnog organa za prostorno planiranje, te od stava lokalnih samouprava prema rudarskoj djelatnosti i eksploataciji mineralnih sirovina. Ukupna povrina svih leita koja su data pod koncesiju zauzima vrlo mali procenat od ukupne povrine Crne Gore, ne raunajui pri tome povrinu buduih eksploatacionih polja ugljovodonika u epikontinentalnom pojasu Jadranskog mora. U praksi preovlauju koncesije za korienje nemetalinih mineralnih sirovina tehniko-graevinskog i arhitektonsko graevinskog kamena, pijeska i ljunka glacijalnog porijekla.

Utvrene rezerve nemetalinih mineralnih sirovina i drugih vrstih mineralnih sirovina, izuzev barita, bentonitne gline, opekarske gline, kvarcnog pijeska i bijelih boksita, imaju stalnu tendenciju rasta. U Crnoj Gori ve godinama nema proizvodnje bentonitne gline i barita, a u skoranje vrijeme je ponovo otvoren rudnik olova i cinka uplja stijena, a krajem 2010. godine data je koncesija za detaljna geoloka istraivanja i eksploataciju rude olova i cinka na prostoru biveg rudnika Brskovo. Proizvodnja crvenog boksita je u padu.

Dosadanjim istraivanjima je u terenima Crne Gore otkriveno 28 vrsta mineralnih sirovina, od kojih je do sada 15 eksploatisano. Procjena je da su 23 mineralne sirovine od ekonomskog znaaja. Od znaaja su metaline i nemetaline mineralne sirovine, ugljevi, morska so, podzemna voda, dok su nafta i gas u fazi istraivanja. Tabela 2 sadri pregled najvanijih neobnovljivih mineralnih sirovina kojima raspolae Crna Gora.

Tabela 2:Pregled najvanijih neobnovljivih mineralnih sirovina Vrsta mineralne sirovine Kategorija Rezerve (u 103) Ugalj - mrkolignit A+B+C1 80.976 t B+C1 123.640 t C1 27.928 t Tvrdi mrki ugalj A+B+C1 16.700 t C1 22.546 t C1 + C2 103.000 t Treset Procjena 31.000 m3 Polutreset Procjena 8.000 m3 Crveni boksit A+B+C1 37.000 t B+C1 3.156 t C1 6.951 t C2+D1 48.960 t Bijeli boksit Bilansne rezerve 250 t Vanilansne rezerve 1.400 t Perspektivne 2.900 t Olovo i cink B+C1 17.549 t C1 5.685 t C2 5.000 t C2+D1 46.330 t Bakar C1 5.297 t C2 2.041 t iva Procijenjene (perspektivne) Metala ive 5.430 t Arhitektonski ukrasni kamen A+B+C1 1.000 m3 B+C1 860 m3 Perspektivne 21.704 m3


14

Bigar Stijenske mase (SM) 400 m3 Perspektivne rezerve SM 150 m3 Tehniko-graevinski kamen Praktino neograniene koliine A+B+C1 - kr 38.000 m3 B+C1 - vul 650 m3 ljunak i pijesak Nisu raunate rezerve. Djelimino obnovljive (deluvium i aluvium) Opekarske gline B+C1 1.300 t B+C1(+C1) 15.000 t Perspektivne > 100.000 Cementni laporac A+B+C1 93.000 t Procijenjene 78.000 t Dolomit Praktino neograniene koliine A+B+C1 81.000 t C1 32.000 t Barit A+B+C1 344,85 t C1 66,5 t Perspektivne 36 t Bentonit A+B+C1 2.430 t C2 25 t Procijenjene (perspektivne) 1.400 t Roac C1 1.210 t Kvarcni pijesak C2 7.136 t Morska so Morska voda je sirovina. Rezerve, odnosno eksploatacija zavisi od prirodne i

industrijske proizvodnje. Nafta i gas Ukupni naftni potencijal podmorja (matine stijene je proraunat na 12,5x109

t). Za kontinentalni dio to nije raunato. Podzemne vode Podzemne vode (kao mineralna sirovina), statike i dinamike rezerve u

terenima Crne Gore do danas nisu raunate. Izvor: Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine

U nastavku je dat prostorni koncept razvoja industrije i rudarstva, uz napomenu da rast i razvoj industrijskih i rudarskih kapaciteta mora pratiti usklaenost razvojnih potreba sa naelima i kriterijumima ekoloke i prostorne zatite13. Shodno navedenom, tabela 3 sadri pregled preporuka za eksploataciju i razvoj rudarske djelatnosti po optinama14.

Tabela 3: Pregled preporuka za eksploataciju i razvoj rudarske djelatnosti po optinama Optina Mineralna sirovina preporuena za eksploataciju Andrijevica Graevinski i ukrasni kamen Bar Graevinski kamen Berane Ugalj, graevinski kamen Bijelo Polje Graevinski kamen i pijesak 13

Napomena: za buduu eksploataciju mineralnih sirovina, povrine treba da se zatite od korienja u druge svrhe, kako ne bi dolo do ometanja eksploatacije ili do kontradiktornosti u predvienoj upotrebi. Zbog nedostatka tanih podataka, tane lokacije za eksploataciju i rudarske djelatnosti moraju se definisati u odgovarajuem sektoru i u detaljnijim prostorno-planskim dokumentima; na podrujima koja su definisana na ovaj nain moraju se zabraniti bilo kakve druge vrste graevinskih djelatnosti. 14U prilogu 1, dat je pregled mineralnih sirovina po regionima i optinama sa podacima koji su preuzeti iz Prostornog plana Crne Gore do 2020. godine uz napomenu da ove podatke zbog mjerenja koja su vrena prije 20-30 godina treba uzeti sa rezervom. U toku je izrada Dravnog plana eksploatacije mineralnih sirovina do 2020. godine koji e dati jasniji pregled postojeeg stanja. Donoenje ovog plana oekuje se sredinom 2012. godine.


15

Cetinje Bijeli boksit i graevinski kamen Danilovgrad Ukrasni i graevinski kamen, opekarske gline i krenjak Herceg Novi Graevinski kamen, tehniki kamen, kameni agregati, ukrasni kamen Kolain Graevinski kamen, ukrasni kamen, opekarske gline i pijesak Mojkovac Graevinski kamen i pijesak Niki Boksit, graevinski kamen, ukrasni kamen i pijesak Plav Graevinski kamen Pljevlja Ugalj, cink, olovo, antimon, barit, gips, kvarc, opekarske gline, laporac i drugi

graevinski materijali Pluine Graevinski kamen Podgorica Ukrasni kamen i pijesak avnik Graevinski kamen, ukrasni kamen Tivat Ukrasni kamen Ulcinj Graevinski i ukrasni kamen, silicijumski pijesak abljak Graevinski kamen i ljunak Izvor: PPCG

Rezime Crna Gora raspolae raznovrsnom resursnom osnovom kada su u pitanju mineralne sirovine, koje

su neravnomjerno rasporeene irom zemlje. Od ukupno 28 prepoznatih mineralnih sirovina, 23 su od ekonomskog znaaja, dok je samo 15 eksploatisano do sada.

Preovladavaju koncesije za korienje nemetalinih mineralnih sirovina tehniko-graevinskog i arhitektonsko graevinskog kamena, pijeska i ljunka glacijalnog porijekla.

Potencijal za razvoj su energetske mineralne sirovine prije svega ugljovodonik, te mogua nalazita nafte i gasa u crnogorskom podmorju.

Ogranienja Razvoj rudarske djelatnosti ogranien je sadanjim prostornim planiranjem, jer Prostorni plan Crne

Gore do 2020. godine nije dao tu mogunost. Zbog izostanka adekvatne regulacije i nadzora, izraena je nelegalna eksploatacija mineralnih

sirovina. U Prostornom planu Crne Gore do 2020. godine definisana su samo leita odreenih mineralnih

sirovina koja su utvrena prije 30 i vie godina. Razvoj geologije kroz finansiranje geolokih istraivanja iz Budeta od znaaja za Crnu Goru, znatno je proirio mineralni resurs, koji je sada i raznovrsniji. Meutim, taj resurs nije planski definisan, tako da je dolo do problema u njegovoj valorizaciji, odnosno, dolo je do konflikta planske dokumentacije i plana eksploatacije.Ministarstvo ekonomije je, da bi se rijeio ovaj problem i planski definisala leita, dostavilo svim optinama, na ijim teritorijama se ista nalaze, smjernice za izradu Prostornog plana, u skladu sa zakonom. Smjernice su prihvaene i dostavljene obraivaima koji su postupili u skladu sa istim. Meutim, mali broj planova je donijet.

Veina koncesionara ne moe da ue u II fazu koncesije (u eksploataciju), s obzirom da nadleno ministarstvo za prostorno planiranje odbija zahtjeve koncesionara za dobijanje urbanistiko-tehnikih uslova, jer planovi nisu donijeti, iako su leita u nacrte istih definisana. Ovo je veliki problem, koji bi trebalo rijeiti u domenu prelaznog rjeenja do donoenja prostornih planova. U protivnom, oko 30 koncesija se nee realizovati, tako da e Crne Gora imati leita u eksploataciji ista ona kao i prije 30-40 i vie godina15.

Usljed prethodno navedenog, postoji opasnost od poveanja nivoa nelegalne eksploatacije.

15

Izvor: Ministarstvo ekonomije


16

2.2.1.2. umski resursi

ume imaju veliki drutveni, ekonomski i socijalni znaaj za razvoj Crne Gore. umski ekosistemi su veoma vani u svim segmentima privrede: znaajni proizvoai biomase, izvori zdravog i visokokvalitetnog umskog voa, ljekovitog bilja i peurki, vano stanite divljih vrsta ivotinja, glavni faktor za ouvanje i regulisanje sistema voda, pruaju zatitu od klizita i erozije, vezuju znaajne koliine ugljenika i glavni su preista vazduha. Osim toga, umski ekosistemi su veoma vani za razvoj lokalne privrede.U Crnoj Gori zahvataju povrinu od oko 738.000 ha, ili oko 53.4% ukupne povrine. Od toga, pod umskom vegetacijom nalazi se 622.000 ha, to ini da umovitost iznosi 45%. Po stepenu umovitosti, Crna Gora je jedna od najumovitijih zemalja u Evropi sa velikim potencijalom za rekreaciju i turizam. ume i umsko zemljite u dravnom vlasnitvu pokrivaju 500.000 ha ili 67%, dok ume i umsko zemljite u privatnom vlasnitvu ine 244.000 ha ili 33% ukupne povrine.16

Tabela 4: Povrina i struktura uma po regionima17 Povrina

umskog zemljita (ha)

Povrina privrednih uma

Drvna zapremina

(m3)

Struktura uma (m3)

ha % liari (m3) % etinari (m3) % Primorski

28,774 11,330 4.2% 1,238,218 933,539 3.0% 304,679 1.1% Sredinji

109,637 59,068 21.7% 10,023,189 7,385,391 23.4% 2,637,798 9.6% Sjeverni

122,942 202,093 74.2% 47,736,991 23,182,577 73.6% 24,554,414 89.3% Crna Gora

261,353 272,491 58,998,398 31,501,507 27,496,891 Izvor: Uprava za ume Crne Gore

Primorski region ume junog umskog podruja, koje ine ume na primorju i kru, imaju nepovoljnu strukturu po uzgojnom obliku (73% su izdanake ume, ikare, ibljaci i makije) i preteno su izdvojene u kategoriju zatitne ume. Juno (primorsko) umsko podruje obuhvata ume na teritoriji optina: Kotor, Herceg Novi, Tivat, Budva, Bar i Ulcinj. Prostiru se na planinskim masivima Orjena, Rumije i u primorskom pojasu. Ove ume uglavnom imaju zatitnu ulogu.

Sredinji region Struktura uma sredinjeg regiona je po svojoj strukturi dosta slina strukturi uma primorskog regiona, naroito na podruju Cetinja, Podgorice i Danilovgrada, dok je kvalitet strukture na podruju Nikia znatno povoljniji i po svojoj strukturi je sliniji umama sjevernog podruja.

Sjeverni region Struktura uma u sjevernom umskom podruju je znatno povoljnija od junog podruja (visoke ume u ovom podruju uestvuju sa 65%) i u njemu se nalaze najkvalitetniji i najproduktivniji umski ekosistemi koji ine znaajne sirovinske resurse. Sjeverno umsko podruje obuhvata ume na teritoriji optina: Plav, Andrijevica, Berane, Roaje, Bijelo Polje, Mojkovac, Kolain, avnik, Pluine, abljak i Pljevlja. Pored dominantnih, istih i mjeovitih zajednica bukve, smre i jele, ovdje se javljaju i reliktne i endemine zajednice molike i munike. ume ovog podruja prostiru se u regiji visokih planina i povri na planinama: Durmitoru, Sinjajevini, Ljubinji, Kovau, Smiljevici, Hajli, Magliu, Bjelasici, Prokletijama, Komovima i drugim planinama. Sjeverno podruje sa svojim kvalitetnim umama i optimalnim ekolokim uslovima za uzgoj uma ima prioritetnu proizvodnu namjenu na najveoj povrini uma. Najvei dio ovih uma prostire se u kanjonima rijeka Lima, Tare, ehotine, Pive i dr, i na gornjoj granici umske vegetacije.

16

Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine 17

U prilogu 3 data je tabela sa povrinom i strukturom uma po optinama.


17

umski ekosistemi su izloeni viestrukim pritiscima koji prijete da dovedu do neodrivog korienja, prije svega kroz nekontrolisane, neplanske aktivnosti i prekomjerne eksploatacije prirodnih resursa. Najznaajniji problemi koji imaju negativan uticaj na stanje uma predstavlju:

- nepostojanje integralnog upravljanja umskim ekosistemima, - dotrajala i neprilagoena sredstva za eksploataciju uma, - slaba ili neadekvatna otvorenost uma, - nekorienje visokokvalitetne vrste za obnavljanje uma, - neadekvatan sistem protivpoarne zatite

Rezime Crna Gora spada u jednu od najumovitijih zemalja u Evropi, sa 45% ukupne povrine pokrivene

umom, to je posebna povoljnost sa aspekta zatite ivotne sredine. U dravnom vlasnitvu je 67% povrine svih uma i umaskog zemljita, od ega 70% ima karakter privredne ume.Ipak, kvalitetna struktura uma nije povoljna, s obzirom da je uee niskoproduktivnih uma 54% (ikare, makije, ibljaci). Godinji mogui obim sjea u svim umama iznosi oko 800.000m3.

Najznaajniji sirovinski resursi nalaze se u sjevernom regionu. Crna Gora raspolae znaajnim kapacitetima za preradu drveta, a ova proizvodna grana prepoznata

je kao jedna od stratekih odrednica razvoja. S obzirom na lociranost sirovinske osnove, drvoprerada ima znaajan ne samo ekonomski ve i lokalni i regionalni znaaj. Uz to, u pitanju je industrija koja minimalno zagauje ivotnu sredinu, i ima veliki neto efekat na spoljotrgovinski saldo, s obzirom da su uvozne komponente u proizvodnom lancu iskljuivo svode na uvoz opreme. Crnogorska drvoprerada ima znaajan izvozni potencijal, pogotovo ako se ima u vidu kvalitet sirovine18.

Ogranienja Dugogodinji period izolacije i sankcije, uticale su na propast velikih drvopreraivakih kapaciteta,

koji su se, kroz proces privatizacije, sporo oporavljali i restrukturirali. U poreenju sa periodom prije 1989. godine, izuzev par izuzetaka (npr Vektra Jaki koja nakon restrukturiranja poinje sa radom), veina proizvodnih pogona danas ima znaajno manje kapacitete.

Sadanju strukturu proizvodnje u drvopreradi karakterie usitnjena proizvodnja, relativno malo uee polufinalne i finalne prerade, dok se najvei dio sirovinske baze direktno izvozi, ime se uskrauje kreiranje dodane vrijednosti u Crnoj Gori.

Znaajno prisustvo sive ekonomije, pogotovo u dijelu izvoza sirovinske osnove. Nedostatak adekvatnog kadra za polufinalnu i finalnu preradu.

2.2.1.3. Zatiena prirodna podruja

Nacionalno zatiena prirodna dobra - podruja Po osnovu nacionalnog zakonodavstva, u Crnoj Gori je stavljen pod zatitu veliki broj prirodnih dobara, od kojih mnoga omoguavaju zatitu najznaajnijih komponenti biolokog diverziteta. Uspostavljanje Nacionalne mree zatienih podruja prirode koju sainjavaju postojea i planirana podruja za zatitu, sastavni je dio politike Vlade Crne Gore koji ima za cilj da obezbjedi zatitu svih reprezentativnih tipova stanita, ekosistema i biljnih i ivotinjskih vrsta.

Nacionalna mrea zatienih podruja prirode trenutno pokriva 125.496 ha, ili 9,08% teritorije Crne Gore, od ega najvee uee (79,78% = 100.130ha) imaju pet nacionalnih parkova: Durmitor, Skadarsko jezero,

18

Izvor: Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzea, projekat Poveanje konkurentske sposobnosti preduzea drven industrije Crne Gore, 2005.


18

Loven, Biogradska gora i Prokletije. Ostatak ini preko 40 zatienih podruja unutar kategorija: spomenik prirode; predio posebnih prirodnih odlika i (opti i posebni) rezervati19.

Zakonom o zatiti prirode, obezbijeeno je stavljanje pod zatitu endeminih, rijetkih i ugroenih biljnih i ivotinjskih vrsta. Na poetku 1968. godine, pod zatitu su stavljene samo 6 biljnih vrsta, da bi kasnije 1982. godine pod zatitu bile stavljene 52 biljne i 314 ivotinjskih vrsta. Uporedo sa novim saznanjima o ugroenosti pojedinih biljnih i ivotinjskih vrsta, rastao je i broj zatienih vrsta tako da je danas pod reim zatite stavljeno 415 biljnih i 430 ivotinjskih vrsta. Zatita rijetkih, znaajnih monumentalnih stabala je tradicionalno sastavni dio aktivnosti na zatiti biolokog diverziteta, tako da je tokom vremena pod zatitu stavljen vei broj stabala masline, duba, hrasta i drugog drvea.

Meunarodno zatiena prirodna dobra Po osnovu primjene meunarodnih ugovora (konvencije, protokoli) u oblasti zatite biodiverziteta koje je Crna Gora ratifikovala ili sukscesijom preuzela od prethodnih federacija / zajednikih drava, pod zatitom se nalaze sljedea podruja:

Nacionalni park Skadarsko jezero (40.000 ha) je zatieno kao Ramsarsko podruje od 25.decembra 1995.godine, kada je upisano na Listu wetland podruja od meunarodnog znaaja posebno kao stanite vodenih ptica (Ramsar lista), sa Ramsarskom konvencijom (Konvencija o zatiti wetland podruja od meunarodnog znaaja posebno kao stanite vodenih ptica). Razlog za upis NP Skadarsko jezero na Ramsar listu je bogatstvo i diverzitet ornitofaune. Ovo podruje je od 1989. godine prepoznato i kao Podruje od znaaja za ptice (Important Bird Area - IBA). Albanski dio Skadarskog jezera takoe je zatien kao Ramsarsko podruje od 2. februara 2006. godine.

Nacionalni park Durmitor sa kanjonom Tare (33.895 ha) zatien je od 1980. kao Svjetsko prirodno nasljee (UNESCO-va Lista Svjetskog prirodnog i kulturnog nasljea), po osnovu ispunjenja kriterijuma Konvencije o zatiti svjetske prirodne i kulturne batine (UNESCO). Posebna vrijednost ovog zatienog podruja su zone sa posebnim reimom upravljanja, od kojih su dvije sa strogim reimom zatite (kanjon rijeke Tare i umski rezervat "Crna Poda").

Slivno podruje rijeke Tare (182.899 ha) je zatieno kao Svjetski rezervat biosfere (Program ovjek i biosfera - M&B, UNESCO, od 17 januara 1977. godine), po osnovu Konvencije o zatiti svjetske prirodne i kulturne batine (UNESCO).

Kotorsko Risanski zaliv (15.000 ha) zatieno je kao prirodno i kulturno dobro od Svjetskog znaaja (UNESCO-va Lista Svjetskog prirodnog i kulturnog nasljea) od 26. oktobra 1979, po osnovu odredbi Konvencije o zatiti svjetske prirodne i kulturne batine (UNESCO). Prije stavljanja pod meunarodnu zatitu, ovo podruje je zatieno na osnovu nacionalnog zakonodavstva.

Pored prethodno navedenih podruja, u Crnoj Gori postoje i mnoga druga podruja prirode sa znaajnim i vrijednim biolokim diverzitetom koja zadovoljavaju kriterijume kako prethodno pomenutih tako i drugih meunarodnih ugovora u kojima je Crna Gora Ugovorna strana (lanica). Takva je Konvencija o zatiti Sredozemnog mora (Barselonska konvencija) i njen Protokol za specijalno zatiena podruja u Sredozemlju, koji omoguavaju stavljanje pod zatitu morskih zatienih podruja. Do sada u crnogorskim vodama nije proglaeno nijedno zatieno morsko podruje.

Izbjegavajui dupliranje i preklapanje, nacionalno (125.496 ha) i meunarodno (237.899 ha) zatiena prirodna dobra (zatiena podruja prirode), ine ukupnu povrinu podruja stavljenih pod zatitu koja iznosi 360.395 ha, to predstavlja 26,3% dravne teritorije.

19Iako su Prostornim planom Crne Gore utvreni prijedlozi za stavljanje pod zatitu vie podruja u kategoriju Regionalni park, odnosno Park, do sada nije ustanovljeno nijedno zatieno podruje u toj kategoriji.


19

Tabela 5: Pregled postojeih nacionalno zatienih podruja prirode u Crnoj Gori

Nacionalni park

Skadarsko jezero Loven Durmitor Biogradska gora Prokletije

Rezervati prirode

u NP Skadarsko jezero: Manastirska tapija, Paneva oka, Crni ar, Grmour i Omerova gorica

u NP Durmitor: Crna Poda Tivatska solila

Spomenici prirode

alovia klisura Peine: Lipska, Magara, Globoica, Spila kod Trnova / Virpazar, Babatua.

Novakovia peina kod Tomaeva Jama Duboki do, u Njeguima Kanjon rijeke Pive i kanjon rijeke Komarnice Zajednice bora krivulja na Ljubinji (1.000ha), Durmitoru (5.200ha) i

Bjelasici (400ha) Zajednice bora munike na Orjenu (300ha), Lovenu (300ha) i Rumiji

(100ha) Pojedinani dendroloki objekti: stablo skadarskog duba, na uriocu kod

Danilovgrada, stablo hrasta medunca, u Orahovcu kod Kotora, stabla masline na Mirovici, Stari Bar i Ivanoviima, Budva

Plae na obali Skadarskog jezera Plae : Velika Ulcinjska plaa, Mala Ulcinjska plaa, Valdanos, Velji

pijesak, Topolica Bar, Sutomore, Luica, Petrovac, anj, Pein, Buljarica, Petrovaka plaa, Drobni pijesak, Sveti Stefan , Miloer, Beika, Slovenska plaa, Mogren, Jaz, Prno

Savinska Dubrava u Herceg Novom Botaniki rezervat lovora i oleander, iznad vrela Sopot kod Risna Botanika bata planinske flore u Kolainu Botanika bata generala Kovaevia u Grahovu Park 13 jul i Njegoev park na Cetinju Park kod hotela Boka u Herceg Novom Gradski park, u Tivtu Park Dvorca na Topolici Predjeli posebnih prirodnih odlika Brdo Spas iznad Budve Poluostrvo Ratac sa ukotrljicom Ostrvo Stari Ulcinj Brdo Trebjesa u Nikiu

Podruja zatiena optinskim odlukama

Kotorsko Risanski zaliv - Optina Kotor

Tabela 6: Pregled postojeih meunarodno zatienih podruja prirode u Crnoj Gori Ramsarsko podruje (Lista wetland podruja od meunarodnog znaaja, posebno kao stanite vodenih ptica)

Skadarsko jezero 40.000m2

UNESCO-va Svjetska prirodna i kulturna batina Kotorsko Risanski zaliv, Optina Kotor NP Durmitor sa Kanjonom Tare 33.895m2

M&B UNESCO Rezervati Biosfere Slivno podruje rijeke Tare Izvor: Nacionalna Strategija biodiverziteta sa Akcionim planom za period 20092014


20

Rezime i ogranienja S obzirom na relativno malu povrinu, Crna Gora ima znaajnu teritoriju pod odreenim vidom

zatite, gdje dominiraju nacionalni parkovi kao forma najveeg nivoa zatite. Bogatstvo flore i faune na crnogorskoj teritoriji obezbjeuje mogunosti razvoja turizma zasnovanog na prirodi. Razvoj potencijalnih prekograninih parkova i rezervata u saradnji sa Bosnom i Hercegovinom i Albanijom, uticae na dodatnu promociju Crne Gore u meunarodnim krugovima. Dugogodinja kampanja turistike ponude Crne Gore pod sloganom Wild beauty (Divlja ljepota) u kontekstu je promocije prirodnih bogatstava kao turistike atrakcije Crne Gore.

Sa rastom prihoda u Evropi, a pogotovo u Centralnoj i Istonoj Evropi, rastu i aspiracije graana za putovanjem. Za oekivati je da e, u tim uslovima, Crna Gora privui znaajan broj turista koji preferiraju mogunosti za rekreaciju poput ribolova, hiking-a, kampovanja, posmatranja prirode i fotografisanja.

Izazovi sa kojima se Crna Gora suoava kada su u pitanju zatiena podruja obuhvataju: neodrivu upotrebu resursa, slabu saradnju sa lokalnom zajednicom, odustvo sistematskog pristupa upravljanju zatienih podruja, nedostatak informacija i istraivanja, slabu komunikaciju izmeu kljunih stejkholdera, lokalne zajednice i upravljaa zatienim podrujima, kao i ilegalnu upotrebu resursa i nedozvoljenu gradnju.

I pored brojnih obuka koje se organizuju za upravljae zatienim podrujima, tek nedavno je pokrenuti studijski program pod nazivom Upravljanje zatienim podrujima i ruralni razvoj20 namijenjen zaposlenim u institucijama koje upravljaju zatienim podrujima sa ciljem sticanja potrebnih vjetina koje e omoguiti valorizaciju raspoloivih resursa, na odrivi nain.

2.2.2. Turistiki resursi

Turistiki resursi su prirodna ili antropogena dobra koja se mogu iskoristiti za razvoj privrede, to znai da moraju imati visok stepen privlanosti za turiste da posjete destinaciju u kojoj se oni nalaze. Turistiki resursi predstavljaju dio ukupnih resursa jedne privrede i ini ih:

- turistika atrakcijska osnova (potencijalne i realne turistike atrakcije)21, - ostali direktni turistiki resursi (obuhvataju: turistiko-ugostiteljske objekte, pratei turistiki sadraj,

trustike kadrove, turistike zone zone komercijalnog turizma, turistika mjesta, turistike destinacije, turistike agencije, turistiku organizovanost turistike zajednice i sl, turistike informacije i promotivni materijal, sistem turistikog informisanja, turistiku edukaciju lokalnog stanovnitva, pa i turistiku atraktivnost susjednih destinacija)

- indirektni turistiki resursi (ouvana ivotna sredina, geografski poloaj, saobraajna povezanost, komunalna infrastruktura i objekti drutvenog standarda, kvalitet organizacije prostora, oblikovanje objekata, spoljnih ureaja i zelenih povrina, politika stabilnost, ostali resursi).22

Strateki cilj razvoja turizma u Crnoj Gori je stvaranje visokokvalitetne turistike destinacije zasnovane na principima odrivog razvoja. Za dostizanje ovog cilja potrebno je prepoznati i valorizovati resurse koji imaju potencijal za razvoj turizma.Na relativno malom prostoru, sa povoljnim geografskim poloajem i povoljnim klimatskim uslovima, Crna Gora raspolae jedinstvenom kombinacijom prirodnih vrijednosti koje omoguavaju razvoj i ljetnjeg i zimskog turizma, kao i znaajnim kulturno-istorijskim nasljeem. Imajui u vidu sadanju situaciju, projekte koji su u toku i ija je realizacija najavljena, Crna Gora je prepoznata za najbre rastuu turistiku industriju u svijetu. Posmatrano po regionima, turizam vidno zaostaje u sjevernom regionu, iako postoje prirodni potencijali za razvoj ljetnjeg i zimskog planinskog turizma, kao i za brojne vidove alternativnog turizma. Alternativni vidovi turizma nisu dovoljno razvijeni, a posebno kulturni, religiozni, nautiki, ruralni i dr.

20

Postdiplomski program u okviru Univerziteta Donja Gorica (UDG) 21Realne turistike atrakcije su sve one kojima je smiljenom intervencijom osigurana turistika pristupanost, tj. omoguava se njihovo turistiko korienje; ukljuene su u neki oblik turistike ponude i predmet su marketing planiranja. Potencijalne turistike atrakcije su sve one kojima za sada jo nije osugurana turistika dostupnost. 22

Izvor: E. Kuen, Turistika atrakcijska osnova, Institut za turizam Zagreb, 2002


21

U tabeli 8 dat je pregled raspoloivih smjetajnih kapaciteta po regionima i optinama, iz kojeg se vidi da je vie od dvije treine smjetajnih objekata (72,8%) locirano u primorskom regionu, 11% je u sredinjem, a 16,2% u sjevernom regionu. Kada se analizira broj soba i leajeva, uee se pomjera u korist primorskog regiona, pa se tako 96% soba i 96,3% leajeva nalazi u primorskom regionu, gdje je takoe i veina domainstava (99,4%) koja pruaju usluge smjetaja u svojim privatnim objektima.U korist primorskog regiona je i statistika dolazaka i noenja gostiju, pa se tako 81,23% dolazaka i 91,96% noenja ostvaruje u optinama primorskog regiona, dok se 8,34% dolazaka i 3,07% ukupnog broja noenja realizuje u Glavnom gradu23.

Tabela 7: Kapaciteti za smjetaj po regionima i optinama

Izvor: MONSTAT, avgust 2010, www.monstat.org

Od ukupnog broja hotela, sedamdeset ima kategorizaciju sa 5* i 4* (4 i 66 hotela, respektivno), u kojima je skoro treina registrovanih soba (370 u kategoriji sa 5* i 3667 u kategoriji sa 4*, grafik 2).

23

Izvor: MONSTAT, www.monstat.org, podaci se odnose na prvih 6 mjeseci 2011. godine. 24

Od ukupnog broja objekata za kolektivni smjetaj (309), 226 se odnosi na hotele kategorizacije od 1 do 5 zvjezdica.

Region/ Optina

Broj objekata24

Broj soba

Broj leaja Broj domainstava koja turistima iznajmljuju

privatne sobe, stanove/kue Ukupno Stalni Pomoni Primorski region 225 66569 160063 137418 22645 11602 Bar 39 8110 19362 17005 2357 1219 Budva 90 29655 68429 61175 7254 5010 Kotor 23 3379 8278 6934 1344 631 Tivat 22 4023 10011 8476 1535 860 Ulcinj 20 7727 19333 15800 3533 1369 Herceg Novi 31 13675 34650 28028 6622 2513 Sredinji region 34 1201 2639 2483 156 0 Podgorica 25 726 1648 1562 86 Danilovgrad 2 21 44 42 2 Cetinje 2 227 587 531 56 Niki 5 227 360 348 12 Sjeverni region 50 1549 3586 3374 212 73 abljak 11 459 1156 1030 126 12 Kolain 9 454 1014 998 16 35 Plav 4 58 145 135 10 Pluine 1 20 45 45 0 Roaje 4 110 226 220 6 6 avnik 2 47 92 82 10 Bijelo Polje 4 73 157 157 0 Berane 3 51 102 102 0 1 Mojkovac 4 96 234 210 24 10 Pljevlja 6 126 274 254 20 8 Andrijevica 2 55 141 141 0 1 UKUPNO 309 69319 166288 143275 23013 11675

Grafik 2: Kapaciteti za smjetaj po vrstama objekata

Izvor: MONSTAT,

U 2010. godini, Crna Gora zabiljeila je rekordan iznos prihoda od turizma (oko 630 miliona EUR, ili oko 20% BDP), a za 2011. godinu oekuje se rast od 3Evropske Unije, dok je broj turista iz Njemapodaci pilot projekta Izrada satelitskih raosnovu usluga smjetaja (39%), dok za usluge hrane i pioblasti kulture i sporta i rekreacije izdvaja se tek 3% odnosno 6% ukupne turisti(grafik 3).

Grafik 3: Struktura unutranje turisti

Izvor: MONSTAT, Izrada satelitskih ra

Primorski region Primorski region ima potencijala za razvoj planog turizma, kulturnrekreativnog, zdravstvenog i wellness, nauti

Plani turizam je najrazvijeniji u Budvanskosu Budva i Beii, i u Barsko-ulcinjskom

25

Izvor: MONSTAT, pilot projekat Satelitski ra

1,8%3,1%

0,0%

5,0%

10,0%

15,0%

20,0%

25,0%

30,0%

35,0%

40,0%

5*


: Kapaciteti za smjetaj po vrstama objekata

Izvor: MONSTAT, avgust 2010, www.monstat.org

U 2010. godini, Crna Gora zabiljeila je rekordan iznos prihoda od turizma (oko 630 miliona EUR, ili oko 20% ekuje se rast od 3-5%. Od ukupnog broja posjetilaca, 24% dolazi iz zemalja

Njemake i Velike Britanije povean za 20% u 2010podaci pilot projekta Izrada satelitskih rauna u turizmu25 pokazuje da se najvei dio priosnovu usluga smjetaja (39%), dok za usluge hrane i pia ide 19% ukupne turistike potronje. Za usluge iz oblasti kulture i sporta i rekreacije izdvaja se tek 3% odnosno 6% ukupne turistike potronje, respektivno

: Struktura unutranje turistike potronje po proizvodima, 2009

MONSTAT, Izrada satelitskih rauna u turizmu, eksperimentalni podaci, www.monstat.org

Primorski region ima potencijala za razvoj planog turizma, kulturno-istorijskog turizma, sportskorekreativnog, zdravstvenog i wellness, nautikog kao i ruralnog turizma.

Plani turizam je najrazvijeniji u Budvansko-petrovakom primorju, sa poznatim kupalinim mjestima, kao to m primorju, sa Adom Bojanom koja predstavlja veliki razvojni potencijal

Izvor: MONSTAT, pilot projekat Satelitski rauni u turizmu (TSA) za 2009. godinu, www.monstat.org

29,2%

38,1%

24,8%

6,2%3,1%

31,2%27,3%

30,9%

7,4%

4* 3* 2* 1*

Broj hotelaBroj soba

22

U 2010. godini, Crna Gora zabiljeila je rekordan iznos prihoda od turizma (oko 630 miliona EUR, ili oko 20% Od ukupnog broja posjetilaca, 24% dolazi iz zemalja

u 2010. Eksperimentalni ihoda ostvaruje po

ke potronje. Za usluge iz ke potronje, respektivno

ke potronje po proizvodima, 2009

, www.monstat.org

istorijskog turizma, sportsko-

kupalinim mjestima, kao to predstavlja veliki razvojni potencijal

uni u turizmu (TSA) za 2009. godinu, www.monstat.org


23

turizma. Bokokotorski zaliv je najpogodniji za razvoj visokokvalitetne i diverzifikovane ponude (nautiki turizam, golf tereni, bogato kulturno-istorijsko naslijee i ostalo).

Zdravstveni i wellness turizam razvija se u okviru programa "Sunana obala zdravlja26. Predviene lokacije za razvoj ovog vida turizma su Igalo, Pranj, Petrovac sa perspektivom razvoja ovih vidova turizma u oblasti Solila (ukoliko je ovo u skladu sa strogim reimima zatite) i Ulcinj27.

Potencijal za stvaranje novih turistikih zona predstavlja pretvaranje vojnih kompleksa i industrijskih zona u turistike zone. Posebna panja usmjerena je na pretvaranje bivih vojnih i industrijskih kapaciteta, kao i devastiranih oblasti u marine, ime se podstie razvoj nautikog turizma (u toku je realizacija projekta Porto Montenegro). Takoe, prostornim planovima prepoznata je potreba stvaranja lokacija za razvoj turistikog smjetaja u primorskim optinama u cilju poveanja i poboljanja smjetajnih kapaciteta.

Manifestacioni turizam je vrlo znaajan za sadrajno obogaivanje ljetnje ponude ali i za ivot grada van glavne ljetnje sezone. U ljetnjoj sezoni je potrebno uvesti nove manifestacije kulturno-zabavnog i sportsko-rekreativnog sadraja radi obagaivanja ponude.

Sredinji region U sredinjem regionu razvijen je tranzitni i izletniki turizam, dok postoji veliki potencijal za razvoj kulturnog i vjerskog turizma. Tranzitni i izletniki turizam u sredinjem regionu, naroito na Cetinju i podruju oko Skadarskog jezera treba zamijeniti ostalim vidovima turizma, koji vode do produenog boravka turista u ovom regionu.

Kulturni i rekreativni turizam imaju veliki potencijal da se razvijaju na Cetinju i Skadarskom jezeru. Bogato istorijsko nasljee sredinjeg regiona moe se vidjeti: u selu Njegui, podnoju Lovena, u staroj prijestonici Cetinju, na Rijeci Crnojevia, u malom utvrenju abljak i na obalama Skadarskog jezera (tvrave, manastiri, ambijentale cijeline/ribarska naselja). U Glavnom gradu Podgorici postoji potencijal za razvoj kongresnog turizma.

Vjerski turizam je potrebno dalje razvijati, a meu napoznatijim lokacijama su: manastir Ostrog, Cetinjski manastir, manastiri i crkve na arhipelagu i obali Skadarskog jezera i dr.

U okviru Nacionalog parka Skadarsko jezero razvija se eko turizam, koji je izletnikog karaktera. Prepoznatljiva turistika ponuda Nacionalog parka Skadarsko jezero je: posmatranje ptica, spotrski ribolov, krstarenje jezerom, istorijske i botanike ture, pjeaenje i biciklizam, jedrenje itd.

Tranzitni i izletniki turizam stvara manje prihoda u regionu nego turizam koji se bazira na smjetaju.

Sjeverni region Sjeverni region ima potencijala za razvoj ruralnog i eko turizma, planinskog i sportsko-rekreativnog turizma, kao i wellness turizma.

Sportsko-rekreativni turzam se razvija na podruju planinskih predjela Durmitora, Sinjajevine, Bjelasice, Komova i Prokletija. Na podruju Durmitora i Sinjajevine u planu je dalja podrka razvoju skijakog turizma, sa naglaskom na padine Sljeme i Ivice (prema Bukovici) kao i na podruja Mali tuoc, Savin Kuk, Javorovaa. Takoe, skijaki turizam promovisae se na podruju Bjelasice i Komova i na crnogorskih Prokletija (na lokacijama: Cmiljevicu Turjak, Roaje Hajla tedin, Plav-Gusinje, Veruu-Mokro).

26Program "Sunana obala zdravlja", koji osim pruanja zdravstvenih i usluga podmlaivanja, podrazumijeva: komfor, ambijent, lake aktivnosti, kulturnu ponudu, a za goste iz Skandinavije i terene za golf. 27Izvor: Prostorni plan Crne Gore do 2020. godine


24

U sjevernom regionu, postoji veliki potencijal za razvoj planinskog turizma, posebno pjeaenja i planinarenja, mountain biking-a (planinski biciklizam), Activ & Extreme (npr. u NP Durmitor i rijeka Tara). Za razvoj planinskog turizma, posebno je atraktivan rafting na Tari i Limu i kanjoni i obilazak peina (alovia peina). Podruje Bjelasica i Komova je pogodno za razvoj wellness turizma.

Ruralni turizam (npr. u podruju Pive Komarnice) se razvoja na eko-katunima, u etno i eko selima. Potencijali za razvoj ljetnjeg turzima posebno su razvijeni u nacionalnim parkovima (Durmitor, Biogradska gora i Prokletije), s obzirom na autentinost prirodnih vrijednosti, raznovrsnost biodiverziteta i ekolokih specifinosti ovih podruja.

Vjerski turizam mogue je razvijati s obzirom na kulturno-istorijsko nasljee koje postoji u sjevernoj oblasti: manastir Piva, Dobrilovina i Pljevlja, Husein Paina damija, crkva Ruica na Sinjajevini, Manastir Moraa i dr.

U prilogu 2 dat je pregled turistikih resursa/potencijala po regionima i optinama sa osvrtom na mogunosti poveanja atraktivnosti realnih turistikih resursa, i pretvaranja potencijalnih u realne turistike atrakcije. Takoe, dat je osvrt na potencijalne barijere za valorizaciju prepoznatih resursa.

Rezime Turizam predstavlja jedan od razvojnih prioriteta Crne Gore, a prema Svjetskom savjetu za turizam i

putovanja, u narednih deset godina, Crna Gora e biti najbre rastua turistika destinacija. Ipak, raspoloivi turistiki potencijali u zemlji u najveoj mjeri nisu iskoriteni. U fokusu ponude je ljetnji i plani turizam, sa postepenim razvojem planinskog turizma, ljetnjeg i zimskog.

Turistika sezona je ograniena na period od maja do oktobra. Postoji nesklad izmeu izgraenih smjetajnih kapaciteta i nedovoljne razvijenosti vanpansionske

ponude. Uz to, razvoj smjetajnih kapaciteta nije praen potrebnim razvojem tehnike infrastrukture, u prvom redu vodovodne i putne, a ne postoji ureen sistem kanalisanja i tretmana i isputanja otpadnih voda. Takoe, turistika ponuda nije dovoljno razgranata, s obzirom na turistike resurse koji postoje.

Ogranienja

Primorski region Ogranienja turistikih potencijala odnose se prije svega na tehniku infrastrukturu (neadekvatno

rijeen saobraaj, nerijeeno pitanje odvoda i kanalizacije, koje utie na kvalitet vode itd). Pored toga, potencijalnu prijetnju punom iskoriavanju vrijednosti turistikih potencijala predstavlja neplanska izgradnja sa neadekvatnim stepenom brige o spomenicima kulture, tradiciji i stilu gradnje, odnosno naruavanje ambijentalnog okruenja.

Sredinji region Ogranienja u daljem razvoju turizma predstavljaju nezadovoljavajua turistika infrastruktura i

nepostojanje raznolike turistike ponude, dok je glavna opasnost daljeg razvoja ekspanzija neplanske gradnje.

Sjeverni region Ogranienja turistikih potencijala odnose se prije svega na kompletnu turistiku infrastrukturu

koja je nedovoljna, a takoe ni tehnika infastruktura nije na zadovoljavajuem nivou (putna infastruktura, snabdjevanje elektrinom energijom).

Rafting programi sprovode se jo uvijek nestandardizovano i nekontrolisano. Potencijalnu prijetnju punom iskoriavanju vrijednosti turistikih potencijala predstavlja

neplanska izgradnja (posebno na abljaku), sa neadekvatnim stepenom brige o stilu gradnje, odnosno naruavanju ambijentalnog okruenja.

U sjevernom dijelu, veina vpotpunosti svjesna potrebe da se pobolja standard i/ili nije dovoljno informisana kakva je tranja sa najvanijih emitivnih trita.

2.2.3. Energetski potencijali

U gotovo svim ekonomskim studijama, energetski sektor je prepoznat kao jedan od glavnih pokretasnaga crnogorske ekonomije. Kao element privredne infrastrukture, bazu kompletnog ekonomskog djelovanja. privrede, poveanjem broja domainstavadeficit elektrine energije (grafik 4 pokazuje odnos proizvodnje i potronje elektriposljednje tri godine, ukljuujui 201128

Grafik 4: Odnos proizvodnje i potronje elektri

Izvor: Energetski bilans

Na osnovu raspoloivih podataka, zakljutermalne proizvodnje elektrine energije, kao i zavidan potencijal za proizvodnju elektriobnovljivih izvora (solarna energija, energija na bazi vjetra i energija na bazi biomase

Tabela 8: Raspoloivi resursi za proizvodnju elektriLeita uglja

Eksploatacione rezerve uglja Raspoloivi (teorijski) hidropotencijal na glavnim vodotocima

Ukupni tehniko-raspoloivi hidroenergetski potencijal koji se moe realizovati ili je ve realizovan sa HE objektima na i van teritorije CG

Povrina istranog podruja za otkrivanje leita nafte i prirodnog gasa Hidroenergetski potencijal pritoka za izgradnju mHE (na osnovu istraivanja i mjerenja) Hidroenergetski potencijal pritoka za izgradnju mHE (na osnovu indirektnih procjena) Energija sunevog zraenja

Biomasa

Vjetropotencijal Komunalni otpad

28

Podaci za 2011 predstavljaju plan, za 2010. procjenu ostvarenih, a za 2009. ostvarene proizvodnju i potronju.

0

1000

2000

3000

4000

5000

2009


ina vlasnika privatnih smjetajnih kapaciteta (domapotpunosti svjesna potrebe da se pobolja standard i/ili nije dovoljno informisana kakva je tranja sa najvanijih emitivnih trita.

U gotovo svim ekonomskim studijama, energetski sektor je prepoznat kao jedan od glavnih pokretasnaga crnogorske ekonomije. Kao element privredne infrastrukture, energetski sistem predstavlja razvojnu bazu kompletnog ekonomskog djelovanja. Od suficita koji je ostvarivan osamdesetih godina,

instava i bez izgradnje novih proizvodnih objekata, Crna Gora je prela u pokazuje odnos proizvodnje i potronje elektrine energije u

28).

Grafik 4: Odnos proizvodnje i potronje elektrine energije u Crnoj Gori (u GWh)

zvor: Energetski bilans Crne Gore za 2011

Na osnovu raspoloivih podataka, zakljuujemo da Crna Gora posjeduje dobre uslove za razvoj hidro i ne energije, kao i zavidan potencijal za proizvodnju elektri

solarna energija, energija na bazi vjetra i energija na bazi biomase, tabela

: Raspoloivi resursi za proizvodnju elektrine energije u Crnoj Gori216.516.242t 200.557.014t

Raspoloivi (teorijski) hidropotencijal na glavnim vodotocima 9864 GWh/godhidroenergetski potencijal

realizovan sa HE 5219 GWh/god

ja za otkrivanje leita nafte i 21.500km2 (od ega cca 13.000km2 na kopnu i cca 8500km2 u podmorju)

Hidroenergetski potencijal pritoka za izgradnju mHE (na osnovu 599,2 GWh

Hidroenergetski potencijal pritoka za izgradnju mHE (na osnovu 358 GWh

Prosjena suma globalnog zraenja u podruGore kree se izmeu 3.500 i 4.450 Wh/m2 dnevno150-200.000m3 godinje drvana masa koju

otpad u umi eksploatacijom uma3.000MW (procjena)

200-250.000t vrstog otpada godinjeIzvor: PPCG

010. procjenu ostvarenih, a za 2009. ostvarene proizvodnju i potronju.

2009 2010 2011

Proizvodnja

Potronja

25

(domainstva) nije u potpunosti svjesna potrebe da se pobolja standard i/ili nije dovoljno informisana kakva je

U gotovo svim ekonomskim studijama, energetski sektor je prepoznat kao jedan od glavnih pokretakih predstavlja razvojnu

koji je ostvarivan osamdesetih godina, sa razvojem i bez izgradnje novih proizvodnih objekata, Crna Gora je prela u

ne energije u Crnoj Gori u

ne energije u Crnoj Gori (u GWh)

Crna Gora posjeduje dobre uslove za razvoj hidro i ne energije, kao i zavidan potencijal za proizvodnju elektrine energije iz

, tabela 8).

ne energije u Crnoj Gori

864 GWh/god 5219 GWh/god

ega cca 13.000km2 na kopnu i cca u podmorju)

enja u podruju Crne u 3.500 i 4.450 Wh/m2 dnevno

drvana masa koju ini otpad u umi eksploatacijom uma

3.000MW (procjena) vrstog otpada godinje

010. procjenu ostvarenih, a za 2009. ostvarene proizvodnju i potronju.


26

Najznaajni dio potencijala za razvoj energetskog sektora se nalazi u sjevernom regionu, dok je potencijal primorskog i sredinjeg regiona znatno manji.

Primorski region Primorski region ne raspolae velikim energetskim potencijalima. Od energetskih potenicijala izdvajaju se: energetski potencijal vjetra i potencijal sunevog zraenja.

Prema studiji Procjena potencijala obnovljivih izvora energije29, priobalni pojas predstavlja najatraktivniju lokaciju za iskoriavanje energetskog potencijala vjetra u Crnoj Gori. Najvee brzine vjetra u zemlji izmjerene su u oblasti Rumije, uzimajui u obzir tehnika, ekonomska i ekoloka ogranienja. Jo jedno interesantno podruje su brda u zaleu Petrovca (ovo podruje se nalazi u blizini glavnih saobraajnica i mree od 220 kV). Ako se izuzme planina Loven zbog nepristupanosti, ostale pogodne lokacije mogle bi biti u planinskim zonama u zaleu Herceg Novog i Orahovca30. U svim ovim oblastima srednja brzina vjetra iznosi preko 6 m/s. U okviru studije izvrena je i procjena energetskog potencijala sunevog zraenja u dva najperspektivnija sektora, tj. korienje solarne energije za potrebe u domainstvima i za potrebe u turistikom sektoru. Procjena je uglavnom fokusirana na priobalno podruje, koje predstavlja oblast sa najveim prilivom turista.31

Sredinji region Za razliku od primorskog regiona, sredinji region posjeduje raznovrsnije potencijale za proizvodnju energije. Pored ve pomenutih potencijala vjetra i sunevog zraenja, u sredinjem regionu postoji i hidropotencijal, kao i mogunost proizvodnje elektrine energije na bazi otpada.

Hidropotencijal se prvenstveno zasniva na izgradnji malih hidroelektana na vodotocima Zaslapnica, Zeta (Zeta sa kotom uspora do kote donje vode mHE Glava Zete), Graanica (Akumulacija Liverovii, uvaavajui Projekat optimizacije HE "Peruica" i vodotok Graanica uzvodno od akumulacije) i Grahovsko jezero (Akumulacija Grahovo, uvaavajui postojee stanje na pravo korienja).32

Prema procjenama ve pomenute studije, pored priobalnog pojasa znaajan potencijal vjetra je prisutan na lokacijama brda oko Nikia. Ovu oblast karakterie srednja brzina vjetra u opsegu od 5,5-6,5 m/s. Pored toga, postojea infrastruktura puteva i elektrine mree obezbjeuje dobru osnovu za razvoj projekata za korienje energetskog potencijala vjetra.

Korienje komunalnog otpada, kao obnovljivog izvora energije, u zemljama Evrope poprima sve vei znaaj. Eventualna bojazan da e ovaj vid korienja komunalnog otpada dodatno poveati emisiju tetnih gasova i poveati i druga zagaenja ivotne sredine nisu opravdana upravo zbog provjerenih tehnolokih rjeenja i rezultata mjerenja koncentracije zagaivaa i poreenja sa evropskim normama. Na prostoru Crne Gore se procjenjuje godinje formiranje 200.000 do 250.000 tona vrstog komunalnog otpada, to znai mogunost izgradnje 3 do 5 industrijskih postrojenja za njegovo spaljivanje, u zavisnosti od kapaciteta. Potencijalne lokacije za takva postrojenja su u blizini veih gradova (Podgorica i Niki).

Sjeverni region Sjeverni region je najperspektivniji region za razvoj energetike i raspolae sa najveim potencijalima za prozvodnju elektrine energije i to prije svega termopotencijal i hidropotencijal, kao i zavidan nivo za proizvodnju elektrine energije na bazi biomase.

29

Izvor: Ministarstvo za zatitu ivotne sredine, kopna i mora Republike Italije 30

Nakon uspjeno sprovedenih tenderskih procesa, u postupku su pripreme za izgradnju prvih vjetroelektrana na Mouri i Krnovu. 31Vie na http://www.oie-cg.me/srp/Izvori_Sunceva_energija.asp 32

Vie na http://www.oie-cg.me/doc/JP_Opis_vodotoka.pdf


27

Termopotencijal se prije svega odnosi na eksploataciju leita uglja u Pljevljima i Beranama. Dalji razvoj proizvodnje energije korienjem rapoloivog termopotencijala se moe obezbijediti kroz:

- Izgradnju Blok II Termoelektrane Pljevlja" - Izgradnjom bloka I Termoelektrane Pljevlja" uraeni su i znaajni investicioni radovi i za blok II snage 210/225 MW (deponija uglja, akumulaciono jezero, HPV, dimnjak i dr.), to svakako daje prioritet za izgradnju novog izvora energije iz uglja u pljevaljskom podruju, i to za kombinovanu proizvodnju elektrine i toplotne energije.

- Termoelektrana Berane - za Berane, ve izdata koncesija za korienje rudnika uglja ukljuuje i funkcionisanje termoelektrane.

Konkretne odluke moraju se donijeti u detaljnoj prostorno-planskoj i sektorskoj dokumentaciji pri emu je potrebno definisati preduslove za eksploataciju rezervi uglja u pljevaljskom i maokom basenu.

Za optimalno korienje hidroenergetskog potencijala i izgradnju potrebnih objekata za potencijalne hidrocentrale, prostor treba sauvati od bilo kojih drugih zahtjeva i korienja koji su u suprotnosti ili ometaju predvienu upotrebu. U skladu sa Strategijom razvoja energetike do 202533 definisane su i grafiki prikazane lokacije elektrana na Morai i Komarnici, dok su za Pivu i Bileko jezero potrebna dodatna istraivanja. Prema procjenama, Crna Gora koristi samo 17% teoretskog vodnog potencijala, to znai da postoji znatan prostor za unapreenje ovog sektora. Svakako, znaajan faktor za razvoj ovog sektora predstavlja i razvoj prenosne i distributivne mree.

Projekat izgradnje HE na Morai (Optine Podgorica i Kolain) Projektom izgradnje hidroelektana na Morai predviena je izdradnja etiri hidroelektane du rijeke i to: HE Andrijevo, HE Raslovii, HE Milunovii i HE Zlatica. Projektom su predviena dva tehnika rjeenja koja se razlikuju samo po brani HE Andrijevo.

- Osnovno tehniko rjeenje i predvia izgradnju hidroelektrana ukupne instalisane snage 238,4 MW i prosjene godinje proizvodnje elektrine energije 721 GWh, sa maksimalnim nivoom akumulacije HE Andrijevo od 285 mnm i zapreminom akumulacije od 250hm.

- Osnovno tehniko rjeenje II predvia izgradnju hidroelektrana ukupne instalisane snage 238,4 MW i prosjene godinje proizvodnje elektrine energije 616 GWh, sa maksimalnim nivoom akumulacije HE Andrijevo od 250 mnm i zapreminom akumulacije od 100hm.

Projekat izgradnje HE Komarnica (Optine Pluine i avnik) Prema postojeoj dokumentaciji, HE Komarnica bi bila eona hidroelektrana i akumulacija u slivu rijeke Pive. Lokacija brane se nalazi na kraju uspora postojee akumulacije HE Piva. Planirana je izgradnja lune betonske brane visine 176 m. Mainska hala hidroelektrane bi bila pribranska, sa dva agregata instalisane snage 168 MW i godinje proizvodnje od 232 GWh. Kota uspora akumulacije ograniena je poloajem grada avnika (818 mnm). Izgradnja hidroelektrane Komarnica je nesporna u prostornim i vodoprivrednim planovima Crne Gore i nema prepreka za njenu realizaciju. Nema industrijskih kapaciteta, saobraajnica, privrednih objekata i domainstava koji bi bili ugroeni, ve bi akumulacija potopila samo kanjon, nenaseljeno i neplodno podruje.

Odgovarajue lokacije za male hidrocentrale (MHC - kapaciteta


28

Vodotoci su odabrani na osnovu dosadanih istraivanja, studija, projekata, idejnih rjeenja, pojedinanih inicijativa zainteresovanih investitora i ukupnih strunih sagledavanja o raspoloivim potencijalima za istraivanja i izgradnju malih HE. Prethodno su provedene analize sa aspekta usaglaenosti vodotoka sa: prostornim planom, Vodoprivrednom osnovom Crne Gore, odnosno planom korienja vodnog energetskog potencijala za proizvodnju elektrine energije, tehnikim uslovima, normativima i standardima za projektovanje i izgradnju malih HE i propisima iz oblasti zatite ivotne sredine, kao i mogunosti prikljuenja na elektroenergetski sistem. Opis pojedinih vodotoka sa relevantnim karakteristikama i ogranienjima za korienje, koja proistiu iz prostorno planske, vodne, ekoloke i druge relevantne dokumentacije nalazi se u Prilogu-Opis vodotoka i Karta Crne Gore sa vodotocima35. U tabeli koja slijedi dat je pregled grupa vodotoka po optinama i rijekama. Iz navedenog se vidi da je najvei potencijal u sjevernom regionu Crne Gore.

Tabela 9: Grupe vodotoka po optinama i rijekama Plav Lim

Berane i Andrijevica Lim Bijelo Polje Lim

Kolain Moraa Kolain i Mojkovac Tara

avnik Komarnica Izvor: www.oie-cg-me

35

Vie na http://www.oie-cg.me/doc/JP_Opis_vodotoka.pdf


29

Slika 1. Karta vodotoka koji su predmet koncesije

Izvor: www.oie-cg.me

Energetski potencijal biomase Rezultati istraivanja pokazali su da Crna Gora ima znaajne potencijale biomase (drvne i druge) koju bi najracionalnije bilo upotrijebiti za proizvodnju energije. Ukupno procijenjena energija je u nivou 4.200 GWh. Najvei potencijal energetske biomase je u sektoru umarstva ija je sadanja produkcija duplo manja od prirodnog potencijala, pa u toj sferi postoje znaajne produkcione rezerve. Posebno bi bilo vano podizanje plantaa brzorastuih vrsta drvea-iskljuivo za energetske potrebe, za koje postoje zemljini i drugi uslovi. Mogui iskazani efekti kroz koliinu energije ukazuju na velike ekonomske benifite od ovakve proizvodnje36. 36Vie na http://www.oie-cg.me/srp/Izvori_Biomasa.asp


30

Rezime Nakon viedecenijskog perioda koji je obiljeio privredni razvoj i rast broja domainstava, Crna Gora

danas biljei deficit elektrine energije koji se nadoknauje iz uvoza. U pojedinim godinama (2002) ostvarena proizvodnja pokrivala je svega 52% ukupne potronje.

Crna Gora raspolae znaajnim energetskim resursima koji u najveoj mjeri nisu iskoriteni, a odnose se na razvoj hidro i termalne proizvodnje elektrine energije, kao i zavidan potencijal za proizvodnju elektrine energije iz obnovljivih izvora (solarna energija, energija na bazi vjetra i energija na bazi biomase).

Stratekim dokumentima, prije svega Strategijom razvoja energetike do 2025. godine, predviena je valorizacija raspoloivih resursa.

U pripremi su znaajni projekti koji treba da omogue korienje hidro i termo potencijala, te obnovljivih izvora energije prije svega vjetra, kao i projekti koji e poveati kapacitete distributivnog i prenosnog sistema.

Ogranienja Pojedine odluke koje su vane za realizaciju pr

mapa resursa_crne gore

Documents