MAPIRANJE PREDUZETNIČKIH POTENCIJALA UDRUŽENJA I NJIHOVIH ČLANICA U RS S CILJEM POBOLJŠANJA NJIHOVOG EKONOMSKOG STATUSA

projekat podrŽan od:

MAPIRANJE PREDUZETNIČKIH POTENCIJALA UDRUŽENJA I NJIHOVIH ČLANICA U RS S CILJEM POBOLJŠANJA NJIHOVOG EKONOMSKOG STATUSA

Izdavač: Centar za edukaciju, Pro Educa

Urednica: tatjana Suhajček Đukić

Koordinator istraživanja: mr Srđan puhalo

Dizajn i priprema za štampu: Sead Šabanović

Štampa: Markos, Banja Luka

Tiraž: 100

Godina izdavanja: 2011.

Printing of this brochure is made possible by the generous support of the United States Agency for International Development (USAID) and the Swedish International Development Cooperation Agency (Sida). The contents are the responsibility of Center for Education, ProEduca and do not necessarily reflect the views of USAID, the United States Government, Sida and/or the Government of Sweden.

4

O projektu Mapiranje preduzetničkih potencijala udruženja injihovih članica u RS s ciljem poboljšanja njihovog ekonomskog statusa...................................................................5

Riječ Gender centra - Centra za jednakost i ravnopravnost polova Vlade RSPoložaj žena na tržištu rada sa posebnim fokusom na oblast preduzetništva..............................................................6

Metodologija istraživanja........................................................................................................................................17

Rezultati istraživanja ..............................................................................................................................................20• Rezultati istraživanja prema liderkama organizacija...................................................................20• Rezultati istraživanja prema članicama organizacija..................................................................28

Zaključci i diskusija................................................................................................................................................36

Centar za edukaciju, Pro Educa...............................................................................................................................43

Kontakt informacije................................................................................................................................................46

SADRŽAJ

5

O PROJEKTU MAPIRANJE PREDUZETNIČKIH POTENCIJALA UDRUŽENJA I NJIHOVIH ČLANICA U RS S CILJEM POBOLJŠANJA NJIHOVOG EKONOMSKOG STATUSA

Cilj projekta je da se identifikuju potrebe i prioriteti organizacija civilnog društva u rS i njihovih članica za uključivanje u preduzetničke aktivnosti. Svrha projekta je da se od organizacija i njihovih članica dobiju informacije o tome koliko su spremni i da li imaju kapacitete da započnu vlastiti posao, kao i to da li su kao pojedinci motivisani da vode sopstveni posao. kako bi se došlo do potrebnih informacija, urađeno je istraživanje prema organizacijama civil-nog društva i njihovim članicama o uključenosti u preduzetničke aktivnosti, te o preduzetničkim sklon-ostima i opredjeljenjima kako organizacija, tako i njihovih članica. projekat je ukupno trajao 4 mjeseca, a realizovan je u periodu od 15. Maja do 15. Septembra 2011. godine.

rezultati istraživanja, zaključci i preporuke dati u ovoj brošuri, predstavljaju osnovne infor-macije o trenutnoj situaciji ženskog preduzetništva kod ispitanih organizacija civilnog društva i njihovih članica, što može poslužiti kao polazna tačka za buduće aktivnosti u pravcu jačanja kapaciteta za razvoj preduzetništva kod ciljanih grupa. publikacija rezultata ima za cilj da organizacijama civilnog društva koje su učestvovale u istraživanju, ali i svim onim koje se bave ili potencijalno mogu baviti promocijom ženskog preduzetništva, omogući da svoje strateške planove usmjere na stvaranje što boljih uslova za razvoj preduzetništva kod organizacija i njihovih članica.

6

Riječ Gender centra - Centra za jednakost i ravnopravnost polova Vlade RS

POLOŽAJ ŽENA NA TRŽIŠTU RADA SA POSEBNIM FOKUSOMNA OBLAST PREDUZETNIŠTVA

Opšti osvrt na položaj žena i muškaraca u sferi rada i zapošljavanja

društveni i ekonomski položaj žena i muškaraca određuju brojni faktori, među kojima je jedan od najznačajnijih i rod, kao sociološki i kulturološki uslovljena razlika između lica muškog i ženskog pola, koja se odnosi na sve uloge i osobine koje nisu uslovljene ili određene isključivo prirodnim ili biološkim faktorima, nego su prije proizvod normi, prakse, običaja i tradicije i kroz vrijeme su promjen-ljivi. Ženama je, na primjer, tradicionalno „dodijeljena“ uloga majke, domaćice, one na kojoj je briga za djecu, starije i bolesne osobe, one od koje se očekuje da najprije ispuni ove i slične nametnute obaveze. S druge strane, muškarci su „glave“ domaćinstava, aktivna većina u tijelima odlučivanja, preduzetničkim aktivnostima, vlasničkim strukturama i drugim pozicijama koje im omogućuju značajno bolji socijalni i ekonomski status. rodna problematika u oblasti rada, zapošljavanja i pristupa resursima je izuzetno složena i podrazumijeva oblast tržišne ekonomije i ekonomije brige, formalnu i neformalnu sferu ekonomije, te multidimenzionalne aspekte pristupa različitim ekonomskim i društvenim resursima koji proističe iz rada kao svakodnevne društvene aktivnosti. neplaćen rad, aktivnosti u domenu ekonomije brige i neformalna sfera ekonomije, imaju višestruke uticaje na položaj žena i muškaraca u društvu. osnovu za neravnopravnost žena i muškaraca na tržištu rada predstavlja rodna podjela rada, koja se nepo-voljno odražava na sveukupno stanje ravnopravnosti polova. to potvrđuje činjenica da muškarci i žene uglavnom rade različite poslove, na osnovu shvatanja o tome šta je primjeren „muški“ ili „ženski“ posao.

od 2002. godine do danas provedena su brojna istraživanja o položaju žena i muškaraca u sferi ekonomije, rada i zapošljavanja, koja su relevatna za republiku Srpsku i Bosnu i Herce-govinu, a prikazala su osnovne karakteristike stanja i položaja žena i muškaraca kada je u pitanju tržište rada. jedna od najreprezentativnijih studija „Položaj žena u zemljama Balkana“1, dala je situacioni pregled o obrazovanju i zapošljavanju, obuhvatajući sljedeće zemlje Balkana: albaniju, Bosnu i Hercegovinu, Bugarsku, Hrvatsku, Grčku, Bjr Makedoniju, rumuniju, Srbiju, Crnu Goru i tursku. na osnovu ove studije, konstatovane su sljedeće karakteristike položaja žena u sferi rada i zapošljavanja:

1 Blagojević, Marina. položaj žena u zemljama Balkana. Banja Luka, Sarajevo: Gender centar republike Srpske i Gender Centar Federacije BiH, 2002.

7

• Žene predstavljaju manjinu među zaposlenima i, u većini zemalja u regionu, većinu među nezaposlenima. • Žene su mnogo češće od muškaraca zaposlene radnice, a ne poslodavci, one su takođe rjeđe privatnice od muškaraca, a mnogo češće su neplaćene radnice u porodici. • Sektori sa visokom koncentracijom žena obično imaju niže zarade. • Žene imaju tendenciju da prihvate vrlo loše ekonomske uslove i vrlo često su uključene u neformalnu ekonomiju. • Žene se sve više počinju baviti preduzetništvom. • postoji visok nivo feminizacije siromaštva a posebno osjetljive grupe među ženama su: žene na selu, stare žene, samohrane majke i pripadnice etničkih manjina. • romske žene su u svim zemljama na Balkanu u najtežoj ekonomskoj poziciji, koja se odražava u visokim stopama mortaliteta, niskom nivou obrazovanja i niskim stopama zapošljavanja. • Žene se suočavaju sa otvorenom i prikrivenom diskriminacijom u zapošljavanju i na radnim mjestima. ovo se uglavnom odražava u uslovima o starosti i ljepoti, zatim seksualnom zlostavljanju, u razlici u prihodima, poteškoćama u napredovanju na poslu i njihovim odsustvom sa najviših pozicija na kojima se donose odluke. • Žene i dalje imaju primarnu odgovornost za porodicu. • rad žena je mnogo više diversifikovan nego što se to prikazuje i mjeri u službenim statistikama a obuhvata i mnoge različite aktivnosti koje nisu ni plaćene ni registrovane: kao što je rad u domaćinstvu, briga za druge, neformalni posao, poljoprivredne aktivnosti za potrebe domaćinstva. • Žene provode određeni broj sati dnevno obavljajući neplaćene poslove, čime ne samo da se iscrpljuju njihovi resursi, već ih se takođe čini manje konkurentnim na tržištu rada. • U svim zemljama, ponuda dnevnih centara za brigu o djeci nije adekvatna, a u post-komunističkim zemljama je očigledan regresivan trend, zbog ekonomskih restrikcija. • ‘Strukturalno prilagođavanje’ postkomunističkih ekonomija posebno pogađa zapošljavanje žena, jer su žene bile/jesu mnogo češće od muškaraca zaposlene u javnim sektorima. • proces privatizacije u postkomunističkim zemljama još nije adekvatno ispitan iz rodne perspektive.

Važnost preduzimanja mjera kojima će se osigurati puno i ravnopravno uživanje svih ljudskih prava i osnovnih sloboda ženama kao i muškarcima naglašavaju relevantni međunarodni i domaći

8

pravni dokumenti u oblasti ravnopravnosti polova.2 S obzirom da projekat tretira ekonomske aspekte položaja žena u republici Srpskoj, sa posebnim fokusom na oblast preduzetništva, u nastavku dajemo pregled ključnih pravnih akata od značaja za postizanje ravnopravnosti polova u oblasti zapošljavanja, rada i pristupa resursima, ključne nalaze analize stanja ravnopravnosti polova i aktivnosti udruženja i drugih organizacija za ljudska prava žena u ovim oblastima te preporuke za buduća djelovanja.

Normativno-pravni okvir u oblasti rada, zapošljavanja i pristupa resursima

Međunarodni pravni dokumenti

Međunarodni radni standardi predstavljaju mjerilo (standard) ocjenjivanja stanja i statusa oso-ba u radnom odnosu, povodom rada i u vezi sa radom, pravac za utemeljenje humanog sistema rada i osnovni korektiv odnosa između rada i kapitala u savremenim demokratskim društvima. pregled prava i obaveza, ali i sankcija sadržanih u pravnom okviru kojim se uređuje oblast rada i zapošljavanja i zabranjuje diskriminacija po osnovu pola i drugim osnovama, čime se utiče na položaj žena na tržištu rada, sadržan je u međunarodnim dokumentima o ljudskim pravima i stand-ardima o pravima i zaštiti u radnom odnosu, koje donose relevantne međunarodne organizacije, počev od:

• Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima; • Međunarodnog pakta o ekonomskim, kulturnim i socijalnim pravima; • Un konvencije o ukidanju svih oblika diskriminacije žena (CedaW);3

• konvencije Međunarodne organizacije rada u skladu sa ostalim tačkama (Mor); • evropske konvencije o ljudskim pravima i osnovnim slobodama; • evropske socijalne povelje; • do zakonodavstva evropske Unije.

Važnost podrške ženama u preduzetništvu posebno se naglašava u dokumentima koji su ujedno i strateški okviri u ovoj oblasti na nivou evropske unije: akt o malom biznisu (Small Business act for europe) i Zelena knjiga o preduzetništvu (Green paper on entrepreneurship).

2 detaljnije vidjeti na web stranici Gender centra Vlade republike Srpske http://www.vladars.net/sr-Sp-Cyrl/Vlada/centri/gendercentarrs/pages/default.aspx 3 dCedaW predstavlja najznačajniju konvenciju u oblasti ženskih ljudskih prava, poznatu kao „Međunarodna povelja prava žena“, kojom se posebno naglašava princip zabrane i potreba ukidanja diskriminacije žena sa obavezom za države članice da aktivno djeluju i uspostave mjere kako bi onemogućile, zabranile i kaznile diskriminaciju žena, izmjenile društvene i kulturne običaje, otklonile predrasude, ali i predu-zele sve podesne mjere radi eliminisanja diskriminacije žena u oblasti zapošljavanja da bi se na osnovu ravnopravnosti muškaraca i žena obezbijedila jednaka prava.

9

Domaći pravni dokumenti

pregled najvažnijih dokumenata u domaćem zakonodavstvu neizostavno se mora posma-trati na više nivoa, srazmjerno zakonodavnim ovlaštenjima i aktivnosti – nivo Bosne i Hercegovine, nivo entiteta: republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine, nivo kantona u Federaciji Bosne i Hercegovine i nivo distrikta Brčko Bosne i Hercegovine. U kontekstu teme istraživačkog projekta „Mapiranje preduzetničkih potencijala udruženja i njihovih članica u rS s ciljem poboljšanja njihovog ekonomskog statusa“, među najrelevantnijim domaćim pravnim aktima su:

• Ustav Bosne i Hercegovine; • Zakon o ravnopravnosti polova u Bosni i Hercegovini;4

• Gender akcioni plan Bosne i Hercegovine (Gap BiH);5

• Ustav republike Srpske; • Zakon o radu; • Zakon o zaštiti na radu; • Zakon o evidencijama u oblasti rada i zapošljavanja i zdravstvenog osiguranja; • Zakon o zapošljavanju; • Zakonom o profesionalnoj rehabilitaciji, osposobljavanju i zapošljavanju invalida; • Zakon o zdravstvenom osiguranju; • Zakon o zdravstvenoj zaštiti; • opšti kolektivni ugovor; • Strategija zapošljavanja za republiku Srpsku 2010-2014. godina. Stanje ravnopravnosti polova u oblasti rada, zapošljavanja i pristupa resursima u Republici Srpskoj6

radno zakonodavstvo republike Srpske je, među prvima u regionu, u najvećoj mjeri usklađeno sa normativno-pravnim standardima za ravnopravnost polova. Međutim, i dalje postoje prepreke u 4 Zakon o ravnopravnosti polova u Bosni i Hercegovini uređuje, promoviše i štiti ravnopravnost polova/rodova, garantuje jednake mogućnosti i ravnopravan tretman svih osoba bez obzira na pol/rod, u javnoj i u privatnoj sferi društva, te uređuje zaštitu od diskriminacije na osnovu pola/roda. Zakonom se obezbjeđuje ravnopravnost u procesu zapošljavanja, odnosno zabranjuje diskriminacija po osnovu pola/roda u procesu ponude zapošljavanja, otvorenog oglasa, postupku popune slobodnih radnih mjesta, radnog odnosa i otkaza radnog odnosa.5 Gender akcioni plan Bosne i Hercegovine (GAP BiH) predstavlja petogodišnju strategiju za gender mejnstriming u svim društvenim oblastima u Bosni i Hercegovini. Glavni cilj Gap-a BiH je da: „definiše strategije i realizuje programske zadatke u cilju ostvarenja ravnopravnosti žena i muškaraca u Bosni i Hercegovini“, sa posebnim strateškim ciljevima u oblasti rada i zapošljavanja koji se odnose na usklađivanje radnog zakono-davstva sa međunarodnim pravnim standardima za jednakost i ravnopravnost polova; unapređenje baza podataka, istraživanja i socio-ekonomskih analiza stanja ravnopravnosti polova u oblasti rada i zapošljavanja; edukaciju i podizanje svijesti javnosti o potrebi uvođenja ravnopravnosti polova u oblast rada i zapošljavanja; izgradnju kapaciteta i podsticanje aktivne saradnje i participatornog pristupa svih institucionalnih i vaninstitucionalnih aktera u Bosni i Hercegovini na unapređenju ravnopravnosti polova u oblasti rada i zapošljavanja.6 detaljnije vidjeti u Izvještaju o stanju ravnopravnosti polova u republici Srpskoj za period 2006-2010. godina koji je dostupan na web stranici Gender centra Vlade republike Srpske http://www.vladars.net/sr-Sp-Cyrl/Vlada/centri/gendercentarrs/pages/CedaW_-_konvencija_o_ukidanju_svih_oblika_diskriminacije_zena.aspx

10

primjeni ovih standarda u praksi. Brojna istraživanja i pokazatelji ukazuju na postojanje diskriminacije i neravnopravnosti po osnovu pola. ove oblike diskriminacije i neravnopravnosti pretežno trpe žene. ključni problemi sa kojima se žene susreću na tržištu rada su:

• nedovoljan pristup tržištu rada. U republici Srpskoj stopa učešća žena u radnoj snazi je niža, a stopa nezaposlenosti žena je viša nego muškaraca. pored toga, mnoge žene su, kako to Međunarodna organizacija rada naziva “obeshrabreni radnici”: radnice koje nisu uključene u statistike o nezaposlenosti, zbog toga što ne traže aktivno zaposlenje, iako žele raditi, jer osjećaju da za njih nema posla ili se suočavaju sa diskriminacijom, ili strukturalnim, društvenim ili kultura- lnim preprekama. • Visok stepen opterećenja žena neplaćenim radom iz domena ekonomije brige (rad u kući, briga o djeci, briga o starima, briga o bolesnima, briga o odraslim muškim članovima porodice, rad u seoskim domaćinstvima i gazdinstvima, neplaćeni rad žena kao pomažućih članova u porodičnom biznisu), čiji udio u bruto društvenom proizvodu je još uvijek nepoznat. neplaćeni rad ženama ne samo da ne obezbjeđuje bilo kakav formalni status i naknadu za taj rad, već se reflektuje na sva druga prava, kao što su pravo na zdravstveno, penzijsko- invalidsko osiguranje i druga prava. • jaz u prihodima. Žene su često plaćene manje od muškaraca za isti posao ili posao iste vrijednosti. Visoka obrazovna postignuća nisu zaštita. Uopšteno, žene takođe zarađuju manje tokom života nego muškarci i zbog toga imaju nepovoljnije uslove penzijskog osiguranja i primaju manje penzije, iako žive duže od muškaraca. • „Stakleni plafon“. Žene se često rutinski preskaču kod unapređenja. Što je viši položaj, manje je moguće da će ga dobiti žena – čak i ako je jednako ili bolje kvalifikovana od muških kolega. Žene koje uspiju da se probiju kroz ovaj tako- zvani „stakleni plafon“ na položaje na kojima se donose odluke ostaju izuzetak od pravila, jer i u sektorima u kojima dominiraju žene i gdje je više žena na rukovodećim položajima, nesrazmjeran broj muškaraca dostiže na mjesta rukovodilaca.

Žene preovladavaju među zaposlenima u djelatnostima koje se odnose na brigu: vaspitanje i obrazovanje, te zdravstveni i socijalni rad, zatim u uslužnim djelatnostima, trgovini, te državnoj upravi. Muškarci preovladavaju kao zaposleni u svim drugim djelatnostima, osim rada u hotelima i restor-anima, što je jedina djelatnost gdje procenat žena i muškaraca relativno ujednačen. prema školskoj

6 detaljnije vidjeti u Izvještaju o stanju ravnopravnosti polova u republici Srpskoj za period 2006-2010. godina koji je dostupan na web stran-ici Gender centra Vlade republike Srpske http://www.vladars.net/sr-Sp-Cyrl/Vlada/centri/gendercentarrs/pages/CedaW_-_konvencija_o_ukidanju_svih_oblika_diskriminacije_zena.aspx

11

spremi, najveća razlika u strukturi zaposlenosti u odnosu na pol, postoji kod kvalifikacione strukture kvalifikovanih i visokokvalifikovanih radnika, gdje su muškarci u većini, i to u omjeru kod kV 3:1, a kod VkV 8:1 u odnosu na žene. kada se posmatra starosna struktura vidljivo je da je najveći broj nezaposlenih žena u životnoj dobi od 30-50 godina života, što je posljedica teže zapošljivosti, dugog čekanja na zaposlenje i otpuštanja sa posla usljed ekonomskih teškoća.

prema podacima poreske uprave republike Srpske sa 31.12.2008. godine, veći je broj stalno zaposlenih muškaraca, 58% u odnosu na 42% žena. Više muškaraca je i privremeno zaposlenih, oko 60%. kad su u pitanju preduzetnici, odnosno vlasnici radnji, procenat muškaraca vlasnika/preduzet-nika je 62%. podaci o ostvarenom dohotku su sljedeći: 40% žena ostvarilo je dohodak u odnosu na 60% muškaraca. porez na dobit više plaćaju muškarci, što je u skladu sa podatkom o vlasništvu nad preduzećima i radnjama.

Učešće žena u preduzetništvu

rodna analiza u sektoru malih i srednjih preduzeća i preduzetništva u republici Srpskoj, izrađena za potrebe podnošenja Četvrtog i petog periodičnog izvještaja BiH po Un konvenciji o ukidanju svih oblika diskriminacije žena (CedaW), pokazala je da su žene u oblasti preduzetništva značajno podzastupljene u odnosu na mušku populaciju. Glavni situacioni pokazatelji u oblasti malih i srednjih preduzeća i preduzetništva, koji su prikazali rodne diferencijacije u oblasti preduzetništva, na osnovu podataka Fonda penzijsko-invalidskog osiguranja rS, Fonda zdravstvenog osiguranja rS i republičkog zavoda za statistiku rS, odnose se na:

• Učešće žena i muškaraca u ukupnoj zaposlenosti u malim i srednjim preduzećima; • Učešće žena i muškaraca u preduzetništvu; • Učešće žena i muškaraca u ukupnoj zaposlenosti kod preduzetnika.

prema podacima Fonda penzijsko-invalidskog osiguranja rS, broj zaposlenih u malim i sredn-jim preduzećima u republici Srpskoj u 2008. godini iznosio je 138.108 radnika što predstavlja 53,28% od ukupnog broja zaposlenih u republici Srpskoj. Žene su činile 35% od ukupnog broja zaposlenih u malim i srednjim preduzećima dok je učešće muškaraca bilo 65%.

evidentno je da muškarci čine dominantnu većinu zaposlenih u svim sektorima/djelatnostima izuzev ugostiteljstva i finansijskog posredovanja u kojima je zaposlen veći broj žena.

12

kada je u pitanju učešće žena i muškaraca u preduzetništvu, evidentan je značajno veći angažman muškaraca u ovoj oblasti.

tabela 1.Učešće žena i muškaraca u preduzetništvu i zaposlenosti kod preduzetnika (%) Izvori: Fond zdravstvenog osiguranja i republički zavod za statistiku rS, septembar 2009

Žene i muškarci preduzetnici su dominantno zastupljeni u sektoru trgovine na malo i veliko, opravke motornih vozila, motocikala i predmeta za ličnu upotrebu i domaćinstvo i ugostiteljstvu. Slična tendencija je zapažena kod sagledavanja zaposlenosti kod preduzetnika, gdje su žene više koncentrisane.

kada je riječ o pokretanju ili proširenju posla, žene su objektivno u nepovoljnijem položaju u odnosu na muškarce, a među najvažnijim uzrocima su:

• još uvijek dominantna tradicionalna i stereotipna shvatanja o ulozi žene u društvu u kojem vladaju patrijarhalni obrasci; • otežan pristup finansijama, znanjima i drugim resursima neophodnim za preduzetništvo; • nedostatak podrške u pogledu usklađivanja porodičnog i profesionalnog života i dr.

rodna analiza je ukazala na potrebu provođenja programa/mjera/aktivnosti koji će olakšati pokretanje i realizaciju preduzetničkih poduhvata žena.

Gender centar Vlade republike Srpske, kao stručna služba Vlade republike Srpske za pitanja jednakosti i ravnopravnosti polova, kontinuirano radi na praćenju primjene domaćih i međunarodnih standarda za jednakost i ravnopravnost polova u republici Srpskoj, čije je sprovođenje obaveza republičkih (u okviru izvršne, zakonodavne vlasti i pravosuđa) i lokalnih organa vlasti, ali i svih drugih društvenih aktera. obrađivač i predlagač zakona i drugih propisa iz oblasti podrške razvo-ju malih i srednjih preduzeća je Ministarstvo industrije, energetike i rudarstva republike Srpske. Gender centar je započeo više inicijativa i aktivnosti za podršku preduzetništvu žena u saradnji sa nadležnim institucijama (Ministarstvo industrije, energetike i rudarstva i republička agencija za raz-voj malih i srednjih preduzeća republike Srpske), sa ciljem da se ispita okruženje za preduzetništvo

Preduzetnici Zaposleni kod preduzetnika

Žene 40 55Muškarci 60 45

13

žena, stvore kapaciteti žena za preduzetništvo i uspostavi mehanizam finansijske podrške ženama u preduzetništvu kao posebna specijalna mjera. na osnovu saradnje Gender centra Vlade republike Srpske i Ministarstva industrije, energetike i rudarstva republike Srpske, u okviru prijedloga Strate-gije razvoja malih i srednjih preduzeća i preduzetništva u republici Srpskoj za period 2011-2013. godina predviđen je program razvoja ženskog preduzetništva u republici Srpskoj. prijedlog Strate-gije je usvojila Vlada republike Srpske u julu 2011. godine te je upućen u proceduru razmatranja narodne skupštine republike Srpske.

Gender centar Vlade republike Srpske je, u saradnji sa Ministarstvom poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede republike Srpske, u 2010. godini izradio akcioni plan za unapređenje položaja žena na selu u republici Srpskoj do 2015. godine. akcioni plan je usvojen dana 15.12.2010. godine na trećoj sjednici narodne skupštine republike Srpske, kao privremena posebna mjera u okviru operacionalizacije Strateškog plana ruralnog razvoja republike Srpske 2009-2015. godina. U okviru implementacije akcionog plana u 2011. godini, uz finansijsku podršku programa FIGap (Fi-nansijski mehanizam za implementaciju Gender akcionog plana BiH) 2009-2014. godina, od strane nadležnih institucionalnih aktera sprovode se programi podrške ženskom preduzetništvu u ruralnim područjima republike Srpske.

Aktivnosti i potrebe nevladinih organizacija koje rade na pitanjima ravnopravnosti polova i njihov doprinos razvoju lokalnih zajednica

Gender centar republike Srpske, u okviru svog mandata i zakonskih nadležnosti, redovno sarađuje sa brojnim nevladinim organizacijama širom republike Srpske i uključuje ih u sve planske procese i aktivnosti. komunikacija sa nevladinim organizacijama i saradnja i podrška njihovim ak-tivnostima je stalna i ima trend rasta i razvoja.

na osnovu informacija i podataka koje je Gender centar prikupio u saradnji sa nevladinim sektorom (izvještaji, informacije, zajednički sastanci i obuke, internet sajtovi, upitnik o analizi rada i doprinosa nevladinih organizacija razvoju lokalnih zajednica itd.) predstavljamo ključne aktivnosti i potrebe nevladinih organizacija, kako slijedi:

• U misiji nevladinih organizacija, pitanja ravnopravnosti polova su uglavnom zastupljena kroz borbu za afirmaciju i veću zastupljenost žena u društveno-političkom i ekonomskom životu zajednice, te eliminaciju svih oblika nasilja i diskriminacije nad ženama, inform-

Preduzetnici Zaposleni kod preduzetnika

Žene 40 55Muškarci 60 45

14

isanje žena o njihovim ljudskim pravima, te zalaganje za dosljednu primjenu i poštovanje ovih prava takođe predstavljaju oblasti interesovanja i rada nevladinih organizacija. • Među najvažnije aktivnosti i programe koji tretiraju pitanja ravnopravnosti polova, a kojima se bave nevladine organizacije spadaju: borba za aktivno uključivanje žena u javni i politički život (putem promotivnih kampanja), borba protiv svih oblika nasilja i diskriminacije nad ženama, kao i edukovanje žena iz oblasti zaštite od nasilja u porodici, projekti ekonomskog osnaživanja žena, te razne druge vrste obuka i osposo- bljavanja. • Ciljne grupe programa i aktivnosti nevladinih organizacija su žene, mladi i djeca, a u određenim slučajevima programske aktivnosti su uključivale i muškarce. dosadašnje procjene broja korisnika/ca ovih programa od strane anketiranih nevladinih organizacija dostižu broj od nekoliko desetina hiljada osoba, imajući u vidu da je jedan broj organi- zacija stalno aktivan od 90-tih godina. • nevladine organizacije uglavnom sarađuju sa vladinim institucijama, prije svega sa Gender centrom, ali i odgovarajućim ministarstvima Vlade republike Srpske, te opštinskim vlastima. ta saradnja podrazumijeva nekoliko modaliteta – zajedničko učešće u određenim projektnim aktivnostima, pružanje savjetodavne ili informativne podrške od strane relevantnih vladinih institucija, učešće nevladinih organizacija u izradi određenih zakona, drugih akata, kako na entitetskom, tako i lokalnom nivou (npr. iz oblasti zaštite od nasilja u porodici, ravnopravnosti polova, rodnog budžetiranja i slično). • programi nevladinih organizacija se u jednoj manjoj mjeri finansiraju uz pomoć budžetskih sredstava vladinih institucija. to su uglavnom manji projekti lokalnog ili u rjeđim slučajevima regionalnog značaja, a od posebnog značaja je zakonom uspostav- ljeno finansiranje sigurnih kuća za žrtve nasilja u porodici. • podrška lokalnih vlasti u vidu izdvajanja budžetskih sredstava za potrebe finansiranja programa i aktivnosti nevladinih organizacija uglavnom izostaje. po mišljenju većine anketiranih, jedan od glavnih razloga je nedostatak sredstava. jedan od pozitivnih primjera finansijske podrške lokalne zajednice je u opštini derventa, gdje lokalna vlast finansira: izdavanje Biltena Udruženja žena, obilježavanje 16 dana aktivizma žena, kao i redovno dodjeljivanje granta Udruženju žena iz budžeta opštine. Sve aktivnosti Udruženja medijski su popraćene u lokalnoj zajednici, što takođe ide na teret opštine. • pored finansijskih problema, najčešći problemi koje ističu nevladine organizacije vezani su za neadekvatno funkcionisanje institucija, pogotovo u slučajevima nasilja u porodici,

15

uključujući pružanje podrške i zbrinjavanje žrtava porodičnog nasilja. • prisutno je takođe u izvjesnoj mjeri i nerazumijevanje od strane lokalnih institucija. Mogući načini prevazilaženja ovih problema uključuju bolju koordinaciju i rad relevantnih institucija, partnersko rješavanje evidentiranih problema sa nevladinim sektorom, konti- nuiranu edukaciju predstavnika svih nivoa javnih institucija. • nevladine organizacije imaju nekoliko prijedloga u pravcu unapređenja saradnje sa lokalnim organima vlasti i vladinim institucijama. Većina nevladinih organizacija smatra da bi ovu saradnju u prvom redu trebalo formalizovati potpisivanjem određenih sporazu- ma ili memoranduma o saradnji gdje bi bile utvrđene obostrane obaveze i odgovornosti. • takođe, ova saradnja bi mogla biti poboljšana i unapređenjem mehanizama za razmje- nu informacija relevantnih za obje strane, kao i većim učešćem predstavnica/ka nevla- dinih organizacija u radu opštinskih tijela.

Preporuke za dalje djelovanje

na osnovu predstavljenih saznanja i iskustava te ključnih nalaza sprovedenih analiza Gen-der centra Vlade republike Srpske, preporuke za dalji rad u pravcu ekonomskog osnаživanja žena odnose se na:

• dalji kontinuirani rad na usklađivanju radnog zakonodavstva sa normativno-pravnim standardima za ravnopravnost polova Savjeta evrope, Međunarodne organizacije rada i evropske unije, ne samo u smislu zabrane diskriminacije, nego i propisivanja obaveze sprečavanja diskriminacije i promovisanja ravnopravnosti. • osiguranje efikasnijeg sprovođenja postojećih zakona, propisa i uredbi koji se suprotsta- vljaju diskriminaciji žena kao radne snage i na radnom mjestu. • dosljedno sprovođenje strategija, politika/programa kojima su definisani ciljani programi podrške ekonomskom osnaživanju žena. • Unapređenje efikasnosti mehanizama kontrole i osiguranje njihovog neometanog djelovanja i podrške od strane svih učesnika na tržištu rada, uključujući udruženja poslodavaca i sindikate. • Uspostavljanje i sprovođenje zakonom dozvoljenih privremenih specijalnih mjera za povećanje učešća žena u radnoj snazi i smanjenje njihove nezaposlenosti, kao i sma- njenje jaza u prihodima. • Institucije nadležne za oblast preduzetništva svoje buduće aktivnosti moraju u većoj

16

mjeri uskladiti sa obavezama koje proizilaze iz konvencije o ukidanju svih oblika diskriminacije žena (CedaW), Gender akcionog plana BiH i drugih relevantnih domaćih i međunarodnih pravnih okvira za ravnopravnost polova. • jačanje kapaciteta organizacija koje se bave ženskim pitanjima za pripremu aplikacija iz oblasti malih i srednjih preduzeća i preduzetništva za programe eU fondova kroz informisanje i uključivanje ovih organizacija u obuke. • Uspostavljanje i sprovođenje programa usklađivanja profesionalnog i privatnog života za oba pola i ulaganja u objekte za brigu o djeci i starima sa odgovarajućim radnim vremenom.

17

METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJA

Istraživanje pod nazivom Mapiranje preduzetničkih potencijala udruženja i njihovih članica u rS s ciljem poboljšavanja njihovog ekonomskog statusa se realizovalo u periodu od 31. maja do 15. jula 2011. godine i obuhvatilo je 63 organizacije civilnog društva sa područja ciljanih opština u repub-lici Srpskoj, a u istraživanju je učestvovalo 279 žena, članica tih organizacija. Istraživanjem su obuhvaćene 23 opštine i to: Banja Luka, Bijeljina, Bratunac, Brod, derventa, doboj, Gradiška, kozarska dubica, Laktaši, Lopare, prijedor, Modriča, Mrkonjić Grad, novi Grad, prnjavor, Sokolac, Srebrenica, Šamac, Šipovo, teslić, trebinje, Vlasenica, Zvornik.

organizacije koje su učestvovale u istraživanju su sljedeće:

• akcija protiv side, Banja Luka; • Fondacija za obrazovanje, razvoj i socijalnu zaštitu djece, prijedor; • „Forum žena“ Bratunac; • Humanitarna organizacija „Genesis project“, Banja Luka; • Humanitarna organizacija „partner“, Banja Luka; • „naša žena“, podrašnica, Mrkonjić Grad; • nVo „eko-put“, Bijeljina; • nVo „putevi mira“, kozarska dubica; • organizacija za razvoj turizma regije doboj „rotor“; • perpetuum mobile, Centar za razvoj mladih i zajednice, Banja Luka; • razvojno edukativni centar „reCeM“, Modriča; • „Udružene žene“, Banja Luka; • Udruženje „osmijeh“, prijedor; • Udruženje „podrška“, Sokolac; • Udruženje „Sara“, Srebrenica; • Udruženje „Srcem do mira“, kozarac, prijedor; • Udruženje „Za Srebrenicu“; • Udruženje distrofičara doboj; • Udruženje građana „naša vizija“, prnjavor; • Udruženje građana „aurora“, Sokolac;

18

• Udruženje građana „Budućnost“, Modriča; • Udruženje građana „demokratija“, Brod; • Udruženje građana „don“, prijedor; • Udruženje građana „eko-Leonardo“, Lopare; • Udruženje građana „HoMe“, trebinje; • Udruženje građana „oaza“, trebinje; • Udruženje građana „romska djevojka – romani ćej“, prnjavor; • Udruženje građana rS „Stop mobbing“, trebinje; • Udruženje građana tolerancijom protiv različitosti, „topeer“, doboj; • Udruženje porodica sa četvoro i više djece „progres“, novi Grad; • Udruženje samohranih roditelja „ponos“, Banja Luka; • Udruženje za jačanje prava ženja – anIMa 2005, Zvornik; • Udruženje za pomoć nedovoljno razvijenim licima, Laktaši; • Udruženje za pomoć nedovoljno razvijenim licima, prijedor; • Udruženje žena „astra“, Šipovo; • Udruženje žena „Čaršija“, doboj; • Udruženje žena „derventa“; • Udruženje žena „donja puharska“, prijedor; • Udruženje žena „duga“, Banja Luka; • Udruženje žena „Interaktiv“, Bijeljina; • Udruženje žena „Izlazak sunca“, Gradiška; • Udruženje žena „jadar“, konjević polje, Bratunac; • Udruženje žena „kotorke“, doboj; • Udruženje žena „Lara“, Bijeljina; • Udruženje žena „Maja“ kravica, Bratunac; • Udruženje žena „Makljenovac“, doboj; • Udruženje žena „Miris dunja“, prijedor; • Udruženje žena „nada“, prijedor; • Udruženje žena „osmijeh žene“, Laktaši; • Udruženje žena „podrinje“, Vlasenica; • Udruženje žena „priroda“, Bratunac; • Udruženje žena „promotur“ petrov gaj, prijedor; • Udruženje žena „romska suza“, Srebrenica; • Udruženje žena „Šamac“; • Udruženje žena „Srce“, doboj;

19

• Udruženje žena „Stubličanke“, doboj; • Udruženje žena „teodora“, prijedor; • Udruženje žena „teslićanke“, teslić; • Udruženje žena oboljelih od karcinoma dojke – Gea, Bijeljina; • Udruženje žena sa invaliditetom „Impuls“, Bijeljina; • Žena i porodica, Gradiška; • „Žene to mogu“, Banja Luka; • „Ženski centar“, trebinje.

U istraživanju je korišten prigodan uzorak, tj. na saradnju i učestvovanje u istraživanju su pozvane sve organizacije civilnog društva u ciljanim opštinama koje se potencijalno mogu baviti pro-mocijom preduzetništva kod žena.

Cilj je bio da se u svakoj organizaciji anketira po 5 žena, s tim da taj broj varira od ukupnog broja ženskih osoba aktivnih u pojedinim organizacijama i udruženjima. anketiranje je vršeno teh-nikom lice u lice (face-to-face). Za svaku organizaciju su bila pripremljena 2 upitnika, jedan namjenjen liderkama organizacija, odnosno ženama koje učestvuju u odlučivanju u organizaciji (predsjednice, podpredsjednice, članice Uo), a drugi upitnik je bio namjenjen članicama organizacija. napominjemo da su od 63 organizacije koje su učestvovale u istraživanju, 61 liderka popunila upitnik, te je ovaj broj ušao u analizu rezultata.

U okviru naše analize grafički smo prikazali odgovore žena koje su učestvovale u istraživanju (osnovne frekvence), i ukrštanja koja su statistički značajna na nivou 0,05. (Hi kvadrat test).

20

REZULTATI ISTRAŽIVANJA

Rezultati istraživanja prema liderkama organizacija

Cilj istraživanja prema liderkama organizacija je da se dobiju informacije o preduzetničkim sklonostima udruženja i u ovo istraživanje bile su uključene 61 liderke ispitanih organizacija.

Demografske karakteristike

organizacije civilnog društva koje su učestvovale u našem istraživanju velikom većinom imaju žene za članice (82.2%) u odnosu na muškarce (17.8%). (tabela 1)

najviše je organizacija čiji je ukupan broj članova/ica veći od 100 (24.6%), zatim od 16 do 30 članova/ica (19.7) i između 71 i 100 članova/ica (18%). najmanje je organizacija koje imaju ukupno od 31 do 50 članova/ica (6.6%). (tabela 4)

Generalno gledajući, najveći broj žena članica organizacija obuhvaćenih ovim istra-živanjem je starije od 35 godina (40.6%). takođe, prema prikazanim podacima najviše je i muškaraca starijih od 35 godina koji su članovi neke od ispitanih organizacija (47%). Međutim, potrebno je zadržati rezervu komentarišući starosnu strukturu or-ganizacija i udruženja, jer za veliki broj čanova/ica nisu navedene godine sta-rosti (za žene 45.5%, za muškarce 24%). (tabela 5)

Tabela 1

Tabela 4

Tabela 5

21

Sa određenom dozom rezerve komentarišemo i obrazovnu struk-turu organizacija koje su učestvovale u istraživanju (takođe zbog velikog broja onih za koje stepen obrazovanja nije naveden – ukupno 37.3%). Žene koje su aktivne u tim organizacijama najčešće imaju završenu srednju školu (28.6%), a takođe i muškarci (28.6%). (tabela 6)

Istraživanje je obuhvatilo više organi-zacija koje u svom statutu i ciljevima rada imaju unapređenje preduzetništva kod žena (44.3%). da unapređenje preduzetništva, uopšteno u svom statutu ima, navodi 39.3% organizaci-ja koje su učestvovale u našem istraživanju. (Grafikon 1)

Projekti organizacija u cilju promocije pokretanja privatnog posla ili samo-zapošljavanja korisnica usluga

najveći procenat organizacija obuhva-ćenih istraživanjem provodilo je projekte s ciljem afirmacije pokretanja privatnog posla ili samozapošljavanja svojih članova/ica i koris-nika/ica usluga (70.5%), od čega je njih 34.4% imalo najmanje tri takva projekta. (Grafikon 2.) projekti koji su realizovani od strane or-ganizacija civilnog društva koje su učestvovale u istraživanju, tiču se najčešće pitanja samo-zapošljavanja pojedinaca u posebnim oblasti-ma, te raznih edukacija:

Tabela 6

Grafikon 1

Grafikon 2

22

• ručni radovi (šivanje, pletenje, tkanje, vezenje, rukotvorine, iz- rada suvenira) • poljoprivreda (plastenička proiz- vodnja, uzgoj voća i povrća, cvijeća, stočarstvo, proizvodnja zdrave hrane, sakupljanje ljekovitog bilja i šumskih plodova...) • edukacije iz osnova ekonomije, preduzetništva, pisanja projekata, ljudskih prava, itd. • obuke iz rada na računaru i učenje stranih jezika

napominjemo da su dalji podaci vezani samo za organizacije koje su rekle da su real-izovale projekte vezane za samozapošljavanje svojih članica odnosno korisnica, a takvih je uku-pno 43 ispitanice, koje čine 70.5% od ukupnog broja ispitanih liderki. najveći broj projekata koje su ove organi-zacije provodile je bio namijenjen samo ženama (46.5%). (Grafikon 4) Specifične ciljne grupe, kojima su bili namijenjeni pojedini projekti, se odnose najčešće na osobe sa invaliditetom, samohrane majke, Rome, te osobe ometene u razvoju. Broj osoba koje su učestvovale u im-plementaciji projekata je najčešće od 3 do 10 (41.8%). Značajan je i broj projekata u čijoj su implementaciji učestvovale do dvije osobe (16.3%). (Grafikon 5) U svakom drugom projektu učestvovalo je do 50 korisnika (53.5%), od čega je u 20.9% pro-

Grafikon 4

Grafikon 6

Grafikon 5

23

jekata učestvovalo do 20 korisnika. (Grafikon 6)

najveći broj implementiranih projekata bio je namijenjen ljudima iz lokalne zajednice, uključujući i članove/ice organizacije koja je pro-vodila projekat (76.7%). (Grafikon 7)

najčešće se ispitivane organizacije udru-žuju sa drugim nevladinim organizacijama u reali-zaciji određenih projekata (37.2%). takođe, veliki je broj onih koji u realizaciji projekata sarađuju sa više različitih institucija (16.3%). (Grafikon 8) najveći je procenat projekata koje su sprovodile organizacije onih koji su trajali do pola godine (41.9%), zatim do godinu dana (20.9%). najmanje je onih projekata koji su trajali više od dvije godine (9.3%). (Grafikon 3)

najveći je procenat žena na rukovodećim pozicijama u ispitanim organizacijama koje na-vode da su učesnice njihovih projekata bile zain-teresovane za same projekte (68.8%). njih sve-ga 3.3% ne može da to procjeni, dok skoro svaka treća ispitanica nije dala odgovor na ovo pitanje (27.9%). (Grafikon 9)

po mišljenju liderki organizacija obuhva-ćenih ovim istraživanjem, osnovna znanja koja su neposredno vezana za određeni posao su najveća korist koju su korisnici projekata dobili (65.1%). Značajan je broj i onih koje navode da se ta korist ogleda u tome što su korisnici dobili osnovna znanja o pisanju biznis plana (48.8%),

Grafikon 7

Grafikon 8

Grafikon 3

24

te osnovne podatke o registraciji i pokretanju pri-vatnog biznisa (44.2%) i znanja neophodnih za bolje obavljanje posla (rad na računaru, strani jezici...) (41.9%). potrebno je napomenuti da ni-jedna ispitanica nije navela da učesnici na projek-tima nisu imali nikakve koristi od toga. (Grafikon 10) podaci u grafikonu 11 prikazuju koji broj korisnika projekata je nakon njihovog završetka započeo privatni posao. Ispitanice uglavnom nisu imale odgovor na pitanje da li su korisnici tih projekata pokušali da započnu privatni posao (34,9%). rezultati u daljem tekstu se odnose na sve ispitanice obuhvaćene istraživanjem prema liderkama ciljanih organizacija.

Budući projekti organizacija u cilju afirmacije pokretanja privatnog biznisa

da bi u budućnosti njihove organizacije uvijek učestvovale u projektima koji se tiču razvoja ženskog preduzetništva navodi 85.2% liderki od ukupnog broja organizacija koje su učestvovale u ovom istraživanju. da tematika razvoja ženskog preduzetništva nije polje njihovog djelovanja na-vodi 3.3% organizacija. (Grafikon 12) kao najvažniju stvar za uspješno provođenje planiranih aktivnosti u sklopu takvog projekta navodi se novac (68.9%) i obezbjeđivanje stručnih predavača za određenu temu (50.8%). Svaka treća organizacija navodi da je veoma važno za implementaciju aktivnosti potrebna određena tehnička oprema (29.5%). (Grafikon 13)

Grafikon 9

Grafikon 10

Grafikon 11

25

Motivi žena za samozapošljavanje

po mišljenju žena koje su na liderskim pozicijama u organizacijama koje su učestvovale u našem istraživanju, najveći motivi žena za samozapošljavanje su ekonomska nužda, tj. ne-dostatak drugih mogućnosti (54.1%), mogućnost obezbjeđivanja boljih finansijskih uslova (49.2%), te samostalno donošenje odluka (29.5%). (Grafikon 14)

Znanja i vještine članica

Znanja i vještine koje posjeduju žene sa kojima sarađuju organizacije obuhvaćene našim istraživanjem su:

• domaća radinost: rukotovorine (pletenje, šivanje, tkanje, vez, heklanje) i izrada suvenira; • prethodno radno iskustvo: admini- stracija, trgovina, poljoprivredne djelatnosti, tekstilna struka, te prosvjeta i pravo i ekonomija; • Strani jezik: engleski, njemački i italijanski; • nešto drugo: kreativnost, komuni- kativnost, timski rad,... (Grafikon 15)

Prepreke za samozapošljavanje

kada je riječ o preprekama, kao najveće potencijalne prepreke za samozapošljavanje žena ispitanice navode: • nedostatak finansijskih sredstava za započinjanje posla, te strah od uzimanja kredita

Grafikon 12

Grafikon 13

26

sa nepovoljnim kamatnim stopa- ma i nestabilna ekonomska situ- acija u društvu. • predrasude okoline, patrijarhalno okruženje, nepoštivanje prava žena i slične problematike vezane za stigmatizaciju žena

Ispitanice kao značajne prepreke za samozapošljavanje navode još i nepostojanje podrške u vidu subvencija od strane institucija vlasti, nestabilno tržište, nedostatak samoinici-jative, manjak povjerenja u svoje sposobnosti kao i nedostatak motivacije.

Zainteresovanost članica za obuke i podrška koje organizacije mogu da pruže svojim članicama

korisnice usluga organizacija su najviše zainteresovane za obuke iz: • pripreme poslovnog plana (52.5%); • Finansija (50.8%); • rada na računaru (42.6%); • Strani jezici (41%). (Grafikon 16)

pored navedenih obuka, ispitanice navode još kao potrebne i edukacije iz raznih oblasti poljo-privrede, te izrade ručnih radova i suvenira. kao podrška koju ispitane organizacije civ-ilnog društva mogu da pruže svojim korisnicama se uglavnom navode logistička podrška, razne vrste obuka (rad na računaru, izrada biznis pla-na, pisanje projekata, pisanje biografija, obuke iz specifičnih djelatnosti...), savjetodavna pomoć,

Grafikon 14

Grafikon 15

Grafikon 16

27

ustupanje prostora i opreme.

Udruživanje sa drugim ženama

najveći broj organizacija navodi da nji-hove korisnice imaju interesovanje za pokretanje zajedničkog posla sa drugim ženama (70.5%). (Grafikon 17) razlozi za pokretanje zajedničkog posla koji se najčešće navode su ti da se zajedničkim udruživanjem udružuju i materijalna sredstva, što značajno olakšava pokretanje posla, kao i to što im je kroz udruživanje lakše da plasiraju svoje proizvode. najučestaliji razlog protivljenju pokre-tanja zajedničkog posla je nepovjerenje prema drugima. potrebno je napomenuti i to da veliki broj žena jednostavno želi da rade same, ne navodeći posebne razloge za to.

Mjere za podsticaj samozapošljavanja žena

Mjere koje bi umnogome podstakle samozapošljavanje žena u manjim lokalnim za-jednicama, prema mišljenju liderki ispitanih or-ganizacija su: • krediti za žene preduzetnice pod povoljnijim uslovima (60.7%); • razne obuke (59%); • Savjetovanje (pravno, knjigovodstveno) (44.3%). (Grafikon 18)

Među drugim navedenim mjerama koje bi podstakle samozapošljavanje žena u manjim loka-lnim zajednicama su najčešće:

• Bespovratna sredstva; • donacija u opremi potrebnoj za rad; • podsticaji i subvencije za zapošljavanje žena od strane državnih vlasti.

Grafikon 17

Grafikon 18

28

Rezultati istraživanja prema članicama organizacija

Cilj istraživanja prema članicama organizacija je da se dobiju informacije o preduzetničkim sklonostima i sposobnostima članica, odnosno korisnica ispitanih organi-zacija. U ovom istraživanju učestvovalo je 279 članica / korisnica identifikovanih organizacija.

Zaposlenje članica

Više od polovine žena obuhvaćenih ovim istraživanjem nema stalno zaposlenje (60.9%). (Grafikon 2)

najviše ispitanica jezaposleno u nevladinom sektoru (15.8%) i u javnim ustanovama (13.6%). penzi-onerki je 9.3%, a domaćica i poljoprivrednica 7.2%. onih koje su već preduzetnice je 5.7%. (Grafikon 3)

Žene koje su zapos-lene većinom sedmično pro-vode do 40 sati na radnom mjestu. Svaka peta ispitanica radi više od 40 sati sedmično (22.9%). (Grafikon 4)

Grafikon 2

Grafikon 3

29

Iskustvo u radu u privatnom sektoru

na pitanje kako biste opisali svoje iskustvo sa radom u privatnom sektoru odgova-rale su samo one ispitanice koje su zaposlene kod privatnog poslodavca, one koje su zaposlene kod privatnog poslodavca, ali nisu prijavljene i one ispitanice koje su zaposlene u sopstvenoj firmi. takvih ispitanica je 10% od ukupnog broja ispitanih žena. najviše njih je zadovoljno radom u privatnom sektoru (60.7%). nezadovoljnih je 17.9% od broja ispitanica koje su odgovarale na postavljeno pitanje. (Grafikon 5)

nešto manje od polovine ispitanica za-poslenih u privatnom sektoru je dalo odgovor na pitanje „Čime su zadovoljne u svom radu“ (42.9%). najviše njih je zadovoljno organizaci-jom radnog vremena, slobodom u načinu rada i samostalnošću u poslu. Zadovoljstvo čini još i kreativnost, samoinicijativa, samostalnost u pos-lu, te korektan odnos poslodavca prema zapos-lenima. Međutim, neophodno je napomenuti da su više od polovine ovih ispitanica žene koje su zaposlene u sopstvenoj firmi, tj. žene koje su pre-duzetnice.

Više od polovine ispitanica (53.6%) za-poslenih u privatnom sektoru dalo je odgovor na pitanje „Čime su najviše nezadovoljne u svom radu u privatnom sektoru“. najviše njih je nezado-voljno odnosom države prema privatnom sektoru, tj. nestimulisanjem, nepostojanjem subvencija, prevelikim porezima i ostalim dadžbinama. ove odgovore su većinom davale ispitanice zapo-

Grafikon 4

Grafikon 5

Grafikon 6

30

slene u vlastitim firmama. ostale ispitan-ice su nezadovoljne još i niskim platama, nekorektnim odnosom poslodavca pre-ma zaposlenima, neplaćenim prekovre-menim radom i generalno nepoštivanjem prava radnika.

Skoro polovina ispitanica obuhva-ćenih istraživanjem je u posljednjih pola godine razmišljalo o pokretanju privat-nog biznisa (49.5%), ali navode da je sve ostalo samo na razmišljanju. onih koje su u posljednjih šest mjeseci pokrenule sopstveni posao je 8.2%. (Grafikon 6)

Prepreke za pokretanje vlastitog posla

Svaka druga žena kao najvažniju prepreku za pokretanje vlastitog biznisa navodi nedostatak novca (57%). nakon novca, kao najveća prepreka ističu se ekonomska nestabilnost (29%) i skupi krediti (25.8%). kao važne prepreke pokretanju privatnog biznisa navode se još i visoki državni nameti (12.9%), komplikovane administrativne procedure (8.2%), te strah od neuspjeha (7.9%). (Grafikon 7)

nakon urađenih ukrštanja veza-nih za starosnu dob ispitanica i prepreke za započinjanje vlastitog posla, dobijeni su podaci koji pokazuju da što su ispitanice starije, to vide više prepreka za započinjanje sopstvenog posla. Zan-imljivo je napomenuti činjenicu da osobe do 25 godina imaju veće strahove od osoba od 26 do 35

Grafikon 8

Grafikon 7

31

godina za sve gore navedene prepreke prikazane u grafikonu 7, sem za porodične obaveze i da kao veću prepreku ekonomsku nestabilnost vide osobe od 36 do 45 godina, nego osobe od 45 do 56 godina.

dalje statistički značajno ukrštanje je obrazovanje ispitanica i prepreke za započinjanje sop-stvenog posla i to za sljedeće 3 prepreke: strah od neuspjeha, skupi krediti, nedostatak novca za pokretanje posla.

rezultati ovih ukrštanja pokazuju da visokoobrazovanim osobama nevedene prepreke na-jmanje smetaju pri pokretanju vlastitog posla. Strah od neuspjeha najviše smeta osobama sa os-novnom i višom školom podjednako, a za njima slijede osobe sa srednjom školom. Skupi krediti su više prepreka osobama sa osnovnom školom, a za njima slijede osobe sa završenom višom te srednjom školom, dok nedostatak novca za pokretanje posla najviše smeta osobama sa višom školom, a zatim slijede osnovna, te srednja škola.

Vještine i znanja ispitanica

najveći procenat ispitanica poznaje osnove rada na računaru (62.7%), svaka druga ispi-tanica ima položen vozački ispit (55.9%), dok nešto manje od polovine govori bar jedan strani jezik (43%). ručne radove, kao posebne vještine i znanja koja posjeduju, navodi 12.9% ispitanica, a da se uspješno bave projekt menadžmentom navodi njih 11.5%. (Grafikon 8)

poznavanje potreba tržišta, zakonskih propisa, te osnovna znanja iz ekonomije, menadžmenta i pripreme biznis plana se najčešće navode kao znanja potrebna za uspješno bavljenje privatnim biznisom. Ispitanice najčešće navode i to da je za uspješno bavljenje biznisom neophodno znanje stranog jezika, te poznavanje rada na računaru. Većina ispitanica navodi da su za uspješno bav-ljenje privatnim poslom neophodne i neke lične osobine čovjeka, od kojih najčešće navode up-ornost, komunikativnost, snalažljivost, samou-vjerenost i odgovornost.

Grafikon 9

32

Učešće na seminarima ipokretanje vlastitog posla

Svaka druga ispitanica je učestvovala na nekom seminaru, radionici ili slično gdje se go-vorilo o preduzetništvu (50.5%). (Grafikon 9)

Značajan je broj onih koje navode da su prošle kroz obuku za određena ciljana zaniman-ja, od kojih najčešće obuke iz krojenja i šivanja, te obuke iz organske poljoprivrede, plasteničke proizvodnje i razvoja seoskog turizma. pored ovoga, značaj je broj i onih koje navode kao bitna iskustva sa seminara i znanja o pisanju biznis plana, zakonskim procedurama, o mar-ketingu, menadžmentu, finansijskom planiranju, te da su na tim radionicama i seminarima dobili osnovna teorijska znanja o pokretanju privatnog biznisa.

od ukupnog broja ispitanica koje su učestvovale u nekoj od radionica ili seminara i slično, a koji su se bavili temom preduzetništva (n1=141), nakon tih seminara njih 59.6% je razmišljalo o započinjanju sopstvenog posla. (Grafikon 10)

ti poslovi su se najčešće odnosili na proizvod-nju i pružanje usluga.

Što se tiče poslova vezanih za proizvod-nju (n=82), najzastupljeniji su sljedeći poslovi: proizvodnja voća i povrća (23,2%), stočarska

Grafikon 10

Grafikon 11

Grafikon 12

1 n – broj ispitanika

33

proizvodnja (8.5%) i krojenje, šivanje i tkanje i sl. (8.5%). (Grafikon 11)

kada je u pitanju pružanje usluga (n=83) najzastupljenije su pr i konsalting (8.4%) i fi-nansijske usluge (3.61%). (Grafikon 12)

Pokretanje vlastitog posla (potrebna sre-dstva, udruživanja sa drugim ženama, po-drška porodice)

najveći procenat ispitanica navodi da bi im bilo potrebno preko 10 000 kM za uspješno pokretanje sopstvenog posla (30.1%). da bi im bilo potrebno od 5 000 do 10 000 kM za pokre-tanje privatnog biznisa navodi 22.9% ispitanica. (Grafikon 13)

najveći procenat ispitanica kao po-tencijalni način dolaska do novca za pokre-tanje vlastitog posla navode pomoć od neke međunarodne organizacije (42.3%). Značajan je još i broj onih koje za način dolaska do tog novca navode kredit od Investiciono – razvojne banke (13.6%). (Grafikon 14)

Veliki je broj ispitanica koje bi u slučaju da pokrenu svoj posao zaposlile nekoga od članova svoje porodice (77.8%). (Grafikon 15) najviše je onih koje bi zaposlile dva člana svoje porodice (39.2%), zatim samo jednog (25.8%). (Grafikon 16). podršku porodice prilikom pokre-tanja vlastitog posla imao bi najveći broj naših ispitanica (76.7%). (Grafikon 19)

Grafikon 13

Grafikon 14

Grafikon 15

34

najveći procenat žena je spremno da se udruže sa drugim ženama i tako počnu zajednički posao (78.1%). (Grafikon 17) one koje se ne bi udružile sa drugim ženama prilikom pokretanja zajedničkog posla, kao najčešće razloge za to navode nepovjerenje (12.2%) i strah od neuspjeha (12.2%).(Grafikon 18)

Spremnost na rizik

Svaka druga žena koja je učestvovala u ovom istraživanju najradije bi vodila sopstveni posao (51.3%), dok bi njih 35.5% radije da im država bude poslodavac. najmanji je broj onih koje navode da bi najviše voljele da rade kod pri-vatnika (3.9%). (Grafikon 20) Ubjedljivo je više žena koje bi radije da imaju siguran posao i mala primanja (81.4%) u odnosu na nesiguran posao i velika primanja (12.5%). (Grafikon 212)

Grafikon 16

Grafikon 19

Grafikon 17Grafikon 182 radi preglednosti grafikona ne prikazujemo procente onih ispitanica koje nisu dale odgovor na ponuđeno pitanje

35

Poznavanje mogućnosti kojenude pojedini zakoni i institucije

o mogućnostima pokretanja pri-vatnog posla koje nude pojedini zakoni i institucije naše ispitanice su najviše up-oznate sa Zakonom o ravnopravnosti polova (36.2%). Značajno su upoznate i sa potencijalima koje nude udruženja na područjima lokalnih zajednica (27.2%), te mogućnostima koje nudi Zavod za zapošljavanje (24.4%). najmanje su up-oznate sa mogućnostima koje pruža privredna komora rS (8.3%).(Grafikon 22)

Grafikon 20

Grafikon 21

Grafikon 22

36

ZAKLJUČCI I DISKUSIJA

kako je istraživanje imalo za ciljnu grupu žene, a bilo je namjenjeno organizacijama civilnog društva, poziv za učešće u istraživanju dobile su gotovo sve organizacije1 koje realizuju programe s ciljem afirmacije ženskih prava i promocije ravnopravnosti polova, odnosno udruženja žena sa područja ciljanih opština u republici Srpskoj2. Ciljevi istraživanja su bili da se dobiju informacije o preduzetničkim sklonostima udruženja i njihovih članica, odnosno korisnica, te su u tu svrhu pripremljena dva upitnika, za liderke organizacija, te članice organizacija. Upitnik za liderke organizacija civilnog društva

da bi došli do podataka na koji način ciljane organizacije civilnog društva rade u svrhu promo-cije preduzetništva kod žena, upitnik smo kreirali sa nekoliko grupa pitanja:

• realizovani projekti organizacija u cilju afirmacije pokretanja privatnog biznisa (kome su projekti bili namjenjeni, koje benefite su korisnice projekata imali, interesovanje korisnica, saradnja sa drugim partnerima, koliko korisnica je nakon završetka projekta započelo privatni posao) • Budući projekti u cilju afirmacije pokretanja privatnog biznisa • Motivi i prepreke žena za samozapošljavanje i koje mjere bi podstakle samozapošljavanje žena u manjim lokalnim zajednicama • Zainteresovanost članica/korisnica za obuke • Interesovanje korisnica za udruživanje sa drugim ženama • podrška koje organizacije mogu pružiti svojim članicama u svrhu samozapošljavanja

Ispitane organizacije uglavnom ne poznaju, odnosno ne posjeduju strukturu članstva. podaci vezani za starosnu, kao i obrazovnu strukturu, pokazuju da gotovo polovina ispitanica nema ove po-datke, odnosno ne vode evidenciju o demografskim strukturama članica. kako su i rezultati istraživanja pokazali, ispitane organizacije su većinom realizovale projekte koji su imali za cilj da afirmišu pokretanje privatnog posla ili samozapošljavanje svojih članova ili ko-risnika usluga i projekti su uglavnom bili namjenjeni ženama, dok god organizacija koje kao korisnike

1 organizacije koje su u bazi Gender centra rS, postojećim bazama dostupnim na internetu (http://ngo.ba/nvo-lanice-portala, http://www.civilnodrustvo.ba/baza.html), te preporukom organizacija u toku istraživanja ili one organizacije koje (ovo se naročito odnosilo na manje lokalne sredine gdje nema mnogo oCd) u većinskom članstvu i rukovodećoj strukturi imaju žene.2 U metodologiji su date sve organizacije koje su učestvovale u istraživanju.

37

imaju specifične ciljne grupe (osobe sa invaliditetom, rome, samohrane majke, itd.) su ovi projekti bili usmjereni na (samo)zapošljavanje ovih osoba. ovi projekti su se uglavnom realizovali u saradnji sa nekim od partnera od čega najviše sa drugim organizacijama civilnog društva. ono što je kroz ove projekte korisnicima uglavnom bilo obezbjeđeno jesu obuke i to najviše obuke iz specifičnih oblasti (izrada rukotovorina i poljoprivredna proizvodnja), s obzirom da se ispitane organizacije uglavnom bave tim djelatnostima. pored ovih specifičnih oblasti, kao bitne edukativne programe kroz svoje projekte, organizacije su davale i obuke iz pokretanja malog biznisa i ekonomsko osnaživanje žena. Za ove projekte su korisnici bili zainteresovani, odnosno niko od korisnika nije iskazao nein-teresovanje. najveća korist korisnika projekata, prema mišljenju liderki organizacija, je bila da su dobili znanja vezana za određeni posao, pripremi biznis plana, te osnovne podatke o pokretanju vlastitog posla. Iz ovog možemo zaključiti da su organizacije koje su radile projekte u cilju afirmacije pokretanja sopstvenog posla svojih članica, kroz koristi koje su njihove članice dobile kroz ove pro-jekte pokrile osnove koje su bitne za pokretanje vlastitog posla. nakon završetka ovih projekata, više od pola liderki ispitanih organizacija navodi da su njihovi korisnici pokušali da započnu vlastiti posao. Među pomenutim projektima, izdvajamo tri organizacije čiji su projekti u potpunosti postigli svoj cilj, a to je zapošljavanje njihovih članica, odnosno korisnica. to su sljedeće organizacije i pro-jekti: • Ho „Genesis project“ – otvaranje kafe slastičarne u drvaru gdje su zaposlili 5 žena, pokretanje proizvodnje bukovače gdje su zaposlene 2 žene, te otvaranje internet kafea u drvaru gdje su takođe zaposlene 2 žene. • Udruženje „podrška“ – pokretanje fotokopirnice u Udruženju gdje su zaposlene 2 osobe sa invaliditetom • „Žene to mogu“ – nakon obuke iz šivanja 10 žena otvorilo krojačke radnje

Iako više od pola ispitanih organizacija u svojim statutima i ciljevima i djelatnostima nema razvoj ženskog preduzetništva, ipak preko 85% ispitanih organizacija navodi da bi u budućnosti real-izovale projekte koji se tiču ove problematike.

Motiv koji su liderke ispitanih organizacija naveli kao osnovni za zapošljavanje žena jeste ekonomska nužda, a drugi po važnosti je obezbjeđivanje boljih finansijskih uslova. Iz ovoga zaključujemo da su članice ispitanih organizacija, po ocjeni njihovih liderki, najviše motivisane da započnu vlastiti posao zbog toga što su trenutno materijalno lošeg statusa i ako se (samo)zaposle popraviće svoj finansijski status. Svakako da kada razmišljamo o pokretanju vlastitog posla vidimo materijalnu korist za sebe ili svoje domaćinstvo i finansijsku nezavisnost. Međutim, motiv osoba sa

38

preduzetničkim duhom svakako ne bi trebao biti samo obezbjeđivanje osnovnih finansijskih sred-stava za prehranjivanje porodice, te na osnovu ovoga možemo da zaključimo da je preduzetnički duh članica ispitanih organizacija upitan. ono što liderke organizacija koje su učestvovale u istraživanju kao najveće prepreke žena za samozapošljavanje spominju je nedostatak finansijskih sredstava, dok su kao mjere koje bi pod-stakle samozapošljavanje žena u manjim lokalnim zajednicama, liderke ispitanih organizacija ocje-nili kredite pod povoljnim uslovima, a kao komentar su prednost davali bespovratnim sredstvima, obrazlažući nepovoljne kamatne stope postojećih kreditnih linija. kako je cilj istraživanja bio doći do informacija o tome da li postoji preduzetnički duh organizacija civilnog društva, možemo reći da osobe ili grupe ljudi (organizacije) koje imaju preduzetničkog duha, bi i prepreke u novcu, bez obzira koliko nam one bile u nekom momentu nemoguće, trebale prevazići. dobijeni rezultati još pokazuju da su kao jednu od prepreka liderke ocjenile i nedostatak inicijative i manjak samopovjerenja kod njihovih članica, a osobe sa preduzetničkim duhom su osobe koje imaju samopouzdanja i svakako da imaju (samo)inicijativu. kako je većina ispitanih organizacija smještena u manjim lokalnim zajed-nicama, kao i na selu, a istraživanje je pokazalo, da ove žene teže dolaze do informacija, te da je u manjim sredinama veći uticaj patrijarhalnog okruženja i veća je stigmatizacija žene, što isto tako može da dovede do gubljenja samopuzdanja, te nedostatku preduzetničkog duha.

pozitivno je da su ispitane liderke organizacija kako same, tako i za svoje članice ocijenili da svakako žele da se udružuju sa drugim ženama u cilju pokretanja posla, te su se i same, s tim ciljem, zajedno udružile i djeluju kao organizacije civilnog društva u cilju da pomognu jedna drugoj u procesu samozapošljavanja. Većina udruženja žena (naročito iz manjih lokalnih zajednica i ruralnih područja) su se udružili kako bi zajedno, na lakši način došli do sredstava potrebnih za pokretanje posla ili pla-siranje proizvoda na tržište. Liderke ispitanih organizacija su takođe rekle da svojim članicama i korisnicima mogu pružiti određene vrste podrške i to najčešće u vidu raznih vrsta edukacija odnosno obuka, te razne ob-like savjetodavne podrške, administrativnu i logističku podršku, kao i ustupanje prostorija i opreme. Možemo zaključiti da organizacije koje su učestvovale u istraživanju svojim članicama mogu da budu određena vrsta podrške prilikom pokretanja vlastitog posla. Ispitanice dalje takođe komentarišu da postoji potreba za raznim oblicima podsticaja za žene preduzetnice, odnosno žensko preduzetništvo, a to su: stvaranje garancijskog fonda3; planiranje sredstava u budžetu Vlade rS za zapošljavanje žena i pokretanje vlastitog posla; generalno stvoriti bolje okruženje za žensko preduzetništvo kroz dodatne edukacije u menadžerstvu i slično. Formiranje

3 prije par mjeseci oformljen je Garantni fond rS

39

ženskog poslovnog inkubatora se takođe navodi kao jedan od dobrih načina za razvoj preduzetništva kod žena. pored toga, ispitanice naglašavaju da je neophodna animacija i podsticaj žena (od strane vlasti ili kroz aktivnosti nVo sektora) za više samopovjerenja, te promocija ženskog preduzetništva u cilju animacije žena da započnu vlastiti posao ono što ispitanice dodatno navode je položaj žena u ruralnim područjima, jer kako kažu, teže dolaze do informacija, sredstava, te teško plasiraju proizvode na tržište. ovim komentarima su, ispitanice / liderke ciljanih oCd, u stvari ukazale na svoje potrebe kada je u pitanju žensko preduzetništvo i samozapošljavnaje njihovih članica i to na osnovu postojećeg stanja u društvu i generalno njihovog položaja u društvu, te ličnih nedostataka.

Generalno, ispitanice smatraju da bi stvaranje bolje poslovne klime za razvoj ženskog preduzetništva kroz različite programe kako zvaničnih institucija, tako i nVo sektora, kao što su razne vrste subvencija, edukacije za upravljanje poslom, te razni načini animacije žena za razvoj preduzetništva dovele do rješavanja postojećih problema ženskog preduzetništva u rS, odnosno BiH. takođe, moramo uzeti u obzir specifičan položaj žena na selu, koji im dodatno otežava proces pokretanja vlastitog posla, te položaj organizacija čiji su članovi i korisnici osobe sa invaliditetom, romi, samohrane majke, žene oboljele od karcinoma dojke, gdje je dodatno neophodan poseban pristup pri nihovom (samo)zapošljavanju.

Upitnik za članice organizacija civilnog društva

kako bi došli do podataka da li kod članica ciljanih organizacija civilnog društva postoje preduzetničke sklonosti i sposobnosti, upitnik je kreiran sa nekoliko grupa pitanja: • Zaposlenje • Iskustvo u radu u privatnom sektoru • prepreke za započinjanje privatnog posla • Lične sklonosti i sposobnosti / vještine članica • Učešće na seminarima i pokretanje vlastitog posla • pokretanje vlastitog posla (potrebna sredstva, udruživanja sa drugim ženama, podrška porodice) • Spremnost na rizik • poznavanje mogućnosti koje nude pojedini zakoni i institucije

40

ono što je karakteristično za ispitanice, a vezano za najveću prepreku za počinjanje privatnog posla jeste nedostatak finansijskih sredstava, a kao najbolji način za dobijanje sredstava naglašavaju pomoć od međunarodnih institucija. kako je većina ovih ispitanica kreditno nesposobna, računaju uglavnom na bespovratnu finansijsku pomoć i zbog toga se najviše oslanjaju upravo na pomoć od međunarodnih organizacija. kako je drugi po značaju identifikovani problem ispitanica za započinjanje privatnog posla ekonomska nestabilnost, a uz to dalje i skupi krediti i ako uzmemo u obzir činjenicu da nisu kreditno sposobne (veliki broj ispitanica je u stvari nezaposleno) upravo u nedostatku novca vide jedinu prepreku da bi se započeo neki samostalan posao. ovdje imamo isti slučaj kao kod rezultata koje smo dobili kod upitnika sa liderkama, novac kao prepreka i bespovratna sredstva kao rješenje. Međutim, kada je u pitanju preduzetnički duh, većina ispitanica smatra da imaju preduzetničkog duha, jer ovo smatraju kao najmanju prepreku da bi započele privatni posao. ovdje se dalje, kao i u rezulta-tima dobijenih od ispitanih liderki organizacija, postavlja isto pitanje, a to je da li osobe koje smatraju da imaju preduzetničkog duha, treba da se oslanjanju isključivo na bespovratna sredstva, inače na drugi način ne bi započele posao?

takođe, pokretanje privatnog posla je, naročito za žene koje se bave poljoprivrednim ak-tivnostima, vezano uglavnom za samozapošljavanje, odnosno da se ekonomski ojača sopstveno domaćinstvo, dok se ne razmišlja mnogo o širenju posla i zapošljavanju drugih osoba. ovo možemo vidjeti i iz činjenice da je većini ispitanica za pokretanje vlastitog posla (38.3 %) potrebno do 10 000 kM (napominjemo da 30% ispitanica nije dalo odgovor na ovo pitanje), što su veoma mala sredstva ako se razmišlja o poslu koji bi inicijalno zaposlio više ljudi i ostvario dovoljan profit koji omogućuje njegovo širenje u budućnosti. Ipak ovo ne možemo uzeti kao isključivo, jer ne možemo zaključiti da u nekoj bližoj ili daljoj budućnosti ispitanice ne razmišljaju o širenju posla, ali ako uzmemo u obzir starosnu strukturu ispitanica (blizu 50% je starijih od 45 godina, a do 35 godina blizu 30%), pret-postavljamo da se uglavnom razmišlja o pokretanju posla u cilju samozapošljavanja, bez nekih velikih ambicija za proširenje posla i zapošljavanje drugih osoba.

Zanimljivo je spomenuti da su ispitanice spremne da se udružuju sa drugim ženama u pokre-tanju nekog posla, gotovo 80% ispitanica, na osnovu čega se može reći da nemaju strah od udruživanja sa drugima u postizanju zajedničkih profesionalnih ciljeva.

Većina udruženja žena (naročito iz manjih lokalnih zajednica i ruralnih područja) su se udružili kako bi zajedno, na lakši način došli do sredstava potrebnih za pokretanje posla ili plasiranje proiz-voda na tržište.

41

takođe, više od polovine ispitanica bi voljele da imaju sopstveni posao, a sa druge strane, voljeli bi da imaju siguran posao, a manja primanja (preko 80% ispitanica), nego nesiguran posao i velika primanja. kako je za vođenje privatnog posla više vezana nesigurnost, naročito u ekonomski i opštedruštveno nestabilnoj zemlji, pitanje je da li su ispitanice, na osnovu ovih rezultata koje smo dobili istraživanjem, svjesne šta voditi sopstveni posao uopšte znači, s obzirom da su se uglavnom okarakterisale kao osobe koje imaju preduzetničkog duha?! takođe, osobe koje sebe smatraju za one koje imaju preduzetničkog duha, ne bi trebale vidjeti prijetnju u „nesigurnom“ poslu, odnosno po-tencijalnom riziku koji može da se nametne u vođenju privatnog posla, jer u vođenju vlastitog posla, potencijalni rizik je uvijek prisutan (samostalno donošenje odluka, finansijska nezavisnost, širenje posla, itd.) i svakako ne bi trebale da razmišljaju o malim primanjima, jer vođenje vlastitog posla bez uvećavanja materijalne dobiti i širenja poslovnih kapaciteta nije ono što je odlika preduzetnika. neki od dodatnih komentara ispitanica se, pored očekivanja bespovratne finansijske pomoći za početak sopstvenog posla, najčešće odnose na:

• potrebu za boljom i većom komunikacijom među organizacijama koje se bave sličnom problematikom, tj. potrebom za umrežavanjem unutar nVo sektora, • potrebu za pojednostavljivanjem administrativnih procedura i obezbjeđivanje poreskih olakšica, • potrebu za lakšim plasiranjem već postojećih proizvoda (a značajan je broj i onih koje navode da uopšte ne poznaju tržište, ili ga na našim prostorima uopšte nema zbog nepovoljne ekonomske situacije u društvu).

kako su među organizacijama koje su učestvovale u istraživanju i one koje kao korisnike imaju osobe sa invaliditetom, oboljele od karcinoma dojke, djecu sa posebnim potrebama ili udruženja samohranih roditelja, njihovi problemi su posebno specifični. Udruženja osoba sa invaliditetom, kao i udruženja žena oboljelih od karcinoma dojke kao osnovne probleme spominju svoju nemogućnost (zbog invalidnosti ili bolesti) bavljenjem određenim poslovima što ih dodatno ograničava i otežava im samozapošljavanje ili pokretanje vlastitog posla. Članice udruženja za pomoć nedovoljno razvijenim licima kao osnovni problem pominju da je veoma teško da se bave bilo čim, jer imaju djecu sa poseb-nim potrebama, te odsustvom iz kuće gube mnogo u radu sa njima kako bi više napredovali. problem se javlja i kod samohranih roditelja (uglavnom su to majke, dakle žene) koje nemaju kome da ostave djecu dok su na poslu, niti mogu da si priušte angažman osobe koja bi im čuvala djecu, a s druge strane, potreban im je posao da bi sebi i djeci mogli obezbjediti pristojan život.

42

Zaključak i preporuke

ono što je istraživanje trebalo pokazati jeste postoje li preduzetničke sklonosti i sposobnosti organizacija civilnog društva u rS koje se bave promocijom ženskih prava, kao i njihovih članica. kako smo već zaključili, organizacije i njihove članice se najviše oslanjaju na bespovratna sredstva za početak vlastitog posla, ne vole i nisu spremni za rizik, ne razmišljaju o većim novčanim ulaganjima u pokretanju posla, pokazuju značajan nedostatak inicijative i slično. Svi navedeni uslovi su pokazatelji odsustva preduzetničkog duha. Iako među ispitanim organizacijama ima onih koji se već na neki način bave određenom vrstom proizvodnje (izrada ručnih radova, poljoprivredna proizvodnja), uglavnom ne znaju plasirati svoje proizvode na tržište što znači da, bez obzira što se na neki način bave jednim oblikom preduzetništva, ipak nedostaje mnogo informacija i edukacije da bi od te svoje proizvodnje razvili posao koji bi mogao ojačati i organizaciju, sve zaposlene ili angažovane unutar organizacije i dodatno proširiti ljudske ka-pacitete, te na kraju, ojačati i samu lokalnu zajednicu.

Ispitanice su i naglasile da im je neophodno jačanje kapaciteta u smislu izrade biznis plana i pisanja projektnih prijedloga za koje smatraju da bi im pomoglo da lakše plasiraju svoje proizvode (one koje to imaju) na tržište. ovdje bi se trebala dobro razmotriti i jedna vrlo bitna situacija, a to je da li ispitanice, s obzirom da su navele da imaju preduzetničkog duha, stvarno žele da se bave privatnim poslom koji bi imao za cilj širenje kapaciteta i povećanje obima posla, jer dobijeni rezultati pokazuju da im je uglavnom cilj samozapošljavanje. Možemo zaključiti da ispitanim organizacijama uglavnom nedostaje jačanje samoinicijative što je potrebno poboljšati kroz određene treninge, jer su čak naglasile da je za pokretanje vlastitog posla poželjno posjedovati određene karakteristike ličnosti kao što je komunikativnost, upornost i slično. jačanje samopouzdanja je bitan element u jačanju kapaciteta članica ispitanih organizacija, jer bez samoinicijative nema ni preduzetničkog duha, a niti možemo razvijati preduzetništvo. osvrnuli bi se i na starosnu strukturu ispitanih članica4 jer pokazuje da je gotovo polovina ispitanih članica starija od 46 godina i to ne zbog toga što one ne žele da u svoje članstvo primaju i mlađe osobe, nego što ih mladi vide uglavnom kao udruženja zrelih žena koja su se okupila da bi se bavili štrikanjem i vezenjem. Zaključujemo da je neophodno mjenjanje slike ovih udruženja u javnosti i da bi se trebala više baviti zagovaranjem prava žena i promocije ravnopravnosti polova, kako bi dobili podršku šire javnosti, te na taj način ojačala sopstvene kapacitete koji bi svakako pomogli prevazilaženje nekih od problema koje sada imaju (nedostatak određenih tehničkih kapaciteta – poz-navanje rada na računaru, jezik, pisanje projekata i slično)

3 Starosnu strukturu svih članova organizacija obuhvaćenih istraživanjem komentarišemo sa oprezom (rezervom), jer više od 40% organizacija nije dalo podatke o starosnoj strukturi članova svoje organizacije.

43

CENTAR ZA EDUKACIJU, PRO EDUCA

Centar za edukaciju, pro educa je nevladina, neprofitna, nestranačka organizacija, osnovana sa ciljem da pomogne razvoju i unapređivanju znanja kroz edukativne programe, informisanje javnosti i ostale projektne aktivnosti. naš cilj je podrška u rješavanju pojedinačnih problema u poslovnoj i javnoj sferi promovišući ideju cjeloživotnog učenja. kroz edukaciju i ostale programske aktivnosti želimo da ojačamo civilno društvo i da promotivnim i aktivnostima zagovaranja utičemo na podizanje svijesti javnosti o vrijednostima savremenog civilnog društva.pro educa je u proteklih nekoliko godina realizovala više značajnih projekata, od kojih je najviše iz programa edukacije.

S obzirom da je promocija cjeloživotnog učenja jedan od glavnih strateških ciljeva pro educe, putem naših edukativnih programa dajemo mogućnost proširivanja znanja o aktuelnim temama iz raz-voja poslovanja, kreiranja i implementacije biznis plana te komunikacije za pojedince ili organizacije. U tu svrhu realizujemo seminare, kurseve, okrugle stolove za sve one koji uviđaju potrebu stalnog usavršavanja u cilju svog boljeg pozicioniranja i radne konkurentnosti u savremenom svijetu biznisa.

aktuelni pro educa projekti su:

Žene - Lideri 21. vijeka

projekat ima za cilj promovisanje ženskog liderstva i afirmaciju uspješnih, poslovnih žena iz bh. društva koje su lideri u području medija, medicine, politike, preduzetništva, kao i u drugim područjima društvenog i poslovnog života.

Ideja iza ovog projekta jeste kreiranje scene za žene lidere, na kojoj bi se mogle sretati i podupirati jedne druge u zajedničkim ciljevima, a ujedno i promovisati poslovni i lični uspjeh kao životni stil među mlađim generacijama djevojaka i žena, te zastupati i popularisati polnu ravnopravnost kao jedan društveni koncept BiH zajednica. projektom se želi uočiti i ukazati na prepreke i probleme sa kojima se žene suočavaju u savre-menom i poslovnom životu, te kroz uspostavljanje mreže ove probleme ublažiti i za njih naći rješenja.

44

Porodične firme

Sveobuhvatni cilj projekta je da ukaže na specifične probleme porodičnih firmi koje čine većinu domaćih preduzeća i problem generacijske tranzicije koji je jedan od ključnih izazova od kojih zavisi opstanak i budućnost svake porodične firme.

kroz dodatnu edukaciju, razmjenu informacija i iskustava, te jačanje saradnje između pred-stavnika vlasti i biznis sektora u BiH, otvara se mogućnost za jačanje kapaciteta porodičnih firmi. podizanjem svijesti o značaju postojanja porodičnih firmi za ekonomski stabilno društvo probudiće se odgovornost kod donosioca odluka da podstiču i podržavaju stalnu edukaciju i unapređenje dosadašnjeg poslovanja ovih firmi.

Zeleno poslovanje

tržište je postalo sve zahtjevnije, poslovni partneri , kao i krajnji konzumneti proizvoda i usluga su društveno osvješteniji i zahtjevaju od kompanija kojima daju povjerenje da se odgovorno ponašaju prema životnoj sredini. Cilj projekta je informisati menadžere i zaposlene u kompanijama/organizacijama o bitnosti racionalnog upravljanja resursima (voda, energija, otpad,...) i dati prijed-loge za poboljšanje upravljanja resursima u svrhu zaštite životne sredine i ekonomske efikasnosti organizacije.

U radnim prostorima provodimo gotovo najviše vremena u toku dana zbog čega trebamo stvoriti preduslove za što zdraviju sredinu. pored toga, koncept zelenih kancelarija, uz minimalna novčana ulaganja obezbjeđuje aktivnosti zaposlenih u pravcu smanjenja uticaja na životnu sredinu i uštede resursa organizacije.

Istraživanja realizovana u protekle dvije godine

pro educa je u saradnji sa agencijom za odnose s javnošću, prime Communications u pro-tekle dvije godine realizovala nekoliko značajnih istraživanja:

• Istraživanje „Žene – lideri 21. vijeka“ prema ženama iz bh. javnog i poslovnog svijeta; 2010 • Istraživanje „Žene – lideri 21. vijeka“ - na koji način novinari prepoznaju žene lidere u bh. javnosti; 2010

45

• Istraživanje o porodičnim firmama u BiH; 2010/2011 • Istraživanje „društveni ciljevi, stavovi, znanja i strahovi građana BiH prema eU“; 2010

Više o pro educi i projektima na www.proeduca.net

46

Centar za edukaciju, Pro Educa

Meše Selimovića 55/II78 000 Banja Luka

+387 51 212 622

Zahira panjete 971 000 Sarajevo

+387 33 200 653

info@proeduca.net

www.proeduca.net

http://www.facebook.com/proeduca

http://www.twitter.com/proeducaBiH

KONTAKT INFORMACIJE

VLada repUBLIke SrpSkeGender Centar– Centar Za jednakoSt IraVnopraVnoSt poLoVa

partner na projektUprojekat reaLIZoVao