REVISTA DORNAA CONSERVA NA ILLA

www.acdorna.com

Edición de Outono

rr ee vv ii ss tt aa

2

n o v e m b r o | 0 5

Indice

PortadaCristina Allo

Editorial 2Equipo de Redacción

A conserva na Arousa 3Xoán Dopico

Invasión americana 8Samuel Paz

O día de pedir 12Araceli Guillán Dopico

A expresión do folcore 14Alberto Barreiro, Warren

O Julia, historias da Arousa 16Equipo de Redacción

Luz, teléfono, ponte 18Sito Vázquez García

José Luis d. P. OrjaisMúsico amador 22José Luis d. P. Orjais

ContraportadaCristina Allo

DebuxosJosua Ramos

A . C . D . D O R N A

ENDEREZO POSTAL

A.C.D. Dorna

Rúa Con do Moucho, s/n

36626 - Illa de Arousa

.............................................

ENDEREZO PÁXINA WEB

www.acdorna.com

.............................................

CORREO ELECTRÓNICO

acddorna@wanadoo.es

Editorial

Saímos en novembro coa intención de non deixarvos

pasar directamente das bondades do verán ás maldades

consumistas do Nadal. Intentaremos romper esa rutina na

que se empeñan en meternos.Como o corazón dos ourizos

que colgan dos castiñeiros esperamos que esta revista vos

faga dicir ¡“sabe que gorenta”!. Artigos sabedeiros e deli-

ciosos temas para paladear nas tardes de choiva deste ou-

tono.

Neste número imos falar

dun tema fundamen-

tal na economía e

historia da

Arousa: a conser-

va. ¿Sería a Arousa

de hoxe a mesma sen

estas fábricas? Pensamos

que non. Aquí instalouse a

primeira fábrica con-

serveira,como tal,de Galiza.

Como xa fixemos nas

anteriores editori-

ais animamos os

nosos lectores a

que participen nes-

ta revista facéndonos

chegar as vosas inquedanzas

e participando con nós

neste pequeno proxecto.

A edición desta Revista esta subvencionada pola Dirección Xeral dePolítica Lingüística - Xunta de Galicia.

R E D A C C I Ó N

EQUIPO

JAVIER SANTIAGO PENA (COORDINADOR)

XOAN DOPICO ORJALES

DOLORES BARREIRO SANTOS

JOSÉ M. VILLANUEVA GUIMERÁNS

J. JAVIER BLANCO CASTIÑEIRA

MAICA OTERO CORES

RAMÓN GAGO RODRÍGUEZ

TLF. CONTACTO - 646854598

aa dd oo rr nn aa

3

Aínda que moitos o probaron e moitos o inten-taron foi o francés Nicolás Appert o que temosque considerar como o primeiro e o verdadeiroiniciador da industria conserveira.No ano 1804, instala a primeira fábrica de con-

servas do mundo, dando traballo a 50 obreiros.No seu libro publicado na súa primeira edición

no ano 1810 “Livre de tous les menages ou l’Artde Conserver pendant plusieurs années toutesles substances animales et vegetales“ describeasí a fabricación de conservas:

- 1º.- Pechar nas botellas ou botes as sustan-cias que queremos conservar.- 2º.- Tapar estes diferentes envases co maior

coidado, pois principalmente da operación doencorchado depende o éxito.- 3º.- Someter estas sustancias, así pechadas,

á acción da auga fervida a baño María, duran-te máis o menos tempo, segundo a súa nature-za, da forma que eu indicarei para cada espe-cie comestible.- 4º.- Retirar as botellas do baño María no

tempo prescrito.Na primeira edición do seu libro, non falaba da

folla de lata aínda que a menciona nas seguintes.No “Journal” de Nantes do 8 de xuño de 1822,

aparece un artigo que pode considerarse como aprimeira publicidade feita sobre a conserva de

sardiñas. O xornal cita que o capitán Freycinet oretorno dunha viaxe, aseguraba que as conservasfeitas polo confitero Colín da localidade, tiñansoportadas perfectamente tódalas probas nos trin-ta días de navegación.Colin frecuentaba a amizade dos químicos da-

quela época, probablemente coñeceu rapidamen-te o descubrimento de Appert aínda que no seu li-bro non aparecía a conservación da sardiña.

No ano de 1836, na súa factoría tiña un materialinmenso: marmitas, quentadores, forno de lumecontinuo dividido en varios compartimentos, che-mineas enormes, etc.

Nos primeiros anos do século XIX (1843), ins-tálase na Illa de Arousa, o catalán D. Juan GodayGual, dedicándose á salga de sardiña, nunha dassúas viaxes a Francia coñece e se interesa polosistema de conserva de peixe, traendo a técnicos

a conservaa conserva

En 1879 Juan Goday Gual pon en marcha

a primeira factoría en Galicia na producción industrializada

de conserva

Xoan Dopico

rr ee vv ii ss tt aa

4

n o v e m b r o | 0 5

franceses (son os monsieurs, chamados polos daIlla mosius mestres de fabricacións que os traíanpara iniciar nestas faenas ó persoal de aquí) quese encargan do montaxe e posta en marcha no ano1879 da factoría, factoría que sen ningunha dúbi-da pódese considerar como a primeira en Galiciana producción industrializada de conservas depeixe de mar a base das “sardiñas en aceite ó es-tilo Nantes”. Da importancia e notable perfecciónque alcanzou nas súas elaboracións esta primeirafábrica de conservas galega, dá idea ó que só ca-tro anos despois da súa fundación tiña estendidose asegurados os seus mercados no estranxeiro,preferente Italia, Francia e Inglaterra foron osseus primeiros obxectivos apoiados nas súas rela-cións comerciais anteriores, tamén se inclúe den-de entonces, os mercados americanos incluso osNorteamericanos. Dende o principio rende en cantidade e calidade

canto se pide dela, a materia prima estaba sobra-da de calidade e era moi abundante. O éxito téc-nico foi pois completo.Dous anos despois da súa fundación en 1881, a

factoría foi visitada pola SM o Rei D. AlfonsoXII, presentándolle un gran mostrario de elabora-ción selecta, levando unha grata impresión do seufuncionamento, nomeando no ano 1882, prove-dora da Casa Real.O Almirante Sr. Polo de Bernabé que acompaña

a SM, tamén catalán, sinalou a conveniencia deque un destacado na industria pesqueira non fal-tase a Exposición Universal de Pesca que por en-tón se organizaba en Londres e foi ofrecido oapoio oficial para a presentación, Así se fixo, oresultado foi a adquisición de importantes clien-tes e na exposición os productos “ConservasGoday” foron distinguidos cunha medalla deouro, de 46 mm. de diámetro e 60 gramos depeso, e diploma que acredita o primeiro premio.Outros premios concedidos foron: Medalla de

prata e diploma na Exposición industrial deAmberes do ano 1885. Medalla e diploma naExposición Marítima Nacional de Cádiz de 1887.Na Exposición Internacional de Barcelonade1888, medalla con coroa en oro e diploma.

Medalla e Diploma na Gran ExposiciónUniversal de París de 1889. Iguais premios naExposición Universal de Chicago de 1892.Medalla e Diploma na Exposición Universal deParís de 1900. Medalla e Diploma na ExposiciónGalega de Santiago de Compostela de 1910.No ano 1904/5 aparecen entonces famosas má-

quinas “sertidoras” norueguesas “Reinerts” a al-zaprema, para o peche de latas e as primeiras sol-dadoras francesas circulares para a fabricación deenvases “a decollage”. Na factoría “Conservas Goday” as antigas má-

quinas traídas de Nantes se acurrunchan definiti-vamente, dando paso ás novas que funcionabanpor un sistema de poleas movidas por unha pe-quena e rudimentaria máquina de vapor.

Na Lonxa so se subastaba o peixe, o polbo e ochopo e a xibia. O resto dos productos cegaban ásfactorías a través dos compradores que estas tiñane ós que se lles daba un prezo tope de compra.Estes compradores tiñan o seu centro de traballono mesmo lugar de faena, facendo a compra debarco a barco.As mulleres eran as que levaban o peso do tra-

ballo. O sistema de contrato laboral era moi sin-xelo: “chamábanse cando se necesitaban, traba-llaban as horas precisas para a elaboración, se llesdespedían e pagábanselles polas horas traballa-das.

aa dd oo rr nn aa

5

Para contactar coas mu-lleres, había un grupo decatro mulleres que eran asprimeiras en recibir a or-den do aviso, chamando ásdemais na cantidades ne-cesaria dependendo dacantidade necesaria depen-dendo da cantidade de pei-xe.A idade mínima para en-

trar a traballar era o redorde doce anos. Tampoucose poñía limite á idade má-xima.Durante o proceso de ela-

boración conforme se íarematando o traballo, íase despedindo ó persoal,en grupos en orden inverso á chamada.Na mesma factoría elaborábase os envases de

folla de lata.Un grupo escollida de

mulleres, usaban unha es-pecie de mordaza para fi-xar os extremos do corpoe soldalo con estaño ó50%. Para elo tiña unssoldadores de cobre (co-ñecidos por tascas) alen-tábanse con un fogo con-tinuo producido polacombustión de gas pobre, que se elaboraba namesma factoría queimando en combustión in-completa de carbón vexetal.

Para a realización completa desta faena manexa-ban a tesoira, a prensa, a bordeadora a engomadu-ra de fondos, as sertidoras.Antes da elaboración do peixe unha das cousas

máis importantes era arevisión das parrillasonde se cocía o peixe,que sufrían gran deterio-ro polo seu manexo epola corrosión a que eransometidas polos ácidosgrasos de peixe. Esta reparación era rea-

lizada por obreiros espe-cializados, que case sem-

pre procedían de Caleiro, e durante varios díasdedicábanse a coser e recoser as parrillas. Volvíana unir os arames separados e repoñían os que fal-taban.Para que o arame se fixese máis dócil facían uni-

dades de 50 arames de un metro de longo, os ba-tían fortemente contra o chan ata que abrandaban.Despois de repasadas as parrillas, procedíase á

limpeza - desinfección e ó estañado, operaciónque se facía por persoal masculino e ó aire libre. Nunhas pías, de pedra, unha chea de ácido clor-

hídrico e na outra o mesmo ácido tratado concinc, transformándose en cloruro de cinc.

Non existían idades mínimas nin máximas

para traballar

rr ee vv ii ss tt aa

6

n o v e m b r o | 0 5

Introducíase as parrillas no ácido clorhídrico paraque se desprendera as graxas e óxidos. Pasábansedespois o cloruro de cinc, favorecendo que o es-taño cubrise uniformemente o ferro da parrilla.De seguido o proceso de estañado introducindo

a parrilla nunha pía de fundición cuns vinte cen-tímetros de profundidade de estaño fundido. A sa-calas golpeábanse contra unha plataforma durapara que soltasen os sobrantes.Despois de fixarnos na mostra, fiel reflexo do

peixe a puxar, si temos a sorte de quedarnos coasubhasta, o traballo comeza coa descarga, polospropios mariñeiros.O peixe ven en caixóns de medida que se van

envorcando na mesa do salgado. O salgador dafábrica está xa sobre da mesacon unha pá ancha de madeira eo seu lado un montón de sal. Osalgador cun áxil movementoda pá colle o peixe e a sal e osvoltea para que se mesturenámbolos dous. Así se fará ataque remate o acareo do peixe.Durante un mínimo de tres

horas, dependendo do tamañodo peixe, dura o salgado do pei-xe, transcorrido o tempo come-za a primeira manipulación, consistente en sacar-lle a cabeza e tripa, operación que fan as mulleresapertando o peixe con a man dereita e arrancandocoa esquerda tripa e cabeza. Interesa que a pezaquede enteira sen romperlle o ventre.O peixe así descabezado pasa a un deposito de

salmoira en onde se desprenden escamas e restosorgánicos para pasalas a continuación ás parrillasen onde se vai estibando o peixe o peixe sen to-car uns con outros e en posición inclinada paraque non caian. Seguidamente sométese a un pro-ceso de cocción e para elo colócanse nunha espe-cie de gaiolas con roda; gaiola na que caben ata50 parrillas e se lles introducen vapor a presiónda caldeira durante 6 ou 8 minutos a 104º de tem-peratura.Pasado o tempo se deixa enfriar os carros e lé-

vaselles á sala de empacado en onde se estiban en

espera de empaque.A faena do empacado consiste en coller peza a

peza e con as tesoiras vaise cortando a cola eigualando o ventre e a continuación a colocancoidadosamente na lata. Por outra parte e paraevitar movementos innecesarios ás empacadoras,unhas mulleres, xeralmente xoves, prestan os ser-vicios de retirar parrillas baleiras, colocar enva-ses nas mesas e retirar os cheos.As latas cheas de peixe pasan a mesa de aceita-

do, mesas impermeabilizadas a base de chapa decinc e con unha pequena inclinación para recollersobrantes que saen por un burato na esquina damesa. O aceitado e lento e repetitivo pois debeempapar todo o peixe e expulsar bolsas de aire.

As latas se van estibando enestas faenas para ocupar me-nos espacio.Despois de ben aceitadas as

latas pasan á sección de pe-che nas máquinas (sertidoras)correspondente segundo oseu tamaño e forma. Para elounha operaria ponse na má-quina correspondente, outrada servicio e a terceira está ásaída da máquina revisando

o peche.Pechadas nas máquinas metíanse nuns caixóns

grandes, introducíndoos no tostador para o seuesterilizado final. Dependendo do tamaño do en-vase, este proceso podía durar dende unha hora emedia para latas de 150 gr. Ata catro horas en ta-maños de 4,500 kg con temperaturas de 104º Unha vez frías, as latas pasaban ó almacén de

limpeza, faena que se facía fregando con serradu-ra para sacarlles os restos de aceite.No proceso de peche e esterilización, podíase

producir perdas de aceite por faios no estanca-mento, pero non por iso se rexeitaba esta elabora-ción. Procedíase o estañado dos poros e a conti-nuación facíase uns pequenos buratos na tapa.Todas estas latas, así preparadas, metíanse nundeposito xa preparado para esta función, cheo deaceite ata acadar o nivel das latas. Pechadas her-

Nos anos 50 coa crise da sardiña prodúcese a

reconversión das fábricas e poboación ao marisqueo

aa dd oo rr nn aa

7

meticamente se lles fai o baleiro. O aire contidonas latas vai saíndo, e no seu lugar entra o aceite.Esta operación repítese varias veces. Unha vezcheas de aceite, tápase o burato e se esterilizan denovo. Esta conserva no mercado se vende reduci-da de prezo. En 1912 constatase a existencia na Illa de 3

Fábricas de Conserva, 4 de Escabeche e 4 deSalga, así como de 7 tendas de Comestibles.En 1935 en un articulo da Revista ESTAMPA,

publícase “Toda la población vive, única y exclu-sivamente, del mar. Las proporciones de la isla nopermiten ni el desarrollo de la agricultura ni el dela ganadería. ... ; por todas partes, pescado, fábri-cas de pescado, talleres para la construcción y re-paración de embarcaciones y redes; pinos, dospeñas grandes, casas y mar. Dentro de éste mar-co, la población se mueve como si se tratara deuna sola y gran familia “.

Na mesma Revista, e segundo declara-cións do propietario dunha fábrica de conservas esalga, existen 18 grandes barcos para sardiña, quecon 25 ou 30 homes, recollían un total diario deunhas corenta mil caixas de 25 kg, a 35 ptas. acaixa; e sendo o peixe que abundaba nas inmedia-cións da Illa “sardina, mejillón, almeja, calama-

res, navajas, pulpos y algunas variedades de ma-riscos”.Se seguen abrindo fábricas de conserva e salga

na Illa durante o século XX (1921 : EduardoAlvarellos...), ata a gran crise da sardiña dos anos40 e 50, en que se produce unha reconversión dasfábricas e poboación ó marisqueo; recordemos asverbas de D. Manuel Esparrage Fernandez(20/3/1944) “...en la Isla de Arosa, están inscritosen el trabajo del mar, más de 3.000 hombres...”, eas de D. Rafael Arizcun Moreno (Inx. Dtor. doPorto de Vilagarcía) o 13/3/1944, “...dejamos aestribor la Isla de Arosa, con su fisionomía biendefinida de pueblo marisquero y labrador, alter-nando ambas cosas, según esté o no en veda elmarisco. Tiene dos pequeños puertos, uno al Sury otro al Norte, y está sembrada de fábricas de sa-lazón y conservas, que se mantienen, ¡parece in-creíble! no tienen ni luz, ni telefono. Viven enella más de 5000 personas, que ganan bastantecon el rastreo del marisco (basta decir que hay 50tabernas y dos cafés)...”

Agradecemento a Juan F. Casal pola súa apor-tación a este artigo

rr ee vv ii ss tt aa

8

n o v e mb r o | 0 5

Rarezas ornitolóxicas nas nosas costasDende sempre ao longo

do ano as nosas costas te-ñen uns visitantes moi especiais, que pasan inad-vertidos para a mayoría denós, posto que non seguen unhas pautas lóxi-cas, e coma calquera animalen liberdade vai onde menos se espera un. Osprotagonistas deste artigovan a ser os paxaros do outro lado do Atlántico, queesporádicamente aparecennas nosas praias, cultivos, arboredas... Candoisto sucede a comunidadeornitolóxica denomínaos “divagantes” eson considerados “rarezas”posto que as rutas migratorias dos paxaros eu-ropeos ou paleárticos fan assúas migracións de Europa a África, seguindoos camiños de migracióndependendo de cada espe-cie.

Por iso, certos paxaroscomo poden ser os límico-las, os que vemos naspraias cando baixa a mareabuscando miñocas e outrosbichos cos seus longos pi-cos, coma o Pilro curlibico(Calidris alpina), Pilro bule-bule (Calidris alba), Pillarariscada (Arenaria interpres),

Bilurico común(Tringa tota-nus), e outros moitos, nonos podemos ver durantetodo o ano senon cando sonas épocas de paso das mi-gracions, ou a invernada;así coma os paseriformescoma a Pica das árbores(Anthus trivialis),Papamoscas negro(Ficedula hypoleuca)... ouanátidas coma o Pato asu-bión europeo (Anas penelo-

pe), Pato rabilongo (Anasacuta). Dito isto, na Zoaamericana ou Neártica pasaalgo similar: os paxaros mi-gratorios fan as súas rutasde migración deNorteamérica a Suramérica;por iso cando un destes pa-xaros divagante aparecenas nosas costas é todo unacontecemento. E ao con-trario sucederá o mesmocando un paxaro paleárticosexa visto nas Zoa neártica.Se un destes divagantes édescuberto, a xente que llegustan as aves ten a posibi-lidade de ver una especieque posíbelmente non a ve-ría na súa vida se non viaxaas zoas onde residen habi-tualmente. Estamos a falarde especies incluso do ta-maño dun Pardal común(Passer domesticus) quevoa miles de Kilómetros sentocar terra.

Sobre isto hai varias teorí-as coma que as viaxes dospaxaros mais pequenos se-xan asistidas, e decir que nocamiño atopen algunha em-barcación coma un mercan-te no que paren un tempopara descansar, e logo si-gan o seu camiño, ou quecollan correntes térmicasgrazas ás cales con moito

Invasión americanaInvasión americana

Pillara dourada americana (Pluvialis dominica)

Ave de América do norte duns 25 cm

Pilro americano Calidris melanotos)

Limícolas duns 22 cm distribuese deAmérica, Asia, inverna en Sudamérica

aa dd oo rr nn aa

9

menos esforzo sexan capa-ces de percorrer tan longadistancia sen parar. Comopodedes imaxinar estas teo-rías son moi difíciles de de-mostrar, pero a realidade éque estes paxaros si faneste percorrido. O que nonse saben é cantos o fan,cantos morren polo camiñoe cantos chegan a tocar te-rra, posto que cada vez queaparece un divagante casesempre se ven un ou dousexemplares solitarios quedespois se unen aos seusparentes mais cercanosdesta banda do Océano(que aínda que non son amesma especie si son simi-lares) facendo as liñas mi-gratorias que os novos com-pañeiros fan posto que nun-ca voltarán xunto aos da súaespecie, nin faran o seu ci-clo de vida normal polo me-nos na súa zoa de distribu-ción.

A explicación de por quédiversos exemplares de dis-tintas especies chegan ászoas paleárticas é por efec-tos climatolóxicos coma fu-racáns ou fortes tormentasque todos os anos azoutanas costas centroamerica-nas. Este ano cobra espe-cial relevancia pola magnitu-de e cantidade destes efec-tos meteorolóxicos, que fanque moitas aves, sobre todoxuvenís, se vexan inmersasnestas situacións seguindoos ventos e as correntesmariñas coma a corrente cá-

lida do golfo que lles permi-te voar con menor esforzo.É moi curioso ver nestemapa das correntes mariñascomo parte das súas ramifi-cacions veñen parar aGalicia, e esta é a razón deque esta sexa unha daszoas mais importantes deEspaña para ver este tipo deanimais. É a primeira terraque ven despois de miles dekilómetros, e onde aterranadescansar e a alimentarsedespois dese longo traxec-to.

Katrina foi o primeiro granfuracán de grande magnitu-de da tempada destes axen-tes naturáis nas costasamericanas, dias despois xa

rr ee vv ii ss tt aa

10

n o v e m b r o | 0 5

tiñamos algúns destes visi-tantes esfameados comen-do coma tolos nas costasgalegas. Un dos primeirosen ser descuberto foi nanosa ría, nunha praia doGrove moi perto do comple-xo intermareal Umia ·OGrove do que forma partePunta Carreirón. Era unexemplar xuvenil de Pilriñosemipalmado (Calidris pusi-lla) unha limícola de esca-sos 14 cm, do tamaño dunpardal, días mais tarde edespois de que o furacánRita tomara terra nosEE.UU. xa foi unha invasión:empezaron a aparecer maisrarezas como o Pilro ameri-cano (Calidris melanotos),mais Pilriños semipalmados(Calidris pusilla), parte dacomunidade ornitolóxica es-pañola estaba envexando anosa privilexiada situaciónxeográfica e moitos xa pla-nexaban unha visita á nosaterra dende Salamanca,Asturias, e de toda Galicia...A percorrer toda a Ria deArousa, a poder observar edescubrir novos exemplaresque aínda están nas peque-nas calas e zoas pouco fre-cuentadas, novas especiespara moitos deles.

Daquí saíron moitas anéc-dotas, teorías e comentariostodos interesantes, e aíndanon estaban cómodos devolta nas súas casas candoa mediados de outubro enGalicia se viron novas e es-

pectaculares rarezas comaunha Píllara dourada ameri-cana (Pluvialis dominica),un Bilurico maculado (Actitismacularia), dúas Becacinasescolopáceas(Limnodromus scolopaceus)que fixeron vir de moitos lu-gares de España (Madrid,Zamora, Asturias, Bilbao...)a ornitólogos de recoñecidaautoridade polas súas ob-servacións e coñecementosdas aves, para disfrutar unsdías da nosa terra, e o queela celosamente agocha.

Dentro das denominadasrarezas, non só son consi-deradas as que veñen des-as latitudes senon que ta-mén o son especies poucovistas ben por seren espe-cies con poucos individuos,en perigo de extinción, benpor seren especies moi difí-

Pilriño semilpalmado (Calidris pusilla)

Linícola de América do Norte duns 14 cm.

Becacina escolopácea (Limnodromus scolopaceus)

Ave Norteaméricana de 29 cm. depico longo e moi forte

aa dd oo rr nn aa

11

ciles de ver por estas terras.Nestes casos temos pasode mariñas accidentais(Pagalo rabudo, Gaviota po-lar, Paíño patiamarelo),Ganso cabecinegro (de ven-tre claro a subespecie hro-ta), e a Pica de Richard, es-tas dúas pódense ver nestasdatas na nosa terra.

Con este artigo pretende-mos que nos fixemos maisna natureza que nos rodea ever estes pequenos paxa-ros, e imaxinar a historiaque poden ter as súas cos-tas. Parécennos comúns enon o son tanto, parécennossempre os mesmos e sontodos distintos. A maioríadas persoas que viven domar e cas que falo e llespregunto que aves soen ver,

coñécenas, non polos no-mes que a ornitóloxía llespon, senon polos nomesvernáculos que en cadapobo lles dan. Pero só re-cordar a aqueles para quentodo son gaivotas, biluricose mazaricos, que só de gai-votas na nosa querida illapodemos ver ao longo doano mais de 5 especies dis-tintas, fóra as rarezas quepoidan aparecer (que poden

ser moitas) e de biluricos emazaricos e outras limícolasmais de 15. Tamén apartedas rarezas que poidan vir,lembrar a diversidade de es-pecies das que podemosdisfrutar e somos obxeto deenvexa “san” doutra xenteencandilada pola terra eauga que nos envolve, quetemos diante e pisamoscada día, e aínda non aapreciamos como deveria-mos.

Agradecementos pola súacolaboraciónXurxo Piñeiro, Cosme

Damián Romai, JoséRamón Gómez, AntónMillán.

www.illadearousa.com/illanatura

Samuel Paz (Asociación Illanatura,

Illa deArousa)

RRaarreezzaass vviissttaass ddeennddee aaggoossttoo aattaa aa ddaattaa ddeessttee aarrttííccuulloo..

NNEEÁÁRRTTIICCAASS

Pilriño semipalmado (Calidris pusilla) . . . . . . . . . . . . . . .3 exPilro americao (Calidris melanotos) . . . . . . . . . . . . . . . . .7 exBecacina escolopacea (Limnodromus scolopaceus) . . .3 exBilurico maculado (Actitis macularia) . . . . . . . . . . . . . . .1 exPíllara dourada americana (Pluvialis dominica) . . . . . . .1 exBilurico patiamarelo pequeno (Tringa flavipes) . . . . . . . .1 exZorzal carigris (Catharus minimus) . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 exGaivota de Delaware (Larus delawarensis) . . . . . . . . . . . .1 ex

PPAALLEEÁÁRRTTIICCAASS

Pica de Richar (Anthus Richardi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 exGanso cabecinegro (Branta bernicla) . . . . . . . . . . . . . . . .6 exPagalo rabudo (Stercorarius longicaudus) . . . . . . . . . . . .1 exPaiño patiamarelo (oceanites oceanicus) . . . . . . . . . . . . .1 exGaivota polar (Larus glaucoides) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 ex.Pilriño patiamarelo (Calidris temminckii) . . . . . . . . . . . . .1 ex

Pilriño patiamarelo (Calidris temminckii)

Linícola duns 14 cm. residente natundra, en Europa chega a criar en

Escandinavia

rr ee vv ii ss tt aa

12

n o v e m b r o | 0 5

O día de pedir

O culto ós mortos ten fortes raíces entódalas culturas do noso planeta. No casoda cultura occidental, ese culto está ligadoa unhas datas concretas: O 1 de novembro,Día de Tódolos Santos e o 2 de novembro,Día de Difuntos.

Os ritos aparecennos momentos máisimportantes daexistencia indivi-dual ou colectiva enacen das nosasemocións, candoesas emocións soncompartidas pormoita xente ó mes-mo tempo. Nestecaso, compártese ador e o recordopola xente que per-demos, por iso a vi-sita ó cemiterio écolectiva.Adornamos con flo-res as tumbas e ilu-minamos o campo-santo para enfatizar todavía máis ese re-cordo.

As festas de Tódolos Santos e Difuntosson, nas súas raíces, festas otoñales queanuncian a inminente chegada do inverno.

Cando os celtas habitaban estas terras,alá polo século VI antes de Cristo, a xorna-da de traballo iniciábase coa caída do sol eo ano co principio do inverno. Así pois, oano remataba a noite do 31 de outubro. Era

a noite de Samhain, “o cabaleiro damorte”, e os mortos voltaban á terra parapedir alimentos ós vivos. Agora son os vi-vos os que piden alimentos para os mortos,porque cando os romanos conquistaron ósceltas, parte desta celebración pasou á

Roma cristiá, e os di-funtos decidiron nonvoltar. A Igrexa cris-tiá cambiou o nome deSamhain polo de AllHallow Even(Halloween). NosEstados Unidos deAmérica, os rapacesnon saben que a súafesta favorita é unhaaportación celta, e quea calabaza, é unha evo-lución de Jack-o-lan-tern (Jack o da linter-na), un irlandés ó quelle proibiron a entradano ceo e no inferno.

Na Illa de Arousa, osegundo día de novem-bro os nenos non van á

escola porque teñen unha tarefa que cum-prir: armados con bolsas e con mochilas,cada ano máis grandes, van de casa en casapedindo “unha limosniña polos difuntiñosque van alá”. Casas particulares e estable-cementos de todo tipo esperan ós nenospara participar nese ritual. Ata onde sepode rastrear, os nenos da Illa sempre pe-diron a “limosniña”. Fai anos, tiñan que re-zar un Padrenuestro polos difuntos a cam-

13

aa dd oo rr nn aaO día de pedir

bio de patacas ou un anaco de pan. A cousavolveuse un pouco máis sofisticada, e ade-máis de patacas, as mochilas énchense decaramelos, mandarinas e por suposto decastañas, xa que tamén é o tempo do ma-gosto. Na Europa do século IX, o 2 de no-vembro os cristiáns andaban de pobo enpobo pedindo “tortas de alma”, que erananacos de pan. Cantos máis recibiran, máisprometían rezar polos parentes mortosdos donantes, cousa que levaba ás almasmáis rápido ó ceo.

Esa tradición segue viva na Illa e os ne-nos a disfrutan con máis entusiasmo cadaano. O Día de Pedir son eles os amos dasrúas e saen de todas partes coas súas bol-sas cheas, rivalizando entre eles por vercal pesa máis.

A noite anterior, prácticamente tódolosveciños visitan o cemiterio e recordan,xuntos, en silencio, á xente que xa non estácon nós. Son datas nas que as luces e as

flores crean un ambiente nostálxico quefan desta reunión colectiva, unha cerimo-nia solemne e íntima.

O día seguinte desperta con outro esta-do de ánimo, esperando a chegada dos ne-nos que, co paso do tempo, foron crecendoen número. Grazas a eles, apacíguase a in-quietude e a angustia que nos produce aimaxe da morte. No inconsciente colectivo,sin darnos conta, estamos celebrando dal-gún xeito o Ano Novo celta, o fin do veráne das colleitas, o final dun ciclo e a chega-da dos días de oscuridade e frío.

Despois da vendima, durante o outono, aterra espera a semente que faga posible axerminación de vida nova: Choramos polosque morreron case ó mesmo tempo quefestexamos que estamos vivos.

Araceli Guillán Dopico

rr ee vv ii ss tt aa

14

n o v e m b r o | 0 5

Desde sempre o folclore, ou se somos máis restri-tivos,a cultura do baile e da música en Galicia,pa-rece que foi condeado a ser arrinconado comounha variante cultural menor; e nos últimos anosun sector amplo da sociedade tende a tratalocomo unha actividade,é dicir algo para que os no-sos fillos perdan unha hora.Pretendemos polo tan-to reflexionar un pouco sobre as variantes expresi-vas deste sistema que lonxe está de ser unha moe-da dunha única cara.

O predominante carácter lúdico desde sempreque a expresión folclórica tivo non oculta outroscaracteres como porexemplo os rituais: amúsica empregadano culto ou nas ex-presións relixiosas,ou mesmo as danzasgremiais ou aquelasbailadas en honra aopatron/oa ou a outrosanto e que moitasveces estaban liga-das a promesas espi-rituais. Outra formade expresións nonpuramente lúdicasson aquelas formas que tradicionalmente servironpara outros fins como por exemplo os cantos quemoitas veces funcionaban como auténticos GPStradicionais: os mozos cantaban polos camiños denoite para localizarse,arrieiros e triquillóns,gruposde seitureiras na busca de patrón, bailes para ma-llar, cantos para izar pedras, para durmir nenos, ...

Porén, a parte destas expresións lúdicas e mera-mente instrumentais,outro aspecto tivo o folclore eque se vía moitas veces solapado por estas anterio-

res, a profesional. Se ben a profesionalidade desdeeste punto de vista non podemos vela como oficiono sentido que hoxe lle podemos dar, si que pode-mos ver esta forma en situacións moi concretas.Lémbrome así como me contaban que O Poso,gai-teiro dos ancares lugueses, tiña a función na segade ir tocando (igual que hoxe podemos traballarcun fío musical de fondo) detrás dos segadores ali-neados e perseguir ao que quedaba atrás.Pero noné este tipo de tarefas ás que queremos chegar, se-nón que o folclore chegou a verse organizado engrupos de coros e danzas que ensaiaban para or-

frecer un repertorio quese expuña en actua-cións, ou de grupos degaitas e cantos que seben non exercían estaactividade de forma pro-fesional no sentido em-presarial, si que nunhaeconomía de subsisten-cia,como a que tiñan, es-tas actividades lles servi-ron a moitos de ingresoslíquidos durante moitosanos. Dentro deste mare-magnum de grupos po-

demos destacar a grupos e coros como Aires daTerra, Cantigas e Agarimos, Cántigas da Terra,Cántigas e Frores, Os gaiteiros de Soutelo, OsQueixas, Brisas do mar,... un un longo etcétera quenon tería sentido reproducir por cuestións de espa-cio.

Pero, ¿como podemos ver esta situación hoxe endía onde a expresión lúdica do feito parece terdesaparecido entre o traballo de estes grupos quetentan facer traballo de recuperación e de exhibi-

A expresión A expresión do folclore

aa dd oo rr nn aa

15

ción do feito folclórico? Parece unha contradiciónmoi grande que a expresión orixinal se dilúa entreas filas dun grupo que traballa na recuperación doque se está a perder. Precisamente é que este tipode traballos parecen terse adaptado mellor á socie-dade actual mentres a expresión fora de grupos pa-rece pouco a pouco desaparecer.Polo tanto temosque pensar que algo pasa e que o camiño deberaverse replantexado. Entramos polo tanto en novasfacetas que antes estaban ligadas ao ámbito fami-liar pero que hoxe residen nos locais de ensaio detodos os grupos es-pallados por Galicia.A cadea de transmi-sión pasou do bocaa boca de pais a fi-llos,de entre veciñose familia, a mestresalumnos e compa-ñeiros. Polo tanto éde esperar que se arotura da transmi-sión tradicional seviu rota polo cambiosocial, os grupo ac-tuais deberan facerfronte a este novo reto para permitir que o folcloresiga vivo. As novas facetas do folclore non debenser vistas só desde o punto de vista do escenariosenón da transmisión do coñecemento. Polo tantoa formación máis alá da montaxe de bailes e mú-sicas para escenario é un feito necesario e caseque imprescindible. Resúltanos moi dificil pensarnun alumno que aprenda tres bailes para sacareste verán que por tres puntos por baile sexa quende bailar nove puntos e xa está.A formación comobailaríns e músicos é unha tarefa imprescindible

para os grupos para que se chegue máis alá do bai-le ou a música ensaiada para un acto concreto epara que o alumno poida gozar tanto de bailecomo de música. Se queremos xente que poidaapreciar o folclore tanto como intérprete como depúblico é necesaria a formación social nos mes-mos parámetros que se facía cando era unha ex-presión social total.

Concluíndo,a formación xeral de cara a un públi-co xeral é imprescindible xunto co traballo de es-cenario que un grupo pode desenvolver, dúas ca-

ras dun mesmo pa-pel onde se corta-mos por un lado ta-mén o facemos polooutro. Ao mesmotempo é necesariatamén o traballo deaprendizaxe purosen outro fin máisque o de aprender.Este traballo é o quevai permitir dentrode anos a profesio-nalización de músi-cos e bailadores

pero tamén a revitalización do folclore como ex-presión dunha sociedade. É dificil pensar nunhasociedade que lea se non aprendemos a ler,e polotanto nunha sociedade que baile... O mestre debaile e música ten que abandoar un pouco delado a función de director e ocuparse un poucomáis de ser mestre que é algo que nesta sociedadeaínda custa un pouco.

Alberto Barreiro, Warren

do folclore

rr ee vv ii ss tt aa

16

A colleita da ameixa, como tódolos anos dá co-mezo o 1 de outubro, pero os resultados non fo-ron como anos pasados. Tódolos sectores afecta-dos bótanlle a culpa a que durante todo o veránnon saíron do mar o “can” e a “horquilla”.Vendo o resultado da campaña, en outubro de

1980, confrarías de toda a ría e o sindicato CCMM (Comisións Mariñeiras), reúnense para estu-diar o tema. Nesta xuntanza chégase a conclusiónde que hai que tomar medias urxentes, polo quesuxiren ó Goberno entre outras as seguintes me-didas:Barco que se colla ó “can” ou á “horquilla”:mul-

ta de medio millón de pesetas, barco confiscado eo seu amarre ata que sexa aboada a sanción, reti-rada do nomeamento ó patrón e motoristaNa mesma reunión convócase unha manifesta-

ción para o día 11 de novembro en Vilagarcía, e aela asisten xente de tódolos portos da ría deArousa e algunha da de Vigo, calculándose unhasoito ou nove mil persoas.Os da Illa saíron do Chufre ás dez da mañá en

barcos, chegando a Vilagarcía ó pé das once, es-perouse a que chegara a xente dos outros portos etodos xuntos trasládanse á Comandancia Militarde Mariña, onde esperaban onde esperaban os pa-tróns maiores de tódalas confrarías da ría e os di-rixentes do sindicato mariñeiro CC MM.Comezan os actos cos discursos dos patróns

maiores e alcaldes. Polo sindicato o secretario xe-ral de Galicia de CC OO, e Tito Ucha secretarioprovincial de CC MM. Todos coinciden en subli-ñar a importancia para a economía da ría e do ma-risqueo.A manifestación recorre as rúas de Vilagarcía e

remata no mesmo sitio que comezou, nas inme-diacións da Comandancia Militar de Mariña, contoda normalidade e sen rexistrar incidencias.

A noite do 19 ó 20, unha manchea de mariñeirosda Illa, cansos de que a administración non faganada, bótanse ó mar para tomar as medidas quenon eran tomadas pola Comandancia de Mariña.Polo Bao andaban varios barcos que faenan ó

can Non podían abordar e apresar a todos eles,polo que o fan cun só, o “Julia”. O infractor é re-molcado e custodiado varando no Cantiño, debai-xo da Caixa de Aforros de Vigo.A partires deste momento comeza a “festa”.

Dende o primeiro intre o “Julia” non quedará ninun só minuto sen vixilancia, non se podía consen-tir, nin sequera que rexistrara unha mancha quenon tivera no seu apresamento.Na tarde do día 20 realízase unha primeira

asemblea conxunta de CC MM e confrarías detoda a ría. O secretario provincial de CC MM,Tito Ucha propón unha folga xeral para o día 21.Folga que é seguida parcialmente, pero en A Illa,o paro foi total.Chegan disque dende Cambados (cuna do can)

de que van tomar represalias: que van botar bar-cos a pique, que van cortar cordas de bateas, quevan a vingarse nas mulleres que venden enCambados, que van a vingarse dos rapaces queestudian en Cambados.

n o v e m b r o | 0 5

AA SS ÍÍ VV ÍÍ UU AA NN OO SS AA RR EE VV II SS TT AA

AAssíí vvííuu aa nnoossaa RReevviissttaa oo ffoollllóónn ddoo ““JJuulliiaa””

aa dd oo rr nn aa

17

O xoves, ás cinco da tarde, ó mando dun capi-tán, desembarcaron no peirao do Cabodeiro ó re-dor de cincuenta números da garda civil, sendoesto tomado a mal polos veciños, e fanlle fronte áaltura do grupo escolar, dirixíndose o capitán ósque alí estaban, dicíndolles que veñen “en son depaz”, pero a xente respóndelle: “entón sobran asarmas”.As cousas póñense feas, das palabras pásase á

acción e a garda civil ten que retroceder uns me-tros. A tensión estaba polas nubes, e o alcaldeSito Vázquez, subido no muro do colexio, lograque a xente se calme, conseguindo tamén que osnúmeros se retiraran o peirao do Cabodeiro,mentres que o capitán e un número, se trasladená confraría e negociasen cos mariñeiros; ó rema-te da entrevista a barcaza que os trasladara áArousa os levaba de volta para Vilanova.Ó día seguinte realízase unha entrevista co go-

bernador civil, a cal acuden o patrón maior,Arturo Otero Iglesias, Tito Ucha por CC MM,o alcalde Sito Vázquez e varios mariñeiros, dán-dolles o gobernador unha serie de seguridades acambio de que se deixara levar ó “Julia” para de-

baixo da Comandancia de Mariña de Vilagarcía,como así foi. Os do “can” non quedaron contentos e lanzaron

un rizón ós cables de alta tensión no Castelete edeixaron a Arousa sen luz.Seguen as provocacións e o martes día 27 os

“cans” invisten ós rastreiros no Bao, e os mariñei-ros teñen que virse para terra. Ó día seguinte,vólvense a repetir as provocacións, tendo que vir-se para terra, de novo, antes de rematar o traballo,e o mesmo na xornada do xoves. Ante esta situa-ción realízase unha asemblea na que se decide

saír inmediatamente nos barcos emanifestarse diante daComandancia. Máis de tres milpersoas embarcaron no Chufre.Mentres esto ocorría, o alcalde,

presionaba a diversas autoridadese conseguía que mandasen o bu-que da Armada “Liniers” que doutranquilidade no mar.

Equipo de Redacción

AA OO FF OO LL LL ÓÓ NN DD OO ““ JJ UU LL II AA ””

rr ee vv ii ss tt aa

18

Pedíronme un traballo sobre a “Ponte” para a re-vista. Para falar da ponte hai que coñecer a situa-ción, facer unha referencia histórica dos prelimi-nares:No ano 1969, cando cheguei a Arousa todo era

moi distinto:Non había traída de auga.Non había rede de fecais. Os sumidoiros ían o

mar, ás praias e ás veces ata ó camiño directa-mente.As rúas non estaban asfaltadas. As numerosa po-

zas que se formaban no camiño, e mesmo na es-trada xeral, racheábanse de cunchas, que candoviña o bo tempo criaban moscas e mosquitos.Non había practicante (ATS)Había oito aulas para 800 Alumnos que se turna-

ban. Como había separación de sexos, as alumnasrecibían as clases pola mañá e os rapaces pola tar-de.

Os portos eran moi pequenos e sen calado. O doCabodeiro faltábanlle a metade dos adoquíns. Odo Chufre, que chegaba ó lugar onde agora empe-za estaba cheo de pozas o do Campo (“O muellede pau”) so tiña o esqueleto e o do Naval estabapara o servicio das conserveiras.Esta era a situación, e ben seguro que había ou-

tras moitas carencias que xa non tiñan o resto daspoboacións da ría de semellar importancia.Os veciños vivían alleos a estas necesidades.

Ninguén as reivindicaba publicamente (o certoera que non estaban os tempos para reivindica-cións).Calquera que se achegase a Arousa en aquel en-

tonces nada máis chegar a Chufre encontrábasecon unha pintada :”PUENTE, TELÉFONO,LUZ” . Estas tres palabras eran a “santísimaTrinidad” das reivindicacións sociais dos arou-sáns daquela.

n o v e m b r o | 0 5

PRELIMINARNa nova singradura desta singu-

lar Dorna de papel quería felicitará súa tripulación e desexarllesunha feliz travesía.Mais non podía esquecerme de

aqueles primeiros carpinteiros deribeira e mariñeiros que construí-ron e tripularon aquelas primeirasDornas que nos anos setenta conmedios técnicos rudimentarios eeconómicos moi limitados arbo-raron unha vela de liberdade nunmar hostil. Unha lembranza moiespecial, por merecida, para dousmagníficos tripulantes que xa nonestán entre nós: Ramón Guillán eManolo Lojo.

“LUZ, TELÉFONO, PONTE”

aa dd oo rr nn aa

19

LUZNo ano 1969 xa había luz eléctrica. Era unha luz

distinta moi sensible ós cambios, sobre todo óscambios climáticos: calquera mudanza do tempopodía afectarlle. Unhas veces saltaba o automáti-co (unha hora sen electricidade), outras veces en-rolábanse os fíos (luz intermitente ou apagón ataencontrar a avaría), outras veces rompía o cablesubmarino e a falta de subministro eléctrico podíademorarse varios días e ata semanas deixando ópobo as escuras e contribuíndo deste xeito ó in-cremento da natalidade, pois en canto caía a noi-te...¿que podías facer? (A Illa era o pobo coa taxade natalidade máis alta de Galicia).Os fabricantes (as conserveiras) tiñan os seus

propios grupos electróxenos que se encendían au-tomaticamente en canto se interrompía o submi-nistro. Tamén chegaba este subministro as súascasas.Había veciños (en Palmeira e no Campo) que se-

guían conectados ó vello xerador traído porIrving Willichs “O Alemán”. Este vello e ruidosamotor, que se encendía cando nos quedábamossen luz, era tamén coma unha campa que nosanunciaba o feito.Por iso pódese dicir que a LUZ era unha reivin-

dicación vixente .

TELÉFONOHabía tamén teléfono. Era un emisor de radio

que conectaba coa liña telefónica a través de unreceptor. De maneira que quen tivese un sintoni-zador coa frecuencia que emitía podía “pinchar”o teléfono sen permiso xudicial. E dicir dispoñia-mos de un teléfono público no mais amplo senti-do da palabra.Daquela había pouco mais de un cento de telé-

fonos instalados, que pertencían ós fabricantes deconservas, pequenos negocios e comerciantes.A fronte de “Centralita” estaba Francisco Rojas,

coñecido por todos como “Pancho”, que era unhome chegado de Estremadura que pronto seadaptou a idiosincrasia insular e chegou a crearunha lingua peculiar entre o estremeño e o gale-go. Era o home mellor informado da Arousa.Cando polas interferencias da radio (que eran fre-cuentes) non comprendías o que che dicía o inter-locutor milagrosamente colábase a voz de Panchoque cegaba nítida ó auricular para aclararche:...”Ni que estuvieras sordo, carallo: te dice quela pandereta de mejillones del Campaneiro esmás barata y que están vendiendo a maso”“Gracias, Pancho.¿A como a vende?”“A quince y vosotros a diecisiete”

rr ee vv ii ss tt aa

20

n o v e m b r o | 0 5

Pancho nunca foi acusado de espionaxe indus-trial e todos lle estabamos moi agradecidos, sa-bendo que tíñamos un asistente telefónico gratis,para aqueles momentos nos que o precisásemos.Dotada a pequena burguesía deste medio, para o

resto do pobo non era xa unha reivindicaciónimportante.Por iso o color das pintadas foise des-vaíndo onde poñía TELEFONO.

A PONTE.A comunicación co “continente” establecíase

basicamente a través da “motora” Ganges III,que unía a Illa con Vilanova e que tiña un horariode nove da mañá ás oito da tarde no verán e quese reducía no inverno.

A “motora” dividíase en tres partes: A Cabina reservada para o timonel e para as for-

zas vivas: Os fabricantes de conservas (candocoincidían dous ou máis, algún ficaba fora, poisnon tiñan boas relacións entre eles), o cura (D.Olimpio) pois había outro cura (D.Tomás,o cape-lán) que viaxaba co resto dos pasaxeiros, expul-sado do reino dos ceos por apoiar algunha reivin-dicacións sociais do pobo.Tamén tiñan o honor depoder subirse o “puente” D. Cándido, mestre, ex-alcalde e secretario do Pósito e o empregado doConcello que atendía a Tenencia de Alcaldía. Osdemais mortais podían escoller entre ir enCubierta, sentados na borda ou na cámara cu-

berta que dispoñía dun asento a un correr a babore a estribor.

aa dd oo rr nn aa

21

“O Marita” era o barco de vapor que facía a liñade Vilagarcía. Facía unha viaxe pola mañá e ou-tra pola tarde.Era un espectáculo asistir a chegada do vapor ós

martes (día de mercado en Vilagarcía). Toda a po-boación se mobilizaba. Uns como actores e ou-tros como espectadores afanábanse en descargaras súas pertenzas nun caos de hortalizas, verzas,polos,sacas de fariña, galiñas, porcos, mobiliario,todo tipo de provisións alimentarias, roupa…Osdous motocarros que se dedicaban a facer o re-parto estaban a espera ocupando un lugar prefe-rente no cantil do peirao para ser os primeiros encargar. Nun segundo plano situábanse os carriñosde man que maioritariamente conducían (tirabandeles) os rapaces e xente nova anque tamén habíaxente maior como María (María a Retrera), quearredor de seu carro sempre tiña un coro escoitan-

do as súas peculiares interpretacións da vida dosveciños.Estes carriños de man tiveron unha gran acepta-

ción na Illa. Non había casa que non tivese o seu.Os dous ferreiros non daban a mans para atendertanta demanda, demorándose a entrega en meses.Ademais foi tal o suceso que ata tiveron pedidosdo exterior.Os martes ás dúas da tarde o Chufre era unha ro-

maría , que se tornaba nunha frenética algarabíanas visporas das festas do Patrón ou do Carmen.Tamén había un vapor que facía a liña de

Ribeira a Vilagarcía, facendo escala na Illa.

E tamén tiña que falar da ponte, mais iso ímolodeixar para outra ocasión. Para cando me suxiranescribir sobre o rapto do Xulia

Sito Vázquez

wwwwww..ooppaattrriimmoonniioo..oorrgg

A candidatura da Tradición Oral Galaico-

Portuguesa é unha iniciativa promovida por Ponte . . .

nas Ondas!, na que participan a rede de escolas aso-

ciadas á UNESCO, así como asociacións, entidades e

institucións do norte de Portugal e de Galicia

Segundo a UNESCO, enténdese o patrimonio inma-

terial como:

“O conxunto de formas da cultura tradicional e po-

pular ou folclórica, quérese dicir, as obras colectivas

que emanan dunha cultura e se basean na tradición.

Estas tradicións transmítense oralmente ou mediante

xestos e modificaranse co decorrer do tempo a tra-

vés dun proceso de recreación colectiva. Inclúense

nelas as tradicións orais, os costumes, as linguas, a

música, os bailes, os rituais, as festas, a medicina tra-

dicional e farmacéutica,as artes culinarias e todas as

habilidades especiais relacionadas cos aspectos ma-

teriais da cultura, tales como as ferramentas e o habi-

tat”

PATRIMONIO INMATERIAL GALEGO-PORTUGUÉS

22

Aos meus colegas de Leixaprén:

Manolo, José, César, Juan e Miro.

A minha família saiu de Ogrove com destino a Ilha quando eu

apenas fora quem de acumular um só recordo.

O meu primeiro bairro foi O Charco e o lugar preferido de jogos o

Com do Moucho, um seixo no que nos sentávamos a compartir a

nossa infância, quiçá a derradeira geração galega que se criou li-

vre de carros e asfalto. Passados os anos, um dia voltei a passear

pelo rueiro e soube que o Com já não existia, suponho que estor-

vava a circulação e é possível que naquele mesmo instante enten-

dera que algo, no meu povo, tinha mudado irreversivelmente.

De aqueles anos lembro a carpintaria de ribeira de Manuel o

Cubano, das horas que me passei lá sentado a olhar como se apli-

cava sobre a madeira com sabedoria atávica não em tanto eu gol-

peava as cabeças dos pregos tentando que se mantivessem em

equilíbrio num pedaço de madeira.

O melhor parque eram as escorregadoiras que untávamos com

sabão para evitar os furados nas calças e aumentar a velocidade.

A minha vocação na altura não passava pela música, mais bem

sonhava com ser um grande do futebol ou um inspirado poeta. Mas

a intuição da minha mãe, fez que participara de todas as activida-

des filarmónicas que se davam na Arouça, com todas as suas pre-

cariedades e limitações.

A minha primeira professora de solfejo e canto, Sóror

Hermosinda, foi uma experiência traumática, que, com sincerida-

de, ainda não tenho superado. Logo formou-se uma banda de gai-

tas e tambores, aparatosa mas efémera, embora me permitira con-

hecer ao mestre gaiteiro Fortunato Iglésias, o Sr. Colom. Com

aquele grupo tocava o bombo, primeiro grau na escada de apren-

dizagem do ofício de gaiteiro, ganhei o primeiro soldo e dei a min-

ha primeira alvorada.

Na altura ainda havia tabernas onde se cantava, A Capilha, A

Carolada, etc. Curiosamente, Carolada, era o termo que se empre-

gava na Arousa para se referir a uma festa improvisada. Em

Portugal fala-se de fazer carola, do latim choroula, dança.

Fortunato Iglesias, aliás de aprender-nos a tocar a gaita e os

"arruidos", tomava a lição de solfejo com o seu velho Eslava, que

sabia de memória. Eu não cheguei a aproveitar muito o seu magis-

tério mas tenho a esperança de que algo do seu exemplo fique vivo

en nós, os seus alunos.

Quando tinha apenas quinze anos fundei, junto com José

Ameneiro e o meu irmão Manuel Dopico, o Grupo Folque

Leixaprén. Nasceu o mesmo ano que a ponte e durante uma déca-

da ocupou grande parte das minhas energias, ao tempo que forma-

va o meu espírito, o meu carácter, modelava os meus gostos, fixa-

va as minhas metas. Tiramos duas gravações, "Na festa do boi" e

"Gáitropos", este último um dos primeiros C.D.s de música tradicio-

nal publicados na Galiza. Ganhamos o Certame Nacional para

Jovens Intérpretes, competindo com grupos da celebridade de

Celtas Cortos e viajamos em numerosas ocasiões fora do território

nacional galego e do Estado Espanhol.

Dizia uma personagem de Umberto Eco: "Se não podes ser um

grande artista, conforma-te com ser um observador inteligente."

Assim, um dia, deixei a música activa, à que só volto de quando em

vez para tocar com amigos e matar a saudade dos cenários e,

desde faz alguns anos, dedico-me a docência e a escrever sobre

cultura tradicional.

Tenho publicado artigos em A Nosa Terra, revistas especializadas

como Enclave ou Raigame e coordenado monográficos como o es-

pecial sobre música galega da Revista Galega de História,

Murguia.

Também dirigi o estudo que permitiu a edição do C.D. Os Deças

de Moneixas, da editorial Ouvirmos e o I Congresso de Música

Patrimonial de Lalim.

Como docente, sou mestre de primária no C.E.P. de Taragonha,

Rianjo, professor do Conservatório Tradicional e Folque de Lalim e

do pòs-grau em especialização em Música Galega da

Universidade de Santiago de Compostela.

No mes de Maio publiquei o até o de agora projecto mais ambi-

cioso, a reedição dum cancioneiro do século XIX chamado Cantos

e Bailes da Galiza (Difusora das letras) de José Inzenga. Nesta

obra tentei emborcar todos os conhecimentos que fui acumulando

nos últimos anos sobre o tema que mais interesse me provoca: a

historiografia musical galega.

O livro é o meu companheiro de viagem, a minha profissão, o

meu amigo, o meu amante. Sou bibliófilo, livrófago, acumulo livros

como quem acumula tesoiros e por isso são o meu único patrimó-

nio. Adoro a leitura por prazer, por obrigação, por necessidade.

Quando não leio, escrevo, quase sempre sobre encomendas de

artigos ou investigações em curso, mas, sempre há um tempo para

a poesia que tem como único destinatária a minha mulher Teresa.

Acho que não lhe há de importar que comparta com vocês este bo-

cadinho da nossa intimidade.n o v e m b r o | 0 5

J o sØ Lu s d . P. Or ja i sMœs i co amador.

23

1As ruas todas tŒm fome de c r ian as .

Nou t r o s t empo sO eco e ram p i sadas d im inu ta s

E s v a z i a n d o a s p o a s a pa ta d a s .Hav ia amores d im inu tos

Com p r e sen t e s namo rada mu i t o c a r o s ,Uns br incos de fœcs ias

o uUm co la r de camomi la s .

Hav i a d im inu t o s s u ce s so sQ u e n u n c a pa s s a v a m d e s a p e r c e b i d o s ,

D im inu to s banque te sDe t i jo lo e chuchamel ,E um d iminuto sor r i so

A abr i r hospi ta la res o seu por te lo .Mas ho j e a s r ua s e s t ª o f omen ta s d e m e n i n o s

Quem s abe s e f u g i d o sPara um terr i t r io sem infantÆrios-infant voros.

2C R E D O Ø u m a pa lav ra exemp la r.O s m e u s v e r s o s n ª o s ª o p o e m a s ,

S ª o o r a ı e s e l e vada s s ob r e uma co l una de mÆr-more b ranca ,

Um ba ldaqu ino ba i xo o que moramOs he r i s a quem hon r amos .

C r edo s e r v e de de s cu l paPa ra f a ze r boneco s com f a rangu lha s de p ªo ,

Reun i r a mal ta , dar- lhe objectos de cu l to aos incu l-t o s

E um supor te de dogma aos sec tÆr ios .As fo rmigas possuem o c redo so l idÆr io

De andar sem se inter romper uma t rÆs doutra.A s c amØl i a s

Ac r ed i tam na fo r a da g rav idade que as depos i tana te r raE a te r ra

Diz crer na indestrut ibi l idade da matØria.Po r i s so i nvoco desde aqu i

A o s d e u s e s pa rnas ianos do O l impo ,Que jÆ s ªo ho ras de que os a teus

Va iamos c r endo em a lgo .

3" A voz do can to r

De ixava um sed imento de a œcar nas en t ranhas . "I

Q u a n d o s e parou os lÆbiosE l eva ram os me l i smas o s eu ade j o

AtØ ro ar com as asas o manto d iv ino .E m tan to can ta v a

Sentia a suor por baixo do hÆbito,Fr io de prazer m st i co ,

CulpÆvel de possu i r um dom imerec ido.II

Con t gua ,No lado do evange lho ,

Uma f a ce r edonda de ce ra E s p i a palavra fei ta c a rne ,

O ve rbo sonoro dum Pr nc ipe .Subme t i do o s eu ge s t o

A sua men t e n ª o t em can ce l a s ,NinguØm pode l imita r a g ra a de namora r - se ,

-apenas o temor a Deus-III

Aos poucos , a ig re ja va i f i cando desocupa d aDe gen t e ,D o C a n t o r

E da f a ce r edonda de ce ra ,Sat i s fe i ta s e m p r e

De t e r pecado .

4S o u h u m a n o

Po rque t e nho a s m ªo s v a z i a sCom c i ca t r i z e s o cu l ta s en t r e o s dedos .

P o s s u o a l g u m a s pa l av ra s que me enchem a bocaComo coerŒncia e l iberdade,

A l ias dum sent imento de no jo ant igoQue me pe r segue de po r v ida .

C re i o na saudade como em tan to s ou t r o s mundos pe rd ido sOnde o s cova rde s mo ram a e spe ra de que um d i a h ªo de

muda r a s c o i s a s .E a s c o i s a s mudam para empio ra r o meu es ta d o d e n i-

m o ,Para just i f icar o meu Œxodo a esta pÆtria sem tiranos

Que con s t r u mos com e s f o r o o s do i s s o z i nho s .Inventa r mundos Ø o f c ios de perdedores ,

A m a s s a m o s s o n h o s q u e s e c o n v e r t e m e m p e s a d e l o sQuando ao o l ha r ao s l ados

V emos a me sma s o l i d ª o d e s emp r e .

E essa tua ca ra de op t imi smo.

acddorna@wanadoo.es