maritim hukkisim!! plantimeri strongim hiv/aids€¦papua new guinea: a study with the wr...

24
Namba 1901 Wan Wik Janueri 27 - Februeri 2, 2011 Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Ol Meri Manus strong long wok maket... Pes 9 Pes 14 na 15 Pes 17 I n s a i t Bikpela wok kirap long Wewak taun... Tingim meri Wanwok, Janet Rame - Nambawan stori Huk kisim!! Maritim planti meri strongim HIV/AIDS Bikmaus bilong Solwara HUK KISIM: Vania Vali bilong ples Gavunine long Aroma long Sentral provins, i hukim dispela pis long Sarere nait taim em i go huk. Em i tokim Wantok Niuspepa olsem dispela pis em liklik long tupela em i pulim. Narapela i bikpela moa na i no inap long silip insait long eski i gat ais long en. Olsem na em i lusim long ples. Vania i kisim kar long ples na kam salim dis- pela pis bilong long taun long K150 long Renbo Maket. Poto: Nicky Bernard Dispela em long wanem sapos man i gat dispela sik em bai givim long ol meri husat i meri bilong em. Dispela bai skruim yet kamap bilong dispela sik. Pasin bilong man i gat planti meri i bikpela long Hailans. Nesenel Risets Institut (NRI), long ripot em i lon- sim long aste long opis bilong em, Waigani, i tok maski ol oganaisesen i wok hat long daunim dis- pela sik, pasin bilong man i gat planti meri i no inap helpim. Ripot ol i kolim Behav- ioural Surveillance Re- search in Rural Development Enclaves in Papua New Guinea: A Study with the WR Car- penters Workforce (Wok Painim long kamap bi- long AIDS long ol ples long Papua Niugini) em Dokta Holly Buchanan- Aruwafu, Angelyn Amos, Francis Be na Frances Akuani i kamapim. Ol i kamapim dispela ripot taim ol i mekim wok painim bihainim wok plen bilong WR Carpenters we em i yusim long pait agensim dispela sik. Ol i kamapim dispela wok painim wantaim tingting long painim ol pasin bilong ples bilong PNG we i save o i no save helpim long daunim kamap bilong HIV. Paul Zuvani i raitim PASIN bilong man i gat planti meri i no helpim tingting bilong ol atoriti long daunim sik HIV/AIDS. I go moa long pes 3

Upload: others

Post on 28-Oct-2019

0 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Maritim Hukkisim!! plantimeri strongim HIV/AIDS€¦Papua New Guinea: A Study with the WR Car-penters Workforce (Wok Painim long kamap bi-long AIDS long ol ples long Papua Niugini)

Namba 1901 Wan Wik Janueri 27 - Februeri 2, 2011 Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol

OlMeriManus stronglongwokmaket...

Pes 9 Pes 14 na 15 Pes 17

Insait

BikpelawokkiraplongWewak taun...

TingimmeriWanwok,Janet Rame -

Nambawan stori

Huk kisim!!MaritimplantimeristrongimHIV/AIDS

Bikmaus bilong SolwaraHUK KISIM: Vania Vali bilong plesGavunine long Aroma long Sentralprovins, i hukim dispela pis longSarere nait taim em i go huk. Em itokim Wantok Niuspepa olsemdispela pis em liklik long tupelaem i pulim. Narapela i bikpela moana i no inap long silip insait longeski i gat ais long en. Olsem naem i lusim long ples. Vania i kisimkar long ples na kam salim dis-pela pis bilong long taun longK150 long Renbo Maket.Poto: Nicky Bernard

Dispela em longwanem sapos man i gatdispela sik em bai givimlong ol meri husat i meribilong em.

Dispela bai skruim yetkamap bilong dispela sik.

Pasin bilong man i gatplanti meri i bikpela longHailans.

Nesenel Risets Institut(NRI), long ripot em i lon-sim long aste long opisbilong em, Waigani, i tokmaski ol oganaisesen iwok hat long daunim dis-pela sik, pasin bilong mani gat planti meri i no inaphelpim.

Ripot ol i kolim Behav-ioural Surveillance Re-search in RuralDevelopment Enclaves inPapua New Guinea: AStudy with the WR Car-

penters Workforce (WokPainim long kamap bi-long AIDS long ol pleslong Papua Niugini) emDokta Holly Buchanan-Aruwafu, Angelyn Amos,Francis Be na FrancesAkuani i kamapim.

Ol i kamapim dispelaripot taim ol i mekim wokpainim bihainim wok plenbilong WR Carpenters weem i yusim long paitagensim dispela sik.

Ol i kamapim dispelawok painim wantaimtingting long painim olpasin bilong ples bilongPNG we i save o i nosave helpim long daunimkamap bilong HIV.

Paul Zuvani i raitim

PASIN bilong man i gat planti meri i no helpimtingting bilong ol atoriti long daunim sik HIV/AIDS.

I go moa longpes 3

Page 2: Maritim Hukkisim!! plantimeri strongim HIV/AIDS€¦Papua New Guinea: A Study with the WR Car-penters Workforce (Wok Painim long kamap bi-long AIDS long ol ples long Papua Niugini)

P2 Wantok Janueri 27 - Februeri 2, 2011 nius

Abal askim midia long luksavena larim Somare stiaim kantri

James Kila i raitim

DEPUTI praim minista, Sam Abal i mekimbikpela askim i go long midia o nius lain longsoim rispekt longPraimMinista, SeMichael So-mare na larim em i ronim kantri.“Midia mas luksave long dispela bikpela lida

bilong kantri na larim em i ronim kantri na plisnoken mekim planti kain kain toktok long em,”MistaAbal i tok“Mi askim midia long kisim malolo na noken

mekim toktok tumasegensGrenSif Somare nalarim em go het long ronim kantri,” em i tok.Em i tok olsem dispela sip PNG i wok long

ron orait tasol na ol pipel bilong kantri masnoken tingting planti.Mista Abal i tok olsem Se Michael em wan-

pela bikpelamannamidiamas rispekt longwokdispela papa bilong kantri i mekim long bringimindipendens long kantri na tu longEm i tok Gren Sif SeMichael i winim arapela

lida long wol sait bilong wok politiks bikos em istap longpela taim tru.“GrenSif bilong yumi i winim olgeta lida insait

long Komonwelt na tu ol narapela lida long wol

long stap longpela taim tru insait long wok poli-tiks naplismidiamas soim rispek long kainmanolsem,” MistaAbal i tok.Mista Abal i kisim tok-orait long PM Somare

long tokaut longK10milien nesenel gavmanbaii givim long stretimBoramHausik longWewak.Em i tokaut tu longK5milien nesenel gavman

bai putim long stretimWewak taun rot na putimkolta.Em i tokaut tu long narapela K10 milien long

stretim PassamNesenel Hai skul.MistaAbal i stori long papa bilong emSeTei

Abal long bipo husat i laik lukim indipendens bi-long kantri i kamapbihain liklik, tasol SeMichaelSomare i laik lukim indipendens i kamap long1975.Mista Abal wantaim ol narapela nesenel lida

olsem Foren Afes Minista, Don Polye, SaniRambi, Minista bilong Fores, Timothy Bonga,Minista bilong Lens, Lucas Dekena, Minista bi-longHausing na gavmanwip namembabilongGoilala Mathew Poia.Dispela seremoni i lukim tu Gavana bilong Is

Sepik, PeterWararu namembabilongWewak,Moses Manwau i stap.

Deputi Praim Minista Sam Abal i sanap baksait long Praim Minista Gren Sif SeMichael Somare long taim bilong opim nupela Wankau jeti. Poto: James Kila

Eksekutiv Dairekta Naomi Yupae(han sut) i helpim yangpelaHardie Jamepa na Save the Chil-dren (PNG) kantri DairektaCatherine Manik, long katim keklong makim tenpela yia selebre-sen bilong Isten Hailans FamiliVois long Steak Haus longGoroka i no long taim i go pinis.Poto: Sape Metta

Isten Hailans Famili Vois makim 10-pela yiaWANPELANon Gavman Ogenaisesen(NGO) long Goroka we i bin stat long1997 na bihain long 2000, em i bin re-jista gut, na stat givim gutpela kaunsel-ing sevis na helpim planti ol mama napikinini, nau i makim tenpela krismasbilong en.

Isten Hailans Famili Vois (EHFV) ibin kisim bikpela luksave i kam longkomyuniti long provins long taim bilongselebresen long wanem em i binkamapim planti gutpela wok kaunsel-ing, aweanes, tising na trening weplanti ol mama na ol pikinini na sam-

pela ol papa tu i bin kisim helpim long dispelaogenaisesen long taim ol i save bungim heviwe i save bungim hevi we i save kirap namellong ol famili long ol wanwan haus bilong ol.Na meri husat i go pas long dispela ogenais-

esen olsem eksekutiv Dairekta Naomi Yupaei tok famili vailens em bikpela hevi, olsem natingting bilong kirapim dispela ogenaisesenem long lukluk na traim long kamapim sam-pela rot bilong helpim turangu ol mama, olyangpela meri na pikinini em i bin kamap.“Mipela i bin kamapim Famili Vois long

wanem mipela i luk save olsem planti olmama, ol yangpela meri na ol pikinini insait yetlong ol famili i save bungim planti hevi olsemfamili vailens, vailens agensim ol mama na olyangpela meri we ol i save kisim bagarapnambaut long taim ol man i save paitim nabagarapim ol, bagarapim ol pikinini nambautna ol arapela hevi moa.“Dispela ol kainkain hevi i save kamap, tasol

dispela ol lain bai bringim hevi bilong ol i golong we? Nogat ol rot so i save pasim mausna i save i stap isi tasol, maski sapos ol i kisimbikpela bagarap. Mipela i luksave long dispelana kirapim famili vois opis, we astingting bi-long mipela em long helpim dispela ol lain nakamap olsem maus na helpim ol husat i savekisim bagarap long em,” Mis Yupae i tok.Em i tok EHFV i bin sat liklik tasol bihain

long sampela yia, wok i kamap strong na i nolong taim i go pinis em i selebretim tenpelakrismas bilong wok operesen we em i sevimna givim tu planti gutpela helpim i go longplanti lain mama, ol yangpela meri, ol pikininina sampela ol papa tu long Goroka na IstenHailens provins.Mis Yupae husat i bin wok olsem wanpela

sinia probesen opisa long Goroka yet i tokamamas tu long ol ovasis dona ejensi olsemSave the Children husat i save igo pas longlukautim EHFV wantaim ol fanding, AusAid,UNICEF na ol arapela NGO lain tu long givim

wankain helpim na sapot long ol long las ten-pela yia long stap strong na ranim ol wok bi-long en long provins.

Page 3: Maritim Hukkisim!! plantimeri strongim HIV/AIDS€¦Papua New Guinea: A Study with the WR Car-penters Workforce (Wok Painim long kamap bi-long AIDS long ol ples long Papua Niugini)

Janueri 27 - Februeri 2, 2011 Wantok P3nius

Ripot i soim planti pasin i gut-pela tasol pasin bilong man imaritim planti meri i no gutpela.Long dispela as ripot i tok,

wantaim tingting bilong daunimdispela sik, gavman na ol lainejensi i mas askim ol manmerilong ples o long taun long lusimdispela pasin bilong man i mar-itim planti meri.Sapos dispela i kamap em bai

helpim ol manmeri long daunimdispela sik.Ripot i tok tu olsem ol toktok

bilong ol manmeri i yusim kon-dom tu i nogat mining long em.Dispela long wanem, arere

long namba wan meri, ol arapelameri i meri tu bilong dispela man.Long dispela as ol dispela

meri tu bai kisim dispela sikmaski atoriti i save tok “manmerii mas gat wanpela poromantasol.”Bikos long dispela, ripot i tok

givim skul long ol manmeri longabrusim HIV/AIDS i bikpelasamting na olsem ol i masmekim olsem:• KAMAPIM moa

aweanes long kamap bilong dis-pela sik na long rot bilongabrusim;• MAN as bilong

kamapim planti namba bilongdispela sik na olsem planti ol tok-tok nau i mas go long em longem i senisim pasin;• PLANTI ol toktok long

pablik, vidio na drama i maskamap;• MOA aweanes i mas

go long ol meri long ol i savelong ol rot bilong kamap bilongdispela sik;• OL man i noken bung

wantaim long yusim wanpelasamting olsem resa long ol hausman; na• Manmeri i no save long

ol yet inap long ol i gat sampelakain ripot, olsem ol i mas kamapwantaim tingting long sekim olyet long ol Volatina Kaunselingna Testing (VCT) senta.

Pasin bilongmaritim plantimeri no daunimHIV/AIDSI kam long pes 1

Ilektorel Komisin i no peim yetbikpela mani long ABG ileksen... Bai ileksen bai westim nating mani

Veronica Hatutasii raitim

ILEKTOREL Komisin i gatbikpela dinau mani yet i stapwe i winim planti milion kinalong ol lain i bin givim sevislong Otonomes Bogenvil Gav-man (ABG) Ileksen bilong lasyia.Na bai ileksen long makim

memba bilong Not Bogenvil longkisim ples bilong Michael Ogiohusat nau i nupela GavanaJenerel bilong PNG, i westimmani taim 2012 nesenel ileksen istap klostu na planti pipel longBogenvil i no sapotim.Na ol i tok bai ileksen i no inap

kamap inap gavman na IlektorelKomisin i stretim dispela sampelamilion kina dinau mani i go long:• Lojistiks o haia kar kam-

pani na ol papa bilong ol kar weBogenvil Ilektorel opis i bin yusimlong karim ol opisa i bin kaunim olvot;• Trenspot o ol kar i bin

karim ol balot bokis i go long olples bilong kaunim long ol distrikna long Buka;• Ol Steseneri stoa we

Buka Ilektorel opis i bin kisim olpepa na yusim ol potokopi masinna ol narapela samting olsem;• Ol Ketering Sevis i bin

givim kaikai na dring long ol opisai wokim kauning bilong ol vot;• Ol Haia kar i karim ol

ileksen opisel bilong IlektorelKomisin na ol Bogenvil Ilektorelopis lain long Buka long tupelawik;• Alauwens bilong ol opisa

i bin stap insait long wok bilongkaunim ol vot olsem ol pabliksevan na ol yangpela pipel longSaut, Sentrel na Not Bogenvil.Haiarim kar long ol haia kar

kampani long Buka long wanpelade i kos moa long K1,000.Ol ripot we Wantok i kisim long

Buka aste i tok ol pablik sevan, olyangpela pipel na ol kampani laini bin givim sevis long taim bilongABG ileksen i tok gavman na Ilek-torel Komisin i mas stretim ol

dinau em i gat long ol pastaimlong em i tingting long holim baiileksen bilong Not Bogenvil longmakim man i kisim ples bilong nu-

pela Gavana Jenerel, MichaelOgio, husat inap long las mun ibin memba bilong Not Bogenvil.Wantok i no bin inap long kisim

toktok long Ilektorel Komisin naBogenvil Ilektorel opis long Buka.

SINGAUT STRONG: Noken ting olsem em i man nating. Nogat. Em wanpela lidaman long ples Nameasaro hauslainlong Unggai distrik long Isten Hailans husat i bin bilas tumbuna na kamap na kirapim das long singsing long taim bi-long opisal lonsim bilong Unggai Bena distrik Kopi Koporetiv na Kopi Neseri projek long Goroka long wik i go pinis.(Moa stori long pes 4) Poto: Sape Metta

Page 4: Maritim Hukkisim!! plantimeri strongim HIV/AIDS€¦Papua New Guinea: A Study with the WR Car-penters Workforce (Wok Painim long kamap bi-long AIDS long ol ples long Papua Niugini)

P4 Wantok Janueri 27 - Februeri 2, 2011 lokolnius

Gehato Foaskwe sios amamasimbikpela dewantaim tenksgiving

Sape Metta i raitim

BIKPELA pasin amamasna selebresen i binkamap long krismas i gopinis, long taim ol kon-gregesen na wanpisinlong wanpela liklik haus-lain long Gahuku erialong Goroka, Istenhailans, i bin kam bunglong wanpela bikpelatenksgiving seremoni naopim bilong wanpela nu-pela haus slip bilongpasto.Ol bilipmanmeri bilong

Foskwea sios, ol opisalges, na ol viles na hauslainkomyuniti long Gehato, ibin kapsait i go long sioseria bilong ol wantaim olkaikai na mani samtinglong givim i go olsem tenks-giving bilong ol longGehato Foskwea sios. Dis-pela em i namba naintenksgiving bilong dispelasios.Man husat i go pas long

dispela sios na tenksgivingseremoni, Pato Charles In-apero, i tok dispela em ibikpela tenksgiving sere-moni we i winim tru ol ara-pela etpela we i bin kam nai go pinis.Dispela seremoni em i

bikpela long wanem ol kon-gregesen na ol lain longples i bin kilim tenpela pikna bringim tu planti kaikaina mani samting long givimi go long sios na pasto bi-long sios.Em i tok Gehato sios i no

save kisim sapot i kam longhetkwata opis long Goroka.“Maski sapos mipela i no

save kisim sapot, mipela isave ronim lokol sios longstrong bilong mipela yet, nadispela em i soim pasin bi-long ol manmeri husat isave gat bikpela laik trulong harim na bihainim tokbil,ong got long pasin bi-long givim ol samting,”Pasto Charles i tok.Em itok wok bilong sios

em long autim gutniusgospel i go long ol man-meri, na wok bilong ol man-meri em long luklouk long

helpim ol wokman bilongsios husat i save sanp longgutpela taim na taim nogutlong autim dispela gutnius.Na sapos tok bilong God isave helpim ol long gutplapasin em gutpela long

wanem gutpela sindaun emi save kamap long taim olmanmeri i harim na bi-hainim tok bilong God.Pasto Charles, husat em

asples man long Gehatohauslain, i tok amamas

long ol kongregesen nawanpisin lain bilong emlong kamap wantaim gut-pela tingting long givim i golong God dispela tenksgiv-ing.

‘Stap nating’misin kisimluksave

Sape Metta i raitim

SAPOS i gat wanpelasios husat i gat tingt-ing na marimari long

helpim ol turangu lainolsem ol yut na ol arapelahusat i save raun nawokim ol kainkain pasinwe i no gutpela olsemsmukim spak brus, na turaun nating long taun na olbikpela setelmen namekim ol kain kain stil nabikhet pasin, em i no nara-pela.Lokol Foskwea sios bilong

lusaroka, long kama erialong Goroka, Isten Hailansprovins, em i wanpela sioswe i kamap wantaim dispelatingting long helpim dispealol lain long taim nupela yia ibin kamap long Sarere, dewan bilong mun Janueri2011.Moa long 1,000 ol yang-

pela lain manmeri husat ikam yet long ol bikpela setel-men olsem long Genoka,Piswara, Mambu, Bihute,Banana blok, Daun Anda,Ston krik, Kama, Faniufa, naol arapela liklik setelmen istap long taun eria i binkamap long Lusaroka sioslong tekpat long lotu na tupilai ol spot long Krismaswiken i kam inap long nupelayia i bin kamap.Astingting bilong singau-

tiom dispela ol bikhet, tasolturangu ol yangpela man-meri long setelmen em longhelpim ol long ol i mas harimtok bilong god, lusim ol pasinnogut, na tingting longkamapim sampela senis nakamap gutpela manmeri in-sait long komyuniti.“Hevi bilong loa na oda na

ol arapela kainkain hevi we isave kamap em ol yangpelabilong tude i save kamapim.Olsem na bai yumi mekimwanem. Ating long gutpelapasin, yumi mas traim longhelpim dispela ol yangpela

long tok bilong God, na tu,givim sans long ol long ol iken soim ol lain long komyu-niti olsem ol i ken kamapimsenis tu sapos yumi kengivim sans long ol long taimyumi bungim ol long ol kainbikpela de olsem long Kris-mas na nu yia taim,” PastoJohn Simon, husat i bin gopas long kamapim dispelabung, i tok.Em i tok planti taim ol sios

na ol gavman tu i no savetingim na lukluk long helpimdispela kain ol lain.“Taim yumi abrusim ol, em

yumi givim tingting nogutlong ol olsem yumi no ama-mas na wanbel long ol,olsem na dispela i mekim olkros na bel nogut. Na longkolim daun dispela bel nakros, ol i save kirap namekim ol samting we i nogutpela insait long komyuniti.Na bruk daun bilong loa naoda i save kamap,” PastoJohn i tok.Narapela sios elda husat

em i wanpela olpela bisnis-man, Isempi Suave, i tok emi laikim olsem olgeta sios imas wok bung na kamapimsampela gutpela tingtinglong traim long lukluk nahelpim kain ol lain husat isave stap na raun natinglong taun na setelmen.Em i tok ol sios i save pi-

laim planti politiks long sios,na ol i no save tingting longkamapim sampela gutpelasamting long helpim ol kainyangpela manmeri.“Em i nupela yia, olsem na

yumi mas wokbung nau longhelpim ol yangpela bilongyumi. Sapos yumi laik lukimdivelopmen, yumi mas wokwantaim na helpim l yang-pela bilong yumi pastaim, nabihain long ol i senis, dispelaol lain tasol bai ken kamapimol divelopmen long taun nalong ol komyuniti tu,” Suave itok.

GIVIM KAIKAI: Lidaman bilong Gehato Foaskwe Sios long Goroka – Isten Hailans pasto CharlesInapero wantaim meri na pikinini bilong em long taim bilong tenksgiving seremoni. Ol i givim tu wan-pela pik na sampela presen long em na famili bilong em.

PASIN: Dispela em pasin bilong givim tenksgiving stret. Ol yangpela na mama bilong ol husat i binkamap long tenksgiving seremoni we i bin kamap long Gehato Foaskwe sios long Gahuku eria longGoroka long Krismas i go pinis.

UnggaiBena

strongimwokkopi

OL PIPEL bilong Unggaibena long Isten Hailansprovins bai ken kisim bikpelahelpim long sait bilongplanim, groim, skelim na kisimgutpela peimen long kopi bi-long ol.Dispela i kamap long

wanem kopi koporetiv na kopineseri projek em i kamappinis, na Memba bilong Ung-gai Bena, Benny Allen i binkamap na lonsim long DistrikAdministresen Senta longGoroka long Tunde, wik i gopinis.Kopi Koporetiv na Neseri

projek bilong dispela distrik iluk olsem em i namba wan

kain ol projek we i kamap longIsten Hailans na PNG tu.Mista Allan i tok bikpela as

tingting bilong kirapim dispelatupela projek em long helpimna kirapim ol pipel husat baiken kisim gutpela tingting nago bek long ples bilong ol,wok hat long graun, planim nagroim ol kopi, na kisim helpimna painim tu gutpela sindaunbilong ol hauslain.“Bikpela laik bilong mi em

olsem, olgeta lain husat ilusim ples na i go nahangamap na raun natinglong taun i mas kisim gutpelatingting nau na muv i go beklong ples, long wanem sapos

yupela laik bringim divelop-men i go bek long ples, em itaim nau.“Stopim ol pait, kros na

pasin birua, lusim ol paitsamting, kisim savol, busnaip,tamiok na sarip, na klinim nastretim gut ol graun bilong yu-pela. Na mipela i kamapimpinis kopi neseri we mipela iredim pinis wan milian kopisidling long tilim long yupelalong planim na groim longples,” em i tok.Em i tok moa olsem, dis-

pela hap tok, “Yu lukautimkopi na kopi bai lukautim yu’,em i gat bikpela mining.“Mipela laikim yu mas

mekim olsem bai yu nokensindaun nating na lukluk tasollong kisim fri samting. dispelaem bai no inap kamap. Yuwok hat long wok bilong kopi,tru tumas, bai yu ken gat manilong taim bilong peim skul fibilong ol pikinini, wokim nasilip insait long gutpela haus,kamapim na ranim ol liklik bis-nis, na kirapim tu ol projek bi-long self rilaiens long ples naplanti arapela moa samtingem yu ken mekim bikos yugat kopi,” Mista Allen i tok.Em i tok distrik na provins i

nogat ol mineral risos olsemol arapela provins longHailans rijen. Olsem na kopi

tasol em wanpela risos we olpipel long distrik na provins isave kisim mani na helpim tulong en.“Olsem na mi laik strongim

dispela tok i go long ol pipelbilong Unggai Bena long ol imas kisim dispela gutpelasans long kirap na stat longplanim kopi, long wanemsapos ol i no nap long kisimdispela sans, ol i ken bungimhevi long sait bilong mani longbihain taim,” Mista Allen i tok.Taim memba i givim aut ol

wan milian kopi sidling, em igivim tu 250 kopi masin longhelpim ol lokol kopi fama nagrowas long ol hauslain naviles insait long distrik. Nara-pela 250 bai kam yet.

Sape Mettai raitim

Page 5: Maritim Hukkisim!! plantimeri strongim HIV/AIDS€¦Papua New Guinea: A Study with the WR Car-penters Workforce (Wok Painim long kamap bi-long AIDS long ol ples long Papua Niugini)

Janueri 27 - Februeri 2, 2011 Wantok P5nius

Sekim gut na peim ol skul fi bilongol teknikal na bisnis kolis

ASKIM i go long ol papamama bi-long ol nupela sumatin i stap longgavman HECAS skolasip husat baigo long ol teknikol, bisnis na politekkolis long sekim gut mak bilongskul fi ol bai peim long ol wan wankolis bipo ol i go long ol ples bilongskul.Edukesen Sekreteri, Dokta

Joseph Pagelio, i tok olsem bikosem i taim nau long 2011 skul yia istat. Na olgeta samting olsem stret-pela mak bilong skul fi em ol papa-mama i peim bipo ol pikinini i golong ol wan wan skul bilong ol.

Dokta Pagelio i tok aninit longHECAS gaidlain, ol sumatin em ol ikisim long skulk long ol teknikol,bisnis na politek kolis i mas peim75 pesen mak long skul fi.Em i askim olgeta papamama we

ol wan wan kolis i kisim ol long kon-tekim ol kolis hariap long ol teleponnamba daunbilo bipo 2011 skul yiai stat long Mande, Februeri 7,2011.Dokta Pagelio i askim olgeta lek-

sera na ol instrakta long stat woklong neks Mande, Janueri taim olsumatin bai stat skul long narapelaMande, Februeri 7, 2011.

OL KOLIS TELEPON NAMBA

1. National Polytecnic of PNG - Lae 472 2555

2. Port Moresby Technical College 321 4311

3. Port Moresby Business College 325 2233

4. Goroka Technical College 532 1039 or 532 2436

5. Mt. Hagen Technical College 542 1133 or 542 2839

6. Madang Technical College 422 3508 or 422 2877

7. Kokopo Business College 982 8556 or 982 9695

Laki meri stret long winim K100,000 Dijisel Krismas promosenWANPELAmeri i kamap mamabilong nupela Toyota Lenkrusana bikpela tok tenkyu i go longDijisel mobail telepon kampani.Diane Vate bilong Gaden Hils

long Nesenel Kapitel Distrik ilaki na amamas i kilim em i stapbihain long em i winim Krismaspromosen resis bilong Dijisellong winim dispela ToyotaLenkrusa we kos bilong em iabrusim K100,000. Plantitausen narapela manmeri longPNG i bin go insait long “Cele-brate Christmas with Digicel”promosen i bin ron namel longNovemba 17, 2010 na pinislong Janueri 14, 2011. Longwankain taim dispela promosen

i ron, Dijisel i bin givim moalong K2 milion ol Dijisel teleponkredit o yunit in go long ol kas-toma bilong em.Dijisel i bin tokaut long win bi-

long Diane long dispela wikMande, Janueri 24. Em binamamas nogut tru taim ol i tok-save olsem em i winim nupela10 sita Toyota Lenkrusa trak igat 5-pela dua long en.Taim em i kisim telepon kol,

em bin ting olsem sampela laini gimanim em.“Mi nogat toktok long mekim

na mi no inap bilipim olsem dis-pela i kamap long mi na mi win.Dispela em i gutpela tru naamamas i kilim mi. Tenkyu Di-

jisel long mekim driman bilongmi i kamap tru,” Diane i tok.Sif Eksekyutiv Opisa bilong

Dijisel, John Mangos, taim em itok amamas long win bilongDiane i tok dispela em i wan-pela bikpela win tru long Kris-mas promosen bilong kampani.Em bin tok dispela em i wan-

pela gutpela we tru long statimnupela yia na mipela i bilipolsem dispela ka bai sevim gutDiane na famili bilong em longplanti yia i kam.Bilong go insait long dro, ol

Dijisel kastoam i bin baim tasolol spesel Fleks Topap kad naDijisel i putim ol i go insait longdro.

Dijisel Wina LAKI STRET: Diane Vate wantaim bilum i amamas nogut trulong bikpela win bilong em. Ol famili i serim amamas bilong em wantaimol. Poto: Dijisel Midia

Momon sios redilong givim helpim

LONG las wik, 4-pela bikmanbilong Momon Sios o Sios bi-long Leta De Santu i binwokim wanpela raun i kamlong Mosbi, PNG long promo-tim Gospel bilong Krais na tu,skelim ol sevis we sios i kenhelpim kantri long en.Elda Neil Anderson bilong

kaunsel bilong 12-pelaAposel, Elda Ted Callister naElda Dirk Smibert bilong Sev-enty na Bisop Richard Edge-ley i bin wokim tupela de raunlong PNG stat long SarereJanueri 15.Ol i wokim dispela raun bi-

hain long gutpela gro bilongsios long PNG na longbungim ol gavman lida nasios komyuniti long toktoklong ol rot we sios bilong ol iken givim kaunseling nasapot na tu, long redim sioslonbg neks divelopmen grobilong em.

Long kamap bilong ol dis-pela Momon sios lida longJackson’s Intanesenel plesbalus, Helt Minista Sasa Zibena Komyuniti DivelopmenMinista, Dame Carol Kidu ibin stap long bungim ol natoktok wantaim ol.Minista Zibe long toktok

welkamim ol lida i bin tok tru,PNG i gat planti naturel risos,em i gat ol hevi bilong emolsem sik kolera, AIDS, kraimo ol bikpela trabel na plantipikinini we krismas bilong ol istap daunbilo long 5-pela yia isave dai. Na em bin askimsios long helpim.Ol 4-pela lida i bin tok ol i

redi long givim helpim saposgavman bilong PNG i askimol long givim helpim bilong ol.Ol i bin tok long nau, sios i

gat ol program i ron i stap bi-long helpim ol siklain na ol tu-rangu.

Paulus Tali i raitim

WANPELA skul long Hailans rijen ilaik helpim ol skul liva husat i noinap long skruim skul bihain ol ipinisim Gret 8, 10, 12 na wanemlevel moa.Hailans Yut Rihabilitesen Kolis

long Gonix, Goroka insait longIsten Hailans provins em dispelaskul we i givim hop i go long olyangpela pipel husat i ting ol inogat sans moa long skruim skulna save bilong ol.Dispela kolis i helpim planti

yangpelalong kisim save long wokolsem salesman, akaunten, in-fomesen teknoloji na kompyutakos. Sampela yangpela i pinisimskul long dispela skul na ol i gowok pinis.Prinsipel bilong skul, Michael

Goro, i tok husat yangpela i pinisimGret 6 na i stap nating, tasol i laiklong skruim skul bilong em i ken gosek long skul na lukim em.Mista Goro i laik helpim ol yang-

pela i mekim samting longkamapim gut laip na sindaun bi-

long ol na tu, kontribiut long ol wokdivelopmen bilong kantri.Em i gat belwari bikos tru, PNG i

pulap kapsait long ol naturel risos,ol mineral, ol bus na graun na longsolwara, planti pipel i stap turanguyet, na moa yet ol yangpela.“Planti taim ol pikinini i no

mekim gut na ol i no kisim ofa bi-hain long pinisim Gret 6, 8, 10 o12, yumi papa ol papamama i savekros na tokim ol olsem ol i nogatsave na ol i westim nating mani nai nogat kaikai long skul bilong ol(pikinini).“Olsem prinsipel long Hailans

Yut Treining Rihabilitesen Kolis(HYTRC), mi laik kliarim tingting bi-long ol skul liva na ol papamamaolsem laip nau long kantri bilongyumi i hat. Na taim em i tru olsemyumi gat moa naturel risos graunbilong yumi, mi wari olsem plantiyangpela na pipel bilong yumi i nokisim ol gutpela samting tumaslong ol. Mi gat bel wari na sori longol turangu yangpela na bai yumihelpim ol olsem wanem. Ol yang-pela i ken surukim save bilong ol

long kain skul na lainim long kisimol gutpela samtin g long kamapimgut laip bilong ol long nau na bihantu.“Sapos yu gat Gret 6, 7, 8, 10 o

12, na yu nogat wok na yu raunnating stap long taun, o siti, o plesna yu gat laik long mekim sampelaskul long laip bilong yu, mipelalong HYTRC bai inap helpim yulong ol kos. Long dispela rot, yubai noken westim save yu gat longem,” Mista Goro i tokim ol sumatinna ol papamama.HYTRC em i memba bilong

PNG NGO we i trening na sapotimol progrem bilong ron bilong skul.Em i rejista wantaim PNGIPA. Emi wok klostu wantaim ADB tu.HYTRC i gat 8-arapela skul longPNG olsem long Kimbe, Wes NuBriten, Lae, long Morobe provins,Simbai long Madang provins, Van-imo long Sandaun, Pogera, Buka,na long Banz klostu long JiwakaDistrik opis.Kolis i kisim ol sumatin long ol-

geta hap bilong PNG na i no longHailans rijen tasol.

Rihabilitesen Kolis helpim ol yangpela…Go putim nem bilong yu

Page 6: Maritim Hukkisim!! plantimeri strongim HIV/AIDS€¦Papua New Guinea: A Study with the WR Car-penters Workforce (Wok Painim long kamap bi-long AIDS long ol ples long Papua Niugini)

P6 Wantok Janueri 27 - Februeri 2, 2011 siosnius

Kingdom bilong Godem wanem samtingPLANTI long yumi i no klia long Kingdom

bilong God. Yumi i gat bikpela tingting nadriman tasol. Yumi autim bikpela plen bi-long yumi bai yumi mekim olsem na bihainbai yumi mekim olsem.Tasol yumi no mekim wanpela samting na

tingting i no kamap stret na yumi rabisimhatwok ol arapela man i bin kamapim.I gutpela sapos yumi bilip manmeri i mas

save long Kingdom bilong God i no drimantasol. Yumi mas save Kingdom bilong Godbai kamap olgeta Baibel bai inap save Jisasi Bikpela.Tasol nau yet, Kingdom bilong God i ken

stap long dispela graun sapos yumi laikimtru God na bihainim lo bilong em. Kingdomem i hap graun i stap aninit long dispela hapgraun. Yumi mas harim tok bilong King naharim em tasol. Taim yumi harim tok bilongGod na bihainim loa bilong pikinini bilongem, Jisas. Yumi i stap insait long Kingdombilong God taim yumi mekim gut long ara-pela manmeri na bihainim tru rot bilong bilipolsem Jisas i skulim yumi, em yumi statim oi stap insait long kingdom bilong Jisas Krais.Yumi mas save olsem kingdom bilong

God em i stap longwe. Yumi ol kristen emol piksa bilong Kingdom bilong God, yumikristen i mas bihainim stret lo na pasin bi-long Jisas olsem yumi wokabaut olsemKingdom i kamap pinis. Kristen i noken dri-man nating. Yumi mas i gat gutpela drimanna dispela driman i mas karim gutpelakaikai olsem yumi i stap pinis long Kingdombilong God.

Sapotim ol sios volantiawoklain mani …Laip i hatSINGAUT i go long KatolikSios long PNG bilong sapo-tim ol volantia sios woklainna famili bilong ol wantaimmani samting na ol i kensindaun gut taim ol i kari-maut ol wok bilong Bikpela.Peter Kulme i tok em i wan-

pela sios woka long SenMichael’s Peris insait longKundiawa Katolik Daiosis,Simbu provins husat i bin woklong sios Kristen Wokas pro-gram long 37 yias i wokimdispela singaut bikos longsait bilong mani sapot i kamlong sios long ol sios woklain,em i nogat. Na dispela sapot

i mas kamap bikos stap nasindaun bilong tude inarakain na man i mas gatmani long baim ol kaikai na olnarapela samting long lukau-tim sindaun bilong em.“Dispela pas i go long Ka-

tolik Sios long PNG bihainplanti taim mi bin traim longkisim toktok long sios longhelpim ol sios woklain wan-taim mani na tu, long sapotimol taim ol i karimaut KristenWokas Progrem bilong sios istap.“Mi wanpela long ol dispela

sios woklain husat i binmekim wok long Kristen

Volanteri Wokas Progremlong 33 krismas. Mi bin statwok long dispela programlong 1977 long Sen Michael’sPeris, Kogal long Simbuprovins, na mi wok i go inap33 yia. Mi wok long peristasol mi save go aut long olnarapela provins na mekimwok.“Famili laip bilong mi i bin

bagarap bikos mi save gostap aut mekim wok long olKristen Ministri olsem Bikpelai stiaim mi long ol narapelaprovins long longpela taim.Meri bilong mi i bin lusim mina go maritim narapela man,

tasol dispela i no bin stopimmi long mekim wok long siosprogrem. Long las yia, 2010,hevi long sait bilong mani imekim na mi lusim KristenWokas Progrem long painimwok ausait long lukautim miyet.“Mi gat laik yet long wok

wantaim sios na skruim pro-gram mi bin wok long en,tasol mi askim Katolik Sioslong harim dispela singaut nasapotim ol Kristen woka napeim ol sampela mani na ol iken karimaut gut ol wokolsem ol Kristen volantiawoklain,” Mista Kulme i tok.

Yuniti long sios i mas stapYUNAITET Sios long PNG imas stap pas na wok wantaimlong karimaut wok, maski plantisalens bilong tude i stap, Mod-ereta bilong Yunaited Sios longPNG, Reveren Samson Lowa itok.Reveren Lowa i tok olsem

long lotu ol bin holim long laswik Trinde antap long Koro-bosea maunten bilong selebre-tim 43 krismas bilong sios taimol i bin kamap aninit long “Yu-naitet Sios”long PNG.“Yuniti bilong sios i mas stap

strong olgeta taim, maski siosna kantri i bungim planti salenslong dispela taim, “ ReverenLowa i tok.Em i tok taim, yuniti bilong

sios i stap long salens na nau,ol i mas holim strong long lukimolsem sios i pas wantaim.“ Planti sios memba i lusim

sios pinis na joinim ol narapelasios. Yumi karim nem YunaitetSios, tasol yumi no stap yu-naitet,” Reveren Lowa i tok.Em i tok laikim tumas mani,

ol marit i bruk, ol drag o spak-brus na hevi bilong ol yangpelaem sampela long ol hevi i savekamapim sios i no bung wan-taim na wok.Tok stia Baibel rit long dis-

pela taim i bin kamap long rit bi-long Santu John 17: 20-26 werit dispela hap rit i strongim olsios memba long wok bungwantaim na strongim yuniti bi-long sios.“Olsem sios, yumi mas

sanap wantaim long yuniti weJisas i bin pre long en moa longtausen yia i go pinis,” ReverenLowa i tok.Faivpela sios long PNG na

Australia i bin bung wantaimlong Janueri 19,1968 longkamapim wanem nau yumikolim Yunaitet Sios long PNG.Em long Papua Ekalesia (Lon-don Misineri Sosaiti- LMS), olMetodis Sios, Yunaitet Sios bi-long Not Australia (Kongrike-sen long Ela Bis na Boroko, PotMosbi) na BamuRiva Misin.Selebresen long luksave longdispela bung wantaim nakamapim Yunaitet Sios i binkamap long Ela Bis Oval weIntenesenel EdukesenEjensi/TAFE i stap long en.

Reveren Lowa i tok yumimas pre long yuniti bilong sios,ol famili, ol marit na givim olgutpela toktok long wanpelanarapela long yumi ken sanapwantaim taim ol kain hevi longsosel na spirituel sait i kamaplong sios, komyuniti na kantri.“I gat pawa long yuniti na ol

mirakel i save kamap sapos igat yuniti,” Reveren Lowa i tok.Em mi strongim ol sios

memba bilong Yunaitet Sioslong gat daunpasin na wantaimhelpim bilong God,ol i ken dau-nim ol hevi i ka map long ol.Korobose Yunaitet Sios i bin

go pas long redim dispelamemoriel sios sevis antap longmaunten long tingim yunien dei bin kamap long Kobaka, emples we haus bilong YunaitetSios Modereta i stap long en.Sif Madaha Geita bilong Iaro-gaha wanpisin long Korobosealong ol nambawan YunaitetSios misinari i sindaun long enna mekim wok misin longPapua.Rweveren Lowa i bin tokaut

olsem stat long dispela yia nalong ol yia i kam, ol bai savemekim memoriel sevis lotu longmaunten long Janueri 19.Reveren Lowa i bin tok yumi

mas painim gutpela save napasin i kam long God bilonghelpim yumi i daunim ol kainhevi yumi bungim nau na longol taim i kam.

UC SIOS LIDABUNG: Sampela olbikman bilong Yu-naitet Sios longwanpela bung bi-long ol.Fail Poto

Sios mas mekim moa wokVeronica Hatutasi i raitim

SIOS i mas mekim moa wok long daunim ol hevilong sosel sait i wok long pulapim kantri na painimol rot long stretim ol.Modereta bilong Yunaitet Sios, Modereta Sam-

son Lowa, i tok.Taim em i autim luksave bilong em olsem aninit

long lidasip bilong em long 10-pela krismas, sios ino bin mekim planti samting long stretim o daunimol hevi long sosel sait i kamap planti insait longkantri na wokim samting long stretim o daunim ol.Em ol samting olsem mama i karim nupela bebi natromoim, helpim ol lain turangu i sot long ol samt-ing, bagarapim ol propeti o ol samting bilong nara-pela, kukim ol samting bilong narapela na ol pablikinstitusen, wan pisin pait na birua long ol neiba.Long dispela taim tu, em bin singaut long ol sios

memba long resim o kamapim mani bilong helpimol lain long Kwiinslen, Australia we bikpela ren nataitwara i bagarapim ol tru long Kwinslen na olnarapela hap bilong PNG.Se Lowa i save laikim olsem ol yangpela i mas

wok na divelopim kantri na sampela ol preia em imekim long dispela lotu em i bin pre long sapotimol, em bin tok ol yangpela i mas kamaut na bi-hainim ol gutpela pasin na pasin long kamap olsemol sevan.Em bin tok welkam tu long man husat bai kisim

ples bilong em bihain long tupela yia. Em long Rev-eren Bernard Siai.

AMAMAS NA BUNG WANTAIM: Ol dispela lain pikinini I kam bunglong ol sios wok na Baibel pilai drama na ol narapela resis longErima-Gordons Yunaitet Sios. Fail Poto

Page 7: Maritim Hukkisim!! plantimeri strongim HIV/AIDS€¦Papua New Guinea: A Study with the WR Car-penters Workforce (Wok Painim long kamap bi-long AIDS long ol ples long Papua Niugini)

P8 Wantok Janueri 27- Februeri 2, 2011 helt/nius

MAMA i karim pikinini i hatwoktru na planti taim mama o pikininio tupela wantaim i save kisimbagarap.Mi slip i stap long bet bilong mi

na fon i singaut. Klok i toksaveolsem taim em 11.30 P.M!Rhonda i ring long haus sik.Em i stap long rum bilong

karim pikinini na em i tok oldokta i bin tokim em ol i maskatim bel bilong em na rausimpikinini. Rhonda i pret nogut truna tingting bilong em i paul. Nesi kam long fon na em i stori liklik.Em givim fon bek long Rhonda.Laki, long moning taim mi binstori wantaim Rhonda olsemsampela taim ol i mas katim belbilong meri sapos meri i gat tra-bel long karim pikinini. Mi storigen long Rhonda long dispelana mi tokim em long go het nalarim ol dokta i wokim, bikos oldokta i save mekim dispela wokplanti taim. Long neks moning –3.30 moning, Rhonda i karimpikinini man. Bihain, Rhonda istori. Rum bilong ol meri i karimpikinini i pulap tru long kain kainmeri i wok long karim pikinini. Naol dokta i wari tru long tupela

meri. Wanpela bilong Papua nanarapela bilong ol Ailan. Ol i tok,pikinini bilong tupela i slip krankiinsait long bel na bai ol meri i noinap karim pikinini olsem. Olsemna ol i tok ol i mas katim bel bi-long mama na rausim pikinini.Tupela dokta i stap bilong mekimdispela wok em wanpela bilongol Ailan na narapela bilongHailans. Dokta bilong Hailansbai lukautim Papua na Ailan bailukautim Ailan.Tupela dokta naol nes i tokaut namel long ol yet,tasol ol meri inap harim tok bi-long ol; ol i no haitim tok long tu-pela meri. I klia, ol i wari tru longtupela meri na ol i pret bai ol ilusim ol na lusim pikinini wan-taim. Ol sikmeri i harim tok bi-long ol dokta na ol i guria. Doktai kam long meri Papua na i tokolsem: “Mipela i pret bai mipela ilusim yu. Bai mipela i ring longhusat bilong toksave; i gat fonnamba?” Turangu! Nau Rhondai ting em i mas bagarap. Emgivim fon namba bilong liklikbrata bilong em na em i tokimdokta. “Sapos mi lus, em i orait!Tasol, yu mas sevim laip bilongpikinini! Ol i givim Rhonda

marasin na em i slip. Namel longolgeta samting, ai bilong em i opna em i harim dokta i singautlong ol Nes olsem man i pretnogut tru: “Yupela hariap. Mi gatmeri na pikinini i dai hia.” BihainRhonda i slip gen, na bihain aibilong em i op, na em i harimdokta i tok: “Yu gat pikinini man!”Rhonda i slip gen i go inap bik-moning. Em i opim ai bilong emna em i painim em wanpela i slipi stap long bet, pikinini i no stap.Nes i kam na i tokim em pikininii gutpela na i slip i stap long Rumbilong ol Pikinini (Nursery). TuNes i tok, “Pikinini yu karim, embipo long taim stret bilong em;yu karim long 7 mun samting, ino 9 mun. Tasol, em i orait.Noken wari long em!” Rhonda iamamas. I luk olsem olgetasamting i orait. Na Rhonda iaskim nes: “Olsem wanem longmeri Ailan. Em karim pikinini tu?”Nes i bekim tok: “Yes! Em karimpikinini meri. Tasol, mama i lusimyumi. Em i gat 23 krismas tasol.”Tripela de bihain, Rhonda i

stori long wanpela meri bilongbus i bin kamap long haus sikhariap na i nogat wanpela samt-

ing bilong lukautim bebi bilongem. Mitupela i stori long dispelana mipela i stretim tok long baimol samting bilong helpim dispelameri. Mipela i baim ol nepi, klosbilong bebi, dis na sampelalaplap, i go i go. Orait, mi kamwantaim ol dispela samting nayangpela meri i amamas tru. Misindaun na harim stori bilongem, tasol, stori bilong em i noklia tumas. Mi paul nau. Longkliarim tingting bilong mi, miaskim em: “Pikinini bilong yu istap long Rum bilong ol Pikinini.i tru!” Em i bekim: “Yes! Las bonbilong mi i stap long Neseri.Tasol, fes bon indai pinis!” Miaskim em long stori moa. Em itok: “Mi gat twins! Mi karimnamba wan pikinini na ol i tok, igat narapela i stap. Ol i putimnamba wan i slip i stap na ol iwari long namba tu. Mi karimnamba tu na ol i go bek longnamba wan na ol i tokim mi:‘Namba wan i dai pinis!’ Mi karimtwins, wanpela i dai pinis nanarapela i stap long Rum bilongol Pikinini.”Turangu! Yangpela meri, 21

krismas, i karim bikpela hevi tru,

i lusim pikinini bilong em na inogat samting bilong lukautimnarapela.Long namba 5 de ol i rausim ol

samap long skin bilong Rhondana em i lusim haus sik wantaimbebi boi bilong em. Turangu,mama i nogat strong; em ipainim hat long wokabaut. Sam-pela de bihain ol samap i bruk,bikpela soa i kamap, na blut i luslong soa. Mi lukim dispela inogut olgeta. Dokta i samapimbel bilong em i samapimwankain olsem man i somapimbek kopra – em i rap nogut tru!Soa i op bikpela na mipela ikarim em i go lukim narapeladokta. Dokta i klinim na givim emmarasin long dring na soa i statlong drai nau.Ol dispela stori i tru. Mama i

karim pikinini i hatwok tru naplanti taim mama o pikinini, o tu-pela wantaim, i save kisimbagarap. Na yumi olgeta, ol mantu, i gat bikpela wok bihain longlukautim gut ol mama na ol bebibilong ol.

Karim Pikinini 2011

Spesel Neseri Kea kisim helpimVeronica Hatutasi i raitim

SPESEL Neseri Kea (SNC) longPot Mosbi Jenerel Haus sik iken lukautim ol sik bebi na oldispela taim bilong ol i no inapyet we ol mama i karim nupelatasol, wantaim helpim we olwoklain long Hai Komisin bi-long Australia i givim.Insait long wanpela bung las

wik Fonde, Roxane Martens,husat em meri bilong HaiKomisina bilong Australia, i bingivim ol bokis i gat ol “naso gas-tric tiub” i go long ol nes i savewok long SNC yunit bilong PotMosbi Jenerel Haus sik.SNC yunit i no save kisim ol

saplai o mani long baim ol nasogastric tiub bilong sapotim laip bi-long ol “premature” o ol bebi weol mama i karim taim ol i gat 6, 7o 8-pela mun na i no taim yet bi-long ol long mama i karim, na tu,ol bebi mama i karim tasol na ol isik.Dispela ol naso gastric tiub i lik-

lik (thin) na ol i save suvim longnus bilong ol bebii go daun longnek na bel. Ol liklik bebi, ol dis-pela i no strong na ol dispela i siki nogat strong long dring susuolsem ol helti bebi na olsem, ol iputim ol milk bilong ol i go insaitlong dispela naso gastric tiub nagivim ol. Sapos nogat dispelatiub, ol dispela liklik bebi bai dai.Mis Martens i bin lukim nid bi-

long SCN na go pas long wokimfan resing long baim ol naso gas-tric tiub we ol bin givim i go laswik.Em i tok mani we ol i yusim

long baim ol samting long dispelaprojek em ol bin resim long rafeltiket, oksen na donesen mani weol woklain yet bilong Hai Komisinbilong Australia long Mosbi i bingivim na ol i bungim.“Dispela mani i no kam longAu-

sAID o Het bilong MIsin Divelop-men Progrem, nogat. Em i kamlong baksait poket na ol walet bi-long ol woklain na ol famili bilonghai Komisin bilong Australia. Mi

bin ting olsem mani mipela i resimbai baim ol tiub long helpim SCNlong sampela mun tasol mipela iamamas olsem mani mipela ibungim em mipela i baim ol tiubbai helpim long wanpela yia,” MisMartens i tok.Long givim ol tiub long ol nes

long SCN, Jill Rayner na BrianBoon we i bin givim bikpela hapdonesen mani long baim ol tiub, ibin stap tu.Dokta Richard Pickworth na

meri bilong em Sandra, em tupelanarapela i bin helpim long baimfreit sas bilong sip long ol bokistiub long Clayton Viktoria i kam ol-geta long Mosbi. Ol bin toktoksaplai, Concatec, long donetim olnamba wan bokis tiub i kam longMosbi.SCN i save kisim namel long 5

na 10 sik na mun i no inap namama i karim bebi olgeta de. Dis-pela em ol bebi we ol mama ikarim ol tasol.

GIVIM LONG HELPIM: Roxanne Martens em meri bilong Hai Komisina bilongAustralia long PNG wantaim Jill Rayner i prisenim bokis tiub i go long wanpelanesing sista long Spesel Kea Neseri. Poto: Veronica Hatutasi

Gaden kaikai i moa gutpelaGADEN kaikai i moa gutpela long ol dis-pela ol i baim long stoa o ol manmeri ikukim, bekim na praim na salim long olmaket na ol liklik strit maket bikos ol i kenbagarapim bodi bilong man.Aure Hanekube em wanpela man i salim

ol hebol marasin long Isten Hailansprovins, i wokim dispela toktok bikos em ilukim olsem long dispela taim, planti man-meri long kantri i wok long kisim ol laipstailsik taim ol i kisim planti ol gris na sugakaikai bilong stoa na prai na gris kaikai.Mista Hanekube bilong Fayantina long

Henkanofi Distrik bilong Isten Hailans isalim ol hebol marasin long 14 yia pinis nai helpim planti pipel i gat ol kain komplen

na sik long bodi bilong ol.Em i no stap pas tasol long Isten Hailans,

tasol em i raun salim ol marasin bilong emna karimaut ol wok awenes long olgetaprovins long kantri. Em i gat poroman bi-long em i mekim wankain wok longMadang we ol i save kolim ol long ol heboldokta. Wanwok poroman bilong en emlong Joseph Anembo. Mista Hanekube isave karimaut ol awenes we i lukim plantilain long Hailans, Sauten, Momase na Ni-ugini Ailans i kisim helpim long ol kain sik oli gat long em. Na ol i lukim senis long laipna sait bilong sik.

- Paulus Tali i raitim

Sekim DWU websait long lukim listabilong ol nupela sumatin

DWU long Madang i go in-sait gut tru nau long nupelateknoloji long sait bilong olwok na skul.Olsem na ol nupela sumatin

i bin aplai i go long Divain WodYunivesiti (DWU) longMadang long dispela skul yia,2011, i ken sekim nem bilongol long websait bilong yuni-vesiti yet.Ol i ken sekim dispela web-

sait etres bilong yunivesiti,www.dwu.ac.pg na lukluk

aninit long “latest news” aikonlong lista o ol i ken ringimtelipon bilong opis bilong Re-jistra long namba 4222937.Dispela em namba tu

akademik yia long DWU iputim lista bilong ol nupelasumatin long websait olsemhap bilong promosen bilongem long infomesen na komyu-nikesen teknoloji (ICT).DWU i luksave olsem ol ICT

olsem Intanet na ol mobailtelipon i kamap planti nau na

pipel i ken yusim long wanemhap ol i stap long en. Dispela isevim ol long wokabaut long-pela rot na tromoim bikpelamani long baim ol kar samtingna go long taun long baim olniuspepa long sekim nem bi-long ol.Long wankain taim tu, ol

woklain bilong DWU i statimwok long dispela wik Mandetaim ol sumatin bai statim skullong Mande Februeri 7, 2011.

Page 8: Maritim Hukkisim!! plantimeri strongim HIV/AIDS€¦Papua New Guinea: A Study with the WR Car-penters Workforce (Wok Painim long kamap bi-long AIDS long ol ples long Papua Niugini)

Janueri 27 - Februeri 2, 2011 Wantok P9merinius

Bustin Anzu i raitim

EM i no soim sampela sainolsem em i sik, het i peno soim sampela les

pasin. Ol lain i stap klostu longem tu i tok ol i no lukim sam-pela kain sain olsem em i sik.Tasol long ol las wiks na de, oli lukim ol sain i soim olsem emi gat sik dispela sik, sevikelkensa o long billum bilong olmeri. Na ol i wari na traim longhelpim em. Tasol dispela tingt-ing bilong helpim i kam leit ol-geta.Ol i save long em tu olsem wan-

pela pikinini bilong wanpela hat-pela polisman, we papa bilong emwanpela instrakta long BomanaPolis Koles long ol yia long1990s.Na ol tu i save olsem em i gat

tripela pikinini meri na wanpelapikinini man, olgeta bilong bikpelaSepik wara. Na planti taim, em baitoktok long ol dispela liklik pikininimeri bilong em long planti taim,long ol dispela kol nait long nara-pela sait bilong solwara bilongSolomon Ailan.Tasol insait long bel bilong em,

em i save olsem em i wokabautantap long wanpela matmat. Na ino longpela taim bai dispela mat-mat i bruk na em bai pundaun i godaun.Tasol em i no laik soim dispela

long ol liklik pikinini bilong em o ollain bilong em yet long save namekim em yet na ol tu i wari. Emi no laikim dispela, nogat tru.Em i mekim olsem olgeta de i

wankain na mekim wok bilong olpikinini bilong em na wok bilongem yet olsem polismeri tu.Ol dispela nait long Guadal-

canal Bis Risot o GBR (Guadal-canal Beach Resort) i no savekam gut tru na ol moning i savekamapim nupela wari moa na dis-tebim em tumas long yangpelalaip bilong em.Ples bilong wok i gutpela

tumas, planti kaikai na dispela 12-pela mun em i olsem 12 pela wiktasol long mekim wok bilong ololsem polisman meri longSolomon Ailan.Long dispela wok, samting

olsem 15-pela kantri insait longPasifik Ailan i go wok long en.Taim ol polismeri, ol wanwok bi-

long mi i bin toksave long mi longdai bilong Janet Rame, mi inobilip olsem dispela i tru.Mi sindaun paul long warenda

bilong haus bilong mi long GiossiLabi polis bareks long Is Tarakana lukluk i go olsem long mauntenbilong Sarawged long dispelanait.Janet Rame i dai long sevikel

kensa o kensa long bel bilong olmeri.Long nait, mi ken lukim mak bi-

long maunten Sarawged long dis-pela nait na i luk olsem em i luklukstrong long mi na stap. Mi kenpilim bikpela hotwin i holim dis-pela les bodi bilong mi na dispelanait, taim mi harim olsem em i dai.Ol pikinini i lainim ol krismas

singsing long haus bilong nara-pela wanwok, ol dok i singaut longol kar i go pas, tasol long mi sin-daun na tingim ol gutpela wok-abaut long nem bilong “wokmisin” long Solomon Ailan.Mi yet mi tingim i go bek long

taim mi lusim adopted o lukautmama bilong mi husat i lusim laipbilong em long wankain sikolsem.Eswin Hiob, bilong ples Gab-

sonkeg, klostu long Nadzab plesbalus long Morobe provins, i binlusim laip bilong em long Janueri,2007.Long dispela taim, mi bin wok

wantaim RAMSI o Rijinel AsistenMisin i go long Solomon Ailan nami kam bek long lukim em naputim bodi bilong em i go daunlong graun.Mipela ol pikinini bilong en i no

save long dispela sik em i gat. Nawanpela susa bilong mipela,Rose, i save tasol em i no laik tok-save long mipela ol pikinini manbilong en long wanem, em i nolaik mekim mipela i wari.Em i dai long han bilong Rose

long Angau Haus sik, na dispela ibin brukim bel bilong mipela.Em i gat planti ol pikinini man

na ol tumbuna tu i stap tasolmama Eswin na Rose i no tok-save long dispela sik kensa we irausim laip bilong em.Sapos em i sem long tokim ol

man, ol tambu meri bilong em istap na em inap long tokim ol.Tasol, yu save pasin bilong sem,olsem na em holim long em yet i

stap.Mama Eswin i pasim maus na

susa Rose tu i pasim maus namama Eswin i lusim mipela.Ol smail bilong Janet na ol tok

pilai na pani, na ol liklik mauswaratoktok long ol yia bilong mipelalong haus win long GBR em iolsem long aste yet.Dispela sik long bel bilong

karim pikinini o sevikel kensa i binkamap long namba tri mak na ol ibin tingting long salim em i golong ol ovasis haus sik, tasol em ino kamap olsem ol i bin tingimlong en.Em i bin kamap olsem papa na

tu, mama bilong ol liklik pikininimeri bilong en, Choidar (9), Che-lisitie (7), Roberta (4) na liklik 10mun Archie.Em wanpela tasol i wok na

painim kaikai na lukautim olpikinini bilong em. Man bilong emna papa bilong ol pikinini i binlusim em long taim i go pinis nasave go bek na tingting longlukautim ol.Em i mekim gut long ol pikinini

bilong em na olgeta mekim ol iamamas na i no soim sampelasori pasin olsem ol i no gat papa.Kukim kaikai, wasim ol, redim

kaikai, salim ol i go long skul nawanem narapela samting yu kentingting long mekim gut ol pikinini,Janet yet i bin mekim.Long hia, yumi ken lukim wan-

pela meri, i kamap papa na mamawantaim long lukautim ol pikininibilong em. Maski em i gat dispelakain sik, ol pikinini bilong em inamba wan samting long laip bi-long em.Em i gat strongpela tingting

olsem dispela sik long bilum bi-long karim pikinini em bai ino inapkamapim sampela hevi long emyet na long wok bilong em olsempolismeri.Mi no save long en olsem em i

stap tu long dispela graun namekim wankain wok olsem miinap wanpela mun bipo longmipela i go trening long Australialong 2006.Mipela i go stap long Canberra,

long wokim sampela trening pas-taim i go wok long Solomon Ailananinit long RAMSI progrem.Long ol trening, em i no wari

olsem em i meri. Nogat, em i soimol man olsem em i ken mekim

wok bilong em olsem polismeri.Na em i no isi long kisim ol tren-ing.Ol trening bilong kalapim diwai

na ron long rop, ritim map na olnarapela kain trening, wankainolsem bilong Yunaited Nesen.Em wanpela tasol polismeri

namel long ol 4-pela man longdispela taim.

Long ol gutpela trening bilongem, ol tisa long dispela kos i luk-save long en na givim wanpelaawat, ol i kolim long ‘Pis KipingAwat.’

Tingim meri wanwok... Sik sevikel kensa kisim laip bilong em

Bai yumi ritim moastori bilong JanetRame neks wik...

JANET I TRENING: Janet i sanap stail long wanpela trening bilong ol polis longHoniara long 2007.

KONTIJEN NO. 4 : Namba 4 kontijen long dispela taim (l-r), Bill Werake, BrianPani, Rame, Sirike Zisomein na Bustin Anzu.

Page 9: Maritim Hukkisim!! plantimeri strongim HIV/AIDS€¦Papua New Guinea: A Study with the WR Car-penters Workforce (Wok Painim long kamap bi-long AIDS long ol ples long Papua Niugini)

P10 Wantok Janueri 27 - Februeri 2, 2011 abc/pasifiknius

Ol komyuniti long Victoriabai stap wanpis yet

OL komyuniti long notwes bilong Viktoriastet bilong Australia, ating bai ol i stap olyet inap moa long tupela wik long wanemol flad o taitwara i wok long bagarapimples yet.Moa long 70 komyuniti nau i bagarap

long taitwara na ol i ting wara baikaramapim planti moa taim wara i goantap long Swan Hill.Planti handret haus inap bungim birua

insait long ol komyuniti olsem MysticPark, Pental Ailan, na Lek Boga.Tim Wiebusch bilong SES i tok ol i

yusim planti tausen bek wesan bilongbanisim ol haus insait na raun long SwanHill.Murray Riva long Swan Hill, ating bai

kisim bikpela mak tru, em long 4.8 mita,sampela taim dispela wik.Ol lokol atoriti i gat strongpela bilip

olsem levi o banis ol i wokim raun longtaun, bai nap long holim bek wara.

Ol soldia bagarapim olPapua manmeri i go

kalabus pinisTRIPELA Indonesia soldia husat i bin

givim bikpela pen long tupela man Papualong yia i go pinis, nau wanpela militarykot i kalabusim tripela bihainim ol strong-pela toktok agensim pasin bilong ol i kamlong ol humen raits ektivis.Wanpela soldia husat i bin holim hap

diwai i gat paia long en agensim bol bilongwanpela Papua man husat ol i bin silip asnating i stap, bai go kalabus inap long 9mun.Wanpela narapela soldia husat i bin

holim naip long pes bilong narapela manpapua na kalap kalap antap long en longgraun bai kalabus inap long 8 mun.Sajen bilong tupela bai go kalabus inap

long tenpela mun na ol jas i sutim tok longem long bagarapim gutpela nem bilongami bilong Indonesia.Ol foren militari patna bilong Indonesia i

wok long was gut long dispela keis, olsemYunaitet Stets na Australia, bikos ol ektivisi bin mekim dispela keis wanpela tes keislong testim wei Indonesia ami i save luk-save long human raits.Tasol ol i sutim tok pinis long dispela kot

keis bikos ol i bin sasim ol soldia long i nobihainim oda, i no long bagarapim olPapua man.

Australia taitwara kraisiskisim pinis laip bilong 22

pipelOL atoriti long Australia i tok taitwara

kraisis long saut is Kwinslen i pulim pinislaip bilong 22 pipel.Ol i painim sampela hap long dai bodi

bilong wanpela long Murphy’s Creek long

Sarere nait na pipel i save painim bodibilong ol man, i bin painim sampela hapdai bodi tu long wanpela han wara klostulong Lowood.Sampela pipel bilong Lockyer Veli, long

westen sait bilong Brisben i lus yet.

Tasmania stet nau i gatmeri Premia

NUPELA premia bilong Tasmania stetbilong Australia, Lara Giddings, i tok em ibikpela ona long kamap namba wan meripremia bilong dispela stet.Ol i bin swe in long Lara Giddings, kris-

mas 38, olsem namba 44 premia bilongTasmania, insait long wanpela seremonilong Gavman haus tude long apinun.Dispela i kamap bihain long Premia

David Bartlett i bin risain long lusim moataim, wantaim famili.Mis Giddings i tok em i wanpela wok em

yet i save lukluk long holim wanpela detasol i no save hatwok tumas long kisim.Mis Giddings i tok em bai stap yet olsem

Tresera na Ats Minista.Premia i promis pinis long go bek long

ol besik aidia o bikpela tingting bilonglukautim helt, edukesen, na infrastraksa.

Wanpela guria i sekimSauten Kwinslen

WANPELA guria, strong bilong en inap

long 3 poin 5, i bin sekim SautenKwinslen, eria em i bagarap pinis long oltaitwara.Ol i bin pilim dispela guria namel long St

George na Dirranbandi taun samtingolsem 15 minit i laik go painim sikis kiloklong moning.Tasol saismolojis Russell Cuthbertson i

tok ol guria i save kamap yet long dispelaeria.

Tok lukaut i go long Tongalong redi long saiklon

OL i tokim Tonga long redi long kamapbilong Tropikal Saiklon Wilma, taim dis-pela kategori tu stom i kam isi is ii goklostu long dispela ailan kantri.Fiji Weather Opis i tok Vava’u grup,

Niuatoputapu, Ha’apai grup na ol liklikailan, i mas redi long ol strongpela win, naTonga olgeta i mas redi long ol strongpelawin tu.Fokasta Misa Eli Funaki, i tok dispela

saiklon i stap 100 notikal mail longwe longApia long Samoa, na i wok long mu vi golong saut, sautwes long spit olsem long10 nots.

Krismas Ailan presidenwelkam long gavman aidiaPRESIDEN bilong Krismas Ailan Saia

Kaunsel, Gordon Thompson i welkam

long promis bilong gavman long putim olmasin raun long ailan em ol i ken givimaut ol laip jaket i kam long nambis bilonghelpim ol pipel long solwara.

Wok-painim i kamap longKrismas Ailan asailum bot

biruaAUSTRALIA Customs sevis i tok ol i no

bin gat sampela save long dispela bot embik s ii bagarapim wantaim ol asailum sikainsait long en long Krismas Ailan long yiai go pinis.50 asailum sika insait i bin dai.Wanpela Intenal Kastoms riviu long dis-

pela bagarap i painimaut olsem, olgetaejensi i no bin gat intelijens o save pas-taim long sip inap long taim em i kamapklostu long ailan.Ekting hom Afes Minista, Robert

McClelland i tok em i hat long trekim olge-ta bot i kam long Indonesia.Gavman i wanbel pinis long olgeta 8

rekomondesen o tingting long dispelariviu, wantaim tu aidia long putim wanpelareda masin long ailan.Tasol Oposisen imigresen mausman

Scott Morrison i tok Gavman i massenisim boda proteksen polisi bilong en.Gavman bai askim palamen long

kirapim wanpela komiti bilong painimautmoa long dispela disasta.

AUSTRALIA De, we em i pundaun aste, long namba 26 de bilong mun Januery, i bin lukim planti tausen manmeri bilongSidni (Sydney) i brum i go daun long Bondai (Bondi) nambis long amamasim Australia De.

SSiiddnnii ggoo lloonngg BBoonnddii nnaammbbiisslloonngg AAuussttrraalliiaa DDee

Page 10: Maritim Hukkisim!! plantimeri strongim HIV/AIDS€¦Papua New Guinea: A Study with the WR Car-penters Workforce (Wok Painim long kamap bi-long AIDS long ol ples long Papua Niugini)

KOMENTRIPapagraun pasin i mas klia, nagavman i mas save long bekimTAIM gavman i kam insait long busgraun bilong yu na

tokim yu olsem em bai kisim olgeta hap graun bilong yuna ol tumbuna bilong yu, bikos em i gat bikpela hap min-eral o risos i stap insait long en.Dispela birua nau i kamap long planti ol papagraun bi-

long yumi long PNG.Na wantaim dispela ol hevi bilong painim mani long

graun, i gat planti ol arapela hevi tu i ken kamap long taimwok bilong kirapim ol divelopmen projek i go het.Wanpela kain hevi em taim ol papagraun i ken wokabaut

i go insait long ol ples bilong projek we i stap long graun bi-long ol.Kain pasin olsem i lukim dai bilong wanpela na birua i

painim tripela yangpela mangi antap long wanpela projeksait bilong LNG projek long Sauten Hailans.Dispela birua i lukim Esso Highlands, na Exxonmobil i

pasim dispela kem pinis.Bihain long birua i kamap, ol papagraun i karim bodi bi-

long boi i dai bihain long em i dring ol marasin nogut i stapinsait long banis bilong projek.Watpo na ol sekyuriti na polisman i stap i no stopim ol

pikinini long go insait long ples wok bilong projek na kisimsamting, i no klia yet.Tasol dispela hevi i bin opim dua long ol arapela man

nating bilong dispela ples long kirapim trabel na pulim olarapela belhevi ol i gat long winmani o royalti ol i no kisimyet.Em nau, em i pulim toktok i go bek long gavman, na wok

em i mekim long stretim ol papagraun pastaim long ol igivim graun bilong ol long wok divelopmen.I bin gat planti kain toktok na kros pait i bin kamap namel

long ol papagraun na gavman long ol agrimen bilong dis-pela projek.Na nau, we wok i go het na kirap pinis long ol wan wan

projek sait bilong projek, i gat ol hevi bilong royalti i stapyet.Watpo na i olsem?Gavman i bin tokaut, olsem ol i bin stretim ol hevi pinis,

tasol i gat rot i stap yet we ol belhevi bilong ol papagrauni wok long kirap long en.Sapos gavman i laikim dispela projek long ron stret, em

i mas luksave long hevi bilong ol agrimen i stap yet, nastretim kwik.Mipela i lukim pinis gavman i senisim loa bilong kantri

long traim kamapim wanpela projek bilong ol long Madangpinis. Mipela no laik lukim dispela birua i kamap gen.

Somare kisim sotpela holide... Pruaitch kisim longpela holide

PRAIM Minista GrenSief Sir Michael So-mare i kam bek

pinis long wok bilong embihain long ol tok em gokisim liklik malolo.Taim em kisim dispela

malolo long Desemba lasyia, memba bilong Wabag,Sam Abal bin kamap EktingPraim Minista. Sir Michaelbin makim Sam Abal kamapnamba tu Praim Ministapastaim long em go longdispela malolo o holide bi-long em.Pastaim tu long Sir

Michael Somare bin gokisim holide bilong em, Pab-lik Prosekyuta bin askim SifJas long kamapim Kot bi-long Lidasip Traibunel longskelim na glasim ol wok narekot bilong mani we i golong ol wok na projek insaitlong Is Sepik provins. Dis-pela em rekot bilong eletoretmani olgeta memba bilongPalamen i save kisim longmekim wok long ples wan-taim.Yumi ritim olsem Om-

budsmen Komisin i skelimolsem rekot bilong mani

aninit long nem bilong So-mare i go long ol wok naprojek long provins i no kliana stret. Olsem na ol askimPablik Prosekyuta longkamapim Lidasip TraibunelKot long sekim dispela.Em orait ol dispela samt-

ing i kamap pinis na yumisave olsem taim LidashipTraibunel Kot i laik kamaplong skelim na sekim wan-pela lida, dispela lida i maslusim wok bilong em o risainlong opis na stap ausait inapdispela Kot i pinis pastaim.Dispela em wankain long

olgeta memba bilong Pala-men na olgeta bosman bi-long ol gavman opis nabisnis. Memba bilong AitapeLumi Patrick Pruaitch i bingo long dispela rot na emwet yet long Kot bilong emlong kamap na pinis olsemna em stap ausait yet.Ating Somare bin bihainim

wankain rot olsem na lusimopis na go stap ausait we olmakim Sam Abal olsem ekt-ing Praim Minista long dis-pela taim. Ating dispela tu ibihainim Lo na toktok bilongKot.Tasol yumi harim gen

olsem Somare i kam bekkisim wok bilong em long laswik bikos ol tok em go holidetasol. Yu ting wanem, emagensim dispela oda bilongKot na pasin bilong lusimopis bikos nem bilong yukamap pinis na Lidasip Trai-bunel Kot i holim yu onogat?Olpela Ombudsmen Yalo

Belo i tokaut olsem em baikisim dispela samting golong Kot long skelim nasekim gen bikos em tingPraim Minista bilong yumi iabrusim Lo long mekim dis-pela.Taim Praim Minista Sir

Michal Somare i bin toktoklong televisen long Krismastaim long ol pipel bilongPapua Niugini, em no bintok olsem em bai go kisimliklik malolo long ples. Nogattru. Dispela tok i no kamap

long maus bilong em. Mi noharim em tok bai em go mal-olo o go holide.Moabeta Gavman mas

singautim Patrick Pruaitchtu kam bek long wok bilongem bikos em kisim longpelaholide tumas ya. Watpo naem stap longpela holidetumas?Tru tumas, politiks bilong

Papua Niugini em narakainolgeta bikos wanem samtingyumi save olsem ino strettasol pasin bilong brukbrukim na tanim tanim gokam em yumi fit tru longmekim.Olsem ol lida save tok, mi

no brukim Lo yet inap Kottok mi asua long brukim Lo.Maski eksen bilong yumi

no stret, yumi save strongimkona olsem mi no rong yet.Em Papua Niugini ya, nokenkirap nogut, kainkain samt-ing save kamap na yu baimaus op stap.

Janueri 27 - Februeri 2, 2011 Wantok P11komentri

Jada2011

Page 11: Maritim Hukkisim!! plantimeri strongim HIV/AIDS€¦Papua New Guinea: A Study with the WR Car-penters Workforce (Wok Painim long kamap bi-long AIDS long ol ples long Papua Niugini)

P12 Wantok Janueri 27 - Februeri 2, 2011 laipstail

James Kila i raitim

SEL KANU bilong PraimMinista Gren Sif SeMichael Somare long

ples bilong em long MurikLeiks i gat nem ol i kolim‘Muntaen’.Dispela sel kanu em ol lain

bilong em bilong Murik Leiks i binbilasim gut tru wantaim naispelakala stail basket bilong Murik naseil long Moem Poin i go longWewak long stap insait long ser-emoni we i lukim opim bilongnupela Laura Martin Market,Wankau Jeti na Viaq PolisStesin.Tasol pastaim long kanu i ron

long solwara long Murik Leiks igo olgeta long Moim na bihainron i go sua long Wewak, sam-pela kastom pasin i bin kamap.Na tru tumas, dispela em pasintru bilong Murik Leiks stret. Mibin stap long bikpela ples longMurik Leiks na lukim kain pasinkastom i kamap long sait bilongsingsing na pasin tumbuna longredim dispela kanu bilong GrenSif Somare long go olsem longWewak.Mipela i bin go long bikpela

Murik viles na stap tupela naitlong ples long lukim ol manmerilong ples i redim ol singsing na tustretim kanu bilong Gren Sif SeMichael Somare.Bikpela Murik viles i gat tripela

hap bilong em. Ol dispela hapbilong ples em Jangai-mot,Wake-mot na Aro-mot.Seremoni long wokim pasin

kastom na statim ron bilong kanui bin kamap long apinun bihainlong ol meri i go redim bilasbilong ol long singsing long ‘hausmeri’ na ol man tu i go redim olbilas bilong ol long ‘haus-man’.Dispela tupela haus i gat tambutru long en na ol meri i tambulong go long haus-man na olman i no save go long haus meri.Dispela kanu bilong Sif

Somare i gat stori bilong en yet.Kastom lida man bilong Murik,Raphael Kaiba i stori olsem dis-pela kanu em ol pipel i wokimlong tingim Gren Sif Somare longtaim bilong skul bilong em bipowe em save yusim sel kanu longgo kam long skul.Long dispela taim olgeta tum-

buna kastom singsing i bin statlong apinun taim aiwara i kamaplong Murik Leiks.Wara i go antap na kanu i sta-

tim seiling bilong em long bikpelaMurik Leiks i kam long bikpelaMurik viles na ol meri i singsinglong nambis na wetim sel kanulong kam sua.Namba wan hap bilong sings-

ing long welkam long sel kanu ilukim ol kandere meri i wokabauti go daun long wara na welkamlong sel-kanu na pulapim spetbilong solwara insait long kanuna karim i go antap.

Namba tu hap bilong seremonii lukim ol narapela lain bilongples i pulim kanu i go kam namellong ol yet. Dispela i kamap longsoim olsem sampela lain i no laiklukim sel kanu i go sua na nara-pela lain i laikim kanu i go sua.Bihain long dispela i kamap ol

singsing grup i samsam na muv igo daun long solwara na welkamlong sel kanu. Na bihain taimkanu i seil i kam long nambissampela lain sanap long arerelong paitim ol lain i go sua wan-taim kaikai na ol narapela samt-ing. Dispela i soim kain welkambilong tumbuna kastom yet.Tasol pastaim long kanu i sua

gut, ol mama i putim purpur nabilas bilong tumbuna na i goantap na kalapim kanu na samanbilong em bihainim kastombilong ples stret.Dispela ol kastom pasin long

Murik Leiks i opim tru ai bilongsampela long mipela nupela laini ro raun long dispela ples longlas wik.Tupela man bilong Wakumot

long Bikpela Murik viles i givimstori long Wantok Niuspepa natupela kamera-man bilongKundu 2 na NBC long nait insaitlong Haus Man. Dispela tupelaman em Anton Yamoan na kas-tom lida Raphael Kaiba.Mista Yamoan i tokaut olsem

planti stori i save pas long kas-tom bilong ol pipel bilong MurikLeiks na tu ol lain ailan bilongSepik we bipo save lukim tred isave kamap namel long ol yet.“Mipela i save mekim pasin

kastom olgeta taim wanpelanupela kanu i laik go seil longsolwara,” Mista Yamoan i tok.Em i tokaut olsem long kastom

bilong Murik, pastaim longnupela kanu i seil i kastom pasini mas kamap pastaim.Em i tok pastaim long sel kanu

i ron long solwara i go long KoilAilan long bringim galip o seil igo long Mushu na Kairiru longsenis pis na abus wantaim brus imas gat kastom i kamap pastaimlong kanu i ron long solwara.Naispela bilas na singsing

bilong ol manmeri bilong MurikLeiks i go wantaim dispela kas-tom bilong bilasim na welkamlong nupela sel kanu.Mista Yamoan na Mista Kaiba i

stori tu long tumbuna stori we igo wantaim sampela kastom,tasol spes i sot olsem na baiyumi no inap toktok moa long en.Tasol, tru tumas insait long plan-ti ol ples long Papua Niugini, kas-tom i stap long planti ol samtingbilong ples bilong yumi.

Kastom pasin bihainim sel-kanubilong Gren Sif Somare

DANIS LONG SOIM AMAMAS: Ol man Murik Leiks isingsing bihain long welkam.

KANU SUA: Sel kanu i seil i go sua long Bikpela MurikLeik viles.

KANU SEIL: Kanu bilong Gren Sif Somare i sua long Wewak basis long las wik Fonde.Ol poto: James Kila

WELKAM: Ol susa ikalapim kanu longsoim tumbuna welkam.

TUMBUNA WELKAM: Olmeri kisim spet bilong sol-wara long nupela kanu.

Page 12: Maritim Hukkisim!! plantimeri strongim HIV/AIDS€¦Papua New Guinea: A Study with the WR Car-penters Workforce (Wok Painim long kamap bi-long AIDS long ol ples long Papua Niugini)

laipstailP16 Wantok Janueri 27 - Februeri 2, 2011

Minista Semri tokaut long nupelaMadang maket na jeti projek

James Kila i raitim

MINISTA bilong Fiseris, BenSemri i tokaut olsem 13-pelaprovins long Papua Niugini we istap arere long solwara bai lukimol nupela maket na jeti projek ikamap long ples bilong ol longstrongim fiseris sekta insait longkantri.Mista Semri i tokaut olsem

Madang provins bai lukim wok ikamap long nupela maket na jetiprojek bilong en long dispela yia.Dispela projek em gavman bi-long Japan bai sapotim wantaimK22 milien.Mista Semri i mekim dispela

toktok long Wewak long las wikFonde taim em i givim toktoklong seremoni we i lukim opimbilong nupela Laura Martin Mar-ket, Wankau Jeti na Viaq PolisStesin namel taun.Minista Semri i givim bikpela

tok amamas i go long MenesingDairekta husat i go pas gut trulong wok bilong fiseris long

Papua Niugini.Em i tok olsem NFA i stap long

sapotim na strongim ekonomi bi-long kantri na kain man olsemmenesing dairekta i strongimstret wok bilong fiseris sekta longkantri.Em i tokaut olsem insait long

las 8-pela yia, fiseris sekta i bingo strong tru na stat long 2011 i

go 2015 taim ol ovasis invesmenlong fiseris sekta i kamap longPNG, samting olsem 133,000meri bai wok long fiseris sektaMista Semri i tokaut tu olsem

insait long dispela ol wok NFAbaii kamapim em bai givim samtingolsem 26,000 wok long ol merihusat bai wok long ol fis fektori,tasol dispela ol lain husat bai pas

long wok bilong fiseris sekta bailukim namba bilong ol meri i goantap long sait bilong wok.Mista Semri i tokaut long las

wik Fonde olsem MenesingDairekta bilong Nesenel FiserisAtoriti (NFA), Sylvesta Pokajamem wanpela strongpela man bi-long wok tru na dispela hatwok bi-long em i lukim planti ol gutpelawok insait long fiseris sekta ikamap insait long PNG.Moa long en tu dispela gutpela

wok bilong Mista Pokajam na olwokmanmeri bilong em long NFAi putim PNG antap tru long wolstes na dispela i kirapim tingtingtu bilong ol foren investa longkam mekim bisnis long wok bi-long fiseris long kantri.Em i mekim bikpela tok ama-

mas na tenkyu i go long gavmanbilong Japan long helpim wan-taim mani sapot bilong dispelanupelaWewakmaket na jeti na tuples bilong wokim ais em ol lokal

fis fama bai yusim.Gavman bilong Japan insait

long Fiseris Grent Eid bilong en ihelpim PNG wantaim K12.6 mi-lien long pinisim wok long nupelaWewakmaket. Dispela make temPraim Minista Se Michael So-mare i givim nupela nem olsemLaura Martin Market.Mista Semri i tok olsem bikpela

dispela projek i gutpela tru longhelpim ol nambis provins long saitbilong wok fiseris na kamapimnupela maket na jeti bai strongimtru fiseris sekta long kantri.Em i tok insait long olgeta dis-

pela ol projek, Nesenel FiserisAtoriti (NFA) bai wok klostu longsait bilong givim teknikal edvaisna sampela helpim tu long sait bi-long mani.Minista Semri i tok olsem ol dis-

pela kain projek bai i helpim tru ollokal lain husat i save painim fislong solwara long kantri.

(Antap): Fiseris Minis-ter Ben Semri i go paslong ol gavman ministana Embeseda bilongJapan long seremoni wei lukim Praim Minista SeMichael Somare i opimnupela Laura MartinMaket long Wewak longlas wik Fonde.

Nupela jeti na daunbilopoto i soim ol manmerilong Wewak i wokabautinsait long nupela LauraMartin Maket. Potos:James Kila

Page 13: Maritim Hukkisim!! plantimeri strongim HIV/AIDS€¦Papua New Guinea: A Study with the WR Car-penters Workforce (Wok Painim long kamap bi-long AIDS long ol ples long Papua Niugini)

laipstail Jenueri 27 - Februeri 2, 2011 Wantok P17

LONG olgeta hap bilongwol, bai yu lukim ol merina moa yet, ol mama i

wok hat stret long painim rot bi-long wokim mani long lukautimol famili bilong ol long olgetaeria bilong laip.Putim kaikai long tebol, peim

skul fi, marasin na ol narapelasamting bilong lukim olsem laipna sindaun bilong ol, ol pikinini nafamili em ol samting we ol mamai save tingim na ol i no sindaunnating, tasol go het long wok,mekim maket na ol liklik bisnislong painim mani long en.Manus em wanpela provins

long PNG we ol asples meri yet isanap strong long painim mani bi-long ol yet na olsem, ol i ranim nalukautim sampela ol liklik wok bis-nis long ol ples yet bilong ol. Taimol i yusim taim na mani bilong olyet na ol liklik bisnis bilong ol i rongut, i moabeta long gavman igivim ol sampela sapot longkamapim gut ol sevis na tu,helpim long sait bilong fud sekyu-riti bilong ol pipel. Fud sekyuriti imin olsem pipel i mas gat inapkaikai i stap olgeta taim longabrusim kaikai i sot na pipel i nobungim hevi bilong hangere.Sampela long ol dispela liklik

bisnis na wok ol meri Manus i woklong mekim em long:� Manus Hebol fektori we

i helpim ol meri long baim olkokonas wel (oil) bilong ol nawokim ol Manus sempu, wel nasop. Dispela liklik asples bisnis ilaikim sapot long kamap gutpelamoa.� Ol Mokereng na Los Ne-

gros meri i save salim ol kaikaisamting long Momote ples balus.Ol lain i ron long balus na stoplong hap i ken tokaut long dispelabikos dispela maket i save helpimtru husat lain i laik baim ol samt-ing na karim i go long ol hap we oli plai i go long en. Ol kaikai samt-ing we ol meri Mokareng i salimem long pres pis, kuka, saksak,tapiok, kapul, kokonas na ol nara-pela. Tasol ol meri i laikim gutpelahaus maket long sindaun naputim gut ol samting na salim.Taim Nesenel Eksekyutiv Kaun-

sel i bin bung long Manus tupelayia i go pinis, wanpela long ol ke-tering senta i bin lukautim NEClong kaikai em ol Mokereng meribilong ples Mokereng.

Sampela long ol maket longManus provins we ol asples meriyet i statim na bosim ron bilongem ol dispela:� Loniu maket long ples

Loniu we ol Evanjelikel Sios bi-long Manus meri i resim o painimmakmak (mani) long lukautim olfamili bilong ol, go hetim ol woklong sios na tu, long sapotim olwok na samting we komyuniti ilaikim long en. Olsem na longmaket bilong ol, ol Evanjelikel

meri i salim ol mad kreb o kuka oli kisim long tais ples, pis, saksakna ol gaden kaikai.� Ol Seven De Etventis

Sios meri felosip grup bilong plesRei long Lou Ailan husat wemaski ol i bungim hevi, ol i planimna salim ol pres prut na kaikaiolsem pinat, yam, taro, popo,lemon, painapel na moa.Ol tu ilaikim sapot long sait bilong kisimol gutpela etvais long planim nalukautim ol prut na kaikai bilongol, karim i go long maket na longsait bilong maketim ol samting.� Long not kos bilong

Manus, wanpela maket we planti isave long en em Pihi Manus Sahamaket. Ol Katolik meri i lukautimna bosim dispela maket. Dispelamaket i save givim sans long olmama bilong ol liklik ailan olsemAndra na Ponam i save karim olpis na ol narapela abus kaikai bi-long solwara long salim taim olbikples lain i save karim ol gadenkaikai olsem tapiok, kumu,kaukau, saksak na buai na salim.Bipo ol meri i statim maket longmoning, presiden bilong ol i savegivim ol stiatok long kamapim olkaikai long sapotim ol famili, skulfi, sop, karasin, kaikai na ol nara-pela samting we ol i laikim longsindaun na laip bilong ol. Bipolong maket i stat, ol mama i savewokim preia na bihain long tok“Amen”, ol maket nois i save stat.� I gat rul o loa i stap long

Saha maket kos o pe bilong olsamting ol i salim i

mas stap namel long 20 toeainap long K7.00. Ol mama i kensenisim ol kaikai bilong ol wan-taim ol narapela maket merisapos ol i sot long kesmani.Sapos de i gutpela na i gatbikpela san, ol meri i save maketgut long waenm, ol i save salim olkaikai samting tasol sapos em iren, maket i pas na dispela i savekamapim ol na ol narapela pipelwe maket i save sevim ol.Dispela ol liklik bisnis na maket

we ol meri i mekim i kam aninitlong Fud sekyuriti i sapotim olfamili na ol komyuniti bilong ol. Nai moabeta ol atoriti i luksave longhatwok ol meri i mekim na kamautsapotim na helpim ol long ol longwei bai ol i kisim gutpela helpim.Dispela ol naispela maket na ol

liklik bisnis wok i ron gut we olmeri Manus i mekim i ken givimskul long ol meri bilong ol nara-pela provins long PNG long wokbung wantaim na lukautim naranim ol liklik ples maket namaket i ken lukautim gut ol.Narapela samting tu em ol

maket bilong ol Manus meri i klin-pela na ol i salim ol maket kaikaibilong gaden na solwara.I moabeta ol meri i luksave

olsem helt na haijin i bikpelasamting na olsem, ol i mas lukimolsem hap we ol wan wan meri isindaun maket long em i klin,

bungim gut ol pipia na tromoimlong pipia dram o ples bilongkukim ol.Salim ol kaikai na ol narapela

maket samting long klinpela plesbai mekim pablik i amamas nabaim ol samting.

Ol meri Manus stronglong wok maket…Tasol ol atoriti na gavman I mas givim sapot

SAHA MERI MANUSASPLES MAKET...

1- SALIM NA BAIM: Wanpelamama i lainim ol saksak, buaina ol narapela samting longsalim.

2- GADEN KAIKAI: Hap bi-long lainim ol gaden kaikaiolsem tapiok na kokonassamting.

3 - PIS PULAP KAPSAIT: Hmm..naispela stret long ol dispela smokpis na ol lailai o trokas sel.

4-BAIM LAIN: Sampela ol lain i raini go long baim ol maket kaikai naharim ol Disasta na Imejensiawenes .

Ol Poto: Kaigabu Kamnanaya

1

2

4

3

Page 14: Maritim Hukkisim!! plantimeri strongim HIV/AIDS€¦Papua New Guinea: A Study with the WR Car-penters Workforce (Wok Painim long kamap bi-long AIDS long ol ples long Papua Niugini)

De - Mande – Fraide6am – 10am – Sankamap show – Host: Kas.T6:00am –Major Nius Bulletin6:15am – Komiuniti Notis Bod6:25am – Taim Bifo – wanpela singsing b’long bifo.6:30am – Nius Hetlains6:45am – Bonde gritins7:00am –Major Nius Bulletin – YUMIFMNius Senta7:05am –YUTOK – komiuniti awenes program7:15am –WAN 4 DAROAD – Hit Prediction

– niupela singsing7:30am – Tok Pilai – stori b’long putim smail long nus pes.8:00am –Major Nius Bulletin – YUMIFMNius Senta8:05am –YUTOK – komiuniti awenes program8:15am – “Papa Heni Fuka Show”.9:00am – Nius Bulletin – YUMIFMNius Senta9:15am – Luksave long Komiuniti (Redio Pilai) Fraidei

Tasol9:30am – Final aua cruz10am – 3pm –Monin Trek na Belo Pack

– Host: Mummy DASH10:00am - Major Nius Bulletin – YUMIFMNius Senta10:05am –YUTOK – komiuniti awenes program10:15am – Kona b’long yu.10:45am –YUMI PAINIMWOKSegment11:00am – Nius – YUMIFMNius Senta11:05am –YUTOK – komiuniti awenes program11:10am – Lukautim yu yet - Helt toktok11:30am – Nius Hetlains b’long Belo Taim

- Laik b’long yu – Niupela singsing previu12:00pm –Major Nius Bulletin – YUMIFMNius Senta12:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program12:10pm – BELO Pack – Belo taim rekwes na dedikesen12:15pm – Komiuniti Notis Bod12:20pm – BELO Pack – Belo taim rekwes na dedikesen1:00pm – Nius – YUMIFMNius Senta1:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program1:10pm – BELO Pack - Belo taim rekwes na dedikasen

2:00pm –Major Nius Bulletin – YUMIFMNius2:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program2:45pm –YUMI PAINIMWOKSegment3pm – 7pm –Avinun Draiv Taim – Host: Vaviessie3:00pm – Nius – YUMIFMNius Senta3:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program3:10pm –Avinun cruz4:00pm – NIUS - YUMIFM Senta4:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program4:10pm – FOAPELAKAMGUD LONG 4 – foapelasingsing4:30pm – Nius Hetlains4:45pm –YUMI PANIMWOKSegment5:00pm –Major Nius Hetlains – YUMIFMNius Senta5:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program5:10pm – 6:00pm – KULCHAMusik (1 hr) skelim lokalmusik 6pm – 7pm– NAIT BEAT – Host: Vaviessie6:00pm –MAJORNIUS BULLETIN

– YUMIFMNIUS Senta6:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program

6:10pm – 7:00pmMon kamap sho6:45pm – Komiuniti Notis Bod7:00pm – 9:00pm – COCACOLAGARAMUT

– Host:Angra Kennedy7:00pm - Nius – YUMIFMNIUS SENTA7:05pm –YUTOK – komiuniti awenes program9:00pm – 00am - Nait Beat – Isi Cruz long nait00am – 6am – BRUKIMTULAIT SHOW–Host: TuluvanVitz/Talaigu Sopi/Bata Rat00:00 – Early Monin Taim Cruz ( ol lain brukim tulait shift)- Miusik / Request / Tok pilai- Kipim Kampani long ol nait shift.Wikens – Sarere6am – 10:00am –Wiken Sanrais Host: Talaigu Sopie7am – 9am – Sarere Monin Cruz9am – 11am - Monin Treks11am – 1pm - National Weekly Hit Parade – Host:Kasty - 1st aua NWHP12:00pm NIUS –YUMIFMNius Senta12pm – 1pm - 2nd aua NWHP

Sarere belo cruz – Host: Tuluvan Vitz1pm – 2pm – Sarere Belo Taim Dedikesen2:00pm NIUS –YUMIFMNius Senta2pm – 6pm - SarereAvinun Cruz6:00pm NIUS –YUMIFMNius Senta6pm – 00:00am - Nait beat7pm – 9pm - Coca Cola Garamut9pm – 00:00am - Nait cruz00:00am – 6am - Brukim Tulait ShowWiken - Sandei6am – 10am –Wiken Sanrais / Sandei Monin

wokabaut Muisik10am – 12noon –Monin Treks12noon NIUS –YUMIFMNius Senta12 – 2pm – Sandei Belo TaimMusic2:00pm NIUS –YUMIFMNius Senta2pm – 6pm – SandeiAvinun Draiv Music6pm - Nius – YUMIFMNius Senta6pm – 8pm –GOSPELREKWESAUA8pm – 00:00am - Late Nait Cruz – PoromanAua00:00am – 6am - Brukim Tulait ShowProgram Director – YUMIFM – Kasty

Raun wantaim Wantok kru ...

FONDE, JENUERI 27 2010

5.00AM G ENJOYING EVERY DAY LIFEwith JOYCE MEYERReligious Program

5.30AM G TODAY

11.00AM AUSTRALIA NETWORK2.59PM STATION OPENKIDS KONA3.00PM G MAGICAL TALES3.30PM G HI-54.00PM G THE PYRAMID4.30PM G THE SHAK5.29PM G EMTV NEWS UPDATE5.30PM G MILLIONAIRE HOT SEAT6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS

6.30PM G A CURRENT AFFAIR7.00PM PG RBT7.30PM PG RAIT MUSIK7.27PM EMTV TOK SAVE8.00PM PG ELITE MUSIC ZONE8.30PM PG RESCUE SPECIAL OPS(SERIES PREMIERE)9.00PM PG CRUSOE (MOVIE LENGTH)10.0PM M 24 - Stars: Jack Bauer10.30PM G NEWS REPLAY11.00PM AUSTRALIA NETWORK

FRAIDE, JENUERI 28 2010

5.00AM G ENJOYING EVERY DAY LIFEwith JOYCE MEYERReligious Program

5.30AM G TODAY

11.00AM AUSTRALIA NETWORK1.00PM G ONE DAY – AUSTRALIA vENGLAND **LIVE** Venue: Hobart, Tas-mania.4.57PM EMTV TOK SAVE5.00PM G MILLIONAIRE HOT SEAT5.30PM G ONE DAY – AUSTRALIA vENGLAND **LIVE** Venue: Hobart, Tas-mania6.00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM G ONE DAY – AUSTRALIA vENGLAND **LIVE** Venue: Hobart, Tas-mania9.05PM G CRIME STOPPERS9.27PM EMTV TOK SAVE9.30PM PG RPA10.30PM PG THE GARDEN GURU11.00PM G EMTV NEWS REPLAY

12.20PM AUSTRALIA NETWORK

SARERE, JENUERI 29 2010

4.59PM AUSTRALIA NETWORK5.00PM G THE RACING YEARS5.30PM G MXTV6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM PG AUSTRALIA’S FUNNIESTHOME VIDEO SHOW SUMMER SERIES7.29PM G EMTV TOK SAVE7.30PM PG SATURDAY FAMILY MOVIE:9.30PM PG SUPERSTARS OF DANCE10.00pm G KING OF QUEENS11.30PM G N/ EMTV NEWS REPLAY

SANDE, JENUERI 30 2010

6.29AM STATION OPEN6.30AM G IT IS WRITTEN7.00AM G HILLSONG7.30AM.........AUSTRALIA NETWORK.......1.00PM G ONE DAY – AUSTRALIA vENGLAND **LIVE**Venue: Sydney Cricket Ground5.00PM G THE RACING YEARS5.30PM G ONE DAY – AUSTRALIA vENGLAND **LIVE**Venue: Sydney Cricket Ground6.00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM G ONE DAY – AUSTRALIA vENGLAND **LIVE**Venue: Sydney Cricket Ground9.05PM M SUNDAY NIGHT MOVIE:10.30PM G HILLSONG11.00PM G NATIONAL EMTV

EMTV Television Guide

6AM StesenOp -NiusHetlain -Musik naol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Spots7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Helt8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Spots Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

TUNDE -Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM MamaGraun8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Helt Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

TRINDE -Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Focus8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM MamaGraun Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

FONDE -Moning - Nait6AM StesenOp - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Youth8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Focus Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

FRAIDE -Moning - Nait6AM StesenOp-NiusHetlain -Musik naol intaviu6.30AM Nius na Karent Afes7AM Stesen Pas7PM StesenOp7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Wantok8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Youth Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

SARERE -Nait7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu7.05PMMusik na Chit Chat7.30PMNius7.40PMWantok8PM Lokal Ben8.30PMNius8.40PMMusik/Chit Chat9PM Stesen Pas

SANDE -Nait7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu7.05PMMusik na Chit Chat7.30PMNius7.40PM Femili Blong Serah (Redio Plei)8PM Lukluk Bek LongWik8.30PMNius8.40PMMusik/Chit Chat9PM Stesen Pas

RADIO AUSTRALIA TOK PISIN PROGRAMHARIM LONG: 101.9 FM

P18 Wantok Janueri 27 - Februeri 2, 2011 entatenmennius

Nicky Bernard i raitim

WA N P E L Atokpisin rediostesen bilong

yumi long kantri,Yumi FM, i save pulimplanti manmeri na olyangpela long harimolgeta taim, maski yuron long PMV, kar bi-long yu yet o yu staplong haus, dispelaredio stesen bai staplong tingting bilongyu long harimsankamap so bilongol.Planti manmeri long

kantri nau save tanimredio stesen bilong ol igo long Yumi FM, taimKasty i toktok olgetamoning, Mande i goFraide stat long 6 kilok igo inap 10 kilok.Kasty i kamap save

pes taim em save tok-tok long redio na savemekim liklik pani na olmanmeri na pikininihusat i harim Yumi FMsave lap na amamaslong em.Em (Kasty) i save

kisim tu ol sampelakain pilai, long mekimol manmeri save ringim

em long pilai, na winim sam-pela prais, ol pilai olsem biknem kompetisen ‘ges paia’na sampela moa.Nau em statim nupela so

ol i kolim ‘Papa Heni FukaSo’. Dispela so i kisim plesbilong ‘ges paia’ longwanem nogat kampani laiksponsaim, olsem na Kasty ikisim Papa Heni Fuka longkam amamasim ol manmerilong moning taim.Papa Heni Fuka em bilong

ples Tunofi na Moikepahauslain long Henganofi, in-sait long Isten Hailansprovins. Em i pinisim skulstendet 6 o gret 6 nau yusave kolim, na stap tasollong ples inap em kam daunlong Mosbi long 1977 na gowok olsem plantesin mangilong ples Abau.Papa Heni Fuka i no man

nating, em i lusim Abau nakam bek long Mosbi na wokolsem gadena long Yuni-vesiti bilong Papua Niugini.Taim Papa Heni Fuka i savegut long Mosbi, em i raunlong olgeta hap kona bilongMosbi na kisim wok longsampela bikpela opis olsemklina.Long 2009, Papa Heni

Fuka i go kisim wok klinalong PNGFM, mama kam-pani bilong Nau FM na YumiFM, taim PNGFM i kam longnupela opis bilong ol longGodens. Wanpela moningem go long opis bilong Kastyna askim em sapos em gatpipia long opis bilong emlong tok Iglis “Sani Boi, anyrabis is for mi or nating”Papa Heni Fuka i tok.Kasty harim dispela tok in-

glis bilong em na em i lap,

olsem na Kasty kisim tingt-ing long bringim em kamlong so long mekim ol man-meri na pikinini lap na ama-mas long moning taim.Nau, Papa Heni Fuka em i

wanpela biknem man trulong planti ol manmeri napikinini i save laik harim kainol tok pilai na tok inglis bi-long em taim em i save storiwantaim Kasty long dispelaso bilong tupela.Dispela yia, Yumi FM i

wok redi long amamasimbonde bilong em wantaimwanpela raun i go long olwan wan taun long kantri.Na sapos sampela gutpelalain i gat tingting long spon-saim em, Papa Heni Fukabai kamap long taun bilongyu, na bai yu ken lukim stretnus pes bilong em.

Papa Heni Fuka save pulim yau bilong planti

Program bilongWanwan De

EM TASOL: Papa Heni Fuka na Kasty wantaim trofi bilong tupela ol winim long Media Awod 2010long so bilong tupela long moning

Page 15: Maritim Hukkisim!! plantimeri strongim HIV/AIDS€¦Papua New Guinea: A Study with the WR Car-penters Workforce (Wok Painim long kamap bi-long AIDS long ol ples long Papua Niugini)

NEWS REPLAY11.30PM Australia Network

MANDE, FEBRUERI 1 2010

5.00AM G JOYCE MEYERReligious Program

5.30AM G TODAY11.00AM AUSTRALIA NETWORK2.59PM STATION OPENKIDS KONA3.00PM G MAGICAL TALES3.30PM G HI-54.00PM G THE PYRAMID4.30PM G THE SHAK5.29PM G EMTV NEWS UPDATE5.30PM G MILLIONAIRE HOT SEAT6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS

6.30PM G A CURRENT AFFAIR7.30PM G TOK PIKSAThe best of 2010 Tok Piksa stories…7.57PM EMTV TOK SAVE8.00PM PG

9.00PM M SEA PATROL10.00PM PG 20 TO 1:

11.00PM G NATIONAL EMTVNEWS REPLAY

11.30PM Australia Network

TUNDE , FEBRUERI 2 2010

5.00AM G JOYCE MEYERReligious program

5.30AM G TODAY

KIDS KONA3.00PM G MAGICAL TALES3.30PM G HI-54.00PM G THE PYRAMID4.30PM G THE SHAK5.29PM G EMTV NEWS UPDATE5.30PM G MILLIONAIRE HOT SEAT6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM G A CURRENT AFFAIR7.00PM PG ADVOCATES OF CHANGE7.57PM EMTV TOK SAVE8.00PM M ARMY WIVES9.00PM PG RAISING THE BAR10.00PM M GREY’S ANATOMY10.00PM M 20 TO 1:

11.00PM G EMTV NEWS REPLAY11.30PM AUSTRALIA NETWORK

TRINDE, FEBRUERI 3 2010

5.00AM G JOYCE MEYERReligious Program

5.30AM G TODAY1.00PM G ONE DAY – AUSTRALIA vENGLAND **LIVE** Venue: AdelaideOval, Adelaide.4.57PM EMTV TOK SAVE5.00PM G MILLIONAIRE HOTE SEAT5.30PM G ONE DAY – AUSTRALIA vENGLAND **LIVE** Venue: Adelaide Oval,Adelaide.6:00PM G NATIONAL EMTV NEWS6.30PM G ONE DAY – AUSTRALIA vENGLAND **LIVE**Venue: Adelaide Oval,Adelaide.

9.05PM G CRIME STOPPERS9.10PM EMTV TOK SAVE9.15PM G THE WORLD AROUND USTBA

10.15PM M WEDNESDAY NIGHTMOVIE: TBA

11.00PM G NATIONAL EMTV NEWSREPLAY

11.30PM AUSTRALIA NETWORK

Sir Hugo mas rausim olros ain sip bilong emPlanti ol nupela lain long Wewak iguria long lukim wanpela sip bi-long foma memba bilong palamen,Sir Hugo Bergusher i sindaunantap long rif arere long nambislong Meni. Narapela sip bilong emi ros na mekim nambis luk nogutstret arere long Wewak YotKlab. Bikman ya bai mekim wan-pela samting long rausim ol rosain ya o?Ol Hailans lida sapotim yet SifSomare

Bung bilong ol biknem lida bilongHailans rijon long Wewak las wikFonde i soim olsem ol i stap yetwantaim lapun Gren Sif Somare.Olsem na oposisen bai painim hattru long surikim ol.

Madang MP na Gavanastap we?Ol pipel insait long Madang tauni wok long poret nau long draivlong rot long taun bikos plantipot-hol pulap tru long taun. Sam-pela baret i go bikpela raun warapinis. Ol pipel i askim yet GavanaAmet na Madang MP, Buka Malaii go we tru na kain ol samting i

kamap na nogat wok long stretim.Is Sepik lukim senistasol lukautim mas stapWewak taun long Is Sepik i kisimbikpela toktok tru i kam long olpolitikal lida long taim bilongopim nupela maket, jeti na polisstesin olsem ol pipel i masrispekt na lukautim ol dispelasamting nesenel gavman na ova-sis lain olsem Japan gavman igivim ol.

Tokwin Tasol

TORO

BIABIA

EMTV Television Guide

Ansabilonglas wikSudoku

Ansabilonglas wikPasol

TOKWIN

Janueri 27 - Februeri 2, 2011 Wantok P19komik

KANAGE

Ol Progrem na Taim iken senis...

Page 16: Maritim Hukkisim!! plantimeri strongim HIV/AIDS€¦Papua New Guinea: A Study with the WR Car-penters Workforce (Wok Painim long kamap bi-long AIDS long ol ples long Papua Niugini)

Dia LaiplainNAU mi wokim Gret 10 long wan-

pela Hai Skul, na mi laik greduet nago long Sekonderi skul na bihainlongwanpela yunivesiti. Tasol bikosstep mama, ol brata na susa i nosave mekim gut long mi, ating dis-pela bai no inap kamap.Taimmi save stadi, ol i save diste-

bim o mekim ol samting longbagarapim tingting na wok na taimmi tokim ol long stopim dispelapasin, ol i save tromoimol tok nogutlong mi. Mama bilong ol i savesapotim ol tu. Papa i no savemekimsamting long stopim ol. Papa i binlusim mama bilong mi tru taim em ibel long mi. Mama i bin wok longlukautimmi long Gret 1 inap long 8.Em i skulim mi tu long Kristenpasin. Tasol papa i bin askim milong trensfe i go long stap wantaimnau famili bilong em long wokimGret 9 na 10 na mi stap wantaim ol.Maski mi wok long bungim ol kain

hevi olsem, taim mi wok bai milukautim mama, papa, na stepmama na ol pikinini. Mi laik bai ol iluksave olsem mi laikim ol olsemtasol Jisas i laikim ol.Na mi tingting pinis long stap

wantaim mama tru bilong mi bihainmi pinisim skul bilongmi. Em i oraitlong go bek long tru tru mama bi-long mi?

Neglected Daughter

Dia PrenTenkyu long rait i kam long mipela na

tokim mipela long wari bilong yu. Em ino isi long stretim dispela kain hevi.

Mipela i luksave long pilings bilongyu taim step mama na ol pikinini bilongem i no sapotim yu. Tasol mipela i toktenkyu long yu olsem olsem maski ol iwokim nogut long yu, yu no kros o laikbekim. Yu laki olsem yu gat gutpelamama husat i bin skulim yu long gut-pela Kristen pasin. Tasol planti famili ino save serim ol gupela bilip na pasinolsem yu na ol i painim hat long stapwantaim.

Pren, yu toktok long ol wari yu gatwantaim papa bilong yu? Sapos nogat,i moabeta yu painim taim na toktokwantaim em long ol.Em inap singautimfamili bung na toktok long dispelasamting. Yu ken toktok long mama trubilong yu long dispela wari yu gat longen na em i ken toktok long papa longtraim stretim.

I moabeta yu strongim yu yet napainim ol poroman husat inap helpimyu na laip bilong yu i ron gut. i gat yutgrup long sios bilong yu? Sapos i gat, imoabeta yu joinim ol na kamap hap bi-long grup.

Em i no isi, tasol yu bin strong nastap na mipela i bilip olsem yu kenstrongim yu yet na stap. Mipela i bilipolsem i nogat rong long go bek longmama stret bilong yu bihain yu pinisimskul bilong yu, tasol i moabeta yu tok-

save long papa bilong yu nogut sam-pela kain kros i kamap.

Yu tok bai yu helpim olgeta lain bi-long yu long tupela sait wantaim na igutpela olsem yu gat gutpela lewa i nosave kros na laik pasin yu gat long en.

I moabeta yu go lukim wanpelapasto o tupela gutpela Kristen na ol iken givim yu ol gutpela tokstia.

Pren, yu go het long pre na bilip longGod bikos em i save long wanemsamting i gutpela long yu. Ritim Proveb3:5-6.

Bikpela i ken stiaim wokabaut na laipbilong yu.Pren bilong yu,Laiplain.

Sapos yu gat wari, raiti kam long Lifeline, P OBox 6047, Boroko, NCD.Telipon: 3260011. Raitimtrupela nem na etres bi-long yu na bai mipela iken salim bekim longpas bilong yu. Baimipela i no inap putimtrupela nem bilong yulong stori.Laiplain

Kam pulim taitimWANPELA taim, bikpela san tru naKanage i stap long Kamkumu Bloklong Lae Siti. Olgeta manmeri longhaus i go pinis long wok na turangui was stap long haus. San i hot truna em i sindaun aninit bilong diwaimango na sepim maus gras bilongem i stap. Em i harim dua bilong geti pairap na em i tanim na em i lukimwanpela yangpela naispela meriwantok ples bilong em i wokabaut ikam wantaim bikpela smail, lap naem i tok, “Hey Kanage! Yu sepimantap gras na bihain yu sepim aninitgras tu.”Kanage i lap nogut tru na tanim natokim meri olsem, “Yu kam pulimtaitim brata ya i stap na bai misepim aninit.” Na em i lap i dai tru istap. Meri ya i laik lap tasol em ipasim bel na bekim na i tok, “Yutaitim wanpela rop long diwai longmango na sepim em.”Meri i tok pinis na em i laip i dai trui stap na turangu Kanage i nogatmoa long bekim na em i belhatnogut tru olsem na em i kirap ronimmeri wantok ples i go aut long bikrot na singaut tokim em, “Yu rabisdram noken kam bek long hia.”

Alois SamKanage

Mi no save longdispela ring

TRIPELA mun i go pinis na wanpelawantok bilong Kanage i kam longlukim em long haus bilong en.Long dispela taim sik i pamim Kan-age nogut tru na em i slip long hauswin long baksait na em i no harimporo bilong en i kam. Em i slip i stapna poro bilong en i kam singautklostu long iau bilong en. “Kanage,Kanage. Yu orait o nogat. Em mi ya,Golum.” Man taim em i harim nemem i ting em i stap insait long piksabilong Lord of the Rings na em itingim pes bilong en na em i singautantap stret na tok, “Aya, Golum, mino save long dispela ring. Em Frotokisim. Froto. Froto. Haskim Froto.Plis lusim mi yah. Mi no mekim wan-pela rong. Mi lukim piksa tasol yah.”Man, taim poro bilong en i harimdispela em i kisim traipela diwai napaitim Kanage long wanem em i tingem i tokaut long ring bilong meribilong en we i bin paul long haus bi-

long ol. meri bilong en i bin rausimlong soim poro bilong en olsem em ino marit.Meri bilong en i save paul raun raunna wanpela taim em i haitim ring naem i no save long wanem hap em iputim. Taim masta i askim em em igiaman tok olsem em i pundaun.Tasol man bilong en i bin harimolsem em i save paul na em i kamlong askim Kanage sapos em i harimsampela stori long dispela.“Yu tasol paul wantaim meri bilongmi ah!” Kanage pilim pen na opim aina em i lukim poro bilong em na itok, “Olosem vanem na yu paitim mii stap. Yu sanapim bris. Kilia i ko.”Na tupela i pait i go i kam i go inapsan i go daun.

Wanpis mangiLae siti

Raun wantaim Kanage olgeta wikP20 Wantok Jenueri 27 - Februeri 2, 2011 kanage/penpren na laiplain

NEM: Philipi Jonathan HiwayeKRISMAS: 19 (man)DRES: C/O New Tribes Mission, P.O.Box 1079,Goroka EHPSAVE LAIKIM: Pilai soka, mekim pani, raun long bus,fising, raitim pas na lukim niupela ples

NEM: Yasling NoenoKRISMAS: 18 (man)ADRES: Kotidanga Primary School, P.O. Box 117,Kerema, Gulf ProvinsSAVE LAIKIM: Pilai volibol, stori, painim abus longbus, harim musik, go Lotu na ridim ol buk.

NEM: Boldon SukoKRISMAS: 23 (man)ADRES: Kilipau Village, P.O.Box 96 Vanimo SandaunProvinsSAVE LAIKIM: Pilai volibol, pilai soka, raitim pas nasenisim Presen.

NEM: Benard WaiKRISMAS: 22 (man)ADRES: Kilipau Village,P.O.Box 96 Vanimo SandaunProvinsSAVE LAIKIM: Pilai Soka, senisim presen, raitim pasna mekim pren (Painim Meri long maritime)

NEM: Ben IwiKRISMAS: 27(man)ADRES: Kilipau Village, P.O.Box 96 Vanimo SandaunProvinsSAVE LAIKIM: Pilai soka, volibol, raitim pas nasenisim presen.

NEM: Belden WanguKRISMAS: 20 (man)ADRES: Kilipau Village, P.O.Box 96 Vanimo SandaunProvinsSAVE LAIKIM: Senisim presen, raitim pas, harimmusik, mekim Pren na painim meri wanpela long mar-itim.

NEM: Augustine PinuKRISMAS: 18 (man)ADRES: Kilipau Village, P.O.Box 96 Vanimo SandauProvinsSAVE LAIKIM: Raitim Pas, harim musik, senisimprensen na pilai soka

NEM: Sheena DogbatseKRISMAS: 26 (meri)ADRES: U.C.C. Cape Yars, P.O. Box UC- 340 U.C.Ccentral/ Reg, Ghana West Africa. Phn: 00233 - 2750– 82973SAVE LAIKIM:Mekim Pren, senisim presen, go Lotu,raun na painim haus man long maritim na stap gutoltaim.

NEM: Paul TelapeKRISMAS: 20 (man)ADRES: The University of Papua New Guinea, MtHagen open Campus, P.O. Box 90, Mt Hagen WesternHighlands ProvinsSAVE LAIKIM: Pilai rakbi, basket bol, volibol, storilong tumbuna na pani storis, pilai gita na arapelamusik, go Lotu na mekim Joke.

NEM: Monita RaioKRISMAS: 21 (meri)ADRES: Lae Ever Clean, P.O. Box 167 Konedobu, NCD.SAVE LAIKIM: Go Lotu, raitim leta, harim musik,pilai bol gem, swiming, gadening, singing, kuking, londri,riding buklet, pilai gita, mekim pren, sharing, luk aftahaus utensils na foldim kolos

Step mama na femilidainim mi...

Ol skwat!Salim ol gutpela Kanagetok pilai i kam long:Kanage Tok PilaiP.O. Box 1982,Boroko, NCDPort Moresby.

Email: [email protected]

Page 17: Maritim Hukkisim!! plantimeri strongim HIV/AIDS€¦Papua New Guinea: A Study with the WR Car-penters Workforce (Wok Painim long kamap bi-long AIDS long ol ples long Papua Niugini)

Janueri 27 - Februeri 2, 2011 Wantok P21bisnisnius

Stretim rot sistemlong hailans rijenHEVI bilong sosel we i pas long lona oda na kompensesen i bikpelahevi we i pasim tingting bilong stre-tim Hailans Haiwe na ol arapela rotlong kantri.Ol provinsel wok menesa long 5-pela Hailans provins i tokim CIMCwoksop we i bin kamap longGoroka i no longtaim i go pinis,olsem hevi bilong loa na oda natoktok bilong kompensesen i as bi-long pasim gutpela kamap bilong olrot.Wantaim sot bilong kamapim gut-pela rot, sik HIV AIDS tu i kamapimnarapela hevi.Ol arapela hevi em long likliksave ol kontrekta i gat longkamapim gutpela rot.Dispela malti-bilion LNG projek ias bilong sas em ol kontrekta imekim long gavman i haiarim ol.Ol hetman i tok planti ol nesenel

na provinsel rot i bagarap na ilaikim gavman long stretim.Kamap na stap bilong gutpela rotbai lukim kamap bilong ol arapelaguds na sevis bilong gavman i golong ol manmeri.Moa yet long ol manmeri i go longol maket na go insait long mekim olwok bisnis.Ol i tok gavman i mas katim inapmani long mani plen long strongimrot netwok long kantri.Na wantaim sapot long nesenelgavman em sapot i kam long olprovinsel gavman, bisnis haus nakomyuniti grup.Ol politisen long nesenel, provin-sel na lokol level i mas mekim wokbung na mekim wok bilong ol stretlong strongim ol rot long kantri.Ol i tok gavman i mas giviminap mani long Dipatmen bilongWoks bai em i ken mekim gut

ol wok bilong em.Gavman i mas givim gutpelasapot long Plent na Trenspot Brensbilong Woks na Trens bai ol i gat ol-geta masin ol i mas gat long mekimwok.Wantaim dispela ol i tok gavmani mas lukim olsem pe na stap bilongol profesenal opisa olsem ol enjiniana ol seveia i mas gutpela longlukim ol i stap yet wantaim gavman.Sapos nogat dispela bai lukim olbai lusim gavman na go longpraivet sekta na painim wok.Ol i askim gavman long em i mashariap kamapim dispela lo we i kenpasim ol papagraun long ol i no kenaskim tumas long kompensesenlong graun bilong ol taim gavman imekim rot.Ol i tok kamap bilong dispela lobai lukim kamap bilong ol gutpelarot long rijen.

BIKOS long hevi bilong nogat gutpela wok sapot sin-gaut nau i go long gavman long kamapim wanpelakopi benk.Francis Warigiso, wanpela longtaim kopi fama longIsten Hailans, i tok ol ejensi olsem Kopi Indastri Ko-poresen (CIC) i no save givim kain sapot ol i masgivim long kamapim na strongim wok kopi long kantri.Em i tok kopi i wanpela bikpela komoditi longmekim mani bilong kantri na olsem gutpela luksave imas go long em.Long sampela taim nau CIC na ol ejensi we wokbilong ol i save pas long wok bilong kopi i no save goraun na helpim ol fama long wok bilong ol.Long dispela as namba bilong salim kopi i go autlong kantri i go daun.“Kopi indastri i mekim planti mani bilong kantri tasolmani i kam i go we?“Mi bilip sapos mani i stap long sampela hap wegavman i save long em, em i mas yusim dispela manilong kamapim nupela benk.I gat ol pablik mani we gavman i mas yusim longstrongim wok bilong kopi indastri long sapotim olmanmeri bilong bihain taim,” Warigiso i tok.Warigiso husat i bipo politik man i lusim politik nastrongim kamap bilong ol Namauka na Lupae kopibisnis divelopmen grup i tok em i bikpela samtinggavman i mas givim sapot bilong em nau.Sapos em i wet sampela taim bihain gen dispelabai lukim pundaun bilong indastri.“Planti kopi fama, produsa, baia na stekholda i noamamas long sevis em CIC na ol arapela gavmanejensi i mekim long dispela taim.”Em i tok CIC i givim laisens bilong ekspotim kopi igo long ol lain husat i no nogat save long divelopimna strongim indastri.Levi em ol ekspota i kisim long salim kopi i go aut imas go bek long ol fama long strongim tingting bilongol long skruim dispela wok.Long Fimito ples ausait long Goroka, wanpela gut-pela fama, husat i groim rais tu i tok mani we CIC ikisim long kopi em i mas yusim long helpim ol lokolfama gen.Moa mani ol i mas givim long kamapim ol kopi ne-seri long wanwan ol distri.Warigiso i tok planti ol Papua Niugini manmerihusat i papa bilong ol kopi grup i mekim wok gut longbisnis bilong ol.Dispela ol grup i laikim sapot long gavman longbungim sas i kamap long guds na sevises.

Fama askim longkamapim kopi benk

LAIKIM GUT-PELA ROT:Wok stretimlong DauloPass, Isten

Hailans. Poto:FAIL

Luksavelong olston

SEKIM PASTAIM: Long poto em Minarel RisosesAtoriti (MRA) Sinia Meping Jiologis, Isabella Abiari,husat i lukluk long ol ston long save long hamas makbilong minarel, olsem sapos em i gol o kopa, i staplong em. Dispela ol ston em George Gawi, wanpelapraivet konsalten, i kisim i go long MRA opis longopis i sekim. MRA, arere long wok em i gat longlukautim wok na ron bilong wok maining indastri longkantri, i save mekim ol arapela wok olsem sekim olston ol manmeri i save kisim i go long opis long savesapos ol soim stap bilong gol, kopa o arapela mineralwe dispela ol ston ol i kisim i kam long em.

Page 18: Maritim Hukkisim!! plantimeri strongim HIV/AIDS€¦Papua New Guinea: A Study with the WR Car-penters Workforce (Wok Painim long kamap bi-long AIDS long ol ples long Papua Niugini)

Fred Besari (NARI) i raitim

WANPELA pailot projek bilongNesenel Agrikalsa Risets Institut(NARI) long skul bilongkamapim na lukautim ol kakaruki kamap na pinis gut long Kom-peri Veli, Kainantu, Isten HailansProvins i no longtaim i go pinis.Dispela kos i kisim inap 6-pela

wik olgeta.Dispela kos i kamap bihainim tok

orait i kamap namel long NARI naKafetina Fama Koporetiv Sosaitilong Kainantu.Long lukim sapos ol fama i lainim

na save gut long samting ol i kisimskul long em, ol tisa i askim ol longmekim wanpela konsentret o kaikaibilong ol kakaruk.Long dispela taim planti kakaruk

fama long Papua Niugini i laik longlukautim ol broila o mit kakaruk.Bikos ol i ken gro hariap, i gat

planti mit na taim ol fama i salim oli mekim bisnis long em.Tasol taim ol fama i laik long

bekim bisnis long dispela sekta, oli save bungim hevi bilong kos longbaim kaikai na trenspot long go ikam.Long bungim dispela ol hevi

NARI i kamapim dispela skul longlukim ol fama i no lusim wok namani bilong lukautim kakaruk, tasoli skruim yet dispela wok.NARI i skulim ol fama long yusim

kaukau na tapioka long kamapimkaikai bilong kakaruk.Ol i kamapim kaikai long tupela

rot, wanpela em long lukim olmemeim kaukau na tapiok.

Narapela em ol i katim liklik nadraim long san.Ol i soim ol fama long Komperi

Veli long bungim ol finisa kaikaiwantaim kaukau olsem wanpelahap bilong lou eneji konsentreit na3-pela hap bilong kaukau.Long dispela skul ol fama i lain

long kamapim kain kaikai we ol iken kamapim long ol kakaruk wetripela wik olpela na 6-pela wikolpela. Long wanpela de olpela i golong tripela wik olpela, stat i go inaplong pinis bilong givim kaikai longol kakaruk.Stanley Hegins, wanpela fama

husat i kisim skul long dispela taimi tok em i amamas long kisim kainskul olsem.Em i tok dispela skul i opim ai bi-

long em long mekim kain kain

kaikai bilong kakaruk we bipo em ino save long em.Kamapim kaikai long kaukau na

tapioka i daunim tu namba bilongkaikai ol i save baim long stuaolsem 50 kilogrem kaikai i kam-daun long 30 kilogrem kaikai.Long taim ol kakaruk i gat 6-pela

wik ol i mas gat tu (2) kilogrem olong tu na hap (2.5) kilogrem.Albert Kirimpa, Siaman bilong

Kafetina Fama Koporetiv Sosaiti itok wok painim em NARI i mekimlong lukautim kakaruk na pik tu emi kamap long taim Sosaiti i traimlong daunim ol hevi pas wantaim olyangpela.Em i tok skul we ol fama i kisim

bai helpim ol gut long lukautimkakaruk bilong ol na painim rot longkisim mani long em.

P22 Wantok Jenueri 27 - Februeri 2, 2011 rurelindastri

Pailot NARI broila hauslong Komperi Veli

GavmanamamaslongSSSEPGAVMAN i amamas

long wok skruim bilong olprogrem olsem Smol-holda Sapot Sevises Ek-spensen Projek(SSSEP) we ol i go wan-taim plen bilong ol gav-man ejensi olsemNesenel Agrikalsa Divel-opmen Plen (NADP), Di-velopmen Stratejik Plen(DSP) 2030 na Visen2050.Deputi Seketari bilong

Agrikalsa na Laipstok Di-patmen, Francis Daink, itokaut long dispela longkibung bilong SSSEPlong Lae, MorobeProvins, i no longtaim igo pinis.Em i askim olgeta

ejensi husat wok bilongol i pas wantaim SSSEPlong ol i mas wok strongbai tingting bilong gav-man i ken karim kaikai.Em i tok dispela i tingt-

ing bilong gavman na ol imas bihainim.Wanpela tingting bi-

long Visen 2050 em longlukim ol manmeri i woklong mekim mani nastrongim ol yet long olsekta olsem agrikalsa.Na DSP yet i lukim

agrikalsa sekta olsembikpela sekta bilongkarim aut dispela tingt-ing.Wok bilong SSSEP

nau i kamap long tupelanupela provins olsemSentral na Simbu.Long dispela ol opisa

bilong SSSEP bai mekimwok long surukim nakarim aut wok divelop-men, humen kepasiti di-velopmen na ol arapelasamting.Mista Daink i tok ol

manmeri long woksopolsem tingting bilong ol imas sut i go long karimkaikai bilong tingting bi-long gavman.Long sapotim Deputi

Edministreta bilong Mo-robe Provinsel Gavman,Geoving Bilong, i tok ol itraim SSSEP long Mo-robe na Isten Hailans naem i wok na em bilip dis-pela progrem nau i kenkamap gut long ol ara-pela provins.Em i tok tenk yu long

Nu Silan Aid aninit longgavman bilong Nu Silanlong helpim wantim longK3 milion long karimautdispela progrem.

Liklik rais fama kisim helpimWANPELA liklik rais faming gruplong Hote ples long Salamaua, Mo-robe Provins i kisim gutpela helpimlong kamapim rais bilong ol yet.Dispela helpim i kamap taim Fran-

cis Daink, Deputi Seketari bilongAgrikalsa na Laipstok (DAL) i givimrais masin long ol.Tony Ase, Edministreta bilong

Huon Gulf i makim Hote grup longkisim dispela masin.Long ol ripot i kam long siaman bi-

long grup, George Mohoi, husat i tokHote ples i bin stat groim rais long2007.Long ol dispela taim ol i save wok-

abaut long longpela hap longkamapim rais bilong ol.Ol i save wokabaut i go long Sala-

maua stesin, kisim bot i go long Laena bihain go long Taiwan TeknikolMiccion mil long Bubia stesin na bi-hain kisim rais na i go bek long plesbilong ol. Dispela i bikpela hatwok.Tasol kamap bilong masin i sotimdispela hevi.Pastaim long dispela masin i go tu-

pela mausman bilong Hote faminggrup i bin kisim trening long yusimdispela masin long Erap long 2009.Bihainim dispela DAL i luksave

long kain opisa we Daink i givim raismasin long ol.I gat sampela tok i stap long Mem-

orandum bilong Agriment (MoA) weol lokol fama na DAL bai lukim dis-pela masin i wok.Long MoA tok i stap olsem lokol

grup i mas givim ripot long wan wanmun long ol kain wok ol i mekim longyusim masin na long trening ol igivim long ol manmeri long ples longyusim masin.TCP aninit long FAO i givim dis-

pela rais mil long grup. Na givim bi-long masin i bihainim progrem bilongInisitiv bilong Bikpela Prais bilong olKaikai (ISFP) na TCP/PNG/ 3201(E).As tingting bilong projek em long

givim helpim long ol manmeri long oli kamapim inap kaikai bilong ol.Aninit long dispela progrem FAO

wantaim givim bilong masin i savegivim tu sid bilong ol kaikai long ol lik-lik fama long groim.

Dispela em long redim ol manmerilong taim nogut.FAO i tok dispela i no namba wan

taim ol i givi kain helpim i go longwnapela iklik grup.Ol i givim wankain masin tu long ol

meri long Foe, Kutubu long SautenHailans Provins. Na wantaim longdispela masin ol i kisim tu 500 kilo-grem bilong TCS 10 rais sid.NARI na Misis Maria Linibi husat i

go pas long Wimen in Agrikalsa Di-velopmen Faundesin (WiADA).DAL i wokbung wantaim tu long Oil

Search long mekim ol wok agrikalsa.DAL i tok inap olsem 18000 fama

bai kisim helpim long dispela projek.

AMAMAS: Ol kakaruk fama bilong Komperi Veli i amamas na skelim kakaruk bilong ol bipo ol i salim. Poto: Fred Besari

Page 19: Maritim Hukkisim!! plantimeri strongim HIV/AIDS€¦Papua New Guinea: A Study with the WR Car-penters Workforce (Wok Painim long kamap bi-long AIDS long ol ples long Papua Niugini)

Janueri 27 - Februeri 2, 2011 Wantok P23olspotpoto

TOKSAVE: Salim ol spots Dro bilong yu kam long Feks; 325 2579, e-mel; [email protected] o kam lusim longWantok Niuspepa opis long Central Waigani, NCD.

PUTIM HAN: Pilaia bilongDream Inn2 (WA) na biruabilong em bilong Veupu2 itraim long kisim bal long gembilong ol long PrivateCompanies netbol resis longMosbi las wik Sande. POTO:Andrew Molen.

RON: Moses Arie bilongStingers i harim long tanimkona long namba tu beslong Mosbi sofbol gembilong ol agensim Dolphins.Dolphins i kam long baksaitlong winim Stingers 8-7.POTO: Andrew Molen.

KALAP: Vicky Rai bilong NFA 1 i kisimwanpela bal long gem bilong ol agen-sim Finance insait long PublicServants netbol resis long Mosbi laswik Sarere. POTO: Andrew Molen.

NARAPELA GEM: Bipo Kumul, Gimapau Keimelo (holim bet)i no pilai ragbi lig moa tasol nau i traim han bilong em kriketwantaim Raukele. POTO:

Page 20: Maritim Hukkisim!! plantimeri strongim HIV/AIDS€¦Papua New Guinea: A Study with the WR Car-penters Workforce (Wok Painim long kamap bi-long AIDS long ol ples long Papua Niugini)

P24 Wantok Janueri 27 - Febueri 2, 2011 spotlaipstail

Kalap na paitim VolibolWANPELA gem we planti moa man-meri long Papua Niugini save laikpilai taim ol i stap nating o i kamaplong wanpela bung o long hatim skintasol long avinun em volibol.Em i gutpela gem bilong amamas

na pilai na planti ol yangpela manmerisave mekim taim ol i bung wantaim.Volibol i no hatpela gem long pilaim

na i no ol yangpela tasol i save pilai.Tasol volibol em i wanpela bikpela

gem tu na i save kamap long OlimpikGems.Ol lain husat i save long pilai gut i

save stap insait long ol wanwan kom-petisen o resis bilong ol yet olsem olarapela spot na ol pilaia husat imekim gut i save makim provinsna kantri bilong ol long olbikpela tonamen insait longkantri na ovasis tu.Stail bilong pilai volibolLong volibol, 6-pela man long

wanwan tim i save pilai insaitlong wanpela kot. Ol i ken pilaimdispela gem antap long gras ograun tu.Long narapela stail bilong voli-

bol, ol i save pilai long nambiswe i save gat tupela pilai tasollong wanpela tim.I gat wanpela net i stap namel

long dispela tupela tim na ol pi-laia i save traim long paitim bal igo daun long kot bilong nara-pela tim.Wok bilong narapela tim em

long traim na pasim dispela ballong paitim gaun.Wanem tim i paitim bal i go

daun long kot long sait bilongnarapela tim i save kisim poin.Sapos narapela tim i mekim

asua tu long paitim bal o i paitimbal i go autsait long kot, em poinbai go long narapela tim.Ol pilaia i mas paitim bal long

han bilong ol tasol sampela taimol i ken yusim ol arapela hap bi-long bodi bilong ol olsem lek,bros, het o sholda tu.Long statim gem, wanpela pi-

laia i save go autsait long mak,baksait long kot na sev o paitimbal i go hapsait long narapelatim.Tripela pilaia i save sanap

klostu long net na tripela i savesanap baksait long ol na bihainol i save senis.Ol pilaia long baksait i save

salim bal i kam long narapelalong fran na em i save setim oputim i go antap bilong narapelapilaia long kalap na paitim i golong hapsait long traim na skoa.Wanwan tim na pilaia i save

gat ol stail bilong ol pilai we ol ikamapim long paolim narapelatim.Tasol wanpela tim i ken paitim

bal tripela taim tasol bipo ol i ol ipaitim i go long narapela tim.Volibol i gat bal bilong ol yet

we i no wankain olsem basket-bol, soka na netbol bal.

Planti toktok i kamap long husat trui mekim namba wan bal bilong voli-bol.Sampela i tok Spalding i mekim pas

long 1896 na sampela i tok bal ikamap long 1900.Stat bilong volibolVolibol i stat long Februari 9, 1985

long Holyoke, Massachusettslong Amerika long han bilong

William G. Morgan.Dispela em 4-pela yia bihain long

Dokta James Naismith i kamapimbasketbol long Springfield insait longMassachusetts tu.Basketbol i wok long gro long dis-

pela taim.Dokta Naismith i wankain tu olsem

Morgan husat i wok wantaim YMCAolsem wanpela fisikol edukesendairekta.Em i kamapim wanpela gem we em

i kolim Mintonette we ol i ken pilai in-sait long haus na kain kain namba bi-long ol pilaia long ol tim i ken pilailong wankain taim.

Insait long dispela gem, em ibungim ol stail bilong pilai bilongtenis, hanbol (handball) na basketbol.Ol loa na stail bilong pilai

Mintonette (volibol) we Morgan i binraitim namba wan taim tru em i noolsem long nau.Tasol dispela i senis i kam na long

1896, Alfred Halstead, wanpela manhusat i lukluk long gem long nambawan taim ol i pilaim long IntanesenelYMCA trening skul (nau SpringfieldCollege), i senisim nem bilong gem igo long “volley ball”.Bihain dispela nem i kamap wan-

pela tasol olsem “volleyball” (volibol),we yumi save long en tete.Halstead i givim dispela nem bi-

hain stail bilong pilai we ol pilaia isave sutim bal i go antap wantaimhan bilong ol.Intanesenel YMCA trening skul

i go pas long pilaim dispela gemna kisim i go olgeta hap longAmerika olsem ol i mekim longbasketbol.Namba wan kantri autsait long

Amerika long kisim na pilai volibolem Canada long 1900.Intanesenel ogenaisesen bilong

volibol, Fédération Internationalede Volleyball (FIVB), i kamap long1947 na namba wan wol sempi-onsip bilong ol man i kamap long1949 na bilong ol meri long 1952.Volibol i surik i go long ol ara-

pela kantri tu long Yurop (Europe)olsem Itali na Nedalens (Nether-lands) na Brasil (Brazil) long SautAmerika.Volibol i go insait long Olimpik

Gems long 1924 long Paris nanau em i wanpela bikpela spotlong dispela gem.

Volibol long Papua NiuginiVolibol long i kamap long PNG

wankain taim olsem basketbol,dispela em long 1970’s na ‘80’sna i kamap strong long 1990’s ikam.PNG Volibol Federesen i lukau-

tim dispela gem long PNG na ol-geta yia i save gat nesenelsempionsip.Ol tim na pilaia i mekim gut long

dispela ol tonamen i save makimkantri long ol Intanesenel gemovasis.PNG no salim wanpela tim i go

long wol sempionsip yet tasol emi gat nem long kamapim strong-pela gem insait long Pasifik naOsenia rijen.Volibol i save kamap strong

long Sentral, Galp, Oro, Morobe,Madang na Sepik provins tasolem i wok long kamap strong insaitlong ol arapela provins tu olsemBogenvil.PNG gat sans long kamap

strong yet long volibol tasol inogat gutpela ol samting bilongpilai na trening we ol pilaia i kenyusim long mekim ol i kamap gut-pela moa.

VOLIBOL

Page 21: Maritim Hukkisim!! plantimeri strongim HIV/AIDS€¦Papua New Guinea: A Study with the WR Car-penters Workforce (Wok Painim long kamap bi-long AIDS long ol ples long Papua Niugini)

Janueri 27 - Februeri 2, 2011 Wantok P25spotnius

Tigersbaitestim tupelaPNGmangi

GIDEON Simon na Nathan Malbakbilong AFL PNG akedemi gat sanslong pilai long Australia na kisim moaekspirens taim AFL klap bilong Aus-tralia, Richmond Tigers i kisim tupelai go trening wantaim ol.Simon na Malbak husat tupela

wantaim i gat 16 krismas, i lusimkantri long Sande las wik na i go longMelbourne we ol bai stap wanpelawik long kisim trening na tes wantaimol Tigers.Ol i go wantaimAFL PNG menesa,

Walter Yangomina na long Mande inap tete ol i wok long stap insait longstrongpela trening bilong pri sisen nabai pinis long tumora (Fraide).Tigers em i wanpela bikpela AFL

na spots klap na dispela tupela pilaiabai kisim gutpela ekspiriens tru longliklik taim ol i stap wantaim klap.Wanpela opisa bilong ol Tigers,

Mathew Clarke, i luksave long Simonna Malbak long 2009AFL PNG talenkem long Goroka.Long dispela taim i nap nau, ol

Tigers i wok long lukluk long divelop-men bilong ol.Simon na Malbak i kamapim

strongpela gem bilong PNG long Dis-emba, 2010 long AFL Osenia YutKap long Tonga we PNG i bin winimtu.Pilai bilong tupela long hap i ama-

masim Clarke gen long hap na em iaskim tupela long go wantaim emlong Melbourne bai klap i ken testimtupela long save na strong bilong ollong gem.Simon, bilong Mt Hagen, i tok em i

amamas na i lukluk tasol long wanemol gutpela samting i ken kamap longem long bihain taim aninit long dis-pela progrem.“Mi amamas tru long kisim dispela

sans na mi laik lainim planti samtinglong dispela ekspiriens.“AFL PNG Akedemi mekim na Mi

na Gideon i gat sans long pilai na di-velopim gem bilong mipela na nau milukluk long pilai long Australia,”Simon i tok.

LUKSAVE: Simon na Malbak (baksait) i gat sans long pilai AFL long Australia. POTO:AFL PNG.

Redi longPasifikGems

Andrew Molen i raitim

7-PELA mun moa i stapbipo long 2011 PasifikGems i kamap longNoumea, Nu Kaledoniana Papua Niugini statimpinis ol wok redi bilongen long salim wanpelatim i go.PNG i lukluk long

salim bikpela tim tru i gobilong wanem bihainlong Nu Kaledonia baigem i kam long PNGlong 2015 na ol i laikyusim dispela long redilong en.Bikpela namba bilong

ol pilaia na ofisol wan-taim bai go we namba oli lukluk long en em i moalong 400 manmeri.Tasol dispela namba

bai senis bihain long ol-geta spots i tokaut na

redim ol etlit bilong ollong pinis bilong dispelamun.PNG i soim laik long

stap insait long 25 spotsnamel long 28 we baikamap long hap dispelayia.Ogenaising komiti bi-

long 2015 gems longPNG tu bai go longlukim ron bilong NuKaledonia gems nakisim sampela tingtinglong ol bai ronim gemlong PNG olsemwanem.Dispela komiti bai no i

nap stap wantaim PNGtim tasol bai lukluk longpilai na ron bilong tim tulong hap.Pasifik Gems long Nu

Kaledonia dispela yiabai kamap long Ogas 27i go long Septemba 10.

Schwarzer mekim rekotGOLI bilongAustralia, MarkSchwarzer i mekim rekotlong Trinde dispela wik taimem i kamap longpela taimplaia bilong ol.Schwarzer. 38 krismas, i

pilaim 87 gem bilong emwantaim Australia we iwankain olsem Alex Tobinhusat i bin pilai bilong Aus-tralia namel long 1988 na1998.

Dispela rekot bilongSchwarzer i kamap longsemi fainols gem bilong oltasol i luk em bai brukimdispela rekot bilong wanemAustralia nau bai go insaitlong fainol bilong Esia kapresis.

REKOT: Schwarzer i putimmak olsem wanpela long

taim pilaia bilongAustralia.

Planti gren fainol pilaia i stapi kam longpes 28

Hukula husat bai go pas olsemteknikel na pilaia edvaisa.Bod i tok tu olsem bai gat ol trail

gem bilong seleksen we em bailukluk long kisim sampela moa pi-laia.Ol i tok orait tu long Kainantu i

ken putim wanpela tim insait longdispela ol trail gem.Tripela trail gem bai kamap long

Janueri 23, Janueri 30 na Februari6, dispela yia.

Tupela tim, Lahanis White na La-hanis Red, bai stap insait long dis-pela salens.I gat 20 pilaia i long wanwan tim

na olgeta i kam long Goroka lig.Lahanis White tim em; Lapule

Yuasi, Spiro Mikaiwe, Jerry Akepa,Kevin Inagafa, Robert Laki, JasperPhilip, Francis Mile, WesleyMuhukule, Bernard Warlock, KutaLomutopa, Philip Uvovo, Luhule In-apero, Webi Olege, George Abba,Fred Tom, Limu Willie, GeorgeWena, Terry Wellington, Damien

Bage na Danny Saho.Lahanis Red tim em; Henry

Starky, Kigsley Rex Jaggie, Ken-neth David, Shedrick Singip, Ku-muno Maima, Jackson Famundi,Philip Maino, Nickson Kemutefa,Junior Ken, Gosilla Urakusie,Rocky Seko, Api Warigiso, CliffyApo, Tove John, Johnson Wei,Arnold Luvite, Garry Gena, Park-ingson Gowage, Pasu Avani naSpencer Kozae.Olgeta trail gem bai kamap long

NSI pilai graun long Goroka yet.

Page 22: Maritim Hukkisim!! plantimeri strongim HIV/AIDS€¦Papua New Guinea: A Study with the WR Car-penters Workforce (Wok Painim long kamap bi-long AIDS long ol ples long Papua Niugini)

P26 Wantok Janueri 27 - Februeri 2, 2011 nrlnius

‘Wolfman’ naStuart kam bek

long ManlyKosa lukluk long Hodges

WOLFMAN: Williams i bilip Manlyi ken go antap gen olsem bipo.

Roosters no wari longbagarap bilong Carney

PLANTI manmeri save long DavidWilliams olsem “Wolfman” tasol long2010, ol i no harim nem bilong em liklikbilong wanem em i no bin pilai.Williams i bin kisim bagarap long solda

bilong em na i kisim operesen long stre-tim we i lukim em i no pilai wanpela yiaolgeta.Nau, Williams i kam bek na dispela

nem “Wolfman” bai pairap gen long NRL.Narapela Manly pilaia husat tu i no pilai

las yia em fulbek, Brett Stewart, bilongwanem em i kisim bagarap long lek skrubilong em.Tupela i kam bek long tim na i redi long

strongim Manly gen dispela yia.Pawa prop fowet bilong Manly, George

Rose, i tok kam bek bilong Stewart em igutpela wankain olsem ol i kisim wanpelanupela pilaia i kam insait long tim.“Em i gutpela long em i kam bek bilong

wanem em i wanpela pilaia na i save ki-rapim skin bilong ol mangi long pilai nami save ol tu bai amamas long lukim emi kam bek,” Rose i tok.Rose tu i kisim bagarap long lek bilong

em tasol i bilip em i nap kam bek pilai dis-pela yia yet.Manly bin painim hat liklik long gem bi-

long ol las yia tasol i bin inap long pinisinsait long Top eit.Planti nupela pilaia i bin joinim tim long

2010 bihain long planti ol sinia pilaiaolsem Steve Menzies, Matt Orford,Williams na Stewart i no stap.Williams i bilip Manly i ken pilai dispela

yia olsem ol i mekim long 2008 taim ol iwinim gren fainol.“Sholda i orait nau, mi kam bek long ful

trening na mi lukluk tasol long pilaimnamba wan gem bilong mi gen,” Williamsi tok.Dispela em i namba tu solda operesen

bilong Williams na em i tok dispela soldai wok long drai na kamap strong olsemnarapela nau.“Trening i wok long kamap gut tasol mi

pilim olsem nupela man gen long timtasol mi lukim olgeta i trening hat tu na mibilip mipela bai strong dispela yia na i kengo bek antap gen olsem mipela i bin stapbipo,” em i tok.

OL Sydney Roosters i no wari long lusimTodd Carney husat i kisim bagarap longsangana bilong em na bai no inap pilailong namba wan hap bilong dispelasisen.Ol i bilip olsem dispela bagarap bai

givim em sans long malolo gut moa naem i ken redi long pilai gut moa taim emi kam pilai dispela yia.Carney bai no inap pilaia 8-pela wik we

bai lukim em i no stap insait long ol traielgem na tu long namba wan hap bilongNRL sisen.Fulbek, Anthony Minichiello i bilip ol bai

lukim strongpela moa gem bilong Carneytaim em i kam bek long dispela malolo.Kosa, Brian Smith i tok em i no gutpela

long lukim ol pilaia bilong yu i kisimbagarap tasol em i tok Carney na em yeti amamas long dispela malolo bai em iken redi gut long pilai gen bihain.Smith i tok bodi bilong em i kisim

bikpela hevi long pilai long sisen pinis na

bihain long sisen, i go pilai bilong Aus-tralia gen long intanesenel gem.“Moa malolo em i kisim bai em i kamap

gutpela moa long yia i go,” em i tok.

MALOLO: Roosters i bilip Carney baikam bek strong bihain long malolo bi-long em.

KOSA bilong BrisbaneBroncos, Ivan Henjak i bilipolsem Justin Hodges i kenstrongim ol yangpela pilaiadispela yia na karim tim i golong gren fainol.Henjak i tok dispela bai

stap long Hodges yetsapos em i fit na i hangrestret long pilai na winim olgem.Hodges i brukimwanpela

masol long lek bilong emna i no pilai long 2010 sisentasol dispela yia em i soimpinis gutpelamak long tren-ing na i mekim kosa bilongem i gat dispela strongpelabilip.Las yia i bin namba wan

taim insait long 19 yia we olBroncos i no go insait longfainols resis bilong NRL bi-hain long kepten, DarrenLockyer i kisim bagaraplong banis bilong em 5-pelawik bipo long fainol na i nopilai.Hodges i bin tingting long

kam bek na helpim tim bi-

long em las yia tasol em ino inap na i gat wari tuolsem nogut em bai no inappilai gen bilong wanem lekbilong em i bagarap stret.“Mipela i wari tru long em

i no stap long tim las yia bi-long wanem em i wanpelabikpela pilaia bilong tim,”Henjak i tok.Em i tok Hodges em i

bikpela pilaia long strongtim nau bihain long ol ilusim ol arapela olsemKarmichael Hunt na IsraelFolau.“Em i sinia pilaia long

beklain nau wantaimLocky,” Henjak i tok.Ol autsait beklain bilong

Broncos em planti yang-pela pilaia na Hodges isave strongim ol long gembilong em na tu long toktokna sapot bilong em.Hodges bai no inap stap

insait long NRL All Starsgem long Februari na i notoktok tumas long wanemsamting em i tingting longmekim dispela yia tasolHenjak na tim i bilip longem na i amamas olsem emi ken ron wantaim ol gen.

SINIA: Hodgesna Lockyer baigo pas longstrongim olBroncosdispela yia.

Page 23: Maritim Hukkisim!! plantimeri strongim HIV/AIDS€¦Papua New Guinea: A Study with the WR Car-penters Workforce (Wok Painim long kamap bi-long AIDS long ol ples long Papua Niugini)

Sapotim ol meri long komyuniti spotsI SAVE gat ol liklik spots kompetisen isave kamap long ol wanwan komyunitiinsait long kantri.Dispela ol kompetisen i save gat ol

pilai bilong ol man na meri wantaim.Ol i save pilai kain ol spot olsem

ragbi tas, soka, basketbol o volibol.I save gat planti tim bilong man tasol

i gutpela long lukim na harim olsem olmeri tu i save gat ol kompetisen bilongol na ol man na meri save sapotim oltim bilong ol wantaim.Astingting bilong ol dispela kompe-

tisen em long bungim ol manmeri wan-taim na tu long amamas na stap gut.Planti taim dispela ol liklik komyuniti

spots i no save gat bikpela helpim bi-

long ol sponsa olsem ol bikpela kam-pani na bisnis.Dispela ol komyuniti spots i no save

askim long planti bikpela samting, oltim i save amamas tasol long gat olsiot, bal, laplap, botol bilong wara na olarapela liklik samting olsem.Wanwan taim i save gat liklik helpim

we ol manmeri long dispela ol komyu-niti save kisim.Wanpela bilong kain komyuniti kom-

petisen em Mosbi Not West komyunitikompetisen we memba bilong ol, SeMekere Morauta, i sponsaim.Las wik wanpela meri tim bilong vol-

biol kompetisen long hap i kisim helpimbilong BSP wantaim sampela botol bi-long wara na ol siot.Ol i tok amamas long BSP long dis-

pela helpim na tu long luksave longpilai bilong ol meri long spots.Kompetisen bilong ol i save kamap

long Krismas na Nu Yia taim bilongmalolo.

AMAMAS: Sampela ol meripilaia wantaim ol samtingBSP i givim ol. POTO: BSP

Janueri 27 - Februeri 2, 2011 Wantok P27spotnius

TUPELA bikpela lus i kamap las wiklong Nesenel Soka Lig (NSL) we i lukimHekari United i lus long Gigira LaitepoMorobe Kumuls na Madang Fox i pun-daun long Besta PNG United.Ol Kumuls i holim strong long daunim

ol sempion bilong O’lig 1-0 long Lae.Dispela em i namba wan taim tru bi-

long Gigira long winim Hekari long Laena ol i gat bikpela amamas tru wantaimol asples sapota bilong ol.Tasol narapela bikpela lus i kamap

taim Best PNG United i mekim savelong ol Madang Fox 5-2.Besta, we i divelopmen skwat bilong

PNG anda 20 tim i soim strongpela gemmoa long ol Madang husat i gat plantimoa ekspiriens pilaia.Em i no bin gutpela de bilong Madang

we i lukim ol i no pasim gut Besta husati salim Jamal Seeto i go skoa bilong ollong namba 7 minit na tu long 17 minitbilong gem long go pas 2-0.Madang i traim long kam bek strong

tasol ol anda 20 man i pasim ol gut nalong hap taim ol i go pas 3-0.I nogat planti senis long kamap long

gem bilong Madang we i lukim Seeto iputim namba tri gol bilong em long dis-pela gen long namba 54 minit.Tasol Madang i no bekim wanpela gol

yet na Japeth Tapoi skoa bilong Bestagen long go pas 5 – 0.Francis Tulem bilong Madang i mekim

ol i luk gut liklik taim em i bekim wan-taim tupela gol bilong ol insait long las20 minit bilong gem.Kosa bilong Besta, Michael Foster i

tok ol i gat planti sans tasol i no bin skoasapos nogat bai ol i nap putim 10-pelagol.

Em i tok hevi bilong ol i stap longdifens na ol bai wok moa long stretimdispela.“Difens bilong ol i no strong tumas

tasol Rolland Bala i lukautim gut banis

bilong ol long dispela gem na i helpimol long win,” Foster i tok.Long narapela gem long Lae tu,

Tukoko Uni FC i dro wantaim PetroSouths 0-0.

Dispela Sarere bai Hekari pilaimPetro long Mosbi, Madang bai bungimEastern Stars long Madang yet naBesta bai traim strong bilong ol wantaimTukoko.

Anda 20 tim daunim MadangFox 5-2

GUTPELA WIN: Besta i mekim Save long Madang Fox. WANTOK POTO.

Page 24: Maritim Hukkisim!! plantimeri strongim HIV/AIDS€¦Papua New Guinea: A Study with the WR Car-penters Workforce (Wok Painim long kamap bi-long AIDS long ol ples long Papua Niugini)

Wan wik: Fonde, Janueri 27 - Februeri 2, 2011.Isu 1901

Publisher of the newspaper operates at Section 58, Allotment 3, Office 2, Waigani Drive

BINTANGOR Lahanis Bod i binsindaun long wanpela kibunglong Goroka i no long taim i gopinis we ol eksekyutiv bodmemba i bin wanbel na kamapimsampela tingting we ol i laiktokaut long en.Namba wan em ol bai kisim bekklostu long olgeta pilaia husat i bin

stap insait long tim we i bin winimbemobile kap gren fainol las yia.Ol bai no inap kisim ol arapela pilaiaautsait long Goroka lig na ol bai noinap baim o kisim ol arapela pilaia ikam long ol arapela PNG NRL tim.Bod i tok tu olsem, sapos ol pilaiabilong ol arapela tim i laik stap insaitlong seleksen bilong Lahanis, ol imas Rejista wantaim wanpelaGoroka Lig klab, dispela pilaia i masbilong Isten Hailans provins yet, emi mas pilai moa long 5-pela lokol

klab gem long hap na em i mas pilaiinsait tu long ol seleksen trail gem.Ol pilaia husat Lahanis bai kisimbek long pilai wantaim ol long 2011sisen em; Adex Wera, IshmaelAwute, Chris Hogi, Thomson Tete,Minaho Goso, Glen Nami, WalterHasu, John Milba, Joseph Peter,Elvis Dick, Tony Dai, Nicko Ubile,Yappa Kappu, Casey Frank, JohnArme, Jackol Huwako na Nigel

Sape Metta i raitim

Moa long Pes 25.