مارکس (١)کارل

( مارکسیسم شرح مارکسو مختصر نامۀ� (زندگی

لنین ایلیچ ولادیمیر نوشتۀ

شباهنگ سهراب ترجمۀ

مترجمیادداشت

برای تردید بی است، داده توضیح فشرده صورت به و کرده خلاصه جا یک در را مارکس های دیدگاه ترین مهم آاید می زیر در که مارکس بارۀ در لنین مقالۀ

: . گیرد می بر در را زیر های بخش مقالۀ این است مفید آانها مرور یا و علمی سوسیالیسم گذار بنیان این های دیدگاه مبانی با آاشنائی

مارکس نامۀ زندگی

مارکس آاموزۀ

تاریخی( و فلسفی آاموزۀ الف

فلسفی ماتریالیسم

دیالکتیک

تاریخ مادی درک

طبقاتی مبارزۀ

مارکس( اقتصادی آاموزۀ ب

ارزش قانون

اضافی ارزش قانون

سوسیالیسم( پ

پرولتاریا طبقاتی مبارزۀ تاکتیک

نگاری کتاب

1

» نوامبر » تا ژوئيه فاصلۀ در مارکسيسم شرح و مارکس مختصر نامۀ زندگی مارکس، کارل . ۱۹۱۴مقالۀ سال در انتشار نخستين است شده ۱۹۱۵نوشته

جلد هفتم، چاپ گرانات، دانشنامۀ . ۲۸در . چاپ نسخۀ با که است لنين نوشت دست براساس کنونی متن گرفت صورت ايلين و امضای ۱۹۱۸با

. است شده تکميل و مقابله : دوم، چاپ پکن، خارجی انتشارات انگليسی، نسخۀ ترجمه جلد ۱۹۷۰منابع لنين آاثار مجموعۀ از فرانسوی ترجمۀ ۲۱و

لنین ] [١٩١٨مقدمۀ

سال در شود می منتشر جداگانه شکل به اینک که را مقاله این ( ١٩١٣من برای ) آاورم می یاد به که آانجا گرانات تا . دانشنامۀ� نگاری کتاب نوشتم

. شده حذف انتشار این در مزبور نگاری کتاب بود شده پیوست مقاله این آاخر به مارکس به مربوط ادبیات بارۀ در خارجی، های کتاب عمدتا مفصلی، نسبتا

ویراستاران. گرانات است حذف دانشنامۀ� بود شده داده توضیح مارکس انقلابی تاکتیک آان در که را بخشی یعنی مقاله آاخر بخش سانسور، علت به نیز

جائی )*(. – در هایم کاغذ میان مقاله نویس چرک زیرا کنم، بازنویسی اینجا در را پایانی بخش آان بتوانم که نیستم وضعیتی در اکنون بدبختانه کردند

. - مورخ نامۀ از عباراتی دیگر، مطالب ضمن مقاله، گیری نتیجه بخش در که آاورم می خاطر به تنها است مانده باقی سویس یا ١٨٥٦آاوریل ١٦کراکوی

« : دهقانی جنگ نوعی سوی از پرولتری، انقلاب که دارد بستگی امکان این به آالمان در چیز همه بود آامده چنین آان در که کردم نقل را انگلس به مارکس

.» . ] اکنون ] که ما، های منشویک که است چیزی این شد خواهد عالی چیز همه صورت آان در گیرد قرار پشتیبانی مورد دهقانی جنگ از دومی نسخۀ دوم

در نه اند، غلتیده فرو بورژوازی سمت به فرار و سوسیالیسم به آاشکار خیانت ورطۀ .١٩٠٥به نفهمیدند آان از پس نه و

لنین نیکلای

١٩١٨مه ١٤مسکو،

– . فارسی)*( مترجم داشت یاد گیرد می بر در را نگاری کتاب هم و پرولتاریا انقلابی تاکتیک به مربوط بخش هم حاضر ترجمۀ

مارکس نامۀ زندگی

روز در مارکس مه ٥کارل . ١٨١٨ماه ) سال ) در که بود یهودی وکیلی او پدر شد متولد پروس راین منطقۀ شهرتریر .١٨٢٤در گروید پروتستانتیسم به

. برلن، در سپس و ببن در نخست دانشگاه، وارد تریر در دبیرستانی تحصیلات پایان از پس مارکس نبود انقلابی اما بود، فرهنگ با و ثروتمند مارکس خانوادۀ

. تا را خود تحصیلات بود فلسفه و تاریخ به او توجه بیشترین اما کرد، تحصیل حقوق آانجا در و فلسفۀ ١٨٤١شد بارۀ در را خود دکترای تز و داد ادامه

) ( » « . . تعلق دیگران و باوئر برونو چپ های هگلی حلقۀ به برلن در او بود هگلی آالیستی ایده خود، دیدگاه لحاظ به زمان آان در مارکس کرد ارائه اپیکور

. بگیرند انقلابی و خداناباورانه نتایج هگل فلسفۀ از کوشیدند می که داشت

– . سال در که حکومت ارتجاعی سیاست اما شود دانشگاه معلم آانجا در تا رفت ببن به دانشگاهی تحصیلات پایان از پس لودویگ ١٨٣٢مارکس

سال در و کرده محروم خود دانشگاهی کرسی از را سال ١٨٣٦فویرباخ در و بود نداده را دانشگاه به بازگشت اجازۀ او به استاد ١٨٤١هم تدریس مانع

. – زمان آان در کرد دانشگاهی حرفۀ ترک به مجبور را مارکس بود شده بن در باوئر برونو جوان،

. ویژه به فویرباخ، لودویگ یافت می گسترش آالمان در زیاد سرعت با چپ های هگلی های دیدگاه

از سال ١٨٣٦پس در که آاورد روی ماتریالیسم به و داد قرار انتقاد مورد را شناسی یزدان کتاب ) »١٨٤١، انتشار مسیحیت با کاملا«( جوهر

. سال در بود غالب او فلسفۀ : » ١٨٤٣در . » خودش » باید آادم نوشت فویرباخ آاثار این بارۀ در بعدها انگلس آامد بیرون فویرباخ آاینده فلسفۀ اصول کتاب

2

( » ] [ « .» شدیم فویرباخی ، مارکس جمله از چپ های هگلی یعنی همگی ما باره یک باشد کرده تجربه را ها کتاب این بخش آازادی أاثیر زمان(. ٢ت آان در

( » راین » روزنامۀ نام به دولت مخالف نشریۀ یک داشتند چپ های هگلی با مشترکی نقاط که راین رادیکال بورژواهای از کردند( ٣برخی أاسیس ت کلن در

ژانویۀ) اول در آان شمارۀ (. ١٨٤٢نخستین اکتبر در و کنند کار روزنامه این با اصلی همکاران عنوان به تا شد دعوت باوئر برونو و مارکس از آامد بیرون

١٨٤٢ . این حکومت و شد برجسته پیش از بیش روزنامه دموکراتیک انقلابی گرایش مارکس سردبیری تحت رفت کلن به بن از و شد آان سردبیر مارکس

آاوریل اول در سپس و کشاند باره سه و دوباره رر سانسو زیر به نخست را . ١٨٤٣روزنامه سردبیری از تاریخ این از پیش مارکس گرفت آان تعطیل به تصمیم

مارس ماه در روزنامه و نداد نجات را روزنامه او استعفای اما بود، کرده . ١٨٤٣استعفا نوشت، روزنامه این در مارکس که مهمی مقالات جمله از شد بسته

] موزل ] درۀ نشان تاک موکار دهقانان بارۀ در او از ای مقاله انگلس است، آامده نگاری کتاب در که آانهائی بر . Moselleعلاوه فعالیت کند می ذکر را

. آاورد روی علم این مطالعۀ به تمام جدیت با رو این از و ندارد آاشنائی سیاسی اقتصاد با کافی اندازۀ به که داد نشان او به مارکس نگارانۀ روزنامه

سال در کرویزناخ ١٨٤٣مارکس [ Kreuznachدر وستفالن ] فون ینی جنی و Jenny von Westphalenبا کودکی دوران دوست که

. . بسیار دورۀ در پروس کشور وزارت او تر بزرگ برادر بود پروس نجبای از مرتجع ای خانواده از مارکس زن کرد ازدواج بود دانشجوئی دوران در نامزدش

. ١٨٥٠-١٨٥٨ارتجاعی پائیز در داشت عهده بر منتشر ١٨٤٣را روگه آارنولد با خارج در رادیکال ای مجله تا رفت پاریس به مارکس

روگه ) آارنولد های ١٨٠٢-١٨٨٠کند سال در چپ، هگلی پساز ١٨٣٠تا ١٨٢٥، و . ١٨٤٨زندانی پساز او بود سیاسی تبعیدی

های « )١٨٦٦-١٨٧٠سال - « .) فرانسوی آالمانی سالنامۀ که مجله این از شماره یک تنها شد بیسمارک . ٤طرفدار آان( انتشار شد منتشر داشت نام

. همچون نوشت مجله این در که مقالاتی در مارکس نیافت ادامه روگه با مارکس نظر اختلاف خاطر به نیز و آالمان در مخفیانه توزیع مشکلات خاطر به

( » « » بود » سلاح با نقد ویژه به و موجود چیز همه رحمانه بی نقد طرفدار که شد ظاهر ای به( ٥انقلابی ها و به توده .پرولتاریاو داد می خوان فرا

سال سپتامبر . ١٨٤٤در را نقش ترین فعال آانان دوی هر شد مارکس دوست ترین نزدیک بعد به زمان آان از و آامد پاریس به روز چند برای انگلس فریدریش ،

] را ) ] آان مارکس که داشت ای ویژه اهمیت زمان آان در پرودن آاموزش ویژه به کردند بازی پاریس در زمان آان انقلابی های گروه خروش و جوش پر زندگی در

فلسفه در» ( «فقر تاکتیک و نظریه و کردند مبارزه بورژوائی خرده سوسیالیسم های آاموزه با نیرومندانه و ، کوبید درهم پرولتری کاملا یا سوسیالیسم . ) دورۀ ) در مارکس آاثار نهادند بنیاد را مارکسیسم . ١٨٤٤-١٨٤٨کمونیسم سال در ببینید نگاری کتاب در پروس، ١٨٤٥را حکومت اصرار به مارکس

. . بهار در رفت بروکسل به او شد اخراج خطرناک، انقلابی یک عنوان به پاریس، اتحادیۀ »١٨٤٧از که ای مخفی ترویجی جمعیت به انگلس و مارکس

( » نوامبر نمودند ایفا اتحادیه دوم کنگرۀ در ای برجسته نقش آانان پیوستند؛ داشت نام ها ( ١٨٤٧کمونیست ها کمونیست اتحادیۀ خواست در به و لندن ،

کمونیست » فوریۀ« مانیفست در که کردند أالیف ت را . ١٨٤٨معروف جدید، بینی جهان آامیزی نبوغ درخشندگی و روشنی با اثر این شد منتشر

جامعه قلمرو که پیگیر - ماتریالیسم جهانی نقش و طبقاتی مبارزۀ نظریۀ تکامل، آاموزش ترین عمیق و ترین جامع عنوان به دیالکتیک، گیرد، می بر در نیز را

. کند می خلاصه را کمونیسم سازندۀ عنوان به پرولتاریا تاریخی

فوریۀ انقلاب که . ١٨٤٨هنگامی مارس انقلاب از پس و برگشت پاریس به او شد اخراج بلژیک از مارکس داد .١٨٤٨رخ ] برگشت ] کلن به آالمان در

ژوئن اول از آانجا جدید »١٨٤٩مه ١٩تا ١٨٤٨در راین . روزنامۀ� رویداد« توسط تمام روشنی به جدید نظریۀ شد منتشر مارکس سردبیری به

انقلابی أایید ١٨٤٨-١٨٤٩های ت جهان کشورهای همۀ دموکراتیک و پرولتری های جنبش همۀ توسط نیز تاکنون زمان آان از که گونه همان شد أایید ت

( . در که انداخت راه به مارکس ضد به قضائی روند نخست پیروزمند انقلاب ضد است ( ١٨٤٩فوریۀ ٩گشته از را او سپس و انجامید مارکس تبرئۀ< به

نمود ) اخراج تظاهرات(. ١٨٤٩مه ١٦آالمان از پس دوباره اما رفت پاریس به نخست و ١٨٤٩ژوئن ١٣مارکس رفت لندن به و شد اخراج پاریس از

. کرد زندگی آانجا در مرگش زمان تا

3

سال ) در که انگلس و مارکس بین مکاتبات که چنان . ١٩١٣آان ) و مارکس بود سخت بسیار سیاسی تبعیدی عنوان به او زندگی دهد می نشان منتشرشد

« . کتاب نوشتن به قادر تنها نه مارکس نبود او های فداکاری و انگلس مداوم مالی های کمک اگر بردند می رنج شدیدی فقر از او نمی« سرمایهخانوادۀ

. کلی طور به پرولتری غیر سوسیالیسم و بورژوائی خرده سوسیالیسم غالب های گرایش و ها آاموزه این، بر افزون رفت می بین از نیاز از نیز خود بلکه شد

آاقای ) حملات مانند شخصی حملات ترین ددمنشانه و ترین وحشیانه گاه و ببرد پیش به را ای رحمانه بی و دائمی مبارزۀ که کرد می مجبور را مارکس

( . کتاب( به بخشید تکامل اش تاریخی أالیفات ت از شماری در را خود ماتریالیستی نظریۀ سیاسی، تبعیدیان محافل از گیری کناره با مارکس کند دفع را وگت

« . ) در مارکس داد اختصاص سیاسی اقتصاد مطالعۀ به اا اساس را خود های تلاش و ، کنید نگاه سیاسی نگاری اقتصاد نقد در و(« ١٨٥٩ )سهمی(. ١٨٦٧، ١ج) سرمایه در » » کنید(« ) » رجوع حاضر مقالۀ در مارکسیستی آاموزۀ بخش به آاورد وجود به سیاسی اقتصاد علم در انقلابی

] دهۀ ] های سال پایان در دموکراتیک های جنبش مجدد تاب و تب دموکراتیک های جنبش حیات تجدید فعالیت ١٨٦٠و ١٨٥٠دورۀ به را مارکس

. در خواند باز کارگران ١٨٦٤سپتامبر ٢٨عملی المللی بین .اتحاد - شد– تشکیل لندن در است معرف اول انترناسیونال به که

قلب .  مارکس، جنبش کردن متحد با مارکس نوشت را انترناسیونال های بیانیه و ها اعلامیه ها، قطعنامه از بسیاری و پیام نخستین او بود؛ سازمان این روح و

گرائی ) اتحادیه باکونین، پرودن، مازینی، پیشامارکسی و پرولتری غیر سوسیالیسم گوناگون های شکل هدایت برای تلاش با مختلف، کشورهای کارگری های

) یکسانی تاکتیک ها، مکتب و ها فرقه این نظریات با مبارزه با و مشترک فعالیت کانال به غیره و آالمان در راست به لاسالی های تزلزل انگلستان، در لیبرال

( . پاریس کمون سقوط از پس کرد ریزی طرح گوناگون کشورهای در کارگر طبقۀ مبارزۀ در( – »١٨٧١برای مارکس فرانسه که در داخلی ،«جنگباکونین، ١٨٧١ طرفداران توسط انترناسیونال در شکاف و انشعاب از پس و کرد، ارائه آان دربارۀ انقلابی و حقیقی درخشان، روشن، ژرف، بسیار تحلیلی ،

( . انترناسیونال لاهۀ کنگرۀ از پس گردید ناممکن اروپا در انترناسیونال .١٨٧٢دوام شد( منتقل نیویورک به انترناسیونال عمومی شورای مارکس پیشنهاد به ،

آان در که ای دوره بود، ساخته هموار گذشته با مقایسه قابل غیر وسیع و سریع رشد از ای دوره برای را راه و کرده ایفا را خود تاریخی نقش اول انترناسیونال

کارگری گسترشجنبش سوسیالیست احزاب و ای یافت .توده ] آامدند ] – وجود به گوناگون های ملت دولت چارچوب در مختلف کشورهای در

مارکس سلامت بر کاملا او شدیدتر نظری کار و انترناسیونال در مارکس شدید . کار تکمیل و سیاسی اقتصاد بازسازی زمینۀ در خود کار به او آاورد وارد لطمه

( سرمایهکتاب » ( نابسامان« وضع اما کرد؛ مطالعه را روسی زبان جمله از زبان چند و آاورد گرد مطالب و مواد انبوهی آان برای که اثری داد، ادامه

کتاب » رساندن پایان به مانع .سرمایهسلامتش شد«

در مارکس . ١٨٨١دسامبر ٢همسر در گذشت . ١٨٨٣مارس ١٤در هایگیت گورستان در همسرش و او گفت حیات بدرود خود صندلی در مارکس

Highgate . . سه شدند تلف بردند می سر به شدیدی فقر در مارکس خانوادۀ اعضای که هنگامی کودکی، در مارکس فرزندان از برخی مدفونند لندن در

. : سوسیالیست حزب عضو آاخری این پسر لونگه جنی و لافارگ لورا اولینگ، نور اله کردند ازدواج فرانسوی و انگلیسی های سوسیالیست با مارکس دختر

. است فرانسه

ها پانوشت

بهار (1) در مقالۀ »١٩١٤لنین مارکس نوشتن ( کارل در« ) سال همان نوامبر در و کرد شروع گالیسیا پرونین در گرانات دانشنامۀ برای را

. مقدمۀ در لنین رساند پایان به را آان سویس سال ١٩١٨برن در مقاله آاورد می یاد به آانجه بر بنا که گوید می جزوه، صورت به مقاله این ١٩١٣انتشار

. است شده نوشته

4

] – [ . سال در داشت فارسی مترجم لنین مستعار های نام از یکی ایلین و امضای که [ ١٩١٥مقاله کتاب ] آان دنبال به و شد چاپ گرانات دانشنامه در

» « » « . را پرولتاریا طبقاتی مبارزۀ های تاکتیک و سوسیالیسم فصل دو سانسور خاطر به دانشنامه ویراستاران گردید اضافه مکمل عنوان به مارکسیسم نگاری

. دادند متن در تغییراتی و کردند حذف

سال پریبوی ١٩١٨در ( Priboiانتشارات بخش ) بدون اما لنین از ای مقدمه با بود آامده دانشنامه در که صورتی به جزوه صورت به را اصلی مقالۀ

. سال در لنین نوشت دست اساس بر مقاله کامل انتشار کرد منتشر مارکسیسم نگاری »١٩٢٥کتاب مجموعۀ انگلس، در مارکس،

.مارکسیسم ) شد« ) چاپ بلشویک روسیه کمونیست حزب مرکزی کمیتۀ به وابسته لنین انستیتوی توسط

آلمان لودویگانگلس،( »٢)  کلاسیک فلسفۀ� پایان و «فویرباخ

(٣ )Rheinische Zeitung für Polititk, Handel und Gewerbe« صنعت و تجارت سیاست، برای راین «روزنامۀ�

ژانویۀ اول . ١٨٤٣مارس ٣١تا ١٨٤٢از می منتشر بودند مخالف پروس خودکامگی با که راین بورژواهای برخی را روزنامه این شد منتشر کلن در

آاوریل. در مارکس . ١٨٤٢کردند این دموکراتیک و انقلابی خصلت مارکس سردبیری با شد آان سردبیر سال همان اکتبر در و روزنامه این نویسندگان از یکی

. . بست را آان سپس و کرد ر}اعمال روزنامه بر شدیدی سانسور نخست حکومت شد تر بارز روزنامه

(٤ )Deutsch-Französische Jarbücher( - فرانسوی آلمانی منتشر( سالنامۀ� روگه آارنولد و مارکس دبیری با آالمانی زبان به پاریس در

فوریل. در نشریه این از دوبل شمارۀ یک تنها . ١٨٤٤شد بورژوا موضع که بود روگه و مارکس بین اصولی اختلافات اساسا آان شدن متوقف علت آامد بیرون

. داشت رادیکالی

سپتامبر( ٥) روگه، آارنولد به مارکس نامۀ به کنید به »١٨٤٣نگاه هگل و حقوق فلسفۀ� نقد در سهمی . مقدمۀ� مارکس« نوشتۀ

مارکسیستی آ�موزۀ

. مارکسیسم جریان سه که بود ای نابغه مارکس است مارکس های آموزش و نظرات دستگاه

داد ادامه را بشر، نوع کشورهای ترین پیشرفته از تا سه به متعلق نوزدهم، سدۀ< ایدئولوژیک عمدۀ<

: فرانسوی سوسیالیسم و انگلیس کالسیک سیاسی اقتصاد آلمان، کالسیک فلسفۀ< کرد کامل و

. برانگیز تحسین پارچگی یک و منطقی استحکام کلی طور به فرانسوی انقالبی های آموزه با همراه

ماتریالیسم خود کلیت در که هائی دیدگاه است، او مخالفان تأیید مورد حتی مارکس های دیدگاه

متمدن کشورهای همۀ< کارگری جنبش برنامۀ< و نظریه همچون را مدرن علمی سوسیالیسم و مدرن

را او عام بینی جهان کلی اصول از ای خالصه که دارند می آن بر را ما و دهند می تشکیل جهان

. دهیم شرح مارکس، اقتصادی آموزش یعنی مارکسیسم، اصلی محتوای توضیح از پیشفلسفی ماتریالیسم

های سال از فویرباخ ١٨٤٤-١٨٤٥مارکس پیرو ویژه به ماتریالیست، گرفت شکل هایش دیدگاه که

حد به فویرباخ ماتریالیسم که دانست می این در تنها را او ضعیف های جنبه مارکس بعدها که بود

» « . گسست فویرباخ، ساز دوران و تاریخی اهمیت مارکس دید از نیست جانبه همه و پیگیر کافی

5

] [« س||||د||ۀ||| د||ر|| ک|ه||| م|||ا||ت|ر|||ی||ا||ل||ی||س||||م||ی|||| ب|و||د|| م|||ا||ت|ر|||ی||ا||ل||ی||س||||م||| ب|ه||| گ|ر|||و||ی||د||ن||| ا||ع||ل|||ام||| و|| ه||گ|ل||ی|||| ل||ی||س||||م||| آ||ا ا||ی|د||ه||| ا||ز|| ا||و|| ق|||ا||ط||||ع||ا||ن|ۀ|||

با ... بلکه شناسی، یزدان و دین و سیاسی موجود نهادهای با تنها نه فرانسه، در ویژه به هیجدهم،

)» « ) ] عقالنی ) » ] متین فلسفۀ< از متمایز مسموم بافی فلسفه زنی گمانه معنی به متافیزیک هرگونه

( » مارکس، کرد می مقدس، مبارزه ادبی در »خانوادۀ گفتار مارکسدر(. »«میراث دوم پس جلدسرمایه چاپ

] [ ... « : س||||و||ژ|||ۀ|||« ف|||ع||ا||ل||| ع|||ا||م|||ل||| ب|ه||| ح||ت||ی|||| ا||ی|د||ه|||، ن|ا||م||| ت|ح||ت||| ر||ا|| ن||| آ||ا ا||و|| ک|ه||| ت|ف||ک|ر|||، ر||و||ن||د|| ه||گ|ل||| ن|ظ||||ر||| ا||ز|| ن|و||ش||||ت||| ا||و||ل||||

[ ... می مربوط ایده به آنچه آل ایده عکس، به من نظر از است جهان خالق کند، می تبدیل مستقلی

شده[ مبدل اندیشه صور به و یافته بازتاب بشر ذهن در که نیست مادی دنیای جز چیزی شود

در«. آن توضیح در و مارکس ماتریالیستی فلسفۀ< این با کامل توافق در انگلس دورینگ است آنتی

... « : ) نیست) آن هستی در جهان وحدت نویسد می بود خوانده را آن نوشت دست مارکس که

علوم و فلسفه فرسای توان و طوالنی تکامل با امر این و است آن مادیت در جهان واقعی وحدت

. « ... » بدون مادۀ< جا هیچ و هرگز است ماده وجودی شکل حرکت، است رسیده اثبات به طبیعی

پرسشمطرح ... این اگر اما باشد داشته وجود تواند نمی ماده بدون حرکت و نداشته وجود حرکت

انسان مغز محصول آنها که است روشن آیند، می کجا از و هستند چه واقعا آگاهی و فکر که شود

بنابراین است؛ یافته تکامل آن محیط با و طبیعت در که است طبیعت محصول خود، انسان و اند

پیوندهای بقیۀ< با اند طبیعت محصول نهائی تحلیل در که نیز انسان مغز محصوالت که است بدیهی

« .» در واقعی روندهای و اشیا بازتاب یا کمابیشمجرد تصاویر افکارش او نظر از یعنی بود آلیست ایده هگل هستند آنها متناظر و ندارند تناقضی طبیعت،

) » تصاویریتحققیافتهاز ) » وتکاملآنها اشیا بلکهبهعکس، ، رابهکارمیگیرد کپی نقشوحکیا انگلسگاهیکلمۀ< اندایده ذهننیستند

.» در انگلس است داشته وجود جهان وجود از پیش حتی جائی در فویرباخ که فلسفۀ� ] لودویگ پایان و

آلمان – کلاسیک آن[ و کند می تشریح را فویرباخ فلسفۀ< بارۀ< در مارکس و خود های دیدگاه آن در که

های سال در مارکس و او خود که ای قدیمی نوشت دست مطالعۀ< از پس د||ر||ب||ا||ر||ۀ||| ١٨٤٤-١٨٤٥را

: نویسد – می رساند چاپ به بودند نوشته تاریخ مادی درک و فویرباخ هگل،و» اندیشه بین رابطۀ< مسألۀ< اخیر، مدرن فلسفۀ< ویژه به ها، فلسفه همۀ< بزرگ بنیادی مسألۀ<

... فیلسوفان طبیعت؟ یا است مقدم روح اینکه یعنی است طبیعت و روح بین رابطۀ< هستی

. شکلی به آفرینشرا و کنند می تأیید را طبیعت بر روح تقدم که آنهائی شوند می تقسیم بزرگ اردوی دو به اند پرسشداده این به که هائی پاسخ برحسب

. به متعلق پذیرند می را طبیعت تقدم که دیگران دهند می تشکیل را آلیسم ایده اردوی پذیرند می

. ) ( . تنها نه مارکس انجامد می فکری پریشان و درگمی سر به ماتریالیسم و آلیسم ایده فلسفی مفهوم از دیگری کاربرد هر اند ماتریالیسم مختلف های مکتب

کانت، و هیوم های دیدگاه بلکه دارد، پیوند مذهب با نحوی به همواره که را آلیسم ایده قاطعانه

ما زمان در رایج نظرات که نیز را آن گوناگون اشکال در پوزیتیویسم انتقادی، مکتب گری، الادری

» « حالت بهترین در و آلیسم ایده به ارتجاعی امتیازات دادن را ای فلسفه چنین و کرد رد هستند

. » این» دربارۀ< دانست می عموم برابر در آن آشکار انکار و ماتریالیسم پنهانی و شرمگینانه پذیرش

مورخ نامۀ< به بردیم نام باال در مارکسکه انگلسو از آثاری بر عالوه مارکس ١٨٦٦دسامبر ١٢مسأله

. که معروف دادن طبیعی هاکسلی توماس از ای گفته به مارکس نامه این در کنید رجوع انگلس به

« : » به» ما که آنجا تا پذیرد می هاکسلی دهد می ارجاع بود او معمول های حرف از تر ماتریالیستی

6

» و بگیریم کناره ماتریالیسم از توانیم نمی احتماال اندیشیم می و کنیم می مشاهده واقعی طور

. است گذاشته باز هیوم مکتب و گری الادری ورود برای سوراخی که گیرد می خرده او مارکسبه« : آزادی است ضرورت و آزادی بین رابطۀ< دربارۀ< مارکس نظر دارد اهمیت بدان توجه ویژه به آنچه

.) ( » « » در عینی قانون شناختن رسمیت به معنی به این دورینگ آنتی انگلس، باشد نشده فهمیده که است کور هنگامی تنها ضرورت ، است ضرورت درک

» « » « » اشیا ) » ماهیت تبدیل و ما برای شیئی به شناخت قابل اما ناشناخته خود در شیئی تبدیل مانند است آزادی به ضرورت دیالکتیکی تبدیل و طبیعت

( » « .)»] بوشنر، » ] عامیانۀ< ماتریالیسم بیشتر آن از و فویرباخ ماتریالیسم جمله از و کهن ماتریالیسم اساسی انگلسکمبودهای مارکسو ها نمود ها پدیده به

) که دراینمیدانستند را « ١فوگتومولشوت های( » تکامل آخرین یعنی است مکانیکی عمدتا ماتریالیسم این

) گیرد، ) نمی نظر در را ماده الکتریکی نظریۀ< شود اضافه باید ما عصر در شناسی زیست و شیمی

٢ ) بود( ) دیالکتیکی ضد معنی در متافیزیکی یعنی دیالکتیکی غیر و تاریخی غیر کهن ماتریالیسم اینکه

نداشت، تکاملی دیدگاه جانبه همه و منطقی نحوی به «٣و انسانی( » جوهر کهن ماتریالیسم اینکه

( » « » صورت » به که اجتماعی روابط تمام از ای پیچیده مجموعۀ< همچون نه و دید می مجرد امری را

» « ) در کرد می بسنده جهان تعبیر تفسیریا به تنها بنابراین و اند شده تعیین تاریخ توسط انضمامی

« » عملی » فعالیت اهمیت کهن ماتریالیسم دیگر عبارت به است؛ جهان تغییر اصلی نکتۀ< که حالی

. نکرد« درک را انقالبی

دیالکتیک

. هرگونه آانها بود آالمان کلاسیک فلسفۀ دستاورد بالاترین و تکامل آاموزۀ ترین عمیق و پرمحتواترین ترین، جامع هگلی دیالکتیک انگلس، و مارکس نظر از

م و کننده تحریف و محتوا کم جانبه، یک را تدریجی تحول و تکامل از دیگری بندی سیری )فرمول دانستند می جامعه و طبیعت تکامل واقعی سیر رر گ ثله

« : .) ] [ که بودیم کسانی نخستین تقریبا من و مارکس نوشت انگلس است همراه انقلابات و ها کاتاستروف سهمگین تغییرات ها، جهش با غالبا که

... ) آازمایش ) بوتۀ طبیعت بستیم کار به طبیعت مادی درک در را آان و دادیم نجات هگل مکتب جمله از آالیسم، ایده تخریب از را آاگاهانه رک دیالکتی

( ] این] اند آاورده فراهم دیالکتیک زدن محک برای افزونی روز و غنی بسیار مواد و مصالح جدید طبیعی علوم که گفت باید و است دیالکتیک آازمایشگاه

)! نهائی تحلیل در طبیعت روند که اند کرده ثابت سان بدین و اند شده نوشته غیره و یکدیگر به عناصر تبدیل الکترون، رادیوم، کشف از پیش جملات

.» متافیزیکی نه و است دیالکتیکی

« : ای پیچیده مجموعۀ را آان باید بلکه فهمید، آاماده و حاضر اشیای از ای مجموعه همچون نباید را جهان که بنیادی و بزرگ اندیشۀ این گوید می انگلس

از و آمدن وجود به و دائمی تغییر دستخوش مفاهیم، یعنی ما مغز در شان ثابت ظاهر به تصاویر و ثابت ظاهر به اشیای آن در که آورد حساب به روندها از

به ... عامش شکل در که است کرده رسوخ عمومی آاگاهی در کامل طور به چنان هگل زمان از ویژه به بزرگ، بنیادی اندیشۀ این آاری، هستند رفتن میان

. چیز دو پژوهش، مختلف های حوزه در و جزئیات در واقعیت، در آن کاربست و حرف در بنیادی اندیشۀ< این پذیرش اما گیرد می قرار مخالفت مورد ندرت

. « .» کند، می آاشکار چیز همه در را چیز همه گذرای خصلت فلسفه این نیست مقدس و مطلق نهائی، چیز هیچ دیالکتیک، فلسفۀ نظر از اند متفاوت

. بیش چیزی دیالکتیک فلسفۀ رد خو کند نمی مقاومت آان مقابل در عالی به پست از ناپذیر پایان صعود رفتن، میان از و شدن رر ناپذی وقفه روند جز چیز هیچ

« .» اندیشۀ هم و خارج دنیای ر}هم عام قوانین دانش از است عبارت دیالکتیک مارکس نظر از سان بدین نیست ورز اندیشه مغز در روند این انعکاس از

بشری«.

7

.» « . از ندارد نیاز باشد دیگر علوم فراز بر که ای فلسفه به دیگر دیالکتیک ماتریالیسم بخشید تکامل و پذیرفت را هگل فلسفۀ< انقالبی جنبۀ< این مارکس

.» ] دربر » – ] هگل نیز و مارکس درک طبق دیالکتیک، است دیالکتیک و صوری منطق یعنی آان قوانین و اندیشه دانش ماند می باقی آانچه گذشته فلسفۀ

و أا منش بگیرد، نظر در تاریخی نحو به را خود موضوع باید هم آان که شود می نامیده اپیستمولوژی یا شناخت نظریۀ امروزه که است چیزی آان همۀ گیرندۀ

. دهد تعمیم و کند مطالعه را دانائی به نادانی از گذار و معرفت تکامل

. و مارکس توسط که چنان آان ایده این اما هگل فلسفۀ طریق از نه اما است، شده اجتماعی آاگاهی وارد کامل طور به تقریبا تحول و تکامل اندیشۀ امروزه

. اما کند، می تکرار را گذشته مراحل ظاهرا که تکاملی است تحول جاری ایدۀ از محتواتر پر و تر جانبه همه بسیار شده ریزی پی هگل نظر براساس انگلس

- )» سهمگین، )» تغییرات جهش، طریق از تکاملی مستقیم، خط نه و است مارپیچی دیگر بیان به که تکاملی ، نفی نفی است متفاوت که تکراری

- » که - » مختلف های گرایش و نیروها درگیری و تضادها از ناشی تغییر برای درونی های تکان کیفیت، به کمیت تبدیل ؛ تداوم در گسست انقلابات؛

پدیده - هر های جنبه همه بین ناگسستنی پیوند و متقابل همبستگی کنند؛ می عمل جامعه یک درون در یا معین ای پدیده درون در یا واحدی، جسم روی

– ) است) چنین کند می فراهم را قانونمند یکسان، عام، حرکتی روند که پیوندی ، کند می آاشکار را آان از تری تازه های جنبه همواره تاریخ که حالی در

دیالکتیک ) وجوه از مورخ( ) ١برخی نامۀ به است تکامل معمولی آاموزۀ از تر غنی مارکس ١٨٦٨ژانویۀ ٨که آان در که کنید نگاه انگلس به مارکس

.) » است» معنی بی و پوچ ماتریالیستی دیالکتیک با آان آامیختن در که کند می مسخره را اشتاین چوبی های گانه سه

تاریخ مادی درک

... « ] با ] جامعه دانش کردن هماهنگ که رسید باور بدین کهن ماتریالیسم نگری جانبه یک و نقص ، منطقی استحکام عدم ناپیگیری درک از پس مارکس

« . » نه و داند می هستی نتیجۀ و محصول را آاگاهی کلی طور به ماتریالیسم که آانجا از دارد ضرورت بنیاد آان روی بر دانش این بازسازی و ماتریالیستی بنیاد

] آاگاهی ] باید شود بسته کار به بشر نوع اجتماعی زندگی مورد در که هنگامی ماتریالیسم پس عکس، «.اجتماعیبه بداند اجتماعی هستی محصول را

] [ « : به انسان آان با که را تولید واسطۀ بی روند ، طبیعت به انسان پرداختن طبیعت بر انسان عملکرد شیوۀ تکنولوژی نویسد می سرمایه اول جلد در مارکس

.» در مارکس کند می ملا بر را آانها از ناشی ذهنی های درک و او اجتماعی روابط گیری شکل شیوۀ سان بدین و کند می آاشکار دهد می ادامه خود حیات

سیاسی مقدمۀ اقتصاد نقد در بیان سهمی زیر جملات در رود کار به انسانی جامعۀ مورد در که چنان آان را ماتریالیسم بنیادی اصول از جامعی فرمول

: کند می

از» معینی مرحلۀ< متناظر که ای تولیدی روابط آنهاست، ارادۀ< از مستقل که شوند می ای ضروری و معین روابط وارد خود زندگی اجتماعی تولید در ها انسان

. حقوقی روبنای که واقعی شالودۀ آان یعنی دهد، می تشکیل را جامعه اقتصادی ساختار تولیدی، روابط این کل مجموع است تولیدشان مادی نیروهای تکامل

.] تولید ] شیوۀ است آان متناظر اجتماعی آاگاهی معین اشکال و دارد هماهنگی آان با اجتماعی آاگاهی معین باشکال و شود می ظاهر آان روی بر سیاسی و

. می تعیین را آانان هستی که نیست ها انسان آاگاهی این سازد می مشروط کلی طور به را فرهنگی و سیاسی اجتماعی، زندگی روندهای مادی، زندگی

– . یا تولیدی روابط با خود، تکامل از معینی مرحلۀ در جامعه مادی مولد نیروهای نماید می تعیین را شان آاگاهی که است آانان هستی عکس به بلکه کند،

. از – روابط این شوند می درگیری وارد اند، کرده عمل آن چهارچوب در تاکنون که مالکیتی روابط با یعنی است تولیدی روابط حقوقی بیان صرفا آنچه با

. . روبنای کل اقتصادی، شالودۀ تغییر با گردد می آاغاز اجتماعی انقلاب عصر یک هنگام این در گردند می مبدل آانها زنجیرهای به مولد نیروهای رل باشکا

. آان طبیعی علوم دقت با توان می که تولید، اقتصادی شرایط مادی تحول بین باید همواره تحولات این بررسی در یابد می تحول سرعت به یا بکندی به عظیم

را مبارزه و یابند می آاگاهی درگیری این از ها انسان آانها در که ایدئولوژیکی باشکال و کرد، تعیین را

. همان به کنند، نمی داوری اندیشد می خویش مورد در او خود آانچه برحسب شخص یک مورد در که گونه همان شد قایل تمایز رسانند می سرانجام به

8

. ] مادی، ] زندگی تضادهای روی از باید را آاگاهی این عکس، به بلکه کرد قضاوت متناظرشان آاگاهی برحسب توان نمی اجتماعی تحولات این دربارۀ گونه

بورژوائی ... و فئودالی باستانی، آاسیائی، تولید های شیوه توان می کلی تصویری در داد توضیح تولیدی روابط و تولید اجتماعی نیروهای بین موجود درگیری از

( ». مورخ نامۀ در مارکس خلاصۀ بندی فرمول به کنید رجوع کرد مشخص اقتصادی های بندی شکل روندۀ پیش تحول های دوره همچون را ژوئیۀ ٧مدرن

١٨٦٦.)» « : شود می تعیین تولید وسایل توسط کار سازمان آان طبق که ما نظریۀ انگلس به او

میان از را قبلی تاریخی نظریات اصلی عیب دو اجتماعی، های پدیده حوزۀ در ماتریالیسم پیگیر گسترش و ادامه بگوئیم بهتر یا تاریخ، مادی درک کشف

] آانچه. ] مورد در آانکه بی کردند می بررسی را بشر نوع تاریخی فعالیت ایدئولوژیکی های انگیزه حالت بهترین در قدیمی نظریات این اینکه نخست برداشت

این های ریشه آانکه بی و بفهمند است اجتماعی روابط دستگاه تکامل بر حاکم که را ای عینی قوانین آانکه بی کنند، کاوش شده ها انگیزه این باعث

. های فعالیت قدیمی های نظریه اینکه دوم دهند تشخیص مادی تولید تکامل درجۀ در را ماتریالیسم تودۀروابط که حالی در گرفتند، نمی دربر را مردم

» « . تاریخ و شناسی جامعه کرد پذیر امکان طبیعی علوم دقت با را شرایط این تغییرات و ها توده زندگی اجتماعی شرایط مطالعۀ بار نخستین برای تاریخی

مارکس از قبل ر} حالت نگاری بهترین جنبه در برخی از توصیفی و بودند شده انباشت هم روی بر آاوری، جمع تصادفی صورت به که خام های داده از انبوهی

. بررسی با مارکسیسم کردند می ارائه را تاریخی روند های کلیتهای و پیچیدۀ گرایش زندگی تعریف قابل دقیقا شرایط به آانها کردن خلاصه با متضاد،

« طبقاتتولید اینکه » کشف با و آانها، تفسیر در کننده رهبری های ایده برخی دلبخواهانۀ گزینش و گرائی ذهنی حذف با ، جامعه ایده ریشۀمختلف همۀ

های بندی شکل زوال و تکامل آاوردن، بر سر روند ر} جامع و جانبه همه مطالعۀ راه دارد، قرار تولید مادی نیروهای شرایط در استثنا بدون ها گرایش همۀ و ها

. . چه – یعنی کند، می تعیین را مردم تودۀ های انگیزه مردم، های انگیزه چیزی چه اما سازند می را خود تاریخ ها انسان داد نشان را اقتصادی اجتماعی

زندگی تولید عینی شرایط چیست، انسانی جوامع های توده کل های درگیری این کل مجموع شود؛ می متضاد های تلاش و ها ایده برخورد باعث چیزی

راه – و کرد توجه اینها همۀ به مارکس چیست شرایط این تکامل قانون اند، کدام است انسان تاریخی های فعالیت همۀ شالودۀ دهندۀ شکل که مادی

. ] داد ] نشان عظیمش بودن متضاد و تنوع در را قانونمند و یکسان شکل هم روندی همچون تاریخ علمی مطالعۀ

طبقاتی مبارزۀ�

اینکه است، تضاد از سرشار اجتماعی زندگی اینکه شود، می درگیری وارد دیگر برخی های تلاش با آان اعضای برخی های تلاش ای جامعه هر در اینکه

و صلح ارتجاع، و انقلاب تناوب های دوره آان بر افزون و دارد وجود جوامع و ها ملت درون در نیز و جوامع و ها ملت بین مبارزاتی دهد می نشان تاریخ

. را ما که دهد می دست به سرنخی یا راهنما اصل مارکسیسم دانند می همه که هستند واقعیاتی جملگی دارند، وجود زوال یا سریع پیشرفت و رکود جنگ،

. تنها است طبقاتی مبارزۀ نظریۀ سرنخ، یا راهنما اصل این کنیم، کشف را برهم و درهم و خم و پیچ پر ظاهرا دهلیز این بر حاکم قوانین سازد می قادر

. ] سرچشمۀ ] شود رهنمون ها تلاش این نتیجۀ علمی تعیین تعریف به تواند می جوامع های گروه یا معین جامعۀ اعضای همۀ های تلاش پیچیدۀ کل مطالعۀ

است ) شده تقسیم بدان ای جامعه هر که است طبقاتی زندگی شیوۀ و ها موقعیت بین اختلاف در متضاد های ( ٢تلاش

در کمونیست مارکس : » مانیفست ( » استثنای: » به افزود بعدها انگلس است طبقاتی مبارزۀ تاریخ اند کرده زندگی تاکنون که جوامعی همۀ تاریخ نوشت

] [ « .)»] در ] و شاگرد و صنفی کار صاحب رعیت، و ارباب ، ها رپلب و ها پاتریسین عوام تودۀ و اشراف برده، و آازاد مرد اولیه کمون بدوی جامعۀ تاریخ

داده انجام آاشکار نبرد صورت به گاه و پنهان شکل به گاه وقفه، بی ای مبارزه و اند داشته قرار یکدیگر مقابل در همواره کش ستم و ستمگر کلام، یک

ویرانه ... از که بورژوائی مدرن جامعۀ است رسیده فرجام به متخاصم طبقات انهدام یا و جامعه وسیع انقلابی بازسازی صورت به یا بار هر که نبردی اند،

. جانشین را مبارزه جدید های شکل و ستم، جدید شرایط جدید، طبقات صرفا جامعه این است نبرده میان از را طبقاتی تضاد آاورده سربر فئودالی جامعۀ های

. . بیشتر چه هر کلی طور به جامعه است کرده ساده را طبقاتی تضادهای که دارد را تمایز وجه این بورژوازی عصر عصرما، اما است کرده بود گذشته در آانچه

9

.» : تاریخ فرانسه کبیر انقلاب زمان از پرولتاریا و بورژوازی شود می تجزیه دارند قرار یکدیگر روبروی مستقیما که بزرگ طبقۀ دو متخاصم، بزرگ اردوی دو به

[ . بازگشت رستوراسیون دورۀ در کرد آاشکار را طبقاتی مبارزۀ یعنی دارد قرار رویدادها سطح زیر در که را چیزی آان کشورها از شماری در بسیار روشنی به اروپا

) ( ] تاریخ کل کلید همچون را طبقاتی مبارزۀ شدند مجبور رویدادها بندی جمع با که آاوردند سربر یر تی مینیه، گیزو، تیری، مورخ شماری فرانسه در سلطنت

بپذیرند ) ( ٣فرانسه و(. - ) ارزان و روزانه مطبوعات عصر ، عمومی نه هرچند وسیع گیری أای ر انتخابی، نهادهای بورژوازی، کامل پیروزی عصر جدید عصر

با حتی غیره و کارفرمائی های اتحادیه و کارگران یابندۀ گسترش و نیرومند های اتحادیه عصر غیره،

« ( صلح جانبه، یک بسیار شکلی در گاه هرچند طبقاتی مبارزۀ که است داده نشان بیشتر آاشکاری

. ) » از« » زیر عبارت است رویدادها اصلی محرک ، کند می بروز قانونی و کمونیست آمیز به مانیفست مارکس

از یک هر تکامل شرایط با پیوند در مدرن جامعۀ< در طبقه هر وضعیت از عینی تحلیلی که بود این اجتماعی علوم مارکساز توقع که دهد می نشان ما

. « : و اند زوال حال در طبقات دیگر است انقلابی واقعا ای طبقه پرولتاریا تنها دارند قرار بورژوازی روی در رو امروز که طبقاتی تمام از دهد ارائه طبقات

. ] [ های کارگاه صاحبان پائین، متوسط طبقۀ است جدید صنعت اصلی و ویژه محصول پرولتاریا اما شوند می ناپدید جدید صنعت مقابل در سرانجام

را متوسط طبقۀ از بخشی عنوان به خود زندگی شعلۀ تا کنند می مبارزه بورژوازی با همگی دهقانان وران، پیشه داران، دکان شدن کوچک، خاموش از

. . . آانان برگردانند عقب به را تاریخ های چرخ کوشند می زیرا اند، ارتجاعی آانها بیشتر، این از کارند محافظه بلکه نیستند انقلابی آانان بنابراین دهند نجات

] وضعیت ] نه و خود آایندۀ منافع از انقلابی عنوان به بنابراین اند انقلابی که است پرولتری موقعیت به شان آاتی تحول نظر از صرفا باشند انقلابی تصادفا اگر

( .» به اش تاریخی أالیفات ت از شماری در مارکس دهند قرار پرولتاریا موضع در را خود تا کنند می ترک را خود ویژۀ موضع آانها کنند، می دفاع شان کنونی

) موقعیت تحلیل ماتریالیستی، نگاری تاریخ از عمیقی و درخشان های نمونه کنید نگاه نگاری مختلف هرکتاب های لایه و ها گروه موقعیت گاه و طبقه

.» است » سیاسی ای مبارزه طبقاتی مبارزۀ هر چرا و چگونه که داده نشان روشنی به و کرده عرضه طبقه شبکۀ یک از تصویری بالا در شده نقل جملات

و اجتماعی روابط تاریخی گذارهایپیچیدۀ تکامل آایند بر تا دهد می قرار تحلیل و تجزیه مورد مارکس که است آاینده به گذشته از و دیگر طبقۀ به طبقه یک

. دهد نشان را

. است او اقتصادی آاموزۀ مارکس، نظریۀ کاربست و أایید ت ترین تفصیلی و ترین جامع ترین، عمیق

ها پانوشت

را( – ١]) دیالکتیک های جنبه و وجوه از برخی صرفا کند می نشان خاطر خود که چنان اینجا، در برد لنین می که . نام مفاهیمی و مقولات ترتیب

. از دیگرش، فلسفی های نوشته برخی در لنین است شان جایگاه و اهمیت براساس ترتیبی نه و دیالکتیک در آنها منطقی ترتیب نه الزاما شود می متذکر

در » فشردۀ )جمله و هگل( conspectusخلاصه منطق علم ] «کتاب دسامبر تا سپتامبر فاصلۀ< در شده نوشته

١٩١٤]، . و مارکس هگل، مانند لنین ها بررسی این در است کرده بررسی را دیالکتیک محتوای و مقولات تری منطقی و تر دقیق تر، روشن نحو به

تضاد انگلس، : قانون . نویسد می آانجا در لنین کند می ارزیابی دیالکتیک قانون ترین مهم را

( ] هویت» ] هم باشند هویت هم توانند می چگونه معمولا و اند هویت هم اضداد چگونه دهد می توضیح که است ای آاموزه است ای نظریه دیالکتیک

] فرض( – – ] حرکت بی خشک و مرده را اضداد این نباید بشری ذهن چرا شود می تبدیل دیگری به یکی و اند هویت هم اضداد شرایطی چه در شوند

( .» لنین، شود می تبدیل دیگری به یکی اینکه و بداند پویا مشروط، زنده، باید بلکه هگل کند، منطق علم کتاب فشردۀ و در »خلاصه دفتر،

فلسفی پاریس،« های سوسیال، ادیسیون فرانسوی، ترجمۀ ص ١٩٧٣، ،١٠٧)

10

. « : فهمیده دیالکتیک اصلی هستۀ سان بدین کرد تعریف اضداد وحدت نظریۀ را دیالکتیک خلاصه طور به توان می خوانیم می چنین نوشته همین اواخر در

( .» . ص پیشین، است مطلب بسط و توضیحات مستلزم امر این اما شد (٢١١خواهد

کتاب از نوشته همین در منظق لنین " » علم "« : است، متعین امری نفی، افزاید می و است مثبت همچنین منفی کند می نقل چنین محتوایهگل

دارد، . معینی کنند می کهن محتوای جانشین را بالاتری و نو محتوای داخلی تضادهای

" ) ( ] همۀ ] – بین ضروری و درونی پیوند ، اندیشه و مفاهیم رل تکام و گذار تکامل نه و هست گذار نه ، فارسی مترجم توضیح صوری منطق قدیم، منطق در

: .» کند می گیری نتیجه چنین آانگاه لنین ندارد وجود ها بخش

: !! است» چنین اینها معنی من نظر از مهم بسیار

ها؛ ضروریپیوند (1 پدیده معین حوزۀ در غیره و ها گرایش نیروها، ها، جنبه همۀ بین عینی پیوند ،«. ) زایش"(2 " ص جا همان شدن قطبی تمایزها، بین مبارزۀ و تحول عینی درونی منطق ، تمایزها (٩٥ذاتی

. دارد دیالکتیک در مهمی و ویژه جایگاه چه تضاد هگل، و لنین نظر از شود می دیده سان بدین

م|||ق||ا||ل||ۀ||| » د||ر|| ه||م||چ||ن|ی|ن||| دیال~کتیک ل||ن||ی|ن||| مسألۀ� سال« - دربارۀ در شده در ١٩١٥نوشته بار نخستین برای که ،

[ )...(١٩٢٥سال [ « : – آنها شناخت و متضاد اجزای به واحد کل یک تجزیۀ< تقسیم گوید می شد منتشر

.ماهیت ) ( دهد می تشکیل را دیالکتیک اصلی شاخص وجه نه اگر اصلی، شاخص وجوه از یکی یا

کند )...(. می مطرح گونه بدین را موضوع دقیقا هگل

( . ازجملهاز دیالکتیکتوجهکافیصورتنمیگیرد معموالبهاینجنبۀ< تاریخعلممحکزدهشود با درستبودناینجنبهازمحتوایدیالکتیکباید

:) همچون نه و شود می فرض ها مثال رشته یک کل مجموع همچون اضداد هویتی هم پلخانف جانب

.» « » «[ ) در ) موضوع همین ابتدائی کمونیسم مثال ، بذر یک مثال عینی دنیای قانون نیز و شناخت قانون

.]» است » ...« صادق کردن فهم عامه خاطر به انگلسهم مورد

]: اند] چنین ها مثال این از برخی

] فاضل + - ] و جامع حساب دیفرانسیل و انتگرال ، و ریاضیات، در

واکنش کنشو مکانیک، در

منفی و مثبت الکتریسیتۀ< فیزیک، در

ها اتم تجزیۀ< و ترکیب شیمی در

.» طبقاتی مبارزۀ< اجتماعی، علوم در

11

– » « ( و هویتی هم بین تفاوت گرچه آنها وحدت بگوئیم که باشد تر درست شاید اضداد هویتی هم

) بازشناسی معنی به اند درست دو هر معینی جهت از و ندارد ای ویژه اهمیت اینجا در وحدت

) متضاد،) های گرایش یکدیگر کشف در نافی متخالف )ه||م||ۀ|||و طبیعت های روند و ها ازجمله پدیده

» - « . ) خود تکامل در شان، پوئی خود در جهان روندهای همۀ< شناخت شرط است جامعه و ذهن

» « . م|||ب||ا||ر||ز|||ۀ||| ت|ک|ا||م|||ل|||، ا||س||||ت||| ا||ض|||د||ا||د|| و||ح||د||ت||| ه||م||چ||و||ن|||| ن|ه|ا|| آ||ا ش||||ن|ا||خ||ت||| ش||||ا||ن|||، و||ا||ق|||ع||ی|||| ز||ن||د||گ|ی|||| د||ر|| ش||||ا||ن|||، ا||ن|گ|ی|خ||ت|ه|||

) ( . تکامل از مشاهده؟ قابل تاریخی لحاظ به درک دو ممکن؟ درک دو اساسی درک دو است اضداد

: ) تکرار،) همچون افزایش، یا کاهش همچون تکامل از عبارتند اضداد وتحول وحدت همچون تکامل

.) آنها) متقابل رابطۀ< و یکدیگر نافی ضد دو به واحد چیز یک تقسیم

- نیروی پوئی، خود حرکت، از نخست درک می ] محرکدر باقی ناروشن مانند می باقی سایه در آن انگیزۀ< آن، سرچشمۀ< آن،

.) – ( توجه[ دوم، درک در شود می قلمداد غیره و ذهن خدا، خارجی عاملی سرچشمه، این یا مانند

شناخت به دقیقا .خود س||||ر|||چ||ش||||م||ۀ|||اصلی گردد- می جلب پوئی

. . است زنده دوم درک است خشک و روح بی مرده، نخستین، «تنهادرک - پوئی » خود کلید دوم درک

« » « » تبدیل » ، تداوم در گسست ، ها جهش کلید درک این تنها دهد؛ می دست به را موجودات همۀ<

. » کند می عرضه را نو برآوردن سر و کهنه انهدام ، خود ضد به شدن

. ) ( است نسبی و گذرا موقت، مشروط، امری اضداد یکسان عمل هویتی، هم انطباق، وحدت

.» اند مطلق حرکت و تکامل که گونه همان است مطلق امری یکدیگر نافی اضداد مبارزۀ<

قوانین برخی به نگاهی نیست بد شد روشن لنین و هگل دیدگاه از دیالکتیک در تضاد جایگاه که حال

( . تأثیر واکنش و کنش نفی، نفی مانند دیالکتیک دیگر قوانین که گفت باید بیافکنیم دیالکتیک دیگر

درک( بدون و تضادند بر متکی غیره و است معلول و علت بین رابطۀ< از تری عام بیان که متقابل

. نیستند کاربرد و فهم قابل درستی به تضاد

جذب خود در را مثبت محتوای که حالی در است نفی دو بیان که نفی، نفی که است طبیعی مثال

نفی درک بدون است باالتر سطجی در و تر غنی محتوائی بیانگر آن حاصل بنابراین و کند، می

کل در که است اضدادی بین مبارزه رابطۀ< بیانگر دیالکتیکی نفی و نیست فهم قابل دیالکتیکی

. دارند همزیستی و وحدت واحدی

) ( ) ( : اثر ب روی الف بگوئیم اگر نیستند فهم قابل تضاد بدون نیز ها پدیده و اشیا بین واکنش و کنش

( ) ( ) و ) باشند درست دو هر است ممکن که حکم دو این است مؤثر الف بر متقابال نیز ب و گذارد می

) ( ) ( ) گذارند می اثر برهم چرا و هستند چه ب و الف خود اینکه دربارۀ< هنوز اند درست دو هر معموال

: . نویسد می باره این در هگل گویند نمی چیزی بگذارند، اثر توانند می یا

12

. ] [ ] را» ] چیزها که کند می رشد باور این که هنگامی بنابراین بخشد می تامشتحقق تکامل در را معلولی و علت علی رابطۀ< ، متقابل عمل واکنش کنشو

از بخش رضایت نحوی به رفت، سخن آن از که نامحدودی پیشرفت خاطر به توان، نمی دیگر

] [ . نخستمسألهمیتواندبهاین درپژوهشتاریخی، مثال بدینسان عملمتقابلپناهمیآورد اندیشهمعموالبهرابطۀ< دیدگاهعلیموردمطالعهقرارداد

] [ : آن قوانین دیگر و اساسی قانون علت ملت یک سلوک رفتارهای و خصلت آیا شود مطرح صورت

قوانین و اساسی قانون و طرف یک از رفتارها و خصلت بعدی، گام در اند؟ معلول اینکه یا هستند

: این در شوند می گرفته نظر در واکنش و کنش رابطۀ< اصل دو همچون دیگر، طرف از عادی

.» می هگل عکس به و بود خواهد معلول حال عین در است علت که ای رابطه همان در علت حالت،

دارد: » قرار معقول صورت یا مفهوم حاشیۀ< در گفت توان می و است معلول و علت بین رابطۀ< حقیقت ترین نزدیک شک واکنشبی کنشو اصل افزاید

و] وجود انضمامی و کلی حقیقت بیانگر که است ای مقوله هگل نظر از معقول صورت یا مفهوم

.] – )*( اینکه فرض با زمینه این در اما فارسی مترجم دارد بر در را خود غیر و خود و است ماهیت

و ] کنش رابطۀ< رابطه این بست کار به نباید است ای جانبه همه و کامل ایدۀ< به یابی دست ما هدف

. فراتر[ واکنش و کنش رابطۀ< چارچوب از معینی محتوای مطالعۀ< در ما اگر شویم خرسند واکنش

[ . یا میانجی برای ما فراخوان و ساده فاکت یک و ماند خواهیم ما گذارد می باقی فهم قابل غیر کامال را موضوع که ایم کرده اتخاذ برخوردی شیوۀ< نرویم،

] هنوز است علیت رابطۀ< به ارجاع در ما اصلی انگیزۀ< که شناخت به یابی دست برای ای واسطه

. نگاه واکنش و کنش رابطۀ< کاربست نبودن کننده قانع به تر دقیق اگر است نکرده دریافت پاسخی

واکنش و کنش رابطۀ< آن در که است وضعیتی خاطر به این که دید خواهیم مفهوم کنیم رز ار هم چیزی همچون

] [ شده گرفته نظر در معقول صورت خودش کلی سرشت و طبیعت در چیز هر از پیش رابطه این آنکه جای به

. شود درک و [ شناخته واقعیت ] صرفا صورت به را جنبه دو نباید ما واکنش و کنش رابطۀ< درک برای

.... جز چیزی که بدانیم تری عالی سوم مقولۀ< عوامل را آنها باید بلکه کنیم مالحظه شده داده های

نیست معقول (. صورت ( ها اسپارتی سلوک بگوئیم اینکه است فارسی مترجم از کلمات بر تکیه

ای گونه به شک بی دو هر سلوکشان، علت آنها اساسی قانون یا بوده آنها اساسی قانون علت

. چنین نتیجۀ< ایم نکرده درک را ها اسپارتی اساسی قانون نه و سلوک نه که آنجا از اما اند درست

. رسید خواهیم کننده قانع نقطۀ< به هنگامی تنها باشد کننده قانع و نهائی تواند نمی هرگز ای اندیشه

را اسپارت تاریخ و ها اسپارتی زندگی ویژۀ< های جنبه همۀ< دیگر، های جنبه همۀ< نیز و جنبه دو این که

( .» هگل، بیابیم معقول صورت یا کلی مفهوم این در انتشارات منطق، بتوانیم انگلیسی، ترجمۀ<

آکسفورد، ص ١٩٧٥دانشگاه ،٢١٨-٢١٩ .)

« م|||ق||د||م|||ۀ|||)*( د||ر|| روح ه||گ|ل||| شناسی »پدیده ] [ را« معقول صورت مفهوم ]خود ، یا شیئی یک خاص

« »] در که داند می شناخت خویش موضوع «. شدن و خود مفهوم، سان بدین کند می متجلی را خود

. ) ( در را معلول و علت هگل چرا که شود می روشن درک این با دارد بر در را خود ضد خود غیر

] [ . ] فارسی ] مترجم داند می معقول صورت مفهوم حاشیۀ<

« ن|و||ش||||ت|ۀ||| ا||و||ا||خ||ر||| د||ر|| هگل ل||ن||ی|ن||| منطق کتاب فشردۀ و به« خلاصه را دیالکتیک عناصر بتوان شاید گوید می

: کرد بیان زیر تفصیلی صورت13

(عینیبودن » بلکهبررسیخودچیز ) نهانحرافازموضوع، نهمثال، بررسی

کل (1 دیگر روابطمجموع چیزهای با چیز این گوناگون و چندگانه( تکامل(2 آن ) زندگیویژۀ< آن، حرکتویژۀ< پدیده، یا اینچیز3) ) بهلحاظدرونیمتضاداینچیز ) جنبههای گرایشهای4) ) و ) مجموع همچون غیره و پدیده یا چیز این اضداد مالحظۀ< وحدتها (5 تضاد و ها تالش اضداد، این تکامل به مربوط مبارزۀ<6) ] [ مجموع آوردن گرد مختلف، های بخش کردن جدا سنتز، و آنالیز ترکیب و تحلیل وحدت

کلیت یک در اجزا7) . ) ( چیز هر هستند نیز عام بلکه اند گوناگون و گانه چند تنها نه غیره و پدیده چیز هر روابط

) با) غیره و روند .هرپدیده، دارد پیوند دیگری چیزبلکههمچنین (8 دیگر هر گذارنهتنهاوحدتاضداد، به خاصیت جنبه، ویژگی، کیفیت، یک تعین، ضد ) هر به

خود؟(روابط (9 بهروزشدنجنبهها، .نوینروندنامتناهی وغیره و (10 ها روند ها، پدیده اشیا، به نسبت انسان شناخت شدن تر عمیق هرچه نامتناهی روند

. تر عمیق ماهیت به عمیق کمتر ماهیت از و ماهیت به نمود از گذار با غیرهو (11 تر عمیق که دیگر شکلی به متقابل همبستگی و پیوند از شکلی از و علیت به همزیستی از

. است تر عام12). ] باالتر ] پلۀ< مرحلۀ< در تر پائین مرحلۀ< از غیره و ها، ویژگی شاخص، خطوط از برخی تکرار13)) نفی ) نفی گذشته به ظاهری بازگشت14). ] [ . محتوا تحول بازسازی شکل، حذف عکس به و شکل با محتوا مبارزۀ<(.« )٩مثالهائیاز ١٦و ١٥ . )عکسگذارازکمیتبهکیفیتوبه (15 هگل، هستند منطق کتاب فشردۀ و خلاصه

(٢٠٩ -٢١٠ص

و تغییر حال در هائی پدیده همچون ها بدان نگرش طریق از ها پدیده و اشیا دیالکتیکی بررسی

و نظر مورد پدیدۀ< درونی تضادهای همان که دگرگونی این علل شناخت نتیجه در و دائمی دگرگونی

هر بررسی و تضادها مطالعۀ< بر تکیه دیگر، عبارت به دیگرند، اشیای و ها پدیده با واکنشآن کنشو

) ( به وابسته حال عین در و یکدیگر نافی که اضداد از وحدتی همچون غیره و روند پدیده، چیز

قرار تأکید مورد بارها نیز انگلس گوناگون های نوشته در ناپذیرند جدائی یکدیگر از و همدیگرند

« . اول فصل در جمله از است دورینگ گرفته :آنتی خوانیم« می چنین

موضوعات » مفاهیم، یعنی شان، ذهنی تصاویر و چیزها است معتقد متافیزیک به که کسی نظر از

یک که جامدی و هم از جدا ثابت، شکل به دیگری، از پس یکی را آنها باید که هستند مجزائی تحقیق

. می فکر واسطه بی مطلق تضادهای به کسی چنین کرد بررسی اند شده داده همیشه برای بار

14

. » « » یا. » او دید از است بیهوده او نظر از آن از بیش چیز هر نه نه، یا آری آری، گوید می یا او کند

. منفی و مثبت باشد دیگری چیز و خودش حال عین در تواند نمی چیز هیچ ندارد؛ یا دارد وجود چیزی

. دارند قرار یکدیگر با خشکی تقابل در معلول و علت یگدیگرند؛ نافی مطلقا

. ] در ] که متین سلیم عقل این اما است متین سلیم عقل اصطالح به شیوۀ< زیرا کند می جلوه شیوه ترین بدیهی نرین مقبول تفکری شیوۀ< چنین اول نظر در

] شگفت ] بسیار ماجراهای شود تحقیق وحشی دنیای وارد یابد می جرأت که هنگامی است محترمی موجود خود خانگی معمولی مسائل چهاردیواری

. حسب بر شان دامنه که وسیعی های حوزه در هم قدر هر متافیزیکی، نگرش شیوۀ< دارد انگیزی

مانعی به زود یا دیر همواره باشد، الزم حتی و موجه کند می تغییر مطالعه مورد موضوع سرشت

حل های تناقض دچار و شود می مجرد و نظرانه کوته محدود، آن از فراتر که کند می برخورد

: در پیوندد؛ می هم به را آنها که ای رشته منفرد، اشیای مقابل در که دلیل این به گردد می نشدنی

می فراموش را شان حرکت سکون، مقابل در شان؛ رفتن میان از و تطور اشیا، آن هستی مقابل

. و. دانیم می ما همۀ< روزانه نیازهای برای مثال ببیند را جنگل او که شوند می آن از مانع درختان کند

است مسایل ترین غامض از یکی مسأله این گاهی که کند می آشکار ما بر تر دقیق ای مطالعه اما نه؛ یا است زنده حیوانی که بگوئیم توانیم می قطعیت با

بتوان بعد به آن از که عقالنی مرزی تعیین برای ثمری بی و فراوان فکری تالش که دانان حقوق و

دانند؛ می خوبی به را این اند آورده عمل به آورد حساب به قتل را مادر رحم در جنین کشتن

روندی بلکه ای لحظه و یگانه رویدادی نه مرگ زیرا است، ناممکن مرگ لحظۀ< مالحظۀ< همچنین

. هر در نیست؛ همان و است همان لحظه هر در زنده موجود هر همچنین است طوالنی بسیار

و میرند می او از هائی سلول لحظه هر در کند، می دفع دیگری مواد و جذب را خارجی مواد لحظه،

. تجدید تماما او جسم مادۀ< طوالنی کمابیش زمانی طول در و آیند می وجود به جدیدی های سلول

هم همواره زنده موجود هر که طوری به اند شده آن جانشین ماده از دیگری های اتم است، شده

. دیگر چیزی هم و است قطب خودش دو که یافت خواهیم در کنیم بررسی نزدیک از را ها چیز اگر

رغم به و ناپذیرند جدائی هم از دارند قرار هم مقابل در که گونه همان منفی، و مثبت مثال تضاد، یک

[ . هائی نمایه یا تصورات معلول و علت طریق همین به کنند می نفوذ هم در متقابال تضادشانrepresentations . شوند[ برده کار به خاص موارد در که دارند اعتبار و ارزش هنگامی تنها که هستند

تصورات این دهیم، قرار بررسی مورد جهان با آن عمومی پیوند در را خاصی مورد ما که همین اما

] شوند ] می حل عام واکنش و کنش در و ریزند می فرو خاص موارد در ها معلول و علت ها نمایه و

این در و اینجا در که چیزی آن کنند، می عوض را خود جای پیوسته ها معلول و ها علت آن در که

عکس به و شود می تبدیل علت به دیگر لحظۀ< در یا دیگر جای در بود معلول کلمات.] لحظه بر تکیه

] است فارسی مترجم از

. از اما آید نمی در جور متافیزیکی اندیشۀ< چهارچوب با تفکر های شیوه و روندها این از یک هیچ

همبستگی در شان، متقابل پیوند در اساسا را آنها مفهمومی تصاویر و اشیا که دیالکتیک دیدگاه

آنچه نوع از روندهائی کند، می درک شان رفتن میان از و آمدن وجود به در شان، حرکت در شان،

.» اشهستند ویژه روشعمل بر تأییداتی شد گفته باال در15

دورینگ بخشمهمیازبرخوردانگلسبهدورینگدرکتاب » . آنتی می« دورینگ است تضاد مقولۀ< به مربوط کتاب، این اول قسمت در ویژه به ،

« مهمتریناصلویژگیهایمنطقیهستیبه: نخستینو تضاد نویسد . طرد شود می مقولهایاستکه متضادمربوط ،

. واقعی ای مقوله همچون تضاد طرح دیگر عبارت به ندارد، وجود تضاد اشیا در واقعیت به نه و باشد داشته تعلق ها اندیشه از ترکیبی به تواند می تنها

.... ] در] و دیگری مقابل در یکی که نیروهائی تقابل است گوئی معنی بی و پوچی اوج خود متحقق

. است آن موجودات و جهان هستی در اعمال همۀ< بنیادی شکل شود می گیری اندازه مخالف جهت

». او ندارد تضاد پوچ های ایده با اشتراکی وجه هیچ افراد و عناصر بین نیروها جهت تقابل این اما

: نویسد می هگل دیدگاه از تضاد مورد در همچنین

.... و» ذهنی شکل به تنها طبیعتش به بنا که اندیشه، در هم عینی طور به تضاد هگل منظق طبق

] در ] استخوان و گوشت با مجسم طور به گفت بتوان اگر هم و دارد حضور است، تصور قابل آگانه

از ناممکن ترکیبی صورت به تنها معنی بی و پوچ امر که طوری به است، موجود روندها و اشیا خود

. غیر و منطقی وحدت در شک قابل غیر ایمانی کالم معنی، بی و پوچ امر بودن واقعی گردد می مبدل واقعی نیروئی به بلکه ماند نمی باقی ها اندیشه

... بی چیزی قدر هر دیگر کالم به است، تر حقیقی باشد متضادتر چیزی قدر هر است هگلی منطقی

. یزدان از بلکه نیست، هم تازه حتی که بنیادی اصل این است تر معتبر باشد تر پوچ و تر معنی

( ». است دیالکتیکی اصل اصطالح به لخت بیان شده اقتباس عرفان و وحی دورینگ شناسی، ،آنتیفصل اول، (.١٢قسمت

. = : باشد داشته وجود واقعی دنیای در تواند نمی بنابراین و معنی بی و پوچ تضاد کند می خالصه چنین را او حرف دورینگ از جمالت این نقل با انگلس

: انگلسمیکوشدثابتکندکه

در( یعنی واقعی مادی دنیای خود در بلکه وعلم، فلسفه تکامل و بشری اندیشۀ< سیر در تنها نه الف

و اعم طور به را دیالکتیک قوانین عملکرد و دارد وجود عینی امری مثابۀ< به تضاد اجتماع و طبیعت

. کند می تشریح زیادی اجتماعی و طبیعی روندهای خاصدر طور به را تضاد قانون

صورت( – - تضاد خاطر به و تضاد طریق از است آن وجود منکر کسی کمتر که تغییر و حرکت ب

: که دهد می نشان و کند می شروع است مکانیکی حرکت که حرکت ترین ساده از انگلس گیرد می

. فهمید می توان می تضاد طریق از تنها را جابجائی، یعنی حرکت، این

را او از زیر عبارات صرفا و کنیم نقل را انگلس های استدالل و ها بحث همۀ< توانیم نمی اینجا در ما

حتی را تضاد جایگاه و کند می تشریح را دیالکتیکی نگرش به متافیزیکی بینش از گذار چگونگی که

: کنیم می نقل دهد می نشان حرکات ترین ساده در

مجزا،» صورت به را آنها بگیریم، نظر در جان بی و ساکن را اشیا ما که آنجا تا که دارد حقیقت این

[ . چنین در شد نخواهیم مواجه آنان در تضادی هیچ با کنیم بررسی هم سر پشت و هم کنار در یا

] این در اما متضادند حتی یا متفاوت یا مشترک قسما که دید خواهیم معینی کیفیات ای بررسی

16

درونی تضاد حاوی بنابراین و اند شده توزیع مختلف اشیای بین متضاد های کیفیت این اخیر حلت

. در. تغییرشان، در شان، حرکت در را اشیا که همین اما داشت همخوانی متافیزیکی تفکر شیوۀ< مبنای با توان می مشاهده از قلمرو این محدودۀ< در نیستند

: . . است تضاد حرکت خود شویم می گیر در تضادها با فورا صورت آن در شود می دگرگون کامال وضعیت بگیریم نظر در متقابلشان تأثیر در شان، زندگی

] [ در که آید وجود به گیرد صورت جسمی توسط تواند می تنها مکانیکی سادۀ< مکان تغییر حتی

. حرکت نباشد هم و باشد یکسانی و واحد جای در هم باشد، دیگر جای و جا یک در واحدی لحظۀ<

. است تضاد این همزمان حل و مداوم تأیید معنی به دقیقا

" به آن با و دارد حضور روندها و اشیا خود در عینی طور به که مواجهیم تضادی با اینجا در بنابراین

( » ." شد روبرو توان می مجسم دورینگ طور فصل آنتی اول، قسمت ،١٢)

) فارسی ) مترجم یادداشت

در( »٢ ) بزرگ لنین عظیم « ]آغاز در[ ابتکار اجتماعی نوشته، ١٩١٩ژوئن ٢٨که : » طبقۀ های گروه طبقات، کند می تعریف چنین را

غالب ) در که تولید وسایل با روابطشان حسب بر اند، کرده اشغال اجتماعی تولید شدۀ تعیین تاریخا نظام در که جایگاهی حسب بر که اند مردم از بزرگی

] [ ) شان سهم کسب تحصیل، تصاحب شیوۀ برحسب نتیجه در و کار، اجتماعی سازمان در شان نقش برحسب ، شده بندی فرمول و تثبیت قانون در موارد

. معین نظام در که متفاوتی های جایگاه خاطر به که اند، مردم از هائی گروه طبقات، شوند می متمایز یکدیگر از ثروت، این ابعاد و اجتماعی ثروت از

دارند، اجتماعی (. اقتصاد ( .» ] فارسی ] مترجم داشت یاد کند تصاحب را دیگری کار ثمرۀ تواند می آانها از یکی

مورخ( ٣]) نامۀ در :١٨٥٢مارس ٥مارکس نویسد می باره این در خود دستاورد و آاوری نو و بورژوا متفکران آاثار در طبقاتی مبارزۀ نظریۀ دربارۀ میر وید به

مخالفان»... ضد به آانکه از پیش کنند آاشنا بورژوائی ادبیات با را خود است بهتر که دادم می تذکر کلی طور به دموکرات آاقایان به بودم تو جای به من اگر

« . ] طبقات ] تاریخ مورد در تا کردند می مطالعه را غیره و وید جان گیزو، تیری، آاثار مثال طور به بایست می آاقایان این بیاندازند راه هیاهو عوعو ادبیات آان

. . » کتاب مثلا است کافی بپردازند آان نقد به آانکه از پیش کردند می آاشنا سیاسی اقتصاد مقدمات با را خود بود بهتر آانها شوند روشن حدی تا گذشته در

: ... ] شوند ] مواجه زیر سطور با آان نخست صفحۀ در و کنند باز را مالیات و سیاسی اقتصاد اصول ریکاردو بزرگ

مالکان" – زمین، مالکان یعنی جامعه طبقۀ سه بین آاید می دست به سرمایه و ماشین کار، متحدانۀ برد کار اثر در زمین از آانچه هر یعنی زمین محصول

." شود می تقسیم گیرد، می صورت کشت آانها صنعت با که کارگرانی و کشت برای لازم سرمایۀ یا استوک

..." : آانها بین مبارزۀ نه و مدرن جامعۀ در طبقات وجود کشف افتخار نه نویسد می چنین افزوده طبقاتی مبارزۀ نظریۀ به او خود آانچه مورد در سپس مارکس

. . نوی چیز بودند کرده بیان را آان آاناتومی بورژوا اقتصاددانان و تشریح را طبقات بین مبارزۀ تاریخی تحول من از پیش بسیار بورژوا مورخان گردد نمی بر من به

ام : کرده ثابت که است این ام آاورده من است،( ١که تولید تکامل از معینی تاریخی مراحل به مربوط تنها طبقات به( ٢وجود الزاما طبقاتی مبارزۀ

شود، می منجر پرولتاریا " ) ٣دیکتاتوری مترجم( یادداشت است طبقه بی ای جامعه سمت به طبقات همۀ الغای به گذاری صرفا دیکتاتوری این خود

فارسی(.

مارکس اقتصادی آموزۀ�

17

مقدمۀ » در (.سرمایهمارکس ( » « : بورژوائی« یا داری سرمایه جامعۀ یعنی است مدرن جامعۀ اقتصادی قانون کردن عریان اثر این نهائی هدف نویسد می

: تکاملوزوالآن تولد، تعیینشده؛ معینیکهتاریخا کاوشدرروابطتولیدیجامعۀ< اقتصادیمارکسچنیناست داری. محتوایآموزۀ< سرمایه جامعۀ در

. شود می آاغاز کالا تحلیل با مارکس تحلیل و است مسلط کالائی تولید

ارزش

ا چیزی دوم درجۀ در کند؛ می ارضا را انسان از نیازی که است چیزی اول درجۀ در . سکالا آان شیئ یک بودن مفید باشد مبادله قابل دیگری چیز با که ت

) ( . معینی شمار آان در که دهد می نشان تناسب یا نسبت یک صورت به را خود نخست ، ارزش تر، ساده یا مبادله ارزش کند می مبدل مصرفی رش ارز به را

. پیوسته مبادله، ها میلیون و ها میلیون که دهد می نشان ما به روزانه تجربۀ شود می مبادله دیگر نوع مصرفی ارزش معینی شمار با نوع، یک از مصرفی ارزش

. دارد، وجود گوناگون اشیای این بین مشترکی وجه چه اما، کنند می برابر مقایسه قابل غیر و گوناگون بسیار مصرفی های ارزش با را مصرفی ارزش یک

. در ها انسان کارند محصول همگی که است این آانها همۀ مشترک وجه شوند؟ می مساوی هم با پیوسته اجتماعی روابط از معینی دستگاه در که اشیائی

. مختلف، کنندگان تولید آان در که است اجتماعی روابط از دستگاهی کالائی تولید کنند می برابر یکدیگر با را کارها ترین گوناگون کالاها، بین مبادلۀ

. ) کالاها ) همۀ بین آانچه نتیجه، در شوند می برابر هم با مبادله در محصولات همۀ آان در و کار اجتماعی تقسیم کنند می ایجاد گوناگونی محصولات

کار بلکه نیست خاص نوع از کاری نیست، تولید از معینی شاخۀ رص مشخ رر کا است . مجرمشترک نیروی – – کل است کلی طور به انسانی کار انسانی د

ها میلیون و ها میلیون و است یکسانی و واحد ری انسان کار نیروی شود، می نمایان کالاها همۀ ارزش کل مجموع در که سان بدان معین، جامعۀ یک کار

. کار زمان از معینی سهم بیانگر صرفا خاصی کالای هر نتیجه، در رسانند می اثبات به را این مبادله لازم عمل . » اجتماعا عمل با ما که زمان هر است

کار عنوان به شده محصولات آان صرف که را کار گوناگون انواع عمل، همان با کنیم، می برابر هم با ارزش لحاظ به را خود مختلف محصولات مبادله،

[ » . مارکس، دهیم می انجام را آان همه این با نیستیم آاگاه امر این از ما نمائیم می برابر یکدیگر با بخش سرمایه، انسانی اول، فصل اول، مترجم ۴جلد ،

] [ : نقاب[. در که شخص دو بین ای رابطه افزود باید تنها شخصاست؛ دو بین ای رابطه ارزش، گفته، گذشته اقتصاددانان از یکی که گونه همان فارسی

. جامعه، از خاصی ری بند شکل ری تولید روابط از دستگاهی ره دیدگا از را آان که فهمیم می را ارزش معنی هنگامی تنها ما شود می نمودار شیئ دو بین رابطۀ

« . همۀ سازند می نمایان شود، می تکرار بار ها میلیون و ها میلیون که ای پدیده مبادله، انبوه پدیدۀ در را خود که روابطی آان، بر افزون کنیم، بررسی

[ » ] مارکس، ] هستند شده متبلور شده منعقد رر کا زمان از معینی کمیت صرفا ارزش، عنوان به سیاسی، کالاها، اقتصاد نقد در ،(١۸۵٩)سهمی .] شکل تحلیل به کالاها، در مجسم رر کا دوگانۀ خصلت تفصیلی تحلیل از پس مارکس فارسی مترجم کالا، ارزش فصل . پولو های اصلی وظیفۀ پردازد می

مطالعۀ اینجا در مطالعۀ تولدمارکس ارزش، پولی تاریخی شکل « روند که )» ارزش تصادفی یا ابتدائی شکل مبادله ری تصادف و منفرد اعمال از مبادله تکامل

) واحد کالای با مختلف کالاهای از شماری آان در که ارزش عام شکل تا شود می مبادله دیگر کالای از معینی کمیت با کالا یک از معینی کمیت آان در

. ترین عالی همچون پول، است گردد، می مبدل عام معادل یا ویژه کالای آان به طلا که هنگامی کالا پولی شکل تا گردند، می مبادله ای ویژه و یکسان و

. با مارکس پوشاند می را آان و زند می نقاب اند، شده متحد بازار توسط که منفردی مولدان همۀ اجتماعی خصلت بر کالائی، تولید و مبادله تکامل محصول

کتاب ) آاغازین های فصل در کلی طور به و خاص طور به اینجا در کند؛ می تحلیل و تجزیه را پول گوناگون عملکردهای زیادی بسیار (سرمایهتفصیل

تاریخ در واقعیات و ها داده از عظیمی مجموعۀ ری بازگوئ واقع در موضوعات، شرح ری استنتاج اا ظاهر و تجریدی شیوۀ که دارد ضرورت موضوع این به توجه

. « . صرفا خواه پول، ویژۀ عملکردهای است کالاها مبادلۀ از معینی مرحلۀ بر لل دا آان وجود بگیریم، نظر در را پول اگر است کالائی تولید و مبادله تکامل

] یک ] کدام اینکه حسب بر شود گرفته نظر در جهانی، پول همچون یا و انباشت اندوختن وسیلۀ پرداخت، وسیلۀ چرخش، وسیلۀ یا کالاها معادل همچون

است ) اجتماعی تولید روند در متفاوت بسیار مراحل نشانگر باشد، داشته بیشتری غلبۀ یا گسترش دیگری به نسبت نها آا («. سرمایهاز اول جلد ،

ارزشاضافی 18

– – : . برای کالا یک فروش یعنی کالا، پول کالا بود چنین کالائی چرخش فرمول شود می تبدیل سرمایه به پول کالائی، تولید تکامل از معینی مرحلۀ در

– .) ( – – . در رل پو ارزش افزایش مارکس سود با فروش منظور به خرید یعنی پول کالا پول از است عبارت عکس به سرمایه عمومی فرمول دیگر کالای خرید

را، نخستین پول به نسبت اضافی چرخش، « ارزش « . شناخته واقعیت شده انداخته کار به دارانه سرمایه چرخش در که پولی رشد نامد می

» « . به را پول که است رشد این است ای . سرمایهشده تواند نمی اضافی ارزش کند می تبدیل ای شده تعیین تاریخا و ویژه تولید اجتماعی رابطۀ عنوان به ،

اضافی ارزش همچنین است؛ برابرها مبادلۀ صرفا کالا چرخش زیرا آاید دست به کالا چرخش از

آان با اینجا در ما آانچه که حالی در کنند، می خنثی را یکدیگر و برابرند هم با خریدار و فروشنده زیان و سود زیرا باشد، قیمت بر افزودن از ناشی تواند نمی

... « . باید آاورد دست به اضافی ارزش بتواند اینکه برای پول صاحب است اجتماعی و متوسط ای، توده ای پدیده بلکه نیست، فردی ای پدیده هستیم روبرو

- » روند حال عین در آان مصرف روند که کالائی باشد ارزش سرچشمۀ که باشد داشته را ویژگی این آان مصرف ارزش که کند پیدا کالائی بازار در بتواند

. . . . پول صاحب کند می ایجاد ارزش کار و است کار کار، نیروی مصرف است انسانی کار نیروی کالا، این دارد وجود کالائی چنین باشد ارزش ایجاد

هزینۀ ) یعنی شود می تعیین آان تولید برای لازم اجتماعا کار زمان با دیگری کالای هر مانند کار نیروی ارزش و کند می خریداری آان ارزش به را کار نیروی

( ) کنیم فرض کامل روز یک برای را آان یعنی کند، مصرف را آان دارد حق کار نیروی خرید با پول صاحب و اش خانواده و کارگر ( ١۲نگهداری به ساعت

. طول در اما اندازد «( ۶کار طول ) » در و کند می تولید خود نگهداری هزینۀ أامین ت برای محصول کافی حد به کارگر ، لازم کار زمان ساعت ۶ساعت

. » « )» روند ) » دیدگاه از بنابراین پردازد نمی چیزی او به دار سرمایه آان بابت که آاورد می وجود به اضافی ارزش یا اضافی محصول اضافی کار زمان بعد

( ) ( : تماما آان ارزش و شود می غیره و خام مواد ابزارها، آالات، ماشین تولید وسایل صرف که ثابت سرمایۀ یا جزء یک شود متمایز هم از جزء دو باید تولید

. ) دوم جزء این ارزش شود می کارگران کار نیروی پرداخت صرف که دیگر جزء و گردد، می شده تمام محصول وارد تغییری هیچ بدون قسما یا باره یک

. ارزش باید سرمایه توسط کار استثمار درجۀ بیان برای بنابراین آاورد می وجود به اضافی ارزش و کند می رشد کار روند در بلکه نیست، ناپذیر تغییر سرمایه،

[ . برای مارکس که اصطلاحی اضافی، ارزش نرخ زدیم بالاتر که مثالی در سان بدین کرد مقایسه آان متغیر بخش با تنها بلکه سرمایه، کل با نه را اضافی

: ] با بود خواهد برابر برد می کار به استثمار یعنی ۶÷۶= ١درجۀ ،١۰۰. درصد

: از ای عده دست در پول مبلغی انباشت نخست، بودند چنین سرمایه ایجاد تاریخی های شرط پیش

: " از " آزاد و کارش نیروی فروش زمینۀ< در محدودیت یا قید از آزاد معنی دو در آزاد کارگر وجود دوم، کاالئی، تولید تکامل از باالئی نسبتا سطح اشخاصو

. » بماند » زنده تواند نمی کارش نیروی فروش با جز که ، پرولتر وابستگی، بدون و آازاد کارگری کلی، طور به تولید وسایل همۀ و زمین

)" "( : روزانه لازم کار زمان کردن کوتاه دیگری و ، مطلق اضافی ارزش روزانه کار زمان کردن طولانی یکی دارد وجود اضافی ارزش افزایش برای اصلی روش دو

.)" های)" دخالت و روزانه کار زمان کردن کوتاه برای کارگر طبقۀ مبارزۀ از ای دهنده تکان بسیار تصویر نخست روش تحلیل در مارکس نسبی اضافی ارزش

. ) ( ) انتشار ) زمان از دهد می ارائه نوزدهم سدۀ در کارخانه به مربوط قوانین کار روزانۀ کاهش و هفدهم سدۀ تا چهاردهم سدۀ از آان افزایش برای حکومتی

.سرمایهکتاب » است« کرده فراهم تصویر این أایید ت برای بسیاری های داده جهان، متمدن کشورهای همۀ در کارگر طبقۀ جنبش تاریخ تاکنون،

: دهد می قرار پژوهش مورد است داده افزایش را کار آاوری بار داری سرمایه آان طریق از که را تاریخی مرحلۀ سه نسبی، اضافی ارزش تولید تحلیل در مارکس

ساده،( ١ [ ۲همکاری [ )، مانوفاکتور کارگاهی تولید و کار . ۳تقسیم جنبه( کشف زمینۀ در مارکس تحلیل عمق ضمن، در بزرگ صنعت و ماشینیسم

] کارگاهی ] تولید و ساده همکاری اول مرحلۀ دو مورد در روسیه دستی صنایع در پژوهش از که فراوانی های داده با داری، سرمایه تکامل ری نوع و بنیادی های

. سال در مارکس که بزرگ ماشینی صنعت انقلابی أاثیر ت همچنین است شده روشن آامده دست سرمایه ]١۸۶٧به کشورهای از شماری در کرده تشریح

. ) ( » است[ » گشته آاشکار گذشته، تاریخ آان از که قرنی نیم طول در غیره و ژاپن روسیه، جدید داری

19

. است، مهم درجه بالاترین به و تازه مارکس تحلیل در که دیگری موضوع دهیم ادامه را خود سرمایه بحث ارزش انباشت از بخشی تبدیل دیگر عبارت به ،

. ] مارکس ] جدید تولید برای بلکه دار، سرمایه های هوس ارضای یا و شخصی مصرف برای صرفا نه اضافی ارزش کاربست یعنی است، سرمایه، به اضافی

) می ) تبدیل سرمایه به که ای اضافی ارزش کل کردند می تصور که داد، نشان را بعد به اسمیت آادام از پیشین کلاسیک دانان سیاسی اقتصاد همۀ خطای

( . به بخش یک گردد، می تقسیم بخش دو به شود می تبدیل سرمایه به که ای اضافی ارزش واقع، در است متغیر سرمایۀ شکل در تولید شود بخش وسایل و

. گردد می متغیر سرمایۀ صرف که سهمی به نسبت شود می ثابت سرمایۀ صرف که سرمایه کل از سهمی تر سریع رشد شود می تبدیل متغیر سرمایۀ به دیگر

.) است سترگی اهمیت حائز سوسیالیسم به آان دگرگونی و داری سرمایه تکامل روند در

اصطلاح به آامدن وجود به باعث دیگر، قطب در فقر و قطب یک در ثروت ایجاد کارگر، جای به ماشین شدن جانشین به دادن شتاب با سرمایه، انباشت

« ]» «[ » « » سرمایه» جمعیت افزایش یا اضافی کارگران کارگران نسبی مازاد ، کار ذخیرۀ ارتش

را« تولید تا سازد می قادر را سرمایه و گیرد می خود به را ها شکل ترین متنوع که شود می دارانه

. انباشت و اعتباری تسهیلات با پیوند در امر این ضمن، در دهد افزایش سریعی بسیار آاهنگ با

رمز کلید تولید، وسایل در می بحران سرمایه رخ داری سرمایه کشورهای در ادواری صورت به که دهد می دست به را تولید اضافه های

. ١دهند ) با( – داری سرمایه نظام در داری سرمایه انباشت بین باید تر نامعین و تر طولانی فواصل در سپس و بار یک سال ده هر متوسط طور به نخست

] [ . تولید، وسایل از مستقیم مولد کارگر آامیز قهر کردن جدا طریق از سرمایه نخستین انباشت شد قائل تمایز شود، می نامیده سرمایه رن نخستی رت انباش آانچه

« . انباشت گیرد می صورت آان، مانند و حفاظتی های تعرفه ملی، وام و مستعمراتی نظام مشاع، های زمین دزدی زمین، از دهقانان کشیدن بیرون

. » آاورد« » می وجود به دار، سرمایه پول، صاحب دیگر سوی از و ، آازاد پرولتر سو یک از ، نخستین

داری مارکس » سرمایه انباشت تاریخی [ گرایش [ « : ترین« رحمانه بی با مستقیم مولد از ید خلع مالکیت سلب است کرده توصیف زیر کلمات در را

] ترین، ] شرمانه بی انگیزۀ با و ، عمومی و خصوصی اموال تخریب ها واندالیسم حرص و ها شهوت انگیزترین نفرت و ترین فرومایه ترین، حقیرانه ترین، پست

« ) ( » . کارکن فرد ادغام بر مبتنی عبارتی، به که ور پیشه و دهقان مالکیت آمده دست به شخصی کار اثر در که ای مالکیتخصوصی گرفت صورت

... ] آانکه ] است دیگران رد آازا اصطلاح به اسما کار استثمار بر متکی که داد دارانه سرمایه خصوصی مالکیت به را جایش باشد، می کارش شرایط با مستقل

. سرمایه ذاتی قوانین خود کند می استثمار را زیادی کارگران که است داری سرمایه بلکه کند، می کار خود برای که است کارکنی نه شود مصادره باید اکنون

. . ] یا ] تمرکز این با همراه بکشد می را دیگر دار سرمایه بسیاری همواره دار سرمایه یک دهند می انجام را مصادره مالکیت سلب این سرمایه، تمرکز با داری،

] روش ] کشت ، تولید در علم آاگاهانۀ کاربست یابنده، گسترش مقیاسی در کار روند تعاونی شکل آانان، از اندکی توسط بسیار، رن دارا سرمایه مالکیت سلب

وسایل همچون آانها کاربست طریق از تولید وسایل در جوئی صرفه اند، استفاده قابل مشترک طور به تنها که ابزارهائی به کار ابزارهای تحول زمین، مندانۀ

. با همراه یابد می تکامل داری سرمایه نظام المللی بین سرشت آان با همراه و جهانی، بازار شبکۀ در مردم همۀ تنیدن درهم شده، اجتماعی کار تولید، مرکب

خواری بردگی، ستم، فقر، انبوه آاورند، درمی خود انحصار به و کنند می غصب را تحول روند این مزایای همۀ که نیرومند و بزرگ های سرمایه شمار کاهش

تر یافته سازمان تر، منضبط پرشمارتر، همواره داری سرمایه تولید مکانیسم رد خو با که ای طبقه کارگر، طبقۀ شورش آان با همراه اما کند؛ می رشد استثمار و

. . و تولید وسایل تمرکز گردد می مبدل شده شکوفا و آاورده بر سر آان تحت و آان با همراه که تولیدی شیوۀ بر زنجیری به سرمایه انحصار یابد می رشد شود، می

. . مرگ ناقوس شود می متلاشی و ترکد می پوسته این شوند می ناسازگار داری سرمایه پوستۀ در که رسند می ای نقطه به سرانجام کار شدن اجتماعی

( . . شوند می مصادره کنندگان مصادره آاید می در صدا به داری سرمایه خصوصی اول ]سرمایهمالکیت جلد سرمایه ، انباشت تاریخی گرایش

انگلیسی، داری، [(« ٢۲فصل ترجمه

20

دوم جلد در مارکس که است تحلیلی است مهم بسیار و تازه که دیگری . سرمایهموضوع نه مارکس است داده ارائه اجتماعی سرمایۀ مجموع بازتولید دربارۀ

. تصحیح با مارکس پردازد می کلی طور به اقتصاد به بلکه جامعه، اقتصاد از بخشی به نه دهد؛ می قرار بررسی مورد را انبوه پدیدۀ بلکه منفرد، ای پدیده

: کند می تقسیم بزرگ بخش دو به را اجتماعی تولید کل شد، ذکر بالاتر که کلاسیک، اقتصاددانان و( ١اشتباه تولید وسایل محصولات( ٢تولید تولید

قرار – بررسی مورد انباشت حالت در هم و آان نخستین رد ابعا حالت در هم را اجتماعی سرمایۀ کل چرخش عددی، های مثال ذکر با تفصیل به و مصرفی،

دهد ( ۲) می

سوم . سرمایهجلد این در شده آان موجب مارکس که اقتصاد علم عظیم پیشرفت پردازد می ارزش قانون برمبنای سود متوسط نرخ گیری شکل أالۀ مس حل به

موارد دیدگاه از نه و کلیت، یک همچون اجتماعی اقتصاد دیدگاه از اقتصادی، های پدیده انبوه دیدگاه از را خود تحلیل او که دهد می نشان را خود امر

» بدان » را خود نهائی مفیدیت نظریۀ ما عصر در و عامیانه سیاسی اقتصاد که دیدگاهی برد، می پیش به رقابت سطحی های جنبه یا خارجی یا منفرد

( . کنند می . ٣محدود سود( دهد می قرار بررسی مورد را زمین اجارۀ و بهره سود، به آان تقسیم سپس و کند می تحلیل را اضافی ارزش أا منش نخست مارکس

( » « . یعنی است بالا آان ارگانیک ترکیب که ای سرمایه است شده گذاری سرمایه بنگاه یک در که ای سرمایه کل و اضافی ارزش بین رابطۀ از است عبارت

« ) ترکیب که ای سرمایه و داشت خواهد متوسط سود نرخ از کمتر سودی نرخ است بیشتر اجتماعی متوسط از آان متغیر سرمایۀ بر ثابت سرمایۀ غلبۀ

. و« ها سرمایه بین رقابت داد خواهد دست به متوسط سود نرخ از بیشتر سودی نرخ است اجتماعی سرمایۀ متوسط ارگانیک ترکیب از تر پائین ن آا ارگانیک

. همۀ های ارزش کل مجموع گردد می حالت دو در سود نرخ شدن برابر باعث دارد وجود دیگر شاحۀ به شاخه یک از سرمایه انتقال برای که ای آازادی

نه کالاها تولید، مختلف های رشته و مختلف های بنگاه در رقابت، خاطر به اما است، برابر کالاها آان های قیمت کل مجموع با معینی جامعۀ در کالاها

به بلکه ارزش، تولید به [.قیمت [ ] سرمایه ] آان متوسط سود علاوۀ به کالا تولید برای شده مصرف سرمایۀ با است برابر که رسند می فروش به

توضیح ارزش قانون پایۀ بر مارکس توسط کامل طور به سود شدن برابر و ها ارزش و ها قیمت بین تفاوت اعتراض قابل غیر و شده شناخته واقعیت سان بدین

) ( ) ( . نه انفرادی های قیمت با اجتماعی ارزش برابری اما است منطبق آانها های قیمت کل مجموع بر کالاها های ارزش کل مجموع زیرا است؛ شده داده

. طریق از تنها که کالاها جداگانۀ مولدان از مرکب ای جامعه که است طبیعی اا کامل دهد می رخ پیچیده بسیار شکلی به بلکه مستقیم، و ساده صورت به

از انحرافات آن در که یابد، تظاهر انبوه تودۀ< به مربوط قانونی و اجتماعی قانونی متوسط، قانونی صورت به تواند می تنها قانون شوند، می متحد هم با بازار

. کنند می جبران را یکدیگر متقابلا دیگر، سوی از و سو یک

. است بدیهی است، متغیر سرمایۀ تابع تنها اضافی ارزش که آانجا از گردد می متغیر سرمایۀ به نسبت ثابت سرمایۀ تر سریع رشد موجب کار آاوری بار افزایش

( . ) دارد ) نزول به گرایش آان متغیر بخش به صرفا نه و کل رایۀ سرم به اضافی ارزش نسبت سود نرخ که( ۴که را شرایطی و گرایش این تفصیل به مارکس

. سوم جلد جالب بسیار بحث روی بر ما کند می تحلیل شوند می آان کردن خنثی یا پوشاندن و سرمایهموجب تجاری سرمایۀ رباخوار، سرمایۀ مورد در

نظریۀ کتاب، های بخش ترین مهم به و کنیم نمی مکث پولی زمین سرمایۀ . اجارۀ محدود زمین مساحت که آانجا از پردازیم می

تولید هزینۀ براساس نه کشاورزی محصولات تولید قیمت است، شده اشغال خصوصی منفرد مالکان توسط ها زمین تمام داری سرمایه کشورهای در و است

] [ ] تحویل ] شرایط بدترین تحت بلکه متوسط، شرایط تحت نه ، کشت قابل زمین بدترین تولید هزینۀ براساس بلکه خیزی حاصل نظر از متوسط زمین در

) ( ] [ . ، بهتر شرایط تحت یا خیزی حاصل نظر از بهتر زمین در تولید قیمت و قیمت این تفاوت گیرد می صورت بازار به تفاضلی محصول رانت یا را اجاره . سرمایه میزان در تفاوت و زمین خیزی حاصل تفاوت از تفاضلی اجارۀ یا رانت چگونه اینکه دادن نشان و أاله مس این تفصیلی تحلیل با دهد می تشکیل

: از ناشی صرفا تفاضلی اجارۀ< کرد می تصور ریکاردو داد نشان را ریکاردو اشتباه کامل طور مارکسبه شود، می ناشی مختلف های زمین قطعه در گذاری

به ) کنید نگاه است حاصل کم رن زمی به خیز حاصل رن زمی اضافی تبدیل ارزش های (. ،نظریه است ویژه توجه شایستۀ بردبرتوس از انتقاد آان در که

] پذیر ] امکان نیز مساعد تولید شرایط به نامساعد تولید شرایط با زمینی یا خیز حاصل زمین به حاصل کم زمین از گذار معکوس تحول که داد نشان مارکس

21

» « ) نزولی ) بازده قانون و ، غیره و شهرها رشد کشاورزی، فن های پیشرفت اثر در کند گذار دیگر بندی رده به بندی رده یک از تواند می زمین است،

] [ . همۀ در سود نرخ شدن برابر این، بر افزون است عمیقی خطای اندازد می طبیعت گردن به را داری سرمایه تضادهای و ها محدودیت گناه که معروف

. زمین خصوصی مالکیت اما است دیگر شاخۀ به ای شاخه از سرمایه آازاد جریان و رقابت کامل آازادی مستلزم کلی طور به ملی اقتصاد و صنعت های شاخه

. نرخ با نتیجه در و تر پائین ارگانیک ترکیب با که کشاورزی محصولات انحصار، این خاطر به شود می آازاد جریان این مانع که آاورد می وجود به انحصار

از باالتر را قیمت تواند می انحصارگر عنوان به زمیندار و کنند نمی شرکت سود نرخ شدن برابر آزاد کامال روند در شوند مشخصمی باالتری انفرادی سود

انحصاری، قیمت این و دارد نگاه مطلق متوسط اجارۀ یا . رانت از امکان اما نیست رفتنی میان از تفاضلی اجارۀ< داری سرمایه نظام در آورد می وجود به را

.) میان ) از را زمین خصوصی انحصار دولتی مالکیت به زمین تبدیل دولت مالکیت به آان تبدیل و زمین کردن ملی با مثلا دارد وجود مطلق اجارۀ رفتن بین

. طول در ها رادیکال بورژوا که کند می خاطرنشان مارکس رو این از کند می تر کامل و تر سیستماتیک را کشاورزی حوزۀ در آازاد رقابت کاربرد و دارد برمی

نزدیک، از زیرا شود، می بورژوازی اکثریت وحشت موجب خواست این اما اند، کشیده پیش به را زمین کردن ملی ری بورژوائ پیشرو خواست همواره تاریخ

( . : » نامۀ » در مارکس کلی طور به تولید وسایل رر انحصا است حساس و مهم ویژه به ما زمان در که کند می لمس را دیگری نیز ١۸۶٢اوت ٢انحصار و

نامۀ (. ١۸۶٢اوت ٩در همچنین دهد می ارائه مطلق اجارۀ و سرمایه متوسط سود نرخ به مربوط اش نظریه دربارۀ روشنی و موجز ساده، توضیح انگلس، به

( : ] برای ] ارباب زمین در کار با دهقان که هنگامی کار شکل در اجاره چگونه که دهد می نشان او است مهم مارکس تحلیل در اجاره تحول تاریخ به توجه

« ( ) جبر براساس را آان و کند می تولید اضافی محصول خود زمین در دهقان که هنگامی شود می تبدیل جنسی اجارۀ به کند می تولید اضافی محصول او

( ) » است، شده تبدیل پول به کالائی تولید تکامل اثر در که است جنسی اجارۀ همان که نقدی اجارۀ به سپس ، نماید می واگذار ارباب به اقتصادی غیر

مالکانه ( )quitrentاجارۀ قدیم روسیۀ [ ۵در می( ] کشاورزی آانتروپرونور دار سرمایه به را خود جای دهقان که هنگامی دارانه، سرمایه اجارۀ به سرانجام و

» « . نافذی و عمیق های ایده از شماری به باید دارانه سرمایه زمین اجارۀ آامدن وجود به با پیوند در برد می کشت زیر به مزدی رر کا کمک به را زمین که دهد

زمینۀ در مارکس کشاورزی که در داری سرمایه (.تحول اند ) مهم روسیه مانند ای مانده عقب کشورهای مورد در ویژه به که نمود توجه است کرده بیان

« : وجود به بلکه است، مالکیت بدون مزد روز کارگران از ای طبقه تشکیل با همراه ضرورتا تنها نه نقدی اجارۀ به جنسی اجارۀ تحول نویسد می مارکس

. شود می ظاهر پراکنده صورت به جدید طبقۀ این که هنگامی کارگران، این آاوردن بر سر دورۀ در است نقدی اجارۀ گیری شکل بر مقدم کارگران این آامدن

گزار خراج ثروتمند دهقانان بین ضرورتا سنت سرف tributaryاین که گونه همان کنند، استثمار خود نفع به را کشاورزی کارگران این که آاید می وجود به

. معینی مقدار تا آاورند می دست به را توانائی این تدریج به ثروتمند دهقانان سان بدین گیرند کار به خود نفع به را ها سرف دیگر داشتند عادت ثروتمند های

. آاوردن سربر باعث هستند خودشان ارباب که ای قدیمی های زمین صاحبان رو این از نمایند مبدل آاتی داران سرمایه به را خود حتی و کنند انباشت ثروت

» است روستائی مناطق از خارج در داری سرمایه عمومی تکامل به مشروط شان تکامل که شوند می خود میان در دار سرمایه برداران بهره پرورشگاه نوعی

] سرمایه) فصل سوم، » ۴٧جلد .)] از بخشی از ید خلع دارانه سرمایه زمین اجاره آمدن وجود به ،

] [ کارگر، صنعتی، سرمایۀ< برای تنها نه هایشان زمین از آنان راندن بیرون و کشاورزی جمعیت

( » آورد وجود به نیز داخلی بازار بلکه کرد، آزاد را کار مصالح و او معیشت اول سرمایهوسایل جلد ،

فصل ٢٧فصل] ارتش[(. ٣۰و تشکیل به خود نوبۀ< به کشاورزی جمعیت ورشکستگی و شدن فقیر

« . جمعیت از بخشی داری سرمایه کشور هر در رو این از شود می منجر سرمایه برای کار ذخیرۀ<

( ... اینجا در مانوفاکتوری است مانوفاکتوری یا شهری پرولتاریای به گذار حال در همواره کشاورزی

.) جریان دائما نسبی جمعیت اضافه سرچشمۀ< این سان بدین است کشاورزی غیر صنعت معنی به

( » سرمایه،... است فقر باتالق قدمی یک در همواره و مزد حداقل به محکوم کشاورزی کارگر دارد

[ فصل اول و[(. ٢۵جلد خرد تولید شالودۀ< کند می کشت که زمینی بر دهقان خصوصی مالکیت

. و تنگ چهارچوب با تنها خرد تولید این اما است کالسیک شکلی به اش دستیابی و او رفاه شرط

22

« . لحاظ به تنها دهقان از استثمار داری سرمایه جامعۀ< در دارد سازگاری جامعه در تولید ابتدائی

. : ] [ سرمایه سرمایه است یکی مورد دو هر در استثمارگر و دارد فرق صنعتی کارگر استثمار با شکل

ط||||ب|ق||ۀ||| د||ا||ر|| س||||ر|||م|||ا||ی|ه||| ط||||ب|ق||ۀ||| و|| ک|ن||د|| م|||ی|||| ا||س||||ت|ث|م||ا||ر|| ر||ب||ا||خ||و||ا||ر||ی||| و|| ر||ه||ن||| ط||||ر|||ی||ق|||| ا||ز|| ر||ا|| م|||ن|ف||ر|||د|| د||ه||ق||ا||ن||| م|||ن|ف||ر|||د|| د||ا||ر||

( » مارکس، دولتی مالیات طریق از را فرانسه دهقان در طبقاتی کوچک[(. » ٣فصل ] مبارزۀ برداری بهره

به را زمین اجارۀ< و بهره سود، دهد می امکان دار سرمایه به که است ای بهانه صرفا اکنون دهقانی

( » مارکس، کند تأمین را خود مزد ای گونه به تا بگذارد خود حال به را زمین کشتگر و بکشد خود کام

برومر [(. هیجدهم [ به یعنی داری، سرمایه جامعۀ< به را مزدش از بخشی حتی قاعدتا دهقان آخر فصل

دار » اجاره دهقان سطح به است خصوصی مالک ظاهرا آنکه با و کند می واگذار دار سرمایه طبقۀ<

( » یابد می تنزل فرانسه ایرلندی در طبقاتی سوم،] مبارزۀ پرسد[(. ١۸۴٩ژوئن ١٣نتایج بخش می مارکس

است» غالب درآن داری سرمایه تولید شیوۀ< که کشورهائی به نسبت دارد غلبه آن در خرد تولید که کشورهائی در غله قیمت بودن پائین دالیل از یکی

( به« یعنی جامعه به عوض بی را خود اضافی تولید از بخشی دهقان زیرا دهد می پاسخ و چیست؟

« : ) فقر نتیجۀ< کشاورزی محصوالت دیگر و غالت تر پائین قیمت کند می واگذار دار سرمایه طبقۀ<

( » ] نیست ] آنها کار بارآوری بودن باالتر از ناشی وجه هیچ به و است فصل ]سرمایهمولدان سوم جلد ،

وخامت[(. ۵بخش ۴٧ به است، خرد تولید عادی شکل که خرد، برداری بهره نظام داری، سرمایه در

« . تکامل خود، ماهیت بر بنا کوچک های زمین مالکیت گردد می مضمحل و پاشد می فرو گراید، می

کاربست و بزرگ دامداری سرمایه، اجتماعی تمرکز کار، اجتماعی اشکال کار، مولد نیروی

. از آن کشیدن بیرون باعث زمین، خرید برای سرمایه مصرف کند می منتفی را علم پیشروانۀ<

. همراه مولدان خود ماندن منفرد و تولید وسایل نامحدود اتالف با خرد تولید شود می کار و کشت

تضعیف.« ) گرایشرا این تنها کنند می ایفا ای پیشرفته العاده فوق نقشبورژوائی که حالی در خرد، دهقانان های تعاونی یعنی تعاونی، های جمعیت است

تعاونی های جمعیت این که کرد فراموش نباید همچنین بردارند؛ میان از را آن آنکه بی نمایند می

و است؛ هیچ تقریبا یا کم بسیار فقیر دهقانان به آنها کمک و اند مرفه دهقانان خدمت در بیشتر

] [« ). اتالف همچنین خرد تولید شوند می تبدیل مزدی کار استثمارگران به ها تعاونی خود سپس

». . در هم داری، سرمایه است دهقانی خرد مالکیت ضروری قانون تولید وسایل افزایشقیمت و تولید شرایط تدریجی وخامت است انسانی انرژی عظیم

». » « کند می متحول مولد کردن قربانی قیمت به تنها را تولید روند کشاورزی، در هم و صنعت

که» حالی در شکند می را آنها مقاومت قدرت وسیع های مساحت در کشاورزی کارگران پراکندگی

شهری صنعتی کارگران قدرت افزایش باعث . town operativesتمرکز کشاورزی در گردد می

حرکت به که کاری کمیت افزایش و تولیدی قدرت افزایش شهری، صنعت در که همچنان مدرن،

. ه||م||ۀ||| ا||ی|ن|||، ب|ر||| ا||ف|||ز|||و||ن|||| گ|ی|ر|||د|| م|||ی|||| ص|||و||ر|||ت||| ب|ی|م||ا||ر||ی|||، ب|ا|| ک|ا||ر|| ن|ی|ر|||و||ی||| خ||و||د|| ف|||ر|||س||||ا||ی|ش|||||| و|| ا||ت|ل|||اف|||، ب|ه||ا||ی|| ب|ه||| ی|د|| آ||ا د||ر||م|||ی||||

زمین غارت بلکه کارگر، غارت فن در تنها نه پیشرفتی دارانه سرمایه کشاورزی های پیشرفت

کلیتی... در را کوناگون های روند و دهد می تکامل را فناوری داری سرمایه تولید بنابراین است

و زمین یعنی ثروت، هرگونه های سرچشمه فرسودن با تنها را امر این اما کند، می ترکیب اجتماعی

( » رساند می انجام به فصل سرمایهکارگر آخر اول جلد ،١۵.)

23

ها پانوشت

زیر ( ١) در آن از تری مشخص و تر تفصیلی توضیح داری سرمایه بحران فعلیت و اهمیت خاطر به

: آوریم می

. های شکل به ها اختلال و ها بست بن این هستند اجتماعی سرمایۀ انباشت و بازتولید روند در هائی بست بن و ها اختلال بیانگر داری سرمایه های بحران

) ( . ) ویژۀ ) أاثیر ت توزیع و مبادله تولید، اقتصاد حوزۀ هر دهند می نشان را خود محصولات، توزیع و پول به کالا تبدیل آان تحقق کالا، تولید عرصۀ در گوناگون

. ای پدیده رو این از گیرد می دربر را أاثرات ت و أاثیرات ت این همۀ اقتصادی بحران پذیرد می أاثیر ت دیگر های حوزه از و دارد ها اختلال این ایجاد در را خود

( . ساختن محدود انباشت، کردن متوقف یا کاهش ها، کارخانه و ها کارگاه شدن بسته سرمایه اضافه تولید، اضافه مانند هائی پدیده است پیچیده و مرکب

اضافه یا سرمایه اضافه دهندۀ نشان و تولید وسائل از مهمی بخش ماندن عاطل معنی به همگی غیره، و تولید خطوط برخی کردن تعطیل طریق از تولید سطح

) ( ) پرداخت های طلب ، رکود با أام تو تورم عکس به گاه و ها قیمت شدید و ناگهانی افت فقر، شدید افزایش بیکاران، جمعیت سریع افزایش ، است انباشت

و جنبه کدام هر بهادار، اوراق دیگر و سهام قیمت شدید سقوط مالی، مؤسسات دیگر و ها بانک از شماری ری ورشکستگ اعتبارات، شدن خشک نشده،

. اساسی عامل یا علت تا برد کار به روشی باید عوامل، این همۀ میان در بحران توضیح و بررسی برای که است طبیعی هستند داری سرمایه بحران از تظاهری

. اقتصادی، مختلف های پدیده میان در که آانجا از گیرند قرار خود ویژۀ جایگاه در کدام هر دیگر، عوامل و علل شناخت، این پرتو در و شود شناخته بحران

مادی جستجو تولید توزیع یا مبادله در نه و داری سرمایه تولید در را آانها باید نخست بحران علل یا علت شناخت برای رو این از دارد ای پایه و بنیادی نقش

کرد.

. مهم بسیار قوانین از یکی شود رجوع سرمایه انباشت و داری سرمایه تولید بنیادی قوانین به آان علل یا علت و بحران فهم برای که است طبیعی سان بدین

. در مارکس است سود نرخ نزولی گرایش قانون داری سرمایه تولید » گروندریسه،شیوۀ مهم جهت هر از را قانون این هفتم، دفتر

» « » ترین مهم تاریخی دیدگاه از را آان همچنین کند، می ارزیابی ضروری روابط ترین مشکل فهم برای را آان و داند می مدرن سیاسی اقتصاد قانون ترین

. کارگران توسط شده تولید اضافی ارزش کل از است عبارت داری سرمایه جامعۀ در سود نرخ مارکسیستی، سیاسی اقتصاد طبق آاورد می حساب به قانون

. با برابر را معینی زمان در شده تولید اضافی ارزش کل اگر بنابراین زمان همان در ریخته پیش مولد اجتماعی سرمایۀ کل بر تقسیم معینی زمان در مولد مزدی

S با برابر را ریخته پیش مولد سرمایۀ کل ( ) C+Vو با برابر را سود نرخ و متغیر سرمایۀ علاوۀ به ثابت :pسرمایۀ داشت خواهیم کنیم فرض

p = S

C+V =

SV

C+VV

p =

SV

CV

+١

: یا و

24

سود = ١+ترکیبارگانیکسرمایهانرخارزشاضافی نرخ

.) اضافی ) ارزش نرخ اگر شود می تر بزرگ بالا کسر مخرج یعنی یابند می افزایش سرمایه ارگانیک ترکیب آان با مقارن و کار آاوری بار مولد، نیروهای تکامل با

( ) کسر ) مخرج چون یاید می کاهش زمان طول در سود نرخ که است روشن صورت این در است نادر که حالتی بماند ثابت مولد کارگران استثمار نرخ یا

. .) و رشد دیگر عبارت به شود می زیاد هم اضافی ارزش نرخ کار آاوری بار افزایش با عمومی، حالت در اما است مانده ثابت آان صورت ولی شود می زیاد

: از گردد، می سود کاهشنرخ باعث امر این و شود می سرمایه ارگانیک افزایشترکیب باعث سو یک از دارد سود نرخ بر متضاد اثری کار بارآوری تکامل

« : . ) دو ) نویسد می مارکس برد می بالا را سود نرخ بنابراین و اضافی ارزش نرخ شرایط دیگر ماندن یکسان شرط به کار آاوری بار افزایش همین دیگر سوی

( » جلد سرمایه، کارند آاوری بار رشد بیانگر داری سرمایه نظام در که هستند ای ویژه های شکل صرفا سود نرخ کاهش و اضافی ارزش نرخ افزایش پدیدۀ

فصل ، (.١۴سوم

) عمومی ) رت سم در ابهامی مارکس، منقد های اقتصاددان از برخی تصور خلاف بر ، کار آاوری بار رشد یا مولد نیروهای رشد متضاد و دوگانه اثر این اما

. واقع در کند نمی ایجاد نزول به آان گرایش یا و سود نرخ کرد تغییرات ثابت توان هم می و سرمایه ارگانیک ترکیب هم کار آاوری بار افزایش اثر در هرچند که

نرخ افزایش سرعت از بیشتر سرمایه ارگانیک ترکیب افزایش سرعت اما کنند، می مقابله هم با سود نرخ معادلۀ در دو این و یابند می افزایش اضافی ارزش نرخ

.) کند ) پیدا افزایش شرایطی در است ممکن هرچند یابد می کاهش زمان طول در یعنی دارد نزولی گرایش سود نرخ نتیجه در و است اضافی ارزش

و تکنیک ترقی اثر در اضافی ارزش نرخ افزایش یعنی نسبی، اضافی ارزش استثمار تنها که است حالتی در گفتیم بالا در سود نرخ کاهش مورد در آانچه

. کاهش حقیقی مزد یا شود، طولانی روزانه کار زمان اگر اما بماند ثابت حقیقی مزد و روزانه کار زمان و شود گرفته نظر در آان از ناشی کار آاوری بار افزایش

شود زدائی ارزش کار آاوری بار افزایش اثر در ثابت سرمایۀ از یا و کند پیدا کاهش آالات ماشین و خام مواد قیمت یا و ارزش یا شود، زیاد کار شدت یا یابد،

برابر) ارزشش قبلا که تولیدی ابزار یا ماشین مثلا به ١۰۰یعنی ارزشش اکنون کار آاوری بار و تکنیک ترقی اثر در ( ۸۰یا ٩۰بود از ، باشد کرده پیدا تنزل

( . مزد کاهش روزانه، کار ساعات افزایش بالا در شده یاد عوامل شود متوقف سود نرخ کاهش است ممکن حتی و شود می کم سود نرخ کاهش سرعت

. ) هم تجربی های داده و است داده نشان مارکس نامند می سود نرخ کاهش با کننده مقابله عوامل را غیره و زدائی ارزش موادخام، قیمت کاهش حقیقی،

اما کند پیدا افزایش حتی یا بماند ثابت موقتا است ممکن سود نرخ کنند می مقابله سود نرخ کاهش با که عواملی عملکرد رغم به که هستند امر این مؤید

. آاوری بار افزایش با مقارن که است سرمایه ارگانیک ترکیب افزایش سود نرخ نزولی گرایش اصلی عامل اینکه خلاصه شود می شروع آان کاهش باز زمان مرور به

) ( . سود نرخ کاهش باعث تواند می مزد افزایش از کمتر نسبتی به آان افزایش یا استثمار نرخ ماندن ثابت شرط به حقیقی، مزدهای عمومی افزایش است کار

. نیست مزد افزایش از ناشی سود نرخ کاهش عمومی حالت در اما گردد،

چیست؟ بحران و سود نرخ نزولی گرایش بین رابطۀ ببینیم حال

) رغم ) به سود کل حجم سرمایه انباشت اثر در ریخته پیش سرمایۀ کل حجم افزایش با زیرا نیست، سود کل حجم کاهش معنی به الزاما سود نرخ کاهش

. حجم که حالتی در سود نرخ کاهش گیرد شتاب سرمایه انباشت حتی و کند پیدا ادامه سرمایه تولید باز عادی شرایط و یابد افزایش تواند می آان نرخ کاهش

( . انباشت یعنی جدید الحاقی سرمایۀ به آان از بخشی تبدیل و اضافی ارزش استثمار عادی روند کند نمی ایجاد انباشت برای مانعی یابد افزایش سود کل

: ) سود( ) نرخ بر علاوه که رسد می فرا زمانی سود نرخ تدریجی کاهش با ماند نمی باقی منوال بدین وضع اما ، رونق دورۀ یابد می ادامه مدتی تا سرمایه

. . ) شود ) می رکود فاز وارد داری سرمایه تولید حالت این در یابد کاهش گذشته به نسبت هم کل اضافی ارزش اجتماعی سرمایۀ کل سود مقدار

25

( : در که ای سرمایه الحاقی سرمایۀ به اضافی ارزش از بخشی تبدیل یعنی سرمایه انباشت اثر در است چنین بحران به و رکود به رونق تبدیل اساسی خطوط

) سرمایۀ افزایش آاهنگ که هرچند یابند، می افزایش متغیر سرمایۀ هم و ثابت سرمایۀ هم ، شود می افزوده موجود سرمایۀ به زمانی معین فواصل در عادی شرایط

) ( . هم رونق زمان در بیکاران جمعیت کار ذخیرۀ ارتش هرچند یابد می افزایش اشتغال معمولا رونق حالت در است متغیر سرمایۀ افزایش آاهنگ از بیشتر ثابت

. سرچشمۀ کارشان که مولد کارگران شمار از تدریج به سرمایه ارگانیک ترکیب افزایش نتیجه در و کار آاوری بار افزایش با داری سرمایه تولید شیوۀ اما دارد وجود

. کمتر، شمار با کارگرانی از بتوانند است ممکن اضافی، ارزش نرخ دائمی افزایش خاطر به داران، سرمایه کمی مدت تا البته کاهد می است اضافی ارزش

. وضعیت این مولد، غیر های هزینه افزایش و مولد کارگران شمار دائمی کاهش با اما کنند استثمار را آان از بیشتر حتی یا سابق اضافی ارزش مقدار همان

( . مانند ها هزینه رشته یک رونق های سال طی سرمایه شدن بزرگ با زیرا شود می اختلال دچار سرمایه انباشت که اینجاست در رود می میان از هم احتمالی

آاموزش، به مربوط های هزینه تولیدی، مؤسسات اداری های هزینه تولیدی، های ساختمان و أاسیسات ت و آالات تعمیرماشین و نگاهداری به مربوط های هزینه

. . ) نمی داران سرمایه دارند افزایش به میل عموما غیره و عوارض و ها مالیات نتیجه در و دولتی های هزینه همچنین یابند می افزایش غیره و توسعه و تحقیق

. . کردن بیکار با تولید کردن محدود نیست ممکن تولید کردن محدود با جز کار این کنند خالی شانه ها هزینه این بار زیر از تولید عادی روند حفظ با توانند

. کاهش دیگر، عبارت به است همراه غیره و أاسیسات ت ها، ماشین از بخشی داشتن نگاه عاطل و آانها از دیگری بخش مزد کاهش شاغل، کارگران از بخشی

. » « » دهد » می نشان زحمتکشان دیگر و کارگران شدن فقیرتر و اضافی سرمایۀ و بیکاران شمار به افزودن یا و کارگران اضافی جمعیت در را خود سود نرخ

» « » به » فیزیکی نظر از اضافی سرمایۀ زیرا دهد می نشان تولید اضافه یا اضافی کالاهای در را خود است سود نرخ کاهش از ناشی که اضافی سرمایۀ ایجاد

. ) ( ) مواد ) آالات، ماشین صورت به چه تولید، اضافه است اضافی متغیر سرمایۀ برای اضافی زندگی وسائل و ثابت سرمایۀ برای اضافی تولید وسائل معنی

( ) مسکن، ) پوشاک، خوراک، زندگی برای لازم محصولات شکل به چه و ثابت سرمایۀ دهندۀ تشکیل عناصر تولیدی های ساختمان و أاسیسات ت خام،

. ) می کاهش بازهم را سود میزان خود نوبۀ به که گردد می ها قیمت کاهش باعث امر این شود می تلنبار بازار در غیره و شخصی نقل و حمل وسائل دارو،

دهد.

– » ویژه» به دیگر زحمتکش های توده و کارگران که است ای زندگی وسائل یا بلکه نیست، مردم های توده نیازهای بر افزون تولیدی معنی به تولید اضافه

فعالیت – کردن محدود خاطر به داران سرمایه که است تولیدی وسایل یا و هستند آانها خرید از ناتوان شدید، نیاز رغم به مزدها کاهش یا و بیکاری اثر در

. نیستند خریدشان به قادر یا و مایل ورشکستگی یا و تولیدی های

و اختلال این دامنۀ بلکه کشانند، می ورشکستگی به را مولد داران سرمایه از بخشی تنها نه بردیم نام آانها از بازتولید و تولید روند در که هائی اختلال

. ناتوان و شوند می ورشکست بازرگانان از شماری ها قیمت افت و تولید اضافه خاطر به شود می کشیده نیز ها بانک و تجاری داران سرمایه به ورشکستگی

. آانها شدید کمابیش زیان یا تولیدی، های بنگاه و ها بانک ورشکستگی به یا امر این گردند می ها بانک و صنعتی داران سرمایه به خود های وام پرداخت از

) می ) دامن رکود به خود نوبۀ به که است افراد به خواه و ها شرکت به خواه بانکی های وام و اعتبارها شدید شدن محدود آان نتیجۀ یک و شود می منجر

بازار. و انجامد می مؤسسات این بهادار اوراق دیگر و سهام قیمت شدید افت به بانکی، و بازرگانی تولیدی، مؤسسات ورشکستگی یا و سود کاهش زند

. مؤسسات بهادار اوراق دیگر و سهام به نسبت آان از ناشی واکنش و منفی بینی پیش براساس مالی بازار خود گاهی البته گردد می بحران دچار نیز مالی

. کند می تسریع را شان ورشکستگی آانها، در ریسک افزایش و آانها سودبخشی نامناسب وضعیت شدن آاشکار از پیش حتی بانکی، و بازرگانی تولیدی،

) مالی ) بحران را بحران هر ای عده که است شده باعث آان آاثار و گردش و تولید حوزۀ بر بهادار اوراق های بورس و ها بانک مالی و پولی بازار متقابل أاثیر ت

. دوام، پر و دار ریشه بزرگ، مالی های بحران کم دست مالی، های بحران واقع در نباشند سرمایه بازتولید و تولید در آان های ریشه شناخت دنبال به و بنامند

– . سرمایه اخیر جهانی بحران مانند بزرگ های بحران همۀ گفت توان می و اقتصادی های بحران بیشتر شوند می ناشی سرمایه بازتولید و تولید در بحران از

. آاورندۀ – وجود به عناصر که دهد می نشان دقیق بررسی اما یابند تظاهر مالی بحران صورت به نخست است ممکن است نرسیده پایان به هنوز که داری

26

) کرده ) می عمل و داشته وجود مالی بحران انفجار از پیش همواره ، غیره و آان از ناشی وسیع بیکاری و تولید اضافه و سرمایه اضافه و سود نرخ سقوط بحران

اند.

به مزدها سطح سو یک از که یابند می ادامه جائی تا غیره و ها ورشکستگی تولید، اضافه سرمایه، اضافه بیکاری، یعنی آان عوارض و داری سرمایه بحران

. . از برود بین از آن کاهشارزش خاطر به مولد اجتماعی سرمایۀ< از بخشی یعنی گیرد صورت سرمایه از بزرگی زدائی ارزش دیگر سوی از و آید پائین شدت

. ) انهدام ) یا تخریب این دهد می رخ غیره و لازم تعمیرات و نگهداری عدم ماندن، عاطل خاطر به مثلا نیز فیزیکی طور به حتی اجتماعی سرمایۀ رفتن بین

. این یابد می گسترش نیز وامی و بانکی سرمایۀ به اند داده نشان گذشته بزرگ های بحران و اخیر بحران چنانکه و شود نمی محدود مولد سرمایۀ به سرمایه

نیز را خود رقیبان که آنها از برخی و اند برده در به جان بحران از که دارانی سرمایه و کند می فراهم را بازمانده های سرمایه سودآوری زمینۀ< تدریج به وضعیت

که گردد می آاغاز جدیدی رونق دورۀ و شود می سرگرفته از انباشت عادی روند کم کم و آاورند می روی بیشتر استثمار و تولید توسعۀ به دوباره اند، بلعیده

. پرورد می خود شکم در را جدیدی بحران

سراسر گاه و وسیع جغرافیائی های حوزه آانها از بسیاری و ترند وسیع و تر عمیق داری سرمایه های بحران امپریالیسم، یا انحصاری داری سرمایه دوران در

.) رشد ) نرخ و رونق دورۀ نسبی بودن کوتاه و رکود دورۀ بودن طولانی امپریالیسم، عصر های بحران دیگر ویژگی یک اخیر بحران مانند گیرند دربرمی را جهان

« . ناموزون ) رشد یا داری سرمایه نابرابر تکامل نیست یکسان داری سرمایه کشورهای همۀ مورد در وضعیت این البته است رونق زمان در محدود اقتصادی

.) » گاه که دائمی بحران دوران یا دائمی رکود دوران را امپریالیسم دوران ای عده که شده باعث وضعیت این گذارد می را خود أاثیر ت نیز اینجا در داری سرمایه

( . » دهۀ » دو در ویژه به ژاپن در و غربی اروپای کشورهای برخی در ویژه به رکود های دوره بودن طولانی رغم به اما بدانند نامند می ساختاری بحران را آان

هم( از امپریالیستی کشورهای در رونق و بحران های دوره هم باز غیره، و وسیع بیکاری وجود و اقتصادی رشد نرخ بودن پائین و رونق دورۀ بودن کوتاه و اخیر

( . سود، حجم و سود نرخ سقوط ها سقوط رشته یک آان در که است خاصی وضعیت بحران ندارد وجود داری سرمایه دائمی بحران پدیدۀ و اند تفکیک قابل

آان ...( از پیش که گیرند می صورت و اعتماد سقوط تولید، سقوط اشتغال، سقوط گذاری، سرمایه سقوط بورس، های شاخص سقوط ها، قیمت سقوط

. خصلت دیگر باشد دائمی بحران اگر شوند می تکرار متناوب طور به بحران و رکود رونق، سرگیری، از فازهای و ندارند وجود وضعیت آان از پس و وضعیت

. دهد می دست از را خود تناوبی و ادواری

مقابل در را آان ناپایداری و بودن انگل و داری سرمایه درونی تضادهای تشدید و شوند می داری سرمایه تضعیف موجب هرچند داری سرمایه های بحران

. سیاسی بحران با که هنگامی تا اقتصادی، بحران هیچ نیستند داری سرمایه فروپاشاندن به قادر خود خودی به اما کنند، می آاشکار انسان میلیاردها چشمان

روابط برانداختن کارگری، انقلابی دولت استقرار داری، سرمایه های دولت برانداختن برای مصمم و متشکل آاگاه، پرولتاریای طبقاتی مبارزۀ تشدید با انقلابی،

- . تنها استثمارگرانه اقتصادی اجتماعی های نظام تغییر بردارد میان از را داری سرمایه تواند نمی نباشد همراه تولید سوسیالیستی روابط ریزی پی و داری سرمایه

. سرانجام و تکامل تشدید، مادی های زمینه اجتماعی و اقتصادی های بحران پذیراست انجام حاکم استثمارگر طبقات برانداختن و طبقاتی مبارزۀ طریق از

: . که است مکانیکی برخوردی اول نادرست برخورد داشت مرزبندی زمینه این در نادرست برخورد دو با باید بنابراین کنند می فراهم را طبقاتی مبارزۀ پیروزی

. و متشکل آاگاهانه، عمل به نگرش این شود می داری سرمایه برافتادن باعث بخود خود سود نرخ سقوط اثر در داری سرمایه اقتصادی فروپاشی روند آان طبق

. که است این دیگر نادرست برخورد دارد می دور نظر از را آان یا دهد می بها کم کننده تعیین عاملی همچون انقلابی طبقاتی مبارزۀ در کارگر طبقۀ مصمم

نیز و داری سرمایه سقوط امکان و مادی زمینۀ< که اقتصادی فروپاشی روند به و داند می کارگر طبقۀ< آگاهی و اراده صرفا را داری سرمایه برانداختن عامل

. دهد می بها کم یا دهد نمی بها کند می فراهم را مبارزه به زحمتکشان دیگر و کارگران میلیونی های توده شدن کشیده امکان

27

و خود درونی تضادهای از نظام این رت رف برون رت موق چارۀ حال، همان در اند داری سرمایه فروپاشی از انکارناپذیری های نشانه که داری سرمایه های بحران

. می موقت صورت به البته آان كل حیات تداوم موجب داری سرمایه جامعۀ مولد نیروهای از بخشی تخریب با ها بحران اند فروپاشی آاستانۀ به فروغلتیدن از

.] فارسی ] مترجم داشت یاد گردند

ساده منظور( ٢) تولید گسترده و باز . ) بازتولید سرمایه تولید داری، سرمایه تولید چون سرمایه سادۀ بازتولید در یا داری، سرمایه تولید سادۀ بازتولید در است

گیرد( ) نمی صورت مولد سرمایۀ انباشت یعنی شود، می دار سرمایه شخصی مصرف صرف اضافی ارزش تمام ، جلد سرمایهاست بخش ٢فصل ٢، ،١ .) ساده بازتولید

سرمایه در گستردۀ ( بازتولید شود ) می اضافه موجود مولد سرمایۀ به جدید، الحاقی سرمایۀ صورت به اضافی ارزش از بخشی ، داری سرمایه گستردۀ بازتولید یا

. در مارکس گیرد صورت مولد سرمایۀ انباشت تا گردد می اندوخته پول صورت به منظور بدین بخش ،سرمایهیا دوم، » ٢جلد مقیاس: در بازتولید

– « : برای« ای وسیله همچون رو این از و اضافی ارزش گستردۀ تولید برای ای وسیله همچون که گسترده، مقیاسی در تولید یا انباشت، نویسد می ، گسترده

... ضرورتی – به خود تکامل در بعدا است، داری سرمایه تولید عمومی گرایش جزء و کند می ظهور اش شخصی هدف مثابۀ به دار سرمایه کردن ثروتمند

.] [ ». فارسی مترجم داشت یاد شود می تبدیل دار سرمایه هر برای

(٣( » ای( » حاشیه مفیدیت یا نهائی اقتصادی (marginal utilityمفیدیت مکتب بنیادی مفهوم نهائی، مطلوبیت یا ،

در بورژوائی اقتصادی آموزش در غالب جریان اکنون که است نئوکالسیک مکتب یا ها مارژیتالیست

» « . معانی مکتب این درون مختلف گرایشهای حسب بر مفیدیت است عالی مدارس و ها دانشگاه

( . عمدتا کنند می تعریف باشد، رنج از دوری یا لذت کسب منشأ که چیزی را آن برخی دارد مختلفی

» « ) دانند می چیزی را آن برخی نامند، می احساس مقدار را آن برخی ، انگلیسی های مارژینالیست

) ( ساختار را آن برخی و اتریشی های مارژینالیست عمدتا کند ارضا را نیازی ترجیح که ساختار یا مطلوبیت

. ] بر] بیان قابل را آان همگی که است این است ها مارژینالیست همۀ اتفاق مورد مطلوبیت یا مفیدیت مورد در آانچه آاورند می حساب به کننده مصرف

» « . نهائی صفت کنند می تعریف بودن، پذیر کمیت یا کمیت با صرفا را مفیدیت برخی که طوری دانند می کوچک اجزای به تجزیه قابل و کمیت حسب

) ( » مفیدیت » تغییرات توان می و است تجزیه قابل پیوسته طور به تر کوچک و کوچک اجزای به کمیت این که دارد این بر دلالت مارژینال یا ای حاشیه یا

( . مفیدیت آان از اضافی واحد یک مفیدیت باشد بیشتر آان مقدر چه هر که دارد را ویژگی این مفیدیت کرد حساب اقتصادی متغیر یک تغییرات حسب بر را

. ) شود می کمتر اش نهائی

. ) ( » « » به » آانچه رود می کار به اقتصادی های پدیده و مفاهیم دیگر و آامد در مزد، کار، ، سرمایه و کار آاوری بار هزینه، مورد در ای حاشیه یا نهائی مفهوم

. واحد یک تولید هزینۀ با برابر محصول یک قیمت ها مارژینالیست دیدگاه از است مزد و قیمت مورد در ها مارژینالیست تئوری است مهم اینجا در ویژه

] [ . تنها کننده مصرف رو این از و پردازد می محصول یک خرید برای کننده مصرف که است ای هزینه بیانگر قیمت نان آا نظر از است محصول آان از اضافی

( دارد ارزش پول آان برابر یا پردازد می آان برای که پولی از بیشتر محصول آان کند حاصل اطمینان که خرد می را محصول آان نامۀ� هنگامی واژه

چهارم، اقتصادی چاپ پنگوئن، تعیین(. ١٩۸٧، برای او معیار و کند می تعیین کننده مصرف را کالا یک قیمت ها مارژینالیست دیدگاه از بدینسان

مارژینالیست ) نظر از که آانها بندی درجه و کننده مصرف ترجیحات اساس بر مفیدیت این و آاورد می دست به آان از که است ای نهائی مفیدیت قیمت این

. ) بر مبتنی ارزش نظریۀ برخلاف بدینسان گردد می تعیین شود می عرضه بازار در که نظر مورد مفیدیت کل مقدار و است واقف نها آا بر کننده مصرف ها

کالا، یک ارزش مبنای آان در که کلاسیک، دانان اقتصاد از برخی و مارکس نظریۀ عینی کار، در معیاری است، کالا آان تولید برای لازم اجتماعا کار یعنی

28

محصول یک قیمت یا و ارزش تعیین معیار مارژینالیستی، ذهنی نظریۀ .معیاری شود می تعیین او نهائی مطلوبیت و کننده مصرف ترجیح حسب بر و است

.» « : دیگر و جوونز خود چنانکه مفیدیت دارد بستگی مفیدیت به اا تمام ارزش گوید می مارژینالیستی مکتب گذاران بنیان از جوونز استانلی ویلیام

. و شخصی قضاوتی ها مارژینالیست دیدگاه از ارزش معیار بدینسان کند می فرق مختلف محصولات و مختلف افراد حسب بر گویند می ها مارژینالیست

. اختیار لازم زمان در را درست و لازم اطلاعات تمام کننده مصرف که است این بر فرض ضمنی طور به مارژینالیسم مکتب در حال همان در است ذهنی

. برد، می وقت و دارد هزینه بدان یابی دست و نیست رایگان اطلاعات اینکه به توجه با بورژوا اقتصاددانان از شماری است آانها تحلیل و تجزیه به قادر و دارد

) ( ، کنند درک گیری تصمیم برای را بهینه شرایط توانند نمی لحظه هر در نتیجه در و است محدود گوناگون دلایل به اقتصادی کارگزاران عقلانیت اینکه

به مارژینالیستی مکتب که دارند هزینه قراردادها و معاملات اینکه گیرد، نمی نظر در را سیاسی و حقوقی اقتصادی، نهادهای مارژینالیستی اقتصاد اینکه

بدین و کنند می رد را مارژینالیستی اقتصاد مکتب مفروضات غیره، و است کامل غیر رقابت و ندارد وجود آازاد رقابت واقعیت در اینکه آاورد، نمی حساب

. برند می سؤال زیر به را آان احکام و نتایج سان

او مزد با برابر شده استخدام تازه کارگر آان محصول از ناشی نهائی آامد در که کنند می استخدام را کارگری هنگامی ها بنگاه ها، مارژینالیست نظریۀ طبق

. یابد می کاهش مزد و شود می کمتر اند شده افزوده که کارگرانی آان نهائی محصول شود بیشتر کارگران شمار سرمایه از معینی سطح برای قدر هر و باشد

می پائین اند شاغل اکنون هم که کارگرانی به نسبت را خود خواستی در مزد سطح باشند، هشیار شوند استخدام تازه خواهند می که کارگرانی اگر بنابراین

( ! . شود کارگران همۀ اشتغال باعث تواند می عوض در و آاورد می پائین را شاغل کارگران همۀ مزد سطح امر این گردند استخدام تا نامۀ� آاورند واژه

(.اقتصادی پنگوئن ،

ارزش تعیین در مزدی کارگران کار کنندۀ تعیین نقش داشتن دور نظر از آان مضمون که است ذهنی ای نظریه ارزش، زمینۀ در ها مارژینالیست نظریۀ سان بدین

. آانها به بلکه است، کارگران استثمار منکر تنها نه مارژینالیستی نظریۀ مزد، زمینۀ در است داری سرمایه جامعۀ و داران سرمایه ثروت تعیین در کلی طور به و

: » می » بهار نمیر »ببزک برسد کامل اشتغال به داری سرمایه جامعۀ و رود بالا اشتغال تا کنند طلب کمتری مزد توانند می که آانجا تا کند می موعظه

آاد...«!

. کتاب خلاصۀ گزارش در جوونز بکنیم ای اشاره نیز سرمایه از آانها درک به نیست بد دیدیم را مزد و ارزش از ها مارژینالیست درک که عمومی حال نظریۀ�

سیاسی اقتصاد شمارۀ ریاضی لندن، آامار سلطنتی انجمن نشریۀ در ژوئن ٢٩که پایان ١۸۶۶، در نظراتش رؤس خلاصۀ تشریح از پس شده، درج

. نخست او دهد ارائه نیز سرمایه از را خود تعریف داند می : » لازم دهد می انجام تولید برای سرمایه آانچه کند می نقل را سرمایه از میل استوارت تعریف

« : .» فهم برای افزاید می سپس تولید روند طول در کارگر نگهداری جهتی از و تغذیه کار، برای لازم مواد و ابزار حفاظت، پناهگاه، أامین ت از است عبارت

. و نیازها که دانم می مفیدی چیزهای همۀ را سرمایه من بدینسان کنیم حذف را آان آاخر بخش بجز شد برشمرده که چیزهائی همۀ باید سرمایه شایستۀ

. افتد می تعویق به زیادی یا کم زمانی فاصله برای شان نتیجه که دهد انجام کارهائی سازند می قادر را او و کنند می أامین ت را کارگر عادی های خواست

اینکه کارگران خلاصه نگاهداری جز نیست چیزی (. سرمایه نیست،« ) شیئی صرفا سرمایه، که اند فهمیده را این آانها دوی هر است ما از کلمات بر تکیه

تعریف دار سرمایه جانب از کارگر معیشت أامین ت و نگهداری حفاظت، با را رابطه این میل استوارت اما است، تولید روند در ها انسان بین ای رابطه بلکه

. . هیچ نیست برکت و خیر جز چیزی سرمایه جوونز، تعریف در چه و میل استوارت تعریف در چه داند می کارگران نگاهداری را آان نقش جوونز و کند می

- . بیان عمق با و درستی به لنین که گونه همان آانها درک ندارند است، سرمایه رشد و بقا عامل و اصلی عملکرد که استثمار به ای اشاره ترین کوچک یک

. نیست - کارگران با ضدیت و داران سرمایه به خدمتکاری جز چیزی طبقاتی نظر از و است اقتصاد بورژوائی عامیانۀ درک [.کرده فارسی] مترجم داشت یاد

29

(۴ » اضافی( » ارزش نرخ که خاصی حالت در تنها یعنی ندارد، عمومیت و نیست دقیق است متغیر سرمایۀ تابع تنها اضافی ارزش گوید می لنین اینکه

» « . تابع بلکه نیست متغیر سرمایۀ تابع تنها اضافی ارزش کل مقدار عمومی حالت در است صادق باشد : دوثابت است عامل دو یا متغیر( ١متغیر سرمایۀ

٢ : . نویسد( می مارکس اضافی ارزش نرخ

: شود» می تعیین عامل دو با اضافی ارزش کل و یکم مقدار اضافی ارزش نرخ عبارت دومبا به و شود می مصرف نرخ این با همزمان که کاری کل تودۀ با

. کند می پیدا کاهش کارگران، شمار دوم، عامل دیگر سوی از اضافی؛ ارزش نرخ یعنی یاید می افزایش عامل دو این از یکی سو یک از متغیر سرمایۀ با دیگر

.) زیرا) شود، می اضافی ارزش افزایش باعث دهد می کاهش را شده مصرف کار شدۀ پرداخت سهم مولد نیروهای تکامل که آانجا تا مطلق یا نسبی طور به

. در باید که شود می عددی کاهش باعث دهد می کاهش را معینی سرمایۀ توسط شده استخدام کار کل حجم که آانجا تا اما دهد می افزایش را آان نرخ

( ». آاید دست به اضافی ارزش کل حجم تا گردد ضرب اضافی ارزش فصل سرمایهنرخ ، سوم جلد ،١۵)

با ) مرادف تقریبا و مقارن که کند بیشتری محصولات وارد را تولید وسایل ارزش از بیشتری مقدار کارگر اینکه یعنی سرمایه ارگانیک ترکیب افزایش با واقع در

) می تولید خود دریافتی مزد معادل محصولی گذشته به نسبت کمتری زمان در کارگر یعنی یابد، می کاهش لازم کار زمان طبیعتا ، است کار آاوری بار افزایش

ثابت ) روزانه کار زمان اگر حتی کند می پیدا افزایش کند، می کار دار سرمایه برای رایگان طور به آان در که زمانی یعنی اضافی، کار زمان بنابراین و کند

. .) می سود نرخ افزایش باعث اضافی ارزش نرخ افزایش کند می پیدا افزایش اضافی ارزش نرخ کار آاوری بار افزایش با بنابراین نیابد کاهش حقیقی مزد و بماند

. ) و. ) گانه دو أاثیر ت همان این گردد می سود نرخ کاهش باعث حال عین در بود مقارن کار آاوری بار افزایش با که سرمایه ارگانیک ترکیب افزایش اما شود

. سود نرخ تغییرات بودن نامعین و ابهام به امر این دادیم توضیح بحران به مربوط یادداشت در که گونه همان اما است سود نرخ بر کار آاوری بار افزایش متضاد

سرعت از سرمایه ارگانیک ترکیب افزایش اثر در اضافی ارزش نرخ افزایش سرعت که کرد ثابت توان می گفتیم بالاتر که گونه همان زیرا شود، نمی منجر

« . افزایش پدیدۀ دو مارکس گفتۀ به دارد نزول به گرایش سود نرخ اضافی، ارزش نرخ رفتن بالا رغم به بنابراین و است کمتر سرمایه ارگانیک ترکیب افزایش

( » فصل ، سوم جلد سرمایه، کارند آاوری بار رشد بیانگر داری سرمایه نظام در که هستند ای ویژه های شکل صرفا سود نرخ کاهش و اضافی ارزش (١۴نرخ

.] فارسی] مترجم داشت یاد

( ۵ . از( آن ازای در و داد می مالک به دهقان که ای اجاره فئودالی نظام در پردازد می دولت یا زمین صاحب به آزاد موجر که زمین مالیات یا اجاره

. شد می معاف فئودال به اجباری خدمات

سوسیالیسم

ج||ا||م|||ع||ۀ||| ب|ه||| د||ا||ر||ی||| س||||ر|||م|||ا||ی|ه||| ج||ا||م|||ع||ۀ||| ت|ح||و||ل|||| ن|ا||پ|ذ||ی|ر|||ی||| ا||ج||ت|ن|ا||ب||| م|||ا||ر||ک||س|||||| ک|ه||| ش||||و||د|| م|||ی|||| ش||||ک|ا||ر|| آ||ا ش||||د|| گ|ف||ت||ه||| ن|چ||ه||| آ||ا ا||ز||

. اجتماعی کند می استنتاج معاصر جامعۀ< حرکت اقتصادی قانون از منحصرا و کال را سوسیالیستی

در ای کننده خیره نحو به را خود و رود پیشمی به شکل هزاران در فزاینده سرعت با که کار شدن

سندیکاهای داری، سرمایه های کارتل بزرگ، تولید رشد در گذشته مارکس مرگ از که قرنی نیم

مالی، سرمایۀ< توان و ابعاد آسای غول افزایش نیز و است کرده نمایان ها تراست و داران سرمایه

. اخالقی و فکری محرک نیروی دهند می تشکیل را سوسیالیسم ناگزیر فرارسیدن اصلی مادی پایۀ<

. ] است] داده پرورش را او داری سرمایه خود که است پرولتاریا تحول، این فیزیکی مجری و معنوی

اشکال در محتوائی لحاظ از را خود ای فزاینده نحو به که بورژوازی، ضد به پرولتاریا مبارزۀ<

30

به سیاسی قدرت تسخیر هدف با سیاسی ای مبارزه به ناگزیر کند، می نمایان مرکبی و گوناگون

( )» شود )» می مبدل پرولتاریا دیکتاتوری پرولتاریا به (. ١دست تولید، وسایل شدن اجتماعی به الزاما کار شدن اجتماعی

» کنندگان» مصادره [ مصادرۀ . سلبمالکیتازسلبمالکیتکنندگان] کاهش کار، آاوری بار عظیم افزایش تبدیل، این مستقیم نتیجۀ گردد می منجر

. بین پیوند سرانجام داری سرمایه است پراکنده و ابتدائی رد بخر تولید های ویرانه و ها بازمانده ری جا بر پیشرفته و اشتراکی تولید نشاندن و روزانه کار ساعات

پایۀ بر کشاورزی و صنعت بین اتحاد از را، پیوند این از ای تازه عناصر خود، تکامل ترین عالی در حال عین در اما گسلد می هم از را صنعت و کشاورزی

و ) روستا بربریت و انزوا افتادگی، دور به بخشیدن پایان حال همان در و انسانی جمعیت مجدد توزیع و کار جمعی دسته ترکیب و علم آاگاهانۀ کاربست

. ) ش خانواده، از ای تازه شکل جدید، ری دار سرمایه عالی های شکل کند می فراهم ، بزرگ شهرهای در جمعیت بزرگ های توده طبیعی غیر ایطرتمرکز

: ناگزیر داری، سرمایه توسط سالار پدر خانوادۀ شکستن هم در و کودکان و زنان کار آاورند می وجود به جوان نسل تربیت در و زنان موقعیت در جدیدی

« . سهم دادن اختصاص با جدید، صنعت همه، این با گیرد می خود به مدرن جامعۀ در را ها شکل ترین کننده طرد و بارترین مصیبت ترین، وحشتناک

) برای ) ای تازه اقتصادی شالودۀ جنس، دو هر از کودکان به و جوانان به ، خانگی کار حوزۀ از خارج زنان به کار یافتۀ سازمان اجتماعا روند در مهمی

-] [ . به است آان نهائی و مطلق شکل خانواده مسیحی آالمانی تویتونی شکل اینکه فرض البته کند می ایجاد جنس دو بین رابطۀ و خانواده از جدیدی شکل

اگر آان بر افزون که شرقی جوامع یا باستان یونان قدیم، روم در خانواده شکل به نهائی و مطلق خصلت دادن نسبت که است معنی بی و پوچ اندازه همان

. جنس دو هر افراد از مرکب جمعی کار گروه که است بدیهی وانگهی دهند می تشکیل تاریخی تکامل در را ای رشته شوند گرفته نظر در باهم ها شکل این

دارانه سرمایه و وحشیانه خودی، به خود تکامل شکل در گرچه باشد، انسان تکامل برای ای سرچشمه مناسب شرایط تحت ضرورتا باید مختلف سنین و

] متفاوت ] جنس و سن با افراد از مرکب های گروه در جمعی کار واقعیت این کارگر، برای کار روند نه و است کار روند برای کارگر رد وجو آان در که اش،

( ». است بردگی و فساد فصل سرمایهسرچشمۀ آاخر اول، جلد پساز(. » ١۵، کودک هر مورد در که آموزشی آینده، آموزش نطفۀ< ای کارخانه نظام در

با هائی انسان آاوردن وجود به روش تنها عنوان به بلکه اجتماعی، تولید بازده افزایش برای روشی همچون تنها نه ورزش و آاموزی سواد با را مولد کار معینی سن

.) ( » برای تنها نه دهد، می قرار یکسانی تاریخی پایۀ بر را دولت و ملیت أالۀ مس مارکس سوسیالیسم جا همان است نهفته کند می ترکیب جانبه همه تکامل

. اجتناب شکل و ناپذیر اجتناب محصول ها ملت بدان یابی دست برای دلیرانه عمل و آاینده باکانۀ بی ری بین پیش معنای در همچنین بلکه گذشته، توضیح

» « ] [ . ، دهد شکل ملت درون در را خود آانکه بدون گردد پخته بالغ تواند نمی شود، نیرومند تواند نمی کارگر طبقۀ اند اجتماعی تکامل ری بورژوائ عصر ناپذیر

.»)" میان » )" از را ملی انزوای ریزد، می فرو را ملی موانع بیشتر چه هر داری سرمایه تکامل اما کلمه بورژوائی معنای در نه چند هر شود ملی نکه آا بدون

" . میهن کارگران داری سرمایه یافتۀ توسعه کشورهای در که است درست کاملا بنابراین کند می ملی تضادهای جانشین را طبقاتی تضادهای و دارد برمی

.) ( " " " که" " دولت، کمونیست مانیفست است پرولتاریا رهائی نخستین شرایط از یکی کم دست متمدن کشورهای کارگران متحدانۀ عمل اینکه و ندارند

تواند نمی دیگر و شده تقسیم ناپذیر آاشتی طبقات به جامعه که هنگامی آاید، می وجود به جامعه تکامل از معینی مرحلۀ در ناگزیر است، یافته سازمان قهر

. » طبقاتی » تضادهای از که آانجا از دولت دهد ادامه خود زندگی به است، جدا آان از معینی درجۀ تا و دارد قرار جامعه فراز بر ظاهرا که ای اتوریته بدون

بدین » و شود می تبدیل نیز سیاسی مسلط طبقۀ به دولتی واسطۀ طریق از که است مسلط اقتصادی لحاظ از طبقۀ و طبقه نیرومندترین رت دول آاورد سربرمی

. منظور به داران برده دولت چیز هر از بالاتر باستان عصر دولت آاورد می دست به ستم زیر طبقات استثمار و داشتن نگاه فرودست برای جدیدی وسایل سان

بر مبتنی دولت و بود وابسته و رعیت دهقانان داشتن نگاه سلطه زیر برای اشراف ارگان فئودالی دولت که گونه همان بود، بردگان داشتن نگاه سلطه زیر

( ». انگلس، است سرمایه توسط مزدی رر کا استثمار ابزار مدرن، دولت نمایندگی و خصوصی مال~کیت خانواده، انگلس منشأ آان در که اثری ،

[ .) که را واقعیت این رو هیچ به دموکراتیک، جمهوری بورژوائی، دولت شکل ترین پیشرفته و آازادترین حتی کند می تشریح را مارکس و خود های دیدگاه

( ] سهام، بازار و حکومت بین رابطۀ دهد می تغییر را آان شکل صرفا بلکه دارد، برنمی میان از است سرمایه توسط مزدی رر کا استثمار ارگان بورژوائی دولت

.) رهنمون – – دولت محو به طریق همین از طبقات محو سوی به گشائی راه با سوسیالیسم غیره و مطبوعات و رسمی مقامات مستقیم غیر و مستقیم فساد

. شد خواهد

31

در : » – آنتی انگلس وسایل تصاحب یعنی شود می ظاهر کلی طور به جامعه نمایندۀ عنوان به واقعا دولت آان در که عملی نخستین نویسد می دورینگ

. دیگری – از پس یکی مختلف های حوزه اجتماعی روابط در دولتی قدرت دخالت است دولت عنوان به دولت عمل آاخرین حال عین در جامعه نام به تولید

رود ) می خواب به سپس و شود می ( ۲زاید

[ " " . شود می خاموش پژمرد می بلکه شود نمی ملغی دولت دهد می تولید روند هدایت و اشیا ادارۀ به را خود جای اشخاص بر آنتی )[«حکومت

تعلق » .دورینگ( بدان که دهد می قرار آانجائی در را دولتی ماشین کل دهد، می سازمان مولدان برابر و آازادانه همکاری براساس را تولید که ای جامعه

( ». انگلس،: برنجی تبر و ریسندگی چرخ کنار در عتیقه اشیای موزۀ دولت دارد و خصوصی مال~کیت خانواده، (. منشأ

گفته به رجوع داشت خواهد ادامه کنندگان مالکیت سلب از مالکیت سلب دورۀ در که خرد دهقانان به مارکس سوسیالیسم برخورد شیوۀ زمینۀ در سرانجام

« : قهری مصادرۀ دنبال به باشیم داشته دست در را دولتی قدرت ما که هنگامی است مهم کند می بیان را مارکس های دیدگاه آان در که انگلس های

. ) قبال ) در ما وظیفۀ بود خواهیم کار این به مجبور بزرگ زمینداران مورد در که حالی در بود نخواهیم آان بدون خواه و غرامت پرداخت با خواه خرد دهقانان

] ارائۀ ] طریق از بلکه زور، به نه ها تعاونی به او خصوصی تصاحب و خصوصی بنگاه کار و کسب تحول از بود خواهد عبارت اول درجۀ در خرد دهقانان

زمینه این در کمک عرضۀ و حتی .(٣)نمونه که دهیم نشان را آاینده های مزیت دهقان به تا داشت خواهیم اختیار در فراوانی وسایل البته ما صورت آان در

( ». انگلس، بود خواهند بدیهی او برای آلمان، امروز در و فرانسه در دهقانی در مسألۀ� اصلی متن دارد، وجود اشتباهاتی روسی ترجمۀ زماندر

از( ] نو آلمان دموکرات سوسیال حزب نظری (۴)[ ١٩۲٣تا ١۸۸٣نشریۀ<

پرولتاریا طبقاتی مبارزۀ� تاکتیک

های سال از که انقلابی ١۸۴۴- ١۸۴۵مارکس عملی فعالیت اهمیت سنجش یا شرایط فهم در آان ناتوانی را کهن ماتریالیسم اصلی نقایص از یکی

. این در مطلب از عظیمی حجم داشت پرولتاریا طبقاتی مبارزۀ تاکتیکی مسایل به وقفه بی توجهی اش نظری کار کنار در خود عمر طول در بود کرده ارزیابی

در که انگلس با او مکاتبات جلد چهار در ویژه به و مارکس کارهای تمام در . ١٩١٣باره ] آاوری، ] گرد هنوز مطالب این دارد وجود شد منتشر روسیه در

. درستی، به مارکس، اینکه بر أاکید ت با کنیم محدود نکات ترین خلاصه و ترین عام به را خود اینجا در مجبوریم ما بنابراین اند نشده بررسی و مطالعه مدون،

. ] در ] را پرولتاریا تاکتیک بنیادی وظیفۀ مارکس بود خواهد جان بی و جانبه یک ناقص، ماتریالیسم، ، عملی تاکتیک بدون یعنی جنبه این بدون که بود آان بر

. در – و استثنا بدون معین جامعۀ یک طبقات همۀ روابط مجموع کل عینی بررسی تنها کرد تعریف اش دیالکتکی ماتریالیستی درک اصول همۀ با هماهنگی

. ] در ] باشد پیشرو طبقۀ درست تاکتیک برای مبنائی تواند می جوامع دیگر و آان بین متقابل روابط و جامعه آان تکامل عینی مرحلۀ شناخت بررسی نتیجه

( شرایط را آان قوانین که حرکت حال در بلکه سکون، حالت در نه یعنی پویا، نحو به بلکه ایستا، طور به نه کشورها همۀ و طبقات همۀ حال همان

. ) بررسی آاینده دیدگاه از همچنین بلکه گذشته، دیدگاه از تنها نه خود نوبۀ به حرکت گیرند می قرار ملاحظه مورد کند می تعیین طبقه هر هستی اقتصادی

. » انگلس » به ای نامه در مارکس دیالکتیکی درک طبق بلکه بیند، می را بکند تغییرات تنها که تدریجی تحول به گرایش عامیانۀ درک طبق بر نه شود، می

کرده :» متمرکز خود در را سال بیست که رسد می فرا روزهائی بعدا که هرچند نیست روز یک از بیش سال بیست تاریخی بزرگ های تکامل در نوشت

به(. ٣جلد مکاتبات، اند.« ) را بشر تاریخ ناپذیر اجتناب عینی لحاظ به رک دیالکتی این باید پرولتری تاکتیک لحظه، هر در تکاملی، مرحلۀ هر در

» « : قوا طبقاتی، آاگاهی به بخشیدن تکامل منظور به آامیز مسالمت اصطلاح به و بکند تکامل یا سیاسی رکود های دوره از استفاده سو یک از بیاورد حساب

» برای » توانائی ایجاد سمت به و طبقه این جنبش ری نهائ هدف سوی به ها دوره این فعالیت تمام هدایت دیگر، سوی از و پیشرو، طبقۀ مبارزۀ ظرفیت و

.» در » آانها از یکی دارند؛ ای ویژه اهمیت زمینه این در مارکس تز دو است شده متمرکز سال بیست آانها در که بزرگی روزهای در بزرگ وظایف ری عمل انجام

فلسفه کتاب دیگری فقر است، پرولتاریا اقتصادی دهی سازمان و اقتصادی مبارزۀ به مربوط و کمونیست در آامده وظایف مانیفست به مربوط و آامده

32

. « : . رقابت، شناسند نمی را یکدیگر که آاورد می هم گرد مکان یک در را اشخاص از انبوهی بزرگ، صنعت است چنین نخست تز است پرولتاریا سیاسی

] [ . می متحد مقاومت مشترک فکر با را آانان دارند، کارفرما مقابل در که مشترکی منفعت این مزد، سطح حفظ اما کند می جدا یکدیگر از را آانان منافع

کارگران ... ... برای تشکل حفظ است متحد همواره که ای سرمایه مقابل در و آاورند می در گروه شکل به را کارگران منفردند، آاغاز در که ها تشکل سازد

. یابند ... – – می تکامل و آایند می هم رد گر آاینده نبرد برای لازم عناصر همۀ است واقعی داخلی جنگ که مبارزه این در شود می تر ضروری مزد حفظ از

». گیرند می خود به سیاسی شکل ها تشکل نقطه، این فرارسیدن جنبش با و اقتصادی مبارزۀ< تاکتیک و برنامه ما اینجا در

گردآوری به پرولتاریا آن در که ای طوالنی های دوره همۀ< برای آینده، دهۀ< چند برای را ای اتحادیه

. » داریم » دست در پرداخت، خواهد آینده نبرد منظور به نیرو

» « ] تلاش ] به صنعتی رونق چگونه دهند می نشان که داد؛ قرار را انگلیس کارگری جنبش تجربۀ به انگلس و مارکس متعدد های ارجاع باید این کنار در

( » انجامد » می کارگران خرید برای «مکاتباتهائی « ) آاورد می پائین را کارگران روحیۀ عموما رونق این کند؛چگونه منحرف مبارزه از را آانها تا اول جلد ،

[« – » مکاتبات) [ « ) است این هدفش ظاهرا ها ملت بورژواترین این شود می آاب م بورژوا زده، بورژوا مسلک بورژوا انگلیس پرولتاریای چگونه و دوم جلد ،

( » باشد داشته بورژوائی پرولتاریائی و بورژوائی اشرافیتی بورژوازی، کنار در « مکاتباتکه « ) شود می ناپدید اش انقلابی انرژی چگونه ، دوم جلد ،

جلد مکاتبات) ،٣( » بزدایند( » خود از را ظاهری بورژوائی آالودگی این بریتانیائی کارگران تا است لازم طولانی کمابیش زمانی چگونه جلد مکاتبات، ،

٣( » است( » ها چارتیست شهامت و أات جر فاقد بریتانیا کارگری جنبش چگونه جلد مکاتبات، ١۸۶۶، تبدیل( ٣، بریتانیائی کارگران رهبران چگونه ،

( » اوک » هولی به اشاره در دارد قرار کارگر و رادیکال بورژوازی بین که شوند می موجودی جلد مکاتبات، (۵)به و( ۴، بریتانیا انحصار رن ب}یم به چگونه ،

ب}جنبید ) نخواهد انگلیسی کارگر یابد، دوام انحصار این که زمانی جلد مکاتباتتا این(. ۴، با مکاتباتدر پیوند در اقتصادی، مبارزۀ های تاکتیک ،

عمومی ) کارگری سیر جنبش نتیجۀ .و اند( گرفته قرار بررسی مورد انقلابی راستی به و دیالکتیکی، جامع، وسیع، دیدگاهی از برانگیزی تحسین نحو به

کمونیست، [مانیفست [ « : ، مستقیم فوری اهداف به یابی دست برای ها کمونیست کرد مطرح را سیاسی مبارزۀ تاکتیک دربارۀ مارکسیستی بنیادی اصل

». در ... که بود علت بدین هستند جنبش آایندۀ مراقب همچنین آانان حال، برای مبارزه در اما کنند، می مبارزه کارگر طبقۀ ای لحظه منافع تحمیل برای

« » ١۸۴۸سال سال » در کراکووی قیام که حزبی لهستان، در دهقانی انقلاب حزب از . ١۸۴۶مارکس » آالمان در مارکس کرد پشتیبانی دید تدارک را

های سال . ١۸۴٩و ١۸۴۸در مارکس برنگشت بود گفته تاکتیک دربارۀ آانچه از هرگز بعدها و داد قرار حمایت مورد را افراطی انقلابی دموکراسی

( » وظایفش » کامل انجام به را بورژوازی توانست می دهقانان با اتحاد تنها داشت مردم به خیانت به گرایش آاغاز، همان از که دید عنصری را آالمان بورژوازی

- ». چنین( » دموکراتیک بورژوا انقلاب عصر در آالمان بورژوازی طبقاتی موضع از مارکس تحلیل خلاصۀ کرد سازش کهن جامعۀ تاجدار نمایندۀ با و بکشاند

آان – جهت که حرکتی تنها نه بیند، می حرکت حال در را جامعه که است ماتریالیسمی آان از ای نمونه ضمنا که تحلیلی عقب است به :رو است

... ... ] انرژی] بی جهانی توفان از ترسان ها پائینی مقابل در لرزان و ها بالائی مقابل در کنان غرغر مردم، به اعتماد بدون خود، به اعتماد بی لمان آا بورژوازی

در ... نیرومند و سالم مردمی های تپش نخستین کردن منحرف به محکوم را خود که فرومایه ای سالخورده ابتکار، از عاری تقلبی ای نمونه ای زمینه هر در

دید ...« خود کهن منافع راین )جهت نوین علت(. ١۸۴۸ ،روزنامۀ� که کرد اعلام انگلس به ای نامه در مارکس آان از پس سال بیست حدود

انقلاب جلد ) ١۸۴۸شکست مکاتبات، داد ترجیح آازادی برای جنگ به را بردگی با صلح بورژوازی که بود انقلابی(. ٢۲۴ص ۳این دورۀ که هنگامی

١۸۴١- ٩۸۴۸ ) در ) کردن کار توانائی به و زمینه این در ویلیچ و شاپر با مبارزه کرد مخالفت انقلاب با بازی برای تلاشی هر با مارکس رسید پایان به

. صورت آان با کار خواست می مارکس که ای مبارزه روح دید می تدارک را جدیدی های انقلاب آامیز صلح ظاهرا صورتی به که ورزید اصرار جدیدی فاز

سال در آالمان وضعیت از او ارزیابی در : » ١۸۵۶گیرد انقلاب حمایت امکان به آالمان در قضیه کل دهد می نشان را خود بود ارتجاع دورۀ ترین سیاه که

( ». دارد بستگی دهقانی جنگ دوم نسخۀ نوعی سوی از ص مکاتبات، پرولتری دوم، ( ١۰۸جلد آالمان(. ) در بورژوائی دموکراتیک انقلاب که زماتی تا

. آان بر مارکس کرد متمرکز دهقانان دموکراتیک انرژی به بحشیدن تکامل به سوسیالیست پرولتاریای تاکتیک زمینۀ در را خود توجه کاملا مارکس بود نشده تمام33

( » است » ... پروس نفع به کارگری جنبش کل به نسبت خیانت عینی طور به لاسال برخورد شیوۀ که جلد مکاتباتبود ص ۳، به( ۲١۰، ویژه به

. ] سال ] در انگلس پروسی ناسیونالیسم با و داشت تعلق آانان به بیسمارک که روستائی اشراف یونکرها با او مخفیانۀ همکاری تبادل ١۸۶۵خاطر ضمن ،

مورد در مارکس با : » ... بیانیۀ نظر به صرفا حمله دارد غلبه آان در کشاورزی که کشوری در نوشت کنند، منتشر مطبوعات در داشتند قصد که مشترکی

جبونانه عملی دارد، قرار بزرگ فئودالی اشرافیت شلاق زیر که روستا، پرولتاریای پدرسالارانۀ استثمار دربارۀ ای کلمه نگفتن و صنعتی پرولتاریای نام به بورژوازی

( ». است پست جلد مکاتباتو ص ۳، ،٢١٧ .)

به ١۸٧۰تا ١۸۶۴از دادن پایان برای اتریش و آالمان در استثمارگر طبقات آان در که عصری آالمان، در دموکراتیک بورژوا انقلاب شدن کامل هنگام به ،

انقلاب بالا این به از که را لیبکنشت همچنین بلکه نکرد، بسنده زد می لاس بیسمارک با که لاسال کردن محکوم به تنها مارکس کردند، می مجادله

] ب}استرو ] با هم و بیسمارک با هم که بود انقلابی تاکتیکی خواهان مارکس نمود؛ تصحیح بود کرده پیدا تمایل گرائی ولایت و گرائی اتریش ب}استروفیلی رت سم

] [ » را » او با انقلابی مبارزۀ فورا بلکه ندهد، تطبیق را خود ، بیسمارک پروسی یونکر یعنی ، فاتح با که تاکتیکی کند، مبارزه یکسانی رحمی بی با ها فیل

( ». بود کرده فراهم پروس نظامی های پیروزی که هائی زمین در جمله از نماید جلد مکاتباتتجدید ص ۳، ،١۳۴ ،١۳۶ ،١۴٢، ١٧٩، ٧۰۴، معروف(. ۴۴۰-۴۴١و ۴۳٧، ۴١۸، ٢١۵، ٢١۰ پیام در [١۸٧۰سپتامبر ٩مارکس نارس ] نابهنگام قیامی دربارۀ پاریس پرولتاریای به انترناسیونال

سال ) در گرفت صورت حال هر به قیام که هنگامی اما داد، ور( » ١۸٧١هشدار حمله آاسمان به که ها توده انقلابی ابتکار به اشتیاق و شور با مارکس ،

. ) ( » مارکس، دیالکتیک ماتریالیسم دیدگاه از دیگر، بسیاری همانند وضعیت، این در انقلابی عمل شکست گفت درود کوگلمان به مارکس نامۀ بودند شده

و سیر در کمتری . نتیجۀ بدی روحیۀ تسلیمی چنین نبرد بدون تسلیم به نسبت یا داشت بود شده اشغال قبلا که مواضعی ترک به نسبت پرولتری مبارزۀ

] [ . قانونی مبارزۀ وسایل از استفاده به باید که چنان آان شایسته، درست دادن بها با مارکس برد می میان از را او رزمندگی توانائی و کرد می ضعیف را پرولتاریا

سال در بورژوائی، قانونیت و سیاسی رکود غلبۀ هنگام [ ١۸٧٧به را ] موست یوهان انقلابی پردازی عبارت شدت به سوسیالیستی ضد فانون تصویب از پس

. هنگام این در حزب شد ور حمله بود کرده پیدا میدان دموکرات سوسیال حزب در موقتا که اپورتونیسمی به بیشتر، نه اگر اندازه، همان به اما کرد، محکوم

. نداد نشان خود از سوسیالیستی ضد قانون مقابل در قانونی غیر مبارزۀ به آاوردن روی برای آامادگی و انقلابی روح استحکام، قاطعیت، سرعت، به

جلد مکاتبات) ،۴.) زورگه به مارکس های نامه به کنید نکاه همچنین ،

نگاری کتاب

. . نوشته از فهرستی زیر در است شده ترجمه دیگری زبان هر از بیش روسی به مارکس آاثار اند نشده منتشر هنوز او های نامه و مارکس آاثار کامل مجموعۀ

. سال در مارکس آاوریم می زمانی ترتیب به مارکس . ) ١۸۴١های در اثر این نوشت اپیکور فلسفۀ دربارۀ را خود نشده تز چاپ [ آثار شده] درج مارکس

. – ). سال در داشت هگلی آالیستی ایده دیدگاه کاملا هنوز تز این در مارکس گفت خواهیم سخن آان دربارۀ در ١۸۴٢که هائی مقاله روزنامۀ�مارکس

[ راین [ . ) اختصاص ) الوار چوب دزدیدن به دیگر ای مقاله بود، راین ششم مجلس در آازاد مطبوعات به مربوط بحث دربارۀ نقدی آانها از یکی نوشت کلن

در ) قسما که بود غیره و شناسی یزدان از سیاست کردن آازاد از دفاع در دیگر مقالۀ نشده داشت، چاپ (. آثار ] این] در است شده درج مارکس

. سال در بینیم می کمونیسم به انقلابی دموکراسی از و ماتریالیسم به آالیسم ایده از مارکس گذار از هائی نشانه ما آلمانی – ١۸۴۴مقالات سالنامۀ�

. فرانسوی این در شده منتشر مقالۀ ترین توجه قابل بود شده کامل سرانجام تحول این آان در که شد، منتشر پاریس در روگه آارنولد و مارکس سردبیری به

هگل نشریه، » حقوق فلسفۀ� نقد در« ) مقدمۀ� هم که نشده بود چاپ [ »آثار و] شد منتشر جداگانه جزوۀ صورت به هم و بارۀ مارکس در

یهود ) مسألۀ� در« هم نشده که چاپ (. آثار ] سال] در یافت انتشار ارزان های کتاب بخش ، زنانیه درانتشارات جزوه صورت به هم و مارکس

عنوان ١۸۴۵ تحت فرانکفورت در ای کتابچه انگلس و مارکس شرکا ، و باوئر برونو ضد به مقدس، در) خانوادۀ نشده که چاپ آثار

] سال] در پترزبورگ سن در گولوس نووی توسط یکی کتابچه شکل به آان از روسی ویرایش دو همچنین شده، درج وستنیک ١٩۰۶مارکس توسط دیگری و34

سال در پترزبورگ سن در (. ١٩۰٧زنانیا است شده فویرباخ منتشر دربارۀ بهار تزهائی در در ) ١۸۴۵مارکس پیوست یک عنوان به که شده نوشته

فویرباخ جزوۀ (. لودویگ های سال در دارد وجود آان از روسی ای ترجمه یافته؛ انتشار نشریات ١۸۴۵- ١۸۴٧انگلس در مقاله شماری بهمارکس

بروکسل پاریسپیش! آلمانی روزنامۀ� دامفوت ،(١۸۴٧)، فلیشز اشپیگل ،( ١۸۴۵-۴۸بیلفلد) وست (١۸۴۶البرفلد ) گزلشافت

.) ( در مارکس اند نشده ترجمه روسی به و نیافته مجدد انتشار نشده، آاوری گرد آانها بیشتر که پرودن، ١۸۴٧نوشت ضد به خود بنیادی فقرکتاب

فلسفۀ فلسفه کتاب به پاسخ در . ) فقر را میر نووی توسط روسی زبان به کتاب این از انتشار سه یافت انتشار پاریس و بروکسل در کتاب این نوشت پرودن

. های سال به مربوط سه هر که پروشچنیه توسط سومی و آالکسیوا توسط دومی ، لوویچ گ توسط یکی دارد، (. ١٩۰۶و ١٩۰۵وجود سال در اند

آزاد ١۸۴۸ تجارت بارۀ در مارکس ( سخÃنرانی انگلس ) همکاری با لندن در مارکس سپس ، دارد وجود روسی ترجمۀ یافت انتشار بروکسل در

کمونیست حزب ترجمه ) مانیفست هشت حدود است شده ترجمه دیگر های زبان از شماری و اروپائی های زبان همۀ به تقریبا که نوشت را معروف

های نام تحت اند شده مصادره بیشترشان و گرفته صورت غیره و آالکسیوا کلوکل، مولوت، توسط که انتشارات این یافته؛ انتشار روسی زبان به آان از

تاریخ فلسفۀ� کمونیسم، و داری سرمایه کمونیسم، و اجتماعی طبقات کمونیسم، دربارۀ کمونیست، .مانیفست اند یافته انتشار

.) » ژوئن » اول از یافت روسیه از خارج در کار آازادی گروه انتشارات در توان می را مارکس آاثار دیگر نیز و اثر این ترجمۀ ترین دقیق و کامل ١۸۴۸ترجمۀ

راین ١۸۴٩مه ١٩تا نوین . روزنامۀ� بی ارگان و ارگان بهترین امروز تا که روزنامه، این در او متعدد مقالات یافت انتشار مارکس واقعی سردبیری به

. در آانها ترین مهم اند نشده چاپ تجدید و آاوری گرد کامل طور به است، انقلابی پرولتاریای نشده نظیر چاپ . آثار ] مقالۀ] است آامده کارمارکس

سرمایه و در ) مزدی لوویچ و میگاکوف مولوت، کوزمان، توسط روسیه در انتشار چهار است شده منتشر جزوه شکل به بارها شد چاپ نشریه آان در که

های روزنامۀ( ١٩۰۶و ١٩۰۵سال در همچنین رهبری ، در ها زنانیه توسط) لیبرال شمارۀ انتشارات ارزان، های کتاب بخش سن ٢٧٢در ،

سال(. ١٩۰۶پترزبورگ، کلن ١۸۴٩در در سیاسی مارکس محاکمۀ� نقض ) دو به مربوط اتهامات مقابل در مارکس که سخنرانی دو کرد منتشر را

. های سال در روسی ترجمه پنج شد تبرئه دادگاه در و کرد ایراد خود از دفاع برای حکومت ضد به مسلحانه مقاومت به دعوت و مطبوعات ١٩۰۵قانون

(. ١٩۰۶و سال در است شده انجام میر نووی و زنانیه میگاکوف، مولوت، آالکسیوا، شش ١۸۵۰توسط هامبورگ در مارکس

از راین شماره نوین در روزنامۀ� بعدا آانها ترین مهم که کرد نشده منتشر چاپ . آثار ] را] نشریه این در مهم ویژه به مقالات شد منتشر مارکس

سال در نام ١۸٩۵انگلس به ای کتابچه فرانسه در در طبقاتی . ١۸۴۸- ١۸۵۰مبارزۀ » م ) » کتابخانۀ توسط روسی های ترجمه کرد چاپ

های شماره در ۶۰٢و ۵٩مالیخ تاریخی و آثار سال مجموعۀ� در اسکیمونت توسط که استپانوف و بازاروف ترجمۀ چاپ ١٩۰۶، پترزبورگ سن در

در. نیز و ؛ بیستم شد سدۀ های دیدگاه و ها پترزبورگ، اندیشه سن سال(. ١٩١٢، بناپارت جزوۀ ١۸۵٢در لوئی برومر درهیجدهم

.) نام ) به لندن در ای جزوه سال همان در شد ذکر بالاتر که هائی مجموعه در روسی های ترجمه رسید چاپ به م نیویورک بارۀ در اکمۀ�حافشاگری

کلن در ها عنوان ) کمونیست تحت روسی ترجمۀ شد کلن، منتشر در کمونارها شمارۀ محاکمۀ� مردمی، علم پترزبورگ، ۴۳کتابخانۀ سن ،

اوت(. ١٩۰۶اکتبر ٢۸ دائمی ١۸۶٢تا ١۸۵١از همکار تریبون مارکس بی( ۶بود )نیویورک سرمقاله عنوان به مقالاتش از بسیاری آان در که

. عنوان تحت آالمانی ترجمۀ با انگلس و مارکس مرگ از بعد مقالات این ترین برجسته رسید چاپ به آلمان امضا در انقلاب ضد و منتشرانقلاب

نووی ) پولزا، رتورنایا ب}ابشچس آالکسیوا، توسط انتشار پنج در جزوه شکل در سپس و استپانوف و بازاروف توسط مجموعه دو در اثر این از روسی های ترجمه شد

.) در مارکس مقالات از برخی است گرفته صورت مولوت و بیبلیوتکا، وسوبشچایا پالمرستون، تریبون میر، دربارۀ ای جزوه مانند در که بعدا، جزوه شکل به

شد، ١۸۵۶سال منتشر لندن هیجدهم در سدۀ دیپلوماتیک تاریخ دربارۀ هائی به) افشاگری انکلستان لیبرال وزرای دائمی پولی وابستگی که

. ) در شرق أالۀ مس دربارۀ مارکس مقالات از شماری آاولینگ، الینور او، دختر مارکس مرگ از پس دیگر های نوشته و شود می افشا آان در را تریبونروسیهسال در لندن در شرق أالۀ مس عنوان : ١۸٩٧تحت . است شده ترجمه روسی به آان از بخشی رساند چاپ انقلاب، به و :جنگ انگلس و مارکس

نشده منتشر شمارۀ ١٩١٩خارکوف، ،(١۸۵٢،١۸۵۳،١۸۵۴)مقالات لایبرری میسل ناشا سال. ١، آاخر در سال ١۸۵۴مارکس طول در و

نوین ادر با ١۸۵۵ های روزنامۀ� سال در . Viennese paper Presseبا ١۸۶١-١۸۶۲و و اند نشده آاوری گرد مقالات آان کرد همکاری

35

. در مارکس مقالات دربارۀ امر همین مارکس پرشمار های نامه که گونه همان اند رسیده چاپ به مجددا نو زمان در آانها از برخی فول~ک تنها داس

در( ١۸۵٩لندن( ) مردم) ایتالیا جنگ دیپلوماتیک تاریخ بارۀ . ١۸۵٩در سال در است صادق نام ١۸۵٩نیز به مارکس نقد اثر در سهمی

سیاسی : اقتصاد مسکو ) روسی های ترجمه رسید چاپ به برلین مانوئیلوف، ١۸٩۶در ویرایش (. ١٩۰٧با سال در رومیانتسف ترجمۀ ،١۸۶۰

عنوان تحت مارکس از ای فوگت، جزوه شد آقای منتشر لندن .در

سال کارگران ، ١۸۶۴در المللی بین اتحاد [پیام [ ، اول (. انترناسیونال مارکس ) دارد وجود آان از روسی ای ترجمه یافت انتشار لندن در مارکس نوشتۀ

. آاوری گرد حتی نه و تحلیل و تجزیه نه زمینه این به مربوط مواد و مطالب بود انترناسیونال عمومی شورای های قطعنامه و ها پیام ها، بیانیه از بسیاری نویسندۀ

. جائک گوستاو از اثری موضوع این به برخورد نخستین اند نام Gustav Jaeckhشده ) انترناسیونالبه پترزبورگ، سن روسی، ترجمۀ است

١٩۰۶ . ) نوشته مارکس که انترناسیونال اسناد جمله از است شده چاپ مارکس از قطعنامه طرح و نامه چند جمله از آان در که زنانیه انتشارات پیام،

ا عمومی سال شورای در که است پاریس کمون دربارۀ عنوان ١۸٧١نترناسیونال زیر لندن فرانسه در در داخلی روسی ) جنگ ترجمۀ شد منتشر

.) های سال به مربوط کوگلمان نام به انترناسیونال اعضای از یکی با مارکس مکاتبات دیگران و مولوت انتشارات لنین، ویرایش با -١۸٧۴یکی

١۸۶۲ .). . سال ) در لنین ویرایش با دیگری و گویخباگ آا توسط یکی دارد وجود روسی ترجمۀ دو مارکس، ١۸۶٧است عمدۀ اثر بر: ، نقدی سرمایه

سیاسی . اقتصاد سال در مارکس مرگ از پس انگلس توسط سرمایه سوم و دوم جلدهای شد منتشر هامبورگ در اول منتشر ١۸٩۴و ١۸۸۵جلد

( : های. سال در دانیلسون ترجمۀ با تا دو انتشار پنج اول جلد قرارند این از روسی های ترجمه . .١۸٩۸و ١۸٧۲شدند . گورویچ آا ای ترجمۀ با تا دو ،

. اول. چاپ استرووه، انتشار با زاک م دوم ١۸٩٩ل چاپ ،١٩۰۵ .) ترجمۀ با یکی سوم و دوم جلدهای استپانوف و بازاروف انتشار به دیگری و

. ) ( ) سال ) در مارکس اند شده منتشر بهتر ترجمۀ استپانوف و بازاروف توسط دیگری و نیست بخش رضایت چندان که کتاب ١۸٧۶دانیلسون نوشتن در

دورینگ . آنتی نوشت پردازد می سیاسی اقتصاد تاریخ به که را کتاب این از کاملی فصل و کرد مشارکت انگلس

: شدند منتشر او از زیر آاثار مارکس مرگ از گوتا پس برنامۀ� پترزبورگ، ) نقد سن روسی، در ١٩۰۶ترجمۀ آالمان در نو و ١۸٩۰-١۸٩١، زمان

سود ؛( ١۸شمارۀ و بها در ) مزد، که ای شد؛ ١۸۶۵ژوئن ٢۶سخنرانی نو ایراد توسط ١۸٩٧-١۸٩۸، XVI، زمان روسی ترجمۀ ،

لوویج و اشتوتگارت،( ١٩۰۵- ١٩۰۶مولوت، جلد، سه لاسال، فردیناند و انگلس فریدریش مارکس، کارل نشدۀ منتشر آاثار با ) ١٩۰٢؛ روسی ترجمۀ

پترزبورگ، سن جلد، دو دیگران، و آاکسلرود مسکو، ١٩۰۸ویرایش یافته، انتشار گورویچ توسط همچنین اول جلد مارکس ١٩۰٧، به لاسال های نامه ،

در و یافته انتشار نشده جداگانه منتشر (. آثار است . درج . و زورگه آ ف به دیگران و انگلس فریدریش مارکس، کارل از هائی نامه

انتشار ) دیگران لنین مقدمۀ با دیگری و آاکسلرود ویرایش با یکی روسی، انتشار اضافی ؛|( Daugeدو ارزش های چهار تئوری در جلد سه ،

اشتوتگارت چهارم ١٩۰۵- ١۰قسمت، جلد های نوشت دست سه ) سرمایه، ، در است شده ترجمه روسی به اول جلد تنها کائوتسکی انتشار به

پترزبورگ،: سن کیف، ١٩۰۶چاپ پلخانف، ویرایش کیف، ١٩۰۶، و پلخانف ویرایش ،١٩۰٧ .) سال در توچاپسکی ویرایش چهار ١٩١٣،

از بزرگ انگلس جلد و مارکس سپتامبر ١٣۸۶شامل مکاتبات فاصلۀ در که شد ١۸۸٣ژانویۀ ١۰تا ١۸۴۴نامه منتشر شده نوشته

. سال در کند می عرضه است ارزش پر بسیار مارکس های دیدگاه و نامه زندگی مطالعۀ زمینۀ در که مطالبی و مواد از بزرگی حجم از ١٩١٧که جلد دو

فاصلۀ در که انگلس و مارکس (. ١۸۵۲-١۸۶۲مقالات خاتمه ) نکته این با باید را مارکس آاثار از فهرست این آالمانی به گردید منتشر اند شده نوشته

در غالبا که مارکس کوتاه های نامه و مقالات از بسیاری که پیش دهیم به نو، نشده زمان منظور اینجا در اند شده نوشته زبان آالمانی مجلات دیگر و

های. سال در که هائی جزوه ویژه به مارکس، آاثار های ترجمه فهرست شک بی همچنین .١٩۰۶و ١٩۰۵اند نیست کامل اند شده منتشر

:ادبیات . . اند شده تقسیم عمده گروه سه به مؤلفان کنیم می اشاره موارد ترین برجسته به تنها اینجا در است گسترده بسیار مارکسیسم و مارکس دربارۀ

شود می فرض که ها رویزیونیست و دارند؛ دشمنی مارکسیسم با اساسا که بورژوا نویسندگان پذیرند؛ می را مارکس دیدگاه عمده طور به که ها، مارکسیست

36

. به باید را مارکسیسم به نارودنیکی برخورد شیوۀ کنند می مبانی آان جانشین را بورژوائی مفاهیم و درک واقعیت، در اما پذیرند می را مارکسیسم مبانی از برخی

. در ب}سمبارت ورنر گرفت نظر در روسی رویزیونیسم از ای ویژه نوع مارکسیسم عنوان نگاری کتاب در و )سهمی اجتماعی علوم برای آرشیو

اجتماعی ص ١٩۰۵،سیاست [ ۴٣۰تا ۴١٣، می( ] ارائه نیست کامل که فهرستی در مارکسیسم مورد در مقاله و کتاب عنوان چندی و سیصد

های. سال در نو زمان نماگرهای به کنید نگاه آان تکمیل برای به ١٩۰٧تا ١۸۸٣دهد همچنین آان، از پس های سال نگاری و کتاب

کمونیسم و های سوسیالیسم جلد اشتامهامر، یوزف نگاه(. ١۸٩٣- ١٩۰٩ینا، ) ٣تا ١نوشتۀ همچنین مارکسیسم، تفصیلی نگاری کتاب برای

به اجتماعی کنید علوم نگاری برلین، کتاب کنید. ١٩۰۵، نگاه به همچنین ها، کتاب میان . ) در . جلد روباکین آا ن (.٢نوشتۀ دوم چاپ ،

. در انگلس مقالات به همه از پیش باید مارکس، نامۀ زندگی زمینۀ در کنیم می ذکر را ها کتاب ترین اصلی تنها اینجا در کالندر ما تقویم]فول~کس

سال[ در براکه توسط که به ١۸٧۸مردم و منتشرشد در براونشویگ سیاسی در علوم نامۀ� کرد؛ ۶۰۰-۶۰٣ص ۶جلد واژه ویلهلم رجوع

بیوگرافیک لیبکنشت، خاطرات مارکس، نورمبرگ، کارل لافارگ، ١۸٩۶، از ؛ مارکس خاطراتی لیبکنشت، کارل کارل؛

پترزبورگ، مارکس، سن دوم، لافارگ، ١٩۰۶چاپ پل مارکس، ، کارل از من : ١٩۰۵اودسا، خاطرات منبع ) نو، ، ؛(١, IXزمانمارکس کارل پترزبورگ، یادبود سن ،١٩۰۸ ،۴١۰ . . . . . فین آا استکلف، ی بازاروف، و روژکوف، ن نوزوروف، ی از مقالات مجموعۀ صفحه،

. . . . . . - . تاگانسکی– م و اورلفسکی پ کامنف، ی زینوویف، گ لوکزامبورگ، ر ایلین، و هولست، رولاند هو رنر، ک رومیانتسف، پو ؛ینوتایوسکی،مهرینگ، .فرانتس مارکس اسپارگو، ) کارل جان نوشته انگلیسی به آامریکائی سوسیالیست یک که حجیمی نامۀ زندگی زندگی مارکس، کارل

او، آثار . ١٩١١لندن، و کائوتسکی،( به کنید نگاه مارکس های فعالیت کلی بررسی برای نیست بخش مارکس رضایت کارل تاریخی به کار ،

برلین استاد، مرگ سالگرد پنجمین و بیست کتاب. ١٩۰۸، مناسبت این روسی ترجمۀ او عنوان تاریخی اهمیت و مارکس سن کارل است،

عنوان. ١٩۰۸پترزبورگ، زیر زتکین کلارا نوشتۀ ساده زبان به ای جزوه به او همچنین زندگی کار و مارکس .١٩١٣)کارل کنید( نگاه

یوروپی، وستنیک در آاننکوف خاطرات مارکس، از شمارۀ ١۸۸۰خاطراتی در ) ۴، سوم، خاطرات همچنین جلد ماندنی او، یاد به ای سن دهه ،

بوگاتسوو،( ١۸۸٢پترزبورگ، روسکویه در شوتز کارل خاطرات شمارۀ ١٩۰۶؛ ،١٢ . یوروپی، وستنیک در کوالوسکی م خاطرات شمارۀ ١٩۰٩، و ۶، : است. آامده او آاثار این در پلخانف توسط تشریح بهترین تاریخی ماتریالیسم و مارکسیسم فلسفۀ أالۀ مس در سال غیره پترزبورگ، بیست سن ،١٩۰٩،

سوم؛ حمله چاپ تا دفاع پترزبورگ، از سن مارکسیسم ؛ ١٩۰٩، بنیادی پترزبورگ، مسایل سن ما، ؛ ١٩۰۸، منقدان پترزبورگ، نقد سن

تاریخ ؛ ١٩۰۶ از مونیستی درکی گسترش مسألۀ� پترزبورگ، در سن ،١٩۰۸ . لابریولا، آانتونیو غیره مادی و دید بارۀ در گفتاری

پترزبورگ، تاریخ سن همچنین ١۸٩۸، فلسفه ؛ و تاریخی پترزبورگ، ماتریالیسم سن مهرینگ، ١٩۰۶، فرانتس تاریخی ؛ ماتریالیسم بارۀ در

) پترزبورگ،) سن ، مولوت و پروسوشچنیه توسط انتشار لسینگ، و ١٩۰۶دو ( ١٩۰۸افسانۀ� ( آاندلر چارلز به کنید نگاه همچنین ؛ زنانیه

) (، توضیحات غیرمارکسیست و مقدمه تاریخ، کمونیست، پترزبورگ، مانیفست سن تاریخی همچنین. ١٩۰۶، مقالاتی ماتریالسیم مجموعۀ ،

پترزبورگ، سن ببینید، را دیگر بسیاری و لافارگ کائوتسکی، انگلس، . ١٩۰۸از آاکسلرود، ل فلسفی ؛ منقدان به پاسخی فلسفی، قطعات

تاریخی پترزبورگ، ماتریالیسم سن ،١٩۰۶. : . دید توان می اونترمن ای کتاب در مارکسیسم از دیتسگن ناموفق انحرافات از ای ویژه نقائصدفاع

نظرانه تنگ مارکسیسم مونیخ، ٧۵٣، منطقی (. ١٩۰٩صفحه، جدی ) چندان نه اما حجیم مارکسیسم، کتابی فلسفی های در ریشه

سیاسی علوم همۀ� انتشار، مجلۀ� دوم و شصت سال کتاب ١٩۰۶، ،m مارکسیستی ۴۰٧-۴٣٢ص های دیدگاه مخالف یک از است جالبی اثر

. ر}اردمن، بنو دهد می نشان ماتریالیستی نظر نقطه از را ها دیدکاه این فلسفی وحدت تاریخ، که مادی درک فلسفی سالنامۀ�در مفروضات

ملی اقتصاد و مدیریت گذاری، اشمولر )قانون صفحات ١٩۰٧ ،(سالنامه سوم، کتاب از ۵۶تا ١، برخی از مفیدی بسیار بندی فرمول ،

( . طرفدار اشتاملر رودلف است کلی طور به گری لاادری و کانتی دیدگاه از آانها ضد به استدلالات از ای مجموعه و مارکس فلسفی ماتریالیسم بنیادی اصول

)، تاریخ کانت مادی درک دیدگاه از حقوق و لایپزیک، اقتصاد دوم، چاپ ،١٩۰۶ ) ( ، کانت طرفدار ولتمن ب} تاریخی ؛ ماتریالیسم

روسی) ( ١٩١١ترجمۀ کانت( ) طرفدار فئرلاندر مارکس ، و پترزبورگ، کانت سن ،١٩۰٩ . و یازاروف و بوگدانف، آا بین مباحثات به همچنین ،

37

در ) اول دوتای های دیدگاه کنید رجوع دیگر طرف از ایلین وو و سو یک از مارکسیسم دیگران فلسفۀ� از ای پترزبورگ، خلاصه سن آاو ١٩۰۸، ؛

بزرگ بوگدانف، پرستی شیئ مسکو، سقوط کتابش ١٩۰٩، در آاخری دیدگاه و دیگر آاثار و امپریوکریتیسیسم ، و مسکو ماتریالیسم ،

١٩۰٩ : .) کائوتسکی، کارل قرارند این از برجسته های کتب اخلاق و تاریخی ماتریالیسم أالۀ مس در است آامده تاریخ ، مادی درک و سن ،اخلاق

بودن، ١٩۰۶پترزبورگ، لوئی کائوتسکی، از متعددی آاثار و اخیر ، نقد پرتو در مارکس کارل نطری ویراستاری سیستم با انگلیسی از ترجمه ،

پترزبورگ،. سن زاسولیچ، گورتر، ١٩۰۸و هرمان تاریخی ؛ -١٩۰٩، ماتریالیسم : توگان. کنیم می خاطرنشان را زیر موارد مارکسیسم مخالفان آاثار از

مارکسیسم بارانفسکی، نظری پترزبورگ، مبانی سن ،١٩۰٧ . پروکوپوویچ، س مارکس ؛ پترزبورگ، نقد سن هاماخر، ١٩۰١، سیستم؛

مارکسیسم – اقتصادی ( ٧٣۰لایپزیک،) فلسفی ب}سمبارت، ورنر ، ها قول نقل از ای مجموعه اجتماعی صفحه، جنبش و سوسیالیسم

نوزدهم ( سدۀ ( ، کانت طرفدار آادلر ماکس پترزبورگ؛ سن گرائی ، غایت و ( ١٩۰٩وین، ) علیت نیز و مارکسی مطالعات در ،

متفکر همچون . مارکس نویسنده همین توسط

جنتیله، جیووانی نام به آالیست ایده هگلی یک مارکس، کتاب .١۸٩٩پیزا، فلسفۀ� است توجه شایستۀ دیالکتیک ، مهم های جنبه از برخی مؤلف

. لوی، همچنین کند می خاطرنشان ندارند توجه بدان غیره و ها پوزیتیویست و کانت طرفداران معمولا که را مارکس از فویرباخماتریالیستی یکی دربارۀ< اثری ،

. کتاب مارکس فلسفی عمدۀ های کسوت چمیشف، پیش نوشتۀ� مارکسیست، یک ( دفترچۀ� ( ، لو دیه پترزبورگ از ١٩۰۸سن مفیدی مجموعۀ< ،

: . کائوتسکی، کارل از عبارتند مهم های کتاب مارکس اقتصادی آاموزۀ مورد در است مارکس آاثار از شماری از قول کارل نقل اقتصادی آموزۀ

( مارکس ( ، زیاد روسی های ارفورت چاپ برنامۀ� ارضی، . مسألۀ� برنشتاین، ادوارد به کنید رجوع همچنین فراوان های جزوه آموزۀو

» سرمایه » سوم جلد مارکس، روسی ) اقتصادی ترجمۀ درویل،( ١٩۰۵در گابریل سرمایه )سرمایه؛ اول جلد روسی شرح ترجمۀ در

کتاب(. ١٩۰٧ که داوید ادوارد ارضی أالۀ مس زمینۀ در ها مارکسیست میان در رویزیونیسم اصطلاح به نمایندگان از کشاورزی یکی و سوسیالیسم

پترزبورگ،) سن روسی، . ١٩۰٢ترجمۀ : . ایلین،( و به کنید رجوع رویزیونیسم نقد برای ارضی است بخش مسألۀ� پترزبورگ، ١، سن ،١٩۰۸.

. ایلین، و کتاب روسیه همچنین در داری سرمایه پترزبورگ، تکامل سن دوم، چاپ مقالات ؛ ١٩۰۸، و اقتصادی سن مطالعات ،

کشاورزی ؛ ١۸٩٩پترزبورگ، در داری سرمایه تکامل قوانین دربارۀ جدید های جلد داده ،١٩١٧، ١ . دیدگاه کاربرد یک ببینید را

کتاب در توان می فرانسه در کشاورزی روابط به مربوط های داده آاخرین زمینۀ در را انحرافات مقداری با مارکس به Comp&egravre-Morelهای

فرانسه نام در سوسیالیسم و ارضی پاریس، مسألۀ� ،١٩١٢ ،۴۵۵ . مورد در آان کاربست با مارکس اقتصادی های دیدگاه کرد ملاحظه صفحه

پترزبورگ، سن مالی، سرمایۀ هیلفردینگ، در توان می را اقتصادی های پدیده مؤلف ) ١٩١١آاخرین های دیدگاه در اصلی اشتباهات تصحیح برای دید ،

عنوان تحت کائوتسکی مقالۀ به ارزش، نظریۀ زمینۀ نو، در زمان در کالاها و اسکناس صفحات XXX, I طلا، رجوع ۸۸۶و ۸٣٧،

. ایلین،( و و ؛ داری، کنید سرمایه مرحلۀ� آخرین : ١٩١٧امپریالیسم، ماسلف،. پتر از عبارتند اساسی نکات در مارکسیسم از مسألۀ�انحرافات

( ارضی ( و جلد اقتصادی دو توسعۀ� پترزبورگ،) نظریۀ� عنوان(. ١٩١۰سن زیر کائوتسکی مقالۀ در توان می را انحرافات این بر نقدی

و نو، مالتوسیانیسم زمان در .١٩١١، XXIX, Iسوسیالیسم کرد ملاحظه ،

– : باورک، بوهم یافت زیر آاثار در توان می دارد رواج بورژوا استادان میان در که را نهائی مفیدیت نظریۀ اصطلاح به دیدگاه از مارکس اقتصادی آاموزۀ نقد

او سیستم پایان و مارکس سن( Staatswiss. Arbeiten. Festgabe für K. Kniesدر ١۸٩۶برلین، ) کارل روسی، ترجمۀ ،

اینسبروک، ١۸٩٧پترزبورگ، جلد، دو دوم، چاپ داری، سرمایه و سرمایه و آان، نقد و مارکس نظریۀ سود، ١٩۰۰-١٩۰٢، و سرمایه روسی، ترجمۀ ،

پترزبورگ، ریکس،. ١٩۰٩سن مبادله همچنین ارزش و ویکز،( ١۸٩٩ )ارزش بورتکیه فون سیستم ، در قیمت محاسبۀ� و ارزش محاسبۀ�

اجتماعی) مارکس علوم بوخ،( ١٩۰۶-١٩۰٧ارشیو فون لئو و ؛ ارزش کار، شدت اول، بخش سیاسی، اقتصاد عناصر دربارۀ

38

(. قیمت در) را باورک بوهم نقد مارکسیستی دیدگاه از هیلفردینگ شده چاپ هم روسیه در مارکس که از باورک بوهم مارکسی، ) نقد مطالعات

وین، ١جلد ،١٩۰۴. کرد( تحلیل و تجزیه نو زمان در تری کوتاه مقالات در و

)" برنشتاین، – )" ادوارد به کنید نگاه ، ارتودوکس رادیکال مارکسیسم مقابل در رویزیونیسم مارکسیسم تکامل و تفسیر در عمده جریان دو لۀ أا مس مورد در

دموکراسی سوسیال وظایف و سوسیالیسم های شرط ) پیش آالمانی، اصلی روسی، ١۸٩٩نسخۀ ترجمۀ اشتوتگارت، ماتریالیسم،

پترزبورگ، تاریخی سن و ١٩۰١، اجتماعی ، مسکو، مسایل سوسیالیسم و( ١٩۰١، نظریۀ� و تاریخ پترزبورگ، از سن به ١٩۰٢، پاسخی ،

در دموکراسی برنشتاین سوسیال برنامۀ� و کائوتسکی برنشتاین ) نوشتۀ اشتوتگارت، آالمانی، اصل دارد در ١۸٩٩وجود روسی ترجمۀ چهار ،

ر}گد،(. ١٩۰۵- ١٩۰۶ ژول های کتاب به کنید نگاه فرانسوی مارکسیستی ادبیات ! دربارۀ مسایل و خبردار طبقاتی، مبارزۀ سال چهار

امروز و لافارگ،( ١٩١١پاریس، ) دیروز پل مارکس ؛ کارل اقتصادی پانه( ١٩۰٩پاریس، ) دترمینیسم آانتون به کنید نگاه همچنین ،

کارگری کوک، جنبش در گرایش . دو

نام به لوکزامبورگ روزا از ای تازه اثر سرمایه انباشت مارکسیستی نظریۀ أالۀ مس سرمایه در نظریۀ( ١٩١٣برلین، ) انباشت از او نادرست تفسیر از تحلیلی و

سرمایه ) انباشت دارد، وجود باوئر اتو توسط نو مارکس ص, XXXI، زمان در( ۸۶٢و ۸٣١، اکشتاین از نقدی همچنین پیش ، کوک به پانه از و

بورگر، برمر روزنامۀ .١٩١٣در

. : چیچرین، ب است توجه شایان زیر موارد مارکسیسم دربارۀ روسی قدیمی ادبیات آلمانی از های مجموعۀ سوسیالیست سیاسی در بزوبرازوف،علوم

پترزبورگ، و ١۸۸۸سن سیاسی، ، های آموزه مسکو، ۵بخش تاریخ عنوان ١۵۶، ١٩۰٢، تحت زیبر توسط بالا نوشتۀ به پاسخی صفحه؛

چیچرین آقای عینک از آلمانی های دان پترزبورگ، اقتصاد سن دوم، جلد آاثارش مجموعۀ در اسلومینسکی، ١٩۰۰، لو اقتصادی ؛ آموزۀ

مارکس پترزبورگ، کارل سن ،١۸٩۸ . زیبر ن مارکس – ، کارل و ریکاردو دیوید اقتصادی اجتماعی های و ١۸۸۵،پژوهشپترزبورگ، سن جلد، دو در او آاثار بررسی. ١٩۰۰مجموعۀ یوروپی، سرمایه همچنین وستنیک در کوفمن جی شمارۀ ١۸٧۲توسط ای- ۵، مقاله

آانکه خاطر به دوم برجسته چاپ گفتار پس در ماتریالیستی –سرمایه مارکس روش از درستی تشریح همچون را آانها و کرد نقل را کوفمن های استدلال ،

. نمود أایید ت خود، دیالکتیکی

– . : بوگاتسووف روسکویه در میخائیلئفسکی ن مارکسیسم دربارۀ روسی های نارونیک های نوشته مورد شمارۀ ١۸٩۴در های ١۸٩۵و ١۰، ١شمارهدربارۀ – ۲و نکاتی او آاثار مجموعۀ در شده چاپ تجدید همچنین انتقادی ؛ های پترزبوگ، ) یادداشت سن .١۸٩۴استرووه ( . و(. تولین ک

در( مارکسیستی نظر نقطه از را میخائیلوفسکی های دیدگاه هستند ایلین ما اقتصادی تکامل شاخص که هائی قرار داده تحلیل و تجزیه مورد

( سال در نوشته این ( ١۸٩۵داد سال در ها بعد ، گردید منهدم سانسور توسط اما رسید چاپ به پترزبورگ سن مجموعۀ ١٩۰۸در در نوشته این ،

سال . دوازده . : . و و ها نارونیک آاثار دیگر شد چاپ تجدید پترزبورگ سن ما، در سیاسی پترزبورگ، خطوط و ١۸٩۲ سن های ، سال از

بیستم سدۀ تا پترزبورگ، هفتاد سن ،١٩۰٧ – ، ان ب} نیکلای اصلاحات ؛ از پس ما اقتصاد کلی پترزبورگ، تصویر سن ،١۸٩٣. و ؛

ارضی چموف، مسألۀ� و پترزبورگ، مارکسیسم سن و ١٩۰۶، شناسی- ، جامعه و فلسفی های نوشته پترزبورگ، طرح سن ،١٩۰٧ .

. : یف، کاره ن کنیم توجه زیر موارد به ها نارودنیک بر تاریخی – علاوه ماتریالیسم دربارۀ جدید و قدیم های نوشته پترزبورگ، طرح سن ،

در ١۸٩۶ دوم نام ١٩١٣چاپ اقتصادی؛ تحت ماتریالیسم مارکسیسم ماساریک،نقد شناسانۀ� جامعه و فلسفی مسکو، مبانی ،

کروچه، ١٩۰۰ مارکسیستی ؛ اقتصاد و تاریخی پترزبورگ، ،ماتریالیسم . ١٩۰٢سن

39

. حساب به بدون آان کامل بررسی و مارکسیسم فهم شد آاشنا انگلس، فریدریش همکارش، و همفکر ترین نزدیک آاثار با باید مارکسیسم درست ارزیابی برای

. نیست ممکن انگلس آاثار تمام آاوردن

. چرکزوف، و به کنید رجوع آانارشیسم دیدگاه از مارکسیسم نقد مارکسیسم، برای پترزبورگ، آموزۀ سن بخش، . ١٩۰۵دو توکر، و یک ؛ جای به

مسکو، کتاب ،١٩۰٧ ] سندیکالیست، ] آانارکو سورل به و مدرن ؛ اقتصاد اجتماعی .١٩۰۸مسکو، مطالعات کنید رجوع

(مقالۀ مارکسیسم ) شرح و مارکس مختصر نامۀ� زندگی مارکس نوامبر کارل تا ژوئیه فاصلۀ . ١٩١۴در انتشار نخستین است شده نوشته

سال گرانات در ١٩١۵در جلد دانشنامۀ� هفتم، چاپ ،٢۸. . ایلین و امضای با

چاپ نسخۀ با که است لنین نوشت دست براساس کنونی . ١٩١۸متن است شده تکمیل و مقابله

: دوم، چاپ پکن، خارجی انتشارات انگلیسی، نسخۀ ترجمه جلد ١٩٧۰منابع لنین آاثار مجموعۀ از فرانسوی ترجمۀ .٢١و

ها پانوشت

(١ » و( » دیکتاتور های واژه بیستم، سدۀ< آغاز و نوزدهم سدۀ< اجتماعی و سیاسی متفکران اتفاق به قریب اکثریت که همچنان انگلس، مارکسو

» می» کار به شد، می برده کار به قدیم روم در آنچه به نزدیک مفهومی و معنا در را دیکتاتوری

تعریف. دهیم نشان را دیکتاتوری و دیکتاتور های واژه از نوزدهمی سدۀ< درک اینکه برای ما برند

. های ویژگی که است این ما هدف آوریم می اینجا در را دیکتاتور از لیتره فرانسوی نامۀ< واژه

. » « معنی که است روشن دهیم نشان مارکس سیاسی اندیشۀ< در را پرولتاریا دیکتاتوری اصطالح

و اجتماعی سیاسی، فلسفی، علمی، معنای بار تمام رو هیچ به اصطالح یک تاریخی و لغوی

. لفظی شکل آنکه حال کنند می تغییر زمان طول در مفاهیم محتوای وانگهی ندارد را آن اقتصادی

( . بهویژهدرزبانعادیوازآنبیشتردررسانههایگروهیودرگفتمان دیکتاتورودیکتاتوریکهامروزهمعموال اصطالح ممکناستحفظشود آنها

) و العمر مادام قدرت ستمکاری، بودن، اتوریتر خودکامگی، استبداد، با رسمی مقامات و حاکمان

. می ما رو این از نداشت معنائی چنین نوزدهم سدۀ< در نه و خود اصل در نه است مرادف غیره

از منابع رشته یک به رجوع با سپس و کنیم بیان را اصطالح این نوزدهمی سدۀ< درک نخست کوشیم

. دهیم توضیح را آن بنیادی های ویژگی و پرولتاریا دیکتاتوری اصطالح از او دقیق مارکسدرکفرانسویلیتره ) :١۸۶٣- ١۸٧٧تعریفواژهنامۀ< است( چنین دیکتاتور از

کردند؛ » می منصوب حکمرانی به را او بحرانی شرایط برخی در قدیم روم در که منصبی صاحب

قانونی مدت برای و بود مطلق او برطرف ۶قدرت خطر که هنگامی معموال اما شد، می تعیین ماه

». کرد می گیری کناره خود مقام از دوره این پایان از پیش دیکتاتور شد میMagistrat souverain qu’on nommait à Rome, en certaines circonstances critiques ; son pouvoir

était absolu, et fixé à une durée légale de six mois ; mais d’ordinaire le dictateur abdiquait avant

ce terme quand le danger était passé.

40

: ) ( » کند » می بیان چنین را دیکتاتور نوزدهمی سدۀ< بخوانید مدرن سپسمعنی نامه واژه این ] دادهمیشودکه»] درعصرمدرننامیاستکهبهبرخیازرؤسایدولتها می موقتادیکتاتور دست در را ها قدرت همۀ<

). است« ) ما از تأکید گیرندDans les temps modernes, nom donné à quelques chefs qui réunissent temporairement tous les

pouvoirs en leurs mains.

دریپر مقالۀ Hal Draperهال در آامریکائی مارکسیست انگلس ، و مارکس نزد پرولتاریا :١٩۸٧)دیکتاتوری نویسد( میتاریخ» که ای کلیدی « واقعیت « : را معنائی همان هنوز دیکتاتوری قدیمی کلمۀ نوزدهم، سدۀ نیمۀ در است چنین کرد اشکال و گرفتاری دچار را کلمه این

از تر مهم و نبود خودکامگی و مطلقه حکومت ستمکاری، استبداد، مرادف دیکتاتوری معنی، این در و شد می فهمیده کلمه آن از پیش، ها قرن که داشت

: » افزاید می و رفت نمی شمار به دموکراسی مقابل نقطۀ اینکه همه » » « ) اثر» ) و آاورد دوام سال سیصد که مهمی نهاد ، روم جمهوری در دیکتاتورا کلمۀ به بود ارجاعی غیره و آالمانی فرانسوی، ها زبان همۀ در دیکتاتوری

] [ . برای اعتمادی قابل شهروند به که بود العاده فوق حالت در قدرت اعمال معنی به دیکتاتورا یعنی سیاسی نهاد این گذاشت برجای سیاسی تفکر بر را خود

. در جمهوری از دفاع برای حفاظتی دیوار و بود جمهوری موجود وضع حفظ آان هدف شد می واگذار ماه شش حداکثر مدت به محدودی و موقت مقاصد

دیکتاتوری به تمایل داشتن به متهم را آانها امروزه ما که عناصری ضد به بود نهادی واقع در آامد؛ می حساب به داخلی برانداز نیروی یا خارجی دشمن برابر

. ] یعنی] دائمی و نامحدود دیکتاتور همچون خود شخص اعلام با سزار، و کرد عمل سزار ژول زمان تا کم دست نهاد این کنیم می کلمه امروزی معنی به

». برداشت میان از را جمهوری دیکتاتورای کلمه، امروزی معنی به دیکتاتور ) ( » « - " در » " غیره و بوئوناروتی بابوف، رهبری به ها برابر جنبش کمونیستی، سوسیالیستی جنبش نخستین با را چپ جنبش در دیکتاتوری واژۀ تاریخ دریپر

. از متوالی های سرکوب رغم به بود فرانسه هیجدهم سدۀ< آخر های سال در انقالبی جریان ترین رادیکال جنبشکه این کند می مربوط فرانسه کبیر انقالب

. گیرنده الهام و ادامه بلانکیسم جریان آاورد دوام غیره و سلطنت بازگشت دورۀ و ناپلئون سوی از سپس و فرانسه انقلاب در طبقاتی مختلف های جریان سوی

« . خود های کتاب در بوئوناروتی فیلیپ است شده نامیده تخیلی کمونیسم که بود بوئوناروتی و بابوف جنبش این برابر از برای سوگندی و« هم ی

به » موسوم برابری سوگندان هم گروهی« بابوف [توطئۀ� ]تاریخ حکومت که آاید، وجود به باید انقلاب از پس که موقتی انقلابی حکومت از

( ) کار ) به را دیکتاتوری لفظ هرچند کند عمل دیکتاتوری با باید نسل یک حدود مدتی برای حکومت این اینکه و گوید می سخن کرده، انقلاب که است

. » « ) شوند تربیت دموکراسی برای مردم تا بردند نمی . که بود گروهی یا حزب دیکتاتوری بود لازم انقلاب از پس که ای انقلابی دیکتاتوری آانها دید از داشتند انقلابی دیکتاتوری از را درک همین ها بلانکیست

« . در انگلس بود اقلیت دیکتاتوری ناگزیر و است کرده پناهنده انقلاب بلانکیست کمونارهای : » برنامۀ� هر« که بلانکی فرض این از نویسد می

البته این و شود می نتیجه ماجرا پیروزی از پس دیکتاتوری یک استقرار ضرورت خود به خود آاید وجود به کوچک انقلابی گروه یک ضربۀ از تواند می انقلابی

فرد چند یا یک دیکتاتوری زیر پیش از را خود و کرده انقلاب که است کوچکی اقلیت دیکتاتوری بلکه پرولتاریا، یعنی انقلابی، طبقۀ کل دیکتاتوری نه

. است داده سازمان». است پیشین نسل انقلابی بلانکی که بینیم می پس

. اقلیت دیکتاتوری نه و حزب یا گروه دیکتاتوری نه و است فرد یک دیکتاتوری معنی به نه انگلس و مارکس نزد دیکتاتوری: اند چنین انگلس و مارکس دید از پرولتاریا دیکتاتوری های ویژگی ترین مهم

- . به پرولتاریا طبقاتی سلطۀ با مرادف را پرولتاریا دیکتاتوری بارها و بارها مارکس است کارگر طبقۀ فرمانروائی یا حکومت معنی به پرولتاریا دیکتاتوری

دیکتاتوری ) بودن مرادف بر مبنی انگلس و مارکس از متعددی های قول نقل حاوی کردیم اشاره بدان بالاتر که دریپر هال مقالۀ است برده کار

). در مارکس است پرولتاریا طبقاتی سلطۀ و کارگر طبقۀ دولت با گوتا پرولتاریا برنامۀ� : » نقد جامعۀ و داری سرمایه جامعۀ بین نویسد می

41

. آان دولت که هست سیاسی گذار دورۀ یک تحول این متناظر دارد وجود دومی به اولی انقلابی تحول از ای دوره جز کمونیستی چیزی تواند نمی

باشد پرولتاریا انقلابی ( دیکتاتوری است.« ) مارکس از أاکید تکار ) - بر متکی شان زندگی که کسانی همۀ یعنی است زحمتکشان دیگر و کارگر طبقۀ برای دموکراسی ترین وسیع معنی به پرولتاریا دیکتاتوری

.) در انگلس و مارکس دیگری استثمار نه و است کمونیست خودشان حزب قدرت مانیفست تسخیر را کارگری انقلاب گام نخستین ،

. دهقانان به مارکسیستی برخورد شیوۀ زمینه این در است دموکراسی آاوردن دست به مرادف آانها دید از که دانند می کارگر طبقۀ توسط سیاسی

. ) است ) آاموزنده داد تعمیم خرد کنندگان تولید دیگر به را آان توان می که خرد- . است کارگری انقلاب از پس آانها بقایای یا استثمارگر طبقات مقاومت سرکوب ابزار پرولتاریا دیکتاتوری

کتاب » در آنارشی باکونین و گرائی .١۸٧۴« )دولت « : ایم( کرده بیان مارکس و لاسال نظریۀ با را خود مخالفت قبلا ما نویسد می

نهائی، هدف عنوان به نه اگر نیست، حاکم طبقۀ مثابۀ به یافته سازمان پرولتاریای جز چیزی آانها نظر از که را خلقی دولت أاسیس ت نظریه این

. چه بر گردد حاکم پرولتاریا اگر که است این أاله مس کند می توصیه دارد، قرار آان از پس درست اهمیت نظر از که هدفی همچون کم دست

». باکونین بود خواهد جدید دولت این سلطۀ زیر که ماند خواهد باقی دیگری پرولتاریای که است معنی بدان این کرد؟ خواهد حکومت کسانی

. کارگری دولت از باکونین درک به برخورد در مارکس هستند دهقانان اساسا کرد خواهد حکومت او بر پرولتاریا که ای طبقه آان گوید می سپس

: نویسد میوجود» دار سرمایه طبقۀ ویژه به دیگر، طبقات که زمانی تا که است معنی بدان این نه،

از ) هنوز کهن جامعۀ< سازمان و او دشمنان برسد قدرت به پرولتاریا که هنگامی زیرا کند می مبارزه داران سرمایه با پرولتاریا که هنگامی تا و دارند،

] [ . ) که ای اقتصادی شرایط اگر و است طبقه یک هنوز او خود اگر یعنی گیرد کار به حکومتی، وسایل یعنی آامیز، قهر وسایل باید اند نرفته بین

یابند، تحول یا شوند برداشته راه سر از یا آامیز قهر شکل به باید و اند نگشته ناپدید هنوز شوند می ناشی طبقات وجود و طبقاتی مبارزۀ آانها از

». شود تسریع قهر با باید تحول روند این « : ها مارکسیست مساعد نظر از دانند، می همه چنانکه دهقانان، خیل دهقانی، های توده مثلا کند می نقل چنین باکونین از دوباره مارکس

». توضیح با را او تز این مارکس و گیرند قرار کارخانه کارگران حکومت زیر باید دارند قرار فرهنگی سطح ترین پائین در چون و نیستند مند بهره

دهقانان زندگی سریع بهبود برای کمک خصومت، عدم بر مبتنی ای شیوه باشد، داشته باید خرد دهقانان با انقلابی پرولتاریای که برخوردی شیوۀ

. کند می رد را باکونین نقد این اشتراکی، و تعاونی تولید به شان داوطلبانه کذار و-: نیست نخبگان حکومت پرولتاریا دیکتاتوری

کتاب » در آنارشی باکونین و گرائی برخورد« دولت انتخابی، و دموکراتیک چه و استبدادی چه حکومت، و دولت هرگونه رد ضمن

: در را قدرت ها مارکسیست نظر مورد حکومت در است قرار که برگزیدگانی نویسد می و کند می نقد نیز را کارگری دولت مورد در مارکسیستی

« : . پیوسته که علمی سوسیالیسم و فاضل های سوسیالیست افزاید می سپس هستند فاضل و پرشور معتقد، های سوسیالیست باشند داشته دست

همان جز دیگری چیز خلقی دولت اصطلاح به که اند این بیانگر خود شوند می یافت ها مارکسیست و ها لاسالی های گفته و ثار آا در

. بدان این و نیستند دانشمند مردم، نیست ادعائی یا واقعی دانشمندان از کوچک بسیار و جدید اشرافیت یک سوی از مردم بر مستبدانه حکومت

! . . است زیبائی آازادی داد خواهند جای شوندگان حکومت گلۀ در را مردم همۀ آانها داشت نخواهد آانها به توجهی حکومت که است معنی ) – ! کننده ) سرکوب است مارکس از پرانتز هائی پردازی رؤیا چه فضلا حکومت که دانند می چون کنند می حس را تناقض این ها مارکسیست

این که فکر این با را خود است، واقعی دیکتاتوری یک آان دموکرتیک شکل رغم به و جهان، در ها حکومت ترین ارزش بی منفورترین ترین،

». دهند می تسلی است مدت کوتاه و موقت دیکتاتوری

42

می است، نبرده کار به را عالمان حکومت یا فضلا حکومت اصطلاح هرگز که ورزد می أاکید ت آانکه ضمن باکونین، ارزیابی این به برخورد در مارکس

» « . خلقی دولت اصطلاح رد با تر پائین سطر چند همچنین است شده برده کار به تخیلی سوسیالیسم با تقابل در تنها علمی سوسیالیسم گوید

با آان مباینت و اصطلاح این دانستن غلط و ها کمونیست لاسالی !مانیفست « : عزیز آقای نه گوید می پرولتاریا دیکتاتوری گذرای خصلت دربارۀ< ،

». داشت خواهد وجود نشده منهدم هنوز طبقات وجود اقتصادی مبنای که هنگامی تا تنها کهن دنیای یاغی قشرهای بر کارگران طبقاتی سلطۀ ) انحلال ) آانارشیستی تز اثبات و دهد می نسبت ها مارکسیست به غلط به را آان که خلقی دولت مفهوم و اصطلاح در یابی تناقض پی در که باکونین

« : ضروری مردم واقعی آازادی برای آان انهدام اگر و کنند می الغا را آان چرا است خلقی واقعا آانها دولت اگر پرسد می اعتراض به است دولت فوری

» و است ضروری دولت هنوز که شرایطی توضیح برای و باکونین اعتراض این به برخورد در مارکس بنامند؟ خلقی را آان کنند می أات جر چرا است

« : نشریۀ آاور ملال اصرار از جدا نویسد می شود می کهنه دیگر نهاد این که [ فول~کشتات شرایطی مزخرف ] که خلقی دولت اصطلاح بر لیبکنشت

: ] بر ] کهن جامعۀ برانداختن برای پرولتاریا که آانجا از است این فقط کارگری دولت بودن موقت معنی است، غیره و کمونیست مانیفست برخلاف و

مبارزه این در هنوز او دارند، تعلق جامعه این به کمابیش که کند می حرکت ای سیاسی اشکال در هنوز چون نیز و کند، می عمل جامعه همین پایۀ

. چنین امر این از باکونین آاقای شوند می کهنه آازادیش از پس که کند می استفاده خود آازادی برای وسایلی از و است نرسیده خود نهائی تشکل به

) ( ». فارسی ... مترجم یادداشت ماند قیامت روز یعنی عمومی انحلال منتظر فقط و نکرد کاری هیج اصلا است بهتر که گیرد می نتیجه

(۲ : گردد( می متوقف خود به خود سپس و آامده انگلیسی ترجمۀ طبیعتا » .and then ceases of itselfدر آانگاه و شده گفته فرانسوی ترجمۀ در

رود می خواب :entre alors naturellement en sommeilبه . است « چنین انگلس کلمات عین است تر نزدیک آالمانی اصل به که

und schläft dann von selbst ein فعل انگلس که شود می . schlafen دیده برد می کار به را کردن استراحت یا خوابیدن معنی به

أاله مس سیاسی و نظری اهمیت خاطر به اساسا بلکه نیست، ترجمه فن و ادبی ملاحظات از ناشی تنها زمینه این در ترجمه دقت ضرورت ما نظر به

« » می. » خواب به دخالت این بگوئیم اینکه با شود می متوقف تدریج به اجتماعی روابط در دولتی دخالت سوسیالیستی جامعۀ در بگوئیم اینکه است

. اگر« که حالی در شود نمی احیا و گردد نمی باز دیگر که است معنی این به رود می میان از یا شود می متوقف بگوئیم اگر ندارد یکسانی معنی رود

! گرائی دولت و دولتی دخالت تقویت و کارگری انقلابات تجربۀ ایم نکرده منتفی را آان تشدید حتی و احیا و بازگشت امکان رود می خواب به بگوئیم

خصوصی – داری سرمایه به بازگشت و دولتی داری سرمایه در زدن درجا برای را زمینه که است مهمی عوامل از یکی که آانها غلبۀ و انحرافات اثر در

گرفته – سر از امکان اجتماعی، روابط در دولتی دخالت عدم مادی های زمینه آامدن وجود به با حتی که دهد می نشان کند می فراهم گسیخته افسار

دخالت این خود شدن به « خود « . رفتن بین از آان، کامل رفتن بین از برای و رود می خواب به دخالت این حالت بهترین در بنابراین رود نمی بین از

( های انقلاب طریق از جمله از کشور یک سطح در کارگری های انقلاب پیشروی مستلزم خود که دارد ضرورت دولتی نهاد کل شدن پژمرده یا

های( توده تر فعال چه هر و بیشتر هرچه دخالت و شرکت و زحمتکش و کارگر های توده هشیاری و آاگاهی افزایش و المللی بین سطح در و فرهنگی

دخالت طبقاتی، نظام های بازمانده و طبقات کامل رفتن میان از با تا است آاگاهی و فرهنگ و مولد نیروهای تکامل و خودشان امور ادارۀ در مردم

» « ! از رفتن خواب به دهد می نشان دیگر زاویۀ< از که است توجه شایان نیز مسأله دیگر جنبۀ< یک اما بمیرد سرانجام و بماند خواب در همچنان دولتی

» سلطۀ» ارگان یا کارگری دولت کمونیسم، به داری سرمایه از گذار دوران تمام در اینکه آان و است تر درست و تر مناسب مورد این در شدن متوقف

همچون بتواند باید ارگان این دوران این تمام در و باشد داشته وجود باید پرولتاریا طبقاتی

. این از کند عمل زحمتکشان و کارگران از حفاظت و آانها بقایای یا استثمارگران سرکوب ارگان

متوقف » کاملا تواند نمی دخالت این طبقاتی، دشمنان سوی از محتمل خطرات دفع و نهادهایشان و زحمتکشان و کارگران از حفاظت برای رو

» مبارزۀ«. » ابزارهای از یکی کارگری دولت و گیرد می صورت مختلف های حوزه در اجتماعی روابط همین در طبقاتی مبارزۀ که کرد توجه باید شود

.) و ) اجتماعی های حوزه در دولتی دخالت مستمر کاهش ضرورت نافی درست، هشدار این اما باشد نباید و نیست ابزار تنها چند هر است طبقاتی43

» هیج» نباید باشد، کارگر طبقۀ دولت واقعا اینکه برای کمونیسم، به داری سرمایه از گذار دوران در طبقاتی سلطۀ ارگان زیرا ، نیست آان رفتن خواب به

کارگران خود تا نماید دخالت کمتر اجتماعی مختلف های حوزه در دارد امکان که آانجا تا باید و کند وارد زحمتکشان دیگر و کارگران بر ستمی گونه

. از کلی طور به تواند نمی دولت هست طبقات تا رو این از دهند انجام را عمومی کارهای آورند می وجود به که نهادهائی با زحمتکش های توده و

اما باشد، غایب اجتماعی باید روابط و تواند و می مولد نیروهای تکامل با نیز و کارگری، قدرت استقرار و زمینداران و داران سرمایه سرنگونی از پس ،

». کند کمتر و کمتر اجتماعی روابط در و مردم زندگی در را خود دخالت کارگر، طبقۀ یابی سازمان و آاگاهی ویژه به و عمومی فرهنگ سطح افزایش

) فارسی) مترجم یادداشت(٣ : به( او فردی برداری بهره و مالکیت گذار کردن فراهم از است عبارت نخست، درجۀ در خرد، دهقان قبال در ما وظیفۀ است چنین فرانسوی ترجمۀ

( . ] مترجم ] یادداشت او اختیار در جامعه مساعدت همیاری دادن قرار با و ها نمونه ارائۀ با او اقناع راه از بلکه اجبار، طریق از نه تعاونی، برداری بهره

فارسی(

در( »۴) کتاب مارکس بر کلی باکونین "نظری آنارشی و گرائی به« دولت مارکسیستی برخورد شیوۀ از باکونین که را ای واژگونه تصویر ،

: . است چنین باکونین برخورد دهد می توضیح را خود دیدگاه سپس و کند می نقل داد می ارائه داری سرمایه جامعۀ در خرد دهقانان

قرار» فرهنگی سطح ترین پائین در چون و نیستند مند بهره ها مارکسیست مساعد نظر از دانند، می همه چنانکه دهقانان، خیل دهقانی، های توده مثلا

». گیرند قرار کارخانه کارگران حکومت زیر باید دارند

] [ ] [« : دارد، وجود وسیع ای توده شکل به خصوصی مالک عنوان به دهقان که جا هر که است معنی بدان این ، نه است چنین باره این در مارکس توضیح

به انگلستان مانند و نشده نابود هنوز دهقان آانها در که ای قاره اروپای کشورهای مانند دهد، می تشکیل را چشمگیری کمابیش اکثریت توده، این جا هر

: خواهد شکست به را آان و شد خواهد کارگری، انقلاب هر انقلاب، مانع دهقان، یا داد خواهد رخ زیر حالات از یکی است نگشته تبدیل کشاورزی کارگر

] نمی ) ] پرولتر را خود باشند پرولتری او زندگی شرایط اگر حتی و نیست پرولتر مالک دهقان زیرا پرولتاریا یا کرد، را کار این فرانسه در که گونه همان کشاند،

که( اقداماتی شوند، جلب انقلاب به و ببینند را خود وضعیت سریع بهبود سرعت به دهقانان آان در که آاورد عمل به اقداماتی باید حکومت عنوان به داند

دلایل به و خود توافق براساس دهقانان که طوری به سازند، فراهم را اشتراکی مالکیت به زمین خصوصی مالکیت از گذار تسهیل امکان کم دست

. . ممکن هنگامی مالکیت الغای او مالکیت الغای یا ارث حق لغو اعلام با مثلا بزند دهقان سر بر نباید پرولتاریا بپذیرند را زمین شدن اشتراکی اقتصادی،

پرولتر و مزدی کارگر شهری، کارگر مانند حقیقی، کشتگر که جائی در یا و باشد، انداخته بیرون را دهقان زمین، از بردار بهره رر دا سرمایه رز کشاور که است

. دهقانان زمین توسعۀ یا زمین، بر خرد مالکیت همه، این با دارد مشترک منافع شهری کارگر با مستقیم غیر طور به نه و مستقیما بنابراین و است حقیقی

) ( ». فارسی مترجم یادداشت گردد تقویت نباید است باکونبن انقلابی مبارزۀ مضمون که دهقانان، به بزرگ املاک های زمین الحاق طریق از صرفا

اوک( ۵) هولی جیکوب جنبش( ١۸١٧-١٩۰۶ )George Jacob Holyoakeجورج طرفدار رو، میانه و طلب اصلاح بیرمنگام، اهل فلزکار ،

) نگار، ) روزنامه ، سکولاریسم اصطلاح مبدع سکولاریسم مروج های جمعیت گذار بنیان و فعال دولت، از دین جدائی رادیکال طرفدار اوئن، رابرت تعاونی

خواهان تعاونی، جنبش فعال ای، اتحادیه جنبش فعال چارتیستی، جنبش رو میانه جناح فعال کنت، اگوست پوزیتیویستی فلسفۀ و شناسی جامعه طرفدار

. ) ( . فارسی مترجم یادداشت طبقاتی مبارزۀ مخالف و طبقات آاشتی

در( ۶]) مارکس دربارۀ اش مقاله در برنشتاین ٦٠٣. Handwöterbuch der Staatszwissenschaften, Band VI, Sانگلس و

بریتانیکا، دانشنامۀ یازدهم چاپ در مانک بارۀ در اش مقاله را ١٩١١در ها تاریخ این اشتباه به . ١۸۶۰تا ١۸۵٣، به کنند می مکاتباتذکر

در مارکس، شده .[١٩١٣منتشر کنید نگاه44

www.azarakhsh.org

azarakhshi @gmail.com

45