marrËdhËniet mes medias 2).)!3(1)04!2% dhe...

Marrëdhëniet mes medias dhe politikës në Shqipëri

63

MARRËDHËNIET MES MEDIAS DHE POLITIKËS NË SHQIPËRI

MAR

RËDH

ËNIE

T M

ES M

EDIA

S DH

E PO

LITI

KËS

NË

SHQ

IPËR

I

Rrapo Zguri

Zyra e TiranësRruga “Abdi Toptani”, Torre Drin, kati 3P.O. Box 1418Tirana, Albania

Telefon: 00355 (0) 4 225098600355 (0) 4 2273306

Homepage: http://www.fes.org.al

RINIA SHQIPTARE 2011Mes besimit për të ardhmen dhe dyshimit për të tashmen!

Alba Çela

Tidita Fshazi

Arbjan Mazniku

Geron Kamberi

Jonida Smaja – koordinatore e FES

Albanian Media InstituteInstituti Shqiptar i Medias


1


Tiranë, 2017

Rrapo Zguri

Albanian Media InstituteInstituti Shqiptar i Medias


2

Botues: Friedrich-Ebert-Stiftung OfficeTirana Rr.AbdiToptani TorreDrin,Katii3-të KutiaPostare1418 Tiranë,ALBANIA

Autor:RrapoZguri

Realizoimonitorimet:EmirjonSenja

Redaktor:AgimDoksani

Kopertina:BujarKaroshi

Opinionet, gjetjet, konkluzionet dhe rekomandimet e shprehura në këtë botim janë të autorëve dhe nuk reflektojnë domosdoshmërisht

ato të Fondacionit Friedrich Ebert.

PublikimeteFondacionitFriedrichEbertnukmundtëpërdorenpërarsyekomercialepamiratimmeshkrim.


3

PËRMBAJTJA E LËNDËS

1. Evoluimi i sistemit mediatik shqiptar gjatë viteve të tranzicionit ................................................................................. 6

2. Pavarësia e medias dhe e gazetarëve: garancitë dhe faktorët e riskut ....................................................................18

2.1.GarancitëbazëtëpavarësisësëmediasnëShqipëri .............18 2.2.Kontrolliformalimediasngapolitika ..................................21 2.3.Pronësiadhefinancimiimediave.......................................... 25 2.4.Organizimiimediavedheikomunitetittëgazetarëve .........30 2.5.Autonomiaeditorialedheprofesionale,standardet epunësdhembrojtjaegazetarëve .........................................33

3. Prirje aktuale në marrëdhëniet media – politikë në Shqipëri .....35

3.1.Thewinnertakesitall? .........................................................36 3.2.Dimensionetërejatëripolitizimitdheinstrumentalizimit tëmediave ...............................................................................38 3.3.Politikasfidonndërmjetësiminemediavetradicionale .......42 3.4.Politizimdheopinionizimnërritjeimediave dheishoqërisë ........................................................................45

4. Përmbledhje ekzekutive ..............................................................51

5. Bibliografia ................................................................................... 59


4


5

Pasmëshumësenjëçerekshekulliqëngarëniaekomunizmit,Shqipëriavijontëmbetetnjëdemokraciebrishtëdherrugadrejt

demokracisëliberale,herëështëdukureafërt,herëështëshfaqursinjëdritëelargëtnëfundtëtunelitdhenëmomentetëveçantaështëperceptuar edhe si një “mission impossible”. Elitat politike dheshoqëroretëvenditnëprocesinematurimittëtyrekanëpërshkruarnjë trajektore plot ulje-ngritje, ecje përpara e kthimmbrapa dhendërtimiiinstitucionevetërejademokratikejorrallëështëprekurngasindromaekalasësëRozafës,memureqëngrihengjatëditës,porqëprishenpapritmasgjatënatës,përtënisursërishngaepara.

Në këtë trajektore të rrënim-ndërtimit të demokracisë dhe tëinstitucioneve të saj, ka ecur edhemedia. Si në të gjitha vendet,edhe në rastin shqiptar është verifikuar teoria e autorëve tëFour Theories of the Press (Katërteoritëpërshtypin) sipastëcilësmediamerrgjithmonë formëndhekoloritine strukturaveshoqëroredhepolitikebrendatëcilaveajooperon.Nëmënyrëtëveçantëmediaka reflektuar sistemin e kontrollit shoqëror brenda të cilit janërregulluarmarrëdhënietmesindividëvedheinstitucioneve(Siebert,F.S&Peterson,T.&Wilbur,S.1956).

KystudimmerrpërsipërtëhedhëdritëmbimarrëdhënietmesmediasdhepolitikësnëShqipëri,dukenisurqëmekontekstinhistorikdheshoqërortëkëtyremarrëdhënievedhedukevijuarmeprirjetaktualembizotëruese që formësojnë tipologjinë e këtyre marrëdhënieve.Për të arritur në përfundimemë të bazuara lidhurme raportimine politikës nëmedia, është ndërmarrë edhenjëmonitorim sasior.


6

Kështu janëmonitoruar për një periudhë dy-mujore (shkurt-mars2017) dy gazeta të printuara, përkatësisht gazeta Panorama dheShqiptarja.com,dykanale televizive (TopChanneldheKlanTV)sidhedymediatëlajmitonline(Balkanweb.comdheAlbeu.com).

1. Evoluimi i sistemit mediatik shqiptar gjatë viteve të tranzicionit

Periudha pas rënies së komunizmit në vendet eEuropësLindoredhe Juglindore është quajtur nga studiuesit e shkencave politikedhetësociologjisësiperiudhë e tranzicionitdheprejkëtejtermiuadoptuaedhengapolitikanëtsidhengapublikuigjerë,dukeubërëpjesënormaleefjaloritbashkëkohortëtëgjithagjuhëveeuropiano-lindoreemëgjerë,dhemestyreedheeshqipes.Emërtimiiperiudhëspostkomunistesi“periudhaetranzicionit”idedikohetmësëshumtiparadigmëssëofruarngapërfaqësuesiteteorisësëtranzitologjisë,e cila konsiderohet si një nga rrymat teorike më dominante tëshpjegimittëtranzicionitpostkomunist.

Tranzitologjia(equajturndrysheedhe“tranzicionologjia”)shpjegonprocesinekalimitnganjëregjimpolitiknënjëtjetër,kryesishtngaregjimet autoritariste në ato demokratike duke nisur që nga vitet70’tëmerënieneautoritarizmitburokratikdheformavediktatorialenëAmerikënLatine,Europën Jugore dheAfrikën eVeriut e deritekzhvillimetqëlidhenmerënienekampitkomunistnëEuropënLindore.Njëngaautorëtmëtënjohur tëkësajshkolle,DankwartRustow, e përshkruanmodelin e tranzicionit në demokraci si njëprocesqëkalonnëkatërfaza:

Faza e parëështëfaza e unitetit nacional,qëshihetsinjëkushtparaprak për t’u plotësuar përpara së të kalohet në fazat e tjera.Në këtë fazë shumica e qytetarëve të një shoqërie që aspirondemokracinëdotëduhettëjetëebindurparezervapërzgjedhjen


7

ekomunitetitpolitiktëcilitdëshironqët’ipërkasë.Nëkontekstinshqiptarkyunitetdhekjozgjedhjeureflektuanëmoton“TabëjmëShqipërinësiegjithëEuropa”qëunifikoinëvitin1992shumicëneshqiptarëve.

Faza e dytë është faza e betejës politike të gjatë dhe jo përfundimtare që parapërgatit marrjen e vendimit. Një betejë etillëkagjasa tënisë si rezultat i lindjes sënjëelite të reqëngrenënjëaksiontëbashkërenduarnjëgrupsocialtëdepresuardhetëpaudhëhequrmëparë.Gjithsesikompozimisocialspecifikiforcavekundërshtare, si për lidershipet edhe për ndjekësit si dhe natyraspecifikeeçështjevendryshojnëshumënganjëvendnëtjetrinaponganjëperiudhënëtjetrënnëtënjëjtinvend.

Faza e tretëështëfaza e marrjes së vendimit.Nëmomentinkurpalëtnëkonfliktkuptojnëqëjanënënjërrugëpakryenëbetejënetyretëstërzgjaturpolitike,atomarrinvendiminpërkompromisdhepërtëadoptuarformatdemokratiketëqeverisjes.SipasRustowdotëketëgjithmonënjëvendimtëndërgjegjshëmtënjëpjesetëelitavepërtëadoptuarrregullatelojësdemokratike.

Faza e katërt është faza e adoptimit, gjatë të cilës, nëmënyrëgraduale,rregullatedemokracisëkthehennënormatëzakonshme.(Rustow,1970,f.337-363)

Tranzitologjianë thelbofronnjë shpjegim teleologjist të procesittëtranzicionitnëdemokraci,gjatëtëcilitshoqërianëprogresioninevethistorikecëndrejtnjë“telos”-i(telos-ngagreqishtja:fund,pikëmbërritje,qëllim)tëparacaktuar,përkatësishtdrejtdemokracisëliberale.

Por sipas disa kritikëve trajektorja e tranzicionit post-komunistmund tëmos jetë linearedhemund tëketëedheperiudharegresiapo stanjacioni. Pyetje dhe mëdyshje të tjera ngrihen në këtë


8

kuadër:Tranzicioni drejt demokracisë është një procesme fundtëmbyllur (closed end) apome fund të hapur (opened end)?Amundtëpërdoretfjalatranzicion,ecilanënkuptonprogres,përatovendetëcilatkalojnënëpërkrizatëfortapolitikedheekonomike?Amundtëkonsiderohensivendenëtranzicionatovendeqënukjanëmënënregjimeautoritariste,porqënukiadalintëadoptojnëdemokracinë liberale?Aka rrezikqënëvend tëdemokracisë tëkeminjërikthimnëautoritarizëm,dukepaturparasyshedhedisashenjatëembrioneveautoritaristetëshfaquranëdisangavendetish-komuniste?

Në këtë parashtrim për tranzicionin politiko-shoqëror drejtdemokracisë dhe nëmëdyshjet apo përjashtimet rreth tij e gjenveten edhe Shqipëria. Pas arritjes së unitetit nacional në fillimtë viteve 1990, i cili u kurorëzua me vendosjen e pluralizmitpolitik,vendihyrinërrugënekrijimittëinstitucionevetështetitligjordhetëdemokracisë.Porkymisionishtenëdorëtënjëelitepolitikeeciladukemostrashëguarndonjëllojtraditetëndërtimittë liberal-demokracisëmbetiendikuar,qoftëedhenëmënyrë tëpandërgjegjshme,ngapraktikatotalitareendërtimittështetitdhengafrymapërjashtuesedhekonfliktualeemonizmit.Kësisojnëvitet 1994-1996, në sjelljen emazhorancës politike të kohës (ecila përfaqësonte mazhorancën antikomuniste) nisën të shfaqenshenja të autoritarizmit që kulmuan gjer edhe në dhunë fizikedhe burgosje ndaj politikanëve të opozitës dhe ndaj gazetarëveopozitarë.Kjobëriqë tranzicioningadiktaturanëdemokraci tëkalojënëpërfazënendërmjetmetëcilënstudiuesiRemziLaniequanfazaeautoritarizmittëri.(Lani,2011,f.42)

Tranzicioni shqiptar karakterizohet nga një betejë politike estërzgjatur dhe nga një shkallë e lartë e konfliktualitetit politik,dukevonuarkështumjaftproceseparapërgatitoretëanëtarësimittë vendit në institucione perëndimore dhe në ato tëBE, të cilat


9

praktikishtkanëqenëgurëkilometrikënërrugëndrejtdemokracisëliberale. “U bë e qartë, ndryshe nga supozimet e fillimit, qëinstitucionetdemokratikedheekonomiaetreguttëlirënukishinlehtësishttëeksportueshmedhetëtransplantueshmesimodelnëdemokracitëereja,siçishteShqipëria”.(Lani,2011,f.42)

Vetëm pas vitit 2005, pra më shumë se 15 vjet pas rënies sëkomunizmit duket se “palët në konflikt kuptojnë që janë në njërrugëpakryenëbetejënetyretëstërzgjaturpolitike,dhemarrinvendiminpërkompromisdhepërtëadoptuarformatdemokratiketëqeverisjes”.AktualishtmundtëthuhetseShqipëriaekakaluarfazënemarrjessëvendimitdhekahedhurhapateparatëadoptimittë modelit shoqëror liberal-demokratik. Por natyrisht, siç epamë,kynukkaqenënjëprocesqëkandjekurnjëvijë lineare,përkundraziaiështëshoqëruarshpeshmefazaregresi,merishfaqjetëautoritarizmitdhememomentekrizashtëthellaekonomikeapoinstitucionale,embrionetetëcilavemundtëthuhetsejanëendetëpranishmenëshoqërinëshqiptare.

Pjesëekëtijtranzicionitëpërgjithshëmpolitiko-shoqërorkaqenëedhetranzicioniimediavedrejtmediavetëliradhetëpavarura.Cilat janë fazatnëpër të cilat kakaluarky tranzicion imediaveshqiptare? Cilat janë tiparet dhe specifikat e sistemit mediatikshqiptartëtranzicionit?

Karol Jakubowicz dhe Miklós Sükösd, në artikullin e tyre“Dymbëdhjetë koncepte në lidhje me evolucionin e sistemittë mediave dhe demokratizimin në shoqëritë post-komuniste”theksojnë se “ajo që e dallon dinamikën historike të regjimevepostkomunistengallojetetjeratëregjimeveështëimpaktiimadhikërkesëspolitike(politicaldemand)nëperiudhatehershmedhemë pas lindja dhe forcimi relativ në periudhat emëpasshme tëtranzicionit ikërkesëssociale (socialdemand)dhe ikërkesëssë


10

tregut(marketdemand).(Jakubowicz&Sükösd,2008,f.14)

Një dinamikë e tillë historike mund të thuhet se është vërejturedhe gjatë tranzicionit të mediave shqiptare. Kështu në fillimete veta mediat pluraliste lindën dhe u zhvilluan më shumë nënnxitjenekërkesëspolitike(politicaldemand)dhevetëmnëfazatemëvonshmeatonisën tëzhvillohenedhesi rezultat ikërkesësshoqërore (social demand) dhe të kërkesës së tregut (marketdemand).

Pasvendosjessëpluralizmitpolitiknëvend,nëvijimedhetënjëtraditëtëndeshurnëshumëvendeeuropiane,nëShqipëriukrijuanmediateparapluralisteqëubotuanngapartitëpolitike,dukeunxiturkështuprejkërkesëspolitike.NjëmuajngakrijimiiPartisëDemokratike,forcëssëparëpolitikeopozitareantikomuniste,në5janar1991nisibotimingazetaekësajpartie,RilindjaDemokratike.Mëpasgjatëviteve1991-1994dotëbotohenedhegazetateforcavetëtjerapolitike,siçishinRepublika(gazetëePartisëRepublikane),AlternativaSD(gazetëePartisëSocialdemokrate),etj.

PërautorinBesnikBaka,“nëseeshikojmënënjëperspektivëtëgjerëishtepolitikaqëeprodhoimedianelirënëShqipërinëpost-komuniste.SirrjedhojëmodeliilindurishtypittëlirënëShqipëri,ishtemodeliigazetarisëqëtërësishtmbetejnëkornizënpolitike.”Gjatëkësajkohe“koncepti i lirisësështypitukufizuakryesishttekliriapërdebatinpolitik”(Baka,2011)

Në këtë periudhë media shihet të jetë e angazhur kryesisht nëtransformimin e sistemit politiko-shoqëror, në krijimin dhekonsolidimine institucionit të fjalës së lirë sidhenëprocesineprezantimit, njohjes dhe ndërtimit të themeleve të demokracisë.Kjofavorizohetnganevojaurgjentepërshkëputjenngakomunizmidhepërndërtimineinstitucionevetëreja.


11

“Nëvitet1991/1992edhekonceptipërdemokracinëishteminimal,synohej ndryshimi i sistemit dhe zhvillimet apo alternativatpolitike sigmatizoheshinnëbardhezi, integrimi shoqërohejmemosnjohje, pritshmëri naive, utopizëmdhe retorikë populiste” -theksonstudiuesiAfrimKrasniqi.(Krasniqi,2013)

Gjatëviteve tëpara të tranzicionit,media shqiptareupërpoq tëemancipohej, por ajo nuk ia doli dot të transformohej nga njëinstitucionpartiaknënjëinstituciontëpavarur.(Godole,2014,f.68).Gjithashtu,mungesaenjë tradite tëekonomisësë tregutnëvendbënqënëkëtëfazë tëparëkërkesae tregut tëketënjërolminimalnëzhvilliminemediave.

Pas vitit 1994, krahas partive politike, si aktorë në fushën epronësisësëmediasfillojnëtëshfaqenedhegazetarët.Komunitetiigazetarëvenëkëtëkohëishteiridhepashumëpërvojëtëllojitperëndimor të mediave, por gjithsesi ia doli të kuptojë që nëkushtetepluralizmitdhetëlirisësëshprehjes,gazetarianukmunddhenukduhettëmbetejnjëdomainipartivepolitike,pornëradhëtëparëajoduhettëshndërrohejnënjëdomaintëprofesionistëvetëfushës.Kjoperiudhëshënonedhepërpjekjeteparaseriozepërtë krijuar më në fundmedia të shkëputura nga partitë politike,dukeshënuaredhelindjeneshtypitqëvjensirezultatikërkesësshoqërore,ecilanëkëtërastlidhejmedomosdoshmërinëekrijimittështypittëpavarur.Bienësynëkëtëkohëboom-iidisagazetavetë pavarura me pronarë gazetarë siç ishin gazetat Koha Jonë,Albania,PopulliPo,DitaInformacionsidheGazetaShqiptare(qëubotuanganjëgazetaritaliandhesilltenjëmodelperëndimortëshkruar)dhegazeta“Rilindja”ePrishtinësqështypejnëTiranë(Godole,2014).

Një prej tipareve kryesore të kësaj periudhe, ishte përplasja eashpërepushtetitmeshtypin.Eparënënjëkëndvështrimtëgjerë,


12

kjo mund të cilësohet si një aspekt pozitiv, sepse ndryshe ngasot, shtypiarriti tëndërtontenjë lloj integriteti,duke iudëgjuarzëri dhe respektuar ndikimi. (Baka, 2011) Gjatë kësaj periudhemediaepavarurdhepolitikaqëndruansidypushtetenëpozicionetë palëkundura, dukemos patur lidhje të afërta;1 nga njëra anëmediakritikedheoponenteeqeverisë,dhenëanëntjetërpushtetiautoritaripalëkundurngakritikatmediatike.

Raportin e medias me pushtetin në këtë kohë, botuesi i KohaJonë,NikollëLesi,epërshkruanmekëtofjalë:“Ishimsidyushtripërballënjëratjetrës;nemestilolapsindhemakinëneshkrimitpërtëçuarfjalëne lirë tekpopulli,dheshtetimepolicieSHIKpërtapenguarkëtëfjalë.Mësaktëpërtënadekurajuar,frikësuardhenënshtruar.”

Mesmediavetëpavaruratëkohës,gazetaKohaJonëeLesitluajtinjë rol të rëndësishëmnë këtë periudhë.Duke folur për rolin ekësajgazetenëkëtomomentekritike,botuesiLesishkruan:“NësegazetaRD(RilindjaDemokratike)vraufrikënqëvintengasistemikomunist, gazeta “Koha Jonë” largoi frikën për të folur në njëdemokracitësapofilluarkumbizotërontepsikologjiase“fitimtaridemokratnukkritikohet”!2

Në këtë periudhë të dytë të tranzicionit të mediave shqiptarejanë verifikuar edhe rastet më të ashpra të sjelljes autoritaristetë pushtetit ndaj medias dhe gazetarëve. Kështu u arrestuandhe u burgosën kryeredaktori i gazetës Koha Jonë,AleksandërFrangajdhezëvendëskryeredaktoriMartinLekaj,sidheurrahën,keqtrajtuanapokërcënuanmjaftgazetarëtëtjerë.Kulmiisjelljesautoritaristeushënuanë rastinedjegiessë redaksisësëgazetës1. Bushati.Andi,analist-drejtori“ZonëeNdaluar”,Vizion:Intervistë,Dt.19Tetor2010,Cituartek:Baka,20112. http://shqiptarja.com/media/2710/frangaj-leka-lesi-si-arrestoi-berisha-dy-gazetaret-ne--94-74518.html


13

KohaJonënë2Mars1997ngasegmentetëbrendshmetështetit.

Nënjëkarakterizimtëpërgjithshëm,derinëvitin1998,mediauzhvilluamë shumë si një institucion i botës politike dhe letrarese sa një institucion i tregut. Pas vitit 1998, me krijimin dhekonsolidimineelitëssëkapitalitdhetëkapitalistëveshqiptarëhynnë lojë edhe logjika e tregut. Tashmë në fushën e pronësisë sëmediavehyjnëbiznesmenëtëfuqishëmngafushaendërtimitapongafushatëtjera.Mediatnëkëtëperiudhëkrijohennëpërgjigjetëkërkesës të tregut,duke tejkaluaraponeglizhuarshpeshedhefunksioninevetpublikdhedukeuvënënëshërbimtëinteresaveekonomikedhepolitiketëpronarëvetëtyre.Kjoështëedhearsyejaqëstudiuestëndryshëm(siLani,2011;Baka,2011,etj,)equajnëkëtëperiudhëtëtretësiperiudha e mediave klienteliste.Investiminë televizioneegazeta ishtenjë tendencëe repërbiznesmenët,meqëllimkrijiminenje“llojmburoje“në mbrojtjedheforcimtë interesave të tyre, duke bërë që tregumediatik të pësojë njëzhvillimtëmadh,mësëshumtinënumërsesanëcilësi3.

Sipas studiuesit Mark Marku, investimet e fuqishme private,sollën “rikonfigurimin e peizazhit mediatik. Një gjë e tillë kandodhurnëmënyrëperiodikemefutjenenjëpasnjëshmenëtregtëbiznesmenëvetëndërtimitKoçoKokëdhima,IrfanHasanbelliu,Genc Dulaku si dhe të biznesmenit të kafesë Dritan Hoxha qëkrijuanmenjëherëmediatëreja,tëcilatubënëmëtërëndësishmetnëvend.Kështupërshkaktëinvestimevetëfuqishmegazetatqëjanëpronëedytëparëve(KokëdhimësdheHasanbelliut),janëmetirazhinmëtëmadhnëvend,ndërkohëqëDulakudheHoxhakanënë pronësi dy nga televizionetmë tëmëdha private shqiptare.”(Marku,2012).

3. Bushati.Andi,analist-drejtori“ZonëeNdaluar”,Vizion:Intervistë,Dt.19Tetor2010,cituarngaBaka,2010


14

Nëpërpjekjepërtëdalluardheemërtuarfazatkryesorenëtëcilatkakaluartranzicioniimediaveshqiptare,autorëtëndryshënsjellinqasjetëndryshme.Kështu,ngapikëpamjaezhvillimittëpronësisënë fushën emediaveBlendiKajsiu dhe SamiNeza dallojnë trefazatëkëtijtranzicioni:1.Fazaeparë(1990-1994)kurpronarëtëmediasjanëkryesishtpartitëpolitike,2.Fazaedytë(1994-1998) kur lindinmediatme pronarë gazetarë, dhe 3. Faza e tretë (pasvitit1998–ederimësot) kurbiznesmenëtëfuqishëmnisintëthemelojnëmediatetyreprivatenështyp,televiziondhenëradio.(Neza,2010;Kajsiu,2012)

Studiuesja e medias dhe e komunikimit politik, Jonila Godole,ngapikëpamjaezhvillimitinstitucionalekonsideronfazëneparë(1990-1994) si një fazë tëLiberalizimit tëmedias, fazën e dytë(1994-1998) si një fazë të Insititucionalizmit, ose të betejës përfjalënelirë,dhefazënetretë(pasvitit1998–ederimësot)sifazëtëKonsolidimittësistemitmediatikshqiptar.(Godole,2014)

AutoriBesnikBakabënnjëndarjetjetërpërsai takonprofilit tëmediavedheraportitmepolitikën.Aiikonsiderondyfazatepara(1990-1998) si faza emediavepolitike, kurse fazën e tretë (pasvitit1998–ederimësot)sifazënemediaveklienteliste.(Baka,2011)

Njëndarjenëfazangapikëpamjeekërkesësmbizotëruesebënedheautoriikëtyreradhëve,dukedalluarnjëfazëtëparë(1990-1994)nëtëcilënmbizotëronkryesishtkërkesapolitikenëzhvilliminemedias,njëfazëtëdytë(1994-1998),kukrahaskërkesëspolitikeshfaqet edhe kërkesa shoqërore, dhe një fazë të tretë (pas vitit1998–ederimësot),kumbizotëronkërkesaetregut,porshpeshealternuarmekërkesënpolitikedheatëshoqërore.

Tabela emëposhtme sjell të grupuara të gjitha këto klasifikimesipasfazavekohoredhetreguesvetëtjerë.


15

Tabela 1: Fazat e tranzicionit të medias shqiptare

Fazat Pronësia mbizotëruese

Kërkesa mbizotëruese

Zhvillimi institucional

Profili mbizotërues

1990-1994 Partitëpolitike Kërkesa

politike

FazaeLiberalizimittëmedias Fazaemediave

politike1994-1998 Gazetarët

Kërkesapolitikedheshoqërore

FazaeInsititucio-nalizmit

1998–derimë

sotBiznesiprivat

Kërkesae tregut e

alternuarmeatopolitikedhe

shoqërore

FazaeKonsolidimit

Fazaemediaveklienteliste

Pas këtij tranzicioni të gjatë dhe plot zigzage, aktualisht, sistemimediatik shqiptar, paraqitet relativisht i konsoliduar, dhe në shumëdrejtimeshfaqngjashmëriedhemesistemetmediatiketënjëpjesetëvendeveperëndimore.HallindheMancininëveprënetyretëmirënjohurComparing Media Systems - Three models of media and politics,dallojnëtremodeletësistemevemediatikenëvendetePerëndimit:

1.Modeli Liberal, i cili mbizotëron në Britani, Irlandë dhe nëAmerikëneVeriut

2.Modeli Korporatist Demokratik, i cili mbizotëron në Europënkontinentaleveriore

3.ModeliPluralistiPolarizuaricilimbizotëronnëvendetmesdhetaretë Europës jugore, përfshi këtu Greqinë, Italinë, Portugalinë dheSpanjën.Këto katër vende, pasi rrëzuan regjimet autoritariste nëvitet1974-1975(Italiamëherët,pasrrëzimittëfashizmit)hynënërrugënetranzicionitdrejtdemokracisëliberale.(Hallin&Mancini,2004,f.11)


16

Nga këto tre modele, në një vështrim të parë modeli i sistemitmediatikshqiptarduketsengjanmëshumëmeModelinPluralisttëPolarizuar,përshkakedhetëpërvojavetëngjashmenëtransformiminepërgjithshëmsocio-politiktëtranzicionitdhetëafrisëkulturoreegjeografikemekëtovende.ShumicaekarakteristikavetipologjiketëModelit Pluralist të Polarizuar, rezultojnë të jenë të njëjta osetë ngjashme me karakteristika tipologjike të sistemit mediatikshqiptar.Mëposhtëpoparaqesimnjëlistëtëatyrekarakteristikave,siçparaqitenngaHallindheMancini,qësipasmendimittëautorittëkëtyreradhëvedhetëshumëautorëvetëtjerë,janënjëherëshedhekarakteristikatëmodelitshqiptar:

- mediatjanëshumëtëpolitizuara,tëpolarizuaradheparalelizmipolitikështëshumëilartë.

- gazetat kanë prirjen të përfaqësojnë tendenca të dallueshmepolitike dhe kjo reflektohet edhe në qëndrimet e ndryshmepolitiketëlexuesvetëtyre.

- mazhorancapolitikeefektivishtkontrollontransmetuesitpublikë

- si gazetarët edhe pronarët emediave, shpesh kanë lidhje apoaleancapolitikedhembetetpothuajseezakonshmepërgazetarëtqëtëbëhenpolitikanëdheanasjelltas.

- organizatat profesionale dhe sindikatat e gazetarëve janë nëpërgjithësitëdobëta.

- edukimiformalnëfushënegazetarisëështëzhvilluarrelativishtvonë

- sistemet formale të përgjegjësisë janë në thelb pothuajseinekzistentenëvendeteMesdheut.Asnjëprej tyrenukkanjëKëshilltëMediavenënivelkombëtar


17

- konsensusi i dobët lidhur me standardet gazetareske dhezhvillimiilimituarivetërregullimitprofesionalreflektonfaktinqëgazetarianënjëmasëtëmadhenukkaqenënjëinstitucionautonom,porështëdrejtuarngaforcatëjashtme,kryesishtngabotaepolitikësdheebiznesit.

- një nga karakteristikat dalluese është përdorimi nga aktorë tëndryshëmimediavesimjetpërtëndërhyrënëbotënpolitike

- formamëdomethënëseeinstrumentalizimitkaqenëpërdorimiimediavengapronarëtkomercialë për tëushtruarndikimnëbotënpolitike

- gazetat nuk kanë qenë me fitim dhe janë subvencionuar ngapronarëtetyrekryesishtpërtërriturndikiminetyrepolitik.

- në përgjithësi, niveli i autonomisë gazetareske është i ulët nëvendetmesdhetare

- stili i gazetarisë priret t’iu japë një theks të konsiderueshëmkomenteve(Hallin,&Mancini,2004)

NatyrishtmodeliiHallindheMancininukmundtëaplikohet“en-bloc”përrastinshqiptar,ashtusiçnukmundtëaplikohet“en-bloc”edhe për vendet e tjera ish-komuniste. Përveç karakteristikavetipologjike të Modelit Mesdhetar që korrespondojnë mekarakteristikat e modelit shqiptar, ka edhe tipare të tjera qëpërfaqësojnëdheshprehinedhespecifikatesecilitvenddhekësisojnukmundtëjenëtëaplikueshmepërShqipërinë.

Kështu, në ndryshim nga Italia, Greqia, Portugalia dhe Spanja,Shqipëriakanjëhistorimëtëvonëtështypittëmirëfilltëprofesionist.Gjithashtu në Shqipëri, në ndryshim nga këto vende të EuropësJugore,shtetinëperiudhënetranzicionitnukkaluajturndonjëroltërëndësishëmnëzhvilliminemedias.Idebatueshëmështëedhefakti


18

që ndërsa mediat e vendeve mesdhetare klasifikohen nga HallindheMancinisi“elite-oriented”,nukmundtëthuhetenjëjtagjënëmënyrëekspliciteedhepërmediatshqiptare.

Ndërkohëkandryshimeedhelidhurmenivelinelirisësëmediavedhe lirisësëshprehjesqëdukenedhenë renditjenevendevengaorganizata prestigjioze ndërkombëtare, si Freedom House, apoReporterë pa Kufij. Njëherësh, ka diferenca edhe në cilësinë eraportimevegazetareskedhenëstandardetprofesionale.

2. Pavarësia e medias dhe e gazetarëve: garancitë dhe faktorët e riskut

Marrëdhëniet mes politikës dhe medias qëndrojnë në thelb tëdemokracisë.Pavarësishtmisionevetëndryshme,sërishmarrëdhëniames tyre mbetet simbiotike, duke u karakterizuar edhe nga njëshkallëelartëndërvarësie.Por,siçtheksonBarner,pavarësishtngandërvarësia,sërishduhetruajturvijaedemarkacionitmestyre.Përhirtënjëshoqëriedemokratike,nenaduhetnjëbalancëendjeshmemesmediasdhepolitikës.Kjovlenjovetëmpërvendetnëtrazicion,porpërtëgjithaqytetërimetelirademokratike(Barner,2011).

Përtëruajturkëtëbalancë,njëroltërëndësishëmkakuadriligjorqëgarantonpavarësinëemediasngapolitika.

2.1. Garancitë bazë të pavarësisë së medias në Shqipëri

Dokumentikryesorilegjislacionitshqiptar,KushtetutaeRepublikëssëShqipërisë,nënenin22tësaj,garantonlirinëeshprehjessidhelirinëeshtypit,radiosdhetëtelevizionit,dukeikonsideruaratosipjesëetëdrejtavedhelirivebazëtënjeriut.GjithashtuKushtetutagaranton lirinë dhe të drejtën e informimit rreth aktivitetit tëinstitucioneveshtetëroredherrethpersonaveqëushtrojnëfunksione


19

shtetërore. Në mënyrë eksplicite Kushtetuta ndalon ushtrimin ecensurësparaprakendajmjetevetëkomunikimitmasiv.

Krahaskuadritkushtetuesligjor,nëShqipëriështëmiratuardhevënënëfuqigjatëvitevetëtranzicionitedhenjëkuadërligjoriposaçëmpërmediat,informimindhekomunikiminmasiv.Kështu,aktualishtjanënëfuqi:Ligjipërmediataudiovizive(2013),Ligjipërtëdrejtëne informimit, (2014), Ligji për komunikimet elektronike, (2008,medisandryshimenëvitin2012),Ligjipërmbrojtjenetëdhënavepersonale (2008,medisandryshimenëvitet2012dhe2014)dheLigji për shtypin (1997).Pjesë të rregullimit ligjor që lidhetmemediangjendenedhenëKodinZgjedhor,KodinPenaldheKodinCivilsidhenëaktetëtjeraligjoreaponënligjore.

Pasnjëperiudheproblematike,nëvitin2007ShqipërianënshkroimeBEdheKiEPlanineVeprimitpërreformënligjorenëmedia,duke shënuar një kthesë në përmirësimin e këtij kuadri ligjor.Kështupasvitit2007urishikuandheupërmirësuanligjipërmediataudiovizive,dispozitatpërshpifjen,sidhekornizaligjorepëraksesinnë informacion.NdryshimetnëLigjinmbiMediatAudioviziveumiratuannëpranverënevitit2013,ndërsadispozitatpërshpifjenu amenduan në vitin 2012. Falë këmbënguljes së aktorëvendërkombëtarëdheorganizatavevendase,shpifjaudekriminalizuadhedispozitatnëKodinCivilupërmirësuan.(Londo,2014,f.59)

Pavarësishtngakëtozhvillime,kuadriligjorpërmediatnëShqipërika qenë i rrethuar nga njëmori problemesh dhe nga një debat imprehtëmeskomunitetit tëmediasdhepolitikës,sidhemesvetëkrahëve të politikës, të cilat kanë synuar kohë mbas kohe që tëshfrytëzojnëlegjislacioninpërtëushtruarnjëkontrollmëtëmadhtekmediat.Disangaproblemetmëtëndjeshmelidhurmekuadrinligjortëmediavekanëqenë:

Së pari, Legjislacioni nuk u ka paraprirë zhvillimeve në media, por


20

ka qenë gjithmonë i vonuar në raport më këto zhvillime,dukekrijuarkështu anarki dhe mungesë rregulli për periudha të gjata kohore.Kështu,ligjiiparëpërmedian,LigjipërShtypin,umiratuanëvitin1993,ndërsagazetaeparëopozitarekishtelindurprejvitit1991dheishtepasuarngashumëtëtjera.Gjithashtukanaliiparëtelevizivprivatfilloi transmetimet në vitin 1995, por rregullimi ligjor përmedianaudio-vizualeumiratuanëvitin1998dheautoritetirregullatorikësajfusheungritvetëmnëvitin2000.Nëkëtëhendekpesëvjeçar,numriimediaveelektroniketëpalicencuaradhetëparregulluaranëvendarritinërreth100stacione.Tejetivonuaruparaqitkuadriligjoredhenërastineprocesittëdixhitalizimit.Platformaeparëdixhitale,Digitalb,filloitransmetiminnëvitin2004,kurasrregullatoridheasligjvënësitnukkishindiskutuaraponxjerrërregullambitransmetimindixhital.Digitalb, shumë shpejt u pasua nga një platformë tjetër dixhitale,kësaj here satelitore, SAT+ (Londo, 2014, f. 57). Ndërkohë LigjimbiTransmetimetNumerikeumiratuavetëmnëvitin2007.Mestëtjerash,këtovonesadheboshllëqe ligjore janëshfrytëzuar jo rrallëedhengasegmentetëpolitikësdhetëpushtetitpërtëbërëpresionapopërtëushtruarkontrollndajmediave.

Së dyti, Legjislacioni ka qenë shpesh një transplantim mekanik i ligjevetëgatshmetëmarrangakuadriligjorivendeveperëndimore,paupërshtaturfaremekontekstinshqiptar.TipiknëkëtërastkaqenëLigjipërShtypin,imiratuarnëvitin1993,iciliishtemodeluarsipasnjëligjigjerman,pandonjëpërshtatjemekontekstinvendordhepakurrfarëkonsultimimekomunitetinmediatik(Londo,2014,f.59).

Së treti, Në Shqipëri vazhdon të mbetet e fortë prirja e anashkalimit dhe e moszbatimit të ligjit në fushën e medias dhe nga operatorëte medias. Kështu, për shembull, në një treg delikat por shumëfitimprurës,siçjanëtransmetimetdixhitale,legjislacioni,përkatësishtLigjimbiTransmetimetNumerikeiviti2007nukuzbatuafarepërvitemeradhë.Rastetëtillajanëtëshumta.“Përcaktimiinjëkuadri


21

legjislativ modern për median është një gjë, mirëpo aplikimi dhevënia në zbatim janë diçka krejt tjetër. Ligjet janë të shumta, pormungonligjipërzbatimineligjeve”-thotëdrejtoriiInstitutitShqiptartëMedias,RemziLani(Lani,2011).

Së katërti,Pavarësishtngadetyrimiligjorpërtëgarantuarpavarësinëemediave,forcat politike kanë përdorur dhe ende po përdorin kanalet ligjore për të ushtruar kontroll mbi to.Njëpanoramëmëedetajuarmbikëtëprirje,paraqitetnëvijim.

2.2. Kontrolli formal i medias nga politika

Shkalla e kontrollit tëmedias nga strukturat politike përcakton nënjëmasëtëmadheedheshkallënepavarësisësësaj.Samëshumëtëkontrollohetngapolitika,aqmëpakepavarurështëmedia,dheanasjelltas.Dukendeshurnërezistencënekomunitetittëgazetarëvepërtëndikuarnëmedia,politikashpeshkapërdorur“armët”evetapërtëmundësuarkëtëndikim.Dhenjëngakëto“armë”ështëedheligji,qëhartohetdhemiratohetngapërfaqësuesitmëtëlartëtëpolitikësnëpushtetinlegjislativ.

Nëpërvojën shqiptare tëmarrëdhënievemesmediasdhepolitikës,sinëfazatehershmetëtranzicionitedhegjatëvitevetëfunditjanëhasur përpjekje të herëpashershme të formacioneve politike për tëkontrolluarnënjëfarëmënyremediatpërmesligjit.Nëfillimtëviteve90-tëkykontrollkaqenëmëidrejtpërdrejtëdhemëbrutal,ndërsamekaliminekohësaiështëparaqiturmëisofistikuardhemëimoderuar.

Përplasjaeparëe fortëekomunitetit tëmediavemepolitikënnëkëtëkuadërështëshënuarpasmiratimit tëLigjitpërShtypinngamazhoranca e kohës në vitin 1993, vetëm dy vjet pas rënies sëkomunizmitnëvend.Ishtekyligjqëmendohetsekrijoihapësiratligjore tëpresionit institucionalmbimedianngagrupimepolitike


22

në pushtet, qofshin të majta apo të djathta të cilat kontrolloningjyqësorin.4Ligjiukundështuangakomunitetiimediavesidomospër disa nene që parashikonin detyrime administrative apodënime penale për gazetarët apo botuesit në rastin e “veprave tëkundërligjshme”, pa përcaktuar qartë se çfarë përfshihej në këto“vepratëkundërligjshme”.Pasnjërefuzimitëgjatëligjiubraktisngamediat,derisanëvitin1997,nga24nenetetij,ushfuqizuan23dhembetinëfuqivetëmparagrafiiparëinenit1qësanksionontese “Shtypi është i lirë. Liria e shtypitmbrohetme ligj”.Kështu,praktikisht,pasvitit1997shtypikambeturpanjëligjtërregullimitdhetëfunksionimittëtijformal.

Njëngabetejatmëtëgjatadheqëvijonderinëditëtesotme,kaqenëajopërkontrollinetransmetuesitpublik(RTSH).Radio-televizionipublikdrejtohetnëveprimtarinëetijngaKëshilliDrejtuesiRTSHicilipërbëhetnga11anëtarë,përfshikëtuedhekryetarin.Sipasligjit,anëtarët duhet të propozohen nga organizatat e shoqërisë civile,organizatat egazetarëve apongabota akademike.Pornë fund tëprocesitvendimimerretngapërfaqësuesitepolitikësnëParlament.Ligjipërcaktonqartëseparlamentiduhettëzgjedhëpesëanëtarëtëmbështeturngamazhorancadhepesë tëmbështeturngaopozita,5 duke e shndërruar kështu procesin në një akt të vendim-marrjessë strukturave politike.Anëtari i njëmbëdhjetë që ështëKryetari,zgjidhetme shumicën e votave në Parlament, çka do të thotë semazhoranca politike siguron automatikisht edhemazhorancën nëKDRTSH,pramefjalëtëtjerasiguronkontrollinevendim-marrjessëtransmetuesitpublik.

Edhe pse organizatat e shoqërisë civile kanë këmbëngulur qëanëtarëteKDRTSHtëjenërealishttëzgjedhurngashoqëriacivile,

4. Fuga.Artan,MediaPolitikadheShoqeria:IkjangakompleksiiRozafes,Dudaj2008,cituarngaBaka,20115. Ligjinr.97/2013përMediatAudiovizivenëRepublikëneShqipërisë


23

sërishnëmënyrëkonstanteështëndeshurajoqëPetterGross,dukeiureferuarnjësituatetënjëjtënëRumani,equanmungesëevullnetitpolitikpërtëmodifikuarligjinnënjëmënyrëtëtillëqëtësigurojënjë pavarësi të vërtetë në funksionimin e radios dhe televizionitpublik.(Gross,2008,f.126)

KjokasjellëpraktikishtnjësituatënëtëcilënështëverifikuarnjëkontrollshumëilartëipolitikëseditorialetëRTSHngamazhorancadhe qeveria e radhës.Duke folur për situatën emediave publikenë Ballkan dhe në Shqipëri gjatë viteve të tranzicionit, RemziLani thotë: “Kanalet televizive të ashtuquajtura publike mbetentelevizionetë‘tapetittëkuq”:pra,janëtëmbushurameprotokolldhe informacion të qeverisë. Këto kanale publike më shumë ingjajnënjëMinistriePropagandesesamediasnormale”.

Për tëmundësuarme çdokusht kontrollin eRTSH,mazhorancatpolitike kanë ndryshuar shpesh ligjet përmediat, siç ishte rasti indryshimevenëLigjinpërmediatAudiovizivenëmars2016.MeqëDrejtoriiRTSHipropozuarngamazhorancanukuarrittëzgjidhejme shumicë të cilësuar, si zgjidhjeugjetndryshimi i ligjit, dukesanksionuarse,nësedështohetnëzgjedhjeneDrejtoritnëtreraundepërmesnjëshumicetëcilësuar,atëherënëraundinekatërtdhetëpestë do të kalohet në shumicë të thjeshtë.Një “truk” i tillë bëriqëmë në fund të zgjidhej kandidatura e shumicës përDrejtor tëPërgjithshëmtëRTSH.

Në mënyrë të ngjashme me anëtarët e KDRTSH zgjidhen ngapolitikaedheanëtarëtdhekryetari injëenti tjetër të rëndësishëmtëmediaveqëështëAutoritetiiMediaveAudiovizive(AMA).Me3anëtarëtëmbështeturngamazhorancadhe3tëmbështeturngaopozitadhemekryetarin të zgjedhurnga shumicaparlamentare,6 edhe AMA praktikisht mbetet një institucion i influencuar nga6. Ligjinr.97/2013përMediatAudiovizivenëRepublikëneShqipërisë


24

mazhorancapolitike.Kjomund tësjellëpasojapërpavarësinëdhepluralitetinemediave,potëkemiparasyshqëAMAmerrvendimeshumëtërëndësishmepërlicensimin,funksionimindhepozicioninnëtregtëoperatorëveaudio-vizivënëvend.NëRaportineDepartamentitAmerikantëShtetitpërtëdrejtatenjeriutpërvitin2016theksohetse“pavarësiaeAutoritetittëMediaveAudiovizive,rregullatorittëtreguttëmediavetransmetuese,kambeturediskutueshme.Roliiautoritetitmbetiikufizuar”7.

ZgjedhjaeanëtarëvetëAMAkaqenëpërnjëkohëtëgjatëpjesëebetejëspolitikenëvenddheështëpërdoruredhesidemonstrimiforcësdhepushtetitpolitik.“Ngaviti2004derinëvitin2008,partiaeopozitësrefuzoitëemërontepërfaqësuesitesajpranëautoritetitrregullatorsipjesëeprotestëssëpërgjithshmekundërzgjedhjeveqëpretendohejseishinvjedhurdhekundërprocesit tëpandershëmzgjedhor,dukepenguarnëkëtëmënyrëbalancënenevojshmepërtëmarrëvendime.Nëmënyrëtëngjashme,kurupropozuanndryshimetëkriterevepërzgjedhjenekëtyreorganevenëvitin2006,uzhvilluanjëdebatindezurdhendryshimeteparaqiturangaanëtarëtumiratuanvetëmmevotate shumicës.Edhe pse këto ndryshime justifikoheshin nga shumicaqeverisësesitënevojshmepërtësiguruarprofesionalizëmmëtëmadhtërregullatoritdhepërtërriturpavarësinëetij,numriianëtarëvenëkëshilladhekriteretpërzgjedhjenetyreundryshuanpërsërigjashtëmuajmëpas,sinjëprejkushtevetëvënangaopozitanëshkëmbimtë konsensusit që nevojitej për Kodin Zgjedhor për zgjedhjet qëishinshumëpranë.Mefjalë të tjera,pavarësishtngadeklaratatpërnevojënpërtëpërmirësuarprofesionalizminerregullatorit,kysynimusakrifikuamenjëherëpërhirtëarritjessëmarrëveshjesmeopozitënpërnjësynimmëimediat.”(Londo,2014)

7. Link:https://al.usembassy.gov/wp-content/uploads/sites/140/2017/03/Shqiperia-2016.pdf


25

2.3. Pronësia dhe financimi i mediave

Transparencaepronësisësëmediavekarëndësijetikepërsiguriminepluralitetitnëkëtëtregdhepërshmangienemonopolevedhetëpërqendrimit. Burimet dhe origjina e pronësisë kanë një ndikimgjithashtuedhenëshkallënepavarësisëdhenëintegritetinemedias.

Nëpikëpamjetëtransparencëssëpronësisësëmediave,Shqipëriakabërëprogresdheaktualishtnëregjistrinkombëtartëbizneseveqëmundtëaksesohetedheonline,gjendentëafishuaraedheemrate pronarëve të biznesevemediatike.Në një përfundim të tillë kaarritur edheKE nëRaport-progresin për Shqipërinë të vitit 2015kunënvizohetsepronësiaemediasështëbërëmëtransparente,pornjëherësh ngrihet edhe shqetësimi për mundësinë e pronësive tëfshehura.8

Aktualishtpjesamëemadheepronësisënëfushënemediasitakonkapitalit privat. Mediat shtetërore nuk ekzistojnë, kurse radio-televizionipublikzëvetëmnjëpjesëtëvogëlnëpeizazhinmediatikaktualtëShqipërisë.Duketseështëkaluarngamonopoliabsolutimediasshtetëroretëkomunizmitnënjëmonopoltëmediaveprivatetëpost-komunizmit.

Modelisunduesipronësisëështëaiimanjatëvetëmediasqëjanështrirëgjithashtuedhenëbiznesetëtjerajashtëmedias.9Grupimetqëzotërojnëpjesëne luanitnë tregunmediatikdheqëkanëedhendikiminmëtëmadhnëopinioninpublikshqiptarjanëkatër:

1.TopMedia,ethemeluarngaDritanHoxha,qëaktualishtzotërohetpjesërishtngafamiljaHoxhadhepjesërishtngaaksionerëtëtjerë.Pronarëtekëtijgrupimimediatikkanënëpronësiapobashkëpronësi

8. ALBANIA2015REPORT,Link:https://ec.europa.eu/neighbourhood-enlargement/sites/near/files/pdf/key_documents/2015/20151110_report_albania.pdf9. Londo,Ilda,Rëndësia e integritetit të medias: Shqipëria,ISHM,Tiranë,2014


26

kanalin televiziv kombëtar Top Channel, radion kombëtare TopAlbaniaRadio,radionlokaleTopGoldRadio,studioneregjistrimeveTopRecords, studion e reklamaveVGAStudio, shtëpinëbotueseSaras,platformënDigitalb,gazetënShqip(tashmëvetëmnëversiononline),etj.Biznesetetjerajashtëmediasqëzotëronkygrupimjanënëfushënetregtisësëkafesë,ushqimevedhetëshërbimeve.

2. Klan Group, me pronar Aleksandër Frangaj dhe pjesëtarë tëfamiljessëtij,tëcilëtkanënëpronësiapobashkëpronësitelevizioninkombëtar Klan TV, televizionin lokalABC News, radion lokaleRadioKlan,studioneprodhimeveteleviziveMedia66,biznesetëndryshmeqëmerrenmeorganizimaktiviteteshdhereklama,siZoomEntertainment, Zoom Events, Promo, Proimage, etj. Zotëruesitekëtij grupimi,pas suksesit nëbiznesin emediaskanë investuaredhenëindustritëtjerajashtëmedias,sindërtim,etj.,dukeshënuarkështunjëngarasteteparakurfillohetmebiznesinemediasdhevijon zgjerimi në fusha të tjera jashtë medias, ndërkohë që përgrupimetetjeramediatikemësëshumtikandodhurekundërta.

3.PanoramaGroup, mepronar IrfanHysenbelliun,icilikanëpronësigazetatesuksesshmePanoramadhePanoramaSportdherevistënPsikologjia.Nëvitin2011,sëbashkumebiznesmeninArtanSanto,HysenbelliuthemeloiFocusGroup,qëbleugazetënepërditshmeGazeta Shqiptare, agjencinë e lajmeve online Balkanweb, radionlokaleRadioRashdhetelevizioninlokalinformativNews24dukeu shndërruar kështu në njëmanjat tëmedias. Bizneset e tjera tëtij përfshijnë tregtinë dhe prodhimin e ushqimeve dhe të pijeve,ndërtimin,tregtiminepajisjevedhematerialeveelektrike,etj.

4.MediaVizionnëpronësi tëvëllezërveDulaku, tëcilëtkanënëpronësiapobashkëpronësitelevizioninsatelitordhetokësorVizionPlus,platformëndixhitaleTRING,revistënLiving,botimetLiving,etj.Biznesetetjerajashtëfushëssëmediasjanënëfushatendërtimit,


27

tëpasurivetëpaluajtshme,tregtisë,telekomunikacionit,etj.

Njëndikimmëtëkufizuarkanëedhedygrupimetëtjeramediatike:NjëriqëzotërohetngaKoçoKokëdhimadhe familjae tijdheqëkanënëpronësigazetënShekulli,kanalintelevizivA1,etj.,sidhegrupimitjetërqëzotërohetngaCarloBollinodhebashkëshortjaetijAlbaMallteziqëkanënëpronësitelevizioninlokalReportTV,gazetën e printuar dheonlineShqiptarja.com, etj. SiKokëdhima,edheBollino,kanënjëhistoritëgjatëmemediandhenëperiudhatëndryshmekanëqenëaktorëdominuesnëkëtëfushë,poraktualishtfuqia dhe ndikimi i tyre është relativishtmë i vogël se katër “tëmëdhenjtë”qëpërmendëmmësipër.

Një pjesë e pronarëve tëmëdhenj tëmedias, siç janë ata tëTopMedia,MediaViziondhePanoramaGroupnukkandonjëhistorikapointerestëmëparshëmnëgazetaridhekanëblerëapothemeluarmediapassuksesitnëbiznesetëtjera.Atanukkanëlidhjetëhapuramepartipolitike,megjithatëpraktikatetyretëbiznesithera-herësjanëvënënëfokus,mepretendiminsemediatetyrejanëpërdorurpër të siguruar favore nga politikanët për të ndihmuar bizneset etjeraqëzotërojnë.Kygruppronarëshmediatikënukjanëangazhuarnëmënyrëaktivenëjetënpublikepolitikesiprotagonistë,porlinjaeditorialeeorganeve të tyremediatikesigurishtkaanuarnganjëpartiaponjëtjetër.10

NënjëvlerësimtëpërgjithshëmpërpronarëtetelevizioneveprivatenëShqipëri,nëRaportineDepartamentitAmerikantëShtetitpërtëdrejtatenjeriutpërvitin2016theksohetse“Ndonësestacionetprivate televizive në përgjithësi kanë vepruar të lirë nga ndikimii drejtpërdrejtë i qeverisë, shumë pronarë përdorën përmbajtjen

10. Pronësia dhe financimi i medias në Shqipëri,ISHM,2014,f.27,Link:http://www.institutemedia.org/Documents/PDF/Pronesia%20e%20Medias%20Shqip.pdf


28

e transmetimeve të tyre për të ndikuar veprimet e qeverisë drejtbiznesevetëtyre.Pronarëtebiznesevegjithashtupërdorënlirshëmkompanimediatike për të përfituar favore dhe për të promovuarinteresatetyremepartitëpolitike.”11

Në të njëjtin Raport ndeshet edhe shqetësimi lidhurme regresine bërë gjatë vitit 2016, përsa i takon rrezikut të përqendrimit tëpronësisësëmediave.Nëmaj2016,GjykataKushtetuesevendosinë favor të një peticioni nga Shoqata e Medias Elektronikeshqiptarepërtëshfuqizuarnjëligjqëpengontenjëindividaksionertë zotërontemë shumë se40përqind të aksionevenënjëmediaelektronike kombëtare. Disa vëzhgues e vlerësuan këtë vendimsihapjerrugepërmonopoliziminemundshëmtënumritvërtet tëvogëltëlicensavekombëtaretëtransmetimitdixhital.BE,KëshilliiEuropësdheOSBEkishinkritikuarmëparënjëpërpjekjetëvitit2015ngaKuvendipërtëanuluartënjëjtinnen.12

Përtëshmangurkontrollinedrejtpërdrejtëtëpartivepolitikembimediat audiovizive, legjislacioni shqiptar ndalon themelimin eradiove apo televizioneve në pronësi të këtyre partive (Londo,2014).Porpavarësishtngakjo,forcatkryesorepolitikenëvendiakanëdalëqëtëbëjnëpërvetepronarëtëmediave,dhenëkëmbimtëfavorevereciproke,tëndikojnënëpolitikëneditorialetëmediavetëtyrederinëatëmasësapublikuiperceptonatosimediatënjërësapotjetrësparti.Porsiçdotashohimedhemëpas,kykonfigurimkandryshuargjatëvitevetëfunditpërshkaktënjëvaletëreripolitizimitëmediavenëkëtëkohë.

Pasviteve2000ështëshfaquredhenjëprirjerelativishtekufizuarepërfshirjes sëpronarëve tëmediasnëpolitikë, siçkaqenë rasti

11. Link: https://al.usembassy.gov/wp-content/uploads/sites/140/2017/03/Shqiperia-2016.pdf12. Poaty


29

i pronarit të gazetës Shekulli, Koço Kokëdhima, rasti i pronarittëKoha Jonë,NikollëLesi apo rasti i pronarit tëUFOTVAstritVeliajqëubënëdeputetë.Ndërkohëmbetetezakonshmenëvendqë pronarët, drejtorët, kryeredaktorët, analistët e politikës dhe nëdisarasteedhegazetarëttëkenëlidhjeapotëpërfshihennëaleancapolitike.

Krahas faktorit pronësi, një rol të konsiderueshëm në shkallën evarësisë apo të pavarësisë së mediave ka luajtur edhe financimii tyre.Në këtë aspekt, për shumë analistë vendorë apo reporterëndërkombëtaresituatambetetalarmante.Raport-progresiiKEpërShqipërinëvërensefinancimiimediavembetetshumëproblematik.Pothuajse mungon transparenca dhe burimet e financimitmanipulohenapofshihen.

Paradoksalisht, Shqipëria ka një numër shumë tëmadh gazetashkombëtare të përditshme, gjithsej 25, (një numër shumë i madhkynë raportmenumrin e popullsisë), të cilat pothuajse të gjithadeklarohenmehumbje,porsërishmbetennëtregdukeumbajturprejtëardhuravetëbiznesevetëtjeratëpronarëveoseprejburimevetëpanjohuratëfinancimit.“Shumicaekëtyretëpërditshmevemundtëkonsiderohen‘buletinetëkompanivetëndërtimit’.Kompanitëifurnizojnëkëtogazetamefondejoqëatot’iushërbejnëinteresavetëpublikut,porqëtëmundt’iushërbejnëinteresavetëbiznesevepërkatëse.Pot’ipyesëshkëtokompanisepseharxhojnëparaçdomuajpërnjëveprimtariqënukusjellasnjëfitim,përgjigjaqëmerrrëndomështëqëmeanëtëkëtyregazetaveatombrojnëbiznesetetyre.Kjondoshta ështëpjesërisht e vërtetë, por vetëmpjesërisht.Meanëtëkëtyregazetave,biznesetmundtëushtrojnëpresiondhetësigurojnëfavore(Lani,2011,f53).

Sirrjedhojëjanëkrijuarkushtetqëmediatëbëhetpalëmepolitikënnëdobitëinteresaveklientelisteenëdëmtëprincipevetëpavarësisë.


30

Nëkëtokushteduketsemediadhepolitikanënjëshkallëtëlartëgëzojnë një marrëdhënie simbiotike referuar qëllimeve të tyre;politikambështetmediantëmbijetojëdhetëpërfitojëfavore,nëanëntjetërmediambështetnjërënforcëpolitikenëluftënpërpushtet.13

2.4. Organizimi i mediave dhe i komunitetit të gazetarëve

Në ngjashmëri me vendet e modelit pluralist të polarizuar tëmediave,edhenëShqipëriorganizatatprofesionaledhesindikatategazetarëvejanënëpërgjithësitëdobëta.Ekzistonprirjaqëndeshetedhenëvendetëtjeraish-komuniste,siçështëpërshembullRumania,ku pothuajsemungon solidariteti dhe organizimi real nëmesin egazetarëve(Gross,2008,f.126).NjësituatëetillëkonstatohetedhenëProgresRaportineKEpërShqipërinëkunënvizohetseshumëgazetarëjanëendetëpaorganizuardhetëpapërfaqësuar.

Gjatë viteve të tranzicionit në vend janë krijuar disa organizatatë gazetarëveme shtrirje kombëtare apo lokale apo të bazuar nëprofilinprofesional,poratoshumërrallëbëhenaktive.Shoqatatmëtënjohuradheqëkanëluajturnjërolnëorganizimindhembrojtjeneinteresavetëgazetarëvejanë:UnioniiGazetarëveShqiptarë,medrejtuesAleksandër Çipa, Shoqata e Gazetarëve Profesionistë tëShqipërisëmedrejtuesArmandShkullakudheLidhjaeGazetarëvetëShqipërisëmedrejtuesYlliRakipi.GjithashtunëniveltëpronarëvedhedrejtuesvetëmediaveelektronikeështëaktivenëmomentetëveçantatëmbrojtjessëinteresavetëtyreedheShoqataeMediaveElektronikeShqiptaremedrejtuesAleksandërFrangaj.

Në reagimet e tyre të rralla publike, shoqatat e gazetarëve, mestë cilave më aktiv ka qenë Unioni i Gazetarëve Shqiptarë kanë

13. Baka, Besnik,Media vs. Politika: Trancizioni drejt (pa)varësisë politike, ISHM,2011


31

denoncuar raste të dhunës ndaj gazetarëve, siç ishin ato ndajgazetaritEduardIllnicanëvitin2016apondajElviFundosnëmarstë vitit 2017.Në ndonjë rast tjetër shoqatat kanë protestuar edhepër vonesat e pagesave të gazetarëve, përmospajisjen e tyremekontratapunësimisidhepërkushtetepafavorshmetëpunës.

Gjatë këtij viti ndeshet edhe një rast kur katër shoqatat emëdhakanëbërësëbashkunjëdeklaratëprotestendajnjëprojektligjiqëishtepjesëepaketëspërreformënnëdrejtësiporqëparashikontendëshkimeedhendajgazetarëvenë rastete“çdo lloj influence tëpapërshtatshme të ushtruarmbi punën e prokurorëve të posaçëmapo aktivitetin e tyre mbi çështje konkrete përmes autoritetevepublike,mediaveapoçdomënyreapopersonitjetër,qëndikonmbipavarësinëeprokurorëvegjatëushtrimittëdetyravetëtyre”.Dëniminëkodinpenalpërkëtëllojvepreshkontederinëtriviteburg.14

Gjithsesi, në një karakterizim të përgjithshëm mund të thuhetsenë radhët eprofesionistëve tëgazetarisëmungojnëose janë tëzbehtë solidariteti profesional, uniteti , nxitja dhe motivimi, qëjanëtëdomosdoshmepërshndërrimineorganizatavetëgazetarëvenë faktorë përcaktues në zhvillimin emediave dhe në tribuna tëfuqishmenëmbrojtjetëmediassëlirëdhetëpavarur.Njësituatëe tillë ka bërë që pronarët të inkurajohen në qëndrimet e tyre tëashprandajgazetarëvesidhekarriturvarësinëekëtyre të funditngainteresatemomentittëpolitikësdhetëpronarëvetëmedias.

Tregues imungesëssëorganizimit tëmediavedhe tëkomunitetittëgazetarëveështëedhefaktiqëShqipëriapërshumëkohëgjatëvitevetëtranzicionitnukkaarriturtëketënjëKëshilltëMediave,i cili ekziston në disa prej vendeve të rajonit. Disa përpjekje të

14. http://www.lapsi.al/lajme/2016/08/17/shoqatat-e-gazetar%C3%ABve-i-drejtohen-kuvendit-mos-votoni-nenin-kund%C3%ABr-liris%C3%AB-s%C3%AB#.WcoTV7IjGM8


32

zhvilluarakanëdështuar.Nënjëperspektivëtëtillëdështimiduketseështëedheiniciativaenjëgrupigazetarësh tëcilëtnëkorrik2015 shpallën krijimin e Këshillit tëMediave,15 i cili synon tetransformohetnënjëtrupëvetërregulluese.

Inekzistenca apo roli i dobët i organizatave të gazetarëve kanëndikuaredhenënjëniveltëulëttëvetërregullimittëmediavenëShqipëri.“NjëkodiparëetikeuhartuangashoqatatkryesoretëgazetarëvedheInstitutiShqiptariMediasnëvitin1996.Kykodpërfaqësontenjëkoncepttëripërprofesionineprezantuarrishtastëgazetarit. Porainukpatipërkrahjeformalengaorganizatatemediasdhezbatimiitijiulavullnetittëlirëtëgazetarëve.Kodiurishikuanëvitin2006dheprocesiirishikimitpërfshiutëgjithëpalët e interesuara në bashkësinë emedias, në të gjitha nivelethierarkike.Veçoriaeremëthelbësoreekëtijkodiishteqëfillontesi kod sjelljejedhe jo si njëkodqëmbulonte aspektet kryesoredeontologjiketëgazetarisë.Mefjalëtëtjera,fillontesipërpjekjepër t‘iu përgjigjur sa më shumë dilemave të mundshme me tëcilat përballengazetarët në punën e tyre dhe jo si një përpjekjepër të përcaktuar parimet e përgjithshme, siç kishte bërë kodi imëparshëm. Shoqatat e gazetarëve arritën një marrëveshjeformalepërtëmbështeturzbatiminekodit.Megjithatë,pavarësishtgatishmërisësëshprehurgjerësishtpërt’iupërmbajturkodit,masatkonkretepërmekanizmatëtjeravetë-rregullatorëishintëdobëta.

Niveliiulëtizhvillimittëvetë-rregullimittëmediasnëShqipëriështë ndikuar edhe nga një numër faktorësh të tjerë, përfshimarrëdhënietepunësimit,mungesënetraditës,sidhemungesën

15. MediaLiteracyandEducationNeedsofJournalistsandthePublicinAlbania,Bosnia-Herzegovina,Macedonia,Montenegro,Serbia.RegionalReport-March2017,Link:http://www.institutemedia.org/Documents/PDF/Rep_Regional_Media_Literacy_2017%20-%204.pdf


33

e interesit nga pronarët emedias për vetë-rregullimin.” (Zlatev,Ognian,2010)

SiçtheksojnëedheHallindheMancini,konsensusiidobëtlidhurmestandardetgazetareskedhezhvillimiilimituarivetërregullimitprofesionalreflektonfaktinqëgazetarianënjëmasëtëmadhenukkaqenënjë institucionautonom,por ështëdrejtuarnga forca tëjashtme,kryesishtngabotaepolitikësdheebiznesit.(Hallin,&Mancini,2004)

2.5. Autonomia editoriale dhe profesionale, standardet e punës dhe mbrojtja e gazetarëve

AsamblejaParlamentareeKëshillittëEuropës,nëdokumentinevet“Indikatorëpërmediatnëdemokraci”,ecilësonautonominëeditoriale tëmediave si një tregues të rëndësishëm të nivelit tëdemokracisë.Në këtë dokument përcaktohet semediat duhet tëkenë pavarësi editoriale nga pronarët, duke u dakorduar lidhurmekodinesjelljespërnjëpavarësieditoriale,përtësiguruarqëpronarëtemediavenukndërhyjnënëpunënepërditshmeeditorialedhenukkompromentojnëpaanshmërinëegazetarisë.16

Pornërealitetinshqiptarzorsemundtëgjeshpronarëtëmediasqënukndikojnënëpolitikëneditorialetëmediasqëkanënëpronësi.Disamundtëjenëmëtëmoderuarsetëtjerëtnëndërhyrjenetyredhedisamë tëvrazhdë.Porduket epamundur tëgjeshpronarëqënukushtrojnëndikimnëmedianë emër të interesave të tyreprivate.Drejtuesitemedias(botuesitdhepronarët)nëmënyrëtëvazhdueshme i përshtasin politikat editoriale dhe përmbajtjen e

16. Indicators for media in a democracy,ParliamentaryAssembly,CouncilofEurope,2008L i n k : h t t p : / / a s s emb l y. c o e . i n t / nw / xm l / x r e f / x r e f - xm l 2 h tm l - e n .asp?fileid=17684&lang=en


34

lajmevepërt’ishërbyerinteresavetëtyreekonomikeepolitike.17

Nëinjorimtëplotëtëfunksionitpubliktëmedias,pronarëtemediavenëShqipërietrajtojnëinformacioninsinjëpasuriprivatedhejosinjëpasuriendarëpublikisht.Kjotregonse“zhvendosjanga‘modeliimediassovjetike’tek‘modeliipërgjegjësisëshoqërore’duketsekaqenëmëivështirësesaishtemenduar”.(Lani,2011)

Nëvijimtënënshtrimittëmediavendajinteresavetëtyre,pronarëtdhedrejtuesit (të cilët shpesh i gjennga e njëjta anë) ndërtojnëmarrëdhëniefiktivepunësimimegazetarëtpërtapaturmëtëlehtëqët’ipushojnëngapunanëseatanukiubinden.DrejtuesiiUnionitShqiptartëGazetarëve,AleksandërÇipaikonsideronkontratatepunësimitsinjëgrackëpërgazetarët.“Këtokontratajanëshpeshtënjëanshme,atopraktikishtimponohen.Vërtetatomundtëjenëedhemeshkrim,poratojanëtëformuluaranëmënyrëtëtillë,qëshpeshnukkanëvlerëjuridike.Bosëtemediavenëshumërastenukujapingazetarëvenjëkopjetëkontratës.”18

“Implementimiidobëtikodittëpunës,sipërgazetarëtmekohëtëplotëedhepëratamekohëtëpjesshmembetetnjëçështjetepërshqetësuese. Shumë gazetarë punojnë pa kontrata punësimi apokanëkontratatëatillaqëmundtëndërpritenarbitrarisht”–thuhetnëProgres-RaportineKEpërShqipërinë.

Kjokasjellësituatënqëshumëgazetarët’iupërshtateninteresavetëpronarëvedhetëzbatojnëaxhendatetyre,dukeuvetë-censuruarshpesh në punën e tyre. Raporti i DepartamentitAmerikan tëShtetitpërtëdrejtatenjeriutnëShqipërigjatëvitit2016vërense“Gazetarëtshpeshpraktikuanvetë-censuriminpërtëshmangur

17. Baka, Besnik,Media vs. Politika: Trancizioni drejt (pa)varësisë politike, ISHM,201118. http://www.dw.com/sq/gazetar%C3%ABt-e-pambrojtur-t%C3%AB-shqip%C3%ABris%C3%AB/a-37359205


35

dhunënengacmimitdhesireagimndajtrysnisëprejbotuesvedheredaktorëveqëkërkonintëavanconininteresatetyrepolitikedheekonomike.”

Këto interesa i kanë vendosur gazetarët nën një trysni tëpërhershme.“Megjithësekemikaluarpërtejfazëssërepresionit,mundtëthuhetpahezituarshumëqëpokalojmëfazënepresionitMe fjalë të tjera, burgosja dhe sulmet fizike kundër gazetarëveduketseipërkasintëkaluarës,porpresionimetëcilinpërballenatambetetdhe,nëfakt,pobëhetgjithnjëemëisofistikuar”19

Ky presion si dhe mungesa e sigurisë ekonomike kanë ulurpavarësinë e gazetarëve dhe si rrjedhojë kanë ndikuar edhe nërënienestandardeveprofesionaledhenënjëanshmërinëraportime.

3. Prirje aktuale në marrëdhëniet media – politikë në Shqipëri

Qëprejvitit2013Shqipëriaqeverisetngaforcatpolitiketëspektrittë majtë. Pas një mandati 4- vjeçar relativisht të suksesshëmsidomosnëtermamakro,PSiadolitëfitojëevetmezgjedhjetnëqershortëkëtijviti,dukenxjerrënëopozitëedhealeatenesajtëmandatit paraardhës,LSI, dhe duke grumbulluar rreth vetes njëpushtetdhepërgjegjësiedhemëtëmadhe.

Nëaspektinelirisësëmedias,periudhapasvitit2013ederimësotkashënuarnjë llojpërmirësimi të lehtë,po t’i referohemi tëdhënavetëIndeksitëLirisësëShtypitqëbotohetngaorganizataprestigjioze ndërkombëtareReporterë paKufij.Kështu, në vitin2017Shqipëriakangjiturdisashkallë,dukeurenditurnëvendin

19. Lani,Remzi,Media e Ballkanit: Lost in transition?Në:GazetariaProfesionaledheVetë-Rregullimi.MediatëReja,DilematëVjetranëEuropënJug-LindoredheTurqi,UNESCO2011


36

e76,ngavendi i82qëkaqenë respektivishtnëvitet2016dhe2015. 20 Gjithsesi, sipas klasifikimit të Freedom House, vendimbetet akoma në spektrin e vendeve “pjesërisht të lira” përsa itakonsituatëssëpërgjithshmetëlirisë.

Porcilatjanëdisangaprirjetkryesoreaktualeqëkanëmbizotëruarnëzhvilliminemarrëdhënievemesmediasdhepolitikësdheçfarëkandryshuarnëthelbindhenësimbiotikënekëtyremarrëdhënieve?Mëposhtëpopërpiqemitësjellimdisangaprirjetepërvijuaragjatëkësajkohe,dukehedhurnjëvështrimsinënivelinemediatizimittëpolitikës,ashtuedhenëatëtëpolitizimittëmedias.

3.1. The winner takes it all? 21

Gjatëkëtyreviteveështëshënuarnjëmediatizimnërritjeipolitikësishfaqurnështiminekanalevemediatiketëpërdorurangapartitëpolitikedhepolitikanëtsidhenërritjenekohësapohapësirëssërezervuarpërpolitikënnëmediatekomunikimitmasiv.Nëthelbtëprocesittëmediatizimittëpolitikësqëndronrritjaeinfluencëssëmediasnëarritjeneobjektivaveapotëqëllimevepolitike.Nëkëtëprizëm,mundtëthuhetpahezitimsefitorjaebujshmeePSe18qershorit2017kaardhursirezultatedheirritjessëndikimittëmediasnëkuadërtëintensifikimittëprocesittëmediatizimitngaanaePSdheeliderittësaj,EdiRama.

Porkrahasprocesittëmediatizimittëpolitikësështëvënëreedhenjëndryshimnësjelljendheraporteteaktorëvemediatikësidomospronarëve, me politikën në përgjithësi dhe me qeverisjen nëveçanti,dukesjellëedhenjërikonfigurimtëqasjessëmediavemekrahëtepolitikësdhenëdisarasteedhenjëndryshimtëpolitikëseditorialetëtyre.20. https://rsf.org/en/albania21. KyështënjëperifrazimnganjëkëngëegrupittënjohurtëmuzikësABBA.


37

NëRaportineFreedomHousepërShqipërinëtheksohetseqyshnëzgjedhjetlokaletëvitit2015,ngamonitorimiikryerprejOSBEuzbuluasetëgjithamediatkryesore,përfshiedhemedianpublike,favorizuannjërënngapartitëkryesorepolitike,dukeepaturfjalënpër PartinëSocialiste.22 Shqetësimi se disa ngamediat kryesoretë vendit kanë ndryshuar politikën editoriale duke adoptuar njëpolitikë konformiste apo mbështetëse në raport me pushtetinaktual,ështëartikuluar fort sidomosnë rastinepërfundimitapondërprerjesngaanaepronarëve,tëkontratëspërdisadrejtuestemedias siArmandShkullaku, drejtor iABCNews,AlfredLela,drejtor igazetësMapo,MentorKikia,kryeredaktor i lajmeve tëTop-Channel,dhenëmënyrëtëveçantëshkarkimineAlidaTotësngapozicioniidrejtoreshëssëInformacionitnëA1TV.23

Me zhvillimet gjatë këtyre 4 viteve të fundit, duket se ështëarritur në situatën ku pothuajse të gjithamediat e rëndësishme,me përjashtime të rralla, janë rreshtuar pak a shumë në anëne pushtetit, duke dëmtuar misionin e tyre publik në emër tëinteresave të biznesit dhe duke braktisur gjithnjë e më shumëpozicionine“pushtetittëkatërt”.Madjenjëpjesëibënmëshumëopozitëopozitëssesaqeverisë.Nëkëndvështrimineautoritetittëpushtetitmbito,FatosLubonja,mendonsekemitëbëjmëmenjëlloj“putinizimitëmediave”.Kursepërgazetarët,tëcilëtdikurikishtendarënëgazetarëdy-llogoresh,Lubonjatanithotësekanëmbeturvetëmnënjëllogore,tekajoepartisënëpushtet.24

Edhe pse nuk raportohen evidenca të ushtrimit të presionit tëdrejtpërdrejtëngaanaeqeverisëndajmediavepër tëndryshuar22. https://freedomhouse.org/report/freedom-world/2016/albania23. http://www.newsbomb.al/levizje-dhe-shkarkime-te-bujshme-ne-boten-e-medias-shqiptare-nga-mentor-kikia-te-armand-shkullaku-cfare-ndodhi-ne-6-muaj-6529624. http://www.dw.com/sq/gazetar%C3%ABt-e-pambrojtur-t%C3%AB-shqip%C3%ABris%C3%AB/a-37359205


38

politikënetyreeditoriale,mesaduketndryshimetqëpërmendenmund të kenë ardhur në këmbim të favorizimit të bizneseve tëndryshmetëpronarëvetëkëtyremediave,përmesnjëpraktiketëfshehtëklientelisteqëzhvillohetnëprapaskenënemarrëdhënievemespronarëvetëmediasdhepolitikës.Itradhtuariimadhnëkëtëflirtimklientelistështëpublikudheinteresatetij.

3.2. Dimensione të reja të ripolitizimit dhe instrumentalizimit të mediave

Njëngakarakteristikatemediave tëvendevemesdhetare,me tëcilatkanëngjashmëri edhemediateShqipërisëështëpolarizimidhe politizimi i lartë i tyre. “Siç e tregon edhe historia,mediatnë vendetmesdhetare janë shumë të politizuara dheparalelizmipolitik është shumë i lartë.Gazetat kanëprirjen të përfaqësojnëtendencatëdallueshmepolitike.”(Hallin&Mancini,2004,f.98).Nëkëtovendenjëgrupimediavembështetvazhdimishtpartitëemajta,kursenjëgruptjetër imediavembështetpartitëedjathta,dukeiqëndruarmekonsekuencëprofilittëtyre.

Me shfaqjen e klientelizmit nëmedia, pas vitit 1998 kjo ndarjenisitëkristalizohetethellohetedhenëShqipëri.NjëndarjeetillëvihetnëdukjeedhenëRaportineFreedomHousekutheksohetse “pleksja e interesave të bizneseve të fuqishme, politikës dhemedias nuk lejon zhvillimin e organeve të pavarura të lajmeve.ShumicaetyreshihentëmbajnëanënePSosetëPD.”25

Por “befasia” e kohëve të fundit qëndron në faktin se ky llojpolarizimi duket se pomerr trajta të tjera. Së pari, duket se pokalohet nga polarizimi media të djathta vs. media të majta nëmediapozitarevs.mediaopozitare.Kursiideologjiktashmënuk

25. https://freedomhouse.org/report/freedom-world/2016/albania


39

ndiqet,edhepërfaktinsevetëpartitëpolitikenukikanëqëndruarndonjë profili ideologjik. Paradoksalisht në Shqipëri, partitë ekonsideruarasipartitëspektrittëmajtëkanëaplikuarmëshumëpolitikatëdjathtanëqeverisjenetyre.

Sëdyti,shumëmedia,dhemestyreedhedisangamediatkryesoreekanëbraktisursëfundmiedheluajalitetinpolitikdhepokalojnënga një “muaj mjalti” me qeverinë e PD në “muaj mjalti” meqeverinë e PS, duke përshtatur kursin dhe politikën editorialeme kursin dhe politikën efituesit politik, thjesht dhe vetëmpërtëmbrojturdheavancuar interesatebiznesit të tyre.Sizhvillimnatyrishtqëkyështëmëirëndëdhemëmepasojasesapolarizimidheparalelizmipolitikkonstantdheiqëndrueshëmdheçonnënjëkompromentimtërëndëtërolittëmediassidhenënjërrënimderinëasgjësimtëbesueshmërisësëpublikutndajsaj.

Kjosituatëenënshtrimittëmediavendajinteresavetëbiznesitepolitikësështëshfrytëzuarngakjoefunditpër tërriturshkallëneinstrumentalizimittëtyrepërnevojatdheqëllimeteveta.KaliibetejësipërdorurnëkëtërastkaqenëPR-i.Siasnjëherëmëparë,zyrat ePR-it tëpartivepolitikedhe të institucioneve shtetërore,po përdorinmediat për të përcjellë jo vetëmmesazhe por edhepërmbajtjepolitike tëgatshmeqë transmetohen shpeshpa asnjëllojfiltrimingamedia.

Ngakërkimiirealizuarnëkuadërtëkëtijstudimivijnëtëdhënaqë flasin për një prani të lartë të lajmeve që thjesht “zbardhin”përmbajtje të zyrave të PR. Tabela e mëposhtme paraqet këtësituatënëdykanalettelevizivekombëtare,dygazetatkombëtaredhedyportaletelajmevetëmonitoruaragjatëmuajveShkurtdheMarstëvitit2017.


40

Tabela nr.2. Përqindja e lajmeve politike me bazë PR-in

Media

Numri total i lajmeve politike

Nr. i lajmeve politike me bazë PR-in

Përqindja e lajmeve

politike me bazë PR-in

Top Channel 148 53 35.81%Klan 152 51 33.55%Panorama 573 118 20.6%Shqiptarja.com 772 127 16.5%Balkanweb 716 143 15.90%Albeu 558 101 15.18%

Burimi: Monitorimi i kryer në kuadër të këtij studimi

Siç shihet edhenga tabela, lajmetmebazëPR-inpolitikgjendennëpërqindjemëtëmadhenëtelevizion.Kështu,mëshumësenjëetretaelajmevepolitikenëtelevizionekanëburimintekmaterialetezyravetëPR.KjoshpjegohetmefaktinseinvestimimëimadhizyravetëPR-itpolitikështëpërqendruartektelevizionet,përshkakseshtypiështënëkrizëdhekagjithnjëemëpakaudiencë,kurseportaletonlinenuksynohenkaqshumëpërarsyensepartitëpolitikekanëtashmëkanaletevetaonlinepërtëkomunikuardrejtpërdrejtmepublikunewebit.

Mekëtërastsqarojmësenëmonitoriminekryernëkuadërtëkëtijstudimi, tek “lajmet politike” janë përfshirë lajmet që lidhenmepartitëpolitikedhepolitikanëtsidhelajmetqëlidhenmeaktivitetine institucioneve shtetërore. Kurse tek lajmet me bazë PR janëpërfshirëvetëmlajmetebazuaradrejtpërdrejttekmaterialetezyravetëmarrëdhënievepubliketëforcavepolitikedhetë institucioneveshtetërore.Rastetkurgazetarëtkanëndjekurvetëeventetpolitikenëterrendhekanëraportuarpërtonukjanëpërfshirënëkëtëkategori.


41

Porpotëkemiparasyshqëshumicaekëtyreeventevepolitikejanëpjesë e aktiviteteve tëmarrëdhënieve publike, atëherë numri dhepërqindjaelajmevemebazëPRdotërezultoninshumëmëtëlartaseatoqëpamënëtabelënemësipërme.

Zhvillime drastike janë shënuar kohët e fundit edhe me tëashtuquajturat “kaseta të gatshme”. Nga një dukuri dhe problemiperiudhavetëfushataveelektorale tani“kasetategatshme”janëdukuri dhe problem i kurdohershëm. Monitorimi i kryer për 30edicione lajmesh të orës 19.30nëTVKlandhenëTopChannel,zbuloikëtëprani tëkasetave tëgatshmegjatëmuajveShkurtdheMars2017,shumëkohëpërparafushatëselektorale:

Tabela nr.3. Numri i kasetave të gatshme të transmetuara në 30 edicione lajmesh

Mediat Kaseta të PS Kaseta të PDKaseta të Bashkisë

Tiranë

Top-Channel 3 6 23

Klan 7 2 24Burimi: Monitorimi i kryer në kuadër të këtij studimi

SiçshihetngatëdhënatPSështëepranishmenëTopChannelnë3 nga 30 edicione lajmesh kurse PD në 6 të tilla. Kurse nëTVKlan,PSështëepranishmenë7nga30edicionelajmeshkursePDnë2 të tilla.TheksojmësenëmuajtShkurt-Marskurështëkryermonitorimi,ishtenëzhvillimesipëredheprotestaePDenjohursi“protestaeçadrës”.

NgatëdhënatduketseTopChannelështëmëihapurpërkasetatePDsesaKlanTV,ndërkohëqëKlanTVështëmëihapurpërkasetatePSsesaTopChannel.

Ajoqëbiemëshumënësynëtabelënemësipërmeështësidomos


42

mësymjaedytelevizionevekombëtareme“kasetatëgatshme”ngaanaeBashkisësëTiranës,njëtrendiripërkëtëinstitucion,iiniciuarngakryetari aktual iBashkisë sëTiranësqyshmezgjedhjene tijnëkëtëpost.Nga30edicionetëlajmevenëTopChannel,BashkiaTiranëishteepranishmeme“kasetatëgatshme”në23prejtyre(osenë77%tëtyre)kursenëTVKlan,BashkiaTiranëishteepranishmeme“kasetatëgatshme”në24nga30edicionelajmesh(osenë80%tëtyre).

TV Klan i identifikon “kasetat e gatshme” si të tilla, kurse TopChannelnukebënnjëgjëtëtillë.

Debati për “kasetat e gatshme” u rihap sërish edhe në prag tëzgjedhjeve elektorale të qershorit 2017 dhe një pjesë e mediaveelektronikedolënmenjëdeklaratësenukdot’itransmetoninato.Porrezistencazgjativetëmdisaditë,dheatounisënt’itransmetojnëmeargumentiminseidetyronKodiZgjedhor.

Shumë syresh mund të argumentojnë se praktika e “kasetave tëgatshme”ështënjëzhvilliminatyrshëmdhemodernbrendakuadrittëmediatizimit të politikës. Por për autorin e këtyre radhëve, nëkontekstin shqiptar, më shumë se mediatizim të politikës, atopërfaqësojnë një instrumentalizim të mediave nga zyrat e PR-ittë politikës apo të institucioneve shtetërore, dukedëmtuar jopakpavarësinëdheintegritetinetyre.

3.3. Politika sfidon ndërmjetësimin e mediave tradicionale

Mepërhapjennëmasëtëinternetitdhetëkomunikimitonline,ështëzgjeruargjithnjëemëshumëedhePolitika2.0(enjohurndrysheedhe si cyber-politics), që nënkupton përdorimin e kanaleveinteraktiveonlinepërkomunikiminpolitik.NëShqipëriprejviteshPartiaSocialistedhelideriisajkanëkrijuarnjëllojsuperioriteti


43

ndaj forcave të tjerapolitike,dukeqenëmënovatorëdhemë tëprirurpërtëaplikuartërejatmëtëfundittëkomunikimitvirtualpërnevojatdheqëllimetetyre,gjëqëshihetedhenënumrinmëtëmadhtëndjekësvetëtyreonline.

Përpostëtjerave,internetiiukrijonmundësinëaktorëvetëpolitikësqëtëhyjnënëkomunikimtëdrejtpërdrejtëmeaudiencënpapaturnevojën e ndërmjetësimit të mediave tradicionale. Në mjedisinonlinepartitëmund të jenëvetëmedia, tëkenëWebTV-nëapoWebRadionetyre,tëkrijojnëkanalinevetnëYouTubeapofan page në rrjetet sociale, etj. Përmeswebit ata arrijnë shumëmëmirësesapërmesmediavetradicionaletekgrupmoshaterejadhetekinternautëtetëgjithagrupmoshavenëpërgjithësi.

Zhvillimiifunditmëibujshëmnëpolitikënshqiptare2.0kaqenëhapjanëmarstëvitit2017eERTV,njëllojWebTVqëmbaninicialetekryeministritdhekryetarit tëPSEdiRamadheqë transmetonpërveçkronikaveedhelidhjelive.AktualishtERTVështëkthyernë markë mediatike dhe videot e saj i gjejmë të transmetohenshumëshpeshnëtelevizionettradicionale,portashmënënjëroltëndryshuar:nësedikurpolitika thërristenëndihmëmediatpërtë ndërmjetësuar në komunikimin e sajme audiencat, tani janëmediat tradicionale që thërrasin në ndihmë politikën (ERTV-në) për të ndërmjetësuar në sjelljen e informacionit për ngjarjetpolitiketekpubliku.

Njërrugëtjetërqësfidonndërmjetësiminemediavetradicionaleështë zëvendësimi i deklaratave për shtyp të politikanëve mestatuset në profilet individuale apo institucionale në FacebookaponëTwitter.Numriilajmeveqëgjenerohendukeubazuarnëkëto statuse vjen në rritje.Ngamonitorimi i kryer në kuadër tëkëtij studimi rezulton sepër të trejakategoritë emedias (shtyp,TV,Online)mesatarisht1në10lajmengapolitikakanëpaturpër


44

burim Facebook apo Twitter duke shënuar kështu edhe një llojFacebook-ëzimitëraportimitpolitik.

Pozitaenënshtruaremediavetradicionaleshqiptarendajpolitikëssi dhe siguria që përftohet nga kapacitetet e cyber-politics kanëinkurajuarherëpashereedhenjëdiskurspopulistnëkomunikiminpolitiktëkryeministritshqiptar,njëherëshedhekryetariPS.ERTVnëdisarastekashërbyeredhesinjëdritarepërPopulizmin2.0tëkryeministrit,përmespamjeshngatakimemepopullindhepërmeskronikashqëpërzgjedhinmekujdesretorikënmëpikantepopulisteqëmendohetsemundtëprodhojëefektinmëtëmadhtekpubliku.

GjithashturrethanatemësipërmekanënxiturEdiRamënqëtëhedhëedhedorashkëneduelitndajmediave,duke iushpalluratyreedhe“luftëtëhapur”-njëstrategjikomunikimikjoqëështëpërdoruredhengapresidentiamerikanDonaldTrumpapongaliderëtëtjerëaktualëtëpolitikësbotërore.NdërkohëqëTrumpsulmontemediatkundërtijsi“fakemedia”,EdiRamapërdorinënjëngaedicioneteemisionitOpinionnështator2016metaforën“mediatëkazanit”,dukeftuarnëduelkundërshtarëtetijnëmedia.Betejënmemedianaievijoimëtejedhenëpragtëfushatëselektorale,kurietiketoimeemrashumëprejanalistëvetënjohurnëvendsipjesëtë“mediavetëkazanit”.

Natyrishtsfidandajmedias,anashkalimiapo injorimi i sajsidhe“sulmi” për efekt elektoral mund të sjellë dobi të momentit përpolitikën.Pornëperspektivë afatgjatë ajokultivonnjëperceptimnegativ dhe një frymëmohuese përmedian dhe për gazetarët padallim,dukeelënëpublikuntëjetë,nganjëraanëpreemorisësështuar të fake newsdhe të informacionit tëmanipuluar tërrjetevesocialedhengaanatjetër,preediskursittëpolitikanëvepopulistëqëmundtëprodhojënjëautoritarizëmtërimepasojapërdemokracinë.

Nga ana tjetër, shndërrimi i vetë politikës apo i shtetit nëmediamund tëkonsiderohet edhe sipërpjekjepërnjë llojdelegjitimimi


45

të “pushtetit të katërt”, duke e nxjerrë atë nga loja dhe duke ekthyerinformiminnënjëfunksiontëtrepushtetevetëtjeradhetëmarrëdhënieve publike të tyre. Kjo do të përbënte një precedentshumëtërrezikshëmpërfunksioniminenjëshoqëriedemokratike.

3.4. Politizim dhe opinionizim në rritje i mediave dhe i shoqërisë

Mevetëdijeapojo,mundtëthuhetseaktualishtpolitikaiakadalëtëjetënëqendërtëvëmendjespubliketëshqiptarëve,madjeshumëmëtepërngasaitakon.Dhenjëroltëmadhpërkëtëpolitizimtëtejskajshëmtëshoqërisëkaluajturedhemedia.Aktualishtmundtëflitetpërnjë“bombardim”tëpublikutmepolitikëqëshfaqetnëdisaplane:

Së pari, në rritjen e kohës apo hapësirës së medias që mbushetme përmbajtje politike.Kështu, është bërë pothuajse normale qëkanalet televizive të vendit, dhe sidomos kanalet informative tëtransmetojnëlivepërorëtëtërapothuajtëgjithaeventetkryesorepolitike, duke filluar që nga seancat plenare të parlamentit apombledhjet e komisioneve dhe duke vazhduar me kongreset apokonventat e partive kryesore politike por edhe të partive të tjeramë tëvogla.Kamera livee televizionevekahyrëshpeshedhenëmbledhjeapoaktivitetetëBashkisësëTiranësapotëinstitucionevetëtjerashtetëroresidhenëeventeqëmundtëmoskenëpaturndonjëinterestëmadhpublik.

Krahas transmetimeve live, është vënë re edhenjë prani e shtuare lajmit politik në edicionet e lajmeve televizive apo në faqet egazetave.Ngamonitorimiirealizuarnëkuadërtëkëtijstudimiështëvënë re sedisamedia i japinmëshumëpërparësipolitikës,dukepaturshpeshsi lajmtëparëtëgazetësapotëedicionit tëlajmevepikërishtnjëlajmngapolitika.Tabelaemëposhtmesjelltëdhënatemonitorimitnëkëtëaspekt:


46

Tabela nr.4. Numri dhe përqindja e edicioneve që kanë lajm të parë apo kryesor politik

MediaNr. i

edicioneve të monitoruara

Numri i edicioneve

që kanë lajm të parë apo

kryesor politik

Përqindja e edicioneve që kanë lajm të

parë apo kryesor politik

Top Channel 30 21 70%

Klan 30 10 33%

Panorama 59 22 37.3%

Shqiptarja.com 51 41 80%Burimi: Monitorimi i kryer në kuadër të këtij studimi

Siç e shohim ka një diferencë mes mediave të ndryshme nëpreferencat ndaj zgjedhjes së lajmit politik si lajm të parë apokryesor.TopChannel ështëmë shumë i prirur se saTVKlan qëedicioninkryesortëlajmevetanisëmenjëlajmtëtillë.Kështu,nga30edicionetëorës19.30tëmonitoruara,21(apo70%)nisinmelajmpolitik.TVKlannëkëtëaspektkanjëpërqindjerrethdyherëmëtëvogël(33%).SituatëengjashmeështëedhenëraportinmesgazetavePanoramadheShqiptarja.com.KështutekShqiptarja.comnga51numragazetetëmonitoruara,41(apo80%)kanënëfaqeneparësilajmkryesornjëlajmpolitik,kursetekPanoramavetëm22nga59numratëgazetës(ose37.3%)kanësilajmkryesornjëtëtillë.TheksojmësePanoramakanjëspecifikë,pasinëdizajninefaqessëparëtësajkazgjedhurtëketëjonjëpordylajmekryesore,kështuqëjanënumëruartëdyja.

Gjatëmonitorimittëkryervijnëtëdhënaedhelidhurmekohëzgjatjenmesatare të lajmeve politike brenda një edicioni tek dy kanalettelevizive kombëtareTop Channel dheTVKlan si dhe të dhënapërnumrinmesatardhepërqindjenelajmevepolitikenënjënumër


47

gazete tekPanoramadheGazetaShqiptaredhenjëherëshedhe tëdhëna për numrinmesatar dhe përqindjen e lajmeve politike qëbotohennënjëditënëdyportalete lajmeveBalkanweb.comdheAlbeu.com.Tek dy televizionet janëmonitoruar përkatësisht nga30edicionelajmeshtëorës19.30tekseciliprejtyregjatëmuajveShkurt-Mars, kurse portalet online janë monitoruar në 30 ditëtë rastësishmegjatëkësaj periudhe.Monitorimi i shtypit kaqenëpakmë igjerëdhekapërfshirë tëgjithanumratebotuaranga tëdygazetatgjatëmuajveShkurt-Mars2017.GazetaPanorama,qëbotohetgjatëgjithëditëve të javëskapatur59numragjatëkësajperiudhe,kurseShqiptarja.comqëbotohet6ditënëjavëkapatur51numra.

Përsa i takon monitorimit në televizion ka rezultuar situata qëparaqitetnëtabelënemëposhtme.

Tabela nr.5. Kohëzgjatja e lajmeve politike në TV

Media

Kohëzgjatja mesatare e një

edicioni lajmesh (në min.)

Kohëzgjatja mesatare - lajme politike (në min.)

% e kohës - lajme politike

Top-Channel 30.24 9.85 32%

Klan TV 30.01 6.43 21%Burimi: Monitorimi i kryer në kuadër të këtij studimi

Siçshihet,nëTopChannel,nga30.24minutaqëkaqenëkohëzgjatjamesatareeedicionevetëlajmeve,9.85minuta,oserrethnjëetretaekohës(32%)janëzënëngalajmetpolitike.NëTVKlanrezultonnjëkohëzëniemëevogëlelajmitpolitikkrahasuarmeTopChannel,merreth21%tëkohës.Gjithsesikriterikohëzënienukështëivetmitregues,pasrëndësikaedhenumriilajmevepolitikebrendanumrittotaltëlajmeve.NëkëtëaspektështëkonstatuarseTVKlan,edhe


48

pse ka kohëzëniemë të vogël, shpesh ka patur një numërmë tëmadhlajmeshpolitike,meqëlajmetesajkanëqenëmëtëshkurtra.

Tekgazetatdheportaletmonitorimiparaqetnjësituatëkudallohetsegazetatkanënjëpërqindjetëlartëtëlajmevepolitikepërnjënumër,eciladuketpakmëelartësepërqindjaetelevizionitdhedyherëmëelartësemesatarjaepërqindjessëdyportaleve.Jakonkretishttëdhënat:

Tabela nr.6. Numri dhe përqindja e lajmeve politike në gazeta dhe portale

MediaNumri mesatar i lajmeve në një

ditë

Numri mesatar i lajmeve politike

në një ditë

% e lajmeve politike në një

ditë

Panorama 34.83 11.59 33.30%

Shqiptarja.com 40.8 17.9 41.90%

Balkanweb 132.16 29.8 22.40%

Albeu 177.7 24.1 13.55%Burimi: Monitorimi i kryer në kuadër të këtij studimi

Natyrisht do të ishte shumë e natyrshme që përqindja e lajmevepolitiketëishteshumëelartë,nësemediatdotëkishinprofilpolitik.Portëgjashtamediatemonitoruaranëkuadërtëkëtijstudimikanëprofil gjeneralist, dhe në këtë kontekst mund të thuhet se keminjë prani të lartë të lajmit politik, sidomos tek gazetat dhe tektelevizionet.

Krahaspranisësëlartëtëlajmitpolitik,nëmediatshqiptareështëvënë re edhe një opinionizim në rritje i tyre, sidomos përsa itakonopinionitnëlidhjemepolitikën.Kështunësedhjetëvjetmëparë, në televizione kishim vetëm 4 talk-show të profilit politik,aktualishtshumicaetelevizioneveekanënjëtëtillë.Porjorrallë


49

politika është e pranishme edhe në talk-show-t argëtues. Krahastelevizionevekombëtaretanigjenemisionetëbazuaratekopinioninëshumicënetelevizioneve.Nëkëtëlojëaktualishtkanëhyrëedhetelevizionetinformativeporedhenjëpjesëetelevizionevelokale.Kjoshpjegohetmefaktinsenjëkategorie tillëemisioneshmundtëshërbejnëmëmirësetëtjeratpërtëvendosururatmesmediavedhepolitikëssidhepërtëushtruarpresionapopërt’ibërëfavoreasajnëpërmjetpërpunimit tëopinionit sipas interesave të forcavetëcaktuarapolitike.Këtoemisione,sipasfjalëvetënjëopinionisti,janëkthyernë“dritaretëdomosdoshmepërpolitikën,kuduhettëdalëshnësedotëekzistosh”26.

Opinionistëtsotpërfaqësojnënjëkastëtëmirëpaguartëmedias,metëardhuradhjetëraherëmëtëlartaseatotëreporterëve.Disasyreshjanëedhenëlistënemiliarderëveshqiptarë,dukeubërëtëtillëedhepapaturbiznesenëpronësitëtyre.Përkëtësituatëështëdiskutuarnëdisarasteedhenëmedia.27

Tregues spektakolar i pushtetit të shtuar të opinionistëve dhetë “opinion-based programs” ishte ceremonia e përkujtimit të20-vjetorittëemisionitOpiniontëopinionistitBlendiFevziu,ecilaubënënjëngasheshetkryesoretëkryeqytetit,eshoqëruarmenjëbujëdhepompozitettëmadh,kunukmunguantëgjithëVIP-atqëkontrollojnë politikën dhe opinionin publik shqiptar. Siç shkruannjëanalistpërkëtëngjarje,Fevziu,iadolitëvërënërreshttëgjithë“elitën”efshatittonëshqiptar,sinevojtarëqëjanëpërdritarenetijmediatike.28

Krahasopinionizimitqëvjenngadritarjaetelevizionit,gjatëvitevetë fundit vihet re një opinionizim i shtuar që vjen nga sistemi

26. http://konica.al/2017/09/kur-driten-duhet-ta-jape-dikush-qe-nuk-e-ka/27. http://www.newsbomb.al/article-6556428. http://www.360grade.al/me-shume/editorial/item/94901-bravo-fevzo


50

mediatik online.Menjë ritëmshumë të shpejtë janështuarvitete fundit portalet, blogjet dhe mediat sociale të profilit “opinion-based”.Ngaekranetetelevizionit,opinionistëttashmëkanëkaluaredhenëmjedisinonlinenënjëgarëtëethshmepërtëtërheqursamëshumëvizitorë.Nëkëtëfushëbetejëjanëshfaquredhemjaftanalistëkontraversalëqëkanëqenënëhijeaponukkanëgjeturhapësirënëmediattradicionale.Nganjëvëzhgimiautorittëkëtyreradhëvenëmjedisinonline, rezulton senëkëtëmjedisopinionistët shqiptarëparaqitenedhemëagresivësesanëtelevizionaponëgazeta,edhepërshkaktëfaktitseataebëjnëvetëpolitikëneditorialetëportalittëtyre.Gjuhanëcyberspaceparaqitetakomamëkonfliktualedheshihettëbienedheatapakskrupujqëopinionistëtiruajnënëekraninetelevizionit.

Si emisionet e opinionit në TV ashtu edhe portalet e webittë bazuara tek opinioni, mes të tjerash kanë rritur ndjeshëmintensitetine“bombardimit”tëpublikutmepolitikë.Përrrjedhojë,nëvendtëmediatizojëkulturënpolitikendërshqiptarët,mediapomediatizonmë shumë konfliktualitetin politik. Gjithashtu mediatpokontribuojnënëndërtimineshoqërisësëopinionitdhetëarsyessënxehtënëvendtëndërtimittëshoqërisësëinformacionitdhetëarsyessëftohtë.

Opinionizimi në rritje imediave ka sjellë edhe një dobësim dhenjëbjerrjetëgazetarisësëbazuartekfaktet,dukekrijuarterrentëfavorshëmpërgazetarinëebazuartekopinionidhepërfake news. Kjoebënedhemëurgjentenevojënpërreflektimngamediatdhepërkthimtekstandardetbazëdhetekmisionipublik,përparasetëjetëtepërvonë.


51

Përmbledhje ekzekutive

KystudimmerrpërsipërtëhedhëdritëmbimarrëdhënietmesmediasdhepolitikësnëShqipëri,dukenisurqëmekontekstinhistorikdheshoqërortëkëtyremarrëdhënievedhedukevijuarmeprirjetaktualembizotëruese që formësojnë tipologjinë e këtyre marrëdhënieve.Për të arritur në përfundimemë të bazuara lidhurme raportiminepolitikësnëmedia,ështëndërmarrëedhenjëmonitorimsasiorimediave.

Tranzicioniimediaveshqiptaredrejtmediavetëliradhetëpavarurakaqenëpjesëdhereflektimitranzicionittëpërgjithshëmpolitiko-shoqëror të vendit pas rënies së komunizmit dhe vendosjes sëpluralizmit politik. Në fillim të viteve 1990-të mediat pluralistelindëndheu zhvilluanmë shumënënnxitjen e kërkesës politike(political demand)dhevetëmnë fazat emëvonshmeatonisën tëzhvillohen edhe si rezultat i kërkesës shoqërore (social demand)dhe tëkërkesës së tregut (marketdemand).Kështumediateparanë Shqipërinë e tranzicionit u krijuan nga partitë politike. Gjatëkësaj periudhe,media shqiptareupërpoq të emancipohej por ajonukiadolidottëtransformohejnganjëinstitucionpartiaknënjëinstituciontëpavarur.Vetëmpasvitit1994shfaqennëtregmediatnë pronësi të gazetarëve që kishin tendencë të shkëputeshin ngandikimi i partive dhe t’i bënin një opozitë të fortë pushtetit. Pasvitit1998,nënndikiminekërkesëssëtregut,nëlojënepronësisësëmediavehyjnëshumëpërfaqësuestëbotëssëbiznesittëmadh,tëcilët shënuanedhe lindjenemediaveklienteliste,për shkak seshumëngakëtapronarë i krijuanmediat e tyreqë t’iu shërbenininteresavetëbiznesitdhetëforconinlidhjeetyremepolitikën,nëkëmbimtëinteresavetëndërsjella.


52

Pas një tranzicioni të gjatë dhe plot zigzage, aktualisht, sistemimediatikshqiptar,paraqitetrelativishtikonsoliduar,dhenëshumëdrejtimeshfaqngjashmëriedhemesistemetmediatiketënjëpjesetë vendeve perëndimore. Sipas analizës së këtij studimi, nga tremodeletemediavetëpropozuaraprejautorëveHallindheMancini,modeliimediaveshqiptarengjanmëshumëmeModelinPluralisttëPolitizuar.

Gjatë viteve të tranzicionit nëShqipëri është ndërtuar një kuadërligjor relativisht i plotë përmbrojtjen dhe zhvillimin e lirisë dhetëpavarësisësëmedias.Pornëshumërastekuadri ligjorkaqenëi vonuar ose ka qenë një transplantim mekanik i legjislacionitperëndimor.Problemmbetetedheimplementimiilegjislacionit.

Nëpërvojënshqiptaretëmarrëdhënievemesmediasdhepolitikës,sinëfazatehershmetëtranzicionitedhegjatëvitevetëfunditjanëhasur edhe përpjekje të herëpashershme të formacioneve politikepër të kontrolluar në një farëmënyremediat përmes ligjit, si nërastineLigjitpërShtypinaponërastinelegjislacionitqëpërcaktonrregullatpërzgjedhjeneKëshillitDrejtuestëRTSHdhetëAMA,i cili i jep mundësinë mazhorancës politike që të vendosë përpërbërjeneorganevedrejtuesetëkëtyredyinstitucioneve.

Nëpikëpamjetëtransparencëssëpronësisësëmediave,Shqipëriakabërëprogresporngrihetedheshqetësimipërmundësinëepronësivetëfshehura.Krahasfaktoritpronësi,njërol tëkonsiderueshëmnëshkallën e varësisë apo të pavarësisë sëmediave ka luajtur edhefinancimi i tyre.Në këtë aspekt, për shumë analistë vendorë aporeporterëndërkombëtaresituatambetetalarmante.ProgresRaportiiKE për Shqipërinë vëren se financimi imediavembetet shumëproblematik. Pothuajse mungon transparenca dhe burimet efinancimitmanipulohenapofshihen.

Në ngjashmëri me vendet e modelit pluralist të polarizuar të


53

mediave,edhenëShqipëriorganizatatprofesionaledhesindikatategazetarëve janënëpërgjithësi tëdobëta.Tregues imungesëssëorganizimittëmediavedhetëkomunitetittëgazetarëveështëedhefaktiqëShqipëriapërshumëkohëgjatëvitevetëtranzicionitnukkaarriturtëketënjëKëshilltëMediave,iciliekzistonnëshumicënevendevetërajonit.Inekzistencaaporoliidobëtiorganizatavetëgazetarëvekanëndikuaredhenënjëniveltëulëttëvetërregullimittëmediavenëvend.

Përsa i takon autonomisë editoriale, rezulton se në realitetinshqiptarështëevështirëtëgjeshpronarëtëmediasqënukndikojnënëpolitikëneditorialetëmediasqëkanënëpronësi.Nëinjorimtëplotëtëfunksionitpubliktëmedias,pronarëtemediavenëShqipërietrajtojnëinformacioninsinjëpasuriprivatedhejosinjëpasuriendarëpublikisht.Nëvijimtënënshtrimittëmediavendajinteresavetëtyre,pronarëtdhedrejtuesit(tëcilëtshpeshigjenngaenjëjtaanë)ndërtojnëmarrëdhëniefiktivepunësimimegazetarëtpërtapaturmëtëlehtëqët’ipushojnëngapunanëseatanukiubinden.

Implementimiidobëtikodittëpunës,sipërgazetarëtmekohëtëplotëedhepëratamekohë tëpjesshmembetet njëçështje tepërshqetësuese.Shumëgazetarëpunojnëpakontratapunësimiapokanëkontrata të atillaqëmund tëndërpritenarbitrarisht.Kjoka sjellësituatënqëshumëgazetarët’iupërshtateninteresavetëpronarëvedhe tëzbatojnëaxhendate tyre,dukeuvetë-censuruarshpeshnëpunënetyre.Presionisidhemungesaesigurisëekonomikekanëulurpavarësinëegazetarëvedhesirrjedhojëkanëndikuaredhenërënienestandardeveprofesionaledhenënjëanshmërinëraportime.

Gjithashtu,gjatëkëtyreviteveështëshënuarnjëmediatizimnërritjeipolitikës ishfaqurnështiminekanalevemediatike tëpërdoruranga partitë politike dhe politikanët si dhe në rritjen e kohës apohapësirëssërezervuarpërpolitikënnëmediatekomunikimitmasiv.


54

Porkrahasprocesittëmediatizimittëpolitikësështëvënëreedhenjëndryshimnësjelljendheraporteteaktorëvemediatikësidomospronarëve,mepolitikënnëpërgjithësidhemeqeverisjennëveçanti,dukesjellëedhenjërikonfigurimtëqasjessëmediavemekrahëtepolitikësdhenëdisarasteedhenjëndryshimtëpolitikëseditorialetëtyre.

Mezhvillimetgjatëkëtyre4vitevetëfundit,duketseështëarriturnësituatënkupothuajsetëgjithamediaterëndësishme,mepërjashtimetë rralla, janë rreshtuar pak a shumë në anën e pushtetit, dukedëmtuarmisioninetyrepubliknëemërtëinteresavetëbiznesitdhedukebraktisurgjithnjëemëshumëpozicionine“pushtetittëkatërt”tëmediave.Kaautorëqëshohinnëkëtësituatënjëlloj“putinizimitëmediave”.

Edhe pse nuk raportohen evidenca të ushtrimit të presionit tëdrejtpërdrejtë nga ana e qeverisë ndaj mediave për të ndryshuarpolitikëne tyreeditoriale,mesaduketndryshimetqëpërmendenmund të kenë ardhur në këmbim të favorizimit të bizneseve tëndryshme tëpronarëve tëkëtyremediave,përmesnjëpraktike tëfshehtëklientelisteqëzhvillohetnëprapaskenënemarrëdhënievemespronarëvetëmediasdhepolitikës.

Njëngakarakteristikatemediaveshqiptareështëedhepolarizimidhe politizimi i lartë i tyre. Pleksja e interesave të bizneseve tëfuqishme,politikësdhemediasnukkalejuarzhvillimineorganevetëpavaruratëlajmeve.ShumicaemediaveshihentëmbajnëanënePSosetëPD.

Por kohët e fundit polarizimi duket se pomerr trajta të tjera. Pokalohetngapolarizimimediatëdjathtavs.mediatëmajtanëmediapozitare vs. media opozitare. Gjithashtu shumë media, dhe mestyreedhedisangamediatkryesoreekanëbraktisursëfundmiedhe


55

luajalitetinpolitikdhepokalojnënganjë“muajmjalti”meqeverinëePDnë “muajmjalti”meqeverinë ePS, dukepërshtatur kursindhe politikën editorialemekursin dhe politikën efituesit politik,thjeshtdhevetëmpërtëmbrojturdheavancuarinteresatebiznesittëtyre.Kyzhvillimkonsiderohetmëirëndëdhemëmepasojasesapolarizimidheparalelizmipolitikkonstantdheiqëndrueshëmdheçonnënjëkompromentimtërëndëtërolittëmediassidhenënjërrënimderinëasgjësimtëbesueshmërisësëpublikutndajsaj.

Kjo situatëenënshtrimit tëmediavendaj interesave tëbiznesit epolitikës është shfrytëzuar nga kjo e fundit për të rritur shkallëne instrumentalizimit të tyre për nevojat dhe qëllimet e veta dukepërdorursidomoskanaletemarrëdhënievepublike.Ngakërkimiirealizuarnëkuadërtëkëtijstudimivijnëtëdhënaqëflasinpërnjëpranitëlartëtëlajmeveqëthjesht“zbardhin”përmbajtjetëzyravetëPR.LajmetmebazëPR-inpolitikgjendennëpërqindjemë tëmadhenëtelevizion,krahasuarmeshtypindhemediatonline.

Zhvillime drastike janë shënuar kohët e fundit edhe me tëashtuquajturat “kaseta të gatshme”. Nga një dukuri dhe problemiperiudhavetëfushataveelektorale tani“kasetategatshme”janëdukuridheproblem ikurdohershëm. Nëkontekstin shqiptar,mëshumësemediatizimtëpolitikës,“kasetategatshme”përfaqësojnënjëinstrumentalizimtëmediavengazyratePR-ittëpolitikësapotë institucioneve shtetërore, duke dëmtuar jo pak pavarësinë dheintegritetinetyre.

Me përhapjen në masë të internetit dhe të komunikimit online,në Shqipëri është zgjeruar gjithnjë e më shumë edhe Politika2.0 që nënkupton përdorimin e kanaleve interaktive online përkomunikiminpolitik.Internetiiukakrijuarmundësinëaktorëvetëpolitikësqëtëhyjnënëkomunikimtëdrejtpërdrejtëmeaudiencënpapaturnevojënendërmjetësimittëmediavetradicionale.Zhvillimi


56

ifunditmëibujshëmnëpolitikënshqiptare2.0kaqenëhapjanëmars të vitit 2017 eERTV, një llojWebTV qëmban inicialet ekryeministritdhekryetarittëPSEdiRama.

Njërrugëtjetërqëkasfiduarndërmjetësiminemediavetradicionaleështë zëvendësimi i deklaratave për shtyp të politikanëve mestatusetnëprofiletindividualeapoinstitucionalenëFacebookaponëTwitter.Numrii lajmeveqëgjenerohendukeubazuarnëkëtostatusevjennërritje,dukeshënuarkështuedhenjëllojFacebook-ëzimitëraportimitpolitik.

Pozitaenënshtruaremediavetradicionaleshqiptarendajpolitikëssi dhe siguria që përftohet nga kapacitetet e cyber-politics kanëinkurajuarherëpashereedhenjëdiskurspopulistnëkomunikiminpolitik të kryeministrit shqiptar, njëherësh edhe kryetar i PS.Gjithashturrethanatemësipërmekanënxiturkryeministrinshqiptarqëtëhedhëedhedorashkëneduelitndajmediave,dukeiushpalluratyreedhe“luftëtëhapur”-njëstrategjikomunikimikjoqëështëpërdoruredhengapresidentiamerikanDonaldTrumpapongaliderëtëtjerëaktualëtëpolitikësbotëroresidomospërefekteelektorale.

Natyrishtsfidandajmedias,anashkalimiapo injorimi i sajsidhe“sulmi” për efekt elektoral mund të sjellë dobi të momentit përpolitikën.Pornëperspektivë afatgjatë ajokultivonnjëperceptimnegativ dhe një frymëmohuese përmedian dhe për gazetarët padallim,dukeelënëpublikuntëjetë,nganjëraanëpreemorisësështuar të fake newsdhe të informacionit tëmanipuluar tërrjetevesocialedhengaanatjetër,preediskursittëpolitikanëvepopulistëqëmundtëprodhojënjëautoritarizëmtërimepasojapërdemokracinë.

Nga ana tjetër, shndërrimi i vetë politikës apo i shtetit nëmediamund tëkonsiderohet edhe sipërpjekjepërnjë llojdelegjitimimitë “pushtetit të katërt”, duke e nxjerrë atë nga loja dhe duke ekthyerinformiminnënjëfunksiontëtrepushtetevetëtjeradhetë


57

marrëdhënieve publike të tyre. Kjo do të përbënte një precedentshumëtërrezikshëmpërfunksioniminenjëshoqëriedemokratike.

Përmes rritjes së kohës apohapësirës sëmediasqëmbushetmepërmbajtjepolitikemediakakontribuarnënjë lloj“bombardimi”të publikutme politikë.Kështu, është bërë pothuajse normale qëkanalet televizive të vendit, dhe sidomos kanalet informative tëtransmetojnëlivepërorëtëtërapothuajtëgjithaeventetkryesorepolitike,madje edhe për ato qëmund tëmos kenë patur ndonjëinterestëmadhpublik.

Krahas transmetimeve live, është vënë re edhenjë prani e shtuare lajmit politik në edicionet e lajmeve televizive apo në faqet egazetaveapoportaleve.Natyrishtdotëishteshumëenatyrshmeqëpërqindjaelajmevepolitiketëishteshumëelartë,nësemediatdotëkishinprofilpolitik.Portëgjashtamediatemonitoruaranëkuadërtëkëtijstudimikanëprofilgjeneralist,dhenëkëtëkontekstmundtëthuhetsekeminjëpranitëlartëtëlajmitpolitik,sidomostekgazetatdhetektelevizionet.

Krahaspranisësëlartëtëlajmitpolitik,nëmediatshqiptareështëvënëreedhenjëopinionizimnërritjeityre,sidomospërsaitakonopinionitnëlidhjemepolitikën.Kështunësedhjetëvjetmëparë,nëtelevizionenëvendekzistoninvetëm4talk-showtëprofilitpolitik,aktualishtshumicaetelevizioneveekanënjëtëtillë.Kjokategorikashërbyerpërtëvendosururatmesmediavedhepolitikëssidhepërtëushtruarpresionapopërt’ibërëfavoreasajnëpërmjetpërpunimittëopinionit sipas interesave të forcave tëcaktuarapolitike.Sipasfjalëve tënjëopinionisti,këtoemisione janëkthyernë“dritare tëdomosdoshmepërpolitikën,kuduhettëdalëshnësedotëekzistosh”.

Opinionistëtsotpërfaqësojnënjëkastëtëmirëpaguartëmedias,metëardhuradhjetëraherëmëtëlartaseatotëreporterëve.Disasyresh


58

janëedhenëlistënemiliarderëveshqiptarë,dukeubërëtëtillëedhepapaturbiznesenëpronësitëtyre.Treguesspektakolaripushtetittë shtuar të opinionistëve dhe të “opinion-based programs” nëvendishteceremoniaepërkujtimittë20-vjetorittënjëemisionitëkategorisë“opinion-based”,ecilaubënënjëngasheshetkryesoretë kryeqytetit, e shoqëruarme një bujë dhe pompozitet tëmadh,ku nuk munguan të gjithë VIP-at që kontrollojnë politikën dheopinioninpublikshqiptar.Siçshkruannjëanalistpërkëtëngjarje,kyemision,iadolitëvërënërreshttëgjithë“elitën”efshatittonëshqiptar,sinevojtarëqëjanëpërdritarenetijmediatike.

Krahasopinionizimitqëvjenngadritarjaetelevizionit,gjatëvitevetë fundit vihet re një opinionizim i shtuar që vjen nga sistemimediatik online.Menjë ritëmshumë të shpejtë janështuarvitete fundit portalet, blogjet dhe mediat sociale të profilit “opinion-based”.SiemisioneteopinionitnëTVashtuedheportaletebazuaratekopinioninëweb,mestëtjerashkanërriturndjeshëmintensitetine“bombardimit”tëpublikutmepolitikë.Përrrjedhojë,nëvendtëmediatizojëkulturënpolitikendërshqiptarët,mediapomediatizonmëshumëkonfliktualitetinpolitik.Kësisojmediatpokontribuojnënëndërtimineshoqërisësëopinionitdhetëarsyessënxehtënëvendtëndërtimittëshoqërisësëinformacionitdhetëarsyessëftohtë.

Opinionizimi në rritje imediave ka sjellë edhe një dobësim dhenjëbjerrjetëgazetarisësëbazuartekfaktet,dukekrijuarterrentëfavorshëmpërgazetarinëebazuartekopinionidhepërfake news. Kjoebënedhemëurgjentenevojënpërreflektimdhepërrespektimtëmisionitdhetëstandardevebazëngaanaemediave,përmesnjëndërgjegjësimitëtëgjithëaktorëvetëfushësdhepërmesndërmarrjessëiniciativaveqëkontribuojnënëkthiminemediavetekfunksioniityreipërgjegjësisëpublike.


59

Bibliografia

Baka, Besnik,Media vs. Politika: Trancizioni drejt (pa)varësisë politike, ISHM,2011

Barner,Matthias,Foreword, Në:Media and politics, FoundationMediaDemocracy&Konrad-Adenauer-Stiftung,Sofia,2011

Brown,Archie, Transnational Influences in the Transition From Communism,PostSovietAffairs,16,2:177–200,April–June2000.

Budak,Ceren & Goel, Sharad, & Rao,Justin M. Fair and balanced?Quantifying media bias through crowdsourced content analysis,PublicOpinionQuarterly,Vol.80,SpecialIssue,pp.250–271,2016

Fuga,Artan,Media, politika, shoqëria (1990-2000),BotimetDudaj,Tiranë,2008

Gans-Morse,Jordan,Searching for Transitologists: Contemporary Theories of Post-Communist Transitions and the Myth of a Dominant Paradigm. Link:http://faculty.wcas.northwestern.edu/~jlg562/documents/Gans-Morse--PSA.pdf

Godole,Jonila,Gazetaria shqiptare në tranzicion,Papirus,Tiranë,2014

Gross,Peter,Dances with wolves: a meditation on the media and political system in the European Union’s Romania, Në: FindingtheRightPlaceontheMap-CentralandEasternEuropeanMediaChangeinaGlobalPerspective,f.9-41,IntellectBooks,Chicago,2008

Hallin,DanielC.&Mancini,Paolo,Comparing Media Systems - Three models of media and politics,CambridgeUniversityPress,2004


60

Jakubowicz,Karol&Sükösd,Miklós,Twelve Concepts Regarding Media System Evolution and Democratization in Post-Communist Societies,Në:Finding theRightPlace on theMap -Central andEasternEuropeanMediaChangeinaGlobalPerspective,IntellectBooks,Chicago,2008

Kajsiu,Blendi,The instrumentalisation of media in Albania,Link:https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=147661,2012

Krasniqi, Afrim, Midis dy dekadave: Media dhe partitë në fushata elektorale, 2012, Link: http://politike.al/wp-content/uploads/2016/03/Studimi-Midis-dy-dekadave-Media-dhe-partit%C3%AB-n%C3%AB-fushata-elektorale.pdf

Lani,Remzi,Media e Ballkanit: Lost in transition?Në:GazetariaProfesionaledheVetë-Rregullimi.MediatëReja,DilematëVjetranëEuropënJug-LindoredheTurqi,UNESCO2011

Londo, Ilda,Rëndësia e integritetit të medias: Shqipëria, ISHM,Tiranë,2014

MediaLiteracyandEducationNeedsofJournalistsandthePublicinAlbania,Bosnia-Herzegovina,Macedonia,Montenegro,Serbia.RegionalReport-March2017,Link:

http://www.institutemedia.org/Documents/PDF/Rep_Regional_Media_Literacy_2017%20-%204.pdf

Marku,Mark,Mediat shqiptare dhe specifikat e tregut lokal,2012,Link:https://al.ejo-online.eu/ekonomia-e-medias/mediat-shqiptare-dhe-specifikat-e-tregut-lokal

Neza,Sami,Tregu i mediave në këndvështrimin e marrëdhënieve mes aktorëve të komunikimit,StudimeAlbanologjike,nr.3,Tiranë2010.

Pronësia dhe financimi i medias në Shqipëri, ISHM,2014, f. 27,


61

Link:http://www.institutemedia.org/Documents/PDF/Pronesia%20e%20Medias%20Shqip.pdf

Rustow,DankwartA.,Transitions to Democracy: Toward a Dynamic Model ,Në:ComparativePolitics,Vol.2,No.3(Apr.,1970),pp.337-363,1970,

Link:https://moodle.swarthmore.edu/pluginfile.php/100501/mod_resource/content/0/Democracy/Rustow_Transitions_Toward_Dynamic_Model.pdf

Siebert,F.SandT.PetersonandS.Wilbur.Four Theories of the Press.Urbana:UniversityofIllinoisPress,1956

Zlatev,Ognian, Sisteme të Llogaridhënies së Medias (SLM) dhe aplikimet e tyre në Europën Jug-Lindore dhe Turqi, Në:GazetariaProfesionaledheVetë-Rregullimi.MediatëReja,DilematëVjetranëEuropënJug-LindoredheTurqi,UNESCO2010,f.24-26.