mehmet erdoğan İslam hukukunda ahkamın değişmesi 1990

8/22/2019 Mehmet Erdoğan İslam hukukunda ahkamın değişmesi 1990

http://slidepdf.com/reader/full/mehmet-erdogan-islam-hukukunda-ahkamin-degismesi-1990 1/298

MARMARA ÜNİVERSİTESİİLÂH İYAT FAKÜLTESİ VAKFI Y AY INL AR I

İSLÂM HUKUKUNDAAHKAMIN DEĞİŞMESİ

D r . Me h m e t E rd oğ a nM. Ü . İlahiyat Fakültesi

Öğretim Görevlisi

İstanbul -1990



İ LAH İYAT FAKÜLTES İ VAKFI YA Y IN LA R I Nu: 40

Eseri Neşreden: Mehmet Kılıç

M on ta j ve Kapa k: Ayçan Grafik 526 24 87

Baskı: Yıldızlar Matbaacılıkİsteme Adresi: M. Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı YayınlarıBağlarbaşı - İstanbul Te l: 333 83 00



İ Ç İ N D E K İ L E R

İÇİNDEKİLER ıı

TAKDİM ...i. VÖNSÖZ . vn

KISALTMALAR X

G İ R İ Ş

I - KO NU ...1I I - K A Y N A K L A R . . .8

B İ R İ N C İ B Ö L Ü M

DEĞİŞMENİN ZARÛRÎLİĞİ

VE DEĞİŞME BAKIMINDAN İSLAM HUKUKUN UN YAPISI

I - DEĞ İŞM ENİN ZARU RİLİĞİ . ..15 A - ZAMAN FAKTÖRÜ 15 B - ÇEVRE FAKTÖRÜ 17

I I - DEĞİŞME BAKIMINDAN İSLAM HUKUKUN UN YAPISI . . .19A -İS LA M HUHUKUNUN DEĞİŞME İLE BAĞDAŞMAZ

GÖZÜKEN ÖZELLİKLERİ 19ı - İLÂHÎ HUKUK OLUŞU 19

2 - ıSLAMıN KEMÂLE ERMLŞ OLMASı 24

3 - EBEDÎ OLARAK YÜRÜRLÜKTE KALMAK ÜZERE

GÖNDERILMIŞ OLMASı 26

4 - BÜTÜNCÜ ÖZELLIĞI 31

5 - GÂYECL ÖZELIĞI: ISLAM ÜMMETINI ORTAYA

KOYUCU INKıLAPÇı RUHU 34



B - İSLAM HUKUKUNUN DEĞİŞMEYE MÜSAİTOLDUĞUNU GÖSTEREN ÖZELLİKLERİ 371 - ESNEKLİK (KATI OLMAYIŞI) 37

ESNEKLİĞİ TEMİN EDEN UNSURLAR 39

a) ŞARÎIN MAKSATLARI 39b) KAYNAKLAR VE ÖZELİKLERİ 39

i) KUR'ÂN 40

ii) SÜNNET 56üi) DİĞER KAYNAKLAR 60

2-İSLAM HUKUKUNUN EVRENSELLİĞİ 64

3-KOLAYLIK PRENSİBİNE YER VERMESİ 674-ZARURET PRENSİBİNE YER VERMESİ 72

5- ORTAMA VE ŞARTLARA RİAYET PRENSİBİ 816- LAHZA OLDUĞU KADAR MAKSAT VE

MASLAHATA DA İTİBAR 86

•

İ K İ N C İ B Ö L Ü M

İSLAM HUKUKUNDA DEĞİŞME

DEĞİŞMENİN SAHASI VE BOYUTLARI

I - AH KÂ MIN DEĞİŞM ESİ 93

A-AHKÂMIN DEĞİŞMESİNDEN KASIT ..... 93B- NESHTEN FARKI 95

C- GELİŞME İLE İLGİSİ 96 H - DEĞ İŞME KONU SUNDA Kİ YAKLAŞ IMLAR ....... 97

A- İFRAT GÖRÜŞ 97 Tû fi ve maslahat 98 Tenkidi 99

B-TEFRİT GÖRÜŞ : 102C-MUTEDİL YAKLAŞIM 106

m - İSLAM HUKU KUND A AHK ÂMIN ÇEŞİTLİ AÇILARD ANELE ALINMASI VE DEĞİŞME SAH ASININ BELİRLENM ESİA - USÛL-I FIKIH AÇISINDAN AHKÂM VE DEĞİŞME SAHASI. 107



1- MAKÂSIDDAN OLAN HÜKÜMLER

VESÂİLDEN OLAN HÜKÜMLER 107

2-TALÎL EDİLEBİLEN HÜKÜMLER/TALÎL EDİLEMEYEN HÜKÜMLER 115

3-VAHYE MÜSTENID HÜKÜMLER/

İCTİHÂDÎ HÜKÜMLER (ŞERİAT / FIKIH AYIRIMI) ... 1184-GENEL TEŞRİ GETİREN HÜKÜMLER/

ÖZEL TEŞRİ GETİREN HÜKÜMLER 123

5- DİYÂNÎ HÜKÜMLER / KAZÂÎ HÜKÜMLER ,. 125 B - FURÛ-I FIKIH AÇISINDAN AHKÂM VE DEĞİŞME SAHAS 126

1-İBÂDETLERLE İLGİLİ HÜKÜMLER 126 2- MİKTARLARLA İLGİLİ HÜKÜMLER 1353-HELAL VE HARAMLARLA İLGİLİ HÜKÜMLER 139

4- MUÂMELÂTLA İLGİLİ HÜKÜMLER ! 143

IV - DEĞİŞMENİN FİİLEN VUK ÛU VE MÜŞÂHAD EEDİLE N ŞEKİLLER İ 145A -V AH İY DÖNEMİNDE 145

1-NES H ......::; 146

2-TEDRİCE RİÂYET 149 B - VAHİY DÖNEMİNDEN SONRA 154

Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M

AHKÂMIN DEĞİŞMESİNDE ETKİN OLAN ÂMİLLER

I - FESÂDU'Z - ZEM ÂN (GENEL AHLÂ KIN BO ZU LM AS I). . . 165

II - DIŞ ETK ENL ER 198 III - SİYÂSÎ ET KE NLER .... 209IV - İKTİSÂDİ ETKE NLER 220V - BİLİM VE TEKNOLOJİDEKİ GELİŞMELER 237 VI - COĞRÂ FÎ FAKTÖ RLER 248V II - ÖRF 253

SONUÇ 259 BİBLİYOGRAFYA 261

KARMA İNDEKS .....274



İr

>



T A K D İ M

Kendis i i le gerçeği yakalama, i lâhî maksadı kavrama cehdindeuzun zamanlar geçirdiğimiz değerl i araştırmacı Mehmed EKDOĞAN'melinizdeki tezinin oluşmasında da katkılarımız olmuştur. "Arife işâretyeter ." diye güzel bir söz vardır ; o da biz im işaret ler imizi b üt ündelâlet leriyle anlamış, kendi duru, iş lek ve hür düşüncesi, yorulmakbilmez gayreti i le eserinin gerçek sahibi olmu ştur.

Tezin ele aldığı konu, asır lardan beri İs lam kültürü sahasındatartışılan "gelişme ve değişme" probleminin hukuka akseden kısmıdır.Araşt ı rm ac ı bu ça l ışmas ında, İs lam Huk uku'nun, değ işen hayatşart lar ına ayak uy durm a, dal ve bud aklar ıyla değiş irken, kö k vegövdesi i le aynı kalma kabiliyetini incelemiş, açık, sağlam ve delil lerlegüçlendirilmiş sonuçlara varmıştır.

Mecel le 'nin umûmî kaideleri iç ine bi le girmiş bulunan "ezmânın

tebeddülü ile ahkâmın da tegayyüre uğramasının inkâr edilemeyeceği"gerçeği, eskiden yeniy e yörü ngesin den saptır ı lmış, değişmenin gerek

mâhiyeti ve gerekse konusu üzerinde çel iş ik f ikir ler i leri sürülmüş,

uygulamalar yapılmıştır. Bu eserin açık ve seçik olarak ileri sürdüğü

ve biz im de kat ı ldığımız tezini şöyle özet lemek-mümkündür: İnsan

Al lah ' tan müstağni , kendi kendine yeter l i deği ldir . İman ve ibâdet

konu larında olduğu gibi dünya işlerinde de O'nun irşâdma, işâretine

m uhtaçt ır . İnsan kendi yeters iz bi lg i kaynaklar ına da yanarak i lâhî

b i lg iy i sorgulayacak yerde , onunla kendi b i lg is in i sorgulamak

duru m und adır. Genel ve özel mâ nâlı , çerçevel i binlerce âyet ve hadis,

evrensel ve zam an üstü hük üm ler ve kaideler ile bölgeye ve zam ana



bağlı olanları birbir inden ayırma imkânını ve ışığını da vermektedir.

Ya pılac ak şey bu ışığın alt ında olay ve olguları incelem ek, bu nlarai lâhî irâdeye ve beşe rî bün yeye uygu n elbiseler giydirme ktir . Elbiseeskir veya bün ye değişirse, gerek en değişikl iği ya pm ak , yine i lâhîirâde gereği olacaktır.

Araşt ırmacı tarafs ız b ir yaklaşım ve i lmî araşt ırma metodlar ını

kul lanarak konusunu iş lemiş, aşır ı l ık lardan uzak, i l im ve d înin

birlikte destek ledikleri sonuç lara ulaşm ıştır. Ken disini teb rik ediyor,

daha nice başarı l ı eserler için ona, Cenâb-i Mevlâ'dan feyiz ve inayet

niyaz ediyorum.

Hayreddin KARAMA N



Ö N S Ö Z

Allah Teâlâ İslam'ın yürürlük ve bekâsını iki esasa bağlamıştır :Cihâd ve f ıkıh (Tevbe 9/122). En büy ük cih âd ın da Ku r'an ' layap ılmas ını beyan bu yurm uştu r (Furkan 25/52). Fıkıh ise, her zamanve meka nda İslam'ı canlı ve yaşan abilir kılma bilgi ve melekesidir.Her an bir şanda ( işde, tasarrufda) olan Allah'ın ( Rahman 55/29 )ka dîm kelâm ı da öylesine canlı ve tazedir. He r can lı gibi, ya şan ılanher zam an ve m eka nda farklı görüntülere sahiptir.

Geçm işte fukaha , İslam 'ın vahye daya lı kayna klarını kendiortamlarına uygun şekilde anlam ışlar ve elde ettikleri onlara aitgörüntüleri kitaplara dercetrnişlerdir. Bunu yaparken amaçlan , neyür üye n hayatı durdurm aktı , ne de i lâhî vah yin taze ve canl ı l ığımdondu rma ktı. İlâhî vah yin ışığı altında yetişen akıl lan ve kendilerindeoluşan ict ihad melekeler iy le , yürüyen hayattan kopmadan Îslamîahkâmı yürürlükte tutmaya çalışmaktan başka amaçları yoktu. B uamaç doğrul tusunda kat ı ve donukluktan uzak örnek b ir tavı rsergilemişlerdi.

İs lam' ın hukuk nizamı iç in ideal kabul ed i leb i lecek o lan budönemden sonra nice asır lar geçmiştir . Bu uzun dönem içerisindehayat hiç durmamış, sanayi devrimine kadar durağan bir seyir takipetmiş, sanayi devrimi i le baş döndürücü bir hıza kavuşmuş, kısacapek çok şey değişmiştir. Buna karşı; zamanla, aynı canlının ayn ayrıdönemlerle çekilmiş resimlerinin farklı l ığı kadar farklı olması gerekenİs lam f ıkh ı hemen hemen hep esk i ha l i y l e ka lmaya mahkumbırakılmış; beden değişmiş ama elbise, pabuç aynı kalmıştır. Tabi budurum faz la yürüm em iş ve İs lam huku kunun yaşanı lan hayattan ya



kısmen ya da tamamen uzaklaştırılmasına sebebiyet vermiştir.

Bugünün islam hukukçularının yapması gereken şey - tıpkımüctehid imam ların yaptığı gibi - özellikle de kollektif çalışmalarla,yaşayan İslam toplumunun -eğer varsa tabii- mevcut ölçelerineuygun ilâhi ma lzemelerden (kitap ve sünnet) yeni elbiselerhazırlamak, onların ihtiyaçlarına gerçekçi çözümler bulmak veböylece İslam'ı yaşan ılan hayata hâkim kılmaktır. Eğer halihazırdamevcut bir İslam toplumu yoksa, onun yetiştirilmesi için ka fayormak, gerekli çabayı göstermek, gerekiyorsa nihâî hedefeulaştıracak süreci hızlandıracak ara çözümler önermek ve bun ların

kalıcı özellik arzetmem esi için gerekli önlemleri almaktır.Kısaca arze t t iğ im iz bu değer lendirme karş ıs ınd a tez im iz in

konusunun İ s lam hukukundak i önemi o r tadad ı r . Fıkhın hayatlabirlikte yürüm esi ve hq.yata İslami değerlerin hâkim kılınabilmesi için,

fakihin sürekli hayatla ilâhi kaynak arasından faal rol oynam asıgerekmektedir. Seleften nakledilegelen ve çoğu kendi devirlerinin örf-âdet, sosyal ya da fizikî çevrelerinin gereklerini yansıtan cüzî vetatbikî hükümleri ezbere bilmek , İslam'ın yürürlük ve bekâsı için

gerekli olan fıkıh değildir. Gerçek ve gerekli olan fıkıh, değişmezesasların, genel çerçevenin muhafazası şartıyla, ilâhî vahyinterbiyesind e yetiştirilip geliştirilen akıl ve melekelerin kullan ılarak

farklı problemlere farklı ve İslam'ın genel esprisine uygun çözümlergetirebilmektir. Bu bir ic t ihâddır ve bu bağlamda " a h k a m ı ndeğişmesi" ict ihâd müessesesinin çal ışt ır ı lmasının tabi î b irn e t i c e s in den baş ka bir şey deği ldir . Eğer biz tezim izin adına"Ah kam ın D eğ işm es i " ye r in e "Ta tb ik î İ c t ihâd" ya da " İ s lamHukukunun Hayat iye t i " i s imler in i verseydik , tez in muhtevas ında

değiştirilecek fazla bir şey olmazd ı.İslam 'ın hay atiyeti i le i lgil i olan bu yak ın alakası, tez kon usu

olarak bu m evzuy u seçm em izin esaslı sebebini oluşturur. İkinci birsebeb de, iyi niyetlerine in anm ak istediğimiz ba zı çevrelerin, İslam 'ı ve

onun huku k nizamını pek iy i b i lmem eler i, kon unu n boyut lar ın ınfa rk ında o lmam alar ı yüzü nden , mese ley i "aklın dine tahkimi"noktas ına kadar götürmeler i şek l inde tece l l î s in i gös teren yanl ışanlam a ve yorum ların mevcudiyeti olmaktadır.

Böyles i önemli bir konuya beni yönlendiren, a l t ı y ı ldan fazlazam and an ber i kendis inden yakın dan is ti fade e t t iğ im dan ışma n



Hocam Saym Doç . Dr . Hayredd in KARAMAN'a büyük minnet ve

şükran borçluyum . İctihâd üzerinde uzun yı l lar kafa yorm uş, değerliaraştırmalar yapmış konuyla i lgi l i pek çok münakaşalara girmiş veİs lam' ın değer ö lçüler in in hâkim o lduğu bir nesl in yet işt i r i lmesiuğrunda pek çok çabalar sar fetmiş, eser ler vermiş ve bu gayesinigerçek leşt i rme yo lunda büyük ö l çüde başar ı l ı o lmuş b i r İ s lamhukukçusu sı fat ıyla çeşit l i münasebetlerle ortaya koyduğu düşünceve mülahazaları , get irdiği yorumları bizim esasl ı dayanak ve haraketnoktalarımızı oluşturmuştur.

Bu arada, okutman lık imtihanlarına ka tılmam da yardımcı olmak

suretiyle, tezin hazır lanması için gerekl i uygun ortamın teminindegösterd ikleri i lgiler ini asla unu tma yaca ğım değerl i hoc alarım M .Ü.İ lâhiyat Fak ültesi deka nı sa ym Prof. Dr. Sal ih TU Ğ ve Prof. Dr.Fahrett in ATAR'a, f ikir lerinden devamlı ist i fade ett iğim fakütemizindeğerl i hocalarına, k ıymetl i yazı lı tenkitlerini lütfeden jü ri ho ca lanmProf. Dr. Mustafa UZUNPOSTALCI ve Doç. Dr. Mehmet ERKAL'a, tezitamamen ya da kısmen okuyan ve değerl i katkı ları bulunan Doç. Dr.İ . Kafi DÖ NM EZ'e arkadaşım Dr. Vecd i AK YÜ Z'e Cum huriyet SavcısıAhm et FIRA T'a teşekkür etmek benim için hem bir vefa borcu hem de

bir şeref olacaktır.

Keza tezin basımını üstlenen M.Ü. İ lâhiyât Fakültesi Vakfına veneşriyâ t m üd ürü Me hm et Kı l ıç 'a, dizgi ve tashih sırasında bü yü kemeği geçen M. Esad ve öğrencilerime teşekkür ediyorum.

Hatalarımın iyi niyetle karşı lanacağım um uyor, bu çal ışma mın.mil let im ve İslam âlemi için yara rl ı o lma sını Yüc e Al lah 'tan n iyazediyorum.

Mehmet ERDOĞAN

ÜMRANİYE-1990



KISALTMALAR

age adı geçe n eseragm. adı geçe n ma kale

AÜ İFD An kara Üniversitesi İ lahiyat Fakültesi DergisiAÜ İFD Ata türk Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi

(as.) . (Aleyhi's-selâm)

b. bin

bkz bakınızc. ..... cilt

Ç. çoğuluH Hicriİlk. hakkındaHz. . Hazret-i

İ. İslamİ A . İs lam Ansiklopedisiİst İstanbul

İÜHF M İstanbul Üniversitesi Hu kuk Fakü tesi Mecm uasıMÜ İFD Marm ara Üniversitesi İ lahiyat Fakültesi Dergisi

s. sayfasa. sayıthk tahkiktrc tercüme

ty. tarih yokvb. ve benzerivd. < ve devam ı

yy. yer yok



G İ R İ Ş

I -KONUNUN BELİRLENMESİ

Gö rebi ld iğ imiz kad ar ıy la , "Kavâ id" k i tap lar ınd an i lk kez" M e c â m i " d e 1 ye r a l an ve n ihaye t Mece l l e ' de 39 . maddedetercümesini bu lan bir kaide vardır:

Ezmânrn tagayyuru ile ahkâmın tagayyuru inkar olunam az."2

Aca ba olum suz bir üslup taş ıyan bu ma dded e kasd edi len"ahkâm" dan maksat nedir? Madde her hangi bir kayıt tanımaksızınbü tün hükü mleri kapsamak ta m ıdı ı? Yoksa , her ne kadar mad dedebir kayıt bulun masa da, erbâbm ca bi l inen parantez içerisinde bazıkayıtları va r m ıdır?

Eğer ahkâm değiş iyorsa, bu sadece zamanın değ işmesine mibağlıdır? Ah kâm ın değişmesinde etkin başka am iller de var m ıdır?

Konu i le i lg i l i yaklaşımlar nelerdir? Kâidenin i lg i alanında bir

ge l işme o lmuş m udu r? Konu zamanla fark l ı boyut lar kazanm ışrnıdıı?

Bu girişte konu ile ilgil i yaklaşım ları lesbit etm ek istiyoruz. Ön ceMe ce l l e 'n in kaynak ve şe rh l e r inde i f ades in i bu lan fuk ah ân myaklaşımını ortaya koyalım.

Bu iş iç in, gerek M ecel le 'nin kayn ağı M ecam i 'deki3 ve gerekse

1 Hâdimî , Şerhu Mecâmi ' , 328 .

2 M etn i : i ık ;^ ' js*~t f l ^ * ^ j~>u J^J 1f Kâ ide n in da ha önc ek i i f âde l e r ihakkında bkz . Tez metni , 102,.

3 Hâdimî , Şerhu Mecâmi ' , 328 .



diğer şerhlerdeki4 izahları içermesi sebebi i le Al i Ha yda r Efen di 'ninilgili madde şerhini arzetmemiz yeterli olacaktır:

"(Ezmaıım) tebeddül ve (tagayyuru ile) örf ve âdete binâ edilmişbulunan (ahkâmın) yani cüzî hükümlerin tebeddül ve (tagayyuruinkar o lunamaz. ) Zira zaman değişt ikçe insanlar ın iht iyaçlar ı ,halleri, örf ve âdetleri, istimalleri de değişeceğinden, delile dayanmay ıpörfe bina edilmiş bulu nan cüzî hük üm ler de değişir. Kü llî (genel)hüküm ler her durumda bak î olup değişmez. Bu tü r " ihtilâf-ı zemânî"zamana bağlı ihti laf i le " ihtilaf-ı burhânî " deli le ve hüccete dayalı

ihtilaf arasım kavrayıp ayırmak hayli dikkate muhtaçtır.""Bu madde M ecâmi'de :j U j V I jJCJ ^l ^V I jJü V şeklinde z ikredilen kaidenin

tercümesidir. Şârihi (Hadimi) emkine (çevre , yöre ) ve örfün değişmesii le de ahkâmın değişeceğini zikrederek demişt ir ki : Bir kimseRamazanda mescide bir mum gönderip yakı ldıktan sonra üçtebir ikalsa, o kim senin açık izni olmadıkça, im am ve müe zzin arta kalanmumu alamazlar. Eğer o mevkide açık izni olmaksızın almaları örf ise,o takdirle alabilirler. Demek oluyor ki, söz konusu arta kalan mumun

alınm ası örf ve âdet olan beldede alınm ası helal, böyle bir örf ve âdetinbulunmadığı yerde alınması ise haram olur.5 Bu örnek emkine (yöre)nin farklı l ık göstermesi i le ahkâmın değişmesine misaldir. Bu meseleMecelle'de zikredilm iş değildir."

"Örf- i hâs i le genel hüküm sabit olmıyacağı" 6 cihet le sözkonusu mumu gönderenin açık izni olmaksızın "arta kalanın görevlilertaraf ınd an alınması bir yöred e örf olsa, bun a dayan ılarak aynı örfünbulun mad ığı diğer yörelerde söz konusu mu m alınam az."

"Zamanın değişmesi i le hükümlerin değişmesi örneğine gelince;eski hukukçular ımıza (mütekaddimîn 7 ) göre, satın alınacak evinönced en bir odasını görm ek yeterli idi. On dan sonra söz konu su evisatan müşter i iç in, diğer odalar ı gördüğünde görme muhayyer l iğ i(h ıyâr- ı ru 'ye t ) yoktu . Daha sonraki hu kuk çular ım ıza (m üte-ahhır în 8 ) göre ise almadan önce her bir odasını görmedikçe, görme

4 Bkz . Mes ûd Efendi , Mir'ât-ı Mecelle, 24 ; Baz , Se l im Rü stem, Şerhu'I -Mecelle , 36 .5 Bkz . İbn Nüceym, Eş bâ h, 1/129 .6 Bkz . İbn Nüceym, Eşbâh, 1/134.7 Şem su ' l - e imm e Ha l vân î ( 456/1063 ) den öncek i f ı k ıh â l im l e ri .8 Ha l vâ n î ' den Hâ f ı zudd in Buhâ r î ( 693/1 293 ) ye kada r o lan l a r .



mu hay yerl iğ i devam eder. Önceki ler le sonraki ler aras ındak i bu

farklı l ık, deli l ve hücce t üzerine dayalı ihtilaf olmay ıp, aksine inşaathakkındaki ör f ve âdet in farkl ı l ığ ından kaynaklanmışt ı r . Öncekihukukçular ımız zamanında ev ler in her odası aynı biç im üzerineyapı lage ldiğ inden, bir odasını a lmadan önce görmek, diğer ler inigörmey i g e rek t i rm iyormuş . Sonra la r ı e v l e r in oda la r ın ın fa rk l ıyapı lması âdet olduğundan, bir evin bir odasını görmek diğer odalarıgörmeyi gereksiz kılmamıştır. Am a bu konuda küllî (genel) hüküm - kisatm alınma am acına göre alma n m al hakk ında yeterl i bi lg i e ldeetmekten ibarettir - değişmeyip, sadece bu küllî hükmün olaylaratatbiki işi zamanın değişmesi ile değişir. Nitekim Mecel le 'nin 244.maddesi de buna bir misal o lur. Şöy le ki , söz konusu maddehü km ün ce Mece l l e te l i f o lund uğu s ı rada m ec id iyen in yer ineaskatlarından olan kırklık ve ikilik verilemezken şimdi veril ir."

"Şâhitlerin giz l ice ve alenen tezkiye olunması, vakıf malı i leküç ük çocuğun m alını gasbedip kullanan kimse üzerine her durumd am en faatin tazm ini yan i emsa l ücret gerekm esi de bu kâide üzerinete ferru eden mesele lerdendir . Şöy le ki : İmâm-ı Azam zamanında

insanlar iyi halleri i le bil indiklerinden, hasım itiraz etmedikçe, malîkon ularla i lgi li şâhitl ikte, şahitlerin tezkiyesine gere k olma dığı ictihâdedi lmiş iken, îmâm eyn (Ebû Yusu f ve Muha mm ed) zamam daha sonraolmak hasebiy le , bunlar insanlar ın g idişat ında değ işme ve yalanmüşhade etmiş ler , dolay ıs ı i le şahidler in g iz l i ve a lenî tezkiyeed i lme ler in in lüzumuna kani o lmuş lar , bu doğrul tuda i c t ihâdetmiş lerdir . Fetva da îmâmeyn'nin görüşü üzer inedir . Mecel le 'nin1716. maddesi de bu şekilde düzenlenmiştir."

"Nitekim gasb halinde, menfaatlerin tazmini söz konusu

değilken, sonra gelen hukukçu lar (müteahhırîn) insan ların yetim vevakıf mallarına olan tecavüzlerini müşahade ettiklerinden, gayrımeşru hırs ve arzularını kesmek için bunlarda, tazminatın gerekliliğiile fetva vermişlerdir. 596. madde de bu şekilde yazılmıştır."

"Zamanın değişmesi i le değişen ahkâm örf ve âdet üzerine kuruluolan hükümlerdir . Nass i le sabit olan hüküm değişmez. Zira nassörften daha kuvvet l id ir . Çünkü nassm bât ı l üzer ine o lması as lam uh tem el değil iken, örf bâtı l üzerine olabi lir. Ba yram gecelerindekand i l v e m u m l a r ı n m ez a r l ı k la ra ç ı ka r ı lm a l a r ı, z am an ı m ı z



insan larının âdet i o lmu ştur. İnsanların eski zam an dan beri fâsit

alışverişleri teamülleri, bu cü m leden olarak kap vb. içerisinde satılanşeylerde, kap iç in tahminî b ir miktarın (dara) düşülmesi, alt ın vegümüşün veresiye (nesîeten) ve fazlalıklı olarak (mütefâdılan) satımıve benzerleri fâsit ve bâtıl akitleri yapageldikleri, gıybet gibi haramlaraülfet ler i ve buna benzer türlü türlü günahları al ışkanlık hal inegetirm eleri bir gerçektir. Bu tür haramlar alışkanlık ve teâmül halinegeldiğinde helal olur denilmesi batıldır ve buna inanılması - Allahkorus un - dinin ve iman ın tehlikeye sokulmasını gerek tirir."9

Şerhin ö zet i:

- Nass ile sabit olan hüküm değişmez,

- Küllî hükümler değişmez.

- Delile dayanmayan, örf ve âdete müstenid hükümler değişebilir.

- Bunlar cüzî hüküm lerdir.

- Değişmede etkin o lan amil ler: Zaman, zemin ( emkine, çevre,yör e ), örf ve â detten ibarettir.

İkinci yaklaşım:

Dah a önce i fadesini k ısme n Tüf i ' lerde (716/13 12) bu lan 1 0 ve

asrımızın başlarında kendisini iyice gösteren bu yaklaşımı tesbit için

Celal Nuri (İLERİ) ' nin İctihâd Me cm uasınd a yer alan ^Jû ^So V

j U j V I jJCJ flSo-VI baş lıklı yazısın dan alıntılarda bulu na cağız.

" . . . Ahk âm , zemin ve zam an i le her vakit, belki her dakika

değişir.Dü nyada , tar ihte b ir hu kuk norm unu n değ işmeden kald ığ ı

görü lm e-m iştir. . .. . Ka nu n, ihtiyacı dü zenlem ek için tedvin edil ir,

yoksa ihtiyaçlar eski kanuna uydurulmaz.

İş te b iz âc iz müslümanlar , çekme- i tme kanunu kadar güç lü ,

hesap i lmi kanunlar ı kadar sağ lam o lan bu değ i şme kanunuanlayamamışız .

Dünyada her hükmî kaide değişir. Bunu n bir mü stesnası vardır.

O da jU jV l JJ>.S> ^LSUVI JJÛ JJJ "I hükmî kâidesidir.9 A l i Hay dar , Düre ru ' l - hukkâm, 1/102 .

10 Bkz. Tez metni, 97 vd .



1I! Aklen, naklen hülasa nas ı l düşünecek o lursak görürüz k i ,

| insan lar, m illetler gibi ihtiyaç kanun ları da ihtiyarlar, eskir nihâ yeti ölür, gider...

Beşeriyet ölmez, çünkü her an a hkâm ve kanu nları değiştirir.

Müslümanlarda ist ibdad zamanlarından kalma bir âdet vardır :

Şerî kanunları kıyamete kadar gidecek, beşer hayatım düzenleyecek

zannederiz.Fa kat han gi şer î ka nu nlar ? . CıUj^ ' JJCJ j.l£>VI ^Jü ^SUJ V

gibi küllî kaideler. Yoksa tatbikat değil.Fikr imce İs lâm nas ı l baht iyar ve müref feh o lursa , hangi

kanunların tatbîki ile yükse lir ve tekâm ül ederse, o kanun lar işte asılİs lâm kanunlarıdır . Yoksa on asır evvel dört mezhep imamlarınınortaya koyduklar ı ve vâkıa kendi zamanlar ında İs lâm seâdet inegaran tör olan ahkâm, bug ün bize lâzım olan İslâm fıkhı değildir. . .."

Celal Nuri 'nin f ikirlerine istinâden ortaya koyduğumuz bu ikinciyaklaşımın öze ti:

- Ah kâ m zemin ve zam an ile değişir.

- "Değişme k âi de si" hariç her hükmî kaide değişir.

- De ğişm eden küllî kâideler istisnâ edilemez.

- K ıyamete dek beşer hayat ın ı düzenleyecek şer i kanunlarjU jV l jJcLj jJ û V gibi külli kaidelerdir.

- İslâmı yücelten h er kanu n asıl islam kanu nud ur.11

Bazı modern hukukçularımızın konuya yak laşım ları:

Modern hukukçularımızın konuya yaklaşımlarını tesbit için Ord.

Prof . M. Reşit BELGESAY'm "Mecel le" nin Küll i Kaideleri ve Yeni

Hu ku k" adlı ma kalesine istinad ediyoruz.

Belgesay , "kül l î kâidelerin tabi î hukuka ve modern hukukunhayl i münakaşalardan ve tekâmülden sonra ulaştığı prensiplere son

de re ce uygu n luğu nu " be l i rt i r v e konu m uz la i lg i li m add ey i

"Kanunların Zam anın İhtiyacına Uygun luğu" başlığı altında inceler:

"Ezmanın tagayyuru i le ahkâmın tagayyuru inkar o lunamaz. "

Zam anla mevzû b ir hü küm kendi kendine değişebilir.

Ka nun lar insanların ahlâk, i t iyat ve ihtiyaçlarını göz ön ünd e

11 Bk z. Celâ l Nûri, "L â y ü n k e r u . . . " , İc t ihâd Mecmûası, sa. 67 ; Hatiboğlu, "İslamınAktü el Değeri Üzerine", Islâ m î Araş tırm ala r, sa. 1, s. 11-14 .



tutarak hükümler kor . Hiç b ir kanun ebedi b ir haraket düsturuolamaz. İnsanların ahlak ve it iyat ları değişince, bu it iyat lar nazaraalınarak konu lmu ş hük üm lerin de değişmesi zarurî olur.

İs lâm doktor lar ı i lâhî hükümler in de zamanla değişebi leceğif ikrindedir ler. Şu var ki, insanların tabiî haklarını koruyan nadirkanunlar ve kâideler, ilâhî emirler zamanla değişemez.12

Burada, herhang i b i r kay ı t get i rmeksiz in " İs lâmda hükmünzamana göre değişeceği esasının kabul edi ldiğini ! ' söyleyen ve bugörüşün de "Her devrin hükmü ayrıdır. " şeklind e tercü m e ett iği

"evrimi kabul eden Kur'ân âyet ine" 13 dayandığ ını söyleyen, y ineaynı çevreden Necib Bilge'ye de bu kısa atıfla 14 yetinilecektir.

Modern hukukçularımızın yaklaşımlarını özetlersek :

- Küllî kaidelerin yük sek h uku kî değerleri vardır.

- Ahlâk, itiyat ve ihtiyaçlar değiştikçe kanunlar da değişir.

- İnsanların tabiî haklarını koruyan nadir kanunlar ve kâideler,ilâhî emirler zam anla değişmez.

Bun ların haricinde konuya daha farkl ı açı lardan yaklaş anlar davardır. Bunlara ileride temas edilecektir.

Genel değerlendirme ve problemin vazı:

Yu kar ı da su ndu ğu mu z i z ah l a r d an da an l aş ı l a cağ ı ü z e r e

"ahkâmın değişmesi" konusunda, hukukçular ımız f ik ir adamlar ımız

arasinda bir görüş birliği yoktur.

"İslâin hukukunda değişme" problemi karşısında genelde üç çeşitfikir cereyam vardır:

1- İslâm hukuku nasslara dayalı hükümleri i le beşer hayatını

ilelebed tarizim etmeye muktedirdir, değişmeye ihtiyacı yok tur.

2-İslâm hu kukî gelişmelere intibak şartı i le dünyevî ve âlem şum ül

(evrensel) vasıftadır.

3 - İslâm sadece iman ve ahlâktır . Hukuk sahasında din olarak

12 Belgesay, Mecel le 'nin Kül lî Kaideleri ve Y e n i H uk uk " , 1ÜHFM, c .XI I , sa . , 2-3 ,1946 , s.562 -608 .

13 Ra'd 13/ 38 . Ay et me tni : { oUS" JSU)14 Bilge, Hukuk Başlangıc ı , 18."



yeri yoktur.15

Son görü şün tezim izde kon u etiğimiz değişme i le i lgisi yoktu r. B ugörüşe göre " i l g â " söz konusu dur. Dolayısıyla problem imiz içerisinepek girmeyecektir.

Mece l l e şâr ih l er inde örnek ler in i bu lan b i r ince görüşe göredeğişm enin sahası sözü edilemeyecek kadar dardır ve:

1 - Hakk ında nass bulunmaya n,2 - Küll î olmayan,

3 - Örf ve âdete müstenid olan hükümlere mahsustur. Nitekimsürekli tekrarlanan bir kaç örneğinden başka örnek de yoktur.

Oysa tatbikatta, nazariyâtla ters düşen pek çok örnek, uygu lamam evc uttu r. Bu nlar naza riye ile nasıl telif edilecektir.

İkinci görüşe göre de ğişmenin varl ığı gerçek; huk uku n hayatiyet ive evrenselliği için zaruridir. Ancak:

- Değişmeden kastedilen nedir?

- Değişmenin boyutları ne olacaktır?

- Değişm e " ilâhî hu ku k" olma özelliği ile nas ıl telif edilecektir?- Değişm eyen değerler, doğrular, iyiler yo k m ud ur?

- Mevcut konumdaki her değişme, hukukta da değişmeyi gerek-t i recekse, sonun da i lâhî b i r huk uk yer ine " beşer î b i r huk uk"aulaşı lmayacak mı?

- İs lâm hukukunun, İs lâm toplumunu ulaşt ı rmak istediğ i b i r .gây esi yok mud ur? Yoks a her yeniye boyun eğen ve o lduğu gib ikab ullenen bir yapıya m ı sahiptir?

- Zam anın ihtiyaçlarına ce vap verebilecek özelliklere sahip midir?

- İhtiyaçlar, bu nların yen i boyutları , ortaya çıkan yen i prob-lemlerin türleri nelerdir?

- Bu problemleri ortaya çıkaran etkenler nelerdir?- Değişme bakımından İslâm h ukuku nun yapısı nası ldır?

- Değ işmey e kapalı gözük en h ususiyetleri va r mıdır?

- Değişm eye mü sait olduğunu gösteren özellikleri nelerdir?

- Kaynak lar açısından yeterl i midir?

- Kay nakların m âhiyeti ve bağlayıcı lıkları nasıldır?

- Değişme saha sı neler olacaktır?

- Değişme sahasım belirlemede hangi yollara başvurulabilecektir?

- Değişmen in geçmişte m üşa had e edilen şekil leri neler olm uştur?

15 Hat ibo ğ lu , " İslam ın Ak tüel Değ eri Üzerine", 24 .



- Değişmelerde etkin olan âmiller nelerdir?- Değişm eler karşısında alm an tavır ve neticeleri neler olm uş tuı?

Bu ve ben zeri problem ler tezimizin konu sunu teşkil ede cek ve üç

bölü m içeris inde^ incelenm eye çal ış ılacakt ır . Tez imizd e naza r iyeye

olduğu kadar uygulamalara da istinad edilecektir.

H - K A Y N A K L A R

" İs lâm hukukun da değişme" konusu, b ir problem olarak eskikayn aklarım ızda bulun m am aktad ır. Tesbit edebildiğimiz kad arı i le,i lk kez İbn Abd isselam 'm talabeler inden o lan Mısırl ı Mâ l ik i fakihiEb û' l -Ab bâs Ahm ed b. İdris el- Ka râfî (604/1285) "Envâru' l -burûk f ienvâ ı ' l - f u rûk " adlı eserinde, örf ve âdete dayalı hükümlerin, örfündeğişmesi i le değişeceğinden söz etmiş ve pek çok fukahâmn bundangafil olduğuna dikkat çekmiştir.16 Karalı aynı konuya "el-İhkâm" adlıeserinde de değinmiştir. 17

Karâf î 'den sonra gelen İbn Kayyım (751/1350) ise " İ ' l âmu ' l -muvakkıîn" adlı eserinde, bir fasıl açarak, fetvanın zamana, mekana,du r u ma , n i y e t v e âde t e g ö r e d eğ i ş eb i l e c eğ ind en , f a r k l ı l ı karzedeceğ inden bahsetmişt i r .1 8 İbn Kayyım bu fasl ı i le, konuyu elealan zam anım ız mü el l if leri iç in önemli b ir kay na k o lmuştur. 1 9 İb nKayyım aynı konuya kısaca "İğâsetü' 1-lehfân"2 0 ve "et-Turu ku' 1-hukmiyye" 21 adlı eserlerinde de temas etmiştir.

İ ' lâmu' 1 -muvakkıîn' de açt ığı fasl ın "çok önemli olduğunu, bu

konudaki cehalet yüzünden büyü k yanlışlıkların yapıldığını"be l i r tmes ine rağmen İbn Kayy ım, değ i ş ik l ik t en maksad ın neo lduğunu, değ işmeye neden o lan durum (hal ) ve zamandan ne

16 Karâlî, Furûk, 3/162, 288.17 Karâlî, İbkâm, 84 vd., 231 vd .

18 İbn K a y y ım , İ ' i â m , 3/ 3 vd . Fa s l ın ba ş l ı ğ ı : j Jû J_ai

aMj*)! j o U I j JlyVl j İSU'VI j ii.jV l jŞ s ^ j

19 Me sela bkz. Deval ibi , Medhal, 319 ; Mahm asan î , Felsefetü't-teşrî , 220 ; S .Sa l ih ,Mealim, 62, Kardâvî, Hasâis, 246.

20 İbn Kayyım, İğâse, 1/488.21 İbn Kayyım , Turuk, 18.



kastettiğini - açıklaması gerekirken- açıklamamıştır.22

Hem sonra îbn Kayyım'm İ ' lam' da söz konusu ettiğ i " fetva" dır.Fetvâmn müsteft înin hal ine tabi olduğu, dolayısıy la izafî l ik arzettiğ i

de bil inen bir husustur.

Konu, daha sonra Ebü İshâk eş-Şâtıbî (790/1388) taraf ından

"e l - Muvâ fakât " ta, yine âdetlerin değişmesi i le i lgi l i olarak ele

al ınm ıştı , r. 2 3 Aynı as ırda yaz ı lan furu ki taplar ında 2 4 da yer yer

gözükmeye başlayan " zamanla ahkâmın değ işebi leceğ i " konusu,

nihâyet ilk kez "Mecâmi" de (Müe llifi Ebû Said Hâd imî: ö. 117 6/1766)

küllî kâideler içerisinde menfî bir uslupla JJCJ ^ISo-VI ^Jû J^J Y

şekl inde bir kâide o larak yer a lmışt ı r . 2 5 Hâdimî ' nin(1192/1778 ) şerh s ıras ında verdiğ i misal ler ise , İbn Nüceym' in(970/1563) Eşbâh'ından alınmıştır ve "Âdet muhakkem dir." kaidesineverilen misallerdendir. 26

940/1534 de ve fat eden İbn Kemal Paşa (Kemal Paşazâde )tara fınd an da kon uya dair bir risâle yazı lmıştır. Çeşit l i r isaleleriiçerisinde yer alan yazm a halindeki "Risâle fi' l- ihtilâf ellezî yenşeu aniht i lâ f i ' l - asr " 2 7 , isminden de anlaşı lacağı üzere, Hanefi imamları

a r a s ı n d a k i z a m a n f a r k ı n d a n k a y n a k l a n a n b i r k a ç m i s a l iiçermektedir.28

K o n u n u n Mecel le sonras ında, zaman ımıza kada r u laş t ığ ıboyutlar, ise ortadadır.2 9 Ahkâmın değ işmesi konusu art ık, İs lâmhukukunun bir asırdan beri süren önemli bir problemi olmuş ve birçok m akalelere konu teşki l etmiş, usûl ve m edh al (hukuka giriş)türünden kitaplarda yer almaya başlamıştır.

Zamanımızda İs lâm hukuku i le meşgul o lanlar ı ig i lendirdiğ ikadar, diğer müslümanları da yakinen i lg i lendiren bu denl i önemli

problem in, klasik kayna klarımızda yer almayışının sebebi ne olabil ir?Bu nu n tesbiti bizim için gerçekten önem lidir

İs lâm hukuku Medine devr inin başlangıc ından i t ibaren dahamü kem m ele doğru sürekli bir gelişme göstermiştir. Vah iy dönem indeki

22 A yn ca bkz . Bûtı", Davâbıtu ' l -maşlaha, 292.23 Şatıbı, Muvâfakât , 2/284.24 Bkz. Tez metni, 102 .2 5 H âd i m î , Şerhu Mecâmi, 328.26 Bkz. İbn Nüeeym, Eşbâh , 1/134.27 Süleym âniye, Lâlel i, 3645 /30, v. 214 b - 216 a.

28 Bu misal lere tezimiz içer isinde ye r yer at ı f larda bulun ulacak tır .29 Bkz. Kara, Türkiyede islamcılık Düşümcesi, 1 / 432.



nesh v e t ed r i c e r i â y e t p r ens ip l e r i bu nu n mü şahhas b i r e r

göstergeleridir. H z. Peygam ber'in (as.) vefa tı i le vahiy sona erm iş, îslâmhuk uku nazariye, genel prensipler, genel kâideler ve hed ef belirlenm esi

açısından tamamlanmış bulunuyordu. Fet ihlerle bir l ikte çok kısa birsüre içer is inde, İs lâm devlet inin hudut lar ı a labi ld iğ ine genişlemiş,çeşit l i kültür ve medeniyet ler le karşı karşıya gel inmiş, ikt isadî refah

artmışt ı . Bütün bu ânî gel işmeler bir çok düzenlemeleri gerektirmiş,içt imaî yapıda, idar î , asker î , mâl î konularda yeni yeni müesseler in

ihdasım zarurî kılmıştı.

Pek d i râyet l i ve henüz vahiy devr inde iken b i rçok konudadüşünceler i inen âyet ler le uygun bulunan 3 0 ve hukukî yapı ver i lenHz. Öm er gibi hali feler sayesinde, İslâm hukuk u bu hızl ı değişm e ve

ortaya çıkan ihtiyaçlar karşısında büyük bir tevsî kabiliyeti göstererekevrenselliğini ortaya koymuş, böylece takâmül süreci devam etmiştir.

Müctehid imamlar devrine gel indiğinde, İslâm devlet i en güçlü,

dönemini yaşıyor ve bu güçlü devlet te, sürekl i İs lâm ikt idar ınınegemen o lduğu ve hep daha mükemmele doğru gel işme gösteren bir

süreç içer is inde o luşan İs lâm hukuku uygulanıyordu. Müesseseler

o luşmu ş, yaba ncı m edeniyet ler le yapı lan kültür al ış- ver iş i bü yü kölçüde tamamlanmıştı .

İşte böylesi b ir ortamda müctehid imamlar , b ir vâkıa o larak

içinde bulun duk ları huk ukî yap ıyı ele al ıyor, sistem atize ediyorlar,gemlend i r i yo r la r ve ne t i cede bun lar t edv in ed i l i yo rdu . On larkendi ler inden çok önce baş lamış ve büyük ö lçüde tamamlanmış

hukukî yapıdaki değişmelere hüküm ler in değişm esi deği l, huku kunteessüsü gözü i le bakıyor lardu. Bunun en açık del i l i , âyet ya da

hadislere ters düşen bazı uygulamalar ın genel kabul görmesi , buuygulamalar ın ası l te lakki edi lmesi ve mesnedler inin daha önceki

hükm ü neshe tmiş o lacağı iddiasıd ır . Mesela Hz. Öm er ' in tek laf ız laver i l en üç ta lak ın üç say ı lması i l e i l g i l i , i s t i şare net ices indegerçekleşt irdiği uygu lam aya böyle bir izah get ir i lmekted ir.31 Nitekim

müellefe- i kulûba zekattan pay ayrı lmaması şeklinde gerçekleşt ir i lenuygulam ayı da "nesh" telakkisi i le açıklam ak istiyenler olmu ştur. 3 2

İslâm hukukunun tekâmül sürecinin gerçekleşip her şeyin rayına

30 Muâfakâ t - ı Öm er hk . bkz . İ bn Kayy ım , Turuk, 30.

31 Bkz . B i lmen, Kâmûs, 2/209 ; Şelebî , Talîl,317.32 Bkz . İ bnu ' l -Hüm âm, Fe th , 2/14 , 15 . Ayncabkz . Tez metni , 76 .



oturduğu bir dönem de "ahkâmın değişmesi" bir problem olarakzihinleri meşgul etmiyor, mevcut yerleşmiş düzende ortaya çıkabilecekköklü değ iş ik l ik ler 3 3 de pek öngörülmüyordu. îşte bu itibarlaolmalıdır ki , kaynaklarımızda bir yer işgal etmiyordu. Mevcut yapıhukukun tedvin edi ld iğ i dönemdeki hal iy le asır lar boyu devametmişti. Bey bi ' l -vefâ, be y bi ' l -istiğlâl gibi ye ni tasa rrufla rın ortayaç ık t ığ ı o lmuştu . Ancak bunlar mevz i î ve çok küçük boyut luihtiyaçların neticesi idi . Örf , zarüret ya da hiyel yol lan i le bu türküçük tıkanmalara çözümler bulunabiliyordu. Köklü bir değişiklik ve

buna bağlı plarak ahkâmda tagayyur söz konusu değildi.Bu durum sanayi devrimi neticesinde tekrar karşı karşıya g elinen

büyük çapl ı ve hız l ı değişmeler in ortaya ç ıkmasına kadar devametmişti. Bu dönemde önceden öngörülemeyen durumlar ortaya çıkmış,mevcut konum değişmişti. Bu devrede de her şey, Hz.Ömer devrindekigibi, hem de hızlı bir seyir içerisinde değişiyordu. Yalnız arada bir far kvardı . O zam anda gerçekleşen süreç daha güçlü o luşa doğru birtekâmülü gerçekleşt iryordu. Şimdi ise durum tersine dönmüştü. Budurum karşısında hâkim olan telakki değişiyor, doğrusal gelişme fikri

yerini çevrimsel (devrî) anlayışa terkediyordu. Artık gözler yeniden vefarklı bir yaklaşım la, ânî ve hızlı gelişmelerin yaşa ndığı i lk devirlere,ö ze l l i k l e de Hz . Öm er dön em ine dönüyo r , ge r çek l eş t i r i l e nuygulam alara "değişme" ye imk an verebilecek öncü girişimler, atılımlargözü i le bakı l ıyordu. Ahkâmın değişmesi art ık b ir problem olarakzihinleri meşgul ediyor, çeşit l i makâlelere, karşı l ıkl ı münakaşalarakon u o luyor , usûl ve m edh al (hukuka gir iş ) tarz ında n eser leregiriyordu.

Böylece tezimiz için başvuraca ğımız kaynaklar da kendil iğindenbeliriyordu. Bun ları aşağı şekilde tasnif etmem iz müm kün dür:

1. îslâmm hızl ı gel işme gösterdiği - özel l ikle Hz. Ömer dönemibaşta olm ak üzere - ilk devir uygulamalarının tesbitine im kan verecekeserler. Bu amaçla İbn Sa' d ' m (230/844) Tabakât ' ı i lgi l i bölümlerokun arak taranm ış, pek çok tatbikat ve esere yer vermeleri hasebiyleİm âm Mâlik ' in (179/795) Muvatta' ı ve Sa îd b. Man sur' un (227/842)

3 3 " K ö k l ü d e ğ i ş i k l i k l e r " d i y o r u z . Ç ü n k ü h i ç b i r d ö n e m d e d e ğ i ş m e y e i h t i y a çd u y u l m a m a s ı m ü m k ü n d e ğ i l d i r . D u y u l a n i h t i y a ç k a r ş ı s ı n d a m e n f î t a v ı r

tak ın ı lmam as ı v e fiilen değ i ş ik lik l e re g ideb ilmes i , konu nun o dön em de b i r p r ob l emha l ine ge lmem es in in b i r başka s ebeb i o lma l ıd ır .



Sün en'i okun mu ş, İbnu'l-C evzî 'nin (597/1200) eseri gibi Hz. Öm er ' in

hayat ına tahsis edi len kitaplar, onun f ıkhı düşüncesini ince leyen,gerçekleştirdiği müesseseleri konu edinen tez, araştırma ve incelemelerönem li kayn aklar arasında ye r almıştır.

2. Problemin vazı, konunun izahı, getir i lecek çözümler, ulaşılanneticeler iç in hareket noktalarımızı tesbit amacı i le başvurduğumuzİs lâm hu kuk fe lse fes i (Makasıdu'ş- şerîa) i le ilgili eserler ve bu nla rınyanı sıra "kavâid " , "fu rû k " v e "hilâf" kitapları.

Bun lar içerisinde İzzuddin b. Abdisselam'ın (660/1265) el-Kavâid,.Şâtıbî 'nin (790/1388) el-Muvâfakât, İbnÂ şûr 'un (1973) Makâsıdu'ş -şer iat i ' l - İ s lâmiye adlı eserleri tezimiz açısından fevkalâde önemesahipt ir ler . Kronoloj ik aç ıdan en sonuncusu olmakla bir l ikte İbnÂşûr 'un eser i haraket nokta lar ımız ın tezb i t t inde en öneml i yer ia lmış t ı r . Bunda eser in tara f ımızdan 3 4 te rcüme edi lmes i yanında,doktora ders ler i s ıras ında değer li hocam Hayred din KA RA M AN 'mge t i rd iğ i i zah ve yoru m lar ın bü yük e tk is i o lm uş tur . K i tapzam anım ız ın gerçekler in i b i len, çağda ş ve kudret l i b i r mü e l l ifaraf ından ele al ınmış, olaylara yeni bakış açıları getirebilmiştir. Bu

nedenledir ki , hocalarımızın teveccühlerini kazanmış ve l isans üstüve dok tara seviyesinde ki öğrenc ilere ders kitabı olarak takrir edilm işve edilmektedir.

3. "Medhal" (hukuka gir iş ) türünden kitaplar : Bu meyandaSchacht, Zerkâ, Devâlibî, Medkûr ve Zeydan'm eserlerini sayabil ir iz.Bunlar içerisinde i lk ikisinden ist i fademiz, diğerlerine nazaran dahafazla olmuştur.

4. Modern ça l ışmalar : Büyük mesâi ler sonucu hazır lanan bumodern çal ışmalar la ulaş ı lan net ice ler , biz im çal ışmamızı büyükölçüde hafi f letmiştir. Bunlar arasında Şelebî 'nin "Ta'lî lu'l-ahkâm" ,Hayreddin Karaman'm "İctihâd" adlı eserlerinin önemli yerleri vardır.Bun ların dışında yine önemleri küçü msen meyecek derecede katkılarıbu lun an zarûret, örf, m aslah at gibi konu larla , çeşitli m ües sese lerindoğuşu na hasredi lmiş , bazı kavram ları konu edinm iş doktora tezi .mah iyetindeki çalışmalardan ist i fademiz büyü k olmuştur.

5. A hm ed Emin 'in küll iyâtı , e l- Ikdu'l- ferîd gibi genel ya daansiklopedik eserler.

6. Ebû Zehrâ 'nm imamların hayat lar ına yönel ik kaleme aldığı34 Vecd i Ak yü z ' l e b i r li k te. ( î s l a i ı ı H uku k Fe l se fes i , î s t. 19 88 ) .



kitapları gibi otobiyografik eserler.

7. Hukuk başlangıcı, hukuk sosyolojisi ve hukuk felsefesi ile ilgilieserler.

8. Fikrî eserler: Bu nlar arasında özellikle H. Z. Ülk en'in "İslâmDüşüncesi", "İs lâm Düşüncesine Giriş I " adlı eserleri i le, Feth iOs m an 'ın eserleri , M. S. Ha tiboğlu'nu n "İs lâm'ın Aktüel DeğeriÜzerine" adlı makalesi zikre değer.

9. İktisat tarihi i le i lg i l i eserler : Bu konuda g ene l deTab akoğ lu'nun 'Tü rk İktisat Tarihi" isimli eserinden yararlanılmıştır.

10. Eski ve yen i olmak üzere risâle ve makaleler: Bun lar içerisindeİbnÂbidîn ' in "Neşru' l-arf..." ve "Ukûdu resmi'l-muftî" adlı risalelerininönem li yerleri vardır.

11. İslâm medeniyet tarihi ile ilgili eserler.12. Öze l l ik l e b i r inc i bö lüm ün ha z ı r lan m as ın da ba ş

vurduğumuz, Kardâvî 'nin "el-Hasâisu'l-âmme li'l-İslâm" adlı eseri gib i,İslâmm genel özelliklerini konu edinen eserler.

Bunlar ın dış ında her ves i le i le baş vurduğmuz meşhûr hadiskü lliyâtı, usû l ve fur û ile i lgil i klasik kayna klar, m ürâ caa t kita pları

bell i başlı kaynaklarımızı teşkil etmektedir. Yararlandığımız ve bizzattez metn inde kayna k olarak gösterdiğ imiz eserler a l fabet ik o laraktezin sonunda sunulmuştur.



>r•:

3

\

ib



B İ R İ N C İ B Ö L Ü M

I - DEĞİŞMENİN ZARÛRÎLİĞİ

Hu kuk ta değ iş ik l ik , gerek aklen ve gerekse şer 'an zarûr îgözükm ektedir . Birazdan bahsedeceğimiz zam an ve çevre faktör lerideğişikl iği aklen zarûrî kı lmaktadır. Zarûrî olan bu de ğişik l iği , gen elhuk ûk î ç er ç e v ey i bo zm adan kabu l l enmem ek , ka r ş ı durm akt ıkanmalara ve ne t i c ede huku kun tüm den yaşan ı lan haya t tanuzaklaştırılmasına neden olacaktır. Oysaki, İslâm hukukunun amacıdonm ak ya da hayatı dondurmak değil; hayata hem ayak uydurmakhem de yön vermektir . Bu ise İs lâm hukukunun yeni yeni ortayaçıkan ihtiyaçlara cevap verebilmesi, böy lece yaşan ılan hayatla p arelelyürümesi i le mümkündür.

Hiçbir zaman özden , genel çerçeveden uzak laşı lma ma k k ayd ı ile

İs lâm hukukunun hayat iyet in i temin edecek değiş ikl iğe şer 'an dazarûret vardır. "Bir vâcibin varlığı için zarûrî olan şeyler de vâcibdir."3 5 prensibi de bunu gerektirir.

Bu kısa gir işten sonra, değişikl iğin aklen zarûrî l iğini gerektirenzam an ve çevre faktörlerinden bahsetm ek ist iyoruz.

A - ZAMAN FAKTÖRÜ

Geçen zam an süreci içerisinde her şey değişmektedir. Değ işmed enolduğu gibi kalan hemen hiçbir şey yok gibidir. Bunun bir ist isnasıvarsa, belki o da değişme kanunudu r. 3 6

Dü nyad a , tar ihte hiçbir huk ûk î hü km ün değişm eden kaldığıgörülmemişt ir. Geçm işte mevcu t bütün kanu nlar değişmiş, yer ler inebaşk alar ı konu lmu ştur. Kan un iht iyacı tanzim iç in tedvîn edi li r .Yoksa ihtiyaçlar eski kanun lara uydurulm az. 3 7

35 Âmid ı , İhkâm ,1/96 Metni : ^».I j j^ i ^ VI ı ^ y I ^ V U36 H a t i bo ğ lu , " İ s lma 'm Aktüe l Değe r i Üze r ine " , 12 . t Ay r ı ca b kz . M uta hh ar î ,

Hukuku '1-mer'e, 7 6 .37 Hat iboğ lu, agm.,12.



İ s lâm hukuku da şüphes iz t eşr î ve t edv in dönemler indek i

iht iyaç lar ı düzenlemek iç in konulmuştur . Zaman la , hukukuntedvinini gerektiren altyapı değişmişse - ki değişmiştir- ilgili hüküm-lerin de değişmesi zarûrîdir.

Hiçb i r sahada bugünkü u laş ı l an konum, dünkünün ayn ıdeğildir. Kısaca arzetmek gerekirse:

Ekonom ide" kütles el ve paza r için üret im tarzı ortaya çıkm ış,fabrik alaş m a, ban kacıl ık, sigorta , hayata ege m en olmu ş, işçi sınıf ı

doğmuş, ikt isâdı kuruluşlar arasında toplumcu yaklaşımlar ortayaçıkmıştır.

Sosyal yapıda değişm eler o lmuş, kadın evden dışar ı ; çarşıya,

fabr ikaya, büroya, k ısaca iş hayat ına ç ıkmış , erkekle yar ışmayabaş lamışt ı r . Bunun eser i a i l ede ve hayat ın bütün a lan lar ında

gözükmeye baş lamışt ı r . Okuma-yazma büyük oranda ar tmış , i l imsev iyes i yükse lmiş , müsbet i l imler in büyük başar ı lar ı net ices inde

m edeniyet yükselmiş, haya t kolaylaşmış, imkansız sayı lan pek çok şeyimkan alanına ginniştir..

S iyasî a landa par lem enter s istemler ortaya ç ıkm ış, dev let in

fonksiyonlarının birbirinden ayrılması prensip halini almıştır.Devletler arası i l işkilerde ülkeler arasındaki mesafeler yaklaşmış,

sank i bü tün düny a tek bir ülke haline gelm işt ir ; il işkiler artm ış vekarmaşık b ir hal almışt ır . Savaştan usanı lmış, bar ış çağr ıs ı fer t ve

devletlerin vazgeçilmez parolaları haline gelmiştir.

Me denî hukuk alanında pek çok i ler leme o lmuş; insan haklar ı

vazgeç i lmez bir prens ip olarak, gerek devletler arası antlaşm alarda vegerekse - en azından nazariyede bi le olsa - devlet ve hükümetlerin

siyasetlerinde yer almıştır. 3 8

Ana hat lar ı i le verm eye ça l ış t ığ ımız bugün kü m evcu t konu mzam an süreci içeris inde doğmu ştur. Dünkünden tam am en farkl ı o lan

böyle bir konu ma , dünkü vaziyet in yeterli hük üm lerini kâ f î görm ekgerçekleri görm em ek, ya da göre göre inat etmek olur.

Öyle ise, zaman faktörü mevcut kon um u değiştirdiği gibi ilgilihükümleri de değiştirir. 39

38 Bkz . Kardâv î , Şerîatu' l -İslam , 10 5-106; Nem ir, İctıhad, 145 : Şelebı , Târîhu 't - teşrî ,202 .

39 B u r a da k ı s a c a ç e v r e v e z a m a n f a k t ö r le r i ba ş l ı ğ ı a l t ı n d a v e r d i ğ i m i z bu k o n u

üçü ncü bö lüm de , f e sâdu ' z - ze ınân , d ı ş e tken l e r , i k ti sad î, s i yâs î v e coğra f i f ak tö r l e r



B - Ç E V R E F A K T Ö R Ü

Hu kuk un değişmesi zaruretini doğuran bir diğer faktör de çevre(mekan, iklim, coğrafya) faktörüdü r.

" İnsan yaşadığ ı ortamın ürünüdür. İnsan karakter i yaşadığ ıdoğa l ve sosya l or tamın o luşturduğu koşul lara bağ l ı o larakbiçim lenir. Değ işik coğ rafî bölgelerd e, değişik ikl im koşu llarındayaşayan insan toplulukları , değişik geleneklere , değişik tarihlere ve

değişik karakter özelliklerine sahiptirler. Bu değişikliğe bağlı olarak dadeğişik sosyal yap ılar ortaya çıkar." 40

Elbette bu değişik kurum ları düzenleyecek, huk ûkî hük üm ler dedeğişik olacaktır.

"Yasa lar , ü lke ler in coğ ra f î yer ine , soğuk s ıcak ve ı l ımanolmasma, toprağın verimlil iğine, engebeli olup olmadığına, genişliğine,halkın yaş am tarzına ; ç i ftçi, çoban veya avcı oluşuna, temel h uk ukku ral lar ının daya nab i lec iğ i özgü rlük dereces ine, ha lkın din veeğil imlerine, örf ve âdetlerine, geleneklerine, ülkenin nü fusu na , ticârîyaşamına uygun olmalıdır." 41

Mü şahadelerimiz n eticesinde görüyo ruz ve vâkıa olarak b i liyoruzki; değerler , düşü nceler ve bu nların neticesinde ayn ı olaya gösterilentepki ler, yöred en yöreye, ülkeden ülkeye farkl ı olmakta; bazı yöreleriçin yü z kızartıcı kabul ed i len bir olay, fark l ı bir yör e iç irt gö ğü skab artıcı olabi lmek tedir. Bü tün bunlar "farklı yörey e farkl ı hü kü m "prensibini zarûrî kılar.

İ s lâm hukukunda baz ı hükümler vard ı r k i , güneş ve ay ın

haraket l e r ine ,4 2

gölge boyuna4 3

vb. bağlanm ıştır. Bu nlar dün yanınher tarafında değişmez türden olan şeyler değildir. Kutup bölgelerindeyaş aya n insanlara a lt ı ayda beş vak i t nam az k ı ld ırmak , vak i to l u ş m a y a n y e r l e r d e n n a m a z ı d ü ş ü r m e k 4 4 İs lâmm espris i i le

şek l ind e genişçe e le ahnaeakL ır .

40 Ök te m, N . , Hukuk Sosyo lo j i s i , 282. Değ iş ik l ik le rde e tk in o lan vera se t g ib i da habaşk a unsu r la r da vard ı r .

41 Ök tem , N „ age , 284 .42 Ku tup bö lgel e r i v e on la r a ya k ın ye r l e r in nam az v e o ruç vak i t l e r in in be l i r l enm es i

problemler i g ibi .43 Namaz vak i t le r in i be l i r leme iç in . Mese la bkz . Ebû Davud, Sa lat, 1 (1/107 vd.) .44 Benz e r i p rob l em le r in vaz ' ı i ç in bkz . Ha mid u l lah , " İs lâmî Araşt ı rmalar Yapacak

Mo der n bir Fakü lte Nasıl Olmalıdır? " İ İFD . sa . 1/ 10 -1 4 .



bağdaşmaz. Şu halde yöreden yöreye değişiklik kaçınılmaz olacaktır.Basit bir hay atın hü kü m sürdüğü göçebelik ya da kırsal kesim

yaşan t ıs ının iht iyaçlar ı i le , kom pleks hayat ın hakim olduğu şeh irhayat ı , ya da medenî yaşant ının iht iyaçlar ı farkl ı o lacakt ır . 4 5 Buyüz den dir ki, sade, basit bir haya tın ihtiyaçlarına Medîne ekolü nü nsahip olduğu merviyyât yeterl i olurken, Irak gibi çeşit l i kültür vemedeniyetlere beşiklik yapmış bir yerde, merviyyât yanında ağırl ıkl ıbirşeki lde re 'ye baş vurm ak gerekm iş ve yeni bir ekol doğm uştu. ?Medîne ekolünün, özell ikle sade ve basit bir hayatm egemen olduğuKuzey Afrika bölgesinde yerleşmesi de, bu yöreye uygun bir ekol oluşuyüzündendi .4 6 • —

Sulam a ve haraç hukuku Hicaz'da değil de, Irak'da gelişmişse,bu elbette çevre faktörü nü n bir neticesiydi. Dicle ve Fırat ' la yak ınd anilgisi vard ı.47

Bir müctehidin kendi doktr ininde değiş ikl iklere neden olacakölçüde48 böylesi güçlü çevre faktörünün, asırlar boy u sürecek zam anfakt örü ile de birleşm esi durum unda, değişm enin zarurîliği, ister

istemez kendisini kabul ettirecektir.49

45 Bkz . Ah m ed Em in , Duha ' l - İs lâm, 2/152, 1/365, 370-37 1 ; Zey dan , M e d h a l , 3 9 .46 İbn Haldu n, Mukaddime, 449 . A y n c a b kz . A . Em i n , age. , 2 /152 .47 Bkz . A . Em in, age . , 2/15 ,153. Ay nc a , 1 /371 .

48 İm am Şâ f i î ' n in , M ı s ı r 'a g i tm ede n önc e ve son ra o lm ak üze re ka d îm ( esk i ) v ec e d î d ( y e n i) d i y e a d l a n d ı r ı l a n i k i m e z h e b i b u l u n m a k l a r d ı r . B k z . B e y h a k î ,Menâkıbu ' ş -Şâ f i î , 1/234 ,25 5 , 256 , 27 5 ; Süy ût ı , E ş b â h , 5 6 7 - 5 7 0 ; A . E m i n ,D u h â ' l - İ s l â m , 2 /221 , 231 ; Eb û Zeh ra , eş-Şâfiı , 37 5 ; Şe l cb î , Târîhu't-teşrî,192, 203 ; Şafak, İ s l am Hukuk unun Tedv in i , 99-101 . Han e f î İmam lar ın ın ben ze rtu tumla r ı i ç i n bkz . Tez metili , 25 2 .

49 Çevren in e tk i s i hakk ın da ay nca bkz . Tevb e 9/97 ; Mecmau't -te fâsîr, 3/181; Câhız ,Hayevân, 4/70 , 5/326 ; İbn Abd i rabb ih , I kd , 5/ 1 14 ; İ bn Ha l dû n , Mukadd ime ,445 ,449 ; İ bn Ab id în , Reddu ' l -muhtâr , 2/319 ; Ahmed Emin , Duha ' l - İs lam , 1/5,.365 , 367 , 2/ 2 21 ; Ebû Ze h r a , eş-Şâfiî , 10 ; Devâ l ib î , Medha l , 285 , 318 ;M a h m a s â n î , Fe l se fe tü ' t - t e ş r î , 3 6 ; İ bn Â ş û r , Makâs ıd , 21 , 32 , 189 ; Ü l ge ner ,Dar l ık Buhran la r ı , 124 ,133 ; Fe th i Osm an , T a t a v v u r , 58; S. Sal ih, Mea l im , 70;Serdar, Z. , İs lam Med eniyetinin Geleceği , 200; Nemir, İctihâd , 132 ; Sch ach t , İslam

Hukuk una G i r iş , 11, 39 ; Hallâf, Masadır , 10; Zerkâ , Medha l , 2/ 8 35 ; Ebû S ü n n e ,Örf, 88 ; Dön mez , , " Örf', 27 ; Kongar , E . . Top lumsa l Değ i şme , 65; Dönmezer , S . ,S o s y o l o j i, 298, 301.



H - DEĞİŞME BAKIMINDAN İSLÂM H UKUKUNUN YAPISI

Hukukta değişmenin zarurî l iğ ini ortaya koyduktan sonra, îs lâm

h u k u k u n u n d e ğ i ş m e k a r ş ı s ı n d a k i t u t u m u n u i n c e l e m e y e

başlayabiliriz.

A - İSLÂM HUKUKU NUN DEĞİŞME İLEBAĞDAŞMAZ GÖZÜKEN ÖZELLİKLERİ

Bu kısımda İslâm huk uku nun değişme i le bağd aşm az gözüke n

özel l ik ler ini ince leyeceğ iz . Da ha sonra ise , İs lâm hu ku ku nu n,

ahkâmın değ i şmes ine müsa i t o lduğunu gös te ren öze l l i k l e r in i

inceleyecek ve böylece bir neticeye varm aya çalışacağız.

1- İLÂ HÎ HUKUK OLUŞU

Batı kül tür empeıyal izminin bir uzantıs ı o larak misyonerler ,müsteşr ik le r ve İ s lâm ülke ler indeki onlar ın sadık havar i l e r it a r a f ı n d a n 5 0 ı s rar la te lk in ed i l en ve müs lüman kamuoyundayerleştiri lmeye çalışılan iddialardan biri de, İslâm hukukunun " i lâhîbir hu ku k " olması hasebiyle değişmeye kapalı olduğu, donuk bulu n-duğu, dolayısıy la da zamanımızın ihtiyaçlarına cevap veremeyeceğiiddiasıdır.51

İs lâm hukukunun i lâhî bir hukuk olduğu doğrudur. Bu durumİslâm hukuku iç in diğer beşer î hukuklar ın sahip o lamadığ ı b irmeziyettir.

İ s lâm hukukunun i lahi hukuk o luşu ik i aç ıdan mütâ laaedilmektedir:

1) Am aç itibarı ile.2) Kayn ak ye metod itibarı ile. 52

50 Bkz. Ka rdâ v î , Şerîatu' l - İs lâm , 6 ; Mu tahh ar î , Hukûku' l -mer 'e , 80 .

51 Mes e la bkz . Köprülü, Hukuk Tarihi Araştırmaları , 2 6 5 .52 Kardâv î , Hasâis, 9; Kardâvî, Şerîatu'l-İslâm , 18 .



İslâm hukukunun amaç itibarı ile ilâhî oluşu :53

îs lâmın nihâî gayesi, kul ile Allah arasında oluşacak en güzelbağı tesis etmek, O 'nun rızasına ulaşmayı temin etmektir. İslâmm,doyayısıyla da insanın va r oluş gayesi bud ur, 5 4 dönüş Al lah'adır.55

Şüph esiz İslâm m başka gayeleri de vardır. Am a bü tün bun lar, enbü yü k hed efe , Al lah ' ın r ızas ına ulaşt ı rmak iç in va r o lmuşlard ır .

İslâm da bulunan, her türlü teşrî , yön lendirm e, irşad insan ın sad eceAllah'a k ul olmasının tem inini amaçlar. O yü zde n de İslâm m özü " .

Tevhîd " esasıdır. H er şey O'nda n, her şey O'nu n için, herşey O'nu nistediği şekilde olacaktır.

Mü'min Al lah'a kul luk iç in yaşar; hayat ının gayesi budur. 5 6

Kâinat ta mevcut her şey in emrine amade k ı l ınd ığ ı 5 7 i n s an o ğ lu ,kendisi için yaratılmamıştır. O Allah için vardır.

Bu noktadan hareketledir ki , m üslüman için, i lâhî m enşe' l io lan İs lâm şeriat ım ve hükümlerin i kabul edip etmeme, onudeğişt i rme muhayyerl iğ i yoktur: "Allah ve peygam beri bir şeyehükm ettiği zam an, inanan erkek ve kadına arlık işlerinde başka yoluseçmek hakkı yoktur." 5 8 âyeti bu durum u açıkça ortaya kor.

İslâm hukukunun kaynak itibarı ile ilâhî oluşu : 59

İs lâm hukuku kaynak i t ibarı i le de i lâhîdir . Temel kaynak

Kur'ân 'dır ve o; bell i bir ırkın, bell i bir coğrafyanın Rabbi değil bütüninsan ların ve evrenin Rabb i olan Al lah' ın kelamıdır. Bütü n insanlığ ınyaratıcısı olan ve yarattığ ı her şeyi bi len Al lah ,6 0 onların ihtiyaçlarını

gidermek, hayatlarını düzenlemek için Kitab'mı göndermiştir.61

İs lâm hukukunun ikinci kaynağı olan " Sünnet " ise, eğer vahyedayal ı ve Kur 'ân' ı aç ıklamaya yönel ikse, o da i lâhî menşel id ir . 6 2

53 Bu k onud a gen iş b il g i i ç in bkz . Kard âv î , Hasâis , 9-36 .54 tnşikâk 84 /6 .5 5 N e c m 5 3 / 4 2 .56 Zar i yâ t 51/ 56- 58 . ®5 7 L uk m ân 3 1 / 2 0 .58 Ah zâb 33/ 36 ; ay nc a bkz . N isâ 4/ 65 ; Ma ide 5/44, 45 , 47 .59 . Bu kon ud a gen iş b i lg i i ç in bkz . Kard av î , Hasâi s , 36-35 ; Kardâv î , Şerîatu' l - İs lâm,

19; Zcydan, Medhal , 39 .

6 0 M ü l k 6 7 / 1 4 .61 Yu nu s 10/57 ; Na hl 16/44, 89 ; İbrah im 14/1 ; Ta la k 65/1, 5 .. .62 Necm 53/3 -4 .



İçt ihada dayanıyorsa vahyin kontrolünden geçmiştir . 6 3 Bu itibarlabu ikinci kaynağı da birinciye irca etmek mümkündür. 64

İslâm hukukun un temel kaynağının ilâhî oluşu, şüphesiz onunasla değiştirilmez oluşunu gerektirir. Onu tebliğ eden Peygamberin bileKur 'ân 'dan bir hükmü değişt i rmeye yetk is i yokken, 6 5 diğerlerininböyle bir yetkisi elbette söz konusu olamaz. 66 O tahri f edi lmektenmasûndur, onun bizzat koruyucusu da Allah Teâlâ' dır. 6 7

Kur'ân'm bu değişmez özel l iği müslümanlar adına başkalarınırahatsız etmiş; s ın ı r l ı ve çok eski b i r kaynağın, bu günün

iht i yaç lar ına cevap veremeyeceğ in i ,6 8 dolayısıyla da onun tatbikkab i l i ye t inden uzak ve terke mahkûm o lduğunu müslümanlar ınzihinlerine yerleştirmeye çalışmışlar, pek çok aydınımız da, Kur'ân'mmâh iyetini incelemeden bu görüşü benimsem işlerdir.

Kıyamete dek bütün insanlığın ihtiyaçlarına, ya adını koyarakya da prensibini vaz' ederek çözüm getirme özelliğine sahip K ur'ânhakkında, onun muhtevâsını tarafsız olarak inceleyenler, yukarıdakifikri paylaşm amaktadırlar.

Mese la modern hukukçu lar ımızdan Pro f . Dr . Şak i r B e r k i ,Kur'ân 'm değişmezliği hakkında şunları söyler:

" İslâm hukuku tam ve saf manası i le i lâhî hukuk olduğundan,

Kur'ân ve hadislere müstenid ahkâmında en ufak değişiklik ve ictihâd

kaypa kl ığına m üteh am m il deği ldir . . .. Ku r'ân zam ana göre tebdi l

edilemez." 69

"Muhtevası modern ahkâm ve hukuk kaideler i i l e mutâbakat

halinde olan bir kitabı değiştirmeye kalkışmak elbetteki mantıkî ve

ilmî bir iddia olamaz."70

Bir başka ma kalesinde ise konum uzla i lgil i olmak üzere şunları

yazar:

63 Kardâvî , Hasâis, 3 8 . . ' ,61 Bkz . Zeydân, Vecîz , 121.65 Yu nu s 10/15.66 Bkz . En am 6/34 , 115 ; Yun us 10/64 ; Keh f 18/27 ; Feth 48 /15 .67 Hıcr 15/9.68 Bkz . Zerkâ , Medha l , 1 / 4 9 ; K a r a m a n , M od em P r ob l emle r Ka r ş ı s ı nd a İ s l am

H u k u k u , 34 ; Gün gör, İs lâmm Bugünkü Mesele ler i , 98 vd .69 Ber ki, Ş., " İ s lam Huku kun da Ada le t Esas la r ı ve Ada le t t eşk i la t ı" , AÜİFD., c. VI,

sa. I-IV, s. 39 .70 Berki , Ş. , agm . ,40 .



" İs lâm hukuk u i lâhî cephesi gâl ib b ir huk uk sistem idir ." 7 1

"Beşerî huk ukla arasındaki farkla r fazla ve derin değildir, mu hteva larıaşağı yukarı aynıdır." 72 " İ lâhî anayasa olan Kur'ân esasları zamanladeğ işmez . " 7 3 "Kur 'ân beşerî irâde i le değişikl iğe uğrayamaz. Fakatgene l esaslarda n hük üm ler çıkarı larak gel işen m edeniye te de m ân ideği ldir . . . . En son ve ondan başka bir kutsî kitaba yerini terketm eyec ek , m uhtevas ı geniş ve zengin bir hayat anayasa sı teşki leylediğinden Kur'ân hükü m lerinin zaman a göre rayından çıkarı lması -ve b inn et ice beşer î i râde i le hük üm ler inde değiş ik l ik ler yap ara kreforme edilmesi muhaldir ..." 74

Şu halde i ler ide "Değişmenin Sahası" bahsinde de detayl ı birşeki lde duracağ ımız üzere İs lâm huk uku nun temel kayn ağı o lanKitap ve o hükümde olan sünnetin değişmezliği genelde bir prensipolarak kabu l edilmektedir.

İs lâm hu kukunu n temel keynaklarmm genelde değişmeye kapal ıolması, zaman la değişmez prensipler koyması aslında bir nakısa değil,bir meziyet gibi gözükm ektedir. Zira bu ebedî prensipler - M uh am m ed

İkbal ' in de dediği gibi - "Sürekl i değişmekte o lan b ir dünyadaayaklarımızın sağlam bir yere basmasını sağlamaktadır." 75

Değişmeye kapal ı i lâh î kaynaklarda, çoğu gene l prens ip lerha l inde mevcut bu lunan hükümler in yan ında , değ i şmeye aç ıkict ihâdî hükümler in kabar ık l ığ ı76 da göz önünde tutulursa, İs lâmhukukuna bu açıdan yönelt i len eleşt ir i ler in yersizl iği iyice ortayaçıkar.

İslâm hukukuna ilâhî hukuk oluşunun kazandırdığı meziyetler :

İslâm hu kuku nun i lâhî kaynaklarının değişmezliğinin bir na kısa

o lmam ası yanında, ilâh î huk uk o luşunun kazand ırd ığ ı pek çok

meziyetleri vardır:

1) Beşerî sistemlerin özlemini çektiği , akîde - hukuk- ahlâk

71 Berk i, Ş., " İ s l am Hukuku nun Anahat l a rı n " , AÜİFD. c. XIX, s. 29 .72 Berki , Ş „ agm., 30 .73 Berki , Ş „ agm., 31 .74 Berki, Ş., agm., 32 .

75 Serd ar , Z. , İs lam Meden iyetinin Geleceği, 46 .76 Bkz . Kara ma n , M ode m Prob lemle r Ka r şı sı nda İ s l am Hu ku ku , 7 4 ; K a r a m a n ,Anahat lar ıy l a İ s l am Hukuku, 1 /40 .



bütünlüğünden kaynaklanan hukuka saygı.77 İ s lâm hukukunda

muamelâ tda b i l e , he la l -haram düşünces i vard ı r . 7 8 Akidesi gereğ ibuna inanmak zorunda olan bir müslümanm, günlük yaşant ıs ı da,

böylece dîn! bir renk kazanır . Cezaî müeyyideler in yanında, imandan

kay na klan an bir başk a m üey yide (moti f ) daha ortaya çıkar ve bu

m üeyy ide yönetenle yönetilenler üzerinde aynı etkiyi yapa r.79

İlgâsm dan yıllar sonra bile, laik Türk iye'de hâlâ "şeriatın kestiğiparm ağın acımam ası" bu saygının bir kalıntısı olmakta ve saygının

ölçüsünü göstermektedir.

2) Arzu ve hevadan, taraflılıktan uzaklık: 8 0 Beşeri hukuklarda

kan un koy ucu belli bir parti, f ikir, kültür veya çevrenin etkisinde iken

İslâm hukukunda Şâri ' (kanun koyucu) bütün âlemlerin Rabbi olan

Allah Teâlâ'dır.

3) Ten akuz ve aşırılıktan uzak olma: 81 Zaman, mekan, durum

ve ha ller in zarûrî etkisi alt ında kalan beş er aklının tenâ ku z ve

aşır ı lıklara dü şm em esi m üm kü n deği lken, vâzı ' ı al îm, hab îr Al lah

o lan b i r hukuk s i s t emin in böy l es i t enâkuz la ra , 8 2 aşırılıklara

düşmesi söz konusu değildir.

4 ) İnsanı insana kul luktan kurtarması :8 3

Kul luğun çeş i t l işekilleri vardır. İslâm Allah'ın kendisine kulluk için yarattığı insanınbaşkalar ına kul luk etmesine asla müsamaha göstermemektedir .Ku r 'ân Ala h'm hü küm ler ini değ işt i rerek, teşr î yetkis ine haklar ı

o lmadığ ı ha lde çeş i t l i hük üm ler koyan eh l - i k i tap ruhb an ve

hahamlar ım "rabbler" (erbâb) diye niteler ve onlara uyan kimseleri

onlara kulluk etmek le suçlar. 84

77 Zerkâ , Medha l , 1/50 ; Ka raman , M o d em P r ob lemler Ka rş ıs ınd a İ s l a m Hu k u k w ,3 4 ; İbn Âşûr , M ak as ı d , 122; Ka rdâ v î , Hasâis, 51 ; Enes Ze rkâ , "İslam İktisâdi ",35.

78 Zerkâ, Medha l, 1 /219 ; Zeydan , Medha l , 6 0 .79 Bu konu da bkz . Eb û Zeh ra , el-Mülkiyye ve nazariyetu'l-akd , 5-6 ; Zerkâ, M e d h a l ,

1/22 0-223 ; Haır.:dullah, İs lamda Devlet İdaresi , 36 ,51 ; Hamidu l l ah , Resulu l lahM u h a m m e d , 25 0 ; Ham idul lah , İslama Giriş, 174 ; İbn Âş ûr , Makâs ıd , 126-129 ;Feth i Osm an, el-Fikru's-siyâsı el- İslâmî , 42-4 5 ; Zuha yl i , Cuhûdu ' t - taknîn , 18 ;Öze l , Ülke 24 ; Zeydan , Medha l , 41-4 5 ; Gün gör , İ s lâm m Bu gün kü Mese le le r i ,107, 108 .

80 K a rd â v î , Hasâ i s , 4 8 . G ü n ü m ü z d e e n i d e a l o l a r a k k a b u l e d i l e n d e mo k ra t i ks is temlerde , nazar î o larak, be l l i b i r düşünceye sah ip b i r part in in b i r faz la oy la ,kend i l e r inden b i r eks ik çoğun luğa t ahakkümle r i mümkündür .

81 Kar dâv î , Hasâis, 4 8 .82 Nis a 4 /82 . ,

83 Kardâ vî , Hasâis, 5 4 .84 Tev be 9/31.



" G e r ç e k t e n hukukun u fkunda in sandan ba şka o to r i t ebulun ma yınca, insanlar arasındaki iktidar mücadelesi sonu ndahâk im olan grubun değer sistemi hukuk haline gelmektedir."85 İslâm

böy le bir neticeyi tabiî görmem ektedir.

2 - İSLÂMIN KEMÂLE ERMİŞ OLMASI

İs lâm hukukunun ahkâmın değişmesine engel gözüken bir diğer

özelliği de kâmil olm ası, bütünlüğe ulaşmasıdır. 86

Bu hususu belirten nasslardan bir kaçını arzedelim:

"Bugün size dininizi kem âle erdirdim. Ü zerinizdeki nimetimi

tamamladım, din olarak sizin için İslâm iyeti seçtim ve ondan razıoldum."87

Bu âyete göre din tamam lanmıştır. Ona i laveler yapm ak , me vcut

hükümleri başkaları i le değiştirmek , onun kemâli i le bağdaşmaz.

Sonra Kur 'ân "herşeyi açıklayan ve müslümanlara doğruyu

gösteren bir rehber, rahm et ve müjde olarak" 8 8 indirilmiştir. " Yaş-

kuru ne varsa hepsi onda mevcuttur." 89 " Hiçbir şey geribırakılmamıştır." 90

"Rabbinin sözü doğruluk ve adaletle tamamlandı. Onun

sözlerini değiştirebilecek yoktur. O işitir ve bilir." 91

Şu hale göre, din kema le ermiş, her şey beya n edilm iş, yaş- ku ru

hiçbir şey bırakılmam ış, bunda n sonra din namına ihd as edilecek h er

şey, Hz. Peygamb er'ce (as.) m erdû d sayılmıştır. 92

Nasslann değerlendirilmesi:

İ lk planda değişm eye karşı kesin tavır koyduğu kanaa tine varı lan

85 Güngör , İ s lam 'm Bugünkü Meseseleler i , 107.85 İs la m şer ia t ın ın kem al i hak kın da bkz . Udeh , e t -T eş r îu ' l - c inâ î , 1/25 ; Zuhay l i ,

Cuhûdu ' t - taknîn , 10 .87 Mâ ide 5 /3 . • «* ,88 Nah l 6/8 9 .89 En am 6/59 .9 0 E n a m 6 / 3 8 . S ~9 1 E n a m 6 / 1 1 5 .92 Buhâr i , S u l h , 5 ; Müs l im, Akdıye , 17; İbn Mâce, M ukadd ime , 2 ; İbn H am be l ,

6/270 .



yukarıdaki nassları değerlendirdiğimizde, hiç de öyle olmadığı ortayaçıkacaktır.

Dinin kemâlinden maksat nedir?

Kur'ân-ı Kerim "her şeyi açıklamak i'ızere indirilmiş" olmasına

rağmen, pek çok teferruat hükümler i , daha sonra meydana gelen ve

gelecek hadiselerin hük üm lerini içermez. Zaten Allah bü tün olm uş ve

olacak her şeyin hü km ün e dair ezel î b i lg is ini açık lasa ydı buna

"yeryüzündeki ağaçlar kalem olsa, denizler m ürekkep olsa -ve yedimisli deniz de yedekte bulunup yazılsa - yine yetmezdi" 93

Öyle ise d înîn kem al inde n m aks at ned ir? Bu soruya îs lâ m

alimlerinden Şâtıbî (790/1388) şöyle cevap verm ektedir:

"Âyetteki kem âlden maksat, dînîn cüziyâtı değil genel prensip-leridir. Zarûrî, hâcî ve bunların tamamlayıcı hükümlerinden iht iyaçduyulan hiç b ir kâide kalmamış, hepsi gayet güzel b ir şeki ldeaç ık lanmışt ı r . Evet bazen ic t ihâd prens ib ine dayanı larak , cüz î

hadiselerin genel prensiplere vurulması söz konusu olabil ir . îct ihâdpren sibi de kitap ve sünne tte sabittir ve çalıştırılma sı gere kir, terkiasla caiz olmaz. Burdan da anlaşılır ki, şeriatta ictihâd için ayrılmışb i r saha vard ı r ve i c t ihâd ancak hakkında nass bu lunmayankonularda söz konusu dur . Âye t ten m aksa d ın b i l fi i l bütü n cüz îhükümler in ortaya konulmuş o lması anlamı mümkün deği ld ir . Zira

- cüzî hü küm lerin bir sonu yoktu r ve belli bir say ı altına alınam azlar.Âyet tek i kemalden maksat şu halde , sonsuz o lan had ise ler inkendiler ine vurulacağı küll î kâidelerden iht iyaç duyulan prensipleritibarı iledir." 94

M â i d e s ü r e s i n d e k i "Bugün size dininizi tamam ladım..."âyet inden sonra "r ibâ" 9 5 ve "kelâle" 9 6 âyetler inin indiği de 9 7 gözönünde tutu lduğunda, âyet tek i kemâlden maksad ın d în în gene lkaideleri , prensipleri , nazariyeleri ; ya da Kurtubî "nin (760/1359) debelirttiği üzere, haccm da farz kılınması ve f i i len icrası i le 9 8 "İslâm

93 Luk mâ n 31/27 ; Kch f 18/109 .94 Şa t ı b î . İ t i s âm , 1/305 vd . Aynca bkz . Şa t ı b ı , Muvafakat , 1/32, 77 ; Ud eh , et-

Teşrîu'I-cinâî, 1 / 2 4 .95 Bakara 2/275 .96 N i sa 4/ 17 6 .9 7 K u r t u b î , Tefcîr, 6/62 .



beş temel üzerine kurulmuştur." 9 9 hadis inde be l i r l enen ibadet le r intamamlanması o lduğu anlaş ı lmaktadır .

İkinci görüş dar ve bizce bir incisi daha geniş ise de net ice it ibarı

i le her ik i izah da maküldür . İs lâmm kemale ermiş o lması öze l l iğ i ,

İ s l â m hu ku ku nda m e v c u t hü kü m le r in bü t ü nü i l e d e ğ i ş m e z l i ğ i n i

g e r ek t i rmemekte ; i kma l o lunan kü l l î ka ide ve g ene l p r ens ip l e r in

d ı ş ında ka lan hükümle r in değ i şmeye , g e l i şmeye aç ık o lduğunu

göstennektedir .

Hz . Pey gam ber in (a s.) "Bu işimizde (dinimizde ) bulunm ayan

her şey merduttur." hadis inde kasded i len yeni l ik i se , d în în özündeyap ılan b idat ler le i lg il idir .100 İc tihâd mü esseses inin kabu l ve teşv iki10 1

de bunu göster ir .

3 - EBEDÎ OLARAK YÜRÜRLÜKTE KALMAK ÜZERE GÖNDERİLMİŞOLMASI102

İ s l âm huk uku nun , kema le e rmiş v e sonun cu pey gam ber l e1 0 3

t amamlanmış i l âh î d ine daya l ı o luşundan kaynak lanan öneml i b i r

öze l l i ğ i de , ebed î o l a rak yürür lük t e ka lmak üze r e gönder i lm iş

olmasıdır. 104

On un bu özel liğ i değişmesine ne derecede imkân verecektir ?

İ s lâm huk uku nu n ebed iy en yürür lük te o lmas ı , Şâ r i Teâ lâ 'nm

öneml i maksat lar ından b i r id i r . Çünkü yürür lükte o lmadığ ı sürece ,

hu ku k t a n be k l e ne n f a y da s a ğ l a na m a z . İ s l â m hu ku ku nu n s a y g ı

görmes i ve yürür lükte o lmas ın ı t emin edecek en öneml i e tken, onun

Y ü c e A l l a h ' ı n ü m m e t e y ö n e l e n b i r h i t â b ı y a n i i l â h î h u k u koluşudur .105

98 ( El -ye vm e ekm el tu .. .) Ma ide 5/3 ayet i , Hz . Pey gam ber (as .) ha cd a iken Ar a fa t 'danaz i l o lm uştu r . ( Buh âr i , Tefsir 5/3 ; Kurtubî , Tefsir , 6/6 1. ) v

99 Buharî , İman, 1, 2 ; Tefsir 2/30 ; Müs l im, İman, 19-22 ; T i rm iz î , İman , 3 ; N e s e î ,imân, 13 .

100 Bkz . Şatıb î , İtisam, 1/46 v.d. .101 Buhâri , İ t isam, 21; Müsl im , Akdıye , 15 ; Etİu Dâvûd, A k d ı y e , 2 ; N e s e î , A h k â m ,

2 ; Kudât, 3 ; İbn Ma ce, A h k â m , 3 ; İbn Hanbel , 4/19 8, 204, 205.102 Bu kon uda bkz . İbn Kay yım , İlâm, 1/47 vd. ; Şât ıb î , Muva faka t , 1/61; İbn Âşûr ,

Makâs ıd , 122-124 (185-189) ; Udeh, et-Teşrîu '1-cinâî, 1/223 vd .

103 A h z â b 33 / 4 0 .104 Bkz. Zerkâ, Medha l , 2/885-889 .105 Bkz. Tez metni, 19 .



Doğrudan Hz . Peygamber 'den (as . ) a lman i lâhî hükümler inyanında, ta eskiden beri müctehidler istinbat ettikleri görüşlerini, hep

i lâhî kaynaklara dayandırmaya çal ışmış lar; de l i ls iz re 'ye dayanan

şahsî görüşlere şiddetle tepki göstermişlerdir. 1 06 Böylece ictihâdî

hük üm lere de i lâhî bir görün üm ve rmeye ve bu şeki lde saygıyı temine

çalışmışlardır.

İslâm hukukıuıun yürürlüğünü temin için iki yol izlenmiştir:

1) Hukukun uygulanması konusunda kesin kararlılık.2) Hukukun gayeler ini ortadan kaldırmaya neden olmayacak

ölçüde olmak kaydıyla, kolaylaştırma (teysîr) ve rahmet yolu.107

İ s lâm hukukunun yürür lüğünü sağ lamak i ç in tak ip ed i l en

birinci metotta kâh mev'ize (ruhların okşanması) yoluna gidilmiş, kah

şiddetl i , korkutucu bir uslup kullanı lmış 1 0 8 • hukûkî bir müeyyide

(yapt ı r ım) o lm ak üzere de fesat ve butlân na zar iyes i 1 0 9 k a b u l

edilmiştir.

"Şer'an ma'dûm olan, hissen de ma'dûm gibidir."11 0

(yani aranannitel ikleri taşıma dığı iç in hu kuk tarafın dan yo k sayılan bir şeyin,

gerçektede maddi varlığı yok sayıl ır) kaidesi işte buradan doğmuştur.

"Nehy (yasak) nehyedilen şeyin fesadım gerektirir."111 kaidesinin çıkış

yer i de burasıdır.

İs lâm'dan başka bir dinin - ki hukuk da buna dahildir - kesin-

l ik le kabul ed i lmeyeceğ i 1 1 2 vurgulanmışt ı r . Mut lak i taat 1 1 3 v e

hükümler in ta tb ik in in i s teni lmes i1 1 4 yanında, her türlü ve lâyette

(kamu görevi ) kendilerine veri len işlerin en güzel yürütülebi lmesi ,

tavs atılm am ası için im an baş ta olmak üzere, şahsî , aklî ve i lmî birtakını niteliklerin bulunması da şart koşulmuştur.115

106 İbn Âşû r, Makâs ıd , 123 (18 5 ) .107 İbn Âşû r, Makâs ıd , 123 (18 6 ) .108 İbn Âşûr , Makâs ıd , 123 (1 86 ) .109 Udeh, Teşrîu'l-cinâî, 1/223-239 . Fesâd ve But lan nazar iyes i iç in ayr ıca bkz . İbn

Ab d i s s e l âm , K a v â i d , 2/20 , 9 2 ; Âm id ı , İ h k â m , 2/40 7 vd . ; Zeyd an , V e c î z , 4 8 ;Schacht , İ s l am Hukukuna G i r i ş , 130-132 .

110 İbn Âşûr , Makâs ıd , 123 (18 6 ) .11 Bkz. Zeydân, Vecîz, 252 .112 Âl - i İmrâ n 3/8 5 .

1 1 3 Nisâ 4/59 , 64 ; Haş r 59/7 .114 Mâ ide 5/44, 45, 47 .



Mevrid-i nassda ictihâda mesâğ (cevâz) verilmemiş11 6, hakkındanass o lm ayan konularda yapı lacak ict ihâdlann da, şer iatın ruhuna

uy gu n olmas ı, ona ters düşm em esi istenmiştir.

A l lah ' ın indirdik ler i i le hükmetmeyenler i kâfir1 1 7 , zâlim 1 1 8 , ve

fâsık 119 diye niteleyen 120 İslâm, ken di öğretileri, hü küm leri dışında kiher şeyi "hevâya uymak" 1 21 diye te lakki etmiş, çözümü Al lah ' ınindirdiklerinde aramayıp da başkalarına götürmeyi "tekfir edilmekleemrolunan Tâğût'a götürmek" 12 2 şeklinde nitelemişt ir . T â ğ ût ise,

haddi aşan ya da Allatılan başka tapınılan her şeydir.123

__ —M ü ' m i n e , i n a n d ı ğ ı h u k u k u n y a ş a n t ı s ı n d a u y g u l a n m a s ı

k o n u s u n d a m u h a y y e r l i k h a k k ı t a n ı n m a m ı ş 1 2 4 ve şer iat ınhükümler inden en u fak b i r s ık ınt ı duyulmamasın ın iman gereğ iolduğu 525 belirtilmiştir.

Had is lerde de u lu ' l -emre i taat in ö lçüsü masıyet o lmamakla

sınır landır ı lmış, 1 2 6 mutlak yasama yetkis i A l lah ' tan başka kimseyetanınmamış, yönet ic i ler in sadece şer î hükümler in tenf iz ine ve genelt eş r î î p r ens ip l e r doğru l tusunda , ümmet in ih t i yaç duyduk lar ı

konularda düzenlemelere yönel ik kanunlaşt ırmada bulunabi lecekler ikabul edilmiştir.127

Yürür lüğünü temin iç in s ık ı önemler a lan İs lâm hukuku,hükümlerin tatbikini imkansız kı lacak ya da zorlaşt ıracak ortamlarınbulun abi leceğini de göz önünd e bulund urarak bazı tedbir lere baş

vurmuştur. Buna göre:

1) Kolaylık prensibini getirmiştir.128

115 İ b n Â ş û r , M akâ sıd , 123 (1 87) .116 Hâdimî , Mecâmi , 329 ; Mecelle ma dd e 14 .

117 Mâ ide 5/4 4 .118 M â i de 5/ 45 .119 M â i de 5/ 47 .120 B u ü ç h ü k m ü n a y r ı k o n u m d a k i i n s a n l a r h a k k ı n d a o l d u ğ u h u s u s u n d a b k z .

Şe l tü t , Fetâvâ, 43-46 . Ayn ca bkz . Kurtubî , Tefcîr , 6/190 .121 Ka sas 28/5 0 ; Sâd 38/2 7 ; Câs iye 45/ 18-1 9 .122 N i s â 4/ 60 .123 Râg ıb, Müfredat,- 30 5 .124 Ah zâb 33/ 36 . #125 N i s â 4/ 65 .126 Müsl im, İmâre, 39 ; Ebû Dâv ûd , Cihâd, 87 ; Neseî , Bey 'a t , 34 ; İbn M âce , Cihâd,

40 ; İbn Hanbe l , 1/129 . . . Bu had i s Mecâmi ' de gene l kâ ide l e r a ras ında z i k red i l i r ,

(s .330) .127 Udeh, et-Teşrîu'I-cinâî , 1/232 ; Gü ngö r, İslâm'ın Bugünkü Meseleleri, 96, 106 .128 B a ka r a 2/ 18 5 .



2) Ruhsatlar getirmiştir.3) Zaruret prensibine yer vermiştir.129

4) Geçiş dönem i 130 ruhsatlarına ve zahiri kurtarma fikrine yervermiştir.

İ s lâm hukuku, iman ve sayg ı i l e b i r l ik te hükümler in iny ü r ü r l ü k t e b u l u n m a s ı k o n u s u n d a k i k e s i n t a v r ı n ı k o r k e n ,gerçekçilikten de hiç bir zam an u zak kalmamıştır.

Yepyeni bir ümmet yaratmak için takip ett iğ i teşrî s iyasetindegenelde "tedrîci l ik"1 31 prensibine r iâyet etmişken baz ı a lanlarda

doğrudan, herhangi bir ön haz ır l ık.yapmadan mevcut sosyal yapıy ıdeğiştirmeyi hedeflediği olmuştur. İşte bu gibi durumlarda müsamahagösterm iş, görünüşte meşrû olma ile yetinm iş ve böylece huk uka karşıiman ve saygıyı mu hafaza etmek istemiştir.

Buna örnek olarak şu hadisi z ikredebi l ir iz : "Evlatl ık ( tebennî)müessesesi kaldırıldığında Sâlim (12/633) Eb û Hu ze yfe 'nin (12/633)evlatlığı bulunuyordu. Sehle bt. Süheyl Hz. Peygam ber'e (as.) gelerek:" Yâ Resülallah ! Ebû Huzeyfe 'nin azatlısı ve evlatl ığı Salim yanımızagirip çıkıyor, halbuki ü stüm başım açık bulunduğu zam an oluyor, tek

bir odadan başka evimiz de yok. " dedi. Hz. Peygamber de : "Onuemzir, kendisine haram olursun." buyurdu. Sehle : "Koskoca adamolduğu halde onu nas ıl em zirebil irim ? " dedi. Hz. Pey gam ber güldüve: " Onun koskoca adam olduğunu biliyorum. " buyurdu .1 3 2

Hz. Peygamber ' in zevce ler i : "Vallahi biz bunun Rasulullahtarafından sadece Salim 'e tanınan bir ruhsattan başka b ir şeyolmadığına inanıyoruz." demişler ve böyle bir emzirme i le yanlannahiç bir kimsenin girmesine izin vermemişlerdir.133

Bu hadislerin değerlendirmesini yapan Muham med Tahir b. Aşûr

(1394/1973) şöyle demektedir:"Acaba gerçek bir fakih bu hadisenin, herhangi bir ön giriş im

bulunmadan ve bu durumda olan insanlar ın buna karş ı gerekl i

129 Baka ra 2/173 ; En 'âm 6/119 . Bu üç macldc hak k ında bkz . İbn Âşûr , Ma kâs ıd ,1 2 4 ( 1 8 7 ) .

130 "Ge ç iş dön em i f ıkhı " f ikr i i ç in bkz . Kara ma n, İ s lâm Hukuk u , 2 / 2 2 7 ; K a r am an ,G ünün Mes e l e l e r i , 2 / 2 3 2 ; T a b a k o ğ l u , İ s l âm İkt i sâd ına G i r i ş , 29 5, 40 8 ;

" T ab ak o ğ l u , i s lâmda Em ek (Ensar N eşr iyat ) 79 ; Nem ir , İct ihâd, 128 ; Tez metni, ;Khurş id Ahmed , Studies on İs lâmic Econo mics , X II I - X V I I .

131 Bkz. Tez metni , 149 .

132 Mu vat ta , Radâ, 13 ; Mü s l im, Radâ, 26 ; Dâr imî , N ikâh, 5 2 .133 Müs l im, R adâ , 31 ; tbn Sa'd, Tab akât , 3/8 6 . Hz . Peygam ber ' in (as . ) zevce le r indenHz. Âişe hâr iç .



haz ı r l ık lar ın ı henüz yapmadan, ev la t l ık müessessenin anidenkardmlmasınm gerektirdiği bir ruhsat olduğunda şüphe edebilir mi ?

Bu konuda iz in şekl inde ver i len ruhsat görünürde bir ç ık ış yo luaram ak kaydı ile veri lmişt ir . Böylece, hem kanun a saygı, hem kısm en

yan çizm e (muh alefet ) ; hem yum uşak l ık , hem de huk ûkî nizam ın(sureta da olsa) korunması birlikte sağlanmıştır. Nitekim Allah Rasulü(şüphesiz bu izinden sonra ve asl î prensibin vaz' ı şeklinde olmalı )

zevce ler ine şöy le buyurmuştur : " Süt emme yo luy la yanlar ın ızagirenler kim ler bak ın. Süt haram lığı anca k açl ıktan (süte iht iyaç

duydu ğu bebe klik halinde em diği sütten) doğar " 134

"Geç iş dönemi" f ikri i le i lgisi olm am akla bir l ikte şeria t ın

olabildiğince yürürlüğünü sağlamak am acı ile benzeri birçok toleransgöster ilmiş, m üm kün o lduğu kadar hukukun yürür lüğünü sağlama kiçin icabında "şahsa özel" kaydı i le hükümler in sureta uygulan-

masına - tamamen terkedilmekdense135- müsamaha edilmişt ir . Rama-zanda karısı i le cima eden Arabî hakkında kef faret hü km ün ün özel

uygu lanmas ı ,1 3 6 hiçbir şeye sahip o lmayan züğürt sahabîden mehir

o larak "ezber indeki bazı sureler in ka bu lü"1 3 7

, Ebû Hureyre içinoğlağın kurba nlık için yeterl i görülmesi, 138 çölde yaşayan bazı lar ının

gelerek: "-Ya Resulal lah ! biz çölde yaşıyoruz. Zam an o lur bir ay, ikiay su bulam ıyoruz. İçimizde cünûp, hayız ve nifas halinde bulun anlar

olur." dediklerinde, onlara tem izl ik aracı olarak topra ğı ku llan-m a l a r ın ı ( te y e m m ü m ) i fa d e b u y u r m a s ı , 1 3 9 hep bu kab i lden

olmalıdır.140

Sonra iyi bir niyet li bir yaklaşımla İslâm hu kuku nda bir gel işm e

olan ve zaman içer is inde ç ığ ır ından uzaklaşan "Hiyel" in çıkış ve

kullanlı ışı da, İslâm ahkâmını hiç olmasa şeklen de olsa yürürlükte134 Ha dîs iç in bk z. Buh âri , Nikâh, 21 ; Müsl im , Radâ , 32 ; Neseî , Nikâh, 51 ; İ bn Â ş û r ,

Makâs ıd , 1 1 4 - 1 1 5 ( 2 0 5 - 2 0 6 ) .

135 N i t e k i m bu m â n â d a JAS" . V dJjj j V Uş ek l in de b i r kâ ide degel işt i r i lmişti r .

136 B u h â r i , Sıyâm, 30, Kef fârât , 2-4 ; Müsl im, Savm, 81 ; Ebû D â v û d , Savm , 37 ;Zeydân , Ve cîz , 181 .

137 Buhâr i , Nik âh, 37 , 40.; M ü s l i m , N ikâh , 76 ; Ebû Dâ v û d , N ikâh , 17 ; T i rmi z î ,Nikâh, 23 ; Muv atta , Nikâh, 8 ; Saıd b. İ\/Iansûr,İ3ünen, 1/176 .

, 138 Şâtıbî , Muvâ fakâ t , 3/51 . Başka sahâb ı l e r i ç in de "ya ln ız sana m ah sû s " kay d ı y l ao ğ l a k ku r ba n e tm e l e r i y e t e r li g ö r ü l m ü ş tü r . B kz. İ bn Ha n be l , 4 / 2 87 ; B u h â r i ,

lydeyn, 2 3 .139 Mergmânı , Hidâye, 1/25 .140 Farkl ı diğe r örnek ler iç in bkz. Nem ir, İct ihâ d, 128 .



tutmak endişesinden değil midir?Özet olarak diyebiliriz ki, şeriat ebedî olarak yürürlükte olmak

için gönderi lmiş, ona mu hali f her ictihâd , hük üm , yasam a ,uygulam a butlanla malûl kabul edilmiş, yürürlüğün temini için degerekli önlemler alınmıştır.

Ebedî yürürlük prensibinin değişme ile telifi :

Bu rad a he m en bel i r te l im ki , b iz im tez imizde söz ko nu su

ettiğ imiz " d e ğ i ş me " , İs lâm hu ku ku nu n " ilgas ı " m ana sında birdeğ işm e değ i ld ir . Ak sine , i ler ide e le a l ınacağ ı üzere , i s l â mhukukunun ebedi yürürlüğünü sağlamak için zaman ve mek ana göregerekli olan, genel çerçeve içerisinde özün i lk kon um und an farklışekillerde tezahürü141 demektir. Bu itibarla "şeriatın ebedi yürürlük"prensibi "değişme" i le tüm den bağd aşm az bir nitel ik arzetmem ekte;aksine, bir taraftan değişmenin saha ve sınırını bel ir lerken, diğertaraftan da değişmeyi gerekli kılmaktadır.

4 -BÜTÜNCÜ ÖZELL İĞİ

Kur'ân'da mevcut bulunan hükümler iki nevidir:

1- Dinin ikâmesine yönelik hüküm ler. Bunların kapsamım akaid

ve ibadetlerle ilgili hükümler oluşturur.

2- Devlet ve toplum un tanzimini, ferdler arasındaki i lişkileridüzen lemey i amaç layan hükümle r . Bu k ısmın kapsam ına da

muamelât, ukûbât, ahvâl-ı şahsiyye, idare hukuku ile i lgi l i hükümlergirer.14 2

141 İ l e r ide y e r i g e ld ikçe t em as ed i l e c ek o lm ak la b i r l i k t e yan l ı ş an la m alara m eyd anve rm em ek i ç in " ö zü n i lk kon um un dan fa rk l ı ş ek l inde t e zahürü " m ut lak i f â des in iaşağ ıdak i şek i l le rde kay ı t la ma zarure t i vard ır :

a ) Nass la sab i t o lmayan hükmünb)Nass la sab i t o lm akla bera ber bağ lay ıc ı veya devam l ı o lm adığ ın a de l îl ve kar ine

b u l un an H ük m ün . . .e ) Nas la sâb i t şek l in ,özü koru yan ve tems i l eden a l tarna t i f l e rden b ir i o lduğ un a

de l îl bu lu ndu ğun da . . .d ) I lâc e t ve ma s lah at bulu nd uğ un da . .. geç ic i o larak . ..

e ) H ük m ü n i l le ti orta da n kalkt ığ ı takdird e .. .142 Udeh, et-Teşrîu'1-cinâî , 1/166 .



İs lâm hukuku her iki neviden hükümleri düzenler ve bunlardanamacı da bütün insanlığın dünya ve ahiret seadetini temindir.

Ebedi o larak yürürlükte o lmak iç in gönderi len İs lâm şer iat ıuygulama sahasında dünya - ahiret ayırımı yapmadığı g ibi , yürürlüksahasının sadece ahval- ı şahsiyye veya daha da daralt ı larak it ikad,ibadet ve ahlâkla sınırlandırılmasını asla kabul e tm ez.1 43 Muhammedel- Beh iyy'in de dediği gibi "İslâm bütün olarak vardır veya yo kt ur ." 1 4 4

İslâmm özünü tevhîd teşkil eder. İnsanı iç çatışmaya düşm ekten(ikilem) kurtarmak için dünya ve ahiret işleri hep aynı ilâhî otorite

(Al lah c .c . ) tara f ından düzenlenir . 1 4 5 Bir kulun iki " Rab bi "olamaz.146

İ s lâm hukuku b i r bütündür, as la bö lünme ( tecezz i ) kabule tmez .1 4 7 İnsanı ruh, beden ve duyular diye ayırmayıp bir bütünolarak ele aldığı ve ona gö re düzenlemelerde bu lundu ğu gibi, hayatıda bir bütün olarak ele alır. 1 48 O hem dindir, hem de devlett ir.1 4 9

Onda Al lah' ın haklan i le Kayser ' in haklar ı b irbir inden ayrı lma-mıştır.150

Bu husus müslüman al imlerce olduğu kadar batı l ı müsteşriklertarafından da belirtilmiştir.151

Bu duruma göre İs lâm hukuku bir bütü ndü r ve onun tatbiksahası , d înî konular ı o lduğu kadar hayat ın diğer yönler ini de

143 Dü zenle d iğ i sah alar ı gös t eren b ir tab lo iç in bkz . Aza mî , e l - M ü s t e ş r i k S c h a c h tve's-sünetu'n-ı ıebeviyye, 74 vd .

144 Beh iyy, M., el-Islâm fî halli meşâkili ' l -müctemeâti' l-İslâmiyye el-muâsıra, 13 .145 Behiyy, age., 35 Vd.146 İ s lam, A l l ah ' t an ba şka hük üm koyan lar ı "Rab " o la ra k n i t e l end i r i r . (Â l - i İm rân

3 / 6 4 ) .147 Bkz . Kevscr î , Makâ l â t , 88 ; Udeh, et-Teşrîu'l-cinâî, 1/170 ; Ca nan , Anarş i , 6 3 ;

Mutahhar î , Hukûku' l -mer 'e , 8 0 .148 Kardâvî, Hasâis , 108 ; Zcydâ n, Medha l , 57 .149 Ca lâ l Nur i , İttihâd-ı İs lâm , 58 ; Ze rkâ , Medhal , 1/30 ; Udeh , e l - İ s l â m v e

evdâunâ's-siyâsiyye, 65 ; Karaman, M ode m Prob lemler Karş ı s ında İs l am Hu ku ku ,14.

150 Ülken , İs lam Düşü ncesi , 76 ; Ü lken, İ s l am Düşünces ine G i r i ş , 26 -27 . " (B ir d ino l d u ğ u h a l d e ) H r i s t iy a n l ı ğ ın A l l a h v e K a y s c r ' e a i t s a l t a n a t l a r ı a y ı r m a s ı( İ s l am d ak i n i n ak s i n e ) " üm m e t " o l m as ı n ı n i m k an s ı z l ı ğ ı n d an d ı . . . Z a i f h r i s ti y an"c em âat " i za t en baş ka tür lü harek e t edemezd i . " (Ayn ı y e r v e 2 no lu d ipno t . ) .Böy l e b i r taks im in imkan s ı z l ı ğ ı hakk ınd a AkkaÜ 'm müta laas ı i ç in bkz . K ardâv î ,Has âis, 112 .

151 Go ldz ih e r , Go i t en , Wa t l , Ja po n â l im I zutsu 'nu n gö rüş l e r i hk . Bk z . Ha t iboğ lu ," islâm'ın Aktü el Değeri Üze rine " , 9 ; Sch ach t , İ s l âm Hukukuna G i r i ş , 82 ; Fe th i

O s m an , el-Fikru's-siyâsı el-İslâmı, 25, 36 ; Hatiboğlu, Halifenin Kureyşli l iği" 144-1 4 6 .



kapsamaktadır .Kur 'ân, hükümleri arasında bir ayır ıma gitmek isteyenlere karşı

şiddetli bir savaş açmıştır:

"Kitâb'ın bir kısmına inanıp, bir kısmını inkâ r mi ediyorsunuz ?Aranızda böyle yapanın cezası ancak dünya hayatında rezil olmaktır.Ahiret günün de de azabın en şiddetlisine onlar uğratılır."15 2

"Allah'ı ve Peygam berlerini inkâr eden, Allah'la Peygam berleriarasım ayırmak isteyen "Bir kısmına inanır bir kısmını inkâr ederiz."

diyerek ikisi arasında bir yol tutmak isteyenler, işte onlar gerçekten

kâfir olanlardır. Kâfirlere ağır bir azap hazırlamtşvzdır."15 3

Uygulamada da İs lâm hükümler i aras ında ay ır ıma g idenler in"mü rted" sayılarak , onlara karşı savaş açıldığını154 biliyoruz.

Hz. Önıer, imkanı olduğu halde hac yapmayanlar üzerine gayrimüslimlere has başvergisi (cizye) koymaya niyetlendiğini söylerken 155,toru nu adil halife Öm er b. Abdulaziz de (valilere) yazdığı (genelgede),

"hadlerin uygulanm asının, nam az ve zekat ibadetlerinin ikame-sinden farksız olduğunu" bildirmişt ir .156

Nazarî olarak böyle olmakla bir l ikte son asır larda bat ı medeni-

yet inin ge l işmesi net ices inde İs lâm üstünlüğünü kaybetmiş, İs lâmülkelerinde laikleşmeye doğru bir süreç başlam ıştır. Özellikle batılılarve onlar ın takipçi ler i taraf ından İslâm değerlendir i l irken "kominizmkarşısında mukavemet sağlayacak vasıf lar ı i le (yani îman, ibadet veahlâk) İs lâm güzel b ir d indir . 1 5 7 Ama hukuk o larak esk imiş t i r ,iht iyaçlara cevap verem ez, terkedilmelidir . " şeklind e bir kan aatoluşturulmaya çal ış ı lmışt ır . Bunda da büyük ölçüde başarı l ı olmuş-lardır. Mutahh arî'ye göre bu bir söm ürü siyasetidir.158

152 Ba kara 2/8 5 .

153 N is â 4 / 150-151.154 Sa îd b . Man sûr, Sünen , 2/32 2 ; İbn Teym iye , Siyâset, 153 .155 İbnu' l -Cevzî , Menâk ıbu Ömer , 86 . Ay nc a bkz . İbn Kuteybe, Te'vıl, 161.156 İbn Sa 'd , b , 5/378 .157 Mutahhar î , Hukûku ' l -mer 'e , 79 .158 İ s l am hu kû ku nu n bü tü n lüğ ü ve l a ik li k hk . gen i ş b i l g i i ç in bkz . Reş id R ıdâ , e l-

Hilâfetu ev el- İmâm etu'l-uzmâ , Mısır 1924 ; Bah ı t , Mu han ıme d , Hakîkatu ' l - İ s lâmve u sû lu ' l - hu k m , M ı s ı r 1926; R a y y i s , en-Nazariyyetu's-siyâsiyyetu'l-islâmiyye,Kah i re 1979 ; Ray yis, el-İs lâm ve'l -H ilâfe tu fi'l-asn'l-hadîs ; Behiyy, el-Islâm S hallimeşâkili ' l -müctem eâti ' l- islâmiyye el-muâsıra, K â h i r e 1981 ; B e h i y y , e l -F ik ru ' l -islâmîl-hadîs ve sı latuhû bi ' l - ist i 'mâri ' l -garbî ; Udeh, et-Teşrîu'l-cinâî, 1/166 vd. ;U d e h , el- İslâm ve evd âunâ's-siyâsiyye ; Udeh , el - İs lâm ve e vdâuna ' l -kânûniyye;F e t h i O s m a n , e l -F ik ru ' s - s i yâs î ' l - I s lâmî , 47 vd . ; Kard âv î , H a s â is , 105-125 ;

Tap lamac ıoğ lu , Din Sosyolojisi, 148 vd .La ik l i ğ in t s l amlaş t ı r ı lmas ı ş ek l indek i f a rk l ı b i r yak laş ım i ç in bkz . Özek , A l i ,



Bütüncü özellik ve değişme :

İs lâm hukuku bir bütün hal inde ve ebedî o larak yürürlüktekalm ak üzere teşrî kılındığına göre, bu genel m aksad ı zedeleyecek he rtürlü gel işme ve değişmeye kapal ı olacağı açıktır. Bu genel maksadaters düş me yecek , aksine onu destekleyecek değişikler ise, daha önc ede belirttiğimiz gibi kabul görmekte ve desteklenmektedir. Bu itibarlaİs lâm hu ku ku ku n bü tün cü öze l l iğ i , tez imizde kon u e t t i ğ im iz"değişme" için bir engel olarak görülmem ektedir.

3 - G ÂYECİ ÖZELLİĞ İ (İSLÂM ÜMMETİNİ OLUŞTURUCU İNKILAPÇIRUHU)

Ge çen zama nla birlikte pek çok şeyin de değiştiğ i bir gerçektir.Bu durumda İslâm hukukunun tavrı ne olacaktır?

Şüp hesiz zamanla meyd ana gelen gel işme ve değişmeler arasındaiyiye, güzele doğru olanı bulun duğu gibi ; kötüye , fesada , sapm aya

doğru olanı da vardır . Bu durum da miky as (ö lçüt ) ne o lacakt ır .Zam an esas alınarak bütün değişiklikler kabul edilecek midir? Yoksadeğişiklikleri vuracağımız İslâm hukukunda belli kriterler var mıdır?159

Bu sorunun cevabını verebi lmek iç in İs lâm hukukunun gayecibir özelliğe sahip olup olm adığım kısaca arzetmemiz gerekecek tir.

İslâm hukukunun gayesi:

İs lâm m en büyü k gaye si , yarat ı l ış ned enim iz o lan k u l l u kgörevimizi160 en güzel şekilde yerine getirmemizi temindir. Bu yüzden

peygamberler gönderilmiş, bu yüzden ilâhî şeriatlar konulmuştur.161

Hz .Pey g am be r ' i n ' ( a s . ) "Ben güzel ahlâkı tamam lamak içingönderildim."16 2 buyurmas ına da bakı l ı rsa , İ s lâmm çeş i t l i şer î

hükümler getirmesinden maksat, bir "hukuk" ortaya koymak deği l163,

A ç ı k O t u r u m : "Laikl ik İ lkes i ve Türkiye 'de Uygulanış ı " , B a n k a v e E k o n o m i kYo ru m la r Dergis i , E kim 1986 ; y ı l 23 : sa. 10 .

159 Bkz . Mu tahhar î , Hukûku' l -mer 'e , 77 .160 Zâr i yâ t 51 /5 6 .

161 Şâtıbî , Muvâfakât , 1/61 . ( İ lg i l i âyet ler toplu bir arada).162 Muvat ta , Husnu ' l -hu luk , 8 ; İbn Hanbe l , 2/38 1 .



kon ulan bu huku ku dahi kul luğun gerçekleşmesinde, güzel ahlâkınyerleşmesinde bir aracı k ılmak tır.164

İnsanoğlu, kural koymak iç in yarat ı lmamış,1 6 5 konulan kural -larla ve istenilen doğrultuda kullukla emrolunmuştur. 166

Ku lun ku lluğunu en üst düzeyde gerçekleştirebi lmesi iç in İslâmşeriatı getirdiği hükümlerde şu maksatları gözetmiştir:

1) M aslaha tın te m inine yön elm iştir.167 Bunlar zarûrî , hâcî vetahsînî diye sıralanır. 168Ayrıca bun ların tamalayıcıları (mük emm ilât)vardır.169

2) Ney in maslahat olduğunu belirlemiş, ya da belirlem esindeuyulacak kuralları ortaya koym uştur.17 0

Maslahat, arzu ve hevesler le be l i r lenmez. Arzu ve heveslereuyulursa yer gök her şey fesada g ider. 1 7 1 İ s lâm, kulu hevasmauymaktan kurtarmak için gelmiştir.172

Beş erî s istemlerd e "din" dün yevî ma slahatların bir feri i t ibaredil irken 173, İs lâm, dînî maslaha tları herşeyin üstünde tutm uştur. 174

Bu yüzden dir ki , dinin koru nm ası için mal ve can ın ziyanına seb ep

olan cihad farz kıl ınmıştır.175

Kend i ne g ö r e b i r m esa j ı o l an v e bu m esa j ı p ra t i k t egerçekleşt i rmek iç in var o lan 1 7 6 İ s lâm hukukundan amaç sadecetakdir edi len ihtiyaçların karşı lanması deği l , aynı zamanda yeni birdevlet ve cem iyet "ümmet" yaratmaktır.177

Bu ü m m et : a) Güçlü olacaktır, (caydırıcı üstünlük) . b) Heybetl i

163 Schacht , İs lam Hukû kuı ıa Giriş , 22 , 23, 25, 212 .164 Bk z. Şâtıbî , Muv â fakâ t , 2/307 .165 Kardâvî, Hasâis , 4 6 .166 Bkz . Nah l 16/50 ; Hû d 11/112 ; Şû râ 42/15 ; T e vbe 9/31 ; Beyy in e 98/ 5 ; Kardâv î ,

Hasâis, 9 vd .167 DevâÜbî, Medha l , 55, 98 ; Nemir, İct ihâd, 101.168 Bilg i iç in bk z Şâtıbî , M u v â f a k â t , 2/8 vd . ; Hal lâf , Mas ad ı r , 173 ; Zuhay l î , Zarûret ,

49-5 6 ; Baktır , Zarûret , 175-189 ; En es Z erk â, " İs lamİktisâdı" , 31-35 .169 Bkz. Şâtıbî , M u v â f a k â t , 2/12 .170 Hü sn v e kub hu n ş en l i ğ i mes e l e s ine bkz . mese lâ : Devâ l ib î , Medhal , 1 7 0 . Ay n c a

bkz. Şâtıbî , İt isâm, 1/47 ; Kev serî, Makâlât , 255 -256 ; Bûtî , Davâb ı tu ' l -mas laha .171 Mü 'min ûn 23/71 . Şâ t ıb î, Mu vâ fa kât , 2/309 .172 Şât ıb î, Mu vâfa kât , 2/1 68 ; Şe leb î , Ta l ı l , 280 .173 Bût î , Da vâb ı tu ' l -m as la ha , 30 vd .174 Bût î , Da vâb ı tu ' l -m as la ha , 58 vd .175 Bkz. Şât ıb î , M uvâ fak ât ,2/38-39 .176 Sibâî, İ s l âmıÇözüm, 137 .

i 77 Karam an, İs lam Huku k Tarihi, 38 .



ve vakû r olacaktır . c) Huzurlu olacaktır.178

İşte böylesi bir ümmet yaratmak için İs lâm şu dört tavrı

göstermiştin1) Değiştir i lmesi ve iptal i gerek l i unsur ları de ğiştirmiş ve iptal

etmiştir.179 (İnkılapçılık).2) Koru nm asına gerek duyulan unsu rlar ya ayn en 1 8 0 ya da

ıs lah ed i l e rek korunmuş 1 8 1 , her türlü sosyal hastal ıkları , iktisadîmüşkilleri tedâvî etmiştir. (Islahçılık).

3) Bek lenen her türlü i llet ve problemlere karşı koru m a ted birleri

almıştır. (Korumacılık).4 ) Sürek l i t ekâ m ülü n sağ lanm as ı i ç in yön l end i rm ede

bulunmuştur.182 (Tekâmülcülük).Şu ha lde İs lâm hukuku her yeniy i kabul l enmek durumunda

deği ldir. Onun sahip olduğu ıslah ve inkı lapçı ruhu; olayların vege l işmeler in arkasından ge len, onlar ı ger iden takip eden bir hukukdeğil , aksine olaylara ve geleceğe yön veren bir hukuk sistemiolmasını gerektirmektedir.

İ s lâm hukuk u İs lâm top lumu nun o luşturulmas ı iç in b i rçok

ıs lah ve ink ı lap hareket l e r in i gerçek leş t i rd iğ i g ib i , o luşturulanüm me t in sosya l yap ıs ın ın bozulma ması , korun ma s ı i ç in b i rçoktedbir ler a lmıştı r . Bu meyan da olmak üzere m esela nikah, ta lak ,iddet g ibi konular detay lar ı i le bir l ikte bizzat Kur 'ân taraf ındandüzenlenmiş, bu g ibi tasarruf larda diğer ler inde aranmayan birçokşartların bulunması istenmiştir.183

Mikro düzeyde ıs lah iç in ge lmeyen 1 8 4 İ s l âm hukuku bütünmüessese ler in in i ş l e r l ik kazandığ ı b i r or tamda yeni ge l i şmeler iyönlend irebilecek kudrete sahiptir.

Geilişmeleri olduğu gibi kabullenmek değil, iyi-kötü ayırımıyaparak insan la r ı yön lend i rmek 1 8 5 İ s lâm hukukunun gayes iolduğuna göre, onun bu özelliğini ortadan kaldıracak ya da gölge

178 İ bn Âşû r , Makâs ıd , 139 (214 ) . Ay r ı ca bkz . Â l - i tm rân 3/1 03 ; En fâ l 8/ 60 ;M ü n â f i k ûn 6 3 / 8 . •

179 Rib a yas ağı, ev lat l ığ ın kaldır ı lm ası vb. g ibi .180 Diyet, ka sâm e, ba zı akit ler vb. g ibi .181 Nika h, ta lak , idde t ahk âm ı, kö le l ik hu ku ku vb . g ib i.182 Zerkâ, Medhal , 1 / 2 8 ; K a r a m a n , Mode rn Prâb lemler Karş ı sında İs l am H uk uk u,

11.

183 Fa rkla r iç in bkz. Karâ l î , Furûk, 3/143- 145 .184 İmâ dudd in Hal il , el -Adlu ' l - ict imâî , 81 .185 Mutahhar î , Hukûku' l -mer 'e , 8 2 .



düşürecek değişmeye müsamaha etmeyeceği açıktır. Ancak hemenbelirtm ek gerek ir ki, yen iden düze nlenen ve değişm em esi için - bizzattem el i lâhî kayn aklarla düzenlem e gibi - tedbirler alm an, ü zerindeaşır ı bir özen göste ri len sah alarla, ayn ı duya rl ıl ığın göstir i lmed iğialanlar arasında far k vardır.

Bu ikinci türd en olanlarda - ki çoğun luğu teşkil eder - gözeti lenası l gay enin ko runm ası şart ı ile, değişmeler meydan a gelebil ir . B unagöre İslâm hukukunun gayeci özel l iği değişmeye mani gözüken diğerözel l iklerde de olduğu gibi , asl ında değişm eye engel olm am akta ,aksine değişme nin sahasını ve boyutun u sınırlamada fonks iyonun ugöstermektedir.

Buraya kadar verdiğimiz izahtandan da anlaşılacağı üzere, İslâmhukukunun değişmelere kapal ı o lduğu intibaını veren i lâhı menşe' l io luşu, kemâli , ebedî yürürlük prensibi , bütüncü ve gayeci özel l iklerigibi hus üsiye tlerinin gen elde öyle olmad ığım, bü tün bu özell iklerindeğişm eye açık bir kapı bıraktıklarım ve en ö nem li fonksiyon larının dadeğişmenin saha ve sınırını belirleme olduğunu görmüş bulunuyoruz.

Ş imd i i se İ s l âm hukukunun değ i şmeye müsa i t o l duğunugösteren özelliklerini göreceğiz.

B - İSLÂM HUKU KUNUN DEĞİŞMEYE MÜSAİT

OLDUĞUNU GÖSTEREN ÖZELLİKLERİ

İ s lâm huk uku nun i lk bak ış ta değ i şmeye m üsai t o lma d ığ ıint ibaını vere n ve yuk ar ıda arzedi len özel l ik ler i yan ında , onun

değişmeye müsait olduğunu bel irten özel l ikleri de bulunmaktadır.Bu nlar aşa ğıdaki kısımlar halinde arzedilecektir.

1- E SN E K Lİ K (KATI OLMAYIŞI)

İslâm hukukunda değişmeye imkan veren ve onu yeni gel işmeler

karşısında başarı l ı kı lan en önemli özel l iği esnek bir yapıya sahip

oluşudur.

Esneklikten kastımız nedir ?Yan l ı ş an l amalara m eydan verm em ek i çin A rapça kaynak-



lar ımızda "mürûnet " tabir edi len " İs lâm huk kuk unu n esnekl iğ i"tabirinden n eyi kasdettiğimizi açıklam ak istiyoruz.

Esneklik tabiri hiçbir zaman, "İslâm hukuku nun değişmezliği veebedî yürürlüğü" prensiplerinden ayrı düşünülemez. "Esneklik"kavra m ı, "değ işm ez öz" ün, farklı ortam lara göre fark lı şekilleralmasını temin eden bir özelliğidir. Bir misal vermek gerekirse, suyunözünden , fonksiyon und an hiçbir şey kaybetm eden, kabına göre şekila labi lm esini ve hatta fevka lade hal lerde - bun u da zarûre t lere >

benze tebil ir iz - geçici olarak - zira zarûret ler ge çi ci d ir- katı (buz)vey a gaz (buhar ) hal ine dönüşe bi lmesini sağlaya n özel liğ i, onunesnek bir yapıya sahip oluşundandır. Görün üşte şekil değişt irm esi,hatta geçici olarak katı veya gaz haline dönüşm esi onun "sü" olmaözel l iğ ini zedelem ez. Am a onun kimyasa l anal ize tabi tutula rakelementlerine ayrı lması öyle deği ldir . Analiz sonrasında elde edilenhasıla artık su değil, Hidrojen ve Oksijendir.

"İslâm hukukunun esnekliği" nden maksat hiçbir zaman onunlaçkalığı,186 değişmez özünü yitirtecek her türlü oynamalara müsaitliği

dem ek asla değildir. Aksine esneklikten maksat, "İslâm huku kunu nyeni olayları karşı lamada, onları hukukî yerlerine oturtmadafevkalade bir kabiliyete sahip olması,18 7 dinin ideal tatbikinin tek birşekle münhasır olmaması,188 sürekli gelişme göstermeye, tevs î kabi-liyetine 189 sahip bulunmasıdır.

İs lâm hukukunun esnekl iğ i , değişmez esaslar la iç içe mütalaaedildiği için, ortayolcu bir özellik arzeder. Esneklik karşısında almantavır ları üç kısımda m ütalaa etmek m üm kündür:

a) Değişmezl iğ i ve donukluğu temsi l eden İs lâm har ic indeki

sem âvî şeriatlar. Bun ların geçici bir dönem ve mu ay yen bir kav im içingelmiş o lması esnekl iğ i zaten gerekl i k ı lmıyordu. Devr ini do ldur-duğun da hükm ü de bitiyordu.190

b) Mu tlak esnekliği temsil eden beşerî huku k sistemleri. B unlardaherşey değişme esası üzer ine kurulmuştur. Hatta anayasalar b i le ,mesala haklı yada haksız bir devrimle sürekli değişir. Hiç bir hukuk

186 Fe th i Osm an, Tatavvur, 78 ; Kardâvî, Şerîatu ' l - İs lâm, 22 .187 Zerkâ, Medha l , 1/149 .1 88 F e t h i O s m an , Tatavvur , 7 8 . T e p k i v e t e n k i d i i ç i n b k z . M ah m ûd A . H a s e n ,

' Y ünk eru t agayyuru ' l- ahkâm . . . " , Va'y , Sene 2, sa. 8, sal2.189 Bkz. Sa va Paşa, i s l âm Hu kuk Nazar iyat ı, 2/358 .190 Bkz . Şeh r is tânî , el-Milel ve'n-nihal , 1 / 2 1 4 .



norm una değişmez gözle bakı lamaz.c) Bu iki i frat ve tefrit arasmda İslâm huku ku yerini almış ve

değişmez esasları ile birlikte yukarıda kayıtladığımız anlamda nisbî biresnekl iğe yer vermiştir. Böylece her zaman güven duyulan değişmeztemel ler yanında, zamanın iht iyaç lar ını da karş ı labi lecek öze l l iğesahip olmu ştur ki , bu da on un i lâhî hu ku k oluşu nu ( i 'câzını )gösteren en güzel yönlerinden biridir. 191

ESNEKLİĞİ TEMİN EDEN UNSURLAR

Esnekliğ i temin eden unsurlar iki başl ık alt ında incelenecek ve

ikincisi üzerinde genişçe durulacaktır.

a - Ş Â R İ 'İ N M A K S A T L A R I

Esnekliğ i temin eden unsurlardan biri , bizzat Şâri ' in hukuktan

gözettiğ i mak satlardır. Şârî Teâlâ 'nın İslâm huk uku nda n gözettiğ iada le t in temini ,1 9 2 zulmün de f i ,1 9 3 maslahata i t ibar 1 9 4 kolay laş-tırma,195 ve sıkıntıyı giderm e,196 zarûrete itibar prensibi gibi ma ksat-lar ın tabiat ından kaynaklanan bir esnekl ik vardır . 1 9 7 Bunların birkısmına ileride temas edilecektir.

b - K A Y N A K L A R V E Ö Z E L L İ K L E R İ

Burada teker teker kaynakların esnekliği temin eden özell iklerine

geçmeden önce, İs lâm hukukunda yeterl i l iğ i ve zenginl iğ i sağlayankayn ak çokluğuna da tema s etmek istiyoruz.

Tem el kaynak Kur'ân ve Sünet 'ten sonra, tabiatları icabı esnekolan kıyas , ıstıslâh, istihsân , ıstıshâb , örf, saha bî kavli, am el-i ehl-i

191 Bkz. Kardâvî, Hasâis, 216 .192 Nisâ 4/5 8 .193 Â l - i lm ran 3/108 .194 Şâtıbî, Muv a fakâ t , 2/8 ; Zuha y l î , Zarûret, 49-5 6 ; Bak t ı r , Zarûret, 175-189 ; Tez

metni, 86195 Bakara 2/ 18 5 .196 Mâ ide 5/6 .197 Bkz. S i bâ ı , İ s l âmîÇözüm, 132-134 .



Med îne vb. yanında 198 umûmî belvâ 199, devlet ler hukuku alanındamütekab i l i y e t ,2 0 0 muâhadeler , ant laşmalar ,20 1 hakem karar lar ı20 2 ,t a l ima t la r 2 0 3 , önceki ler in uygulamalar ı ( tatbikat )2 0 4 , mukave l e 2 0 5 ,vakıflarda vak feden in şartı (irâdesi)206, başka ülkelerin iktisâdı ve idâritercübeler inden ist ifade207 . . .gibi genel anlamda daha birçok kaynağınbulundu ğunu düşünürsek, İs lâm hukuk u kayn ak bakım ından tambir zenginlik arzeder.

Bu durum karş ı s ında , y en i o l ay la r ı ka r ş ı l amada kaynakaçıs ından İs lâm hukukunun yeters iz kalacağ ını düşünmek mümküngözükmemektedir .

KAYNAKLARIN ÖZELLİKLERİ

i - K u r ' ân

Vah ye daya l ı İ s l âm ' ın t eme l kayna ğ ı Ku r ' ân 'm ge t i rd i ğ ihükümler :

1) Ak îde ile ilgili hük üm ler.2) Ahlâk la ilgil i hük üm ler.3) İnsan söz, f i i l ve d avra nışla r ını, ins an lar ara sı i lişki ler i ,

düzen leyen hü kü m ler olmak üzere üçe ayrılır.Bu üçüncüsü:

1) İbadetlerle ilgili hükü m ler (89 âyet 2 08 ),

198 Fe th i Osm an , Tatavvur , 110-117 ; Bu kaynak la r hak k ında gen i ş b i l g i i ç in usû lk i tap lar ı yan ında bkz . Dönmez , Kaynak Kavramı , (doktora tez i ) .

199 Bkz . Ham idu l l ah , " İ s l am Hu k u k u n u n Kaynak la rı na D a i r Ye n i B i r A r a ş t ı r ma " , (İ s l am Hu kuk u Edüt l e r i i ç e r i s inde ) , 90 ; İbn Ab id în , " N e ş r û ' I - a r f . . . " 2 / 1 1 3 ;

Şelebî , Taff l 3 6 3 ; Zu h a y l î , Zarûret, 123 ; Baktır, Zaruret , 136-146 . '2 0 0 H a mi d u l l a h , a g m . , 88 . Ayr ı c a bkz . Ebû Yusu f , H a r â c , 48 , 29 3 ; S e rahs î ,

Mebsût , 2 / 1 9 9 ; M e r gm â n î , Hidâye , 1/105-106 ; Heyet , Hindiyye 1/184 ; Ze rkâ ,M ed ha l, 1 / 4 8 ; K a ra m a n , M od e r n P r ob l emle r Ka r ş ı s ı nd a İ s l am Hu k u k u , 25;Tabakoğ lu , İslâm İktisadına Giriş, 33; Yeniçeri, Bütçe, 190 ; Özel, Ülke, 3 1 .

201 Hamidu l l ah , İslamdaDevlet İdaresi , 75 .202 Hamidu l l ah , age., 7 4 .203 Hamidu l l ah , agm., 89 ; Ham idul lah, İslam De vlet İdâresi , 76 .204 Bkz . Devâ l ib î , Medha l , 87 ; Uğu r Müctebâ , İ s lam Top lumu, 55 . M i sa l l e r i ç in b kz .

Serahs î , M ebsû t , 3/1 7-1 8 ; Şâ t ıb î, M u vâ f ak â t , 3 / 3 2 5 , 3 2 8 ; B i l me n , KSmûs,4 / 8 2 ; Fa yd a , Divan, 14.

20 5 Berki , Şâkir, " İs lam Hu kuk unu n An ah at la n I ' , 175-176 .206 Hâdimî , Şerhu Mecâmi ', 321 .

207 Fayd a , Divan, 2, 22 .2 0 8 A z a m î , Müşteşr ik Schach t , 77 .



2) Muam elâtla ilgili hü kü m ler diye ikiye ayrılır.Bu ikincisi de:- Ai le hukuk u ile i lg i li hük üm ler ( 7 0 â y e t)

- Borçlar huk uku ile " ( 7 0 " )

- Kazâ huku ku " " ( 1 3 " )-C ez â hukuku " " (3 0 " )

- İdâre huku ku " " ( 1 0 " )-Dev let ler hukuku " (2 5 " )

- Devlet gelir ve giderleri ile ilgili iktisâdı hü küm ler ... ( 1 0 " )olmak üzere toplam 317 kadar 2 0 9 ahkâm âyeti içerir. 2 10

KUR'ÂN 'DAKİ AHKÂ M ÂYETLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ

1) Yu karıda ki tabloda da görü ldüğü üzere, Kur'ân her konu i leaynı oranda i lgi lenmemiştir. Örneğin İbâdetler üzerinde daha fazladurup, yerine göre tafsilâta girerken, diğer hukuk dallarında çoğu keztafsilâta girmed en gene l prensipler vaz' ederek düzenlemelere gitmiştir.

Çünkü ibâdet ve benzeri konularda akı l yürüm ez, bun ların h ükü mlerizamanın ve çevrenin değ işmesi i le pek değ işmez. Bu yüzden bu türhükümlerin bizzat Kur 'ân i le bi ld ir i lmesine özen göster i lmişt i r .2 1 1

(Toplam ahkâmın % 28 i ) .

2 ) Genel k âideler getirmiştir: Kur'ân, esnekl iğ i tem in sadedindeo lmak üzere be l l i b i r konuya mahsus o lmayan, bütün hukukukapsayan ve nassların anlaşı lması, yorumlanması, uygulanması, yeniictihâdlara ulaşılması gibi durumlarda elde kriter olarak kullanılacak,hata ihtimalini en aza indirebi lecek kıstaslar mâhiyetinde olan genel

teşrîî pren sibler, kü llî kâideler vaz ' etmiştir. Bu nlar "Eşyada asıl olanibâhad ı r . " 2 1 2 , şûra prens ib i 2 1 3 , ada le t in ikâmes i 2 1 4 , suç-ceza

209 Hal la f , U s û l , 3 2 -3 3 ; Z e y d ân , Veciz , 1 2 6 -1 2 7 ; K a r a m a n , Anahat lar ıy l a İ s l amH u k u k u , 1/113 ; Atar, Fık ıh Usû lü , 33-34 .

210 Ah me d Emin ' e gö r e 200 kada r o lan ah kâ m aye tl e r i (Nemi r, t ctihad , 32 ) Mus ta fâ e lA z a m î ' n in S c h a c h t ' a r e d d i y e o l m a k v e İ s l a m H u k u k u n u n h a y a t ı n b ü t ü nyön le r in i kapsad ığ ın ı o r taya koym ak ama c ı i le yap t ı ğ ı dah a şum ül lü tab loda i s e393 ü bu lmak tad ı r . (Azamî , Müşteş r ik Schacht , 74-77 ) . Ga za l î ' ye gö re 500 (Nemir, İct ihâd , 3 2 ) , Râz î ' ye göre de n ihaye t 600 'e yak ınd ar . (Raz i, Tefs ir - i Kebîr ,1/307).

211 Bk z. Hal la f , Masad ı r , 157 ; Hallâf , U s û l , 33; İbn Âşûr, Makâs ıd , 137 .

212 Bakara 2/29 ; Nah l 16/14 ; Hac 22/65 ; Lük m ân 31/20 vd .213 Â l - i İmrâ n 3/159 ; Şura 42 /3 8 .



denges i2 1 5 , haksız kazancın haramlığı ,21 6 hay ı rda yard ımlaşma,2 1 7

sözleşmelere riâyet,218 güçlüğün kaldırılması,219 zaruret in haram olanşeylerimübâh kılması.22 0... gibi prensiplerdir.22 1

3) Kur'ân özel l ikle de muamelâtta olmak üzere, gereğini beşerzekasına havale ett iği bir alan bırakmışt ır . (Meskûtun anh, kanunboşluğu222).

Ku r'ân, yetiştirdiği üm metin ahlakî terbiyesine de itimad ederek,israf ölçüsüne va ran her türlü davran ış ve tasarruflarla ilgili k anu nlark o y m a 2 2 3 ve böylece beşer zekasına bırakılan alanı daraltma yoluna

gitmemişt ir . Hayat iç in zarur î o lan hükümler i koymuş, helal vehara m ları belirtmiş, birçok konularda da sükût etmiştir.

Mese le ler in lüzumsuz soru lar la zor laşt ı ra lmamasım is teyenKur 'ân 2 24 , buna örnek olarak da Benî îsrâil' in , kâtil i bu lm ak için birinek boğaz lamalar ı emred i ld iğ inde, inek hakkındak i lüzumsuzsoru lan yüzünd en iyice çıkmaza girdiklerini anlatır. 2 2 5

Hz. Peygam ber (as.) bu konu ile i lgili şöyle bu yurm uştu r: "Allahyapılmas ı gereken hüküm leri farz kılmıştır. On ları zayi etmeyiniz.Bazı şeyleri de yasak lamıştır. Onları da çiğnemey iniz. Hadler

koymuştur, onları tecavüz etmeyiniz. Bazı şeyler hakkında da,unuttuğundan değil, size olan merham etinden dolayı sükût etmiştin

(afv). Onları da deşelemeyiniz." 2 2 6 Başka bir rivâyette de "Onları dakabul ediniz." 227

2 1 4 Ş ûr â 4 2 / 1 5 ; M â i d e 5 / 8 ; E n am 6 / 1 5 2 .215 Yu nu s 10/27 ; Şûrâ 42/4 0 .216 Bak ara 2/188 ; A l - i tmrân 3/ 130 ; N isâ 4/2, 29 .2 1 7 M â i d e 5 / 2 .2 1 8 M â i d e 5 / 1 .219 Mâ id e 5/6 ; Hac 22/ 78 ; Nur 24/61 ; Ah zâb 33/37 ; Fe th 48/17 .

220 Ba kar a 2/ 173 ; M âide 5/3 ; En âm 6/1 45 ; Nahl 16/115 .221 Bk z. Hal lâ f , M a s a d ı r , 161 ; Zerka, Medhal , 1/50 ; S . Sâl ih , M e a l i m , 5 4 -5 6 ;

M a h m a s â n î , Fel se fetu ' t - teş r î , 33 ; Ebû Z ehra , U s û l , 9 5 ; Z e y d a n , Vec i z , 128 ;Zeydan , Medhal , 55-5 7 ; Atar , Fık ıh Usû lü , 32 .

222 B u d ur um d a b o ş l uğ u n n as ı l d o l d u r u l a c ağ ı h ak k ı n d a m u k ay e s e l i o l a r ak b k z .D ö n m e z , Kaynak Kavramı , 299-301 ; Dönmez , " İ s l a m H u k u k u n d a M ü c t e h i d i nNass lar Karş ı s ındaki Durumu " , MÜ İFD . , sa . 4 , İst. 1986 , 39-46 . A y r ı c a b k z .Şât ıb î , Muvâfakât, 1/161-176 ; Karda vî, Hasâis , 241-243 ; D ö n m e z , "örf" , 35,37 .

223 Fe th i Osm an, el-Fikru's-siyâsi el-İslâmî, 6 4 .224 M âid e 5/101-102 . Hz .Pey gam ber ' i n tut um u hk. bkz. Sey yid Bey, M ed ha l, 1/9 vd.225 Bak ara 2/67 -71 ; Şâ t ıb î, Muv â fakâ t , 1/47 , 164 ; İbn Âş ûr, Makâs ıd , 60 .226 Dâr aku tnî , 4/184 ; Şât ıb î , İ t i s âm , 1/104 ; Şâ tıbî , Muv â fakâ t , 1/162 ; İ bn Â şûr ,

Makâs ıd , 136-137 ; Fethi O sm an , el-Fikru's-siyâsi el -İs lâmî, 6 4 .

2 2 7 D â r ak u t n î , 4 / 2 9 8 . B u h ad i s l e r in h ab e r - i v âh i d o l d u ğ u i ç i n U ^ JSÜ U U î )g îb i k e s in n ass l a r karş ı s ında b i r m ân â i f âde e tm eyeceğ i hk . b î r t enk i t i ç in



İbn Ab ba s (68/687 ) i se : " Kur'ân' da helal ve haram olarakbildirilenler öyledir. Sükût edilen şeyler ise Allah'ın bağışladığışeylerdendir." demişt i r .2 2 8

Ebû 'd -Derdâ 'nm (32/652 ) r i vâye t inde i se (Hz . Peygamber )

"Allah'ın kitabında helal kıldığı şey helal , haram kıldığı şey deharam dır. Sükû t geçtiği şeyler ise bağıştır. Allah'tan size olanbağışını (âfiyet) kabul ediniz. Ç ünkü Allah hiç bir şeyi unutmaz. "buyurm uş ve sonr^ ...Rabbin unutkan değildir." 2 2 9 âyet ini okumuş-

tur.23 0

"Ne sapıtan nede unutan Rabbimiz " 2 3 1 işte böylece Kur'ân'da

birçok konunlara tem as etmeyerek, bunların gereğini beşer zeka vekabiliyetlerine, ilim ve tecrübelerine terk etmiştir. Onun bu büyük

lutfu Kur'ân'a da a ym zam and a bü yük bir esneklik kazandırmışt ır.232

Şâri Teâlâ 'mn hükmü vaz ' etmeden sükût geçmesi ik i şeki lde

düşünülebilir:233

1) Hü km ün konulm asını gerektirecek bir sebeb "esbâb-ı mûcibe"henüz meydanda yoktur . Bu yüzden sükût edi lmişt ir . Teşr î

döneminden sonra meydana ge len o lay lar (nevaz i l ) gibi. Bugibidurum larda boşluklar İslâm 'ın genel prensibleri doğrultusunda olmak

kaydı ile, ictihâdla doldurulmaya gidilecektir. 2 3 4

2) Hükmün konulmasını gerektirecek "esbâb-ı mûcibe" olduğuhalde sükût edilmiş olabilir. Yan i teşrî dönem inde m evcut olan olaylarha kkın da sükût edilmişse, sük ût edildiği haliyle o şey kabu l edilm işdem ektir. On un üzerine bir ziyadelik ya da noksan lık getirilemez.235

"Şükür secdes i " n i ö rnek veren Şâ t ı b î (790/1388) , İmâm

M âlik ' in (179/795) Hz.Peyga m ber (as. ) zam anında gerektirici olaylarolma sına rağm en böyle bir secde ile em redilmeyişi , ya da bizzat Hz.

Peygam ber'in yapm ayışı gerekçesi i le, Hz.Ebû Bekir 'den şükür secdesi

bkz . M a h m û d A . Ha s e n , "Yü ı ıkeru tagayyuru ' l - ahkâm" , V a'y , s en e 2 , sa . 8, s. 11-12.

228 Şâtıbî , İtisâm, 2/155 .229 Me ryem 19/64 .230 Şâtıbî , İtisâm, 2/156 .2 3 1 T â h â 2 0 / 5 2 .232 Bkz . S . Sâ l ih , Meal im, 59-60 .233 Şâtıbî , M u v â f a k â t , 4/409 -41 0 .

234 Bkz . Şât ıb î , Muvâ fakâ t, 4/4 09 ; Dön me z , Kaynak Kavramı , 300 ; Ber ki , Şâ ki r ," İ s lam Hukuk unun Anah at la r ı I " , A Üİ FD ., e. XVII , 1969 , s. 175,178, 185 .235 Şât ıb î , M u v â f a k â t , 2/410 .



yap t ığ ına dai r yap ı lan r ivayet i "nass" hük m ünd e o lan Şâr i 'insükûtuna muhâlif saydığı için kabul etmediğini belirtir.236

Yi ne bu kısımla i lgi li o lm ak üzere İbn Âş ûr, "Ş âri ' in sük ûtu ,insa nların uygulaya geldikleri şeyleri tasvip ve ibkâ (iktibas) m ana sınage l i r . " ded ik ten sonra, bunun da sadece Arap ör f - âdet veuygu lam alar ına a i t o lmadığ ın ı , aks ine bütün insan lar ın sü kûtsınırına giren uygulamalarının bu prensipten hareketle tasvip ve ibkâedileceğini belirtir.237 Görüldüğü üzere bu anlayış, huk uka b üyü k biresn eklik v e tevsî' kab iliyeti kazand ırır.

"İbâhanın eşyad a asıl" olarak kabul edi lmesi23 8 de konununbaşka türlü bir ifadesi sayılabilir.

Konun un "Kur'ân'da her şey vardır." telakkisi ile telifi:

"Her şeyi açıklamak için sana kitabı indirdik." 23 9; "Yaş kuru nevarsa hepsi apaçık kitaptadır." 2 4 0 ve benzer i2 41 âyetler in zâhir inetutunan Zahirî ler ve yine Şevkânî (1250/1834) gibi2 42 aynı görüşüpaylaş anların iddiasına göre Kur'ân'da her şey m evcuttur. Dolayısıylakanun boşluğunun varl ığından bahis söz konusu deği ldir .243

Ancak, İmâmu' l -Harameyn' in de (478/1085) i fade et t iğ i g ib i ,

hüküm ve fetvâlarm ondadokuzunun re'y ve ist inbatla elde edildiği ,

hak l a r ında aç ı k nass bu lu nmad ı ğ ı 2 4 4 gerçeğ i de göz önünde

bulu ndu rulur sa bu görü şün isabetsiz olduğu ortaya çıkar.

Şu halde " Kur'ân'da herşey vardır." şeklindeki telakkîden maksatgenel prensibler, kâideler, küllî yaklaşımlar ve amaç belirlenmesi ve

yönlendirme itibarı i ledir.245

Bunu bir misal le açıklayan Ferit Kam236 Şât ıb î , M u v â f a k â t , 2/410 .2 3 7 İ b n Âş ûr , Makâs ıd , 1 03 -1 04 (1 6 8 -1 6 9 ) . A y n c a b k z . D ö n m e z , " Ö r f , 2 7 , 3 5 .

C â h i l i y y e d ö n e m i n d e m e v c u t b u l u n a n v e İ s la m c a b e n n i m s e n e n m e s e l e l e r h k .bkz . Zeydan , M e d h a l , 25-37 ,

238 Bkz . Kardâ v î , e l -He lâ lu ve ' l -harâm , 21 -24 ; C. At iyy e, " e t -Tagayyuru hüv e ' l - a s ive' l - ibâhe hiye'1-asl" , e i-Müslimu'l-muâsır , sa., 22, s . 6 .

2 3 9 N a h l 1 6 / 8 9 .2 4 0 E n âm 6 / 5 9 .2 41 E n â m 6 / 3 8 .2 4 2 D ö n m e z , Kaynak Kavramı, 300 .243 Bk z . Şâ t ıb î , Muv â fakâ t , 1 / 1 7 3 ; H a l l â f , M a s â d ı r , 3 6 ; K a r a m a n , İc t ihâd , 2 5 ;

D ö n m e z , Kaynak Kavramı , 300 ; Goldziher, Zahiriler, 77, 83 .2 4 4 K a r am an , İctihâd, 2 7 .245 Bkz . Şâ t ıb î , Muv â fakâ t , 2/79 vd . , 3/36 9 vd . , 4/9 2 ; Devâl ib î , M e d h a l , 26 1 ; vd . ;



özetle şöyle der: Bütün icadjşdi lmiş âlet ler dünyada önceden vardı .Ama hazır halde deği ldi . Bir akı l onu bulup ortaya çıkardı . Aynı

şekilde herşey Kur'ân'da vardır. Ama hazır halde değildir. İctihâdlaortaya çıkarılması gerekir.24 6

"Kır tâs" o layında 2 4 7 da olduğu gibi , Hz. Öm er ' in Kitâbul lah' ı

yeterl i görm esi de muh teme len genel prensipler açısından olmalıdır.

4) Sük ûttan (boşluk) fark l ı o larak, pekçok konunun as l ınıdüzenleyip teferruata girmemesi. Mesela: Kur 'an Şûrâ prensibini

k o y m u ş , 2 4 8 fakat bunun şekl in i , tatb ik keyf iyet in i bel i r lememekSuretiyle bir esn eklik getirmiştir. Böylece h er asrın ihtiyaç ve gere ğine

göre m üslüm anlar bu prensibi işletebileceklerdir.

A l lah (c .c . ) âdâlet le hükmetmeyi emretmişt i r . 2 4 9 Ama bunugerçekleştirmek için bell i bir ma hkem e sistemi veya m uha kem e usûlübel irtmem iştir . D olayısıyla i lk önceki uygulama lardan 250 farklı olarakderece l i mahkemeler in ihdas ı , ceza ve hukuk mahkemeler in inayr ı lması 2 5 1 g ib i pek çok yen i lik mü m kün o lmaktad ı r .. N i tek im

muhâkeme usûlünde de pek çok gelişmeler meydana gelmiştir. 252

Bir başka ve sonuncu misal imiz satış akdi (bey') ile ilgilidir.Kur'ân'da bey ' akdi sadece dört âyetle düzenlenm iş ve: 1) Be y ' in helal,r i bamn haram k ı l ı nd ı ğ ı2 5 3 belirti lmiş, 2) Karşıl ıkl ı rıza şartı i lerisürülmüş 254 , 3) Al ış- veriş muâm elerinde şâhid tutulması istenm iş2 55

ve nihâyet 4) Cum a vakti al ış veriş yapılma m ası256 istenmiştir.257

K a ra ma n , İctihâd, 2 6 - 2 7 .246 Kam , Feri t , Dînî F elsefî Sohbetler, 25 vd .

247 Buhâr i , İlim, 3 9 ; Megâzî, 83 ; Merdâ, 17 ; İt isâm, 2 6 ; M ü s l im , Vasiyyet , 22.248 Şûr â 42 /3 8 ; Â i - i tmrâ n 3/159 .249 N i sâ 4/58 ; Mâ ide 5/49 .2 5 0 T e k h â k i m u s û l ü v e t e k d e r e c e l i ma h k e m e l e r h k . b k z . A t a r , İ s l a m A d l i y e

Teşkilatı, 147-15 0 ; Berki , İs lam Şer iat ında Ka za , 6 0 .251 B kz . Ka rd âv î , Hasâ i s , 2 2 2 - 2 2 3 . A y r ı c a b k z . Z e rk â , M ed ha l, 2 / 9 2 5 . A n c a k

" t a t b i k â t ı h " b a z ı k e r e l e r d e ğ i ş m e z " s ü n n e t " t e l a k k i e d i l m e s i b u e s n e k l i ğ izede leyebi lecekt i r .

252 İbn Âşûr, Makâsıd , 202 .2 53 B a k ar a 2 / 2 8 5 .254 Nisâ 4/2 9 .255 Bak ara 2/282 .2 5 6 C u m a 6 2 / 9 .257 Ba şka misa l l er hk. bkz . H a l lâ f , M asâdır , 157-159 .



Örneğin Meccel le 'de 300 den fazla madde i le düzenlenen bey '

akdinin Kur 'ân'da sadece öze temas eden dört âyet le e l a l ınıp

teferruata gidilmem esi onun ne kadar esnek bir yapıya sahip oldğunu

göstermektedir.

İnsanlarm yaşadıkları çevreye, zamana göre değişmesi mukadderolan böy lesi kon uları Ku r'ân detayları i le birl ikte düzenleseyd i; yainsan lar Kur'ân'a sırtlarını dön eceklerdi ya da ima nlarının gereği onayapışacaklar ve büyük bir sıkıntıya uğrayacaklardı. Oysaki, Hikmet"

sahibi olan Allah, Kur'ân'ı kullarmı sıkıntıya sokmak için değil 258 , birrahm et olsun için 259 göndermişti .260

Burada Ziyauddin Serdar taraf ından hazır lanan bir şekl in 2 6 1 ,

konuya yaklaş ımı müşahhas laş t ı rmas ı bakımından arz ında fayda

görülmüştür:

Ay nı şem anın doğrusal lıktan kurtar ı larak aşağıdaki gibi devr îhale getirilmesi dah a isabetli gözük mek tedir.

258 Mâide , 5/6 , 22 ; Hac 22/ 78 ; Nû r 24/61 vb.

259 En âm 6/1 57 ; İ s râ 17/82 vb .260 Bu konu da bkz . İ bn Âşûr , Makâs ıd , 136-138 (181-184 ) .261 Ziyaudd in Serdar , I s la m ic Fu ture , 120 .



5) Ahkâm âyetlerinin azlığına rağmen delalet yönlerinin çokluğu:Kur'ân'da varid olan teşrî î nasslann hükümlere delalet i sadece

lafız ve ibareleri i le değildir. Ayrıca ruhu ve m efhum u ile de hük üm lere

delalet ederler.2 6 2 Bu it ibarla nassm hükümlere delalet i önce ikiye

ayrı l ı r ve bunlar da kendi aralarında kısımlara bölünür. Şema i le

belirtiyoruz: 263

^&SSI9i DELADElt

MM&ÛZZİ W DELADUTÎ

1- ÎSâre yoCuyCa ddâteti2- îşâre yoCuyCa deCâCtti3- 'DeCâkt yoCuyle4- îfctızâ yoCuytd deCâUti

I Mefhûm mwvâfık_ I

'MEftfÛMîl İDE DELÂDElî

I Mefhûm muhâCefet '1- Mefhûmu-'s-stfat2 -Mefhûmu ş-şart

3-Mefhûmu. C-gâye4 - Mefhûmu C-aded5- Mefhûmu'C-CaüaS

Şem ada da görüldüğü üzere delâlet yönlerinin çokluğu na sslara

esnekl ik kazandırm akta ve bu nu n net icesinde aynı âyetten b i rçok

262 Hallâf, Masâdır , 159 .263 Ko nu hakk ında usu l k i t ap la r ın ın i l g il i bö lü mle r in e bak ın ı z . Mese lâ Ha l l â f , U s û l

140 vd . ; Karam an, Fık ıh Usû lü , 105 vd . Öze l l ik le de Dü reynî , e l -M enâ hicu '1 -usûl iyye, 226-488, M. Edib Sâl ih, Tefs î ru 'n -nusûs, 1 /461 vd .



neticelere ulaşmak mümkün olmaktadır. Bir örnek vermek gerekirse:

( i>gi j j jJ jjJjII j ) âyetini 2 6 4 ele alalım. Bu âyetin ibaresi i le

b i r hükme is t id la lde bulunulmuştur ; buna göre süt anne ler in in

na fak ası süt emen çocuk ların babalarına aitt ir. İşaret i i le ikinci bir

hükme is t id la lde bulunulmuştur ; buna göre de çocuğun nesebi

sadece babaya ai t o lacakt ır . Çünkü "mevlûdun leh" (kendis i iç in

doğu rulm uş) tabiri ve ihtisâsa (aidiyet) delalet eden " lâm " harfi bun a

işaret eder. Yine aynı âyetten be kez m efhu m m uvâ faka t yolu i le, süt

anne ler in tedav i masra f lar ın ın da süt çocuklar ın babalar ına a i tolacağına istidlalde bulunulmuştur, 2 6 5

Ş ü p h e s i z n a s s l a r m b u d e l a l e t z e n g i n l i ğ i k a r ş ı s ı n d a ,

mücteh id ler in yen i hadise lere yen i çözümler bulabi lme imkanı

açı lmaktadır. Hatta burada, nasslarm bu özel l iğinin yer yer kötüye

ku l l an ı l d ı ğ ın ı , şahs î düşü nce v e kan aa t l a r in de s t e k l enm es i

doğ rultus un da ist ismar edildiğini de hatır latm ak gerekir. Yin e bu

özelliğinden olmalıdır ki, Hz. Ali hasım ları i le mü zakere için gön derd iği

Akil 'e onlara karşı Kur 'andan del i l get irmemesini, aynı del i l in kendialeyhine de çevrilebileceğini tem bihlemiştir. 2 6 6

6) Kur 'ân nasslarımn tahsis imkanı:

Kur 'ân nass lar ımn har ic î unsur lar la da tahs is imkanın ınbu lun m ası esnekliğin bir başka görün tüsün ü teşkil eder.

Şart, sıfat, istisnâ 2 6 7 , gaye gibi 2 6 8 müstaki l o lmayan tahs is

unsu rları yanında , tam am en hâricî ve mü stakil tahsis unsu rlarınınvarl ığı kabul edi lmişt ir. Bu nlar önem sırasına göre akıl , örf, kıyas ,m ürsel m aslahatlar ve icmadır. 2 6 9

7) Nasslarm talıü:

2 6 4 Bak a r a 2 /2 3 2 .265 Hal l â f , M a sâ d ı r , 1 6 0 ; K a r a m a n , F ık ıh Usu lü , 115 ; D ü r ey n î , e l -M e n â h i c u 1 -

usûl iyye, 291 vd. ; Edib Sal ih, Tefs ıru 'n -nusûs, 1/482 .266 Bkz . Eb û Zehra , el-Mezâhibu'I-İslâmiyye, Mıs ı r t y „ S .L08-109.

267 İ s t i sna lar ın ge t i rd iğ i esnek l ik hak k ında bkz . Kardâv î , Hasâis , 224 .268 Bkz . Âmid ı , Ihkâm, 2/5 12 vd . ; Düreyn î , Meı ıâh ic , 576 .2 6 9 D ü r e y n î , Menâh ic , 57 6 . Ay r ı ca bkz . M . Ed ib Sa l ih , Te f ş î ru 'n -nusûs , 2/85 vd . ;

Z ey d ân , Vecîz, 258 vd .



Ku r'ân'da var id olan teşrî î nas slar , gay e olara k gözeti lenm as laha t lar ın ve i l le t l e rin in be l i r l enmes inden soyut lanarak -bugü nkü kanu nlarda o lduğu g ib i - hep aynı tarzda, mad delerhal inde s ıralanmamıştır. Aksine pek çoğu hükümle bir l ikte hükmünilletini ve gözetilen m ak sad ı da bildirmiştir. Mes ela içki ve ku m arhakk ında : "Şeytan şüphesiz içki ve kumar yüzünden aranızadüşmanlık ve kin sokmak ve sizi Allah'ı anma ktan alıkoymak ister.Artık bunlardan vazgeçersiniz değil mi?"27 0 buyurulur.

Ku r'ân ahk âm ının tal î li kon usu nda tekdü ze (yeknesak) biruslup kullanı lmamış, pek çok yol larla hükmün i l let i ve gözeti lenmaslahat belirtilmiştir.271

Ku r'ân'm genelde hükü mleri tal il etmesi ve m üm kü n mertebetaab bud î sınırını dar tutm ası 2 7 2 neticesinde hükümlerden maksadınm üeerred kulluk ve inkıyad olmadığı; aksine, kulların m aslahatlarınıntemin i o lduğu , do lay ıs ıy la da hükmün uygu lan ı rken göze t i l enmaslahat ı ortaya koyup koymadığ ına bakman ın gereği doğmuştur."Maslahat varsa, onu temin edecek şerî hüküm de vardır. Maslahatyoksa şerî hüküm de yoktur." 273

Hü küm ler in i l le t ler in in nass lar la be l i r lenmiş o lması k ı y a skapısını aralamış, hakkında nass bulunmayan pek çok olay, i l letbenz er l iğ inden hareket le , hakk ında nass bu lun an ben zer ler in inhü kü m erine ilhak edilmiştir. Bu açık kap ıdan ilerleyen müc tehidleras ır lar boyu ortaya ç ıkan yeni o laylara hükümler koymuşlar veböylece nasslarm esnekliğinin her zaman ve mekan için teşrîye esasolabi lecek kabi l iyet ve verimli l iğe sahip olduğun u göstermişlerdir.Farklı iklimlerde, farklı milletlere asırlar boyu cevap verm ekte olması veelde bulu nan f ıkıh külliyâtı bun un tarihî şahididir.

Yine müctehidler, nasslarm tal î l edi lmiş olmasından hareketle ,İs lâm m teşrî ruhun a vâkıf o lmu şlar ve bu nu n neticesinde "genelteşrîî prensipleri" koymaya muvaffak olmuşlardır. 274

8) Kur'ân nasslarında zaman-m ekan unsuru (tarihî un su r):

270 Mâ i de 5/91 .271 Örne kl er i i ç in bkz . Şe l eb î , T a H , 14 vd .272 Bkz . İbn Âşûr , Ma k â s ı d , 46-47 .273 Hal lâ f , Masâdır , 160 ; Devâ l ibî , Me d h a l , 55, 98 .274 Ha l l â f , M a s â d ı r , 160-161 . Ay n c a bkz . İ bn Kay y ı m , İ lâm. , 1/196-198 ; Ş e l eb î ,

TaEl , 14 vd. ; İbn Â şûr, Ma k â s ı d , 44-48, 105 vd.



Buraya kadar anlatt ığ ımız öze l l ik ler i i le Kur 'ân zaman-mekanboyu t lar ın ı aşarak evrense l b i r yap ıya u laşacak b i r m ah iye tarzetmektedir.

An ca k "ideal b i r üm met yaratm ak" i ç in var o lan Ku r 'ân 'mnüzûle başladığ ı zaman karş ıs ında vâkıa yaşayan bir toplum vardı .Bu toplumun töres i , kül tür bir ik imi , estet ik ve sanat anlay ış ı ,kendisine has bir hayal dü ny as ı , imajları . ..vb. bulunu yordu.

Nasıl dil lerini kullanıyordu ise, aynı şekilde mesela cennet, hûrî :

tasvirlerinde onların güzell ik anlayışına itimat etm iş, ceh enn em likleritasv ir ederken de, düşman imaj larma dayanarak, onlar ı "gök göz lü"olarak tavs i f e tmişt i r . 2 7 5 Zira Araplarda gök göz lü lük dü şm anima j ın ın en be l i rg in b i r vâs f ıd ı r ve onu bü yü k b i r uğu rsuz lu ksayarlardı . 2 7 6 Çünk ü o dönemd e Araplar ın en az ıl ı düşm anları gö kgözlü olan Rum lardı. 2 7 7

Acaba bu izafîlik hukukta da söz konusu m udu r?Ha dislerde daha bel irgin olmakla birl ikte bizzat Ku r'ân'da da

iz lenen "dinî bir siyasetin" o lduğunu görüyoruz . "Devr in in d în î

mefhûmlar ına b i r aksülamel o larak doğan" 2 7 8 İs lâm, kendis ineinananlar la inanm ayanlar ı kes in o larak ay ırma k iç in dînî m erkezM ekk e olmakla birlikte, geçici bir süre için inanan larım Ku dü s'e d oğrukıbleye yönel tmişt i .2 7 9 "Senin yöneldiğin yönü, Peygam bere uyanlarıcayacak lardan ayırmak için kıble yaptık." âyet i2 8 0 bunu açıkça i fade

etmektedir.

D il 2 8 1 , başkent (ümmü' l -kurâ ) 2 8 2 , hare m bölges i seç imi ,Al lah ' tan başk ası adına kesi len hayvan lar ın yen i lmem esi 2 8 3 g ibideğ işmez hükümlerin yanında, sadece Arap müşriklere has o lmak

üzere "Ya ö lüm, ya da İs lâm! " paro las ın ın kabul ed i lmes i 2 8 4 ,

2 7 5 T â h â 2 0 / 1 0 2 .276 Kurtub ı , 11/224.277 Beydâv î , ( M ecm au 't-tefâsir ) , 4/218 .278 H a m i d u l l a h , İs lam Hukuk Etüdleri , 86.279 F az l u r R ah m an , İslam, 23 . '2 8 0 B ak a r a 2 / 1 4 3 .281 Bkz. Şât ıb î , Muvâfakat , 2/64-65 .282 En âm 6/92 , 124 ; Şûrâ 42/ 7 .283 B ak a r a 2/173 ; Ma ide 5/3 ; E ı ı a m 6/145 ; Nah l 16/115.284 Ebû Yusuf , er -R ed du a lâ Siye ri '1 -Evza î, 131 ; Ebû Yu suf , Harâc , 185 ; ib n Sa 'd ,

Tabakât , 2/242 ; Ferrâ, el -Ahk âm u 's -sultâniyye, 195-İ96 ; Hamidu l lah , İ . Dev letİdaresi, 77 ; Hitti, İs lam Tarihi, 1/257 ; Şafak , Araz i Hukuku , 99-100 ; Öze l , Ü lke ,48 ; Ebû Süleym ân, İs lâmm Ulus lararas ı İ li şkiler Kur am ı, 60 .



m uh tem elen ikt isâdı güve nl iğ in temin i iç in hara m aylar (eşhuruhurum)2 8 5 telakkisine bell i bir süre katıl ınması, müslüman kadınlarınazl ığ ı ve cihad zarureti yüzünden müslümanların kendi yurtlarındanayr ı kalm aları; ayrıca diğer din salikleri arasınd a da dine davet veneş ri zaru retind en dolayı ehl- i kitap han ımları i le evlen m eye iz inve r i lmes i ,2 8 6 müel le fe- i kulûba zekattan bir fon tahsis edi lmesi , 2 8 7

özell ikle de hu kû kî olm akta n çok siyâsî am açlı olan 2 8 8 Bedir esirlerihakkındaki âyet ler ,2 8 9 anveten (kı l ıç zoruyla) fethedi lmekle beraberMekke 'nin taksimine g idi lmem esi . . .290 muhtemelen Kur'ân'm geçici

siyaseti ile ilgili olmalıdır.

N i tek im uygu lama lar ın da bu doğrul tuda tezah ür e t t i ğ in i

görüyoruz.Artık îs lâmın güçlü olduğu gerekçesi i le müel lefe- i kulûba hisse

vermeyen Hz.Ömer ,29 1 jöne siyaset icabı Huzeyfe'nin (36/656) Yahûdîbir kadınla ev lenmesine müdahale etmişt i . 2 9 2 Tâb i în fukahâsmdan

A tâ 'n m (115 /73 3) kon uya yak laşımı ise daha açıktır. Şöyle diyor:

"Yahûd î , Hristiyan hanım larla evlenm eyi Allah Teâlâ o zamanlarmüsade etmişti. Çünkü müslüman hanımları azdı. Şimde ise,sayılarına bereket, ötekilere ihtiyaç kalma mıştır, dolayısıyla daruhsat zail olmuştur. ,a93

Kıl ıç âyetinin 2 9 4 hükmünü sadece Arap müşrikler ine hasretmekde yine dînî siyasetin bir gereği idi 2 9 5 . Bed ir es ir ler i hak kında kiistişârede, hepsinin boynu nun vurulm asını isteyen 33011 Hz. Öm er -ki inen âyet onun görüşünü desteklemişt i 2 9 6 Yarımada'daki dînî -s iyâs î bütünlüğün temininden sonra aynı tavr ı fe thedi len ülkeler

2 8 5 H am i d u l l ah , " İs lam 'dan Önce Mekke'nin İkt isadî Münasebet ler i " , AÜİFD. , 1961,c. IX, s. 221 .

286 Ma ide 5/5 ; Şe leb î , Taf f l , 45 .287 Tevbe-9/6 0 .288 Bkz . Ebû Sü leym an, İs lanu n Uluslararası İl işkiler Kura m ı , 108 .289 En fâ l , 8/6 7 .290 Şa fak , Araz i Hukuku , 8 7 .291 Bkz. Nebhân, el - İtt icâhu' l -cemâî , 423, 431 ; Tez metni , 75 .292 Şa id b . Ma nsû r , S ü n e n , 1/193 ; Cassâs , A h k a m u ' l - K u r ' â n , 3 / 3 2 3 ; K a r a m a n ,

İct ibad, 73 ; Karama n, İ s l am Hukuk Tar ih i , 48 ; Düreyn î , " e l -Hakk " , Hadâratu '1-Is lâm, y ı l 6, sa. 5/32, 46.

293 Hat iboğ lu , " ts lamın Aktüe l Değeri Üzerine" , (Râzı , 3/53 5'den naklen) s . 25 .

2 9 4 T e v b e 9 / 3 6 .295 Bkz. Öze l , Ülke, 4 8 .296 En fâ l 8/67 .



ahalisine göstermemiş; onları köleleştirmem iş, boyu nlarım vurm am ış,haklarında tamamen yeni bir statü belirlemişti.

Hiç şüphesiz Kur'ân'm ulaşmak istediği bir netice vardı . Ancakhal ihaz ı rda bulunan muhataplar ın durumu henüz buna müsa i tdeğ i ld i . Bu yüz den i ç t imâ i , s i yâsî , idâr î vb . m ün ase bet l e r idüzenlemeye başladığı Medine dönem inde İslâm, bir taraftan "tedrîc"me todu na baş vuru rken , d iğer tara f tan da " n e s h " u s u l ü n üuygulamışt ı . Özel l ik le de nesh olay ının varl ığ ı b izzat Kur 'ân'da '

zaman-mekan unsurunun bulunduğuna açıkça delalet eder.Sonra, Ku r'ân'da bazı evrensel prensiplerin uyg ulan m ası ve

örnek lenm esi m ahiyetinde olan unsurlara da rastlanm aktadır .An ca k bu unsu rların sınırı çok dar tutulmuştu r ve dar tutulm asındada zaruret vardır. "Güçlü olma prensibinin" zam anının en etkin harpteknoloj is i o lan "at bes lemekle" 2 9 7 misa l lendi r ilmes i bun un b i rörneği sayılabilir.

Şimd i , izah etmeye çal ıştığ ımız zam an-m ekan un suru nu ya datârihî unsu ru298 biraz dah a ileri götüren "mod el teşrî" görüşünden2 9 9

bahsedeceğiz. Bu görüşün sahibi Fazlur Rahman, Kur'ân'daki teşrî înasslarm "yasama ruhu ile ilgili olanlar", "fiilî yasama ile ilgili olanlar"şeklinde bir ayırımım yapma kta ve şöyle demektedir:

"Böylece bu örnek ler de açıkça gösteriyor ki, Ku r'ân'daki ya sa m aruh u, hürriyet ve sorrum luluk gibi esaslı beşerî değerlerin he r zam anyen i bir yasam a biçimine bürü nm esi şekl inde açık bir yö n çizdiğinigöste rdiğ i halde, Kur 'ân'da ki f ii l î yas am a o s ı rada me vcu t o lantop lum u baş vuru lacak b i r örnek o larak k ısm en kabul e tmekzo ru nd a ka lm ış t ı r . Bu aç ıkça dem ekt i r k i , Ku r 'ân 'dak i f i i lî

yasa m an ın bizzat Kur 'ân taraf ından la fz î anlamd a eze lî o lduğukasdedi lmiş o lamaz . Bu hususun, Kur 'ân 'm önces i z l i ğ i (k ıdemi )görüş ü i le veya buna bağl ı o lan Ku r 'ân'm söz lü vah yi görüşü i lehiçbir ilgisi yoktu r. Bun unla birlikte İslâm huk ukç uları ve k elamc ılarıçok geçmeden mese l ey i ka r ı ş t ı rmaya baş lamış l a r v e Kur ' ân 'mtam am ıyla hu kuk î olan emirlerinin , şartları , yap ısı ve iç h ayatiyeti

297 Enfa l 8/6 0 ; Tez metn i, 245 .2 9 8 N a s s l a r m t a ri h î u n s u r g ö z ö n ü n ü d e b u l u n d u r u l a r a k y o r u m l a n m a s ı h a k k ı n d a

bkz . Dönmez , " t s l am Hu kuk un da Müc teh id in Nas l a r Ka r ş ı s ı ndak i D u rum u " ,

MÜİFD, İst . 1986,35 .299 Dönmez , agm. 4 5 .



n e o l u r s a o l s u n , h e r h a n g i b i r t o p l u m a u y g u l a n a c a ğ ı n ı

sanmışlardır." 300

Fazlu r Ra hm an 'm diğer eser ler ini de inceleyen " İs lâm" adl ık i tabının mü tercimler i Mehmet DAĞ ve Mehm et AY DIN Önsöz 'de b ir

değerlendirme yaparak, yazarm konu i le i lgi l i tavrını misal lendirerekşöylece özetlemişlerdir:

"Ku r 'ân dînî ve ahlâk î i lkelere dayal ı b ir dün ya görü şün üsavun m akta ve bu görüşü n yaşa ndığ ı b ir toplum un var l ık alanına

çıkmasını gaye edinmektedir . Bunu gerçekleşt irmek iç in de d înî ve

ahlâk î i lkelerin ya nı sıra bir dizi hu kûk î hü küm lere yer verm lektedir.Asl ın da Kur 'an, herkes in alm terine göre kaza nç sağladığı , içkinin,kumarın, r ibâ'mn bulunmadığı, tevhid inancının bir gereği olarak ırk

ve renk ayırmanın yapılmadığı , inançlı ve ahlâklı bir toplum düzeniöngörm ektedir. Meselâ, K ur 'an " vak'a kes inkes bel irlendiği takdirde,hırsızın el inin kesi leceğinden" söz etmektedir. İşte Dr. Rahman şu

önem li soruyu soruyor: "Acaba el kesme, hırsızlığın ön lenm esi içinyegane t edb i r mid i r? Yoksa bu hükmün güt tüğü gayey igerçekleştirmek için başka tedbirler de düşünülebilir mi? ...Başka bir

deyimle, elkesme cezasını bel l i bir toplumsal yapının şart ları içindeöng örüle n bir tedb ir şekl inde düş ün ür, bu rada lafz ın deği l degüdülen amacın ezel î geçer l i l iğ ini öne sürer ve bu anlayış iç indeyasama faal iyet ine koyulursak, İslâmm dışına çıkmış sayı l ır mıyız? "Dr. Rahm an 'a göre bu sorunun cevabı "hayır" dır." 3 01

Fazlur Rahman'dan biraz daha i ler ide deni lebi lecekbir başkamisal daha verelim:

"Bugün art ık toplumsal ve s iyasal o lgular ın b i l imin alanınagirmiş olduğu yadsınamaz bir gerçektir . Bu olguları dinden ayırmakgerektiği gibi , bu konu larda dinden de bu yruk yada eski değişle

fetvâ almamak gerekir . " 30 2 diyen Mehmet DA Ğ, " İs lâmda ÖrtünmeÜzerine" adlı makalesinde şöyle demektir : " . . . O dönemde kadmlannsüslü bir biçimd e dolaşm aları , çok az sayıda okur- yazarı olan k ültür

düzeyi dü şük o lan. b ir toplum da b azı toplumsal sorunlara ned enolmuş, sorunun çözümüne yardımcı o lacak bi l imsel o lanaklar ın vekültürel koşulların sağlanması o gün için mümkün de olmadığından,

300 Faz lur Rah ma n , İ s lam, 47-48 .

301 Faz lur Rah man , İ s l âm, Çev i r en l e r in Önsü zü , IX-X .302 Dağ , Meh met " İs lamda Örtünme Üzerine" , İ s lam İ l imler i Enst i tüsü Derg is i , sa . 5 ,

An k. 1982,s. 191 .



dış görünüşü i le hiç de dînî olmayan böylesine değişken toplumsalgiyim- kuşam olgusu Kur'ân'da yer alabilm iştir.. ."303

"G iy im, kuşam ve ö r tünmede ge l enek ve gö reneğ in esasolduğu nu" bel irten DAĞ , Kur 'ân'daki özel likle toplum sal ve siyasaliçerikli yargı ların zahir ine bak ara k karar ve rm en in ve' bu kar arverişte Kur'ân yorumcularının yargılarının etkil i o lmasının h em en herzam an y anlış ve çağdışı sonuçlara ileteceğini belirtir. 3 0 4

Vak ıa şudur ki, bir kimse eğer bir fikri önced en benim ser, sonra ,onu destek lemek iç in Kur 'ân 'a dönerse , mut laka f ikr ine de l î l

bu lduğunu sanab i l i r . 3 0 5 Bizde bu metot la haraket edip de şimdiyekadar iddiasına uzaktan yakından Kur 'ân 'dan bir destek arayıp dabulam ayan o lmam ışt ır .306

Bu gibi görüşlerin altmda aklın vahye tahkîmi esası yatma ktadır.İy iy i ve güzel i bel i r lemede bu kadar farkl ı akı ldan hangis i esasalınacaktır . Bu bir çıkmaza götürür ve İslâmla asla bağd aşm az. Z iraher şeyden önce İslâm bir dindir, vahiydir, Rabb ânîdir. Dah a öncede bel irtt iğimiz gibi bütün olarak vardır veya yoktur. O hem dindir ,hem de dev le t t i r . 3 0 7 Kur 'ân nass lar ımn i lâh î o lması nedeni i l edeğiştirmeye kim se yetkili değildir.

İ lâhî olması hasebiyle değişmez esaslara sahiptir . İslâm hukukumaslahat ı t emin iç in vard ı r . Ama ney in maslahat o lduğuna dayetişt iği çevre ve kültürün etkisinde kalan, şart lanan ve önyargı larladolu ola n akıl değil , bizzat yine vahiy ya da vah yin ko yduğ u kıstaslarkarar verir.

İslâm gayeci bir dindir. Özel l ikle ai le hayatının muhafazasını,zamanla değişmemesini istediği için, diğer hukuk alanlarına nisbetle

b i rçok konuda detay lara g iderek düzenlemelerde bu lunmuştur .Dolayıs ıy la İs lâmm topyekun yürür lükte o lduğu bir toplumd a ai lehay at ında m eyda na gelebilecek değiş ikl ik ler , hiçbir zam an öncedenöngörülemeyen değişiklikler boyutunda olmayacaktır.

303 Dağ , Meh met , agm. , 188-189 .3 0 4 D ağ , M e h m e t , agm. , 191.305 B i r ö rn ek v e t enk id i i ç in bkz . İ bn Kuteybe , Te'vü, 59 ; Şâ t ıb î , Muv â fakâ t , 3/393 ;

A . E m i n , Duhâ ' l - İ s l âm, 1/328 .3 0 6 K u r ' an ' ı n r e ' y le t e f s i ri n i y a s a k l a y an h a d i s l e r b u d o ğ r u l t ud a y o r u m l an m ı ş t ı r .

(Zeheb î , et-Tefcîrve ' l -müfess irûn, 1 / 2 5 8 . H ad i s l e r h k . b k z . E b û D av ûd , İ l im, 5;T i r m i z î , TeEâr, 1 (5/199-200 ) .

307 Ce la l Nu r i , İtt ihâd- ı İs lâm , 58 ; Ze rk â , Medhal , 1 / 3 0 ; U d e h , E v d â u n a ' s -siyâsiyye, 6 5 .



Bu it ibarla Meh met DA Ğ'm görüşlerinin İslâmm genel m aksadınave kurdu ğu vahiy-akıl dengesine uym ayacağ ı kanaa tindeyiz.

Bize göre "örtünm e emri" Ku r'ân'm evrensel boyutlu, zama n vemekana göre değ i şmeyen b i r p rens ib id i r . Ancak " c i l b â b " 3 0 8

uygulaması - eğer bel l i bir elbise şekl inde anlaşı lacaksa - Kur'ân'mAr ap örfü nü it ibara alarak getirdiği bir örneklem edir ve o takd irdezam an -me kan unsu ru i çeri r . "C i lbâb" adet i o lm ayan mi l le t l e r ib a ğ l a m a z .3 0 9 Onlar da kendi âdet ve gelenelerine göre şu veya buelbise i le örtünürler, i l le onların da cilbâb giymeleri gerekmez. Ama

örtünürler. Bügüne kadar insanların çıplakl ığa karşı duygularındaö n e m l i b i r d e ğ i ş m e n i n g ö r ü l m e m i ş o l m a s ı d a t e z i m i z idesteklemektedir.

Kişiden kişiye en az değişen bir ceza şekli 3 1 0 benimsemekle vebun la r ı da en az düzeyde tu tm ak la 3 1 1 İ s l âm hukuku cezahu ku ku nd a da, en az diğer hu ku k alanlar ında . o lduğu k ada revrense l b i r mahiye t arzeder . Had ceza lar ı İ s lâm hukukundadeğişmeye en çok kapalı olan sahalardan birisini teşkil eder. 312

Şimdi biz İslâmın gayeci ruhu nu biç tarafa iterek, her değişm eyikabullenir ve İslâm hukukunu n değişmeye asla tahammü lü olmayanve evrenselliğini, ebedîliğini sağlayan hükümlerini değiştirirsek, kısabir süre sonra değişmedik hiçbir şey kalmaz ve artık ulaşılan "nehu ku ku " ise, Uâhî olmaktan çıkar ve beşerî bir hukuk şeklini alır.Neticede onun "ilâhî bir hu kuk " olduğun dan söz edi lemez.

Kısaca özetlemek gerekirse, Kur'ân'da da zaman-mekan unsuruolabil ir. Ancak bunlar genel prensiplerin örneklemesi (ya da tatbiki) ,geçici ma slahatların temini iç in söz konusu dur. Bu gibi durum larda

her zam an hü km ün nihâî o larak kalkt ığ ı da söy lenem ez. Eğerbenze r i or tam tekrar o luşursa , söz konusu hük mü n de tekrariş let i lmesi gerekebi l i r . Ni tekim Hz.Ömer taraf ında art ık devr initamamladığ ı gerekçes i i l e durdurulan müel l e fe - i kulûba hisseayrı lması hükmü, daha sonra Ömer b. Abdu laz iz taraf ından tekrar

308 Ahz âb 33/ 59 .3 0 9 B k z . İ b n Aş ûr , Makâsıd , 91 ; Aync a bkz . Tez Metni , 1 2 4 .310 Z ira had ceza lan bed enî ceza lard ır . Her kes ay nı ac ıy ı duya r .3 1 1 K ur ' an ' d a b e l i r l e n e n v e d ü ş ür ü l m e i m k a n ı b u l u n m ay a n h ad c e z a l an h ı r s ı z lı k ,

e ş k i y â lı k , z i n a v e i ft i r ad an i b a r e tt i r. A y n c a d üş ür ü l m e i m k an ı b u l un an k ı s a s

ce zas ı v ard ı r . Bun un d ı ş ındak i suç la r la i lg i li ce za la r konu lmam ışür .312 Bkz. Tez metni, 135 vd .



işletilmiştir.313

Sonra bu konu çok hassas b i r yapı arzetmektedir . Eğer İs lâmmgen el prensip leri ve gaye ci özell iği bir tarafa bırakıl ır ve keylî ha reke tedil irse, İslâm m hiç de kabul etmeyeceği neticelere ulaşm ak m üm kü nolacaktır.314

Bu raya ka dar verdiğim iz izahattan da anlaşı lmış olacağı üzereKu r 'ân , sah ip o lduğu özel l ik ler i i le bü yü k bir esne kl ik göste r-m ektedir. An ca k bu esnekl ik hiçbir zam an m utlak deği ldir. Daha öncebahsettiğimiz özell ikleri i le birl ikte düşünülmesi , ele al ınması ve ona

göre yorumlanma sı gerekmektedir.

ii - SÜN NET VE ESNEK LİK

Sün netin esnekl iğini bel ir leyebi lmek için, önce süb ütu nda nsarf ı nazarla, hadislerin ne ölçüde bağlay ıcı olduklarını ortayakoymamız gerekir.

Bu konuda iki aşırı uç vardır: Birincisine göre Hz. Peygamberdensad ır olan h er türlü söz, f i il ve takrirler, he r zam an v e m ek an dabütün müslümanlar ı bağlar . İkincisine göre ise hadisler "hukûkîmet inler" o larak düşünülemez. Onlar o döneme ai t İs lâmmdünya görüşünü gösteren b irer " ibre" veya " indeks" mahiye-tindedir. 3 1 5

Bir de bu iki görüş arasında "orta yolu" seçen görüş vardır.

B i zce had is l ere , kay na k o lma Öze ll iğ in i kor um an ın yan ında

fevkalad e esnek l ik de kazan dıran bu görü şün esası Hz.Pey gam ber' in

t asa r ru f l a r ı n ı v ah y e d ayan an v e d aya n m ayan o l m ak ü ze r eay ı rmakt ı r . Ş imd i burada bağ l ay ı c ı o lup o lmamak aç ı s ından

Hz.Pe ygam ber'in tasarruflarına geçebiliriz.

Hz. Peygam berin ( a s . ) tasarruflarının vahiyle alâkası:

313 Bkz . İbn Sa 'd , 5/3 50; Şe leb î , TaEl, 87; Karaman, İctihâd, 96; Tez metn i , 7 6 .3 1 4 N a s s l ar d a z a m a n - m e k a n u n s u r u h a k k ı n d a z i k r i g e ç e n k a y n a k l a r d ı ş ı n d a b k z .

Ne b h â n , el - İ t t icâhu ' l -cemâî , 431 ; Eb û Sü leyman , A . Ahm ed , İ s lamın U lus la ra ras ı

İ lişkiler Kuram ı, 76 ; Kardâvî , Şerîatu'l- İslam , 127 vd.315 İk inc is i hk . bkz . Faz lu r Rah m an , İslâm, X, 64, 82 .



Konu ya ilgil i delil leri ve ash abın tavrını ortaya koy m ak sû retiyleyaklaşmak istiyoruz:

a) Konu ile ilgili âyet ve hadisler:

Hz.Peygamber ' in (as. ) bütün davranışlar ının vahiyden kaynak-

landığını bildiren âyet316 ve hadisler in 3 1 7 yan ında , tam aksine öyle

olmadığını, peygam -berin de bir insan olduğu nu 318 , re'y ve içtihadı ile

h ü k m e d e b i l e c e ğ i n i 3 1 9 ve yanı lab i l eceğ in i3 2 0 , dünyev î3 2 1 konu lar ı

d iğer ler inin kendisinden daha iy i b i lecekler ini b i ld iren ve yapt ığ ıhata lardan do lay ı b i zzat kend is in i uyaran âyet 3 2 2 ve hadisler in

bulun m ası böyle bir ayırımı zarûrî kılma ktadır.

Sonra Hz.Peygamber ' in (as. ) yapt ığ ı bazı tasarruf lar ının veya

yapmadığı şeylerin (terkler) her zaman için bizzat Hz.Peygamber'in de

ideal ine uygun düşmediğini b izzat kendi i fadeler inden anl ıyoruz.

"Eğer şimdiki bildiğimi bilseydim", "Şöyle şöyle olmasaydı şunu

yapardım veya yapmazdımgibi ifadele ri de 3 2 3 böyle bir ayırıma

delalet eder.Hz .Peyga mb er ' in (as .) her konu da vah y i bek lem e zorunda

olm ayışı , -ki bu yü zd en baz ı ikazlara da uğram ışt ır- ke nd i

dönemindek i ashab ınd an da her hâd isen in hükm ünü kend is ine

ge t i r me l e r i n i i s t ememes i 3 2 4 ve f i i lî o larak ash abın re 'se n ba zı

uygulam alarda b ulunm aları da belki böyle bir ayırıma işaret olabilir.

3 1 6 N e c m 5 3 / 2 -5 .

317 Ebû Dâvûd , İ l im , 3 .318 Keh f 18/ 11 0; Fuss ı le t 41/ 6 vb .

319 Ebû Dâvûd , Akdıye, 7 .

320 Buhâr i , Sa l â t , 3 1 .321 Mü s l im, Fed âi l , 140-141 .3 2 2 E n fâ l 8 / 6 7 -6 8 ; T e v b e 9 / 4 3 ; Ab e s e 8 0 / 1 .323 Örn ek le r i t op lu b i r a rad a gö r m ek i ç in bkz . A l i y yu '1 -Kârî , Şerhu ' ş - Ş i f â , 2 / 3 6 7 ;

Y us u f e l -M a r aş l ı , F ihr i s u ' l - Beyhak î , 3 5 7 -3 5 9 ; A y n c a b k z . M uv a t t a , H a c İ 0 4 ;Kasru ' s - sa l ât , 29 ; Kitabu 's - sa l ât f î Ra m adâ n, 1; Tahâre t , 114 , 115 ; Cihâd , 4 0 ;R a d â , 16 ; Sa îd b . Mansûr , S ü n e n , 2 / 2 4 3 ; B u h â r i .Teheccüd, 5 ; C u m a , 8 ;Cihâd , 119 ; Müs l im , Hac, 398 ; Salâtu ' l -musâf i r în, 77, 178 ; Tahâre t , 4 2 ; İmâre,103, 106; Nikah , 140-142 ; Nese î , Menâs ik , 125 ; Dâr imî , S ü n e n , M e n âs i k , 4 4 ;İ b n H ı b b ân , Sah ih , 2/ 20 2 ; 3/4 0 ; Şât ıb î , M u v â f a k â t , 3 / 6 0 -6 1 , 6 3 , 3 2 4 ; T û f î ,Risâle, (Hallâf, Masâdır ) , 133 ; Şelebî, TöEl, 31, 87 vd . , 29 0 ; İbn Âşû r , Makâs ıd ,37,103 -104 ; Arûs ı , Efâlu ' r -Rasûl , 207 vd . ; Ebû Sünne , Örf, 84 ; Zeydan , Medha l ,

1 1 5 .324 Bu konud ak i b i r mü ta laa hk . bkz . Be rk i , Şak i r , " İ s lam Hu kuk unu n Anahat l a r ı I ",182.



b) Ashabın tavrı:

Hz.P eygam ber'e (as.) karşı fevka lade bağl ı l ıkları İ le yü ks ek birmevkiye sahip o lan ashabın baz ı durumlarda böy le bir ay ır ımınm evcud iyetini gösteren tavır takınmaları : Hz.Pey gam ber' in tasarru f-larının vahy e mi yoksa re 'y ve içtihada mı dayal ı olduğunu sormaları ,eğer re'ye dayalı ise kendi re'ylerini de rahatlıkla ileri süreb ilmeleri.325 .

B u d u r u m d a H z . P e y g a m b e r i n "dine ai t o lan bağlayıcı "tasarruf lar ın ın yanında, "dine ait olmayan" tasarruf lar ım ikiyeayırmak gerekmektedir:

a) M üsbet i l imlerin , teknik ve teknoloj inin araştırma, çözm e vegeliştirme sahasına giren konular.

b) İnsan lar ın fert ve toplum hal inde eğ i t il ip , yön et i lme veyönlendirme sahasına giren konular. Bunlardan birincisi diğerlerininken disind en daha iyi bildiğini belirttiği "dünya işleri" sahas ıdır ve bukonularda Al lah Rasülünün söyledikleri genel l ikle şahsî tecrübe ve

düşüncesine dayanır, bağlayıcı değildir.İkincisi siyaset, hukuk, ekonomi, sosyal kurumlar, eğitim ... i lei lg i l i sahadır. Al lah Rasülünün bu sahaya giren söz ve davranışları

genellikle dine dahildir ve bağlayıcıdır. Bu konulara ait olduğu haldebağlayıcı olm ayan : davranışları da vardır.326

İ lk dönem lerde bağlayıcık açısından daha çok sünen-i hüdâ vesünen-i zevâid şekl inde327 taksime tabi tutulan sün net, İzzuddin b.Abdisselam ' la (660/126 2) ; teblîğ, fetvâ, kazâ ve imam et tasarru flarışeklinde kısımlara ayrılır.328

Mu htem elen bu taksimi İzz b. Abd isselam'dan alan Şihâ bud dinAhmed b. İdr îs el-Karâf î (684/12 85) kon uyu daha da geliştirerek el-

32$ , İ bn Sa 'd , Tabakât , 2/15 ; İbnu ' l -Cevz î , M enâk ıb u Ö mer , 46 ; Şelebî , TaSl, 32 ; îbnÂ ş û r , M a k â s ı d , 30 ; Karam an , İct ihâd, 108 ; Arû sı , Efâ lu ' r -Rasû l , 140 .

3 2 6 K a r a m a n , " B a ğ l a y ı c ı l ı k B a k ı m ı n d a n R e s u l u l l a h ' ı n D a v r a n ı ş l a r ı " ( B u T e b l i ğİs lam ' ın Işğ ı A l t ın da Gü n ün Mes e le l e r i (İ s t. 1989 ) i çe r i s ind e yay ın lan mış t ı r . ) , s .4 .

327 Se rahs î , Usû l , 1/14 ; Da m ad , M e c m a u ' l - e n h u r , 1/8 ; Gp ld z iher , Zah i r î l e r , 7 0 .İ b n K u t e y b e ( 2 7 6 / 8 8 9 ) b i r a z f a r k l ı t a k s i m l e " s ü n n e t " i ü ç e a y ı r ı r : 1 ) - B i z z a tC i b r i l ' i n g e t i r d i ğ i s ü n n e t . 2 ) H z . P e y g a n b e r ' i n ( a s. ) v e r i l e n y e t k i y e d a y a n a r a kvaze t t i ğ i sü n e t . Bu i k i s i bağ l ay ı c ı d ı r . 3 ) Ad âb - ı mu aşe r e t l e il g il i sün ne t . Uy u lu rsasevap a l ı n ır , f aka t t e rk inden gün ah ge r ekm ez , (Tev î l , 1 8 3 - 1 8 5 ) .

328 İbn Abd i s s e l âm , K av â id , 2 / 1 2 1 . B u t a k s im i i lk k e z K a r â f f n i n o r t a y a k o y d u ğ u n usöy l e y en İbn Âşû r 'un (s . 28 ) ha ta l ı o l du ğu an l aş ı lmak t ad ı r .



İhk âm (Ha lep, 1967, s.86-1 09) ve el-Furûk (Beyrût, ty., 36. Fark, s.206 vd. ) adl ı eser inde iş lemişt ir . Asr ım ızda ya şa ya n Tu nu s' lu

M.Tahir b. Âşûr (1394 /19 73) ise , bu tasn ifi daha da geliştirerek on

ikiye çıkarır .329 Bu konuda Hayreddin Karaman'ın bir tebl iği vardır.Ayr ıca Ra m azan el-Bûtl vb. birçok m uâs ır âl im de gere k m akâle ve

gerekse eser ler inde konuya önemli b ir yer vermişlerdir . Biz konuhakkında bir bibl iyografya330 ile yetiniyoruz.

Şüp hesiz böyle bir tak sim , özellikle de devlet başk anlığı ile i lgili

r ivây et ler karşısınd a bü yü k bir serbes t l ik get ir ir diyoruz; çü nk ü

hadislerin büy ük bir kısm ı Kur'ân'daki genel prensiplerin, ge neldüzen leme lerin fiilî tatbikâtı, örneklemesi, sözlü izah ve beya nışeklindedir. Gerçi hadislerde teferruatın büyü k bir kısm ı ibadetler le

ilgil idir. Me sela Ebû Dâ vûd 'un (275/888 ) Sün en'inde ibad etlerle i lgil ihad isler, toplam 527 4 had isten 204 5 'ini (% 40 'a ya lan ) teşkil eder.

Sonra hadislerin içerisinde genel prensipler, küll î kaideler vaz ' edenküçümsenemeyecek b i r miktar vard ı r . Ama ne de o lsa Kur 'ân g ib i

değildir. İdâri, ictimâî, iktisâdi vb. konularda Kur'ân'm getirdiği genelprensiplerin çoğu uygulam ası m ahiyet inde olan bu hadislerin zam an

ve m eka n boyu t lar ını aşarak evrensel leşt ir ilmesi her zam an iç inmümkün olmayabil ir . İşte böylesi bir durumda bağlayıcı l ık açısından

hadislerin böyle bir taksime tabi tutulması gereken ihtiyaca bir çözümolabilir.

Hadislerin büyük çapta detaylara inmesi esnekliği gölgel iyorsada, sadece gene l teşr î î hü kü m get iren had isler in evrensel boyu t

kazan ma sı ve bağlayıcı olması, "kadâyâ a'yân" tabir edilen özel çözümget iren had isler in teşr î kayn ağı" û îmâktan çok, genel pren sip ler in

anlaşılmasına yardım cı o lan, zam an-m ekan unsuru taşıyan tatbîk îya da örnekleme şekl inde te lakki edi lmesi Hz.Peygamber ' in bütün

tasarruf larının aym değerde ele al ınmaması, devlet başkanı sı fat ı i le

329 İbn Âşûr , Makâsıdu'şerîati' l-İslâmiyye, Tu n u s 1978 . On u n bu t a k s i m i ba z ı l a r ı n c aisabet l i bulunmamış ve tenki t ed i lmişt i r . (Bkz . Atar , F. , " İ s lam Hukuk Fe lse fes i " ,Altınoluk 1988, sa. 33 , s. 42-43 . )

330 A l i yyu ' l -Kâr î , Şerhu ' ş -Ş i fâ , 2/3 52 vd . ; Ha fac î , Ş ihâb udd în , Der - i Seâd e t , 13 15 ,4/ 2 66 - 3 43 ; De m î r î , Hayâtu ' l -hayevân , 2/17 6 , 241 ; De h l ev ı , Huccetullahi ' l -bâliğa, 1/128; Kas ımı , Kavâidu ' t -tahdîs , 255-256 ; Bût î , "es-Si innetu 'n-Nebeviyyeel-Masdaru's-sânî l i ' t-teşrî" , e l -Bu hûs ve 'd-d i râsât , Katar ty . , c . 1/2 29-270 ; Bût î ,Davâb ı tu ' l -mas laha , 166 - 173 ; A r û s î , E f â l u ' r - r a s û l , Cidde 1984 ; Kardâv î ,

Şerîatu' l -İslâm , 146 vd . ; Nem ir, İctihâd, 38, 44 vd. ; 79 -84 ; Atar, F ık ıh U sû lü , 4 6 -47 . Hz . Pey gam ber ' i n ( a s . ) ta sa r ru f l a r ım ay ı r ım a tab i tu tm an ın ha ta l ı o l d du ğuhk. tenki t i ç in bkz . Kevser î , Makâlât, 88-89 .



or taya koyduğu tasarru f lar karş ıs ında, kend is inden sonra ge lenhali feler in, önceki uygulamalara ters düşse bi le, maslahatın gereğiniicrâya m em ur olmaları , hadislerin esnekliğine düşen gölgeyi ortadan

kald ı rmakta ve î s lâm hukukuna her asra cevap vereb i lecek b i rsalâhiyet ve kabiliyet kazand ırmaktadır.331

iii - DİĞER KAYNAKLAR

"Değişm ez" özel l iği ağır bas an n asslarm hiç de san ıldığı gibi k atıo lmadığ ı , aksine her zaman ve mekanda duyulabi lecek iht iyaçlarauy um gösterebilecek, onları hu kûk î yerlerine oturtabilecek bir özellikve kabil iyete sahip olduğu anlaşı ldıktan sonra, zaten genelde aklîolan , dolayısıyla özünde esneklik bulun an diğer kay na kların uz unuzad ıya i lgi li özel l ikler ini ortaya koym aya gere k yok tur .3 3 2 A n c a k

konunun bütünlüğünü temin maksadı i le b iz bunlardan bazı lar ınınözellikle fonk siyonlarına işaret etm ek istiyoruz.

İCMA : "Şûrâ" prensib inin uygulanması düşen cesinden doğa nicmâ, -Hal lâ f ın da (1956 ) ded iğ i g ib i 3 3 3 - eğer usûl k i taplar ındazor laşt ır ı lan şart lan i le e le al ın ırsa vukû bulması imkansızdır . 3 3 4

Sahabe dönemindek i i cmâ uygu lamas ı3 3 5 esas al ınarak , ümmetiçerisindeki ict ihâda ehil insanlardan oluşturulacak bir danışma veyasama mecl is i meydana get i r i ld iğ i zaman ne kadar öneml i b i r

fonksiyona sahip olacağı aşikardır.336

KIYAS : "Nas sm get irdiği hük m ün i llet ine vâk ıf olma esasınadayanan" 3 3 7 kıyas sayesinde "az 3 3 8 çok o lacak", "kanu n boşluk -

331 Had is l er in esnekl i ğ i hk. a yn ca bkz . Ha l lâ f , Masad ı r , 162-165 . Hadis l erde zaman-mekan unsuru hakk ında bkz . Şâ t ı b î , M u v â f a k â t , 3/67 ; Kardav î , Şerîatu' l -İslâm,127, 14 4-146 , 152 ; Eb û Sü leym an, İs lam' ın Uluslararası İ lişki ler Kuram ı, 7 6 v d . ;Mutahhar î , Hukûku' l -mer 'e , 92-94 .

332 Bu kon ud a bkz . Ha l l â f , Masâdı r , 165 vd. ; Fet h i O sm an , el-Fikru' l -İslâmî ve't-tatavvur, 113 vd .

333 Hal lâf , Masâdır , 168 ; Hallâf, Usûl , 49 ; Nemir , İctihâd , 59 .334 Bk z . B i lmen, Kâmus, 1/170 .335 Devâ l ib î , Medha l , 334 .

336 Bk z . Ha l l â f , M a s â d ı r , 167 ; İbn Âşûr , Makâs ıd , 1 41 : Z a m a n ı m ı z d a İ c m âmü esses es in in nas ı l ça l ı ş t ın labi l eceğ i hk. Zey dan 'm öner i s i i ç in bk z . V e c î z , 159 .337 Hal lâf , Masâdır , 169 .



lannm doldurulmasında baş vurulacak i lk kaynak" 3 3 9 olarak büyükbir fonks iyon icrâ edecektir.

Burada kıyasın konumuz açısından önem arzeden bir özel l iğine

temas edelim:

Usûl âl imleri "münâsebet" i hükmün il letine ulaşma yollarından

biri olarak kabul etm işlerdir.340 Mü nâsebetin anlamı şudur: Hakkında

hüküm bulunmayan olayda, kendine ait öyle bir mânâ vardır ki , bu

m ânâ , eğer o lay ın hük mü ver i l seyd i , ver i l en hü kü m m ut laka

fay da nın tem inini , zarar ın def in i ya da güç lüğün kald ı r ı lma sını

ge rek t i r i rd i .3 4 1 Bu şu demektir: Tal î l in dayanağı (menât) ve esası

hükmün maslahat üzerine binasıdır.342

İSTİHSAN : Çeşitli şek illerde tarif edilen istihsa n, genel hatlarınass tarafından çizilmiş bir hukuk kuralında bazı detayların nassmuygulayıcısına bırakılması neticesinde gerekli takdirin yapılmasıanlamında ittifakla kabul edilir.

İht i la f l ı o lmakla b i r l ikte Hanel i ve Mâl ik î lerce kabul ed i lenistihsan ise:

- Gizl i kıyas istihsanı,

- İstisnâ yolu i le istihsan olmak üzere iki kısımdır. İkincisi isedayanağı itibarı ile:

- Nass sebebiyle istihsan,

- İcmâ sebebiyle istihsan,- Örf sebebiyle istihsan,- Diğer sebepler nedeniyle ist ihsan olmak üzere kısımlara ayrı-

lır.343

Fonksiyonunu "olması gerekenden ya da ilk akla gelenden farklıbi r çözüm" şekl inde ni te lendirebi leceğimiz ist ihsanm mahiyet i vedeğer l en d i r i lm es i konu şun da İbrah im Kâl î DÖ NM EZ ' in " İ s lâmHukukunda Kaynak Kavramı" adl ı doktora tez inde değer l i b i lg i vetahl i l ler vardır. Biz bura da , böylece İslâm hu kuku nda herha ngi bir

338 Ya ni s ın ır l ı nass lar .339 Dönm ez, Kay nak Kavram ı, 106 .340 Hallâf, Masâdır , 170 .341 Hallâf, Masâdır, 170 ; Karaman, Fıkıh U sûlü , 88 .34 2 Hal lâ f , Masâdır, 170 ; M ün â s e b e t h k . b k z . K a r am an , Fık ıh Usû lü , 88 -91 ; E b û

Zehra , Usûl , 241-243 ; Zeydan , Ve ciz, 173 .343 Gen iş bi lg i ve değer len dirm eler iç in bkz. Dön me z, Kaynak Kavramı , 127-145 .



çıkmaza m eyd an verilmediğine, çıkmaza götürecek yollarda he r an için

"istihsan" gibi açık kapı lar bırakı ldığına ve önemli bir kaç kaynağa

dipnotta işaretle yetiniyoruz.344

ISTISLÂH YA DA MES ÂLİH-İ MÜ RSELE : İslâm hukukçularınınhe m en hem en hepsi , nas slarm gel iş i güze l , hiçbir gayey i hedefalmak sızın, ya da sırf mü kellefleri kan un otoritesine bo yu n eğd irme kiç in teşr î edi lmiş o lmadığ ını , b i lakis Şâri ' in gerçekleşt i rmesinikasdett iğ i b ir takım gayelere dayandığ ı noktasında f ik ir bir l iğ i

etmişlerdir.345

Şâr i ' in hük üm ler in teşr iinde göze t t iğ i m aksa t lar ın esas ım"kulların dünya ve ahiret menfaatleri" teşki l etmektedir. Bu esastanhareketle, kul ların menfaatlerinin temini ya da, onlardan zarar vegüçlüğün giderilmesi demek olan, fakat hakkında ne i lgâ edildiğine ,ne de i t ibar edi ld iğ ine dair bir na ss bu lun m aya n ma slah at lar(mesâlih-i m ürsele) üzerine hü küm bina edilir m i?

İhti laf lar3 4 6 ve aşırı l ıklar547 bir tarafa; zarû rî, katî, ve küllî olm akaydı i le 3 4 8 İ s lâm hukuku nda mürse l mas lahat lara hük üm bina

edi lmesi kabul edi lmiş 34 9 ve buna dayanı larak pek çok uygulama 3 5 0

344 Ay nc a bkz . Şene r , A . , Kıy as , İs t ihsa n, is t ıs lâh ; Şât ıb î , İ t i s âm , 2/136 vd . ; İ bnTeymiyc , el -Mucize , 63 vd . ; Med kûr , Medhal , 83-8 4 ; Şe l eb î , TaEI, 330 vd . ;Dcvâl ib î , Medhal , 293- 300 ; Hal lâ f , Mas âd ı r , 67-8 5 ; Zarkâ , Medhal , 1/77 vd .Zuhay l î , Zarûret, 158 ; Baktır , Zarûret, 105 ; Zeydâ n, Medhal , 2 0 0 ; İ b n Â b i d î n ,Reddu ' l -muhtâr , 1 / 1 4 6 .

345 Hallâf, Masâdır , 173 ; Dön mez , Kaynak Kavramı, 177; Tez metn i , 86 vd.346 Bkz. Dönm ez, Kaynak Kavramı, 192 vd.347 Tû fî (716 /131 6) ve benzer ler inin görüşler i g ibi . Bkz. Tez metni , 9 8 .348 Gazzâ l ı , Mustas fâ , 1 / 2 9 6 .349 Bkz. Devâl ibî , Medhal , 391 . M as lahat va mas laha ta i t ibar kon usu nda aşağ ıdak i

eser ler e bakılabi l ir : Bûtî , Davâbıtu ' l -maslaha ; Tûf î , "Risâle fî riâyeti ' l -maslaha" .Ay n c a b k z . İ b n Ab d i s s e l âm , K a v â i d , 1/4,6 ,8 ,10 , 12, 36 , 46 ; 2/6 0, 6 6 , 68 7 ;Karâl î , Furûk, 3/16, 18 , 94 ; İbnT eym iye , el-Mucize, 63 vd. ; Şâtıbî , İtisâm, 2/129-135 ; Şâtıbî , Muvâfakât , 1/39 ; 2/29 9 vd . ; 3/ 73-74 ; Devâl ib î , Medha l , 101, 102,2 4 5 , 3 0 } vd. , 30 8 , 311, 3 14 , 38 8 , 38 9 , 391 , 44 5 ; Şele bî, T a H , 278-282 , 302 ,327 ; İbn Âşûr , Makâs ıd , 65- 69 , 78 vd . ; Dü reyn î , el -Menâhicu ' l -usûl iyye, 614-63 4 ; Hal lâ f , Mas âd ı r , 85, 173- 176 ; A. Emin, Duhâ' l - İs lâm, 1/210 ; Ze rk â ,Medhal , 1/90 , 9 7 , 121 vd ; Ke vse ri, Makâ l â t , 9 4 - 9 7 ; M ah m as ân î , Felsefetu't-teşrî, 308 ; Zeydân, Medha l , 202 ; F . Osm an, Tatavvur, 26 ; Zuha y l î , Zarûret , 164v d . ; K a r a m a n , F ık ıh Us û lü , 90-91 ; Kara ma n, Anahat l a r ı y l a İ s l am Hukuku ,1/125 ; Dön mez , Kaynak Kavramı, 177 vd ; Baktır, Zarûret , 116 vd .

3 5 0 M a s l a h a t p r e n s i b i n d e n h a r e k e t l e g e r ç e k l e ş t i r i l e n y e n i y a d a f a r k l ıuygu lama lardan baz ı lan hk. bkz . Ebû Yusuf , er-Red du alâ Siyer i ' l-Evzâî , 83 ; İbn

Sa 'd , Tab akât , 3/1 99 ; 2/3 55 ; Şâ t ıb î , İ t i sâm, 2/1 11- 129 ; Şâ t ıb î , Muv â fakâ t ,2/3 41 ; Süyût î , Târ îhu ' l - hu l e f â , 77 ; Zey la î , Tebyîn, 4 / 1 7 9 ; A . E m i n , D uhâ ' l -İs lâm, 1/86 ; Şe leb î , T a H , 64, 85 ; Hu dar i Bey , Târ îhu ' t - t e ş r î , 81 ; İ bn Âşû r ,



gerçekleşt ir i lmişt ir . Böylece îslâm hukukunun canlı l ığı ve ebedîl iğif i i len ortaya konm uş oluyordu.

ISTISHÂB : Istıshâb gen elde "evvelce va r olduğu sabit bir şeyiaksini isbat eden del il bulun m adıkça , şimdi de va r kabul etme ktir ."351 şeklinde tarif edilir. "Eşyada asıl olan ibâhadır." prensibi ıstıshâbdel i l inden hareket le ortaya konulmuştur ve hakkında yasaklayıc ınass bulunm ayan bir şeyin hük m ünü n m üba h olma sım gerektirir .

Özel l ikle re 'ye fazla ye r verm eye n başta Zâhir î ler olm ak üzere,

sırası i le Hanbelî ve Şâfiî lerin ıstıshâba fazlaca önem vermeleri, re'ye

gerek li yer i ver en H an ef i ve Mâ likî ler in ise, del il o larak kıs m en

kul lanmalar ı , ıstıshâbm re 'ye alternatif o labi lecek ve dengeyisağlayabilecek özelliğe sahip bir delil o lduğunu göstermektedir.35 2

ÖRF : Nasslarm örf le ta l î l i , istihsana m esned oluşu, nas slarm

tahsisinde rolü gibi bir çok etkisi i le İslâm huk uku nda önem li bir

yer i o lan ör f konusuna i l er ide değ işme de e tk in o lan âmi l l er

bölümünde daha geniş olarak temas edilecektir.353

MÜTEKABİL İYET : Özellikle uluslara rası i l işkilerde zen gin bir

ka yna k nite liğ ine sahip o lan m ütekâb i l iyet esası , " İs lâm m genel

espr is ine ters düşmem ek" 3 5 4 kaydı i le aynı zam nada insânî bir boyut

da kazanır.355

*

* *

Buraya kadar o lan kıs ımda , İs lâm hukuk unu n gerek gözet tiğ i

m aksatlar açısından ve gerekse kayn aklan açısmdan fevkalâde esnek

Makâs ıd , 8 5 vd . ; Ze rka , Medha l , 1/107 vd. ; D evâ l ib î , Medha l , 101 ; D ev âlib î,İs lam'da Devlet ve İktidâr ( trc. M. S. Hatiboğlu) , 17-19 ; Karaman, ictihâd, 65 -67 ,78 , 93 - 96 N e m i r , İ c t i h â d , 57 v d ; Ta b a ko ğ l u , Türk İkt i sa t Tar ih i , 8 5 ;Hamidul lah , İs lam Peygamberi , 1 / 2 6 1 .

351 Eb û Zehra , İbn Hanbel , 301 ; Karaman , Fık ıh Usu lü , 100 .352 Bk z . Eb û Zehra , İ bn Hanbe l , 308; F. Osman, Tatavvur, 114 .353 Bkz . Tez metni, 252 vd .

354 Serahs î , Mebsût , 2/199 ; Ze rkâ , Medhal , 1/48; Öze l , Ülke, 31 ( E bû Zehr a , e l -Mu ctem au ' l - i nsân î , 14 8 'nak l en ) .355 Mü teka bi l i ye t l e i l g il i kay nak lar hk. bkz . Te z me tn i , s . O no lu d ip nota bkz .



bir yapıya sahip olduğunu görm üş bulunuyoruz. Am a tekrar etme kgerekir ki, onun esnekliği hiç bir zaman laçkalığı, değişmez esaslarıolmadığı, istenildiği gibi oynanmaya müsaitliği mânâsına asla değildir.Aksine yeni gelişmeler karşısında büyük bir tevsî kabiliyetine sahipolması, yeni olaylara yen i çözüm ler getirmede, onlara hukûk î şekilvermede sahip olduğu üstün başarı anlamınadır. Pek çok mezhebesahip bulunan İs lâm hukunun her mezhepten sahip o lduğu büyükm ad dî m îrâs (fıkıh külliyâtı) ve bun ların içerdikleri hü küm lerle asırlarbo yu pek farklı ikl imlerde , farklı m il letlere yö n verm esi ve onla rın

haya tlarını düzenlemesi , onun donuk ve katı o lmadığını , esne k biryapıya sahip olduğunu hiçbir kimsenin inkar edemeyeceği bir şekildeortaya koymaktadır.

2 - İSLÂM HUKUKUNUN EVRENSELLİĞİ

Evrensel l iğ in boyutu: Evrensel l ikten şu ik i mânâyı kasdet-mekteyiz:

1) İslâm huk uku bel l i bir zam ana ait o lmay ıp, bü tünzamanlar ın hukukudur . Pek çok âyete 35 6 göre İs lâm hukuku eskişeriatların bir uzantısı ve tekâmülüdür. Bu mütekâmil haliyle hal veistikbali de düzenlemek için vardır.357

Bu it ibarla değişmez esasları o lması gerekir. 3 58 Zira değişkenyapıya sahip olan bir sistemin, zaman süreci içerisinde tamamendeğişmesi mukadderdir. Oysaki İslâmm i lâhî oluşu buna engeldir.İslâm huku ku sosyal (beşerî) bir huku k değildir, ilâhî bir hu kuk tur.

Öbür taraftan her asrın ihtiyaçları farkl ıdır . Bu da ideal bir

hukukun bu arada da İslâm hukukunun değişken olmasını gerektirir.

2 ) Evrensel l ikten kasdedi len ik inci mana, bütün insanl ığ ınhukuku o luşudur . İs lâm hukuku ferd o larak insanı ruh, beden,duyular gibi ; ya da cenin, çocukluk, gençl ik, yaşl ı l ık ve ölümdensonras ı gibi bir ayırıma tabi tutmaya gitmeksizin bir bütü n olarak elealdığı gibi, tüm insanlığı da bir bütün olarak mütalaa etmektedir. 35 9

356 Bkz . Enbiyâ 21/ 25 ; Nah l 16/ 36 ; Yû nu s 10/72 , 84 ; Ba kara 2/2 8 , 132 ; Yû su f1 2 / 1 0 1 ; A ' râ f 7 / 1 3 6 ; Ne m i 2 7 / 3 1 .

357 Bkz . Kardâv î, Hasâis , 105-107 .

358 Şerbâs î , Yes'elûneke, 7/559 .359 Kardâv î , Hasâis, 107 vd .



İSLAM HUKUKUNUN EVRENSELLIĞI

Bu mütalaa onun i lâhî hukuk o luşunun tabi î net ices id ir .3 6 0 ÇünküAlla h bütü n insanlığın yara tıc ıs ı ve Rab bidir. O'nu n koyd uğu en son

şeriat da bütün insanlığın şeriatı olacak; renk, ırk, dil, sosyal sınıf

farkı gö zetilmey ecektir. 361

"Biz seni alemlere ancak rahmet olarak gönderdik. " 36 2, "De ki,

" Ey insanlar ! Doğrusu ben göklerin ve yerin hükümranı, O'ndanbaşka tanrı bulunma yan, dirilten ve öldüren Allah'ın hepiniz için

gönderdiği Peygamberiyim..." 3 6 3 ve benze r i 3 6 4 âye t l e rde , baz ı

müs te ş r ik l e r in kanaat l e r i aks ine 3 6 5 daha h idâye t inden i t ibaren

evrense l l ik arzeden bu i lâh î mesa j ın uygu lanab i l i r l ik a lan ın ın "daru ' l - İs lâm " ( İs lâm ülkes i ) i le s ın ır l ı o lup o lm adığ ı doktr in de

tart ış ı lmışt ı r . 3 6 6 Bir kıs ım Hanef î lere ait dâru' l-harbde riba, kumar

g ib i İ s lâm ahkâ mın ın ta tb ik ed i lmem es i görü şün ün gene l kab u l

görmemesi (mercûhiyeti367 ) yanında, İs lâm hukukun da müeyyidelerinç i f t yön lü o lduğunu , dev l e t o to r i t e s ine daya l ı müeyy ide l e r in

uyg ulan am adığ ı yer lerd e b i le , d în î m üey yide ler in her za m an iç in

çal ıştığım hatır lamakta ya rar vardır.

Evrenselliğin keyfiye ti:

İslâm hukukunun evrensell iği iki yolla gerçekleşmektedir:

1 ) İs lâm hukuku güç lük, s ık ınt ı ve zor luk o lmaksız ın get i rd iğ i

hükümlerin farkl ı ortamlara uyum sağlayabi lmesi sayesinde, esasları

ve küll iyâtı (genel prensibleri ) i le çeşit l i durumlara uyum sağlamaya

elverişlidir. Bu özelliği ile evren sellik gerç ekleşir.

2) Çeşit li asır ların ve mil let lerin kendi duru m larının herh ang i bir

güç lü k, s ık ınt ı ve zor lu k o lma ksız ın İs lâm hü küm ler i çerçeves indeşeki l lendiri lm eye e lveriş l i o lma sı. Nitekim İs lâm Ar ap , Fa rs, Kop t,

360 Kardâv î , Şerîatu'l- İslâm , 20 .361 D i i o l a rak A rapç a , d în î me rkez o l a rak da A rab i s t an ' ın seç i l iş in i i z ah i ç in bkz .

İbn Âşûr, Makâs ıd , 88-89 .362 Enb iyâ 21 /107 .3 6 3 A ' râ f 7 / 1 5 8 .364 Furkân 25/ 1 ; Sâd 3 8 /87 .365 Kardâv î , Hasâis, 107 ; I iatibo glu, "Halî fenin Kureyşli liği", 122 .366 Kay nak la r ı hk . bkz . Öze l , Ülke, 74, 9 9 , 141, 157, 162 vd.,_167 , 168 . A yn ca bk z.

Ebû Yûsu f , er -Redd u a lâ S iyer i 'l -Evzâî , 80-81, 96 ; Ta be rî , İh t i lâ fu ' l - fukahâ , 82 ;v Zencân î , Tahr î cu ' l - fu rû , 277 ; Dcbûs î , Tesîsu 'n-nazar , 5 8 - 5 9 ; U d e h , et-Teşrîu 'l -

cinâî , 1/274 ; Schach t, İ s lam Hu kukun a G i ri ş, 203 .367 Del î l o larak kul lan ı lan hadis hk. bkz . Zey la ı , N asbu ' r - r âye , 4/44 .



Berber, Rum, Tatar, Hint - Çin ve Türklerin durumlarını değişt irmişal ışkın oldukları eski batı l durumlarını söküp atmada herhangi bir

güç lük ve zorlukla karşı laşmam ıştır .368 Yürü rlüğü için büy ük ölçüde

iman gücü ne dayan an ve imanın o luşturulmasına öneml i b i r yer

veren İ s lâm hukukunun, İ s lâmı ben imsemeler i durumunda d iğer

milletleri de değiştirebilecek güce sahip olduğu gözükmektedir.

Evrenselliğin gereği İslâm hukukunun özellikleri:

1) Fıtrata dayanm ası : Ya ni İslâmm getirdiği inanç ve hük üm lerinak ı l l a kavran ı lab i l en , sağduyu i l e ben imseneb i l en b i r öze l l ikarzetmesi-36 9

2) Genel pren siblerin, küll î kaidelerin ihm al edilmem esi; ikl imlereya da mil let lere göre değişmesi kaçını lmaz olan teferruatlara fazlagirilmemesi.37 0

3) Gen el hük üm lerde g âl ibe i t ibar edi lmesi , n âdire i t ima tedilmemesi.371 Mesela iklimlere göre çök farklı olan güneş takvimi

yerine, daha evrensel olan ay takviminin esas alınması gibi-372

4) Gen el çerçeve ve dînî şeâirden taviz verm em ek le birl ikte,mil l î örf ve âdetleri benimsemesi, müsamahakâr davranması.

İbadetlerin şekli, dili,373 diğer zarûrât-ı dîniyyed en olan hü küm -lerin dışında takını lan esnek tavır, yabancı kültür ve medeniyetler-den ist i fadede bir sakınca görmeme esnekl iği temin eden önemli birözelliktir.

5) Ve nihâyet yen i şartlara, farklı ikl imd eki farklı mil letlerin fark lıihtiyaçlarına uyarlanabilecek esnek bir yapıya sahip olması.

368 Bkz. İbn Âşûr, Makâsıd , 92-93 (105-106) .369 Gen iş bi lg i iç in bkz. İbn Âşû r, Makâs ıd , 56-60 .370 Bkz. Tez metn i, 45 .371 Bk z. Şât ıb î , Muvâfakât , 3 / 2 6 5 .372 Bkz . Ham idu l lah , İslama Giriş, 317 .373 Bkz. Ham idul lah, Is lama Gir iş , 310 . İbâdet d i li hk . Ha ne f î im âm lan nın görüş le r i

hk. bir ma kale iç in bkz. Kara, Türkiyed e İs lamcı l ık D üşün cesi , 2/132-135 . Ayncabkz. Hat iboğ lu, " Halifenin Kureyşliliği ", 132-135 .



3 - K O L A Y L I K P R E N S İ B İ

İslâm hukukunda ahkâmın değişmesine, katı olmamasma imkanvere cek bir diğer özellik de kolaylık prensibidir.

İslâm amaç it ibarıyla kullara rahmet olarak gelmişt ir . 3 74 Dahaöncek i şer iat larda mevcut bu lunan b i rçok ağ ı r yük ler i dahabaş lang ıç ta ka ld ı rmışt ı r .3 7 5 Hoşgörü ve kolaylığa daya l ı3 7 6 İs lâm,aşır ıl ığı iyi karşı lam am ış,377 pek çok münasebetle güçlüğün (haraç)ka ld ı r ı l d ı ğ ı na 3 7 8 , zor luğun deği l , ko layl ığ ın istendiğ ine 3 7 9 işaret

etmiştir.

"Takat ö lçüsünde yükümlülük"38 0 prensibini benimseyen İslâmteşrî döneminde "kolaylık pren sibine riâyeti" aşağ ıdaki şekillerdegerçekleştir-miştir:

1) Dil olarak i lk m uh atap ların di l ini381 seçen Allah, indirdiğiKur'ân ' ı aynı zam an da da "ahruf-ı seb'a" üzerine indirm işt ir . Ziraf ark l ı lüga t la ra sah ip Arap lar ın durumu i lk aşamada bunugerektirmişti.382

2) Gerek za m an içerisinde, gerekse hü kü m içerisinde tedriceriâyet etmiştir.38 3

3) Teşrîde ehem -mü him sırası gözet ilmiş, yani çok daha önem likonut lar ın (usul g ib i ) yer leşt ir i lmesine öncel ik ver i lmiş, furû i lezaman içerisinde ve altyapı oluşturuldukça ilgilenilmiştir.384 MekM veMe denî âyetlerin farklı içeriğe sahip olmaları bun dandır.

4) Bü tün emir ve yasak lar tekdüze olmayıp kademelidir. Teklî l ıhükümler beş çeşittir. İstenilenlerin hepsine aynı ölçüde riâyet, ya da

374 E n â m 6/157 ; A ' r â f 7/52 ; İsrâ 17/82 vb. Şâtıbî , Mu vâfak ât , 2/121 .375 B a k a r a 2/ 286 ; A ' râ f 7/ 157 ; Şât ıbî , Mu vâfak ât , 1/304 .376 İbn Han be l , 6/11 6, 233 , 236 . Ay nc a Buh âr i , İ m â n , 29 ; İbn Ku teybe , Tevü, 109 ;

Zuhay l î , Zarû re t, 3 8 ; İbn Âşûr , Makâs ıd , 60 ; Mah ma sân î , Felsefetu't-teşrî, 302 .3 7 7 B k z . M uh y i d d i n Ab d I î â r i s , "e l - İs lâm dînu' l -yusr" , e t -Terb iye tul l - İs lâmiyye , sa . 4 ,

y ı l 29 (1987 ) , s . 23 2 -2 36 . Ay r ı ca bkz . Sa îd b . Man sûr , S ü n e n , 2/3 24 ; İ bnSa 'd .Tabakât , 3/39 4 ; Fe th i Osm an, Tatavvur, 167 .

378 Ba kar a 2/18 5 ; N isâ 4/ 28 ; Mâ ide 5/6 ; A ' râ f 7/157 ; Hac 22/78 ; Ah zâb 33/ 38 .379 Bakara 2/185 .380 Se rahs î , Meb s ût , 3 /93 , 98 .3 8 1 D u h ân 4 4 / 5 8 ; Ş ua r â 2 6 / 1 9 8 -1 9 9 .382 Bkz . Şâf i î , Risâ le , 273 ; Mu vat ta , Kur ' ân , 5 ; Şâtıbî , İt isâm, 1/185 ; İbnu' l -Cevz î ,

Menâkıbu Ömer , 121 ; Ma hm asân î, Felsefetu't-teşrî , 165 .

383 T edr ice r iâye t konu sun da bkz. Tez metni , 149 .384 İbn Abdisse lâm, Kavâid, 1/45 ; Ah m ed Emin, Fecru ' l - İs lâm , 2 28 ; S .S âl ih , Mealim,

2 7 4 .



terki istenilenlerin hepsinden aynı oranda kaçınmak gerekmez.3 85

Bu nu n yan m da bütün hukû kî tasarruflara aynı türde n bi le olsaeşdeğerde ehem miyet verilmez. Mesela nazik bir dur um u olan evlil ikakdi iç in, y ine akit olan al ış-veriş, icâre vb. g ibi tasarruflardaaranmayan şart lar i s teni r . Öneml i b i r mübade le arac ı o lmas ıhaseb iyle alt ın ve gümü şün konu olduğu tasarruflarda i lâve şartlararanır.386

5) Ko layl ığ ın esas al ındığı ahk âm ın tatbik inde beş erî zaa f ,gösterenlere dahi Cenâb - Hak rahm etini eksik etm em iş ve "Unutur-

sak, yanlış yaparsak bu yi'ızden bizleri cezalandırma ey Rabbim izZ"38 7

duasını bize bizzat kendisi öğretmiştir.388

6) İnsan m ancak kasden, bi lebi le yapt ığ ı cürüm lerden dolay ıgünahkar o lacağ ı3 8 9 kabul edilmiştir.390

7) Meşakk atlerin, norm alin üstüne çıktığ ı durum larda ruh satlargetirilmiştir.391

8) Dü nya ve ahiret seadeti ' iç in gerekl i ve yeterl i prensiplerkonulmuş, çerçeve boş luğuna yer ver i lmemiş , böy lece fe rd i ç inbah an e edebi leceğ i aç ık kapı bırak ı lma m ışt ı r .3 9 2 Genel çerçeve

dahil inde ise fazla teferruata gidi lmem iş, boşluk ların dolduru lmasıbeş er zekasına ve zaman a bırakılmıştır.393

9) İfalarda katılık yerine birden fazla seçenek getiri lmek suretiylede bir nevi kolayl ık sağlan m ıştır.3 9 4 Diyet, keffâret, f ı t ır sadakasıödem elerinde farkl ı kalemlerin olması, zekatta ay m yerine kıym etinde öden ebi lm esi , harp esirlerinin statüsünü belir lemede olduğu gibi,tercih i devlet başk anın a bırak ılmak üzere bir çok şıklar getiri lmesi,taharette hem suyun he m toprağın kullanı lması vb. aklımıza gelen

örneklerden bazılarıdır.10) İnsa nların ihtiyaçlarını giderm ede ko laylık olsun için, ba zımü badelelerde ufak - tefek bilinmezliğe (garar) g öz yum ulm uştu r.395

385 Bkz . Ham idu l lah , İslama Giriş, 1 7 7 .386 Bkz. Kara l ı , Furûk, 3 / 1 4 4 .387 Bakara 2/286 .388 Hat iboğ lu, "İs lam Mükellefiyet An layış ı . . . " , AÜİF D., c.XXI, 1976 , s. 185 .389 Bak ara 2/2 25 ; Mâ ide 5/89 ; Ah zâb 33/5 .390 Hat ib oğ lu, " İs lam Mükellefiyet Anlayışı . ..", 186.391 Bkz. İbn Âşû r , Makâsıd, 124; Baktır , Zarûret , 195-208 .392 Bkz. İbn Âşûr , Makâs ıd , 124 ; Şeleb î, TaEl, 16 .

393 Bkz. Tez metni , 4 5 .394 Bkz. Bak ara 2/17 8 .395 Bkz. İbn Âşû r , Makâs ıd , 178 .



Bazı kaynak larımızda şerîatte gözlenen ve: 1) İskât (düşü rme), 2)Tenkîs (noksanlaştırma), 3) İbdâl (başka alternatif getirme), 4) Takdîm

(öne alma) , 5) Te'hîr (erteleme) , 6) Terhis (ruhsat verme), 7) Tağyir(değ işt i rme) o lm ak üzere yed i çeş i t o larak gös ter i le n 3 9 6 , biz imyu ka rıda daha farkl ı olarak ele aldığımız ko layl ık pren sibi , İs lâmhu kuk un un yen i ge l işmeler karş ıs ında tav ır be l i r lemesind e etkinolacak ö nem li bir özelliktir.

İnsanın zay ı f o lduğunu bi len ve bizden yükümüzü haf i f le tmek

isteyen 3 9 7 Yüce Allah bizden sadece kulluk istemiş398 fakat mutlakisabet istememiştir. Gücünün yettiğ ini ortaya koyan bir müctehitisabet edemese bi le me 'cûr say ı lmış 3 9 9 , kendisine uyan diğerm üslüm anlar da, isabetl i olmayan o ictihâdla hem dün yevî hemde u hrev î mes ul iye t ten kurtu lmu şlar , k ul luk borcu nu tamanlamıyla yerine getirmiş sayı lmışlardır. Yine bu espriden hareketle

"ümmet in ih t i l a f ı r ahmet " 4 0 0 te lakki edi lmişt i r .4 0 1 B u n u nnetices inde hepsi de rahmet o lan aynı konu da pek çok birbir indenfarkl ı ict ihâdlar ortaya çıkmış, o kadar ki , İs lâm hukuku bu yüzdende ( iht i la f lar ın çoklu ğu ya da aş ır ı zengin l iğ i ) tenk ide m aru zkalmıştır. 4 0 2

Nası l Yü ce Al lah kolay laşt ı rma di lemişse, O 'nu n şer iat ınınyoru m cus u ve tatbikç is i o lan Hz.Peygam ber (as ) de üm m eti iç inkolay l ık di lemiş, onların ihtiyaçlarını , hal lerini kol lam ış; yap m akistediği birço k şeyleri onlara zahm et verir endişesi i le ya pm am ış veyaemre tmemiş t i r .4 0 3 Hiçbir zaman mesele ler i ç ıkmaza sürüklemeyenHz .Peygamber 4 0 4 (as.) Hz.Âişe 'nin de i fade ett iğ i g ibi "iki şeyden

396 İbn Abdisse lâm , Kav â id , 2/6 ; Süyût î , E ş b â h , 9 0 -9 1 ; İb n N üc e y m , E ş b â h , 1/116 ;

Zuhay l î , Zarû re t, 20 5 . Örn ek ler iç in aynı yer le re bkz .3 9 7 N i s â 4 / 2 8 .398 Zâr iyât 51/5 6 ; Beyy ine 98 /5 vb .399 Buhâr i , İtisâm, 21 ; Müs l im, Akdıye, 15 ; Ebû Dâvûd, Ak diy e, ,2 ; Neseî, Ahkâm, 2 ;

Kudât, 3 ; İbn M âce, Ahkâm, 3 ; fbn Ha nbe l , 4/19 8 , 204, 205 .400 Had is in t enk id i i ç in bkz . Ae lûn î , Keşfu ' l -hafâ, 1/66-68 . Ay r ı ca bk z . İ bn Sa 'd ,

5/38 1 ; A. Emin, Duhâ' l - İs lâm, 1/361 ; Gold ziher, Zâhi r i l e r, 78 vd .4 01 D o ğ r u y u a r a m a d a i s â b e t e d e m e y e n l e r i n m e ' c û r o l m a l a r ı b i r y a n a ,

mü ke l l e f i y e t l e r in i y e r ine ge t i rmed ik l e r i i ç in ayn ı zam an da da so ru m lu o lm a lar ıg e r ek s e y d i n e o l u r d u ? B ö y l e b i r m ü l â h a z a i le m u k â y e s e d e b u l u n d u ğ u m u zz a m a n b u t e l a k k i n i n n e k a d a r b ü y ü k b i r k o l a y l ı k g e t i r d i ğ i d a h a iy ian l a ş ı l a c ak t ı r . R ü ' y e t - i h i l â l v b . k o n u l a r e t r a f ı n d a f ı r t ın a k o p a r an l a r ı n ç o ğ u

Şâr i ' in bu m aksa d ında n gâ l îl o lma l ıd ı rl a r .402 Bkz . Schacht , İs lçm Huk uku na Gir iş , 205-207 .4 03 Tez metni , 57 (323 )no lu d ipno t tak i kaynak lara bkz .



birisini seçmek durumunda olsa mutlaka onların en kolay olanınıalırdı.'40 5 Meseleler i lüzum suz sorularla zorlaşt ırmak isteyenlerden .asla hoşlanmazdı.406

Hz.Peygam ber ' in (as.) bu tutumun u ashab da sürdürm üştü.Şâ r i ' in gen e l m aks at lar ın dan , Hz .P eyg am ber ' in (as .) çeş i t l imünasebet ler le ortaya koyduğu söz ve davranışlar ının tamamındançıkard ıkları "kolayl ık prensibi" ne yaşa ntı larında ye r verm işler veşeriat ın bu ruhunu kendiler inden sonra gelen nesi le de öğretmeyeçalışmışlardır. İşte bir örnek: Ezrak b. Kays anlatır: Ehvâz'da bir ırmak

kenarında idik. Irmağın suyu çekilmişti. Ebû Berze el-Eslemî (Nadle b.Ub eyd 65/685) bir at üzerinde geldi. A t ı serbest bıraktı ve n am azadurdu. At uzaklaşınca namazı b ırakt ı ve atm arkasından gi t t i .Nihâyet yakaladı, sonra geldi ve namazını kaza ett i . İçimizde sözüdinlenir birisi (ona) yön elerek:

- Şu yaşlı adama bakın! Atı için namazı bıraktı; dedi. Ebû Berzeona yöneldi ve:

- Hz.Peyga m ber'den ayrılalı beri hiçbir kimse beni azarlamarnıştı.

Benim ev im uzaktad ı r . Şâyet at ı b ı raksam da namaza devametseydim, gece bir yarısına kadar evime dönemezdim ; dedi ve sonraken disinin Hz.Pe ygam ber 'e (as. ) refâkat ett iğini ve onun ne kada rkolaylaştırıcı olduğunu anlattı.407

Görüldüğü üzere bu yaşl ı sahabînin bu davranışının dayana ğı,Hz.Peygam ber ' in (as. ) davranışlarının tüm ünd en çıkardığı bir ruhtu.Bu ruhtan gâf i l o lan yeni nesi l , hemen kendisini namaza karşım übâlâtsızlıkla suçlam ıştı. Am a ölçü dinin getirdikleri ise, hak lı olankend ileri değildi ve sahabî de bunu onlara öğretmişti. Yaş lı sah abînin

bu örnek davranışı f ıkıh kitaplarına da yansımış, hangi durumlardanam azın bırakılabileceği misallendirilerek anlatılmıştır.408

Yine bu ruhtan hareket le sele f - i sâl ih kesin nasslar la sabito lmad ıkça b i r şey in haram l ığma asla hük m etm iyor lar ve "Buharamdır." , "Bu helaldir . " gibi kesin i fadeler kullanmaktan sıkıntı(harâc) duyuyorlar ve bunun yerine "Bundan hoşlanmıyorum, kerih

404 Ha t i boğ lu , "İslam Müke llefiyet Anlayışı" , 186 .405 Muva t ta , Husııu ' l -huluk ,1; Buhâri , Menâk ıb , 23; Müsl im, Fedâil , 77-78.406 Bkz . Buh âr i , İ t i s âm , 3 ; Müs l im, Fedâ i l , 132, 133 , E b û Da vûd , S ü n n e , 6; İbn

Hanbe l , 5/334 .407 Buhâr i , Edeb ,80; İbnÂşûr, Makâsıd, 21-22 ( 39 ) .408 A l âud d in Ab id în , el-Hediyyetu'l-alâiyye , 74 .



görüyorum." gibi i fadeler kul lanmayı tercih ediyorlardı .4 0 9 B u n u nanlamı haram dairesinin mümkün mertebe dar tutulmaya çal ış ı lmasıdemektir.410

Yine İslâm m bu ruhu elde bir kıstas olarak kullanılıyor ve hattaimam lar ın görüş ler i b i le buna vurulu yor ve uym uyorsa tenk i tediliyordu:

İmâm Mâl ik ve İmâm Şâf i î hacda "ihsâr" m 4 1 1 ancak düşmantarafından söz konusu olabileceğini söylemişlerdi. İzz b. Abdisselam(660 /12 62) bu görü şü tenkit edere k şöyle diyor: "M âlik ve Şâ fiî 'nin

bu zikrettiklerinin kolay l ık ve m üsa m ah a üzerine kuru lu şeriattaasla bir ben zeri yok tur. "Allah dinde size bir güç lük kılm am ıştır."41 2

buyurulmakta iken, şimdi mesela ayağı kırı lan ve hac veya umreyetekrar dönm e imk anı kalmayan kim re , ger i kalan ömrünü ihramiçinde m i geçirecektir? 4 1 3

Ebû Y ûs u f 'u n (182/798 ) Evzâı 'y i (157/77 4) bir m ün aseb etletenki-din de de, , İs lâm m bu kolaylaştırıc ı ruhu na it ibarın gereğinivurguladığım görüyoruz.414

Fukahânm "kolay l ış t ı rma" ruhundan hareket le ortaya koyduk-

ları örnek bir tavır da , m üslü m anlar m davranışlarını (umûr) , aksisabi t o lma dıkça doğruya , sa lâha ham letme ler idir .4 1 5 Buna göremesela, bir kimse bir dînar bir dirhemi, ik i d inar ik i d irhemkarşıl ığında değişse (sari) , iki müslüman tarafından gerçekleştiri lenbu akit câiz kab ul edilir. Zira bir dinara karşı iki dirhem i, bir dirhem ekarşı da iki dinarı tutm a im kanı vard ır. Cinsler farkl ı olunca da -peşin olmak kaydı ile - ribâ cereyan etmez.416

Kısaca kolay l ık dini o lan ve her f ı rsatta kolay l ık c ihet ineg id i lmes in i i s teyen 4 1 7 İ s lâm, h içb i r zaman mese le l e r in ç ıkmaza

409 Bkz . Şât ıb î , Muv a faka t , 3/142 ; İ bnu ' s -Sa lâh , Fetâvâ , 1/19; Kardav i , el -Helâluve' I-harâm, 2 6 - 2 7 .

4 1 0 B u an l a y ı ş ı b i z z a t H z . P e y g a m b e r ( sa . ) o r t a y a k o y m uş , m e s e l a h a r am k ı l ı n an"mey te "n in de r i s inden i s t i f ade ed i l eb i l e ceğ in i s öy l e ye r ek haraml ı ğ ı "mey t eden he rtür lü i s t i f ade " ş ek l ind e t e şmi l y e r in e " y en i lmes i " ş ek l inde dara l tm ış t ı r . (Bkz .Muvat ta , Sayd , 16 ; Buhâri , Zekat, 61 ; Müs l im, Hayz , 101) . Bu gü n ka rş ı laş ı lanb irçok prob lem ler in bu an lay ış ın kaybed i lmes i i l e yak ın b ir i lgis i vard ır .

4 1 1 B ak a r a 2 / 1 9 6 .412 Hac 22/1 96 .413 İbn Abdisse lâm, Kavâid, 2/12 (özetle) .414 Ebû Yusuf , er-Red du alâ Siyeri ' l-Evzâî, 47-48 .415 Kerhî, R i sâ le (Debûs î , Tes isu 'n-na zar sonu nda ) , 81 .416 Bkz . Ke rh î , ayn ı y e r ; Me rg ınân î , Hidaye, 3/83 . Zü fe r v e Şa f i î ' y e gö r e mis a ldek i

Muame le ca i z değ i ld i r .



soku lmasın ı i s temez . Get i r i l ecek çözümler in de mut laka kabulgöreb i l ecek , güç lüğe , s ık ınt ıya mey dan verm eyece k b i r çözümolm asm ı öngörür. Bu özel liğiyle İslâm huku ku donu kluğa karş ı veyen i gel işmelere mu vâzî yeni tavır lar alma durum undad ır. Zira yen igel işm eler karşıs ında susk un durm ak , ya da uyg un çözü m lerget i rm em ek üm me t i büy ük b i r s ık ınt ıya sokar . Bu i se İ s lâm mkolaylaştır ıcı ruhu i le asla bağda şm az. Konu yu Hz. Pey gam ber' in(as. ) bir had isi i le bağ layal ım : "Kolaylaştırınız, güçleştirmeyiniz;,sevdiriniz, nefret ettirmeyiniz."41 8

4- Z A R Û R E T P R E N S İ B İ

İ s l âm hukukunu donuk luk tan kur taran , yen i ge l i şme l e rkarşısında yeni tavır lar bel ir lemesini , bazı değişikl iklere müsamahagöste rm esini gerektiren bir diğer özel liği de zarûret prens ibine ye rverilmesidir.

Zarûretin bir çok tari f i yapı lmıştır .41 9 Zarûret konusu üzer indemüstak i l ça l ı şma yapanlardan Abdulvahhâb İbrah im Sü leyman ' laM ustafa BAK TIR'm bu tari f ler içerisinde daha derli - toplu bu lduklarıAl i Hayda r Efen di 'nin (1335/193 6) tari f i i le yet iniyoruz: Bun a görezarûret: "Bir kimse memnû'u tenâvül etmediği (almadığı) takdirdehelâki müstelzim olan (gerektiren) haldir." 420

Zarûret hal inin şart ları : Zarûret hal i aşa ğıdak i şart lar ınbulunmasıyla tahakkuk eder:

1) Tehlikenin mevcut olması.

2) Tehliken in fi lhal me vcut olma sı.3) Tehlikenin kaçınılmaz olması.4) Tehlikenin mülcî olması.

5) Helal yolda n giderm e (veya meşrû şekilde telâfi ) imka nı bulun -

417 Kesk ioğ lu, "İslam da Tasvir ve Minyatür", AÜ İFD . c. IX , s. 17 .418 Buh âri , İ l im , 11 ; Megâzı , 6 0 ; Ed eb , 80 ; Müslim, C i h â d , 4 ; Ebû Dâv ûd , Edeb,

17 ; İbn Hanbe l , 1/239 , 283 , 365 ; 3/131, 209 . .. Bu kon ud a ayr ıca bkz . Süyû t î ,E ş b â h , 84 vd . ; İ bn Nüceym, E ş b â h , 118-119 ; Şelebî, Tar îhu 't - teşr î , 1 2 8 , 2 0 5 ;Hudarî Bey, Tarîhu't-teşrî, 18 vd.

419 11 ka dar tar i f i b ir ara da gör me k iç in bkz. Baktır , Zarûret , 1 1 -1 5 ; E b û S ü l e y m an ,ed-Darû ra ve ' l -hâce, 20-23 .

420 A l i Haydar , Dü r e r u ' l - hu k k âm, 1/79 ; Baktır, Zarûret, 1 4 ; E b û S ü l e y m an , ed -Da rûra ve ' l -hâce, 2 3 .



maması .

6) Tehl ikenin bulun duğu na kesin kanaat sahibi olunu lması 421 .

Hükmü: Gerekl i şartları i le tahak kuk eden zarûretler yasak larımübah kılarlar. 4 2 2 Vacibin terk ya da te'hîrini gerektirirler.423

Özelliği: Zarûretlerin en önemli özel l ikleri genelde istisnaî vegeçici oluşlarıdır.424 Zarûret neticesinde mübah kılman şey:

1) Miktarla sınırl ıdır.4 2 5 "Zarûret ler miktarm ca takdîr o lu-nur."426

2) Zamanla kayıtlıdır:427

Mübahl ık hükmü zarûret hal i devamettiğ i sürece me vcut olur. Zarûret hal i kalkınca hükü m eski hal inedöner.428

DÎNÎ - İÇTİMÂİ ZARÛRET

Zarû retin ya pıla n tariflerini ve verilen m isalleri tahli l etiğimizdehep, ferdî plânda ele al ındığını görüyoruz.4 2 9 Bu hal i i le zarûretintezimizin kon usu nu oluştu ran "değişme " i le fazla i lg isi yoktu r. Biz i

asıl ilgilendiren zarûretin genellik arzeden boyutudur.Ümmet in tümüne de ruhsat lara iht iyaç duyuracak sosya l

güç lükler in ânz o lab i l eceğ ine 4 3 0 dikkat çeken İbn Âşûr (1973) ,zarûretlerin bu özelliğine değinerek şöyle diyor:

"Zarûretlerden bir kısmının genel ve sürekl i olduğu ve bunlarınasl ında men edi lmesi gereken baz ı tasarruf lar ın genel kural lardanistisna edi lmek suretiy le meşrû kı l ınmasına bir sebep teşki l ett iğ inigörüyoruz. Selem, muğârase (ağaç dikimi-tarla ortakl ığ ı ) , müsâkât(ağaç-emek ortakl ığ ı ) böyledir. Bu akitler sürekl i olmak üzere meşrû

kı l ınm ış lardır . As l ınd a , şâyet bu tasarru f lara üm m etin iht iyac ıolma saydı, içermiş oldukları karşıl ıklı zara r görm e ve malın zayi olma

421 Baktır , Zarûret , 2 3 1 - 2 5 0 .4 2 2 S üy û t ı , Eş b âh , 93 vd . ; İ bn Nüceym, E ş b â h , 118-119 ; Zeydan, Zarûret Hali , 177 ;

Mahmasân î , Felsefetu't-teşrî , 30 3 ; Baktır , Zarûret, 2 5 6 .423 Zuhay l î , Zarûret, 2 7 9 .4 2 4 M a h m a s â n î , Felsefetu't-teşrî, 3 0 6 .4 2 5 M a h m a s â n î , Felsefetu't-teşrî, 3 0 6 -3 0 7 .42 6 Mecelle, 22 ; Süy ülî , E ş b â h , 93 ; İbn Nüceym , E ş b â h , 119 .4 2 7 M a h m a s â n î , Felsefetu't-teşrî, 306-307 .428 Bkz . Mecel le ma dde , 22-23 .429 İ bn Âşûr , M a k â s ı d , 124 (189 ) ; Bakt ı r , Z a r û r e t , 1 1 -1 5 ; E b û S ü l e y m an , ed-

Darûra ve ' l -hâce, 21 -23 deki tar i f lere bkz.430 İbn Âşûr , Makâs ıd , 1 3 9 ( 2 1 5 ) .



beklent is i bun lar ın yasaklan ma sını gerekt ir ird i . Du yulan iht iyaç,Şâtıbî 'nin de "Ruhsat ve Azimet" bahsinde bel irtt iği gibi4 31 , bunlarınhâc ıyâttan o lmasını gerekt i rmiş, ve sürekl i o lmak üzere mü bahhükmünü almışlardır. Yine, zarûretlerden bir kısmı da vardır ki, özelve geçicidir. Ku r'ân ve Sün net bu tür zarû retleri açıkça ortayak o y m u ş t u r . 4 3 2 Hu kukçular da sadece bu k ısma örnek get i rmekleyetinmişlerdir.

Bu iki kısım arasında far k edi lmeyen bir başk a kısım dahavar dır ki, o-da gen el ve ge çici olan zaruretlerdir. Bu, bütün ümmeteve ya bü yü k bir topluluğa ümm etin selameti, kuvve tinin sürdü rülm esive bun lar gibi huk ûkî bir gaye nin gerçekleştir i lmesi için yas ak olanbir f i il in m üb ah kı l ınmas ını gerekt i rece k tarzda ı zt ırar ( zarûret )hal inin ortaya çıkmasıdır. Bir taraftan genel oluşu, öbür taraftangeç i c i o luşu , yukar ıdak i her ik i gruptan da fark l ı o luşunahü km etm em izi gerektirmektedir. Hiç kuşku suz böyle bir zarûretin sözkon usu o lma sı durum unda dikkate al ınma sı , özel zarû ret ler indikkate al ınmasından daha üstün ve yerindedir. Bu tür zarûretler,

ortaya çıkm ış oldukları durum lar için kon ulm uş olan hükü m lerindeğişm esini gerek tirirler."433

İbn Âş ûr daha sonra bu türden ruh sat la r ın faz la örn eğio lmadığ ını söyler ve Endülüs ulemâsm ca benimsene n vakı f lardaki"müebbed k i r a " uygu lama lar ın ı ö rnek ve i r . Do ku zun cu asr ınortalarında fazla bak ım ve aşır ı ma sraf gerektirmesi yüzü nde n, ekip-biçm ek ; kira mü ddetlerinin kısa olması yüz ün den de ağaç dikm ek,bina yapmak gib i amaçlar la vakı f arazi ler in in k i ralanmasına karşıtaleplerin iyice azalması neticesinde Endülüs âlimlerinden İbn Serrâc

ve İbn Manzûr vak ı f araz i l er in in müebbed yo l l a k i raya ver i l e -bileceğine 434 dair fetvâ verm işlerdir.435

İbn Âşûr , M ısır 'da vak ıflarla i lgi li bazı uygulam alarla , bu aradaBuhara taraf lar ında Hanef î fukahâsmca uygulamaya konulan "beybi'l-vefa"436 yı da örnek gösterir.43 7

431 Şât ıbî , M u v â f a k â t , 1/180 .432 Bak ara 2/173 vb .433 İbn Âşûr, Makâs ıd , 125 089-190 ) .434 B i z d e k i " icâreteyı ı " u s û l ü n ü n i h d a s ı d a b e n z e r g e r e k ç e l e r e d a ya n ı r . Bk z . îtez

metni, 236 ,

435 İbn Âşûr, Makâsıd , 1 2 5 ( 1 9 0 ) .436 Bkz . Tez metni, 234 .



İzah ve misallerine bakılırsa, İbn Âşû r'un tem as ettiği bu za rûretçeşidi i le "Hacet umûmî olsun, husûsî olsun zarûret menzilesinetenzîl olunur."438 kâidesinde söz konusu olan "husûsî hâcet" kavramıözdeşleşmekte (aynî leşmekte ) d ir . Z ira buradaki hâcet in husûsî-l iğinden mak sad ın "ferdî" anlam ında olm adığı, bell i bir yöre halkı yada bel l i bir sanat ve meslek erbabının ihtiyacı anlamında olduğubel irt i lmiştir.4 3 9 Zuhaylî 'nin bunlara i lâveten "sayı altına girebilecekfert veya fertler" i faadesini de eklemesi ve Süyûtî 'ye uyarak 4 40 hep busonuncu i le i lg iL misal ler getirmesi 4 4 1hâcet in husû sî l iğ inden ço kum ûm îliği ile ilgili olm alıdır.

Oysa ki, bizzat M ecelle'nin442 beyu'l-vefâ m isali "belli bir yör en iniht iyac ı " anlamında "hâcet in husûsî l iğ i " kavramına tam bir uyumarzetmektedir.

Mu stafa BA KT IR , bu tür ihtiyaçların "um ûm î hük üm lerden b azıistisnâî tedbirleri gerektireceği" neticesine v arm ıştır.443

Netice olarak , daha önce de varl ığ ı bi l inen ve fakat İbn Âşûrtarafından altı önemle çizi len, "hâcetin husûsîliği" ya da umûmî geçici

zarûretler anlayışının İslâm hukukunda ahkâmm değişmesine imkanverece k önem li bir unsu r olduğunu söyleyebiliriz.

Biz, özell ikle uygulamalara dayanarak zaruretleri aşağıdaki gibibir taksimata tabi tutmak istiyoruz:

1) Dînî siyasetin gerek tirdiği zaruretler.2) İctimâî ve iktisâdi zaruretler.

1) Dînî siyasetin gerektirdiği zaruretler:

Daha önce Kur 'ân'da zaman- mekân unsuru ( tar ihî unsur) 4 4 4

bahsinde de kısaca temas ettiğ imiz gibi bazı hükümlerin mesnedini

dinî siyasetin gerektirdiği zaruretler teşki l etmektedir. "Al lah'tan

başkası adına kesi len hayvanlar ın yenmemesi " 4 4 5 misal inde olduğu

437 İbn Âşû r , Ma kâs ıd , 126 (19 0-1 91) .438 Mecel le mad de: 32 ; Süyû tî , E ş b â h , 97 ; İbn Nüceym , Eş b âh . 126 .439 Zuh ay l î , Zaru re t , 262 ; Bakt ı r , Zar ûre t , 271 .440 Bkz. Süyû t î , E ş b â h , 97-98 .441 Misa l le r iç in bkz . Zuh ay l î , Zarû re t ,27 1.4 4 2 M a d d e : 3 2 .

443 Bak tır, Za rû ret , 191.444 BkZ Tez metni, 5 0 .445 Bkz. Bakara 2/1 73 ; Mâ ide 5/3 ; En âm 6/ 145 ; Na hl 16/115 .



gibi bunlardan bazısı ebedî, bir kısmı ise geçici mahiyettedir.Geçici mahiyette olan kısmın tezimizin konusu i le yakın i lgisi

nedeniyle bir kaç örnek verm ek istiyoruz:

1 - A s ı l dînî merkez Mekke o lduğu halde " inananlar la inan-mayanların birbir ler inden ayrı lması zaruret ine" binaen geçici olarakkıblenin Ku düs olarak tayini.446 Tam am en geçici bir m ahiyet arzedenböylesi bir siyasetin tekrar uygulan ma sı söz konu su olm ayac ağı içinnih âî olarak kıble asıl dînî m erkez olarak belirlenmiştir.

2 -Kitâbî han ımla evlilik:447

Dîne davetin ehl-i kitap arasında dage r çek l e ş t i r eb i lmes i 4 4 8 amacına yünel ik zarurete b inaen m eşrukılm an kitâbî hanım la evl il iğin hükm ü ebedîlik arzetmesi gerekirkenbir taraftan da içt imâi zaruret ler le i lgi l i o lması, duyulacak iht iyaçlakayıtlanabileceğini449 ortaya koymak tadır.

3 -Müel le fe - i kulûba zekattan fon ayırma: " Zaman ım ı zd ak idevletlerin siyasî propaga nda için ayırdıkları harc am a ka lem i"4 50 gib idüş ünm ek m üm kün o lan mü el le fe- i kulûb fonu bizzat Kur 'ân 'dazekat harc am a yerlerinden biri olarak belirlenmiş451 ve Hz.Peygamber

tara f ından da uygu lanmış t ı r . 4 5 2 "D in in güç lend ir i lmes i " gene lmaksadını gerçekleşt irmek için bir araç 4 53 olarak kullanılan bu fon,Hz.Ebû Bekir döneminde Hz. Öm er' in m alum gerekçesi ve dirâyet iyleku l l an ı lmamaya baş l amı ş t ı r . 4 5 4 Genelde konu üzer inde icmâmvukubulduğu 45 5 belirt il ir . Hatta icm âm delil inin hükmü ne sh ett i ği 4 5 6

446 Bakara 2/14 3 ; Faz lur Rahm ân , İslam, 23 . Ay nc a bkz . Beydâv î , Mecmau't - tefâs îr ,1/215.

447 Mâid e 5/5 .448 Şelebî , Tal î l , 4 5 ; B i l m e n, Kâmûs , 2 6 2 7 . :

449 Hz . Öm er ' in men ' i hk. bkz . Tez m etn i , s . 51 (292) no lu d ipnotta ki k ayn aklar .

450 Devâ l ib î , Medhal , 320 . Ham idu l l ah i s e " ge rek s i yâs î mak sa t l a ra ve ge reks e d in einsan kazan d ı rm a konu lannd a , "devl e t in e l i a l t ı nda emr e haz ı r b i r nev i "ö r tü lüöden ek" mâh i ye t ind e b i r ha rcam a ve sa r f a l an ı" ş ek l i nde tan ımla r . (Ham idu l l ah ,R as û lu l l ah Muhammed , 150 ) .

4 5 1 T e v b e 9 / 6 0 .452 Sa îd b . Mansû r , Sünen , 2/238, 321 .453 Bâbertî , İhây e, (Fethu' I-kadîr ) , 2/ 15 .454 Bkz . Serahs î , Mebsût , 3/9 ; İbnu ' l -Arabî , Ahkâmu ' l -Kur ' ân , 2/966 ; İbnu ' l -Cevz î ,

Menâk ı b u Ömer, 48 ; Devâl ibî , Medhal , 321 .455 Zeylaî , Tebyîn, 1/299 ; Mergînânî , Hidâye , 1/ 112 ; İ bn U ' l - Hü m â m , Fethu'I-kadîr,

2/1 4 ; B i lmen, Kâmûs , 4/11 7 . Bu icmânın as ı l s ı z l ı ğ ı hk. bkz . Kard âv î , F ı k h u ' z -zekât, 2/ 59 8-6 08 ; Ka ıdâv î , Şerîatu ' l - İs lâm, İ19-İ20 .

456 N e s h da v a s ı h k . bk z . İ bn u ' l - Hü m â m , Fethu'I-kadîr, 2/ 14 -15 ; İ bn Kû dâm e ,Muğnî , 2/ 66 6 ; Ku r tu b i , 8/ 178 v d . ; B i l m e n , K â m û s , 4 / 1 1 7 ; M a h m a s â n î ,Felsefetu't-teşrî , 228 ; N . Abdulhamid, Mefhûmu' I -ûkhı ' l - İs lâmî, 26 .



görüşüne bile gidenler olmuştur.Oysaki, nesh söz konusu olmadığı g ibi , hükmün iptal i de söz

konusu değ i ld i r . D în î s iyase t in gereğ i fon i ş l e t i lmiş ya dadurdurulmuştur.

Bizzat Hz. Ömer' in hicivleriy le meşhur şair Hutay 'a 'ya (45/665)mü s lüman la ra d il in i uza tmam as ı i ç in üç b in d i rhem ö d e m ey a p m a s ı 4 5 7 , Ömer b. Abdulaziz taraf ından hükmün tekrar tatbiksahasına konması 4 5 8 , İslâmm güçlü kıl ınması için böyle bir vesileyeher zam an iç in iht iyaç duyu lab i lmes i zarure t i 4 5 9 , h ü k m ü n

t a t b i k î n i n d î n î s i y a s e t i n g e r e ğ i d o ğ r u l t u s u n d a o l m a s ı n ıgerektirmektedir. Nasıl ki, verdiği bol miktarda m alla 460 Hz. Peygamber,Ab ba s b. Mirdas'm "di lini kesm işse" 4 61 gereği halinde devlet başkambu gün de, yarın da ayn ı şeki lde d avranacak bu fon i le satın al ınmasıgerekl i kalemler i sat ın a lacak, gereken di l ler i kesecek, lüzumlugönü lleri İs lama ısmd ıracaktır. Eğer gerek duyulm ayacak bir ortamoluşmuşsa, Hz. Ömer ' in yapt ığ ı g ibi yaparak fonu başka türlüdeğerlendirecektir. 462

Misalleri çoğaltmak mümkündür. Hükümlerde tedrice riâyet, Hz.Peygamber' in Mekke fethinde kalpleri İs lâma ısındırmak amacı i le ,Mekke l i l e re Hayber yahudî l e r ine davrandığ ı g ib i davranmas ı4 6 3 ,Ku r'ân'm yeri geldiğinde ehl-i kitabı asgarî mü ştereklerde uzlaşm aya

45 7 İbn u '1-Cevziyye, Menâkıbu Ömer, 79 .458 İbn Sa 'd , T a b a k â t , 5/ 350 ; EbûU beyd, Emval , 764 ; Karama n, İct ihâd, 9 6 .459 " İ s lam gar ib baş la mış t ı r , b i r gün ge lecek esk i gar ib hal in e dön ecek t i r . " (Mü s l im,

İman, 232; Ac lûnî , Keşfu ' l -hafâ, 1/333 ) g ibi h ad is le rde d e İ s la m ın güç lü hal in inebed î o lacağ ı kabul ed i lmemiş t i r .

460 Yüz deve ( İ b n Sa 'd , Tabakât, 4/272 ) .4 6 1 İ b n S a ' d , Tabakât, 4/272 .

462 Kon u il e i lg i li ad ı g e ç e n kayn ak lar ın d ı ş ında bkz . Ebû Yus uf , H a r â c , 205 ; İ bnHanbe l , 3631 , 4 /42 ; Buhâ r î , Megâz î , 5 6 ; H u m u s , 19 ; Müs l im, Zekat , 139 ;T i rmiz î , Zekat , 29, 30 ; Nese î , Zekat, 79 ; İbn Hişam, Sire, 4/135 ; İbn Abdirabb ih,Ikd , 1/233 ; Kazv în î , Müf îdu ' l - u l ûm, 360 ; İ bn Kudâme , M u ğ n î , 2/666 ; İbnu' l -A r a b î , A h k â m u ' l - K u r ' â n , 2 / 9 6 6 ; M av e r d î , A. Su l taniyye , 135 ; İ bn Rü şd ,Bidâyetu ' I -müctehid , 1/2561 ; İ bn Tcym iye , S iyas e t , 80-83 ; K ına l ı zâde , Ahlak,260 ; I îaddâd î , Cevhere , 164 ; Miras, Tecr id , Ha dis no : 1299, 1303, 1635, 164 2 ;Şc l tût , Fetâvâ, 117 ; Zerkâ, Medhal , 1/159 ; Zeydan, Medhal , 125 ; Hamidu l lah ,İs lamPeyganberi , l / l 9 2 - 1 9 3 ; 2 / 2 2 2 ; Ş e r bâs î, Yes e l ûneke , 7/646 ; Mahmâsân î ,İ s lam Huku ku ( Hazır la yan, I I. Ka ram an ) , 64 ; Müteve l l i, Buhûs İ s l âmiyye , 37 ;Bût î , Davâb ı tu ' l -mas laha , 141-143 ; Kara ma n, İc t ihâd , 70 , 96 ; Karam an, İs lamHukuk Ta r ih i , 48 ; Kara ma n, Günü n Mese le l eri , 2/92 ; Z i r ik l î , A'lâm , 5/240 ;N e b h ân , İtticâh, 423-427; Yeniçer i , Bütçe, 20 4 ; I icyet, İbadet ve Müe ssese Olara k

Zekat, 117-124 ; Cez î r î , Mezâhibu ' l - e rbaa , 1/163 ; Zeyd an, Medhal , 122 . Ş îanıngörüşü ve Hz. Ömer ' i tenkit hk. bkz. Musevî , en-N assu ve ' l - ict ihâd, 105-108 .

463 Bkz . Kardâvî, Şerîatu' l - İs lâm, 148 . (Mekke taksim edi lmedi. )



davet e tmes i46 4 » yeri gel ince de cizye verinceye kadar onlarla savaşetmey i emretmesi4 6 5 , özellikle de hen üz "ülke" değil, "hicret yur du "nuri b i le 4 6 6 o luşmad ığ ı Mekke döneminde , inanan lar ın sabr ın ıtaşıracak ö lçüde suskunluğu emretmesi467 , hicret yurdu edinildikten

sonra bütün müminler in buraya hicret le emrolunmalar ı46 8 ve bunadîn î b i r mahiyet ver i lmes i 4 6 9 , o luşan güç net icesinde savaşa iz inveri lm esi ve özel l ikle Ara p m üşrikleri hak kında "ya İslâm , ya da

ö lüm" paro las ın ın kabulü 4 7 1 ehl- i k i tabın yar ımadada ikamet inem ü sade edi lmem esi ve bu yüzde n kuzeye sürülme si 4 7 2 , evet bütünbunlar d înî s iyaset in gerekt ird iğ i zaruret hal ler inin değer lendir i l -

m esind en başka b ir şey değildi.

Bu zaruret anlayış ı göz önünde tutularak, özel l ik le İs lâm' ıngüçlü ve gâl ip döneminde gelen âyet ler in, önceki dönemlerde inenâye tler in hü küm lerini nesh ettiği, dolayısıyla onlarla bir dah a am el

edi lmeyeceği görüşünü benimsemek 4 7 3 yerine - zira bu anlayış bazıç ıkmazlara ve imkansız l ık lara sebeb o lmaktadır - , daha esnek biryaklaşımla, iç inde yaşanı lan ortam değer lendir i lerek dînî s iyaset in

gere ği ne ise o şekilde bir tavır belirlenme lidir. Eğe r dînî siyaset M ekk edönemi ahkâmı ile amel edilmesini gerektiriyorsa- hiç bir zaman ebedîo lmamak ve d în în güç lü o lmas ı gayes ine u laş t ı r acak sürec i

hızlandırm ak şart ıyla bu m üm kün olmalıdır.

Ancak ısrar la bel i r tmek gerekir k i , bu "geçiş dönemi" 4 7 4 f ikr isüreci hızlandıracak geçici bir çözüm olarak ele alınmalıdır. Zaruretlermiktarla ve zamanla kayıtlıdır. İhtiyaç ölçüsünde ve ihtiyaç duyulacak

kada r bir zam an için me şrû olabilir. Aks i takdirde zaruret kron ikleşir

464 Âl - i İmrâ n 3/64 . <465 Tevb e 9/2 9 :466 Bu kav ram iann doğu şu hk . bkz . Öze l , Ülke, 71-75 .467 Bak ara 2/109 ; Zu hru f 43/8 9 ; Mâ ide 5/13 ; Öze l , Ü l k e , 42-43 .468 N i sâ 4/ 97 . H i c re t ko nu su nd a bkz . Can an , İ ., Tebl iğ , Terbiye ve Siyâsî Taktik

Aç ıs ından H icret , Ye ni A sya Y . , İst. 1981; Şcl tût, Fetâvâ, 4 32 .469 İ s l am üm me t i i ç e r i s inde en yü kse k pâyey e sah ip o l an mu hac i r l e r in mü kâ fa a t l a r ı

hakkındaki âyet l er i ç in bkz . F. Abdulbâkî , Mu'cema ' l -müfehres , 730 - 731 .470 Hac 22/ 39 ; Öze l , Ülke, 43 .471 Kayn aklan hk. Tez metni , 50 (284) no lu d ipnota bkz .472 M u v a t t a , C a m i , 18 ( 2/892 ) ; Be lâzur i , Fütûh , 2/ 40 - 41 ; Ş a f a k , Araz i Hukuku ,

86 , 96 . Ha ybe r uy gu lam as ı m m n esas ın ı i k t i sâd ı z a rure t in t eşk i l e t t i ğ i hk . b kz .İ bn Te ym i yye , Hisbe , 58 ( 4 8 ) ; Şa fak , age . , 97 .

473 K l as ik nesh an l a y ı ş ın ın t enk id i hk . bkz . Ebû Sü l cym ân , İ s l â m ' ı n U l u s l a r a r a s ıİ l işkiler Kura mu , 87-89 , 96 .

474 Bkz . Tez metni, 29, 148 .



ve geçici olduğu zamanla unutularak asim yerini alır.475

Dîn în kema le e rmes inden 4 7 6 sonra böyle bir f ikre nası l yerverilebilir ?

Çeşit l i mü lahazalarla Hz. Peygam ber' in (as.) her zam an içinideal o lan hükümleri uygulamadığ ını görmüştük.4 7 7 O, yine içindebu lund uğu o r tam ge reğ i, m ün a f ık l a r ı yak ine n b i l d i ğ i ha ldeöldürmüyor ve böylesi bir tekl i fe "İnsanların, Muhammedi adamlarınıöldürüyor, demelerinden Allah'a sığınırım." buyuruyordu. 4 7 8

Hz. Al i , "İ n s a n la ra anlayabilecekleri dillîs konuşun. Allah veResulünü n tekzib edilmesini ister misiniz? "4 7 9 demişti . İnsanları ,iç inde bulunduk ları ortam gereği tatbik edemeyecekleri bir hü küm leyükümlü tutmanın neticesi de aynı olmayacak mıdır?

Bugün uygulamada bütünüyle İslâm olmadığı g ibi , bunun tabi îneticesi olarak Örn ek "üm me t" de yoktu r. Kem âl haline tedrice riâyetederek, tedrice riâyet edilmediği yerlerde telafi edici önlem lere480 başvur ara k ulaşan İslâm, bu haliyle bü yük bir gerçekçil ik gösterm iştir.Zira insa nlan alışageldikleri şeylerden bir anda kop arm ak, bir geçiş

dön emi tanım adan hız l ı ve cebrî değ işmeye tabî tutm ak hemzordur, hem de İslâmm maksadma ters düşmektedir.481

Bug ün bir ço kl slâ m ülkesinde mü slümanların hukuku i le is lâmhuk uku ayrı ayrı şeylerdir.482 Nitekim müslüm an mil letler de " is lâmünimeti " değ i ld ir . Meveüf~Könumun "Cahi l iye devr i " ne yakınl ığ ı ," İ s lâm m kemal dönem i " ne o lan yakın l ı ğ ında n daha faz lad ı r .Dolayısıy la bu günün Islâmı, tedrice, geçiş dönemi uygulamalarınadünkünden daha çok muhtaçtır .

Bu gerçekten haberdar olan Öm er b. Abdulaziz ' le oğlu arasında

geçen şu konuşm a bu konu da bize bir fikir verecektir:Ömerb. Abdul laz i z ' in oğ lu Abdulmel ik 4 8 3 (101/719) babasına

şöyle demişt i r : "Sana ne o luyor da hükümleri (umur) uygula-_

475 Bkz. Tabakoğ lu, İslam İktisad ına Giriş, 295 .476 Ma ide 5/3 ; Tez metni, 24 vd .477 Bkz. Tez metni, 57 .478 İbn Hanbe l , 3/3 52 ; Mü s l im, Zekat , 142 ; Şelebî .Talıl , 31 .479 Şâtıbî , Muvâfakât , 1/87 ; Karaman, Gün ün Meseleler i , 1/486 .480 Bkz. Tez metni, 29 .481 Bkz. Şât ıb î , Muv âfakât , 2/93-95 .482 Bkz . Ham idu l lah , İs lamda Devlet İdaresi, 80-81 .4 8 3 Ab d u l m e l i k b . Ö m e r , b ab as ı n a b üy ük d e s t e k o l m uş , o n u n g i d i ş a t ı n a uy m uş

Emev î emir le r inden b ir id i r . Babas ından b iraz önce ve fat e tmiş t i r . (A lâm, 4/161) .



mıyorsun? Al lah 'a yemin eder im ki , hak yo lunda beni de, seni dekaza nlard a kaynatsalar, zerre kadar aldırmam !" . Öm er ona:

"- Acele etme yavrum , Allah şarabı Kur'ân'da iki defa kötüîedi,üçüncüde haram etti,. Ben hakkı top tan insanların üzerinesevke'Üiğim zam an, onların da toptan reddetme lerinden ve bundanfitne kopmasından korkuyorum. " diye karşılık vermiştir.484

Kısa hal i fe l ik döneminde pek çok ıs lahata 4 8 5 gir işen Ömer b.Abdullaziz ' in bu tedrîci l ik düşüncesi, kendisinden sonrakiler için deörne k olabilecek bir değerdedir.

2) İctimâî ve iktisâdi zaruretler:

Geriye doğru bakt ığ ımız zaman gerek teşr î döneminde, gerekdaha sonraki dönemlerde bir çok uygulamanın dayanağının ict imâî veikt isâd ı zarure t ler olduğun u görüyoru z. Bun lar gene lde geçici olan

zarure tlerle birlikte ortaya çıkmış, zaruretlerin ortadan kalkm asıyla dasona ermişlerdir.

Buna en güze l ö rnek , kanaat imizce " k a r d e ş l i k " ( m u â h â t )uygulam asıdır. Bil indiği üzere Mekkeli müslüm anlar yeni hicret yurd u

Medine'ye göç etmişlerdi. Mekkeli müslümanlarm zaten çoğu fakirdi.İç ler inden zengin o lanlar da var lar ını yoklar ını ger ide b ırakarakMe dine'ye yoksu l olarak ulaşm ışlardı. Ortada büyü k bir m esele vardı:Muhacirler nerede barındırılacak, geçimleri nasıl sağlanacaktı ?

Durum gereği Allah "ihtiyaçtan fazlasını" 486 infakla emretmiştir.Öbü r taraftan Hz. Peygamber (as. ), tarihte benzeri görülem eyecek

bir uygulama başlatmışt ı . Buna göre Mekkeli muhacir lerden bir i i le

Medinel i Ensardan bir i kardeş i lan edil iyor 4 8 7 , böylece muhacir ler inbarın ak ve geçim problemlerine büy ük ölçüde bir çözü m getiri l iyordu.Bunlar i lk zamanlarda birb ir ler ine vâr is o luyor lardı . 4 8 8 Bu durumBed ir ganim etleri ele geçiril inceye k adar sürm üştü.489

484 Şat ıb ı , M u v â f a k â t , 2 / 9 4 .485 Bkz . Mu va t ta , 1 /280 ; İ bn Şa ' d , Tabakât , 340 -400 ; İ bn Abd i rabb ih , Ikd, 1/30,

. 5/ 18 2 ; Şerbâs î , Yeselûneke, 7/653 ; M. Sa l ih , en-Nuzumu' l - iktisâdiyye, 83, 106;Ta ba ko ğ l u , Türk İktisat Tarihi, 8 6 .

486 B a ka r a 2/ 2 19 . " A v f " ya n ı i h t i y aç ta n f a z l as ı hk . bkz . Tu ğ , Sa l i h , V e r g iHuk uku nun O rtaya Ç ık ış ı, 56 .

487 "Kardeşl ik" uygu lamas ı ve b aşar ı s ın ın s ı r l a rı hk . bkz . İmad ud d in Ha l i l, el-Adlu' l -ictimâî, 79; S. Salih, Meâl im, 313 ; Uğu r, M., İs lam Toplumu, 106-107 .

488 Bkz . İ bn Sa ' d , Tabakât, 1/238, 4/35 , 22 5 .



To pra k k i r a s ı ndan y asak l am an ı n s ebeb l e r i nden b i r i d em uh tem elen mu hacir lere ikt isâdı yardım ve böy lece sosyal a landa

onlarla kenetlenme zarureti idi. 4 9 0

Benî Nadîr malları e le geçiri ldiğinde, mevcut sosyal ve iktisâdi

yap ı gözönü nde tutularak, Ensara da nışı lmış ve muh acirlerin iktisâdı

açıdan kendi kendilerine yeterl i hale gelmelerini , Ensara daha fazla

yük o lmamalar ın ı temin i ç in , e l e geç i r i l en mal lar ın muhac i r l e r

arasında dağıt ı lma sına karar veri lmiş, böylece süreç tamam lanm ış,

ulaş ı lmak isteni len yere gel inm işti . Bu nd an böyle, hı ikû kî olarak

kardeşl ik müessesesine de ihtiyaç kalmamıştı . Buna rağmen Ensar,muhacir kardeşler inin eskiden olduğu g ibi , bundan böyle de kendi

evlerinde ban hab ileceklerini i fade etmişlerdi.

Misalleriyle açıklamaya çalıştığımız ve i leride tekrar döneceğimiz

ictimâî ve iktisâdi zarure tler, görü ldüğü gibi bir çok d eğişkl iklere

sebeb olmu ş ve olmak tadır. Bizzat Hz. Öme r ' in Sevâd tatbikâtı başta

olmak üzere bir çok uygulamasımn, daha sonraları ortaya çıkan bey

bi ' l-vefa, icâreteyn, gedik, rehn-i müsteâr, intisâbî akitler vb. gibi yeni

hukûkî tasarruf lar ın dayanağını , hep ict imâî ve ikt isâdi zaruret ler

teşk i l eder . Bu i t ibar la i c t imâî - ik t i sâd î zarure t l e r in ahkâmının

değişmesi kon usun da önem li bir yeri vardır. 491

5 - ORTAM A VE ŞARTLAR A RİÂYET PRENSİBİ

İ s lâm huku kun da ah kâm ın değ işmes ine imkan veren, hat ta

gerekl i k ı lan bir diğer öze l l ik de ortama i t ibar prensibine sahip

olmasıdır.Şimd iye kadar çeşit li mü naseb etlerle Kur'ân-ı Kerim 'in di linden

tutunuz da, muhatablar ınm imaj lar ına kat ı lmasına kadar4 9 2 bir çok

konuda or tamı göz önünde bulundurduğunu, bu yüzden tedr ice

489 İma dud din Hal il , el-Adlu '1-ictimâî, 8 0 .

490 Em ir Sanan ı , Süb ü lü ' s - s e l âm , 3/79 . Top rak k i ras ından nehy i , "kurb an e t l e r in inüç g ün d e n f a z la t u t u l m as ı n d an y as ak l am ay a " b e n z e t e n E m i r S an a n ı ş ö y l e d e r : "S o n r a m üs l üm an l a r ı n i k t i s ad î d u r um l a r ı d üz e l d i v e i h t i y a ç o r t ad an k a l k t ı v em uzâ raa akd i v e mâ l ik in , m ülk ün de k i raya v e r m e v e benze r i yo l l a r l a d i l ed iğ i g ib it asar ru f ta bu lu nm as ı m üb ah k ı l ınd ı . ( Ayn ı y e r ) .

4 9 1 M o d e r n ç ağ ı n g e t i r d iğ i i h t i y a ç l a r v e Z a r u r e t p r e n s i b i n i n uy g u l an m as ı h k . b k z .

E b û S ü l e y m ân , ed-Darûra ve '1-hâce, 41-46 .

4 9 2 B k z Tez metni, 5 0 .



riâyet ettiğini, neshe yer verdiğini, olaylara muvazi olarak, peyderpeyo luştuğunu görmü ş bulun uyoruz. Öbü r tara f tan İs lâm ! teşr i inbirbirlerinden tama me n farklı özellikler arzeden M ekkî ve Med enî diyeiki dönem e ayrıldığını da biliyoruz.493

Burada örnekler i çoğa l tarak, b i raz daha üzer inde durmakistiyoruz.

Bizzat Hz. Peygamber ' in "Eğer şöyle şöyle olmasaydı şunu

yapardım veya şöyle şöyle olmasaydı şunu yapmazdım."19 4 şeklindeki

ifadelerinden onun ortama itibar ettiğini ve eğer ortam müsait değilse"ideal olanı" terkettiğini görüyoruz.

Nasıl ki, bir doktor, şikâyetleri aynı olan hastalarına, bünyefarklar ına göre farkl ı reçete ler ver iyorsa, Hz. Peygamber (as . ) dekend isine yönelt i len aynı soruya çok farklı cevaplar verm iştir.4 95 Bubir tutars ız l ık deği l , aksin e soru soran lar ın iç inde bulu nd uğ udürum u değerlendirme zaruretinin tabiî neticesidir.

Tavsiye lerinde kim ine "kızma" , kimine "doğru ol" bu yu ran Hz.Peygam ber cihad çağrı larında, kiminden bü tün malını kabul ederken»kiminden getirdiği malı kabul etmemiş, geri iade etmiştir.496

Kimine " Deveni sağlam kazığa bağla, sonra tevekkül et"49 7

derken Bilal 'e "Harca Bilal ! Arşın sahibinin azaltacağından korkm a."buyurmuştur.498

Elç i ler i karş ı larken üstüne başına çeki düzen veren 4 9 9 ayn ıPeygamber , yağmur duas ına ç ıkarken r idas ım çev i rmiş , 5 0 0 i lâhîrahm eti harekete geçirecek bir görünüm almak istemiştir.

İbadetlerin i fasında bile ortama riâyet etmiş, cem aatle kılm an

namazların hafif tutulmasını istemiştir.501

Du rum gerekt irmiş m übalağal ı i fadeler kul lan mış 5 0 2 , zaman

493 Bkz . Tez metni, 149 .494 Bkz . Tez metni, 5 7 .495 Am e l l e r in en hay ı r l a s ı hang i s i d i r ? so rusu na ve rd i ğ i f a rk l ı v eva p l a r g i b i . Bkz . İ bn

A b d i s s e l â m , K a v â i d , 1/56 ; Şât ıb î , Muvâfakât , 2/ 2 64 ; Ka r dâ v î , H a s â i s , 236 ; :Şe lebî , TaEl, 34 : Ka r a m a n , Günün Mese le le r i, 1 /463 ; Ka ram an , " BağlayıcılıkAçıs ınd an Hz. Peygamberin (as. ) Tasar ruf ları " , 9 ; Nemir, İctihâd, 47, 125 vd.

496 Bkz . Şât ıb î , Muvâ fakâ t , 3/81 ; Karaman, Günün Mese le le r i , 1/468 .4 9 7 Ti rmiz î , Kıyâme, 60 .498 Cah ı z , Hayavân, 2/115 .

499 Ha m i du l l a h , İslam Peygamberi, 2 / 2 6 4 .500 Muvatta , İst iskâ, 1 ; Buh âri , İstiskâ, 4 ; Müs l im, İstiskâ, 1 .501 Buhâr i , Ezan , 62 ; Müs l im, Sa l â t , 183, Muv atta , Salâtu ' l -cemâa, 13 ( 1/134 ) .



olmuş gönül alıcı sözler söylemiştir. 5 0 3

Borcu n önemini vurgu lama k için i lk zam anlar borçlular üzerine

namaz kı lmamış, fey gel ir leri gelmeye başlayınca, geride bırakı lan

bor çlan ödem ek için bir fon ayırmıştır. 504

Şâfi î 'nin de i fadesi i le , o insanlara akı l ları ölçüsünde hitap

etmiş505, diğerlerinden de aynı şeyi istemiştir. 50 6

Bayram günler inde oruç tutmaktan nehyeden Hz.Peygamber 5 0 7

halkın neşesi i le neşelenmiş 50 S , üzüntüsü i le üzülmü ştür. M escidin

inşası sırasında bir recezle halka katılması509

, gelinin başına saçılanhu rm a vb. şeylerin kapışı lmam ası üzerine onları teşvik iç in, bizzat

atı lmak ve örnek olmak sureti i le havayı neşelendirmesi 5 1 0 , bu kabi l

davranışlanndandır.

Or tam ın dikkate, alınm asının gereğin e gaye t açık bir şekilde şuhadisle işaret etmişlerdir:

Hz.Ali (kadı olarak Yemen 'e gönderildiğinde) H z.Peygam ber'e (as.)sorar:

- Yâ Rasulallah! Ben i oraya gönd erdiğin zam an, bas m a kalıp gibi

m i o l a y ı m , y oksa durum değ e r l end i rm es i m i y apay ı m ? 5 1 1

Hz.Peygamber (as.)de:

"-(Evet, durum değerlendirmesi yap.) Hazır bulunan bulunm a~

yanuı görmediğini görür." buyurmuşlardır. 5 1 2

Aym tutumu ashab ve sonraki âl imler de sürdürmüşlerdir. Hac

yölcuiuğu sırasında ihramlı birinin türkü çağırdığını söylediklerinde

502 Bkz. İbn Kayy ım , Turuk, 14, 15 ; A lâ ud dîn Ab id în , el-Hediyyetu'I-alâiyye, 275 ; M.Arûs î , Efâ lu ' r -Rasû l , 3 6 ; İ b n T e y m i y y e , His b e , 94, 102 ( 59 , 60 ) ; Go ld z ihe r ,Zahirî ler, 51 .

5 0 3 T ab a r ân î , Evâi l , 3 6 ; F uk a r an ı n g ö n l ün ü h o ş e tm e k i ç i n b uy ur d u ğ u h ad i s i n E b ûHan i f e ' e e yap ı l an yo rum u hk . bkz . Kazv în î , M üf îd u '1-ulûm, 112 .

504 Bkz. İbn Kuteybe , Tev i l , 17 7.505 Beyhak î , Menâkıbu ' ş -Şâ f i î , 2 /239 .506 İ bn . Hace r , e l -Hey tem î , e l -Hay râ tu ' l - h i s ân, 2 5 v d . K u r ' an ' d a m e r t e b e l i h i t ap

te lakk is i hk . bkz . Ü lken, İs lam Düşü ncesine Giriş , 7 0 .507 Mu vat ta , S i ya m, 36 (1/300 ) .508 Bkz . Ham idu l lah , R as u lu l lah M uhamm ed , 292 .509 İbn Hişâm, Sîre, 2/142 .5 1 0 H am i d u l l ah , Resulu l l ah Muhammed r 2 9 4 .5 1 1 H a d i s i n l a f z ı t e r c e m e s i : " Y o k s a o l a y d a h a z ı r b u l un an ( ş âh i d ) , h a z ı r

bu lun m aya nın ( gâ ib ) görm ediğ in i görür mü ? " . şek l inded ir .512 İbn Hanb e l , 1/83 ; Med kûr , Medhal , 103 ; Şelebî, Talî l , 290 .



Hz.Ömer:-Bırakın adamı! Türkü, yolcunun yoldaşıdır (azığıdır) ; demiş-

tir.5 13 Bir şamata , b ir gürül tü duyduğu zam an H z.Ömer, sebebini

sorar; düğü n ya da sünnet merasimi derlerse, sesini çıkarm azdı.514

Re'y eko lünü n özel likle Irak'ta oluşm ası, bü yü k ölçüde çeşit l i

med eniyetlere sahne olan bu bölgenin sadel ikten uzak karm aşık bir

yapıya sahip o lmas ın ın göz önünde bulundurulmas ı zarûre t ine

dayanıyordu. 5 1 5

Ebû Hanî fe 'nin umûm-ı be lvâ i le i lg i l i yani günlük hayattahe rke s i n ih t i ya ç duy duğ u kon u l a rda habe r - i v ah i d i kab u l

etmemesi516, ortamı dikkate almasının tabiî bir neticesi olmalıdır.

İmâ m Mâlik' in Şâri' in sükûtunu "esbâb- mûcibe" si vark en veya

yokken şeklinde ayırması ve esbâb-ı mûcibesi varken sükût edilmesini

, o kon uda z iyade ve nok sanl ık yapı lam am a kon usu nda "nass" .

telakki etmesi5 1 7 , yine ortamı itibara alışırım bir neticesidir.

Fukahâ, zamanın bozulmasına i t ibar etmiş ler ve bu noktadan

hareketle pek çok hükümde değişikliklere gitmişlerdir.518

M ük e l l e f i n c eh l i n i n , huk ûk î s o rum l u l uk ta ö z ü r ka bu l

edi lmem esi genel prensip iken, ortamdan kaynaklanan cehalet m azur

görülmüştür.519

Kadınların , kadın halleri i le i lgi l i şahitl ikleri ve sözleri kabul

edilir:520

Çocukların oyun alanındaki olaylarla i lg i l i -ayrı lmadan evvel-

şâhi t l ik l e r i 5 2 1 , sâkite söz isnad edi lmemesi, fakat ma'rız- ı hâcette

sükûtun ikrâr kabulü5 2 2

, nikahta bâkire i le dulun r ıza lar ınınbelirti lmesinde, sükûtun bâkire için yeterli görülürken dul için yeterli

513 İbnu' l -Cevz i , Menâkıbu Ömer , 208 ,514 İbn u '1-Cevzi, Menâkıbu Ömer , 203, 208 .5 1 5 M a h m a s â n î , Felseftu't-teşrî , 36 ; Devâl ibî , Medhal , 285 ; A . E min , Fecru ' l - İ s l âm ,

241 ; Schach t , İ s l am Huku kun a G i ri ş, 11, 39 .516 Erdoğan , Meh met , "Bâtını inkıta" , MÜ tFD., sa. 4, 1986, s . 42 5 .517 Bkz. Şât ıb , Muvâfakât , 2 / 4 1 0 .518 Bkz. Te z m etn i , 165 vd .519 (Kö le l ik ve dâru ' l -harpde bu lun m ak g i b i } Bkz . Öze l , Ülke , 177 .520 Muvat ta , Akd ıye , 4 ; Saîd b . Man sur , S ü n e n , 1/310 ; Beyhak î , Menâkıbu ' ş -Şâ f i î ,

1 / 1 2 4 .

521 Mu vat ta , Ak d ıye , 7 .522 Mecel le m ad d e : 6 7 .



görülm em esi ... bütü n bun lar hü küm de ortamın i tibara a l ındığ ını

göstermektedir. 523

Gasbda, gasbedi len şeyin kıymetini tazmin ederken gasbedi ldiği

zaman ve mekandaki kıymetine i t ibar edi lmesi 5 2 4 , guslü gereken

kim sen in şehir iç inde oluşu i le , şehir haric inde oluşu na göre

hükmün fark l ı o luşu 5 2 5 , kas aplar üzerine sıçrayan kan lekelerinin

farkl ı mü talaası 5 2 6 , oruçlunun öpmesini yaşl ı ve genç oluşuna göre

farkl ı mütalaa etmeler i 5 2 7 , sel kenarındaki arazinin kabzdan evvel

sat ı ş ın ın ca i z o lmamas ı 5 2 8 g ib i pek çok hü kü m hep o r tam ın

değerlendirilmesiyle ilgilidir."Hükme konu olan hakikat değiştiğinde hüküm de değişir." 52 9

kaidedesini benimseyen fukahâ, ortamdan hareket le neseb, ö lüm,

nikah, zifaf, kadı tayini gibi konularda tesâmü (işitme, şüyû) yolu i le

şehâdeti kabul etmişler 5 3 0 , İbn Teymiyye "cevâih" 5 31 konusu li i lgi l i

o lmak üzere , herşey in kabz ın ın kendi mahiye t ine göre fark l ı l ık

arzedeceğini belirtmiştir.532

Müf t î d e a ranan şa r t l a rdan b i r i d e , i n san l a r ı n i ç i nde

bulundukları ortamdan haberdar olmasıdır.533

Bu y üz d en h i ç b i r hü km ün o r t am ı nd an s oy u t l ana ra k

düşü nülmesi mü m kü n deği ldir. Ulem âm n nüzül ve vürû d sebeblerine

büyük önem vermeler i , bu konularda eser ler yazmaları 5 3 4 , olayları

bizzat yaşayan ve vahyin nüzulüne şahi t o lan sahabe beyanlar ına523 Ay nc a bkz . Şe l tü t v e Sây i s , Mukârenetu ' l -mezâhib , 137 .5 2 4 İ b n Ab d i s s e l âm , K a v â i d , 1 / 1 5 2 . B u n a g ö r e m e s e l a ç ö l d e b i r i s i n i n s uy us un u

gasbetse , daha sonra suyun bo l yer inde su i le değ i l , çö ldek i değer i i l e ödeyecekt i r . {A y n ı y e r . )

525 Ha lebî Sağîr, 3 2 .

526 İbn Ab id în , Reddu '1 -Muhtâr , 1/322 ; Baktır , Zaruret , 2349 .527 Mu vat ta , S iya m , 19 ( 1/293 ) .528 Mo l la Hüs rev , Dürer , 2/228 .529 Şe leb î , TaEl , 6 7 .530 Bkz . Şe l eb î Şe l eb î , TaE l , 35 4 .5 3 1 K a y n a k l a n m ı z d a " V a z u ' l - c e v â i h " ş ek l inde ge çen bu i f adeden , sa t ı l an ş ey in

t e s l i m d e n e v v el b e k l e n m e d i k b i r â f e t t a r a f ı n d a n h e la k o l m a s ı d u r u m u n d abede lden düşü lm es i kas t ed i lmek ted i r .

5 3 2 E b û Z e h r a , İbn Teymiye , 399 . Kab z ın nev i l e r i hk . bkz . İ bn Abd is s e lâm , Kavâid,2/71 .

533 İ bn Ab id in , Uk ûd u resmi '1-muftî " , 1/46, 48 ; İbn Ab id in , " Neşru ' l -ar f ' , 2/123 ;Ebû Zehra , Şâfiî , 1 7 -1 8 .

533^ E s b â b - ı n üz û l ü b i l m e n i n f a y d a l an v e b i b l i y o g r a f y a h k . b k z . C e r r ah o ğ l u , T e s i r

Us u lü , 115-125 ; Vürûd s ebep le r i hk . bkz . Süyût î , Esbâbu vurûd i ' l -had î s , B e y r u t1984 . Ay nc a bkz . İbn Sa d , Tabakât , 2/338; Şâtıbî , Muv â fakâ t , 3/347 ,352 .



büyük önem verme l e r i , 5 3 5 özell ikle hadisleri lafzı olarak öğrenmekle

kalmayıp, bunlar ın ruhuna da vakı f o labi lmek iç in, o layın vukubuldu ğu yer ler i gör m ek ve böylece sosyal ve m ek an unsu rlar ın ıne t k i s in i m ü ş a h a d e e d e b i l m e k 5 3 6 i ç i n u zu n yo l cu l u k l a r akatlanmaları , 537 hü küm lerde ortam ın ne denli it ibara alındığını, bell ib i r o r t am i ç i n k o n u l m u ş b i r h ü k m ü n f a rk l ı o r t am i ç i nuygulanamayacağım, fark l ı ortam iç in de uygun başka hükümler inkonması gerektirdiğini belirtir.538

6-LAFZA OLDUĞU KADAR MAKSATVE MASLAHA TA DA İTİBAR EDİLMESİ

Daha Hz. Peygamber (as. ) döneminden başlayarak sahabe veondan sonra ge l en fukahâ, nass larm la f z ı i l e maksat ve ruhuarasında bir denge kurmaya çal ışagelmişlerdir. Kimi lafzına ağır l ıkver i rken, k imi de dengeyi özenle korumak istemişlerd ir . Ni tek imtam am en ruha i t ibarla lafzı ihma l eden bir diğer aşırı uç da eks ik

olmamıştır.Nas s larm la fı z ve ruhunu insan ın beden ve ruhuna benze tenRamazan el- Bûtî , nası l ki , ruhun bekâsı için bedenin korunmasmaihtiyaç vars a, na ssm rûhu na i t ibar için de lafzının koru nm asınaihtiyaç vardır, der ve lafzın delalet ettiği m ana iptal edi lerek ruhaitibar etmen in bir gaflet olduğuna dikkat çeker. 5 39

Kur 'ân âyet ler i ve Hz. Peygamber ' in (as. ) emir ler i karşıs ındaash abın iki yo l izlediklerini görüy oruz: Kim isi na ssm zahirine , kimiside m ânâ ve m aks ada i t ibar ediyordu. İmsa k vak tini bel ir leme k için

inen "beyaz iplik- siyah iplik" 5 4 0 laf ız larını zahir manasmda anlayansahabe ç ıkmışt ı .5 4 1 "Hiçbir kimse Benî Kureyza yurduna varmadanikindi namazını kılmasın!" emri karşısında, emrin zahirine uyanlaro lduğu gib i ası l m aksa da i tibar la, nam azı geçi rm em ek iç in yo lda

535 Şâtıbî , M u vâ f ak â t , 3/338 .536 Bkz. İbn Âşûr , Makâsıd , 2 8 .537 Bkz. Hat ıb e i -Ba ğdâdî , Rıhle fi talebi '1-hadîs , Bey rût ; Accâc , es -Sünne kab le ' t -

tedvîn, 176-183, 227.538 Or t am a i t ibar kon usu nda ayn ca bkz . Nemir , İ c t ihâd , 162 vd .53 9 Bkz. Bûtî , Davâ bıtu ' l -ma slaha, 138 .5 4 0 B ak a r a 2 / 1 8 7 .541 Kurtub ı , 2/3 20 .



kılanlar da olmuştu.542

Kenz âyet i 5 4 3hakkmdaki görüşünden dolayı Ebû Zer (32/652)dörtbin d irhem (güm üş para) o lan atâsm ı (maaş) ald ığ ı zam an,hizm etçisini çağıra rak bir yıl l ık ihtiyaçlarını aldırır, geri kalanına da"fülûs" 544 satm alırdı.545

An ca k ashab iç inde m aksa dı ihmal le tama m en zahire sar ı lançok azd ı . Onlar ın en büyük başar ıs ı , o lay lar ın b izzat i ç indebulunmalarının kendilerine kazandırdığı melekelerle "küllî bir yakla-şıma" ulaşmış olmalarıdır.546 Nitekim bun u Ebû Berze örneğinde gâyet

aç ık görüyoruz . Hz . Peygamber le (as . ) süren şu kadar sohbet isonunda kendisinde oluşan" İslâmm kolaylaşt ır ıcı ruhu" na it ibarla,at ı kaçınca namazı bozmuştu.547

İ bn Abd i s se î âm ' ın "maslahat ve mefsedet in be l i r l enmesi "konusunda belirttiği gibi, nasıl ki, erdemli, bilge ve akıll ı kişilerdenbir iy le sürek l i bera ber l iğ i o lan ve neler i yeğ lediğ ini , nele rde nhoşlandığını öğrenen bir kimse, yeni bir olay karşısında onun nasılbir tavır takınacağını kest irebi l irse548, ashab da sürekli beraberl iğinkazandırdığı bir imkanla Şâri ' in gözett iği maksatları öğrenmişler ve

yen i hadiseler karşısında tavır bel irlemede bu maksa tlar kendiler ineışık tutm uş, on ların lafza bağ lı kalm am alarını tem in etm iştir.

Visal orucundan nehyin sebebinin "ümmete acıma" o lduğunubilen Hz. Aişe gibi sahabiler visal orucu tutmuşlar549, gerekli ortamıhazır gören Abdul lah b. Zübeyr (73/692 ) Kâbeyi Hz. İbrahim' intemel ler i üzer ine yen iden inşa ederek , Hz . Peygamber ' in (as . )mahzurundan 5 5 0 dolayı gerçekleştiremediği arzusunu yerine get irmekistemiştir.55 1

5 4 2 B k z . M ü s l i m , C i h a d 69 1/169 Şât ıb î , Muvâfakât , 3 / 1 4 5 ; İ b n K ay y ı m , İlâm,1/203 ; Karaman, İct ihâd, 47 ; Zeydan , M e d h a l , 127 .543 Tevb e 9/3 4 .544 Fe l s ( ç. Fü lûs j ma ng ı r dem ek t i r . A l t ın v e güm üş d ı ş ında k i ma den le rden bas ı l ı r .

Kenz aye t inde a l t ın v e g üm üş ten bahsed i ld i ğ i iç in , Ebû Ze r fü lû s a lm ak la aye t inkapsamına g i rmeyeceğ in i düşünmüş o lma l ıd ı r .

545 İbn Sa 'd , Tabakât , 4/230 .546 Bkz. Devâl ib î , Medhal , 102, 283; Şelebî, Tal f l , 71 .547 Bkz. Buh ar î , Edeb , 80; İbn Âşûr , Makâs ıd , 21-22 (39) .548 İbn Abdisse lâm , Kavâid, 2/160-161; İbn Âşû r, M a k â s ı d , 71 (141) .549 Bkz . Şâtıbî , Muv â fakâ t , 3/60-61 , 63 .5 5 0 H e n üz k ü fü r d e n y e n i ç ı k m ı ş o l m a l a r ı . B u k o n ud a b k z . B uh â r i , Tefsir , 2/1 0 ;

Müs l im, Hac, 398, 3 99 ; Neseî , Menâs ik , 125 ; Dâ rim î, Menâs ik , 4 4 ; İ b n K ay y ı m ,

İlâm, 3/4 ; Şelebî, Tal f l , 31 ; S. Sâl ih, Meâl im, 69-70 ; Miras , Tecrid, 6 / 4 0 .551 Gen iş b i lg i i ç in bkz . Miras , Tecrid, 6/36-41 .



Namaz vakit lerini soran bir isine Hz. Peygamber (as. ) bir inci günnam azların ilk vaktinde , ikinci gü n son vak tinde kı ldırarak cevapv e r m i ş t i r . 5 5 2 Mak sad ı n b eyan o l d u ğu n u b i l en sah ab e , Hz .Peygamber ' in (as. ) ik inci günkü vat in en son cüzünde k ı ld ı r ışmısünnet kabu l e tmemiş ve zarure t o lmad ıkça bunun la ame letmemişlerdir.553

Yine maksattan hareket le "başkasının istediğ i k ız ı i stememe","satış arasına gir i lerek yapı lan satıştan men " hükü mlerini "rukûn" layan i akde gön ül lü lük le kay ı t l amış lar , l a f z ın zah i r ine tak ı l ıp

kalmamışlardır.554

M aksa da i t ibarla şekle takı lıp kalmayıp esn ek bir uyg ulam ayagiden Hz. Ömer kend inden sonrakiler için de örnek bir sima olmuştur.An tak ya civar ında Luka m dağında oturan Cu rcum e kab i lesi i l e"ajanlık" karşıl ığında anlaşmış, cizye almamıştır.555 BenîTağl ib 'e özelbir statü getirmiştir.556

Na sslarm zahirine sarı lmayara k, m aksa t ve ma slahata i tibarlagerçe kleştirdiği Sevâ d tatbikatı , bura dan elde edi len hara cı " fey"telakki etmesi557 uygulamalarından sadece bir kaçıdır.558

Ulemâ, b i r k imsenin fakih o labi lmesi i ç in, sadece nasslarmzahir ine vâkı f o lmanın yeter l i o lmadığ ını ,5 5 9 gözet i l en h ikmet vemaksat lara da vukufun gerekl i o lduğunu bel i r tmişler ve bunu eldeedeb i lmek i ç in b i zzat o lay lar ın cereyan et t ik l er i yer l er i , o lay ıhazırlayan çevreyi görmek için yolculuklar yap m ışlardır.560

552 Bkz. Eb û Dâvûd, S a lâ t , 1 (1/1 08) ; A.Nairn, Tecrid, 2/463 .- 55 3 Bk z. Şâübı,~ M u vâ f ak â t , 3/58-59 .

554 Bkz . Mu vat ta , Ni ka h, 1, 2; E m i r S an an î , S ü b ü l ü ' s - s e l â m , 3 / 2 3 ; İbn Â ş û r ,Makâs ıd , 7 0 ( 1 4 0 ) .

555 Fayda, Divaıı, 18 .556 Bkz. Eb û Yûsu f , Har âc , 268 vd. ; Şa fak , Arazî Hukuku, 103 .557 Fayda, Divan, 20 ; Şafa k , Ar az î Hu k u k u , 141 .558 Sevâ d uygu lam as ı hk , bkz . Ebû Yu suf , H a r â c , 115 vd . ; Ferrâ, e l - A h k â m u s -

su l tân iyye , 165, 203 ; Belâzuri , F ü t û h , 2/45 ; İ bn Sa 'd , T a b a k â t , 3 / 2 8 2 -2 8 8 ;Mâve rd î , Ahk âm- l S u l t ân i yye , 165 -166 ; Ray is , H a r â c , 104 vd . ; İbn u' l -C evz î ,Menâk ıbu Ömer , 92 ; Sa îd b . Man sûr , S ü n e n , 2/22 7 ; Ze rkâ , Medha l , 1/161 ;Devâ l ib î , Medha l , 92 vd . ; 323 , 32 7 ; Şer bâs î , Y e s e l û n e k e , 7/646 ; Bût î ,Davâb ı tu ' l -mas laha , 169 ; S. Sâlih, M ea l i m , 332 ; Hudar î Bey , Târihu't -teşrî , 93-94; Şe leb î , Talî l , 48 ; M. Sâl ih , en-Nuzumu' l - ikt isâd iyye, 35; İbn Âşûr , M ak âs ı d ,8 5 ; K a r am an , ict ihâd , 75 ; Kar am an, İ s l am Hu k u k Ta r i h i , 48 ; Şa fa k , AraziH u k u k u , 63, 146.

559 Bkz . Şâtıbî , M u vâ f ak â t , 3/410 ; İbn Kayyım, İ lâm, 3/78 .560 Bkz. İbn Âşûr , Makâs ıd , 28 .



İmâm Mâlik hab er-i vah idi değerledirirken, m akâ sıdı (huk uku ngaye ler i ) da gözönünde bulundurmuştur . Mese lâ ak i t te mec l i sm uhay y e r l i ğ i n i Med i ne eh l i n i n am e l i nde bu l unm ad ı ğ ı i ç i nredd eder ken , ayn ı zam an da da "aki t ler in inikadı " nd a gö zet i lenm aks ada ters düştüğü nü - Mâl iki fuk ah âsm a göre - göz ön ün debulundurmuştu. 561

Kısaca diyebi l ir iz ki , İs lâm hukuku, sadece hüküm koymaklaye t inm em iş , hük m ün be l i r li b i r gayey i de g e rçek l eş t i rmes in ii s t em i ş t i r .5 6 2 Hz. Peyga m ber (as .) dön emin de bu gayey i gerçek -

leştirecek alt yapıya sahip bir hüküm, şartların değişmesi i le zamanlagayey i gerçekleştiremez b ir hale gel irse, bu duru md a h ükm ün şekl inetakıl ıp kalınmayacak, gayeyi gerçekleştirmek için gerekiyorsa şekildenfedakarl ıkla yeni çözümlere gidi lecektir. "Kendis inden gözet i lenmaksadı gerçekleştiremeyen her tasarruf batıldır. 563

Ancak konunun başında değindiğimiz gibi , "ruh a itibar" hiç birzam an keyfîlik taşımaz.564 Zira keyfîliğe dayanan tevilin neticesindezam anla din diye hiçsir şey kalm az. Dinin gözettiği gayeler ihtiyatlı

bir biçimde, sağlıklı olarak tesbit edilecek565

hüküm istinbatma kadirbir m üctehidde, diğer ictihâd şartlarının yanında şeriatın hüküm lerdegözettiği hikmet ve gayeleri de bilmesi şart olarak aran acaktır.566

Burada şu husus akı ldan ç ıkarılmamal ıdır : Mân â ve ma ksad a göreyorum yapılıp hüküm çıkarıl ırken, ya lafzın delâletlerinden biri tercihedilecek, yahut da Şâri ' in lafzı devamlı bağlayıcı kılmadığına dair birdeli l bulunacaktır.

561 Bkz. İbn Âşûr , Makâsıd, 1 6 .562 Bu konu da İ bn Âşûr , Makâs ıd , I . Bö lüm 'e bakılabi l ir .563 İbn Abdisse lâm, Kavâid, 2/121; Şe leb î , TaB l , 315 .564 Bk z. Şât ıb î , Muvâfakât , 3/9 9, 39 4 ; Devâl ib î , Medhal , 319, 44 2 vd . ; S . Sâl i h ,

Meâl im, 62-63 , 68 .565 Din in gâye le r in i tesb i t yo l lar ı hk . bkz . İbn Âşû r , M a k â s ı d , 19 vd .566 Şâtıbî , Muv â fakâ t , (Draz ' ın önsözü) , s . 5 .



İ K İ N C İ B Ö L Ü M

İ S L Â M H U K U K U N D A D E Ğ İ Ş M E

D E Ğ İ Ş M E N İ N S A H A S I V E B O Y U T L A R I



Bu bölüm de önce ahkâm ın değişmes inden ne kasded i ld iğ i

bel irt i lecek ve arkasından değişm enin saha ve boyutları bel ir lenmey e

çalışılacaktır.

A - AHKÂM IN DEĞİŞMESİNDEN KASIT

İs lâm huk uku nda "ahkâ mın değişmesi" tabir inden kasd edi lenm an a nedir? Tez imizd e bu tabirden neyi kasdett iğ imizi m isal ler leaçıklam ada n önce, tesbit edebi ldiğimiz bazı tar if ve aç ıklama lar ıarzetmek istiyoruz:

Şât ıbî şu aç ıklam ayı yap ar: "Âdet ler in değişm esi durum und ahük üm ler in değişmesinden mak sat , as lında hük m ün deli linde (as l- ı

h i tâb ) (mese lâ nes ih yo luy la 1 ) meydana ge l en b i r değ i ş ik l ikm an as ına değ i ldir . Çü nk ü asl î h i tâb (şer1) ebedî o lmak üzerekonulmuştur. ... Değişm enin manası, âdetler değiştiğinde, her âdet,hükmünü alacağı başka bir şerî asla döner, demektir."2

Şe lebî 'n in verdiğ i i zahtan onun adına şu tar i f i ç ıkarm am ızm ü m k ü n d ü r . A h k â m ı n d e ğ i ş m e s i : Neshten fark l ı , or tam vemaslahatların değişmesi neticesinde mevcut aslî hükmün farklıtatbikinden ibarettir. Buna göre. tek bir hadise için şeriatta birden çok

hüküm söz konusu olmaktadır.3

1 Şâtıbî , M uva fak at, 2/285 -286 ( Nâş ir Draz 'm notu ) .2 Şâtıbî , M uv âfak ât, 2/285-286 .3 Şelebî, Talî l, 3 1 6 .



De vâlibî 'nin tarif i ise şöyledir: " Nassı neshedilmeyen hükmün

değişmesi demek, geçici maslahata tebean, nassın ortam ındançıkarılan bir delile istinaden, yine sabit ve değişmeyen aynı nassla,fakat yeni bir hükümle (şekilde) amel etmek demektir. Bu da nassınortamında, kend isi i le amel edi len mevcut nassla sabit hü km ün dâimîdeği l de, geçici maslahata mebnî bir hüküm olduğunu ortaya koyanbir d i l i l in bulunması yo luyla o lur . Bu durumda nassın hükmüyleamel "geçic i maslahata" tabi o lur . Maslahat değişt iğ inde, nassındeğişt ir i lmesine hacet o lmaksız ın hüküm de değiş ir . " 4 M u s t a f aZerkâ'ya göre ise, ahkâmın değişmesinden ma ksat , Şâri ' in gayesineulaştıracak vesile ve yolların değişmesidir, bundan başka bir şey

değildir.5

M. Abd usse lâm M edkur ise, sahasını da bel i r leyerek bir tar i fyapm aktad ır: Ona göre değişme (tebdil) den m aksa t: "Taabbudî vemiktarlarla ilgili olmayan bir hükümden, ortaya çıkan maslahatıgerçekleştirecek başka bir hükm e intikal etmek " demektir.6

Nizamuddin Abdulhamîd ise, muhtemelen değişme i le eş tuttuğugelişmeyi ( tatavvur) tari f ederken şöyle demişt ir : " Hakkında nass.bulunmayan olaylar ın zaman ve mekanın değişmesi i le farkl ıhükümlere vurulmasıdır . Başk a bir i fade i le " Bu tür olayların,

kendiler ine ait olan hükü m leri, daha öncekilerden farkl ı o lan yeniler iile değiştirmeyi kabullenmelerine " denir.7

Değişm enin boyut lar ını çok dar b ir çerçevede tutan Zahid e l -Kevserî 'ye göre ise, hükümlerin zaman ve mekana göre değişmesindenmaksat, "hükmün duruma göre tafs ili " nden ibare ttir. 8

Bizim tezimizde " ahkâm ın de ğişm es i" tabir inden ka sdett iğ imizm anay a gelince : " Hak kında nass bulunsun bulun m asın, herhan gibir kon u ile ilgili hüküm ya da uygulamada, zam an süreci içerisindegözlen en d eğişiklikler, farklılıklardır. " Bu itibarla " değişme " tabiri

b i zce daha gen iş an lamda kul lan ı lmakta ve aşağ ıdak i durumlar ıkapsamaktadır:

1) Gelişme türünden olan hükümleri . İkt isadî değer kazanmasıneticesinde Hz. Ömer devrinde at lara da zekat konulması örneğindeolduğu gibi. •

2 ) İbâdet lerde yapı lan bazı düzenlemeler i . Terâvih in cem aat lekı l ınm aya başlanması, Zat-1 Irk 'm " m îk a t" olarak bel irlenmesi gibi.

4 Devâl ibî , Medha l , 317-318 .

5 Zerkâ , Medha l , 2 / 9 2 5 .6 Medk ur, Me dha l , 102 .7 N . Abdu lhamid , Mefhûmu'l-&khı' l - islâmî, 25 .8 Kevserî , Makâlât, 8 7 .



3) Ka vram gel işm eler in i . Mal kavra m ının zam an içer is inde

giderek gelişmesi neticesinde menfaatleri , mücerred hakları kapsamasıgibi.

4) Ka vra m değişikl iklerini . İkt isadî konu md aki değişikl iklereparelel olarak zenginlik, fak irlik, ihtiyaç gibi konularda m eyda na gelendeğişiklikler gibi.

5) Mu hteva daralm alarım. Hz. Öm er ' in Sevâd uy gulam asındataşınmaz mal lan " ganimet " saym ama sı gibi .

6) Mübah olan şeylere getiri len kayıtlamaları. Çok evli l iği , talakıhâk imin iznine bağlama gibi.

7 ) Hükmün tatb ik ini durdurma (askıya alma) durumlar ını .S iyaset gereği müel le fe- i kulûba zekattan fon tahsis in i durdurma,kitâbî bayanla evli likten me n gibi.

8 ) İk inci aşa m ayı o luşturan hüküm lerden tekrar eski haledön ülm esini . Bir and a ya da ayn ı m ecl isd e veri len üç talakın üçsayı lm ası görüş ünd en tekrar tek sayı lma şekl indeki eski ve asl îhükm e dönülmesi gibi .

9 ) Uygu lama a lan ı ka lm aya n hüküm ler i. Zeka t tan kö le l ereayrılan fonun, kölel iğin kalkm ası i le ortadan kalkma sı gibi.

1 0 ) Nesh, tedriç ve geç iş dönem i fikri ile ilgili hüküm leri.1 1 ) B azı tel fik örneklerini.12 ) Ve nihayet yabancı kültür ve medeniyetlerden faydalanma

(iktibas) durumlarım.

B - NESHTEN FARKI

Ortam ve ma slahat gereği ahkâmda meydan a gelen değişme nesh

midir ?

Genelde değişme karşısında taassub gösteren çevrece bu iddia

i ler i sürülmüş ve her ortaya çıkan maslahat ve farkl ı ortam gereği

hük üm ler değişt ir i lecek olursa, bir zam an sonra " şer ia t" diye bir şey

kalm aya cağı ve bu tutum un şerî hüküm leri re 'y yolu ile neshe tme k

anlamına geleceği , halbuki Hz. Peygamber' in (as. ) vefat ından sonra

neshin olamayacağma dair icma bulunduğu belirti lmiştir.9

İ leride i lgi l i bahiste de belirti leceği üzere, değişmenin bir sahası

9 Şât ıb î , Muv afakat , 2/285 .



vard ır . Hiç b ir zam an " değişme " şer iat ın ortadan kaldır ı lm asına

sebep o lab i l ecek mah iye t a r ze tmed iğ i g ib i , aks ine onu ebed îyürürlükte kılmak için zarûrî bir görünüm de ârzeder.

Neshten farkına gel ince, nesh olayında bizzat nassın iptal i söz

konusudur. Bir sonraki gelen nassla bir önceki nass iptal edi l ir 10 v eart ık b ir daha o nassa dönülmez. Maslahat ve ortama göre ahkâmındeğişmesi ise böyle deği ld ir . Burada nassm (asl- ı h i tâb) iptal i söz

kon usu değ i ld i r .33 Nass ın m evcut hük m ü (uygulam ası ) be ll i b i rm ak sa dı (maslaha tı ) gerçekleşt irecek şekilde konu lmu ştur. Ortam ın <

değişm esi i le aynı uygulam ayı sürdürme neticesinde gözlenen m aksa tg e r ç e k l e ş m i y o r s a , m e v c u t h ü k ü m d e n v a z g e ç i l e r e k m a k s a d ı

gerçekleşt irecek başka bir hükme geçil ir . Ya ni nassm m evcut hü km ü"ortam değişmedikçe ve göz lenen maslahat ı gerçekleşt ird iğ i sürece"

şekl inde kayıt l ı g ib i mütalaa edi l i r . Kayıt tahakkuk et t iğ i sürece

uygu lanır, aksi takdirde de uygulan m az.

Şu halde "ahkâm ın değişmes i" durum und a neshte olduğu gibi,ası l hükmün kaldır ı lması söz konusu deği ld ir . Kald ır ı lan şey art ıkm üna sebet i ka lmadığ ı i ç in "öncek i hü km ün uygu lanm am ası " d ır .

Ah kâm ın değişmesinde neshte o lduğu gib i hü km ün tatbik inin nihâîo larak kald ı r ı lmas ı da söz konusu değ i ld ir . Ay nı or tam tek rar

oluşursa, aslî hükme tekrar dönmek gerekebilir.

Buradan şu net iceye ulaşmak m üm kündü r :

1) İs lâm hukukun da aynı had ise iç in or tamda n kayn aklan anbirde n çok farklı hük üm ler bulunabilir. 12

2) Bir nassm ideal tatbiki belli bir uygulama ile sınırlı değildir.13

C - GELİŞME İLE İLGİSİ

Ah kâ m ın değişm esi "gel işm e" kavra m ı i le ya kın da n i lgi lidir. Her

değişm e m utlak a bir gel işme net icesinde ortaya ç ıkar . Bu nu nlab i r l ik te meydana ge len her ge l i şme, ahkâmda değ işmeye neden

olmayabi l i r . Mesela Kur 'ân 'm mushaf hal inde toplanması , d ivanınkurulm ası ik i gel işme örneğidir. Bir incis inin ahkâ m ın değişm esinde

göz lenen herhang i b i r e tk is i yokken, d ivanın kuru lması ö rneğ i

10 Devâl ibî , M e d h a l , 317

11 Bk z. Şeleb î , Taffl, 315 .12 Şelebî, Taf f l , 316 ; Eb û Sünne , Ör f , 89 .13 Fe th i Os ma n , Ta tavvur , 78 .



arkasından birçok hu kûkî değişiklikleri getirmiştir.14

Biz tezimizde i lk bakışta "gel işme " olarak niteleneb i lecek bazıörneklere de yer verdik. Meselâ genel ahlakın bozulması neticesindemahkemeye int ikal eden davalar ın tesci l ine, şahi t ler in tezkiyesinebaş lan ı lması g ib i . Bu g ib i misa l l erde hareket noktamız "öncek iuyg ulam alard an farkl ı o luş" esasıd ı r . Bu özel l ik ler i i le tez im izealdığımız bütü n örnekler, yuka rıda verdiğimiz "değişme " kavram ınınkapsa ma sı içerisindedir.

II- DEĞİŞME KONUSUNDAKİ YAKLAŞIMLAR

îslâm h ukuk unda değişme nin fi ilen varl ığı ve naza riyede de kabu lgörmesi , üzerinde i tt i fak edi len bir konu olmakla bir l ikte, sahası veboyutları hakkında, biri ortada diğer ikisi aşırı uçta olmak üzere üçgörü ş vardır: İ frat görüş, tefrit görüş v e m utedil görüş.

A - İFRAT GÖRÜ Ş

Bu gö rüşe göre Kur'ân'da teşrî î nasslar :

1) Ya sa m a ru hu ile ilgili olanlar.2) Fii l î yasama ile i lgi l i olanlar diye ikiye ayrı l ır. 15 İkinci türden

olan nass ların getird iği hük üm ler değişebi l i r , bunu n, bir ist isn asıyoktur, isterse söz konusu hüküm "had" lerle i lgi l i olsun.16

İ f rat görüşün çok önceler i ortaya ç ıkan b ir başka şekl i de,hakkında müsbet ya da men f î nass bulunsun bulunm asın, m uam elât

konu sun da "maslahatın tahkimi" şekl indedir."Aklın nasslara (vahye) tahkimi" esasına dayan an birinci görüşeKur 'ân 'da za m an - m eka n' unsu ru (ya da tar ih î uns ur) b ahsind etemas ettiğimiz için burada tekrar dönmeyeceğiz.17

İk inci görüşe gel ince, Hanbel î â l imlar inden Necmeddin et-Tûf îd iye m eşhu r Süleyman b. Abdulkavî b . Abdu lker im b. Saîd 18 (657-

14 İ ler ide tem as edi lecektir . ( s . 22 1) .15 Faz lur Rahm an, i s lam, 4 7 .16 Faz lur Rahm an, İslam ( Ön söz ) , X .17 Bkz. Tez metni, 52 vd.

18 Ha yat ı v e z en g in b i r kay na kça hk . bkz . Kehhâ le , Mu'cemu'l -müell i f în , 4/266 .Ayr ıca bkz . Ibnu '1 -Imâd, Şezerâtu ' z -zeheb , 6/39 -40 ; İ bn Hace r e l -Aska lân î , ed-



716/1259-1316) i le başlamışt ır . Konumuzla yakın i lgisi bakımından

Tûf ı 'n in maslahat hakk ındak i görüşü ve tenk i t l er ine yer vermekistiyoruz.

TÛFÎ VE MASLAHAT

Tûlî , Ebû Zeh ra'nın i fadesiyle, "maslahata it ibar konu sun da aşır ıg i d en l e r i n bay r ak t a r l ı ğ ı n ı y ap ar . " 1 9 kend i s i a s l ı nda H anb e l î

m ezheb ine men suptur . Bunun la b i rl ik t e , m ezheb e t am bağ l ıkalmamak, şi ı l ik ve râf ız î l iğe meyletmekle itham edilmişt ir . Tabakât.

kitaplarının i fadelerine göre, bazı büyü k sahabîlere sataşm ası ve aşır ıgörüşleri i le tanınan N ecm eddîn et- Tûlî 'nin bu yüzd en başına birçoksık ınt ı gelmiş; taz îr , teşhir , sürgün ve hapis cezalar ına maruzka lm ı ş t ı r . 2 0 Zâhid e l -Kevser î onu i lhâdla i tham etmişt ir . 2 1 O n u n

anlayış ını k ı t bulanlar vardır . İbn Hacer , onun ezber kabi l iyet ininanlayış gücü nden üstün olduğunu bel irtmektedir.22

Tû fî, Nev evı 'nin ( 676 /127 7 ) kırk had isi üzerine yaptığı şerhte "

Zarar ve zararla mukabele yoktur. " hadisini açıklama sırasında pek

der ine dalm ış ve m aslah ata r iayet konu sun da bir r isale ortayakoymuştur. 2 3 .

Bu r isa ledek i maslahata r iayet hakk ındak i görüşünü şöy le

özet lemek mümkündür:

Şerî hüküm ler iki kısma ayrılır:

1) Aklın detayl ı bir şekilde manalarını ka vrayam ayac ağı ibadetlerve miktarları bel ir lenmiş hu suslarla (mukadd erat) ilgil i hükü m ler. B uhük üm lerde it ibar ve it imad K ur'ân nassları , sünnet ve m ücteh idlerin

icmâıdır.

2 ) Ak l ın mânâlar ın ı ve kend i ler inden gözet i l en maksat lar ıkavrayabi leceği muamelât ve dünyevî s iyaset ler le i lg i l i hükümler .Bunlarda i t ibar ise faydanın celb i , zarar ın da def i demek o lan

Düreru ' l -kâmine, 2/154-157 ; Zir ikl î , e l -A lâm , 3/ 127 ; Kevse r i , Makâ l â t , 257 vd. ;Nâdiye, e l- İctihâd f f f - İs lâm, 15 ; Gûtî, Davâbıtu ' l -maslaha , 202 vd.

19 Ebû Zehra , İmam Mâl ik , 376 .20 lbnu'1-Imâd, age., 6/3 9-40 ; İbn Hacer , age., 2/15 4-157 ; Ha l lâ f , Masadır , 96 .21 Kevseri , age . , 25 8 .22 İbn Hace r, age. , 2/1 57 ; Bûtî , ag e. , 202 .23 B u r i s a l e C e m â l e dd l n e l - Kâ s ı m ı t a r a f ı n da n a ç ı k l a m a l a r l a b i r l i k t e t a b e d i l m i ş ,

Mece l l e tu ' l -Menû i da ayn ı r isa l ey i o l du ğu g i b i 1906 y ı l ı nda 9 . c i l d in 10 . cüzü nd eneşre tmi ş t i r . P ro f . Mu s ta fa Zey d i s e r i sa l e üze r in de ça l ı şa r ak tahk ik l i neş r in iyapmış t ı r . Abd u l vahh ab Ha l la f , Maaâd ıru ' t -teşrî f î m â lâ nassa f îh ( Ku v e y t 1972 )adl ı eser ind e 105-145 say fa lan aras ında bu r isaleye d e ye r vermişt i r .



ma slahatt ır . Şâ r! Teâlâ'nm herhangi bir olay hakkınd? h ükm ü yok sa,

o konuda biz , maslahat ı gerçekleşt i recek b i r hükümde bulunuruz.Şâr î ' in herhang i b i r o lay hakk ında b i r hükmü bu lunur da,akı l larımızın idrak etmekte olduğu maslahatla uyum arzederse, budurumda nass ı uygu lan// Ama nassm veya i cmâm hükmü b i z imakı l lar ımız ın kavramaktan o lduğu mas lahat la uy um a rzetm ez ve

:ş t i rmek mümkün o lmazsa, bu durumda i t ibar

T E N K İ D İ :

Tû fı 'ye birçok kims e tenkid yöneltmiştir. Bun lardan Kevserî 'ye (ö.1952) ait olanı 2 5 çok sertt ir . He r şeyde n önce dînî em ane tinegüveni lemeyeceğini , râf ızî l iğini , mülhidl iğini 2 6 vurgulayan Kevser i ,Tû fı 'nin "bu şer kapısını i lk aralayan kimse olduğunu , ona uya nlarında ancak ondan daha düş ük kimseler " 2 7 olduğunu söyler.

Kevserî 'ye göre bütün şeriat ın kökünün kazınmasını amaçlayanbir prensib in edini lmesinde böylesi b i r sapığa asla uyulamaz. 2 8

Nite kim Ga zzâl î (555/ 111 1) de ası r lar önce, na ss karş ıs ında

maslahata i t ibar kapıs ın ı açmanın, şer iat ın bütün hükümler inindeğiştirilmesine neden olacağını söyler. 2 9

Daha çok hissî l ik arzeden Kevser î 'n in tenkid inin 3 0 esasını ,ibâdet l er l e muâmelât aras ında b i r ay ı r ımın mesnets i z l i ğ i 3 1 ilemaslahat ın ancak hakk ında nass bu lunmayan konularda i t ibaraa l ınacağ ı 3 2 hususu teşkil etmektedir.

Kevser i , başka b i r m akales inde de "muâ me lât ve benzer ikonularda, teşrîde dayanak maslahatt ır" şekl indeki bu görüşün arzuve hevesle şeriat ın değişt ir i lmesi demek olduğunu bel irt ir . Bunlarınnasibsizl iğine taaccübden sonra şöyle der: " Şimdi bu lacire sor ve deki , " - Ken di şeriat ını üzerine binâ etmeyi düş ün düğ ün m aslah at

24 Hal lâf , Masadır , 96-99 ; Ay nc a bkz . Tû f i, Risale ( M as âd ır ) , 141, 143 .25 Kevseri , Makâlât , 257-261 .2 6 K e v s e r ! ' n i n b u i t h a m l a n n d a k i d a ya n a ğ ı , Şezerâ tu 'z - zeheb , 6 / 3 9 - 4 0 d a y e r a l a n

otobiyog ra f i s i ve kend is inde n nakled i l en ş i i r l erid i r .27 Kevseri , Makâlât , 257 . Ay nca bkz . 95 .28 Kevseri , Makâlât , 259 .2 9 G a z z â l î , M u s t a s â , 1 / 2 8 5 .30 Şeleb î 'n in Talîl, 29 5 deki tar i zi m uhte m elen Kevser î ' ye yö ne l ik o lmal ıd ı r .31 Kevseri , Makâlât , 257 .32 Kevseri , Makâlât, 259 .



nedir ? Eğer ma slahat tan m aksad ın şer î m aslahat lar i se , bunu

öğrenm enin tek yolu vahiydir. Hatta aklı esas kabu l ett ikleri söylenenMutezi leye göre b i le durum böyledir . Ni tekim Ebû' l - Huseyn el -Mu tezi lî 'nin "el-Mu temed şerhu'l- Umed " adlı eserinde bunu genişç ebu lab i l i r s in i z . . . Eğer mas lahat tan maksad ın , değer l end i r i c in intakd ir ine göre fark l ı l ık arzeden dünyev î maslahat lar i se , b i rmüslümana göre , bunlar ın nass lar la t earuzu durumunda h içb i rdeğeri yoktur. Zira akıl çoğu kere şeriat ın aksine, mefsed eti m aslaha tzannetmekted i r . Mürse l maslahat lar la , usu l k i tap lar ımızda sözü ,edi len ma slahatlara gel ince, bütü n m üslüm an âl imlerinin it ti fakı i le, .bunlardan maksat hakkında nass bulunmayan konular la i lg i l i o lanmas lahat la rd ı r . Şer î de l i l l e r l e muhâ le f e t i durumunda i t i baraalınma ları asla tasavvur edilemez." 3 3

î t idal i eden bırakm ayan, taassubda n uza k büy ük f ıkıh al imi EbûZeh ra (1974) ise Tû lî 'y i el iştir irken önce tart ışma k onu sun u tesbit lesöze başlar ve şöyle der:

"Nass bulunmayan yerde maslahat müstakil bir asıldır, delil olur,diyenlerin bir leşt ikleri nokta şu: Muhakkak veya i l im ve zanm gâlibe

göre maslahat bulundu mu, o matluptur, al ınır . Ancak tart ışma yeri ,maslahat bu lunur , sübut ve de la le t i kes in nass da bu lunur daaralarında tea ruz varsa ne olur? Tûfî 'ye göre teâruz tahakk uk ederse,maslahat nassa takdim (tercih) olunur. Malikî lere ve Tûfî 'den başkadiğer Hanbel ilere göre nassm bulunduğu yerde m uhak kak ma slahatvardır. Maslahat olsun da ona katî bir nass teâruz etsin, bu olmaz.Böy le bir şey sezilirse, bu fikir sapıklığından, düşü nce şaşkın lığından,hev â ve h evesten, kötü arzudan ileri gelir. "3 4

Ebû Zehra, Tûf î 'n in haddi aşarak, maslahat lar ın kat î nasslaram uâr ız o lab i leceğ i şek l indek i yan l ış b i r düşü nceye k ap ı ld ığ ın ıbelrtt ikten sonra, iddiasını ispat için get irdiği del i l ler in hiçbir ininisbata yarayacak kes in l ik te o lmadığ ın ı , aks ine kendi a leyh indekullan ılabilecek özellikte bulu ndu ğun u ortaya kor. _

Ebû Zehra, kendini tamamen kapt ırd ığ ı iç in maslahat yo lunun»diğer del i l lerden daha açık ve iht imalsiz olduğuna inanan Tûfî 'nin,keşke zamanımızda yaşasayd ı da çağ ımızdak i sosyal çat ışmalar ı ,ç ıkmaza g i ren prob lemler karş ıs ındak i i l im ve f ik i r adamlar ın ın

arayışlarını ve şaşkınlıklarını, birinin tam hayır dediğine öbürün tam33 Kevseri, M akâ lât, 94 . Ay nc a bkz . Şât ıb î , Muvafakat, 2/315 .34 Eb û Zehra, İmam Mal ık , 378 .



DEĞIŞME KONUSUNDAKI YAKLAŞıMLAR • Ff o

şer gözüyle bakt ığ ım, herkes in maslahat görüşünün tamamen nas ı l

fark l ı o lduğun u görm üş 'o lm al ı ' temen nis inde bulu nu r ve apa ç ıkzannet t i ğ i bu ma s lahat lar hakk ında Tû f î 'n in acaba ne buy urm uş

olacağ ın ı m era k eder . "Herk ese göre değişken o lan, fark l ı şek i lde

anlaşı labi len m aslaha t iç in kesin nassı m ı terkedel im ? " diyen Ebû

Zeh ra devam la " Ha beriniz olsun, ha ram da bell i , helal da bel l i . Bu

ikis i arasındaki şüphel i şeylerden bizi koruyacak olan katî nasslara

it imattır , fe lah onda, nur onda. Hiç şaşmayan, dosdoğru ana cadde

odur . Ona sar ı lmak , h iç kopmayan sağ lam ku lpa tu tunmakt ı r . "

der.35

Maslahat ın tamamen aç ık , yo lu be l l i o lmadığ ına d ikkat çekenEb û Zehra, Tû f î i le ma slahata' i t ibarda m uted i l o lanların a rasında ki

ihtilaf ın iki noktaya dayandığmı belirtir:

1) Tû f î ' ye göre bü tün m aslaha t lar aç ıkt ır , aydındır , mü bh em

deği ldir. Halbuki maslah at her şeyde bi linmez, nassa bakm alıdır. Öyle

iş ler vardır ki , maslahat yönü kesin olarak bi l inemez. O zaman nass

m aslah ata ışık tuta r ve on u belirler. Görü şler ayrı ayrı olabil ir. N asslar

ise sağlamdır.

• 2 ) Tû f î nass lar la m aslaha t lar ın teâruz edebi leceğin i sanm ış ve

n a s s l a r m h e r d u r u m d a m a s l a h a t a a lâ m e t o l a m a y a c a ğ ı n ı

düşün mü ştür. Halbuki bu vâkıaya aykır ıd ır. Hiçb ir ma slahat senedi

ve d elaleti kesin ola n bir nassa aykırı değildir. Tû f î görü şün ü isbat

için hiçbir misal gösterm iş değildir, gösterem ez de.36

Tû f î 'n in m aslaha ta i t ibar ı esas alan bu görü şü, İs lâm aleminde

pek kabu l görm em iş ve böyles i b ir görüş ün "kaos" a neden o lacağına

dikkat çekilmiştir.37

Tûf î 'n in görüşü aş ı r ı o lmak la b i r l ik te yöne l t i l en tenk i t ve

i thamlar ın çok ağır o lduğunu ku bul e tmek gerekir . On un hakk ındakii thamlar tabakât k i tap lar ına dayandır ı larak yöne l t i lmiş o lup, bütün

eserlerinin incelenmesi neticesinde varılmış kanaatler değildir. Mesela

el imizdeki Risâle 's inden bu itham lara bir m esned çıkarılamaz.

H e m T û f î ' n i n g öm ü şü nü ş u n a v a r d ı r m a k m ü m k ü n

gözük me kted i r : "Mua melât ta ma s lahata i t ibar Şâr î 'in i rades id i r .

35 Ebû Zeh ra , İmam M a l ik , 38 0 . Ay nc a bkz . Şât ıb î, M u va f ak a t , 2/309 .36 Ebû Zehra , İmam Malik, 381 ( ö zet le ) . Tû f î 'n in de l i l le r i ve t enkid i i ç in ay nc a bkz .

Bû ü , Davâbıtu ' l -maslaha, 202-215 ; Devâl ibî , Medhal, 243, 244, 245 ; Şelebî , Ttff l ,295 ; Nem ir, İctihâd, 99 vd. -

37 Devâl ibî , M e d h a l , 2 4 4 - 2 4 5 . A y n c a b k z . M a h m û d A . H a s e n , 'Yünkeru tagayyuru ' l -a h k â m . . ." , Va'y, sene 2, sa. 8, s. 11 .



Nassm kes in b i l inen, mese la üzer inde i t t i f ak ed i l en maslahat la

teâruzu , o na ssm be l li şar t larda uygu lanac ağ ın ı göster i r. Şar t(mas lahat ) o r tadan ka lk ınca na ssm uygu lanm as ı durduru lur .Burad a ma slahata uymak aslında diğer nasslara uym akt ır? " Eğer

böy le b ir anlayış doğru ise, şer iat ın kor un m as ı ve kaosa ne denolmaması bakımından teminat o larak " îs lâm ulemâsı ve uzmanlar ınm aslaha t husu sunda i tt i fak e tmeler i " şar t ın ın da konu lmasıy laTûlı 'nin görüşünün it idal noktasına doğru iyice yaklaşt ır ı labi leceğinisöylememiz mümkün gözükmektedir.

B - TEFRİT GÖR ÜŞ : DEĞİŞME SAHASINI DAR TUTANLAR

î s l âm hukuku nda ahkâm ın değ i şmes in i inkar e tmem ek lebir l ikte, ifrat görü şün aksine, sahasını oldukça d ar tutan ya ygın birgörü ş vardır. Bu görüşü kadîm fukah a ve onlara uyara k 39. mad dey ibu doğrultuda düzenleyen Mecel le , Mecel le şâr ihler i ve Zâhid e l -

Kev serî gibi âlim ler temsil etmek tedir.

Dah a çok furû ki taplarında konuya tema s edilmekte ve m ezhepiçerisinde mevcut ihtilafların iki sebebe dayalı olduğu belirtilmektedir:

1) Delile, burhana dayalı ihtilaf.2) Asrııı, zamanın değişmesine dayalı ihtilaf.38

Bu ikinc i kısım la i lgil i o lm ak üzere bir kaid e gel işt ir i lm işt ir .Tarihçesini kesin olarak tesbit edemediğimiz bu kaide, Ebû'l-Berekâten-Nesef î 'n in (710/1310) el-Mustasfâ 'smda "Zamanın değişmesi ilehükm ün de değişmesi uzak değildir." şek l i nd ed i r . 3 9 Zey la î 'n in

(743/1342) Belh fukahâsmdan naklet t iğ i i fade ise: "Ahkâm bazenzamanın değişmesi ile değişebilir." tarz ındadır .4 0 Nihayet Mecâmi4 1

ve ond an tercüm e yolu i le alan Me cel le 'nin i fadesi de "Ezmânıntagayyuru ile ahkam ın tagayyuru inkar olunamaz." 4 2 şeklindedir .

Bu k âidenin i fadelerinde dikkat çeken bir özel lik bu lunm aktad ır:

Zeylaî 'nin naklett iği i fadede "ihtimal" ya da "kıllet" (azlık) bildiren

38 Bkz . Kad îhan , Fetâvâ, 1/3 ; Mecelle Mazb atası (Mir 'ât), 3 ; .A li Ha yda r , Düreru *1-huk kâm , 1/101 .

39 Şelebî , Taffl, 312 . M e t n i : oUjVI c J ^ l j ^ I c i i ^ . - U , " j40 Zeyla î , Teb yîn , 5/1 25 . Metn i : jU j '^ l c f t ls i l * J ^ J J j41 Hâmidî, Mecâm i, 328 .

42 Mecelle m a dde 39 . Metni : j U j V l ^ J A , ^So V



bir kayıt vardır. Diğer ikisinde ise menfi bir uslup bulunmaktadır.

Kadîm fukahâ. Mecel le şâr ihler i ve onlar ın yolundan g idenleregöre değişmenin sahası oldukça dar tutulmaktadır.

Buna göre:

1) Ka idede geçen " ahk âm " kel ime si m utlak deği ldir; del i ledayanm ayan, örf ve âdete müstenid hükü mler kasdedi lmektedir.

2) Nassa d ayalı hük üm ler asla d eğişmezler.3) Küllî hüküm ler değişmez. An cak cüzî hük üm ler değişebilir.43

4) Değişen şey , kül l î hükümlerin o lay lara uygulanmasıdır . 4 4

Zam an ve m eka nm değişmesi i le ahkâm ın değ işmesinden maksa t,

hükmün duruma göre tafsil edilmesinden ibarettir.45

Fukahanm değişme sahasım dar-tutmalarında kendilerini hakl ıgösterebi lecek durumlar vardır. Şöyle ki , mezhep imamları ve f ıkhıntedvini sırasında, îslâm hukuku kemâl devrine ulaşmış bulunuyordu.

Ted vin dönem ine kadar gelişmenin seyri hep aynı yönde, tekâm ülşeklinde olmuştur.

Bu gelişme ve yükselme süreci Hz. Peygamber (as.) devrinde Arapâleminin dînî-siyâsî bütünlüğü şeklinde başlamış, fetihler i le yabancımedeniyet ler le karş ı karş ıya ge l inmiş, bunlar ın birçoğu müslüman

olmuş, kültür ve medeniyetler iç içe bir hal almış, iktisâdı refahınartması vb. g ibi d iğer etkenler le her a landa baş döndürücü birge l işme/ değişm e me ydan a ge lmişt i r . Hz. Öm er g ibi pek dirayet l ihal i fe lerin bulu nm ası sayesinde, yen i gel işmelere huk ûkî yap ı larbulu nm uş ve îs lâm hukuk u bu baş döndürücü gel işmeler karşısındaac z i y e t g ö s t e rm em i ş t i r . Z i r a o r t a y a ç ı kan na ss -m as l a ha t

"çatışmalarında , şekle ve i lk uygulamalara takıl ıp kalınmamış, genelm as lah a t l a rd an harek e t l e g e rek l i y en i v e f a rk l ı çözü m le regidilebilm iştir (mas lahata itibar) .

Müctehid imamlar devr inde art ık, İs lâmm i lk kez karş ı laşt ığ ıproblemlerin çoğu geride kalmış bulunu yordu. Yeni problemlere yeniçözümler bulunmuş, yabancı medeniyetlerle kültür ve medeniyet alış-verişi bü yük ölçüde tam am lanm ış ve sistem rayına oturmu ştu. Geriye

43 Bkz . A l i Hay dar , D üre ru ' l - hukkâm, 1/101-102 ; Mesu d E fend i , M i r ' â t , 24 ; S.R üs t e m B âz , Şerhu' l -Mecel le , 36 ; B i lmen, Kâmus , 1/2 67 ; tbn Ab id în , ' U k û d uresmi 1 - m ü f t l " ve " Neşru'l-arf fi binâi ba'dı '1-ahkâm ale'l-örf " r isa le le r i ; İ sk i l ip l iM u h a m m e d A t ı f , " İctihad ve Diıı-i Isların Asrîleştirmek " , 123 ; Bû tî , D av âb ı tu ' l -mas l aha , 412 .

44 Mecelle Mazbatası (Mir 'â t ) , 3 ; A . Hayda r , age., 1/102 .45 Kevser i , Makâlât , 8 7 .



doğru gözlenen bu süreç içerisinde iniş-çıkış yoktu: îs lâmm siyâsîiktidân ve mü esseseleri sürekli gelişiyor ve büyüyordu .

Mü ctehid imamlar, kendi dönem ler indeki bu hal iy le m evcu tkonum u e l e a l a rak , bun l a ra hukûk î y ap ı l a r v e r i y o r v edem lendiriyor lardı. Tab iî i lk fetih yıl larındak i hızlı değişiklikler şuanda art ık yoktu, ge lecek iç in de pek öngörülmüyordu. Bu yüzdenno rm al seyrine giren bir hu ku k için değişmeyi prob lem etme nin vesahasın ı geniş tutm am n bir anlamı da yoktu.

Ancak asırlar boyu devam etse de, öngörülen doğrusal gel işme(üstünlüğün devamı) ve değişmeye ihtiyaç duymama fikri , sonunda

gerçekl iğ ini y it irmiş, özel l ikle sanayi devrimiyle, toplumlarda tekrarhızlı bir değişme ortaya çıkm ış ve bu duru m tekrar-ilk devrede olduğugibi - yeniden hukûkî düzenlemelere gidilmesini gerekli kılmıştır.

Bu duru m karş ıs ında , fuka ha görüşü nü ç ıkma za sokan veneticede yen i ihtiyaçlara cevap verem eme noktasına getiren başk a birifade i le, esnekliği kaybettiren bir tutum dan söz etm ek istiyoruz:

Genelde müctehid imamlar ve sonra gelen fukaha, aynı gel işmesürecinin etkisinde kalarak, en son uygulamaları İs lâm hukukunundeğ i şm ez , a s l î hükü m l e r i o l a ra k a l m ı ş l a r v e . daha öncek i

uygulama larla amel edilemeyeceği görüşünü b enimsemişlerdir. Böyleceİs lâm huk uku nun b i r konuya a it idea l hük mü " tek o lmak la"sınırlandırılmıştır.

Mesela: Kur'ân'da müellefe- i kulûba zekattan bir pay ayrı l ıyor.Daha sonra İslâmın gücü artıyor ve Hz. Ömer'in ağırl ığı i le Hz. EbûBek ir devrinden it ibaren bunlara zekattan bir pay a yrı lmıyor. îs lâm mbu güçlü h ali hep a ynı şekilde devam ediyor ve fıkhın tedvini sırasında-mevcut konumun da etkisinde kal ınarak- bu konudaki asl î hükümHz. Ömer ' in uygulaması şekl inde kabul edi l iyor ve bu uygulamm

önceki hükmü neshett iğ i iddias ına 4 6 gidenler bi le oluyor. İs lâmınzay ı f düşe bi l eceğ i ve i lk önceki uygu lama lara tekrar dön m edurumunun ortaya çıkabi leceği i t ibara al ınmıyor. Tabi î bu durumneticede esnekliği büyük ölçüde zedeliyor.

Aynı durum, aynı anda ya da aynı mecl iste arka arkaya veri lenüç talak konusun da da geçerlidir. Hz. Ömer ' in uygulam ası esas ka buledi lmiş ve iddia edi len icmâm mesnedinin, as l î hükmü neshett iğ iv a r say ı l m ı ş t ı r .4 7 Böylece durum icabı , tekrar as l î hükme dönme

. 46 Kayn ak lan hk . bkz . Tez metn i, 7 6 ( 4 5 6 ) n o l u d i p n o t .47 Şelebî, Talîl, 317 (Tahav î, Şerhu Meânî ' l -âsâr , 2/32 den ) ; B i lmen , Kamus , 2/209 .



imkanı or tadan ka lkmış ve mevcut esnekl ik yer ine dara l t ı lmaya

gidilmiştir.Fukahânm değişme sahas ını dar tutmalar ına neden o lan b irbaşka tavırları da, ashâb m m aslahat ve siyaset gereği verdikleri fetvave gerçekleştirdikleri uygu lam aları "ebedî ve küll î teşri" kabil ind ensayma eği l imini göstermeler idir .4 8 Yukarıda da temas ett iğimiz gibi,b i r hükmün "kül l î " ahkâm içer is inde müta laa ed i lmes i , onundeğişmezliği neticesine ulaştırılacaktır.

Tab iî bu fetvâ ve u ygulam aların "ebedî ve kü llî teşri" sayılması, bug ib i hükümle rde meydana ge l e c ek değ i şme l e r in ancak nesh

te lakk is i y l e i zah ed i l eb i l e ceğ i ne t i c es ine gö türmüştür . Teş r îdönem inden sonra n eshin olamaya cağı ise sabitt ir.

Fuk ahan ın değişme sahasını dar tutmalar ı ve konuya önem lib i r ye r v e rmeme le r in in 4 9 sebeb ini hız l ı ge l işm eler le y ü z yü zeo lm ayış lar ınd a aram al ıd ı r . Eğer öy le o lm asay dı , i lk o lu şu mdevresind eki ashâb , tabiîn ve özellikle de Râşid Ha lifelerin gelişm elerkar şısınd aki ya klaş ım ları gibi tavır alırlar ve bize konu ile ilgili pe kçok yoru m ulaştır ırlardı. Nitekim asırlar boyu devam eden durağa n

süreç içerisinde ortaya çıka n gelişm eler karşısında , sonr a gele nfuk ah an ın im am larından konu i le i lg i li nakledi len hü küm lerebağl ı kalm ayarak "konunu n bir zam an ve m ekan iht i la f ı o lduğunu,eğer ima m bu devirde yaşasaydı , mu tlaka şöyle derdi"5 0 şekl indekim üta l âa l a r l a f a rk l ı ç ö züm le r e g i tme l e r i bu gö r üşü m üz üdesteklemektedir.

V e yin e M ecelle 'nin, yen i gelişmelerle yü zyü ze olmasın ın tabiî b irneticesi olarak, mezhep içinde kalmak kaydı i le amel iç in belir lenenh i y e r a r ş i y i5 1 terkle zay ı f kab ul edi len, ya da zâh ir r ivây ede

bulunmayan görüş ler i a lmas ı52 ve hemen akabinde kurulan Mecel leTadi l Komisyonu'nun tek mezhep s ınır ını aşarak diğer mezheplerdemevcut görüşlerden ist i fadeye gi tmesi ,5 3 1917 tarihli Osmanlı AileHu kuk Ka ra rn am es i ' nde , d iğ e r m ezhep l e rden büy ük ö l çüd e

48 Şelebî, Talıl , 3 1 7 .4 9 U su l k i t ap la r ı nd a y e r a l m ad ı ğ ı n ı g ö r ü y o r u z . F u r û k i tap l a r ı nd a d a an ca k y e r i

ge ld iğ inde temasta bu lunulmuştur , meselâ bkz . Zey la ı , Teby în , 5/125 .50 Bkz. İbn Abid in, "Ukûdu resmi '1-müft î " , 1/14 ; İbn Abid in, " Neşru'l -arf", 2/123 ;

Ebû Zehra , İbnTeymiye , 441 ; Kard âvî , Hasâis, 247 ; Zerkâ, Medhal , 2/917 .51 Bu konu da bkz . İbn Ab id în , "Ukû du resm i 'l -müf t î" ; Ebû Zehra , Ebû Haı ı i f e , 4 4 2

vd.52 Bkz. Mecelle Mazbatası ( Mir 'â t ) , 7-8 .53 Mec el le tad i l ça l ı şm al ın hk. bkz . Kara man , İs lam Hukuk Tarihi , 202-204.



faydalanı lması5 4 ve sürecin hızlanm ası bize açıkça gösterm ektedir ki,fukaha değişken bir hayat karşısında olsaydı, meseleye yaklaşımlarımevcut durumdan farklı olacaktı.

Zâhid el-Kevserî ve benzeri al imlerin- hızl ı gel işme içerisindeolmalarına rağmen- mutaassıb tutumlarına gelince, bunun sebebi de,son dönemlerde müşahade edi len İs lâm hukukuna karş ı takını lanlâkayt tav ır larda, onu hayattan koparmaya yönel ik aş ır ı f ik ir lerdearanabi l ir . Bunlara bir tepki 5 5 olarak eski f ıkhımızı müdafaa edenKevseri ve benzerleri eskiye bağlılıkta taassub göstermişler ve neticededeğişme sahasını oldukça dar tutmuşlardır.

C - MUTED İL YAK LAŞIM

Ahkâmın değ işmes i karş ıs ında or ta b i r yo l i z leyen ve gene lçerçeveyi taşmamak kaydıyla , değişme sahasını mutedi l bir şeki ldebe l i r leyen bu grubun temsi lc i le r in i , h ız l ı değ işme dönemler indeya şa ya n i lk döne m yönetici leri ve fuk aha sı i le son devir, özell ikle deakad em ik çevreyi temsil eden İslâm huk ukçu ları teşkil eder.

Bu görüşe göre asıl itibar maksat ve maslahata olmakla birliktelafız da son derece önem lidir. Maksat ve maslahata itibar ruh ise, lafızda ruhu ayak ta tutan beden gibidir . İhmal edilemez. Ancak hiçbirzam an m akâsıd vesâil; gaye şekil uğruna heba edilemez. Bir nassınideal hüküm ve tatbiki her zaman ve mek an için aynı ve değişmezdeğildir. Aynı nassm hepsi de şerî çerçeve içerisinde bulunan birdenfazla hüküm ve uygulaması o labi l i r . Se le f ten b irb i r ine muhal i fnakled i len uygulamalar ı bu şeki lde anlamak daha uygundur . Bir

sonrakinin bir öncekini ortadan kaldırdığı (yâ da nesh) şekl indekidü şün ce i sabe t l i değ i ld i r v e m evcut esnek l i ğ i k ayb e t t i r eceközelliklerdir.

Ayr ıca taabbudî sınırını müm kün mertebe dar tutmak v e cüzîahkâm ı küllî ve ebedî teşrî hükümleri ile karıştırmamak , meseleleriküllî bir şekilde ele almak m utedil yak laşımın esaslarını teşkileder.

Aşır ıl ıktan ve donukluktan uzak bu görüşün, İs lâm huk uku nun

54 Bk z. Aydın , M . Aki f , İ s lam - Osmanl ı A i le Hu kuku , 209 .55 Mec e l l e tu e l -Va ' y , sene 2 , sa . , 8 { B ey ru t ) da ye r a l an b i r ma ka l en in „ uoUjSfl j-lSCa-Sri ( E zm a n ın ta g a yy u ru ile a h k a m ın ta g a y y u r u in k a r o lu n u r )şek l indeki ad ı bu tepkinin açık b i r tezahürü o lmal ıd ı r .



hay at iyet in i garan ti e tm esi ve her asr ın iht iyac ına ceva p

vereb ilecek bir özelliğe sahip olması hasebiyle üzerinde duru lacak vedeğişm enin sahası çeşitli açılardan belirlenm eye çalışılacaktır.

m - İSLÂM HUKUKUNDA AHKÂM IN ÇEŞİTLİ AÇILARDANELE ALINMASI VE DEĞİŞME SAHASININ BELİRLENMESİ

İs lâm huk uku nda söz konusu olabi lecek değişikl ik sahalarının

bel i r lene bi lm esi iç in hü kü m lerin usû l- ı f ık ıh ve fu rû - ı f ık ıh

açılarından ele alm arak incelenm esi gerekecek tir.

A - USÛL-I FIKIH AÇISINDAN AHKÂM VE DEĞİŞME SAHASI

Usûl-ı fıkıh açısından hükümler aşağıdaki açılardan ele alınacak

ve değişm e sahaları belirlenm eye çalışılacaktır.

-t

1 - MAKÂSIDDAN OLAN HÜKÜMLERVESÂİLDEN OLAN HÜKÜMLER

İs lâm hukukunda bütün hükümler tekdüze, aynı kategoride

olmadığı gibi,56 hükümlere konu olan şeyler de aym önemde değildir.

Şerî hükümlere konu teşkil eden şeyler iki kısımda mütalaa edilir:

1) Makâsıd (gayeler, amaçlar).2) Vesâil (vesileler, araçlar).57

1) MA KÂS ID:

Bizzat kendi ler inde bulunan maslahat veya mefsedetten dolay ıelde edilmesi ya da uzaklaşılması amaçlanan şeylerdir.

5 6 İ s lam h uk uk u n d a h ük üm l e r i n k ad e m e l e r i o l u ş u h ak k ı n d a b k z . İb n Ab d i s s e lâm ,Kavâid, 1/63 ; Şâtıbî , Muvafakat , 3/209 -211 ; Ü lken , İ s l am Düşün ces ine G i r i ş ,6 9 ; H am i d u l l ah , İs lama Gir iş , 69 ; Schacht , İ s l a m H u k u k u n a G i r i ş , 208 ;Hamidul lah, İs lama Giriş, 177 . T ek l i f i hükü mle r vâc ib , mendu b , m übah , mek ruh ,haram şekl inde s ıral ıd ır .

57 İ bn Abd is s e lâm, Kavâid, 1/104 ; Ka râf î , F u r ü k , 2 / 2 3 ; İ b n Âş ûr , Makâs ıd , 145(221).



2) VE SÂİL :

M akâ sıdda n olan şeylerin gerçekleştirilm esi kendilerine bağlı olanşeylerdir. Veya kısaca " makâsıda ulaştıran yollardır."5?

Örnek vermek gerek i rse , namaz k ı lmak maksat , namaz iç ingerekli abd est vesiledir. Cemaat ma ksat, ezan cem aat için bir vesiledir.Akidlerde r ıza maksat, r ızayı ortaya koyan " şîgâ" vesi ledir . Rehindeborcun teminat alt ına al ınması bir maksat, bunu temin eden "kabz"vesi ledir . ,Adâlet in yer ini bulması maksat , bunu gerçekleşt ir ic i hertür lü beyyine, muhakeme usûlü, mahkeme teşki lat ı vb. vesi ledir .

İnsanlar ı zarardan korumak maksat , bunu gerçek leşt i rmek iç inal ınacak ör iemler (sef ih in hacr i , zenaatkâr larm tazmini g ib i . . . )vesilelerdir.

Bura da m aksa tların izaf i o labileceğini, alta göre maks at olan birhususun bir üste göre vesi le sayı labileceğini de hatır latmakta yararvardır. (Abdest-namaz-kulluk gibi ) .

Makâsıd ve vesâil ayırımının neticeleri:

Hükümlere konu teşkil eden şeyleri makâsıd ve vesâi l şeklindeayırma üzerine bazı neticeler terettüp edecektir:

1) Asıl yan i m aksat düşünce, onu gerçekleştirmek için var olanvesîle de düşecektir.59 Nitekim Abdullah b. Öm er (74/693) yolculukesnasında ezan okumaz ve "Ezân insanlar ın etraf ında toplanacağıimam iç indir . " dermiş.6 0 Yani yo lcudan cuma namazı düştüğü gib icemaate katı lma da düşmektedir. Dolayısıyla cemaat için vesî le olanezan da düşecektir.

2) Tek bir maksadı gerçekleştirmek için birden fazla vesile olabilir.Tem iz l ik a rac ı o l a rak su ve suyun bu lunm am as ı d urum undatoprağın kullanılması gibi.

3 ) Aynı maksadı gerçekleştirmek için, teşri döneminden sonradahi yeni vesileler ihdas edilebilir. Mesela sefihin hacri yerine teşhirve ilan edilmesi bu kabildendir.61 Hata yoluyla öldürme durumundayardım laşm a ve böylece yükü h af i fletmek ma ksadını gerçekleştirmek

58 Tar i f l e r ( 57 ) no lu d ipno t tak i kayn ak la rd an i s t i fâdey l e ta ra f ım ı zd an yap ı lm ı ş t ı r .

59 Karâ f l , Furük , 2/33 .

60 M u v a t t a , Sa l â t , 11 ( 1/73 ) . Başka ö rnek l e r i ç i n bkz . İ bn Aşûr , Makâs ıd , 148;Şelebî , TaEl , 86 (Kindî , Ki tâbu ' l- kudât , 17 d en ) ; Kara ma n, İct ihad, 96 .61 Şe lebî , Ta f f l , 17 (Kindî, Ki tâbu ' l -kudât , 17 den ) ; Karam an, İc t ihâ d, 96 .



i ç in , Hz . Peygamber (as . ) döneminde d iyet asabe tara f ından

ödeniyordu. D ivanın ihdas ından sonra söz konusu mükel le f i yet(vesile hükü m ) Hz. Öm er taraf ında n divan ehline nak ledilm işt ir6 2 ki,bu da yeni bir vesile ihdası türündend ir.

4) Ayn ı ma ksa dı gerçek leşt i rebi lecek b irden faz la vesi lebulunabi l i r . Bu durum da bak ı lı r : Bun lardan hangisi ası l m aks adıt a m , y e r l i y e r i n d e , h e m e n v e e n k o l a y b i r b i ç i m d egerçekleştirebilecekse, o diğerlerine tercih edilir.63 Birçok konuda dînîmotif (vâzi ' ) yerine daha güçlü olan cibill î motif lere 64 dayanılması da,bu noktadan kaynaklanmalıdır .

Vesi le ler in maksada tam anlamıyla ulaşt ırmada birbir ine eşi to lmalar ı durumunda ise, seçimi ortamı göz önünde bulundurarakm ükellefler yapar.

Buna ömek o larak "Kadınlarınızdan zirıâ edenlere, bunu ispatedecek aranızdan dört şahit getirin, şehâd et ederlerse ölünceye veyaAllah onlara bir yol açıncaya kada r evlerde tutunuz."65 ayet in iverebi l i r iz . Burada hitap bütün insanlaradır . Gaye ise bu cezanmuygu lanm asıdır. Şimdi bu cezanm , kad ının vel isi vey a koca sı ya dahâkim tarafman uygulanması arasında her hangi b ir fark yoktur,hepsi de eşitt ir . Genel ahlâk bozulur da, kadının vel isinin ya dakocas ın ın o tor i t es in i zay ı f la t ı rsa , bu takd irde hâk im tara f ındanuygulanması bel irgin hale gel ir . Çünkü bu durumda, evde tutmanındevamı, derhal uygulanması ve ihlâle uğrat ı lmaması konular ında,bizzat hâkim in devreye girmesi, daha etkin olacaktır. Zira, hâkim lerinoldukça etkin oldukları dönemlerde kadının velisinin verilen bu cezayıu y g u l a m a h u s u s u n d a o n la r k a d a r m ü e s s i r o l a m a y a c a ğ ı n ıdüşüneb i li r iz . Öbü r taraf tan, genel ahlakın bozulm adığı , hay anın

üstü n o lduğu dönemlerde de, bu cezanın tatbik ini b izzat kadın ınvel isinin üstlenmesi, hem daha kolay , hem de daha çabuk ve uygunolacaktır.66

5) Vesîle, maksad ı gerçekleştirmiyorsa itibardan düşer.67 Örneğinnote rlik " i lm-i şurüt " için hü sn- i hat şart im iş.68 Zamanımızda ise

62 Gen iş b i l g i ve kay nakla r hk. bkz . Beşer , F. , I s lamd a Sosya l Gü venl ik , 131-146. 189;Tez metn i ,

63 î b nÂ şû r , Mak âs ıd , 149 ( 227 ) .64 Ş i rb in î , Muğn i ' l -muhtâc , 3/1 55 ; İ bn Abd i sse l âm , Kavâ id , 1/ 67 , 2/ 76 ; Î bn Â ş û r ,

Makâs ıd , 126 vd.65 N i sâ 4/ 15 .66 Î bn Â ş û r , Makâs ıd , 149 (228) .67 Karâ f î , Furûk , 2/153; Şât ıb î , Muvâfakât , 3/208 .



art ık bu vesî le hükmün maksadı gerçekleşt irmeyeceği , onun yer ine

yaz ı a l e t l e r in in ku l l an ı lmas ın ı b i lme g ib i şar t l a r ın aranacağ ıortadadır.

6) Vesâil makâsıd hükmünü alsa da69 rütbe itibarı ile m akâsıdma l t ı n d a d ı r . Ezan v e i kâme t namaza n i sbe t l e daha aşağ ı

mertebededir.70

Ma kâs ıdda hoşg ö rü lm eyen şey le r , vesâ i lde m üsa m aha i lekarşı lanabil ir .71 Namazda niyet in farz oluşunda itt i fak olduğu halde,namaza vesî le o lan abdestte niyet konusunda iht i laf edi lmişt ir .7 2 .

Şehâdet in edâs ı s ı ras ında aranan şar t lar tahammül s ı ras ındaaranmaz. 7 3

Ahkamın değişmesi ve makâsıd / vesâil ayı rım ı:

Ah kâm ın m akâsıd ve vesâi l şekl inde ayr ı ld ığ ını ve bun lar ın

üzerine terettüp eden neticeleri görm üş bulun uyoru z . Bu na göreulaşacağımız netice şudur: Vesâil, mak âsıd için vardır. M akâs ıddeğişmez, sâbit bir görünüm arzederken, vesâil esnek bir yapıya sahip

b u l u n m a k t a d ı r . 7 4 Bu durumda değişmenin sahasını "vesâi l "türünden olan ahkâm teşkil edecektir.

İs lâmın özünü ve yukar ıdaki taksimi iy i kavrayanlar , hiçbir

zam an için şekle takılıp kalarak m akâsıdı vesâ i le feda etm eyeceklerve m evcu t vesi leler in art ık gözet i len ma ksatları gerçek leşt iremem esidurum unda , vesî le çal ışmıyor d iye m aksad ı da kald ıracak yerde,maksad ı ge r çek l eş t i r ecek başka ves i l e l e r ihdâs e tme yo lunagireceklerdir.

Mesela: Biz biliyoruz ki, "vakitler" asıl maksat olan "namaz" içinbirer vesî le hük üm dürler . Va kit ler in o luşm adığı yer lerde "vesî le"o luşm uyor d iye m aksat o lan nam az ı da düşü rm ek yan l ış b i rtutum dur. Zira gün eşin belli hareketlerine bağlı vak it vesilesi yerin e ,

ası l maksada ulaşt ırabilecek "takdir" gibi bir başka vesi lenin ihdasım üm kün dür. Abdestte kol veya ayakları kesik o lan kimseden nası l

68 Bkz . Atar , İslam A dliye Teşkilata, 138 .69 İbn Abdisse lâm, Kavâid, 1/46 ; I lâdim î, Şerhu Mecâmi , 326 .70 Karâ f î , Furûk, 2/1 44 ; İbn Âşûr , Makâs ıd , 148 .71 Sü yû tî Eş b âh , 175 . Ka ide nin m etni : .u>Ull H u y ^Ui,

72 Süyût î , Eşb âh , 176 .73 Bkz . Merğ mân î , Hid âye , 1/190 ; Mevs ıl î , İh t i y ar , 3/8 3-84 .74 Bkz . Kardâv î , Şeriatu' l -İslâm, 22 ; Kardâvî , Hasâis, 216 .



yıkam a farzı düşüyorsa, vakit oluşm ayan yerde de, o vaktin nam azı

düşer . " 7 5 şekl inde bir kıyasa g i tmek , m aksa t ile ves i ley i ayn ıeşdeğerde tutm ak gafletinden olmalıdır.

Kem al İbnu' l-Hümâm (861/1 457) , birçoklarının tercih ettiği buanlayışı tenkit etmiş ve şöyle demiştir: "Rivayet edildiği gibi, yatsı vaktio luşmayan , şa fak henüz kaybo lm adan f e c i r doğan ye r l e rdek iinsan ların duru m u ne olacak tır? el-Bakk âl î (576/1180) , "Seb ebibu lunm adığı iç in bun lara yatsı nam azının farz olma yacağına dairfetva vermiş, " Kenz " sahibi 7 6 tara f ından da bu görüş terc ihedi lmiştir.7 7 Nitekim abdestte dirsekleri i le birl ikte kolları kesik olan

kimsed en ko llan yıkam a farzı düşm ektedir, el- Halvânî ( 448 /10 56) bugörüşü yadırgamış, sonra da muvafakat etmişt i r . Burhaneddin e l -Kebir (615/1219) ise bu durumda namazın farz olacağına dair fetvavermişt i r .7 8 Düşünen bir kimse farzın mahall inin olmaması i le, haddizatında sabit olan giz l i vücûba alamet kı l ınan ca' lî (yapay) sebebarasında fark bulund uğun da şüphe etmez. Ve y ine dü şünen kimse,bir şey in bel i r ley ic i ler inin (mua r r i f â t ) tead dü nü n (birdeı> faz lao lm am as ın ın ) ca i z o l acağ ın ı da b i l ir . Va kt in bu lun m am as ıbel i r ley ic inin bulunmaması demektir . Birşeye de la let eden şey inbulunmaması o şey in de bulunmamasını gerekt i rmez . Z i ra onunvarl ığ ına başka bir del i l bulunabil ir. Nitekim bulunmuştur da. îsrâgeces i i le i lg i l i bütün haberler , önce e l l i vaki t le emrolunulanmüslümanlara sonunda, A l lah tara f ından beş vaki t namaz ın farzkıl ındığı konu sun da b irbirlerine m utaba kat arzeder.' Bu farziyet son ragen el bir teşr i şekl inde, bölged en bölgeye herhan gi bir ay ır ımyapılmaksızın beş vakit şeklinde yerleşmiştir. " 7 9 .

İbnu'l- Hümâm, sonra görüşünü Deccâl liadisi i le desteklemiştir.

Bu hadise göre Hz. Peygamber (as.) Deccâl ' in çıkmasında yeryüzündekırk gün kalacağını , i lk gününün bir sene, ikinci gününün bir ay,üçüncü gününün bir hafta süreceğ ini , d iğer günler in ise normalgünler gibi olacağını söylemiştir. Bunun üzerine ashabdan birisi : -Bir sene kadar uzun olacak günde sadece beş vakit nama z kılmak

75 İ b rah im Ha leb ı , Muhtas a ra G unyet i ' l -müteme l l î , 115 ; Darnâd , Mecmau ' l - enhur ,4 7 .

76 Ebu ' l -Be rekât Abdu l lah I l a f ı zudd in en -Nese l î ( 710/1 310 ) .77 Bkz. Zeylaî , Tebyîn, 1/81 .78 H em de sah ih o la h edâ n iye t iy le -kaza dcğ l - k ı laca ğ ın ı söy lem iş t i r . ( Bkz . Zey la î ,

Teby în, 1/81 ) .79 İbnvı '1-Hümâm, Fe th u '1-kadîr, 1/156 .



yetecek midir? diye sormuş, H z. Peygamb er (as.) de cevabında: " -

Hayır, (vakit) takdirinde bulununuz. " buyurmuştur .8 0

Böylece Hz.Peygam ber' in (as. ) henü z gölge boy u bir veya iki m isline ulaşm adanüçyüz ikindi namazının farziyet ini - diğer namazlar da buna kıyasedi lecekt ir - ortaya koyduğuna işaret eden İbnu' l -Hümâm devamlaşöyle der: " Bu nd an da anlıyoruz ki, hadd i zatm da farz, genel olara kherkese eşitt ir . Şu kadar var ki, vakit lerin oluştuğu yerlerde bu beşfarz vakitlere dağıtılır. Oluşma dığı yerlerde ise farziyet dü şm ez ." 8 1

B u i z a h ı n d a I b n u ' l -H ü m a m ' m a s ıl m a k s a t l a , m a k s a d a ,ulaştıracak vesileleri aynı kefeye koym adığını görüyoru z.

Diğer örnekler:

Ahkâmın değişme sahasının vesâi l türünden olduğunu göster ic iörneklerle, konuyu zenginleştirmek istiyoruz:

Dev le t başk anın ın ü mm et iç e r is indek i en güç lü , ku dre t l iunsurlardan seçilmesi genel maksattır. Hz. Peygamber'in (as.) " Devletbaşkanı (îmam) Kureyş'tendir."82 buyurmas ı i s e bu maksad ıgerçekleştirecek bir vesile hükü md ür.

Bu konuda hadisin asıls ızl ığı83 , geleceğin H z. Peygam ber (as.)taraf ından tebşir i 84 , ya da bunun Hz. Peygamber' in (as. ) bir dilek vetemennis i o lduğu 8 5 şeklinde bir çok yorumlar yapılmıştır. Bizce enuygun i zah şudur : Bu had i s g ene l maksad ın uygu lanmas ımahiyet inde ve ves î le türündendir . Z irâ o dönemde İs lâm ümmetiiçerisinde en güçlü asabiyet86 (unsur) Kureyş kabilesidir. Hz. Ömerzamanında kurulan divana i lk önce Kureyş'ten başlanması8 7 , ahruf- ıseb'adan Kureyş lehçesi üzerinde karar kıl ınm ası88, Hz. Ebû Bekir'in:

"Ancak bir Mek kelinin (Kureyşli) bütün Arabistan üzerinde "em r"gücünü elinde bulundurabileceğini' 8 9 söylemes i Kureyş ' in önemini^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ *

80 B u h â r î , Tefsir , 39 /3 ; Müs l im, F i t e n , 116 ; Eb û Dâ v û d , Melâhim, 14 ;Hamidu l l ah , Is lama Giriş , 308 .

81 İ bn u ' l - Hü m â m , Fethu' l -kadîr, 1/156 .82 İbn Hanb e l , 3/129,183 ; 4/ 42 1 . Be nze ri diğ er r ivayetler h k. bk z. Bu hâ rî , Menâk ıb ,

1 ; Mü sl im, İmaret, 1-3 .83 Bkz . Ha t i boğ lu , Doçentlik Tezi, 19 ; Hatib oğlu, "Halifenin K ureyşlil iği", 186 .84 Ha m i du l l a h , Raşu lu ll ah Muhamm ed, 323 .85 Teftezânı , K ela m ilmin in Bellibaşlı Meseleleri, 8 6 .85 Ha l i f e n i n ku r e yş l i l i ğ i - ş a r tı n ı n " a s a b i y e t " fi k r i i l e i z a h ı i ç i n bk z . İ bn H a l dû n ,

Mukadd ime , 194-196 ; F . Osman , Ta tavvu r , 133 ; F . Osm an , e l -F ikru ' s -S iyâs î e l -İslâmı, 374 ; Udeh , Evd âun â es-siyâsiyye, 115 ; Kardâ vî , Hasâis , 140 .

87 Bkz . Fayda , Divan , 36 vd .88 Bkz . Karaçam , Ku r 'an -ı Ke rim in Nü zulü ve Kıraati, 191 .



bel i rtmektedir . Muaviye 'nin, Hz. Al i karş ıs ında başarı l ı o lmasının

sebeblerini sayarken, "Kureyş Ali'den çok beni seviyordu. O yüzdenben başarılı oldum." 9 0 demes i , o dönem de Kureyş ' in yön et iminkade rini belirlediğini ortaya koym aktadır.91

Durum bu minval üzere devam ett iğ i sürece, dev let başkanıKureyş ' ten seç i lecekt i r . Ama Kureyş ' in mevcut konumu değ iş i r ve

ümmet içerisinde başka unsurlar insiyati f i e lde ederlerse, bu kezdevlet baş kam asıl maksad ın gereği bun lardan seçi lecek92 v e İ m a m ı nKu reyşli l iği" vesile hü km ü devrin i doldu racak tır. Sonra/bu nes h dedeği ldir. Aynı ortam tekrar teşekkül ederse, geçerl i l iğ ini kaybeden

vesîle hüküm tekrar uygulama alanına çıkacaktır.Bir başka örnek : j U y âyet i9 3 ile ilgilidir. Bu ayet borcun

teminat a l t ına a l ınması iç in rehinde "kabz" şart ını get i rmektedir .

Makâsıd -vesâi l aç ıs ından konuya bakt ığ ımızda "hakkın teminat

al tına a l ınm ası " ma ksat, "kabz" da ves î le hük mü dür. Ası l ma ksat

hükümde, zaman ya da mekânla herhangi bir değişikl iğ in olması söz

konsu değildir. Vesîle ise değişebilir.

Bil indiği üzere eski devirlerde " t e s c i l " müessesesi yoktu. Şimdi

ise "teminat" ma ksad ını en güvnil ir şeki lde gerçekleştirebi lecek tapu

ve tescil m üesses eleri vardır. Aca ba gerek rehin ve gerekse alım -satım

işlerinde "tesci l " kabz yerine geçemez mi ? Bu konuda bir tereddüt

olmayacağı kanaat indey iz .9 4 Ayetteki "kabzedilmiş" kayd ıbaşka türlü olmaz manasına deği ldir. Bir örneklemedir. Vesi le lerinteaddüdü caizdir ve bunlar içer is inde maksadı en güzel biç imdegerçekleştirebilecek olana öncelik verilecektir.

Bir diğer örneğimiz de yine tapu sicili gelişmes i ile ilgilidir ve aka rsat ışç ılar ında sat ı lacak yer i be l i r leme hu susu ndad ır . Bu k onu da

89 I bnu ' l -Cev z î , M e n â k ı b u Ö m e r , 5 1 ; H am i d u l l ah , R es u lu l l ah Muhammed , 3 15 ;Hatiboğlu, Halifenin Kureyli l iği , 159 .

90 İbn Abdirabb ih , Ikd , 5/11 5. Ayr ıca bkz . İbn Haldun, İber, 3/3-7 .91 Ku reyş ' in üs tü nlüğü hk. ayr ıca bk z . Mü s l im, İmâre 1-3 ; Câhız , Beyân , 1/392 ;

Beyhak i , Menâk ı b u ' ş - Şâ f l î , 1/17-38 ; İ bn Abd i r rabb ih , Ikd , 2 / 2 7 7 ; M . M üb a r e k ,es - Sekâfetu ' l - İs lâmiyye, 323 -324 ; Te f tezânî , Kelam i lminin Bel l ibaş l ı Meseleler i ,23 vd . ; Hat iboğ lu, age., 1 6 0 .

92 Bkz . Ude h , Evdâunâ es -Siyâs iyye , 112 vd . ; B erk i, Ş., " İ s l â m H u k u k u n u nAnahat l an I " , 174 ; F . Osm an, Tatavvur, 133 .

93 Bak ara 2/283 .94 Tesc i l in kabz ye r ine ge çm es i hk . g en i ş b i l g i v e de l i ll e r i i çn bkz . Karam an , islam

H u k u k u , 3/325 : İ bn Aşûr , M a k â s ı d , 147 ; Ta pu s i c i li hk . Ka ram an , İslamH u k u k u , 3/213 v d .



değişm ez m aksat hü kü m "satı lan şey hakkınd a yeterl i bi lgiye sahip

o lm ak" t ır . Bu tapu s ic i li bu lun m ad an önce , aka r ın bü tü nhu dutların ın belirt i lmesi i le temin edil iyordu. Şimd i ise sadece tapukayd ı zikretmek m aksada kâlî gelmektedir. 9 5

Eskiden bir inşam belir lemek (tarîf) üzere Ebû Yu su f a göre, adımve baba adım, Ebû Hanife ve Muhammed'e göre bunlara i laveten dedeadını da z ikre tmek gerekird i .9 6 Bugün ise , ad, soyadı , baba adı ,doğum ye r i v e ta r ih i ku l lan ı lmaktad ı r . Bu , İ s lâm hukukununben imsemeyeceğ i bir şey değildir, vesîle değişmiş olur.

"Ada le t in temini , haklar ın korunması " değ işmez prens ib inigerçekleşt irmek için, her zam an İs lâm'ın i lk dönem inde uygu lanankaza teşkilat ve muh âkem e usulü yeterli görülmeyebil ir. Toplu hâk imve d ereceli mahk em eler sistemine geçilebilir. 9 7

Ma kûd un a leyhin miktar ın ın be l ir lenmes i için başvurulacakyo l la r v esâ i l türü nd en o lup zam anla değ işe b i l i r . Es k id enkıyemiyâttan kabul edi len canl ı hayvanlar ın, günümüzde tart ı larakf iat lar ınm bel ir lenmesine gidi lmesi bu kabi ldendir .9 8 Ebû Y usu f unribevî mallarda kullanılan "keylî" kaydının zamanın ör füne bağl ı

o lduğunu i fade etmesi ,9 9 bu işlemin zamanla değişebileceğini, tart ıyolu i le de bir zamanlar kıyemî kabul edi len mal lar ın sat ış akdimevzuu olarak tayin edilebileceğini ortaya koyar.

Ra m azan ve bayra m lar ın tesb it ed i lmes inde "üm m î o lm akdolayısıyla kolaylık iç in gözle görmek (rü'yet) yolu kabul edilmiştir.Şimdi ise hesap yolu i le ispatta kolaylık vardır." 1 0 0 Bu it ibarlatakvim e itibar etmek, m aksada ulaştırıcı yen i bir vesîle edinm ek olur.

"Akitlerde sîga nam azda fâtiha gibi" 101 değildir. Zira sîga, maksathüküm o lan r ı zay ı or taya koyacak b ir ves i led i r ; zamanla , ör f ledeğişebileceği gibi,102 söz dışında başka şeylerle de o labilir.

Tedâvi olm ak gene l prens ibinin vesileleri Hz. Pey gam ber'in (as.)

bağlay ıcı olmak sızın tavsiye ettiği yöntem lerden ibaret değildir. 103

95 Bkz . Zerkâ , Medha l , 2/ 934 ; M e dku r , Medha l , 107 .96 Bkz . Ebû Zehra , el -Ahvâlu 'ş -şahsiyye, 138 .97 Bkz . Zerkâ , Med hal , 2/925 .98 Şa fak , Soruş tu rma , 2 0 .99 Ka yna k lan hk . bkz . Tez metni, 254 .100 Keskioğ lu , "İ .Gelenbevî", AÜ İFD ., c.XIH, s. 26 . ,101 Bu rada sö z konu su e t t eğ im i z şey , ak i t l e rdek i s î gan m me vcud i ye t i hak k ınd a değ il ,

i fade şeki l ler iyle i lgi l idir .102 Bkz . İbn Âbid în , "Ukûdu resmi'I -müftî" , 1/48 ; Ebû S ünne , Örf , 147 v d .103 Bkz . Tez metni, 242 .



Nikahtan maksat a leni l iğ i sağ lamak ve böy lece gayr- ı meşrui l işki lerden ay ırmaktadır . Bu maksadı gerçekleşt i rmek iç in ves i lehüküm şâhitlerin bulunması, İmam Malik'e göre ise, nikahın " i lân "ıdır. Bu ikisine "nikahın tescili" de ilave edilemez m i ? İbn Âşûr'a görebu üzerinde düşnülebilecek ictihâdî bir konudur.104

2 - TALÎL EDİLEBİLEN HÜKÜM LERTALÎL EDİLEMEYEN HÜKÜMLER

İ s lâm hukukunda mevcut hükümler , ta l î l ed i l ip ed i l ememeaçısından ikiye ayrılmaktadır:

1) İlleti akıl yoluyla kavranılabilen hüküm ler (Ma'kûlu'l-ma'nâ).

2) İ l let i akı l yoluy la kavrana m ayan hük üm ler ( t a a b b u d ihükümler ) . 1 0 5

Kur 'an ve hadislerdeki teşrî î nassalara baktığımızda bunların,modern kanunlarda olduğu g ibi maddeler hal inde s ı ra lanmadığ ını ,aksine büyük bir çoğunluğunda, hükmün i l let ve hikmetine de işaretedi ldiğini görüyoruz.1 0 6 Buradan hareketle, İs lâm al imlerinin büyük

çoğunluğu " Nasslarda asıl olan tali ldir."107 net ices ine varmış lar,i t ibarın isim ve şeki l lere deği l , bunların delalet ett ikleri mânâ vevasıflara olduğunu söylemişlerdir.108

Yine nasslarm ta l î l i i lkes inden hareket le "Hüküm illeti i leberefoer vardır v eya yok tur." 109 kaidesini ortaya koym uşlardır. Yan ihüküm bel i r l i b i r maslahat ın ce lbi , yada bir zararm def i iç in

1 04 B k z . Î b n Âş ûr , Makâs ıd , 147 . N ik ah ın a len i l iğ i ve tesc i l in zar ûr i l iğ i hk . bkz .Ansay , S .Şâk i r , "A i l e Huku ku" , AÜ İFD . , 1952, sa. , 2-3 , s . 22 . 1917 . Osm an lı Ai l eH u k u k K a r a r n a m e s i n d e e v l e n m e v e b o ş a n m a l a r ı n h â k i m l e r c e t e s ci li

emr o lun mu ştur . (M add e 37 , 110 ) .105 İbn Abd isselâm , Kavâid, 1 /1 8 ; Î b n Âş ûr , Makâsıd, 45 . Taa bbu d î l i ğ in ik i an lam ıv a r d ı r : 1) G e n e l d e h i k m e t i k a v r a n ı l s a b i l e , d e t a y l ı b i ç i m d e m â n â s ıkav ra n ı l am ayan hükü mle rd i r . Bu n lard a k ı yas câr i d eğ i ld ir . 2 ) B i r inc i an lam danda ha gene ld i r v e " İ ç inde A l l ah hakk ı bu lun an b i r ş e yd i r k i , mü ke l l e f onu yap t ı ğ ızam an s evap kazan ı r , t e rk e t t i ğ inde de c e za gö rür . Bu an lam da ta abbu d î l ik ,Şâr i 'den ge len mü cerred ta lep le (emir ve yasak ) gerçek leş i r . (Bkz . Şe leb î , Tal î l , 299.Ay n c a b k z . Ş â t ıb î , M u v â f a k â t , 3/1 47 ; Bût î , Davâb ı tu ' l -mas laha , 48 ) . Bizimburada kasdet t iğ imiz mânâ b ir inc is id i r .

106 Bkz. İbn Kayy ım, İ lâm , 1/196 vd . ; Şe leb î , Ta H , 14 vd . ; Îb n Âş ûr , Ma kâs ıd , 14, 89 ,105-107 .

107 Goldz iher , Zâhirîler, 11 .108 İbn Âşû r, Makâs ıd , 105-107 .

109 M etn i : U jlc j « i s « j j ju JJ-İ Bk z. Ser ah sî, Us ûl, 2/180-182 ;Gazzâ l ı , Mustas fâ , 2/345 ; Zerka, M e d h a l , 2/905 .



konulmuşsa, öneml i o lan net icenin tahakkuk edip e tmemes id ir .

Yoks a hük mü n şeklen uygulanması değildir.Örneğin, "Hantem", "Cerr", ve "Müzejjet" deni len kaplardaş ı ra tu tmaktan yasak lan ı lmas ı1 1 0 , s ırf bu kaplar ın is imler ind endolay ı değ i ld i r .1 1 1 Sıcak ülkelerde bu kaplarda tutulan ş ıra lar ınçabu cak şarap hal ine dönüşmesi yüzün den yasaklanm ışt ır . De m ekoluyor ki, yasa k i le bu i l let arasında organik bir bağ vardır. So ğu külkelerde olduğu gibi, bu kaplarda şıra tutma durumunda, çabucakbozulma ve şaraplaşma gerçekleşmiyorsa , yasak da söz konusuolmayacaktır. 112

Hükümlerde her zaman iç in bir hikmet in gözet i lmemesi ŞârîTeâ lâ 'nm hikmeti i le bağdaşm azsa da, biz insanlar her zam an için buhikm et ve illetleri keşfedem eyiz. Öyle hü küm ler vard ır ki, akıl onlarınneden ve niç inini izahtan aciz kal ır . Bu durumda tes l imiyet veistenileni yerine getirm ekten başk a bir şey yap ılama z.113 Buhârî, Ebû'z- Zinâd 'dan (131/74 8) şöyle dediğini nakleder: "Sünnetler ve hakkınçeşitli şekilleri, çoğu kez insan aklının kavram ayacağı şekilde gelir.Müslüma nların ona uymak tan başka çaresi yoktur. Mesela haytzlıkadın orucu kaza eder de ( dînde daha önemli bir yeri olan) namazıkaza etmez." 11 4

Muvatta'da Hz. Ömer 'den: "Allah, Allah ! Ha laya vâris olunduğuhalde kendisi varis olmamakta." dedidiği nakledilir. 115

Vakıa suyun temizlik aracı olarak kullanılmasını anlamak 1 16 b irölçüde mümkün iken, toprağm temizlik aracı oluşunu anlamak kabildeğildir.

Hadesle abdest i l işkisi daha da enteresandır. Cinsiyet organmaya da yabancı bir kadına dokunma durumu nda abdest bozulm ası ve ,

abdest iç in dokunmayan organların yıkanması, ön ve arkadan çıkanşeylerden dolayı abdest alma gereği, pisl iğin çıkış yeri yerine 1 1 7 , hiç

110 Buhâr î , Megâz ı , 6 9 .111 îbn Âşû r, M a k â s ı d , 107.

112 İbn Âşûr , M ak âs ı d , 32 .113 Şât ıbî , M u v â f a k â t , 2 / 3 0 8 .114 Buhâr î , S a v m , 41 (2/239 ) ; Âm ıd î , Ihkâm, 4/2 74 ; İbn Âşûr , M a k â s ı d , 44 (66) . Hz .

Â i ş e ' y e b u h ü k m ü n n e d e n i n i s o r a n b i r k a d ı n a i c j l Iujj^ " S e n H a r û r a m e ş r e p l im is in ?" d iye rek onu ters lemişt i r . (Şât ıb î , M u v â f a k â t , 2 / 3 0 8 ) .

1 1 5 M u v a t t a , Ferâız , 9 ; İbn Âşû r, M a k â s ı d , 45 (67) .1 16 T a h a r e t t e s u y u n k u l l a n ı l m a s ı n ı n t a a b b u d î o l u p o l m a d ı ğ ı h k . b k z . S ü y û t î ,

E ş b â h , 4 3 5 .1 17 Z i r a i s t in c â d a s u k u l l a n m a z a rû r e t i o l ma d ı ğ ı g i b i, a z b i r m i k t a rd a k i n e c a s e t d e

tahâre t e m ân i değ i l d i r .



pis l i ğ in değmediğ i organlar ın y ıkanmas ı g ib i husus lar ı ak ı l la

kavramak mümkün değ i ld ir .118 Hz. Ali ve Osman' dan rivayet edildiğigibi, "bu iş akû işi olsaydı, mestin sırtı yerine altına meshetmek dahamakul olurdu." 11 9

Namazların rekat adetleri; oruç günlerinin, Kâbe etrafındaki şavtve Safâ - Merve arasındaki sa 'y lerin adetleri g ibi ibadet konularını ,zina , kazf gibi belli bir sayı ile belirlenm iş had c ezalarım , kefifâretlerdebe l i r l enen on fak i r i doyurmak ya da üç gün oruç tutmak g ib ihükümleri akı l la i zah etmek, 1 2 0 "Niye şu sayı değil de bu sayı ? ", "Niye şöyle değil de böyle ? " gibi sorulara tatm in edici cevap lar ve rm ek

mümkün değildir.Bu gibi hükümlerin sahasını genellikle, ibadetlerle ; hadler,

keffâretler, mirasdaki nisbetler gibi belli bir miktarla belirlenm işhük üm ler (mukadderât ) teşki l etm ektedir .1 2 1 Helal ve haramkonularım da bu kısımda mütalaa etmek gerekir.

Taabbudî konularda kıyas carî olmaz. Bu yüzden taabbudîkonular la i l g i l i hükümler in k ıyas yo lu i l e başka mese le l e regeçiştir i lmesi söz konusu deği ldir.1 2 2 Mükel le f ler bunlar ı eksiks iz ,

noksansız ve isteni ldiği g ibi yerine getirmekle yükümlüdürler.1 2 3

Bugibi konularda herhangi bir yoruma g i tmek ve hükmü esnetmek demümkün değildir.

Misa l verm ek gerekirse, kurb and a asıl olan "kan akıtm ak" tır.1 24

Tasadduk değ i ld ir . Z ira kurbanım boğaz layan kimse hiç tasadduktabulunmasa b i l e , sorumluluğunu yer ine ge t i rmiş o lmaktadı r . Buitibarla, kurban kesmek taabbudî bir hükümdür. Dolayısıy la kurbanyerine, kıymetini tasadduk etmekle 125 ve ya kurbanlık a lman hayvan ıbir fakire isti fadesi iç in canl ı bağışlamakla hüküm yerine getiri lmiş

olmayacaktır.126

118 İbn Abdisse lâm, Kavâ id , 2/84 .119 îbn Abdişşek ûr , Müsel lemu's -sübût, 2/315 .120 Hallâf, Masadır , 26 . Ben zer d iğer örnek ler iç in bkz . Âmid î , İ h k â m , 4/274 .1 2 1 B k z . İ b n Ab d i s s e l âm , K a v â i d , 2 / 7 5 ; Ş â t ı b î , İ t i s â m , 2 / 1 3 2 ; Ş â t ı b î ,

Muvâfakât ,2/300 ; İbn Kayy ım , İğâsetu' l - lehfân, 1/488 ; Süyûtî , E ş b â h , 4 2 1 -4 2 2 ;Hallâf , Masâdır , 26 ; Ebû Z ehra, Eb û Han î f e , 333 ; Devâl ib î , Medhal , 386 ; Şe leb î ,Talîl, 296, 322 ; İbn Âşûr, Makâs ıd , 109 ; Dü reyn î, el -Menâhicu ' l -usûl iyye, 20 ; M.e l -Muntas ır , " Masâ dıru ' l - f ıkh ve târ îhu tedvînihî " , Hadâratu' l- ls lâm, 1384, sa. 5/1,s . 42 ; Ebû Süleym an, ed-Darû ra ve ' l -hâce, 3 0 .

122 Şelebî, Tal î l , 29 9 .123 Buhâr î , S a v m , 41 (2/239) ; Şâtıbî , Muv â fakâ t ,2/308 .

124 Bilmen, Büyü k İs lam İ lmihâl i , 414 .125 Şeltût, Fetâvâ, 172-174 .



İbadetler ve miktarlarla i lgili hükü mler (muk adderât) dışındakalan m uam elât bahsinde ise, asıl olan hüküm lerin talîl edilmesi

keyfiyetidir. 127 Dolayısıyla, genelde mu am elâtla ilgili hük üm lerde illete

itibar edilecek, illetle birlikte hükü m de ya var veya yo k olacaktır.

Ahkâmın değ i şmes i aç ı s ından n e t i c e olarak diyebil ir iz ki ,taabbud î konular değişmeye kapalıdır.12 8 Genelde muamelât kısmndasöz konusu olan ve talî l edilebilen hükümlere gelince, değişmesahas ını işte bunla r teşkîl etmektedir. Tabiî bu muam elât konusundaher hüküm değişir manasına asla deği ldir . Hükümlerin i l let ler i ye ,kend i ler inden gözet i len m aksat lar vardır . Hük üm ler in tatbik inde

bunlar asla gözardı edilemez. İllet varsa hüküm de vardır. İllet ortadankalk m ış ise, ona bağlı olarak hüküm de kalkacaktır.

3 -V A H Y E MÜSTENİD HÜKÜMLER / İÇTİHADI HÜKÜMLER(ŞERİAT /FIKIH AYIR IMI) •

İs lâm hukukunda değişme sahasmı bel i r lemede esas alman birbaşka taksim de, ahkâmın vahye müstenid olanlar, ict ihâdî olanlarşeklinde ikiye ayrılmasıdır. ' ' '

Bu taksimin başka bir i fadesi de, şeriat-f ıkıh ayır ımıdır. Şimdibunların mahiyyetleri üzerinde kısaca duralım :

" Şerîa t " kel imesi kökün dendir . 12 9 Bu kökten türet i len

kelimeler, Kur'â'da şu anlamlarda kullanılmıştır :1) Câsiye 45/1 8 de geç en "şerîat" kelimes ine yol, cadd e, açık ve

doğru yol m an as ı1 3 0 verilmiştir.

126 Bi lmen, Büy ük İs lam İ lmihâl i , 414 .127 Şâtıbî , M u v â f a k â t ,2 / 3 0 0 , 3 9 6 ; 3 / 4 6 . M â l î v e e i n â î m u â m e l â t k o n u s u n d a

t a a b b u d î h ü k ü m b u l u n m a d ı ğ ı g ö r ü ş ü n d e o l a n M u h a m m e d T â h i r b . Â ş û r ,t aab b ud î s ı n ır ı n ın m ü m k ün m e r t e b e d a r t u t u l m as ı n ı n g e r e ğ i n e i ş â r e t e d e r v e" B az ı i m am l a r ı n b i r ç o k h ü k m ü t aab b u d î h ü k üm l e r ş e k l i n d e t e l ak k î e t m e l e r iyüzü nde n , m üs lü m an lann hay l i s ık ın t ı la r l a karş ı kar ş ı ya ka ld ık la r ın ı " s öy l e r . ( İbnÂşûr , Makâs ıd , 4 7 , 4 8 ) .

128 Medkur , Medhal , 102 .129 Kur 'an 'da dör t yerd e geçer . (e l -Mu'cemu' l -müfehres , 378) .

130 Ay e t in m etn i i ıu^ i Ju. JU U » ^Bkz. Râg ıb , Müf redâ t , 258 ' ; Beydav ı , Mecmau't-tefâsir, 5/4 64 ; Hâz in , ayn ı y e r ;

Nese f î , Medâr ik , ayn ı y e r . Ay r ı c a ke l im e mân âs ı i ç in bkz . İ bn Ma nzû r , L i s â n U ' l -a rab , 8/174 ; Zeb id î , Tâcu ' I - a rûs , 5 / 3 9 4 ; T e h ân e v î , Keşşâ fu ı s t ı l âhât ı ' l - funûn,1/759 .



2) Şûrâ 42/13 de geçen 131 :

ÇA j Ü s "d in husu sund a şeriat koym ak" tan dinindeğ i şm ey en , ne she uğ ram ay an t em e l v e i t i kâd î i l k e l e r i

kasdedilmiştir.132

Şûrâ 42/21 de geçen \ye.ji, kelimesi de ayn ı an lamdad ır.

3 ) Mâide 5/48 de geçen 1 3 3 i * ^ ke l imes i i se "şer ia t "anlamındadır. Veya îb n Abb as'a göre, biraz daha da r anlamda ve "sırfKur 'ân ' ın get i rd iğ i hükümler" dir , h eme n akabinde z ik red i len"mınhâc" kelimesi ise "sünnetin getirdiği hüküm ler" dir.134 Geneldeâl imlerin i tt i fakla bu ayette geçen "şir'at" ki lemesinden anladklar ımânâ "her Peygamberin getirmiş olduğu amelî ve feri hüküm lerin herbirinin zamanına ve mekanına göre değişik olmasıdır."135

Son iki m ân âda "şer iat" ke l imes inin ter im m an ası ortayaçıkma ktadır. Bu nok tada n hareketle Teh âne vî şeriatı ş uşekilde tarifeder: Şerîat - şer' de ayıl ı anlamda -herhangi bir peygamberin Allahtarafından İnsanlara getirdiği hükümlerdir . Bunlar ister amelî ,konularla i lg i l i olsun -ki bunlara amelî ferî denir ve f ıkıh i lmininkonusunu teşkil eder- isterse itikatla ilgili olsun -ki bunlara da aslî ve

itikâdî denir ve kelam ilminin konusunu teşkil eder-, her iki kısım da'şeriat' m kapsamına girer." 136

Nizamu ddin Ab dulh am id ise, terim man asında "şerîat" ı "Kitapve sünnette gelen ahkâmın tamamı " şeklinde tanımlar ve kapsamınaakaid ve ah lâkla i lgil i hük üm lerin de dahil olduğunu söyler.137

Bu tür ahkâma "şerîat" denmesi de, bunların doğru, düz caddeg ib i sapm adan n i zamlar ında inh ira f bu lun ma dan gaye l e r ineu laş t ı racak sure t t e doğ ru ve sağ lam teme l l e r in in bu lunmas ısebebiyledir.138

131 Ay e t in me tn i : . . . \> j j< ı t*^ jJJ! y f j i132 Atay , İ s l a m H u k u k F e l s e f e s i , 5 0 . A y n c a b k z . R â g ı b , Mü f r e d a t , 2 5 8 ; N e s e f î ,

Medârik, (Mecm u' t - te fâs i r ) , 5/4 01 .

133 Ay e t in me tn i : J < U * »134 Râgıb,_ Müfredat , 258 .135 Atay , İs lam Hukuk Felsefesi , 5 0 .136 Tehânev î , Keşşâ fu ı s t ı l âhât ı ' l - funûn , 1/759 ; Kard âv î , H a s â i s , 22 0 ; A ta y , İslam

Huk uk Fe l se fes i, 5 0 .1 37 N . A b d u l h a m i d , Me fhûm u ' l - f ikh ı 'l is l âmî , 1 7 . B u m â n â d a ş e r î a t " f ı k ı h "

ke l im es in in i lk as ı r da kul lan ı lan mâ nâ s ı i le özde ş t i r . ( Ay nı yer ) .

138 Atay , İ sl am H uku k Fe l se fes i , 51 (Sây is , M. A l i , Târ ihu ' t - teşr î e l - İs lâmî , 4 'den ) ; N .A b d u l h a m i d , Mefhû mu ' l -ûkh ı 1 - i s l âmî , 1 8 .



"Teşri" yan i şeriat koyma, sadece Hz. Peygamb erin (as.) hayatında

olmu ştur ve gerek sahaben in ve gerek se daha sonra ge lenmü ctehidlerin ortaya ko ydukları hük üm ler asla teşri kapsam ında

m ütalaa edilmem iş, tefrî ve tatbik kabilinden sayılmıştır.139

Fikhırt anlam ve ka psa m ı:

Türemişleri i le birl ikte Kur'ân'da yirmi yerde 1 4 0 geçen "f ıkıh"kelimesi ise: 1) Bilmek, i l im 1 4 1 , 2 ) Anlamak,1 4 2 3) Kavramak, idraketme k, zeka ve f ı tnat la anlamak , ak le tm ek 1 4 3 m â n â l a r ı n d a

kullanılmıştır.144

Ist ı lâhî anlamında ise f ıkıhın birçok tari f leri yapı lmıştır.1 4 5 Bizbunlardan bir tanesi i le yetiniyoruz:

Fık ıh : "Şerî, ferî ahk âm ın tüm üne nazar ve istidlal yo lu ileedilinen ilimdir."14 8

Bu tarifle birl ikte diğer tarifleri de, kronolojik sıraya göre ve ren vetahlilde bulu nan Hüseyin Ata y şu neticeye vann ıştır:

1) "Fıkıh, istidlal ve istinbat, ictihad ile elde edilen hü küm lerinbi l inmesidir. Usu l- ı f ıkıh otoriteleri, dinde, dinden olduğu zo run luolarak bi l inen -ki bu Kur'ân ve Sünnetle bi l inir- şeriatı , f ıkıhtanayırmışlardır. Zirâ fıkıh ancak istidlal i le bil inen hü kü mlere denir. B uda f ıkhın insanın beşerî gücü ve nakl i kabi l iyeti i le ortaya koymuşolduğu hü küm ler demektir. Onu n için insanlar f ıkıh me selelerindeihtilaf ederler. Çü nkü herkesin aklî kabiliyeti ve anlayışı baş ka dır.Böylece zamanın şartlarına ve ihtiyaçlarına göre, insanların akl ikabi l iyetlerine ve anlayışları değişeceğinden, f ıkhın da değişeceğigörüş ü ortaya çıkmaktadır. Büyük usulcüler bu gerçeği i fade etmeği

kastetl ikleri için fıkhı tariflerinde; "ictihad yolu ile elde edilen"147

,"dinden olduğu zorunlu olarak bilinmeyen, bizzat istidlalla elde

139 Zerkâ, Medhal , 1/142 ; Atay, İs lam Hukuk Felsefesi , 51 .140 Bkz. el-Mu'cemu'l -müfehres, 525 .141 Hüd 11/91 .142 Keh f18/ 93 .143 N lsâ 4/ 78 .144 Atay , İ s l am Hukuk F e l se fes i , 5 1 -5 2 . Ay n c a b k z . N . Ab d u l h a m i d , Mefhûmu' ! -

ûkhı'l-İslâmî, 11.145 Âmid î , İhkâm. 1/8 .146 B u tar i f l e r ve tahl i l l e r i ha kk ın da bk z . Atay , İs lam Huk uk Felsefes i , 54 vd . ; N.

. Ab d u l h am i d , Mefhûmu '1-fikhı'1-İslâmî, 12 vd .1 47 İ m âm u ' l -H a r e m e y n (4 7 8 / 1 0 8 5 ) , el-Varakât ( t r şâdu ' l - fuhü l ken an nd a ) , 13, 14 ;

Atay , i s lam Hu kuk Felsefes i , 54 .



e d i l e n ' 1 4 8 , "istidlal ve fikir yolu ile elde edilen" 1 4 9 i f ade ler im

kullanmışlar ve böylece şeriat ın fıkıhtan ayrılmasını münasip görerek,onun (şeriat ın) dinin kaynağı olarak kalmasını gerekli görmüşlerdir.Öyleyse bu durum karşısında şöyle söylemeyi uygun görenler vardır:

Fıkıh tenkit edilir, çünkü müctehidlerin ictihadlarıdır. Şeriat yaniKur'ân ve Sünnet tenkit edilemez, fakat yorumlanır yani tevil edilir.Yorum lanm ası tenkit değildir. Ancak sünnetin naklediliş ve rivayettarzı da tenkit edilebilir, zira ona insan faktörü karışmaktad ır."15 0

Ulaşı lan neticeye katı lmakla bir l ikte, şerîat ve f ıkhın bu şekilde

ayr ı lmasını isabet l i görmüyoruz. Bir kere usulcüler in f ıkhı tar i federke n "nazar ve ist id lal le e lde edi len" şekl indeki kayı t lar ınd anKi tap ve Sünnet le b i l inen hükümler in f ıkh ın kapsamı d ış ındakalaca ğı n et icesi ç ıkma z. Zira bu tar i f ler in sahipler i bu "kayı t tan

m ak sat la r ın ın "A l lah ' ın , Ceb ra i l 'in ve vah yed i len kon uda Hz .Peygamber ' in (as. ) ahkâma dair i l imler inin f ık ıh kapsamı d ış ında

bırakılması olduğunu söylemişlerdir.151 Zira bunlarda istidlal yoktur.Alla h' ın bi lgisi zoru nlu , Cibri l ve Hz. Pey gam ber ' in (as. ) i lmi iseAlla h' ın bi ldirmes i i ledir . Oysa ki Ku r 'an'da ve hadislerde m evc ut

nasslardan elde edilen hükümler, mesela: .

c^JI g> j-U I ^ jJLfj ayet inden1 5 2 haccm vücubunu ç ıkarmak

gibi, basit de olsa istidlâle dayanmaktadır. O yüzdendir ki, istidlalsizbütün ahkâmı ezbere b i len mukal l id ler " fakîh" ter iminin kapsamı

dışmda kalmışlardır. 153

Şu halde f ıkıh ve şeriat terimlerinin birbiri i le i l işkisini aşağıdakişekildeki gibi belirlemek gerekir, her ikisininde hem m üşterek, hem de

farklı bulun duğu k ısımlar vardır. Şerîat i t ikâdî ve ahlâkî hükü m leri

de kapsaması açısından fıkıhtan ayrılır. Fıkıh ise nasslardan çıkarılanhükümler yanında re 'ye ve içt ihada dayal ı hükümler i de içermesibakımından şer îat ten farkl ıd ır . Genelde şer iat la f ıkhın aynî leşt iğ iahkâm sahası değişmeye kapalı , f ıkhın diğer re 'y ve içt ihada dayalı

ahk âm kısmı ise değişmeye açık olmak tadır. 154

148 Fah redd în Râz ı (606/ 120 9) ; Atay, İslam Huk uk Felsefesi, 5 4 .149 Sey f edd in Amid î , İhkâm, 1/8.150 Atay , age . , 56 . Ay nc a bkz . N . Abd ulham id, Mefhûmu'1-fıkfaı'l-İslâmî, 19 .151 Âmid î , Ihkâm, l/ 8 ; Z e y d â n , Vecîz, 7.152 Al - i tmrâ n 3/9 7 .

153 Bkz. Zeyd ân, Veciz , 7 .154 B kz . N . A bdu l h a m i d , Mefhûmu'l-fıkhı ' l -İslâım, 18 - 19 ; A t a y , İ s l a m H u k u k

Felsefesi, 56 ; Karaman, Modern Prob lemler Karş ıs ında İ s lam Huku ku , 98 . İ s l am



Şeriatla fık hın ay nîleştiği kısım.(Nasslara dayalı f ıkıh)

Ancak şerîat ve fıkıhm aynîleştiği sahadaki ahkamın tamam ıda aynı kategoride değildir: Bunlan:

1) Sü bût ve delâleti katî olanlar.

2) Sübûtu katî delâleti zannî olanlar.

3) Delâleti katî faka t sübû tu zann î olanlar.

4) Hem sübûtu hem de delâleti zannî olanlar, diye ayırm ak

mümkündür.

Bunlardan katî olanlanlar her türlü yo rum a kap alıdır.155

Vergi ile iktifa ederek zekatı düşürmek, döviz azalmasını önlemek için

haccı engel lemek, üret imi art ırmak iç in orucu düşürmek, tur izmi

H u k u k u n d a k i a h k â m ı n b u ş e k i l d e k i t a k s i m i n i n a m e l î f a y d a l a n h k . b k z . A t a y ,

age . , 59-60 . Şe r î a t v e f ı k ıh kav ram lann ın ge l i ş im i hk . ayn ca bk z . Faz lur R ahm an ,k l â m , 125 v d .155 Ta b i î m a ks a t v e il le t a ç ı s ı n da n ya p ı l a c a k ya k l a ş ı m l a r bu g e n e l l e m e d e n m ü s t e s n a

tu tu l acakt ı r .



teşvik iç in fuhuş, içki ve kumarı mübah kı lmak, ekonomiye destek

olsun d iye ribâyı meşru laştırmak .. .vb. asla mümkün değildir.156

Zan nî olan kısımlar ise ictihad ve yorum a açıktır.157

4 - GENEL TEŞRİ GETİREN HÜKÜMLERÖZEL TEŞRÎ GETİREN HÜKÜMLER

İ s lâm huk uku nda ahkâm ın değ işme sahas ın ı be l i r lem ede

başvurulabi lecek bir başka taksim de, ahkâmın genel teşr î

getiren hükümler, özel teşrî getiren hükümler şekl inde, birtaksim ve değerlendirilmeye tabi tutulmasıdır.

Teşrîde, her konu ya aynı değerde önem veri lmem iş15 8 , genel

ve farklı l ık arzetmeyen konularla i lgi l i küllî ya da genel teşrî

ge t i ren ahkâm kon ulurke n, daha çok bun lar ın ta tb ik i

ma hiyetinde olan özel konu larla i lg i li olma k üzere de cüz î ya da

öze l çözüm get i ren "kadâyâ a 'yân" tab i r ed i l en 1 5 9 h ü k ü m l e r

getiri lmiştir. "Özel teşrî getiren hük üm lerin, gene l teşrî getirenhü kü m ler (kül l iyât ) karş ıs ında i t ibara a l ınması söz ko nu su

değildir."160

Genel teşrî getiren hükü mler, hiçbir zam an d eğişikl iklere m aru z

kalm az. Ö zel teşrî getiren h ükü mler ise çoğu k ez ilgil i olduğu olaya ait

olur161 ve d eğişebilir. İşte bu yüzden , her iki türden ahk âm m birbirine

karıştırı lmaması zarureti vardır. M . Tâhir b. Âşûr, Hz. Peygamber' in,

(as.) özel cüziyâtm genel kül l iyât olarak kabul edi lmesinden endişe

ede r ek "Kur'ân dışında benden duyduğunuzu yazmayın. " 16 2

buyurduğunu söy ler .1 6 3 Hz. Peygamber'in (as.) vefatından sonra uzun

bir süre, sahabe ve büy ük tabiîn nesli, büyük bir çoğunluğu özel teşrîîhü kü m le r g e t i r en had i s l e r in t edv in in i b i r za ru re t o l a r ak^ -

156 Kardâv î , Şerîatu' l - İs lâm, 23, 137 ; Kar dâv î , H a s â i s , 2 4 1 v d . ; N . A b d u l h am i d ,Mefhûmu'l - f ikhı ' l - İs lâmî , 21 . Ayr ıca bkz . Zerk â, Medhal , 1/122 ; Şe l tût , F e t â v â ,44 ; F . Osm an, Tatavvur, 166 .

157 Nakl î şe r îat/ iç t imaî şer îat şek l indek i benze r i b i r taks im ve i zah iç in bkz . G öka lp ,"Fıkıh ve İctimâiyât", Makale le r V I I I , s . 16-20 .

158 Bkz. İbn Âşûr , Makâsıd, 91 (104) .159 Şât ıb î , Muvâfakât , 3/260 . Ö rnek i ç in bkz . İ bnTe ym iye , Hisbe, 68 ; M i ras , Tecrid,

3/93 .160 Şâtıbî , M u v â f a k â t , 3/261 .161 Kardâv î , Şerîatu 'l-Islâm, 152 .162 Müslim, Z ü h d , 72 ; Dârimî, Mukaddime, 42 ; İbn Han be l , 3/1 2 .163 Î bnÂşûr , Makâs ıd , 90 (102) .



görmemişlerdir . Bundan, şayet bu tür hükümler tedvin edi lmemiş

olsaydı, çerçeve boşluğuna meydan verebilecek bir zayi olmayacaktı,anlam ı çıkabilir.

İbn Kayyım da, et-Turuk el-Hukmiyye adlı eserinde, hükümlerinzaman ve mekana göre değişmeyen küllî teşrî ve zamanın değişmesi ilefarklı l ık gösteren cüzî siyaset şeklinde ayırımına temas eder. Bunagöre , gene l teşr î ge t i ren hükümler , k ıyamete dek bütün ümmet ibağlayan ve değişmeyen hükümlerdir. Cüzî siyasetle i lgi l i ahkâm isem aslahata tabidir, zam an ve mek ana göre maslahatı g ereçekleştirecek,şekilde değişiklik gösterebilir.164

Ancak bu ikincisinin çok hassas bir konu olduğuna işaret edenİbn Ka yyım , bu h ususta ifrat ve tefrite düşüldüğü nü v e her ikisinin desakıncalı olduğ unu belirtir. 165

Kur ' ân v e had i s t e g e l en he r hükmü zaman v e mekankayı t lar ından, or tamı i t ibara a lmadan, öze l çözümler le i lg i l io labi leceğine dikkat etmeden, eşdeğerde tutmak ç ıkmazlara nedenolabi leceğ i1 6 6 gibi, İs lâm hukukunun ihtiyaçlar karşısında yetersizkalmasını da gerektirebilir.

Genel teşr î get iren hükümler, öze l çözüm get iren hükümler intesbit inde bir kriter olarak da kullanılabil ir . Nitekim dinin genelprensibleri ve küll î kaideleri ile ters düşen âh âd hab erlerin g etireceğihükümlerden " ebedîlik" kasdedilmediği neticesine varılabilir.167

Sonra genel teşrî getiren hükümlerin; mil let lere, örf - âdet vege leneklere , zaman ve mekana göre fark l ı l ık arzedecek unsur lartaş ımaması gerekir . Bu i t ibar la kı l ık-kıyafet le (avret yer ler ininörtülmesi anlamında deği l ) i lg i l i hükümler, Arap mil l î ahlâkınıkoru m aya yön elik emirler, genel teşrî getiren hük üm lerden sayılam az.

Mese lâ , Arap âdet le r in in göze t i ld iğ i , kadınlar ın d ışar ı ç ıkarkenüzerlerine " cilbâb " almaları 16 8 hükmünü get iren ayet , c i lbâbgiym e âdeti bulu nm ayan diğer kavimleri i lgi lendirm ez.169 Ancak ,he m en belirtel im ki, bu du rum " ci lbâb " dan o dönem deki Ara pların

164 İbn Kayy ım, Turuk , 18 . Ayr ıca bkz. İbn K ayyım , İgâsetu 'Mehfan, 1/488 ; Şe lebî ,TaEl, 318 .

165 İbn Kayyım, Turuk, 13 , 14 ; Şeleb î, Talî l, 318-319 ; Kardâvî, Şerîatu'l- İslâm, 25 .166 Bkz. Taplam acıoğ lu, Din Sosyolojisi , 202 .167 Bkz . Îbn Âşû r , Makâsıd, 90 (10 2 ) .A yn c a bkz. D ön me z . Kaynak Kavramı, 151 .168 Ah zâb 33/ 59 . .169 İbn Âşû r, Makâsıd , 91 (104) . Fah redd in Atar , tenkid yaz ıs ınd a İbn Âş ûr 'u n bu

görü şün de isâbetsiz o lduğu nu söyler. " İs lam Hukuk Felsefesi " , Alt ıno luk 1988 ,sa. 33, s. 42-43 .



giydikleri bell i bir elbise şekli kasdedildiğinde söz konusu olur. Ama

cilbâbdan, çarşaf, ferace, ehrâm, pardösü, atkı vb. gibi, dışarı çıkarkenkadın ların üzerlerine aldıkları " üst elbise " 170 kasdedil iyorsa -ki budah a uygund ur- bu takdirde, ayet genel teşrî î bir hü kü m getirecektirve h er bölgede k adınlar, dışarı çıkarlarken ken di yörelerinde âdet o lanüst elbisesini üzerlerine alacaklardır.

Hadisten de vereceğimiz b i r örnekle konuyu bi t i r iyoruz. Hz.Peygamber (as. ) şarap içene bel l i alet ve sayıda olmaksızın, dövmecezası uygulamıştır. Bu genel teşrî î bir uygulama olmadığı içindir ki,ver i len cezada değiş ik l ik lere g id i lmiş, Hz. Ebû Bekir k ı rk k ı rbaç

vurdururken Hz. Ömer sayıyı seksene çıkarmıştır. 171

Konunun şema hal inde izah ve özeti :

Çznd teşrigetiren nassCar

A0Qır'dn Sünnet

Özti teşri getirtil nassCar

Sünnet

( 'Kur ân teşriigene-Cde6u fca6itdendir)

(Çenel teşrî geti-ren sünnet azdır)

(Bu tür 9(ur'ân (Sünnet teşrii geneCnassCart çoti azdtr) de 6u fcgiiCde

'Değişmeye kgpaCı Değişme ve yoruma açık.

5 - DIYANÎ HÜKÜM LER / KAZÂÎ HÜKÜ MLER172

Ziya Gökalp taraf ından "Diyânet ve Kazâ" adl ı b i r makalede,

hükümler diyânî ve kazâî olmak üzere ikiye ayrı lmış 1 73 ve diyâneten

170 Bkz . Elmal ı , Hak Dini Kur 'an Di l i , 6/3927 . C i l b âbm mâ nâs ı hk . bkz . İ bnu ' l-Manzûr, Lisânu'l-arab, 1/272 ; Zebîdî , Tâcu 'l-arûs, 1/186 .

171 Î b n Â ş û r , M akâ sıd , 92 (105) ; Tez me tni , 191 .172 Asl ın da ta tb ikat aç ıs ınd an o lan böyle b i r ay ı r ım ı "Usû l - ı f ık ıh aç ıs ın dan ah kâ m

v e de ğ i ş m e s a h a s ı " b ö l ü m ü n d e i ş l e m e m i z ko n u yu t a m a m l a y ı c ı n i t e l i k t eo luşundand ı r .

173 Böyles i b i r ay ın m şüp hes i z yen i değ i ld i r . Bkz . Ebû S ünne, Nazariyyetu'l-hakk, 182.

Bir örnek i ç in bkz . Merğ înânî , Hidâye , 1/196 . Ebû Han i fe 'n in mü lkiyet h akk ın ın



caiz olmay an birço k işlerin, kaz aen câri olduğu na işaret etmiştir. "Bir

iş in diyânî c ihet i m uk add es olduğu iç in, oraya idare- i maslah at ,i t i la fkar l ık, hi lec i l ik ... g ibi düny evî tedbir ler girem ez. Bir iş inkazâ î ciheti ise iktisâdı, sıhhî, fenn î birçok dü nyev î icâbâta tâbi olm akmecburiyetindedir." diyen Gökalp, böylece ahkâmın değişme sahasınıbelirlemede başka bir yaklaşımda bulunmaktadır.174

B - FURÛ-I FIKIH AÇISINDAN AHK ÂM VE DEĞİŞME SAHASI

Buraya kadar olan bahiste usûl- ı f ıkıh açısından ahkâmı çeşit l itaksimlere tabi tutmuş ve bunlardan yarar lanarak, genelde değişmesahasını belir lemeye çalışmıştık. Şimdi ise, bir başka açıdan i lgi l ioldukları alanlara göre, ahkâmı bölümlere ayırıp, değişme ile ilgileriniortaya koymaya çalışacağız. Buna göre ahkâmı:

1-İba detler le i lgil i olan h üküm ler.

2- M ukad derat {belirlenmiş miktarlarla) ilgili hü küm ler.3- H elal ve haram larla ilgili hük üm ler.

4- M uam elâtla ilgili hükü m ler, diye kısımlara ayıracağız.

I - İBA DE TLE RLE İLGİLİ OLAN HÜKÜMLER

Hz. Peygamber ' in (as . ) ve fat ı i le vahiy son bulmuş, dîn de

kemâline ermiş o luyordu. Daha önce de bel ir t t iğ imiz gibi , dinin

kem âlind en m aksa t, genel, prensibler, küll î kaideler yönlen dirm e v e

nazariye i t ibar ı i le 1 7 5 veya başka bir görüşe göre de ibadet ler intamamlanması aç ıs ından idi .176 Hz. Peygamber (as. ) vefaat ett iğinde,

d in ve dünya i le i lg i l i iht iyaç duyulacak her şey i aç ık lamış

b u l u n u y o r d u . B u k o n u d a e h li s ü n n e t a r a s ı n d a i h t i l a f

bulunmamaktadır. Bu it ibarla, dinin (özell ikle de ibadetlerin) ne bir

ziyadeye, ne de bir noksanlığa tahamm ülü yoktu r.177

ku l l an ı lma s ı hk . gö rü şü gib i bkz . Tez metn i , 1 8 0 . A y r ı ca b k z . F a z l u r R a hm an ,İs lam, 35.

174 Gökalp , Makaleler V m , s. 46-49 .

175 Bkz .Tez me tni , 25 .

176 Kurtub uı , 6/ 62 .

177 Şâtıbî, İt isâm, 1/49 .



İnsan f ı tratında bir değişikl ik olmadığına göre, insanla Al lahara s ınd ak i i l işk i l e r i düzen l eyen , i t ika t v e i bade t l e r l e i l g il ih ü k ü m l e r i n 1 7 8 değişmesine zaten gerek de yuktur. Bunlar ın herzam an ve mek anda muh afaza edi lmesi zaruret i vardır . İnsanlar ınnef is ler ini ar ındırmalar ı , ruhî tekâm ül ler i iç in bun lar gerekl idir .Sonra ibadetler - kısmen hikmetleri kavranabilse bi le 1 7 9 - taabbudîahkâm konusunu teşki l eder. Bu i t ibarla Şâri taraf ından nası likamesi istenmişse, o şekilde yerli yerinde ve istenildiği gibi ifa edilmekzarûreti vardır. İbadet konularında ihdas edilecek her yenilik bidadtirve m erduttur. 180

"Beşerin d in başlangıcı -vahşet değil- ibtidâî kemal" d en bu tarafageç irdiğ i nihâî kemâle doğru tekâmül sürec inde bi le , i t ikat veibadetlerin özü ile i lgi l i konularda bir değişiklik söz konusu olmadığı,değişikliklerin ancak ibadetlerin haricî şekil lerinde 181 gözlendiği18 2 denazarı i t ibara al ınırsa, beşerin yeterl i tekâmüle ulaşmasmdan sonraindirilen İslâm dininin, bu konu larla ilg il i ahkâm ında her han gi birdeğ iş ikl iğ in o lamayacağı ve buna gerek de o lmadığ ı daha kolayanlaşılacaktır.

Pek i , uyg u lam ada ge r i y e doğ ru ba kt ı ğ ım ı zda , i bad e t l e rkonusunda farklı l ıklar, değişmeler olmamış mıdır ? Elbette farklı l ıklarolmuştur. Ancak bunlar, Hz. Osman' ın "cahil bedeviler, namaz ikirekat olarak farz kılınmış zannederler" endişesi i le, halifel iği sırasındayo lc u lu k esnas ınd a, nam az ı se fe r i ahk âm a r iaye t l e k ısa l tarakkı ld ı rmamas ı 1 8 3 gibi hakl ı ma zerete sahip belki de tek örnek hariç,bütün örnekler ibadetlerin ifası sırasında yeni düzen lemelere gidilmesi(organizasyon) şeklindedir ya da vesâil türünde n olan kon ularla

ilgilidir. Şimdi bu örnekleri arzettikten sonra genel bir değerlendirmeyegitmek istiyoruz.

178 Bkz. Hallâf , Usûl , 200 .179 Hik m et-i teşr i i le i lg il i De hlev î , Huccetu l l âhu ' l - bâ l i ğa ; Abbâd ı , Hikemu'ş-şerîa ve

esrâruhâ .g ibi eser lere bkz.180 Bkz. Ac lûnî , Keşfu ' l -hafâ , 1/310 ; Şâ tıbî, İtisâm, 2/135 vd .181 Akseki, İs lam Dini, 19, 20 .182 Nam az , o ruç g ib i i bâde t l e r in dah a öncck i üm me t l e r iç in de söz kon usu o ldu ğu nu

bi l iyoruz . Bkz. Baka ra 2/ 183 ; İbrâh îm 14/40 ; M ery em 19/31, 55 ; Tâ hâ 20 /14 ;

E n b i y â 21 /73 ; Lukm ân 3 1/ 17 ; I lûd 11 /87 vb .183 Şâtıbî, İt isâm, 2/32 , 106 ; Şâ tıbî , Muvâfakât , 3/324 ; Bâcî, Müntekâ , 1/261.



\

Na m az ve nam azla ilgili konulard a:

Terav ih namaz ın ın cemaat le k ı lınmaya b aş la nm as ı :

T e r a v i h namazının as l ı Hz. Peygamber ' in (as . ) uygulaması i le

meşrû bu lunuyordu . Ancak farz o lur korkusundan Hz. Peygamber

(as . ) devam etmemişt i .1 8 4 Bu endişe vefatı i le ortadan kalkmıştı . Bir

gün akşam mesc ide g i ren Hz . Ömer , namaz k ı lan lar ın dağ ın ık l ı ğ ım

gö rmü ş v e "Şunları bir okuyucu a rkasında loplasam daha uygunolur." demiş ve Übey b . Ka 'b ' ı teraf ih imamlığ ı i le görev lendirmişt i r .

Da ha sonra b i r gece , insan lar ın imam arka s ında top lu b i r ha lde '

n a m a z k ı l d ı k l a r ı m g ö r ü n c e d e "Bu ne güzel âdet oldu." 18 5

demiştir.186

Vakıa, daha sonra ge len al imlerden çoğu, b id 'at ler i k ıs ımlara

ayırm ış lar ve terav ih in cem aat le k ı l ınma sını "m end ûb o lan b id 'at"

s ını f ına koymuşlardır.18 7

Ezanla ilgili:

a) Ezanın lafz ı i le i lg i l i : Sabah ezanlar ındaki jŞ- 5}La!l

ibâres i . , e zan ın i lk meşru iye t i 1 8 8 s ıras ında Abdul lah b . Zeyd e l -

Ensâr î 'ye rüyas ında g ös te r i lm em iş t i Bunu Bilâl kendisi eklemiş ve

Hz. Peygam ber de { a s. ) tasvib etmişti.189

M uv at ta 'da ki ria ye te gö re ise ^ I S^LaJI iba res ini i lk ke z

koyduran Hz. Öm er oluyordu.190

"Ş i î mezheb ine rnensub Büveyh oğu l lar ın ın ik t idar mevk i ine

ge lm es ine kad ar bu usu l de va m etmişt i r . On lar ^ jJI ^ jJ * "£LaJI

ibaresini kaldır ıp yerine J-»jJI Juz ^ ded irtti ler. M ısır 'd ak i

184 Bkz. Miras, Te crîd , 4/71-72 .185 Hz. Öm er ' in sözü ( o» IcuJI ) "Bu ne güzel b i r b id 'at t ir . " şek l inded i r . M er hû m

Kâm i l Miras 'm "b id 'at " ke l imesinin uyandıracağ ı kötü çağr ış ımdan kaçar ak yapt ığ ıyukarıdaki tercümesine biz de uyduk. (Tecrîd, 4/76) .

186 Muvat ta , Kitâbu ' s -sa lât f îRamadân , 3 ( î/115) ; Miras, Tecr id , 4 /7 5 - 7 6 . A y ncabkz. Şât ıbî , İt isâm, 1/193 ; Şât ıbî , Muvâfakât , 3/60-62 ; Îbnu ' l -Cevz î , MenâkıbuÖmer, 63 ; Şelebî, Talîl, 40 ; Karaman, İctıhâd, 72 ; Karaman, İ s lam Huku k Tar ih i,4 8 .

187 Bkz. Beyh akî , Menâkıbu'sj-Şâfıv, 1/469 ; İbn Abd i sse l âm, K a vâ i d , 2 /1 7 2 - 1 7 3 ;Şât ıbî , itisâm, 1/188 .

188 Eza nın i lk kez meş rûiyet i hk. bkz. Tâj ı i ru ' l -Mev levî , Müslümanlıkta İbâdet Tar ihi ,60-62 .

189 İbn Sa'd, Taba kât, 1/248 ; Tâhiru ' l -Mevlevî , Müslüm anlıkta İbâdet Tar ihi , 63-64 .190 Muvatta, Salât , 8 (1/72 ) .



IBÂDETLERLE İLGILI HÜKÜMLER

Fât ımî ler de böy le yapt ı rd ı lar . Se lçuklular ikt idâr ı e le a l ınca, bu

sonradan ihdas ed i l en cümle ka ld ı r ı ld ı .1 9 1

Y in e {y> e^LaJIde nilm ey e ba şlad ı. M ısır 'd a jŞ> SüLalI i iade ede n Sa lah ad din

Eyyübî 'd i r .19 2 " G ün üm üzd e Şiiler , hâlâ J-JJI jJ -

demektedirler.

b - E za n aded i i le i lgil i : H z. Pe yg am be r (as.) i le, iki ha li fes i Hz.

Ebû Bek i r ve Hz . Ömer zamanlar ında , cuma namaz ı i ç in , hat ip

m inbere o tu runca , b i r e zan okunurdu . Hz . Osman zaman ınmda

Medine ha lk ı çoğa lmış , bu ezan ha lk ı zamanında cuma namaz ına

çağ ırmaya kâf i ge lmez o lmuştu. Üçüncü hal i fe Hz. Osman ezanıngayesini nazar ı i t ibara a larak, namazdan önce Zevrâ 'da 1 9 3 bir ezan

daha okunmas ın ı emretmiş ve bu usu l zamanımıza kadar ta tb ik

edi leğelmişt ir .194 î lk önceleri bid'at diye dedikodu edenler olmuşsa da,

sonraları alışılmıştır. 195

Cuma namaz ından evve l " selâ " verme âdeti de Mısır Hükümdarı

Mel iku 'n- Nâsır Sey fudd in Kı lâvun'un emri ile 70 0/1 30 0 tar ihler inde

başlamıştır. 19 6

M u a v i y e i se , i lk kez Şam'da bayram namazlar ı i ç in de ezanokutmuş, va l i o lduğu zaman H a c c a c aynı şey i Medine 'de ihdas

etmiştir.197

İbadet ma hal ler inde - cam i vb.- icra edi len, tabana önceler i k um

iken çakı l döşetme 1 9 8 , daha sonraları hal ı , ki l im serme, aydınlatma,

h ı rs ı z ko rku su nd an ibadet saat l e r i har i ç kap ı la r ın ı k i l i t lem e

z a r u r e t i n i n o r t a y a ç ı k m a s ı 1 9 9 g ib i konular ı konumuz la i l g i l i

191 Bu gü n İran 'da hâ lâ de va m etm ekted i r . İğd ı r , Ara l ık g ib i baz ı i l çe ler imizde de ayn ıçağrı vardır.192 Tâhiru ' l -Mevlevi , Müslü ma nl ıkta İbâdet Tarihi , 6 4 .193 Zev râ , M ed ine ça rş ı s ında , m esc id e yak ın b i r ye rd i r . ( Yâkû t , M u 'cemu ' l - b ü l dân ,

3/15 6 ; Şevkân î, Neylu ' l -evtâr , 3/29 8 ) .194 Şafi î , Umm, 1/195 ; Buhâr î , Cuma, 25 (1/220) ; İbn Hanbel , 2/85, 87 ; Şevkân î ,

Neylu' l -evtâr, 3/298-299 ; E b u S ü n n e , Örf, 86 ; Tâh iru ' l -Mev lev î , M üs lüman l ık taİbâdet Tarihi, 64 ; Ka raman , İctihâd, 78 .

195 Tâh iru ' l -Mev lev î , Müslü ma nl ıkta İbâdet Tarihi , 6 4 .196 Tâhiru ' l -Mevlevî , Mü slüm anl ıkta İbâdet Tarihi, 63 .197 Şâfıî , Um m , 1/235 ; M. Arûsî, Efâlu 'r-Rasû l, 210 .198 İ l k kez Hz . Peygam ber ' i n mesc id in e çak ı l Hz . Öm er t a ra f ından döşe t i lm i ş t i r . ( İ bn

Sa'd, Tabakât , 3 / 2 4 8 ) .

199 Hâdimî , Şerhu Mecâm i ', 328 .



görmüyoruz.

İbadet ler in icras ı s ı ras ında ist i fade edi len mikrofon vb. g ibialetleri de , asl ında meşrû olan vesâi l in teaddüdü kabi l inden telakkietmek mümkündür. Zira Hz. Peygamber (as.) veda hutbesinde, sesiniherkese duyurabi lmek iç in insanlar ı araç o larak kulanmışt ı , başka

im ka n da yok tu. Zam an ımızd a ise , bu tür a let ler i araç o larakkul lanmak, baz ı sak ınca lar ı o lab i l i rse de , insanı araç o larakkullanmaktan hem daha kolay, hemde daha faydal ıdır.

Hac konusunda :

Zatu Irk'm Iraklılara "mîkat" olarak bel ir lenmesi:

Rivayet lere göre , Hz. Peygamber (as . ) Medinel i ler iç in Zu' l -Huleyfe 'y i , Suriyel i ler iç in el-Cuhfe 'y i , Necd bölgesinden olanlar iç inKarnu' l -Menâzi l ' i , Yemenl i ler iç in de Yelemlem' i mîkat yer i o larakbelirlemişti. 20 0

Hz . Ömer zamanında Basra ve Ku fe şeh i r l e r i kuru lup ,

müslümanlar çoğal ınca, buralar ın halkı Hz. Ömer 'e ge lerek, " -Eymüminler in emir i ! Rasulul lah ehl- i Necd 'e Karn' ı mîkat yer i o laraktay in b uyurmu ştur. Burası biz im yolumu zdan sapadır ; Karn 'danihram a girm ek bize m eşakk atl i oluyor." diye şikayet ett iler. Hz.Ömer de onlara: "Öyleyse, siz Karn'la ayn ı hizada olan ve size sapaolmayan bir yeri mîkat edininiz." diyerek Zatu Irk' ı onlara mîkat yeri

olarak tayin etmiştir.201

Muhammed Ravvas Kalacı , bu rivayet üzerine getirdiği yorumdaşöyle der: Hz. Ömer, Hz. Peygamber' in (as.) mîkat olarak bel ir lediğiyerlerin sınırlayıcı olmadığını , aksine bu yerlerin Harem bölgesinin

sınırları olduğunu anlamıştır. Harem bölgesi şekildeki gibi belirlenirse,hacı adayının herhangi bir harem sınır bölges inden ihramagirmesi caiz olacaktır.202

200 H ad i s l e r iç i n C o n c o r d an c e (c J j ] m ad d e s i n e b k z . (7/279) ; Kalac ı , M e v s û a t u f ı k h ıÖıüer, 242 .

201 Buh ârî, H ac , 13 (2/143) ; Aynî, Um detu ' l -kârî , 9/1 44 -14 5 ; Kalacı, Me vsû atu fıkh ıÖmer, 242 ; Baktır, Zarure t , 70 .

202 Kalacı, Me vsûa tu ûkh ı Öm er, 242 .



Ancak, gerek bu yorumunda Kalac ı , ve gerekse, bu hadis i

tez ind e, s ahab e tatb ikat ınd a zarû ret h al inin ge t irdiğ i b ir

uygulam a şeklinde takdim eden Mu stafa Bakt ır203 . Ebû Dâvud

'da ge çen iki ha disten hab ersiz gözü km ektedirler. Zira bu had islere

göre Irakl ı lara Zatu Irk 'm mikat o larak bel i r lenmesi , Hz. Ömer

taraf ında n deği l, bizzat H z.Peygamber (as.) taraf ından yapılmışt ır . 2 0 4

Bu takdirde Buhâr î 'n in Hz . Ömer ' e a t f ed i l en r ivaye t in i " ihdas"

m anasına anlamam ız m üm kü n değ i ld ir. Belki , o zam ana k adar Irak

taraf ından ge len hacı lar ın az l ığ ından dolay ı unutulmuş bir hükmü

yeniden ortaya koymuştur.

Zatu I rk ' m mîkat o larak be l i r l enmes inde Ebû Dâvûd 'un

hadis ler ini esas a ldığ ımızda, bu konuyu hacla i lg i l i ahkâmda bir

yenil ik saymamız mümkün olmayacaktır .

Hz. Ömer' in temettü 205 haccım yasaklaması2 06: Hac mevs imi

203 Bakt ır, Zarûret, 7 0 .

204 Ebû Dâvûd , Meılâsik , Bâbu ' l -mevâkı t , 9 (2/143-144) .2 0 5 H a c me v s i m i n d e i h r a ma g i ri p u m re ya p ma k v e i h r a md a n ç ı k a ra k M e k k e ' d e h a c



dışında da, Kâbe 'nin ziyaretçi bulabi lmesi gerekçesi i le 2 0 7 Hz. Ömer

temet tü hacc ım yasak lamışt ı r . Tab i î bu yasağ ı tahr im manasınaalmak mümkün deği ldir . Muhtemelen, Hz. Ömer en ef ldal i bel ir lemekistemiştir .2 0 8 ,

Hz. Ömer ' in haccm i fası sırasında getirdiği bir başka yasak da,İbrahim en -Nehaî 'nin (96/714) r ivayetine göre, kadınlarla erkeklerinbir arada tavaf yapm aları ile ilgilidir. 2 0 9

M escid-i haram da cem aati ilk defa daire şekline getiren kimse iseHaccac'tır (95/714) . Ondan önce düz saflar halinde duruyorlardı.210

Hac konusunda, Hz . Ömer ' in se l korkusundan daha önceKâbe 'ye bit işik tutulan "Ma kâm -ı İbrahim" i aslî yerin e koym ası 21 1

i le Abdu l lah b. Züb eyr ' in (73/692) Ka be'yi - Hz. Peyg am ber' in .arzusu doğrultusunda - Hz. İbrahim'in temel leri üzerine yen ideninşa ett irmesi , iki kapı açtırması i le, Haccâc'm aldığı emirleHicr 'den i lave edi len yerleri tekrar yıktırması ve açı lan kapıyıkapatması örneklerini hatırlatarak sözü bitiriyoruz.212

Bu verdiğ imiz örneklerden hiçbir i hac ahkâmında b irdeğişikl ik olduğun u gösterecek mah iyette deği ldir . Bunlar gene lde

organizasyonla i lgi l i al ınmış tedbirler mahiyetindedir.

Oruç konus unda, konum uza ışık tutacak örn ekler bulabi lm iş

deği liz. An ca k daha sonraki âl imler taraf ından bu konuda vâr id

olan yasak veya teşviklerin yorumlandığım ve isteni lenden farkl ı

uygulam alara gidildiğini görüyoruz. Nitekim İma m Malik Şevvâl 'den

altı gün oruç tutulmasını teşvik eden had isi21 3, cahil softaların

Ramazan orucundan zannedebi lecekler i düşüncesi i l e get i rd iğ i

yor um net icesinde Ş evvâl 'den al tı gün oruç tutm ayı m ekru h

vak t ine kad ar ihram sız dur ma k, hac vakt i ge l ince bu kez hac iç in ihra m a g i rm eksûre t iy le yap ı lan hac .

206 Bkz. Şe leb î , TtaEl, 46 ,47 ; Kalacı, Mevsû atu fıkhı Öm er , 262 -263 . A y n c a b k z . İb nKayy ım, Turuk, 18 .

207 Beyhakî , Süneı ı , 5/21 . •208 Kalac ı , Mevsûatu f ıkh ı Ömer , 263 . Ş îan ın Hz . Öm er ' in bu uygu la ma s ın ı t enk id i

iç in bkz. M usevî , en-Nassu ve ' l - ict ihâd , 199 vd. ; Mu tahh arî , Hukûku' l -mer 'e , 5 5 .209 Mâverd î , el-Ahkâmu's-sultâniyye, 282 .210 Süyût î , el-Vesâil f î müsâmerati ' l -evâil , Trc . A l i H üsrevoğ lu, A l t ıno luk, Ek im 1987 ,

s. 15 .211 İbnu' l-Cevziyye, Menâkıbu Ömer, 61.212 Geniş bi lg i iç in bkz. Tâhiru' l-Mevlev î , Müslüm anl ıkta İbâdet Tarihi , 168 v d .

213 Ebû Dâvûd , Sav m, 58 ; T irmizî , Savm, 52 ; İbn Mâ ce , S ı y â m , 33 ; Dâr imî , Sav m,44. '



bulmuştur.214

Oruç konu sund a dikkat çekici bir fetvaya tem as etm ekist iyoruz: Süyût î 'n in beyanına göre İmam Nev ev î (6^5/1277) b i rfetvasında 'Yağmur duası için ( istiskâ) devlet başkanı, halktan üç günoruç tutm alarını isterse, bu (Ram aza n orucu gibi ) fa rz olur. Buyüzd en de niyetin geceden yapılması gere kir." demiştir.215

Nitekim Mu stafa Ahm et Zerkâ da, kitabında ayn ı konuya temas la" . . .Hat ta Hanel i mezheb ine mensup fukahâmız , umûmî ih t i yaçgerektirir, ortaya çıkan iktisâdı veya daha başka beklenmedik hallergerekl i kı lar da, devlet başkanları insanlara mesela bir gün oruç

tutmalarım emrederse, bu oruç aynen Ram azan orucu gibi , diyanetenonlara farz olur." dem ektedir.216

Bu görüşü bir "işkâl (problem) " olarak nitelendiren Süyûtî, KadıCelâleddin el -Bulkînî 'nin 21 7 bu fetvâ karşısındaki şu sözlerine yerverir : "Bu imamlardan (ashâb) hiçbir inin söylemediği bir sözdür.Tamam, böy les i günlerde oruç tu tmanın müstahap l ı ğmda i t t i faketmişlerdir. 218 Bun da ihtilaf yok. Am a b ir şey Allah'ın vacib kılması, y ada nezir yolu ile olmaksızın nasıl vacib olabilir. Nitekim, faikları soranve bunlardan har iç yapmam gereken başka b ir şey var mı? d iyen

bedeviye, Hz. Peygamber: (as. ) "-Hayır !" cevabını vermiştir . Bu daaçıkça gösterir ki, Allah v acib kılmadıkça hiç bir şey vac ib olam az" 2 19

Doğrusu " taabbudî konularda kendi ler ine hiçbir re 'y hakkıtanınmayan kul ların" 2 2 0 devlet başkam da olsa, Ramazan orucu gibiaynî farz niteliğinde bir ibadet ortaya koyabi lme yetkisini sav un m akpek isabetli gözükmemek-tedir.

Zekatla ilgili k onula rda :

Zek atla ilgili değişikler, iki kon uda gözlenm iştir:1) Zekat toplama usulünd e2) Yeni zekat matrahlarının ortaya çıkmasında

214 B kz . B âc î , M ü ı ı t e k â , 2 / 76 r Şâ t ı b î, İ t i s â m , 2 / 1 0 6 ; Ş e l e b î , TaBl , 8 9 ; K a r a m a n ,İctihad, 96 .

2 1 5 S ü y û t î , E ş b â h , 556 .216 Ze rkâ , M e d h a l , 1/49 .

217 Sâ l ih b . Öm er b . R es l ân ( 86 8 / 1 4 6 4 ) .2 1 8 İ m â m Ş â f i î' n in i f â d e s i n d e n d e b u o r u c u n m ü s t a h a b l ı ğ ı a n l a ş ı l m a k t a d ı r , ( i t a m ,

1/248) .2 1 9 S ü y û t î , E ş b â h , 5 5 6 - 5 5 7 .

220 Şât ıb î , İ t i s âm, 2 / 1 2 9 .



Birinciye ait misalimiz, i lk defa Hz. Osman zamanında zekat

mallarının emvâl-ı zahire ve emvâl-ı bâtına diye ayrılması ve "devletinüzerinde denetim kuram adığ ı " 2 2 1 altın, gü m üş ve ticaret m alı dem ekolan emvâ l - ı bâtm anın dev le t e li yl e top lanm am ası ta tb ikat ın ınresmîleştirilmesidir.222

İkinci i le i lg i l i m isal imiz ise, ger ek harp siyaseti netice sind eüretimi teşvik edi ldiği iç in 2 2 3 ve gerekse nedret inden ya da henüziktisâdı bir değer arzetmediği iç in olmalı atlar, Hz. Peygamber (as.)z amanında z eka t mat rah ı o l a rak be l i r l enmemiş t i . 2 2 4 Hz. Ömer ,devr inde " ik t i sâd i mg l " o lma öze l l i ğ i kazanmalar ı 2 2 5 üzer ine

vergilendirmeye başlanmıştır. 2 26

Hz. Ömer ' in kıtlık yılında z eka tlan ertelediğini biliyoruz. 227 AhmetŞelebî 'nin kitabında, kayn ak zikretmek sizin verdiği, yin e ayn ı yıl Hz.Ömer ' in koyunlar zayı f olduğu için, nisabı kırktan yüze çıkardığır i vayet in i2 2 8 baş ka yerde bulam adığımız gibi, destekleyici haberlere derast layam adık. Aks ine İbn Sa 'd 'm "o sene. Hz. Öm er ' in zekat lar ıertelettiğini ve ertesi sene kuraklık kalkınca, iki zekat toplattığmı ..."belirtmesi, Şelebî 'nin kitabına aldığı rivayetle ters düşmektedir. ZiraHz. Ömer, o sene zekat tahsi ldarları göndermemiştir.2 2 9 Bu itibarla

nisabın yükselt ildiğinden bahse tmen in bir anlamı yoktur.*

* *

Buraya kadar , gene lde k ıyas sahas ı d ışar ı s ında tutu lan 2 3 0

ibad etlerle i lgil i , tesp it edeb ildiğimiz değişik uyg ulam aları arz etm işbu lunuyoruz . Bu m isa l l e r i t op lu o l a rak değe r l end i rd i ğ im i zde ,ibadetlerin özü ile ilgili ahkâmın değişmeye kapalı olduğu, değişikliğinancak ibadetlerin ifası sırasında getirilen baz ı düzen leme lerle ya da

vesâil i le i lgi li bulunduğu, bu alanlarda bi le sahasının oldukça darolduğu sonucuna varıyoruz.

221 Yeniçer i , Bütçe, 176 .222 Bkz. Yeniçer i , Bütçe, 44 ,176 , 270 , 41 6 ; Erkal, İ .V erg i Hu kuk u, 123 .223 Bkz. Tez m etn i , 244 .224 Bkz . Şa f i î , Um m, 2/2 6 .225 Erkal, İ.Vergi Hukuku, 179 .2 2 6 İ b n K ud âm e , Muğnl , 2 / 6 2 0 -6 2 1 ; K a r d âv î , Fıkhu'z-zekât, 1/29 ; Erka l , LVeıgi

H u k u k u , 179; Tez metn i , 229 .227 İbn Sa 'd , T a b a k â t , 3/323 . Ay r ı ca bkz . Ebû Ubeyd , Emvâl , 374 , 600 ; Kardâv î ,

Hasâis, 238 ; Yeniçer i , Bütçe, 161 .

228 Şelebî, İktisâd, 1 7 3 .229 İbn Sa 'd , Tabakât , 3/323 .2 3 0 B k z . Î b n Â ş ûr , Makâs ıd , 109 ; Dü reyn î, Menâh i c , 2 0 .



2 - MİKTARLARLA İLGİLİ HÜKÜM LER { MU KAD DER AT)

Miktar lar la i l g i l i hükümlerden maksadımız , b i z zat Şâr icemiktarları bir sayı i le bel ir lenen ceza hadleri , miras payları , iddetgünleri ...vb. gibi hükümlerdir. "Şârice belirlenen miktarların hâşâ birfaydad an hal î bulunacağı düşünülemeyeceğ ine"23 1 ve neden o kadaro lduğu da ak len b i l inemeyeceğ ine göre 2 3 2 , acaba bu tür ahkâm

değişme alanına girecek m idir?233

Bu sorunun hemen cevabın ı vermeden önce , b i zzat Şâr icemiktarlar ı be l i r lenen hükümleri gruplara bölmenin yararl ı o lacağ ıkanaatindeyiz.

Belirleme amacm a göre, miktarlarla ilgili hükümler dört kısımdamütalaa edilmiştir:234

1) Noks anlık ve z iyade imk anı bulun m ayan nam az rekat sayı ları,ceza hadleri, miras payları gibi miktarlardır.

2 ) Z iyade ya da noksan yapmak mümkün o lan miktar lar .Tah arette ü ç sayısı gibi.

3 ) Sadece z iyade imkanı bulunmayan, fakat noksan yapı labi lenmiktarlar. Hıyar-ı şartın üç günle sınırlandırı lması, mürtede üç günm üh let veri lmesi , eşler arasm da geceleme (nöbet) süresinin üç günlebelirlenmesi gibi.

4 ) Üçüncünün aksine, noksan yapma imkanı bulunmayan fakatz iyade yapı lab i l en m iktar l ı hük üm ler . Ta va f ta yed i , süthara m lığımn doğması iç in emm ede beş sayı larının kullanı lma sı,

mükâtebe anlaşmasında (en az iki olmak üzere 2 3 5 ) taksitlerinbulu nm ası, zekat, şehadet ve hırsızl ık nisablarm ın bel ir lenm esig ib i 2 3 6

231 Serahs î , Mebsût, 16/11 2 . Şâr i ' ce be l i r lenen say ı ve m iktar la r ın h ikm et v e s ı r lar ıhk . bkz . Dehlev î , Huccetul lah, 1 / 1 0 0 -1 0 2 .

232 A yn ca mu kadd e ra t kon usu nda k ıyas ın car î o lup o lm ad ığ ı da ta r t ı ş ılm ış t ı r . Bkz .Â m i d î , İhkâm, 4 / 3 1 8 ; İ b n Ab d i ş ş e k û r , M ü s e l l e m u ' s - s ü b û t , 2 / 3 1 7 ; D ür e y n î ,MenShic , 20 ; Devâl ibî , Medha l , 38 6 ; Kardâ vî, Fıkhu'z-zekât, 1/245 .

233 Bkz. Âm id î , İhkâm, 4/3 18 ; İbn Abdişşekû r , Mûsel lemu's -sübût, 2/317 .234 Süyût î , Eş b âh , 421 .235 e l -Gamrâv î , es -Sirâcu ' l -vehhâc, 635 .

236 Süyût î , Eş b âh , 4 2 1 . Ay r ı c a b k z . S e r ah s î , Mebsût , 1 6 / 1 1 2 . Z e k a t n i s abmiktar lar ın ın be l i r lenmes i hk . bkz . Dehlev î , Huccetu l l ah , 1/102 .



Süyût î , bu bi lg iye ek olarak, m iktarlarla ilg i li hü kü m leri bir

baş ka açıdan d aha ele alır ve yine dörde ayırır:1) Ortalama olarak veri len miktarlar: Süyûtî bun a misal

olarak vek âletle ya da selem yoluyla satın alınac ak kölen in y aşın ıbel ir lemeyi örnek verir ve tahdid şartı konulursa akdin batı lolacağını söyler.2 3 7 Kan aatim izce, H z. Peygam ber' in (as.) verd iğiiçki cezaları i le i lg i li ba zı r ivaye tlerde ye r alan "kırk sop a"

şeklindeki belirleme de bu kabilden olmalıdır.238

2) Kesin belirleme (tahdîd) için verilen miktarlar: Mest /

müddet ini , köpek yalaması durumunda kabı y ıkama adet ler ini

bel ir leme, cumada kırk cemaatin bulunması şartı , zekat ve diğernisa b m iktarları , kur ban lık hay van ların yaşla rı , zeka t, c izye vediyet vaki t ler i , z inakârın sürgün süres i , î lâda bulunana ve

innîn e ( ikt idars ız ) ve r i len m üh let , süt em me m üdd et i , cezaha dler in in , h ı rs ı z l ık n isab ın ın m iktar lar ı ... vb . bu nla r ınörneklerini teşkil eder.

3) İhtilaflı olmakla birlikte, sahih olan görüşe göre ortalamaolarak belir lenen miktarlar: Kul leteynin beşyüzle , hay ız yaşınındo ku zla, iki saf arasın ın üç zirâ ile , seferîl ik m esâ fesin in kırk sekizm il ile belirlenm esi gibi.

4) Üçüncünün aks i : Beş veskin bin alt ı yüz rı t l - ı bağdâdı i lebelirlenmesi gibi.239

Şüphesiz bunlardan ihti laf l ı olanlar konunun içtihâdı olduğunu

göstermektedir. İhti laf bulunmayan konulara gel ince, İs lâm âl imlerinassla bel ir lenen miktarlarla i lg il i hük üm lerin hikm etten asla hâl îbulunmayacağını , dolay ıs ıy la muhâle fet etmenin câiz o lamayacağınıs öy l em i ş l e rd i r . 2 4 0 Bu itibarla yaklaşık b ir rakam verme amacı

bulunmayan, tahdîd getiren, ziyâde ve noksanlaştırma İmkanlarıbulunm ayan konularda, zarûret halleri hâriç ahkâm da herhangi birdeğişikliğe gitme imkanı yoktur. Mesela m iras payları o devr inictimâ î ve iktisâdi konu mu na göre düzenlenmiştir. Bu gün ise konu m

237 Baz ı ha l l e rde v e r i l en say ı v e mik ta r la r ın has r v e t ahd îd an la m ında o lma yaca ğ ı v emisa l ler i hk. bkz . Dehlev î , Huccetullah, 1/101.

238 Bkz. Seyy id Sab ık , F ıkhu ' s - s ünne, 2 / 3 3 6 ; Tez metni , 191 .239 Süyû t î , Eşb âh , 42 2 . Ş im d iye ka dar v e r i l en ö rnek le r in b i r k ı sm ı sad ece Şâ f i î

mezheb iy le i lg i l id i r .240 Debûs î , Tesssu ' ı ı -nazar, 77 ; İbn Abdisse lâm , Kavâıd , 2/75 ; İ bn Kayy ım, İğâsetu' l -

lehfân, 1/488 ; Şelebî, Taff l , 296 , 30 0 , 302 , 319 , 322 ; İbn Âşûr , M a k â s ı d , 109 ;D ür e y n î , Menâh i c , 20 ; M . e l -Mu ntas ı r , " Masâd ı ru ' l - fıkh ve târ îhu tedv înih" ,Hadâ ratu ' l - îs lâm, sa. 5/1, s . 42 ; Devâl ib î , Medhal , 3 8 6 ;



değişm işt ir , dolayısıyla pay lar da değişm eli , ya da iddet rah m in

tem izlenm esi ve neseb ihtilâtına m eyda n verilm em esi içindir. Bu gü ngelişen tekno loj i ve bi l im sayesinde yapılacak test ler le net ice kesinolarak al ınmaktadır . Dolayıs ıy la bel i r lenen gün kadar beklem eyegerek yoktur, şeklindeki tevillere tamamen kapalı bulunmaktadır.241

Ancak , hemen be l i r tmek gerek l id i r k i , mik tar la r la i l g i l ihükümler in hep aynı kategor ide bu lunmaması , mücteh id ler veuygulamacılar taraf ından Şâri 'ce miktarı veya sayısı bel ir lenmiş birhu sus un farklı kategoride mü talaa edilebilmesi o konu ile i lgili görü şayrılıklarına, tatbikatta farklılıklara sebeb olabilmiştir.

Misal vermek gerekirse, genelde zekat nisbet ler i art ı r ı lamazeks i lt i lemez kategor is inde mü talaa e d i lme kted i r . 2 4 2 Bununlabir l ikte, Muhammed Hamidu l l ah ve Sâlih Tuğ gibi bazı araştır-m acılar, incelem eleri sonu -cund a zekat m iktarlarının "asgarî had ler"o lduğu nu, devlet başka nının takdir yetkis ini ku l lanarak bunisbetler i yükseltebi leceği net icesine yükseltebi leceği— aetiecstrre -

varmışlardır.243 'r

Ve y ine fak l ı yak laş ımlar net ices inde İmam Muhammed 'e görec i zye ve haraç miktar lar ında bir değiş ik l ik yapı lamaz iken, EbûYu su f a göre bunların miktarlarında değişikl ik yap ılarak art ır ılma yagidilebilir.244

Hz . Ömer ' i n Antakya dağ l ık bö l ges inde o turan Curcumekabi lesiy le yapt ığ ı anlaşmada, ajanl ık karşı l ığ ında onlar ı c izyedenm uaf tutması ,24 5 BenîTağlib özel uygulaması, Hz. Peygamber ' in (as. )"Eğer oğlum İbrahim yaşa -saydı, bütün Mısır hristiyanlarını cizyevergisinden mu af tutmak ister-dim." 2 4 6 buyurması g ib i hususlarcizye m iktarının belirlenm esi konu su-nu n, şer 'an takdir edilmiş bir

konu olmaktan çok devlet başkamnı takdir yetkisine bırakılmış birhusu s olduğunu göstermektedir.247

241 Bkz. Şelebî , Tbffl, 296 .242 Kardâv î , Fıkhu'z-zekât, 1/244 .243 Bkz . Ham idu l l ah , İslam Peygamberi, 2/217 -219 ; Tuğ, İs lam Vergi Huk uku , 93-94 .

Te nk id i i ç in bkz . Kard âv î , Fıkhu'z-zekât, 1/ 244 . I s l â m î A r a ş t ı r m a l a r He ye t ibaşkan l ı ğ ına i ken , "bu as ı rda z eka t m ik ta r l a r ın ın a r t ı r ı lmas ı ge reğ in i " i l e r i sünenFaz lu r Ra hm an bü yük tenk i t l e re maru z ka lm ı ş ve gö rev inde n uzak l aş t ı r ı lm ı ş t ı r .(Kardâvî , Fıkhu'z-zekât, 1/ 244 ) .

244 Ebü Yûsu f , H a r â c ( M u k a dd i m e ) , 29 ; De bû s î , T e s ı s u ' n - n a z a r , 77 ; Se rahs î ,Mebsût , 10/79 .

245 Belâzurî , Fütûh , 1/292 ; Fayda, Divan, 18 ; Tu ğ . İs lam Vergi Huk uku, 94-95 .246 Hamidu l l ah , Rasû lu ll ah Muhamm ed, 257 .247 Ayr ı ca bkz . Wen s inek , Mi f tâh , 111 ; Bi lme n, Kâmus, 4/99 .



Öbür taraftan diyet miktarlarında da ayarlamalara gidildiğini

bil iyoruz.248

Ancak burada değişmelere konu olan şey, diyette asılkabul edilen "yüz deve" de olmamaktır. Dalgalanma yüz deveye

karşı tutulan alt ın ve gümüşte söz konusu olmaktadır. Bu

itibarla Şari'ce asıl olarak belirlenen miktarda he rhan gi bir değişiklik

söz konusu değildir.

İs lâm vergi sisteminde "aynîlik" 2 4 9 prensibinin ağır bastığı da

göz önünde bulundurulursa, zekat konusunda, a l t ın ya da gümüş

hariç bel ir lenen her kalemin başl ıbaşma -diyettekinin aksine- bir

nisab teşki l ett iğ i , dolayısıy la nisablarm biribirini etki lemeyeceği

neticesine varı l ır . Bu it ibarla, mesela deve f iyatlarındaki yükselmeneticesinde - o dönemdeki nisablarm aşağı yukarı eşit l iklerinden 250

hareketle - diğer zekat mallarında nisabın da ona göre yükselti lmesi

gerekir denemez. Zirâ bütün zekat nisabları müstakil olup birbiri i le

bağlantılı değildir.

Al t ın ve gü m üş nisab larm a gel ince, bu konu i le i lg i li olan

had isler, birb irinde n katkat fark lı iki ayrı nisab mik tarı belirlemek

için vârid olmam ıştır. Para konu sund a sahibinin zengin sayıldığı tek

bir nisab belirlenm iş ve bu nisab, o zam an birbirine eşit olan iki ayrı

birim le takdir edilmiştir: iki yü z dirhem yada yirmi dînâr 251

Dah a sonraları 1 dînâr = 10 dirhem denge si alt ının lehine

b o z u l - m u ş 2 5 2 ve zaman ımızda ikiyüz dirhem güm üşe sahip olanın

zen gin say ı lm ası gülün ç b ir du rum almışt ı r . Bu durum

karşıs ında, ik iyüz dirhem şekl indeki hük mü n mu kadderattan

bulun duğ u iddiası i le değişmeye kapalı bulundu ğunu söylemek bir

çıkar yol olmadığı gibi, şeriatın ruhu ile de bağdaşmaz .

M uk add era t aç ı s ından kon uya aşağ ıdak i ş ek i ll e rde

yaklaşm anın mü m kün olduğu kanaatindeyiz:1) "Vergi sisteminde aynî l ik" pirensibinden hareketle alt ın ve

gü m üş ün aslî birer nisab unsuru olmad ıkları, diyette olduğu gibi,253

diğer aynî nisab lara b ağlı olduğu .

2 ) Bu rakam lar ın "en küçük bir ailenin bir yıllık geçim

masraflarını karşılayabilecek varlık" 2 5 4 demek o lan n isabı

248 Bkz . Tez metni, 227 .249 Zeka t lar ın zekâ ta tab i ma l lardan ver i lmes i as ı ld ır .250 Bkz. Tez metni, 228 .251 Kardâv î , Fıkhu'z-zekât , 1/262-263 .

252 Bi lmen, Kamus , 4/1 24 ; Yavu z, Y .V . , Zekat , 149 .253 D iye t t e deve Hat la r ın ın e sas a l ınarak ayar lam a lar yap ı lm as ı hk . bkz . Se rahs î ,

Me bsû t , 26/75 ; İbn Rüşd, B i dâ ye , 2/344 .



belirlemede, tahdidi değil de takribi, yani kesin olmayan ortalama bir

be yan o lması , bu i t ibar la i t ibâr ı değer taşıma özel l ik ler indenkayna klanabilen aşın değer kaybı ya da kazanm ası gibi durum lardabu rakam lara nihâî ve değişm ez gözü i le bakm ayıp ayarlam alaragidi lmesi ve bu ayarlama larda nisbeten her zam an değerini koruya ndiğer nisabları özel l ikle de üzerin de iht i laf bu lunm aya n, yorum age r ek du yu lmayan ko yu n v e d eve n i sab l a r mm gö z ö nü nd ebulundurulması.

Nitekim para nisabında art ık ik iyüz d irhem güm üşe i t ibaredilemeyeceği, altını esas alma gereği Ebû Zehra ve Abddulvahhab

Hallâf gibi alimler tarafından belirtilmiştir.255 Aynı görüşe katı lmaklabir l ikte K a r d â v î , benzer î ak ıbet in a l t ı r im baş ına da ge lmes idurum unda değişmez bir nisab olarak , f iat larm norm al olduğu birülkede deve ve koyun nisablarımn gözönüne al ınarak bel ir lenm esigereğini savunur.256

Netice olarak diyebiliriz ki, miktar belirleme konusundaki ahkâm,tahdîd î değil de, takrîbî beyan özelliği taşıyorsa, alt veya üst sınırlarıserbest b ı rakı lmışsa, bu a lanlarda hükümler yeni yorum ve

gerektiğinde de değişikliklere açık gözükmektedir. Bunun dışmdakalan kıs ımlar ı i le mukadderât değişme ve yorumlara kapal ıbulunmaktadır.

3 - HELAL V E HARAMLAR

İslâm hukuku nda genelde ah kâmın değişme sahasını bel irlemede

baş vuracağ ımız b i r başka yak laş ım da, hükümler in he la l ve

haramlarla i lgi l i o lup olmadıklarını tesbit şeklinde olacaktır . Eğerhüküm helal ve haramlar la i lg i l i ise zamanla bunlar ı değişt i rmek

mümkün deği ld ir . Bunlar ancak zaruret hal ler inde ve miktarmca

değişebilir.

İslâm, haram ve helal ler konusunda orta bir yol tutmuştur: Ne

katı Brahmanizmde ve Hrist iyan ruhbanlığında olduğu gibi, bedene

işkence ve temiz, güzel olanları haram kılma gibi bir aşırıl ığa, ne de

İran'da ortaya çıkan "mezdek " dini gibi haram diye bir şey tanımayan

254 Bkz. Dehlev î , Huccetul lah, 1/43 , 102 .

255 Kardâv î , Fıkhu'z-zekât, 1/264 .256 Kardâv î , Fıkhu'z-zekât , 1 / 2 6 5 -2 6 9 .



ibâhacılığa kaçmamıştır. 2 5 7

Helal ve haram kılma yetkisini sadece Allah'a tanıyan İslâm ,258bu yetkiyi kendisinde görenleri tanrı l ık iddiasında bulunmaklan i t e l em i ş ,2 5 9 haramı helal , helal i da haram kılmayı şirkle eştutmuştur . 2 6 0 Bu sebebledir ki , selef âl imleri hakkında kesin nassbulunmayan şeyler için "haram" demekten kaçınır, "mekruh, sevimsiz,ho ş değil" gibi ifadeler kullanmayı tercih ederlerdi.261

İslâm dininde bir şeyin hara m kılınmasında o şeyin zararlı, pis vetiksinti verici oluşu özelliğinin esas alınması262 yanında dînî siyaset ,de esast ır . Kasden besmele çeki lmeden 2 6 3 ya da Al lah ' tan başkası

adına kesi len hayvanların 264 yenilmesinin haram kıl ınması gibi , dînîsiyasetin gereği getirilen hükümlerin taabbudı oluşunda hiçbir kuşkuyoktur. Bununla b ir l ikte p is ve t iksint i ver ic i özel l iğ inden dolayıharam kılınan nesnelerin benzerlerinin aynı katil ikte nasslarla haramkı lmmayışmı göz önünde bulundurduğumuz zaman bunlarda b i l etahrîmde esasın "taabbudîlik" oluşu neticesine va rırız.

Mesela kesin nassla 265 haram kıl ınan domuzun haramlığmı elealalım. Şüphesiz haramlığmda hikmet, i lk akla gelen izahı i le iğrençve pis görünüşlü bir hayvan oluşu olmalıdır . 266 Ancak pis l ik y iyentavu k; sığır (cellâle) . .. vb. gibi hayvanların nassla h aram kılınma m ası,domuzun haraml ı ğmda başka husus lar ın gözönüne a l ınd ığ ımgöste r ir . Et inde tr iş in ve tenya o lma k üzere b irço k ö ldürü cümikrobun bu lunduğu 2 6 7 gerekçesi i le haram kıl ınmış olacağını i ler isür m ek de asıl i llet olam az. Zira o zam an gel işen tekno loj i i le busakıncaları izale edi l irse yenmesi caiz olur ki, bunu da hiç birmüslüman söylememişt ir . Et inin lezzets iz o lmadığ ını da söylemek

257 Kardâv î , el-Haîâlu ve' l -harâm, 19 .

258 Bkz . En âm 6/ 119 ; Şû râ 42/21 ; Yû nu s 10/59 ; Nahl 16/116 ,259 Tevb e 9/31 ; T i rmiz î , Tefiâr, 9/10 .260 Bk z . Mâ ide 5/103-104 . Pren s ip ler in i zah ve de l i l l e r i i ç in b kz . K ardâ v î , e l -Ha lâ lu

ve ' l -harâm , 24 vd . ; Karaman, Haramlar Helal ler , 17 vd .261 Ebû Yusu f , er-Reddu alâ Siyeri '1-Evzaî, 22-23, I bnu ' s -Sa l âh , Fetâvâ, 1/19 ; İbn

Bedrân, Medhal, 126 ; Karam an, ag e., 18 .262 Ara f 7 /157 .263 Buhâr î , Zeb â ih , 15, 22 .264 B a ka r a 2/ 17 3 ; M â i de 5/ 3 ; En â m 6/ 14 5 ; N a h l 16/ 1 15 .265 Bakara 2/ 17 3 ; Mâ ide 5/ 3 ; En âm 6/1 45 ; Nah l 16/115 .266 Bkz . Kardâv î , el -Halâlu v e '1-harâm , 31 ; Kar am an , Haramlar He la l l a r , 30 . Bü

konu da Pro f. Dr . Asa f ATA SE VE N ta ra fı ndan Din ve T ıp Aç ı s ın dan Do m uz Et i f r .Diya ne t Va k f ı Ya y ın l an , Ank . 1985 ) ad ı i l e b i r k i tap yaz ı lm ı ş ve ö z e l l i k l e do m uze t in in sağ lı k aç ı s ından sak ınca l a r ı üze r inde du ru lm uştur .

267 Bu konu da bkz . A taseven , Din ve T ıp Aç ı sından Domuz Et i , 50 vd.



mü mk ünd ür, domu zun hela l say ıl ıp yeni ldiğ i ülke lerdeki tüket im

mikta r l a r ı bunu gös te rm ekted i r , i l le t o l a rak "mesh " o l a y ı2 6 8

düşün ülebi lir m i? Zikredi len nasslarda ma ym un dan söz edi lmeyip,

sadece dom uzun haram kılınm ası bu ihtimali düşürm ektedir. Geriye

en güç lü iht imal o larak " tahr îmin taab-bu dî l i ğ i " hus usu

kalmaktadır.269

î s lâmda hara m ların asıl i lletinin ta abbu dîliği neticesineulaşınca, bu gibi konularda çeşitli tevillerle hükm ü değiştirmeninkabil olmayacağını söylemek m üm kü n olacaktır. Bu it ibarla t ibbî

kontrolden geçiri lerek domu z etinin helall ığma hükm etmek, vücu da

zarar verm eyecek ölçüde alkol almak , çeşitl i adlar altında haram larıi r t ikap e tmek 2 7 0 . . . vb . î s lâm hu ku ku nu n ca i z görem eyeceğ i

hususlardır.

Ha ram ve helal kon ularında hükm ü nasslarla bel ir lenen lerindışında kalan şeylerin "Eşyada asıl olan ibaha dır." 2 7 1 prensibigereğince helal ve m übah olması gerekir .272

Bu anlay ış îs lâm huku kuna büy ük esneklik kazandır ı r . Z irahakk ında nass bu lun m aya n şey ler i ıs t ıshâba ham lederek hela l

kabul etmek, gerek Hz. Peygamber (as.) döneminde bil inmeyen başkayörelerde mevcut yiyecek, içecek vb. maddeleri ve gerekse daha sonrazaman içerisinde ortaya çıkan ve çıkacak madeleri mübah kı lacak vebu anlayış haram sınırını dar tutacak, böylece evrensel bir boyutarzedecektir.

Bununla b i r l ik te baz ı f ık ıh k i tap lar ımızda , hakkında nass-bulunmayan bir şeyin helal olmasını , ıst ıshaba deği l de, sadeceArab'ın örfüne bağlayan ifadeler vardır. Meselâ Şâfiî fıkhı es-Sirâcu '1-vehhâc 'da şöyle denm ektedir:

"Hakkında nass bulunm ayan bir şeyin helallik hükm ü, bolluk, )servet ve sağduyu sahibi Arapların o şeyi temiz bulma ları ile sabit ^

268 " . . . A l l ah k ime lane t v e gazab ede r s e, k imle rden m aym un lar , dom uz la r v e ş ey tana 1ku l la r k ı l a r sa . . . " (Mâ ide 5/60 ) aye t in de t em as ed i l en , a zg ın insa n la r ın b uhayva n lara dönü ş türü lm es i o lay ına " mesh " denmek ted i r .

269 Bkz. Câhız , el -Hayevân, 4/99 . Ay nc a 4/41, 49 , 74-77, 97 .270 Ha ram a götürece k yo l lar ( h i le ) da haram dır . Kardâv î , el -Halâlu ve '1-harâm, 34 ;

K a r am an , Haramlar Helal ler , 20 .271 Kâ iden in dayanağ ı aye t l e r : Ba kar a 2/2 9 ; Câs iye 45/13 ; Lu km ân 31 /20 . A yn ca

Hz. Peyga m ber (as . ) Ku r 'an 'da be ya n ed i len le r in d ış ında , sü kû t geç i len şey le r inüm m et iç in "bağ ış " (av l) o lduğu nu be li r tmiş t ir . (Buh âr î , Tefs î r 99 ; Mü s l im, Zekat,

24 ; T irmizî , L i b as , 6 ; İbn M âce, Et'ıme, 6 0 ) .272 Bkz. Kardâvî, age., 21- 24 ; Kar am an, age., 16-17 .



olur. Bu konud a muteber olan iki âdil kimsen in haber vermesidir.

Hükmün tesbiti için her devirde yaşay an Araplara bakılır, eğerAraplar o şeyi iğrenç (pis) buluyorlarsa helal olmaz. Araplarınihtilafları durum unda çoğunluğa uyulur. İhtilafta eşitlik söz kon usuolursa, Kureyş 'e tabi olunur. " 27 3

Bir şeyi iğrenç ya da can çekici bulma konusunda, ötedenberi

alışılagelmişliğin büyük bir etkisi olduğu inkar edilemez. Nitekim Hz.Peygamber (as.) Necd tarafından getirilen ve ön üne k onu lan y iyeceğin

keler olduğu nu öğrenince elini geri çekm iş ve yem em iştir. "Keler

haram mıd ı r? " d iye soru lunca da , "-Hayır ! Ancak benim

mem leketimde bulunmaz. Bu yüzden de onu yemey i içim

çekmiyor.'B74 buy urm ak suretiyle bu hususu belirtmişlerdir.

Öb ür taraf tan çekirgenin yenilebileceği 2 7 5 hükmünü i fade, Türk

kamuoyunda işt ihayı uyandırma şöyle dursun, çoğu kez t iks int i

du yulm asına n eden olur. Oysaki, Câhız 'ın (255/869) i fadesine göre

Ara plar için çekirgeden daha lezzetli bir yiyecek yok tur.276 Nitekim Hz.Öme r , birçok defa kızartı lmış çekirgeye karşı özlemini belirtmiş, 2 7 7

hatta bir defasında, Rebeze 'de278 çekirge sürüsü bulunduğu kendisine

söylenince minberde iken, " Keşke bir iki sepet olsa da yesek! "demiştir. 2 7 9

Bu durumda ha kk ınd a na s s bu lunma ya n b i r konud aalışılagelmişliğin neticesinde Arapların bir şey hakk ındaki özlem yada nefretlerini evrensel bir hük üm kabul ederek, aynı özlem ya danefreti paylaşm ayan m illetler için de geçerli olacağını savu nm akyerine, he r milleti, her yöreyi kend i örf ve âdetleriyle, öted en be rialışageldikleri şeylerle başbaşa bırakmak daha uygun gözükm ektedir,"Milet lere göre değişken olan âdetleri , bağlayıcı teşrîde esas almak

îslâm ın gene l esprisine ters düşer. Bu yüzden d e îslâm , yöred en yöre ye

farklılık arzetmesi tabiî olan giyim-k uşam , barına k, binit gibi şeylerin

tayinine girmemiştir." 280 Hakkında yasaklayıcı bir nass bulunm adığı

273 e l - Gam râv î , es-Sirâcu ' I -vehhâc, 566 .274 Buhâr î , Et' ıme, 10, 14 (6/2 00 ) . Bkz . İbn Kayyım, Zadu ' l -meâd, 4/ 335 - 336 .275 Bkz . Muva t ta , Sıfatu 'n-Nebî , 30 ; İ bn Hanbe l , 2 /9 7 ; Ebû D âvûd , Et' ıme, 34; İbn

M â c e , Sayd, 9, Et' ıme, 31 . Ayr ı ca B uhâr î , Zebâih, 13 ( 6/2 23 ) ; M üsl im, Sayd, 5 2 ;İ bn Ha n be l , 4/ 35 3 .

276 Câh ı z , Hayevân, 4/43 .277 İbn Sa 'd , Tabakât, 3 / 3 1 7 .

278 H i caz yo lu üze r inde , Med ine ' ye üç gü n lü k m esâ f ed e b i r köy . (Yâkût , M u ' c e m u ' l -bü ldân , 3/24) .

279 M u v a t t a , Sıfatu'n-Nebiyyi, 10 (2/ 93 3) ; İbn Sa'd, Tabakât, 3/318 .



sürece "Eşyada asıl olan ibahadır." hükmünce bunlar mübah olacakve bu hususta, bir şeyin âdaba u ygun luğunu , ya da m ek ru h 2 8 1

olduğunu tesbit konusunda belirleyici rolü, evrensellik verilecek olanArap ö rfü değil, aksine her yörenin kendi örfü oynayacaktır.

4 - M U Â M E L Â T

îs lâm hukukunda değişme sahasının genelde mamelât i le i lg i l ihükü mler o lduğu konu sunda hem en hem en i t ti fak vard ı r. An cak

muamelâtla i lgi l i hükümlerde değişmenin boyutları ne olacaktır ? İşteasıl ihti laf konusu bu olmaktadır.

Kimilerine göre, îs lâm m dünyevî hayatla i lg i li her alan da n elçekm esi gerekir . Bun lar dün yevî vas ı f ta nas slarm din olm adığ ı 2 8 2

kanaat indedi r l e r ve "Kur 'ân ahkâmının, dünyev î ahkâmla tad i led i lmes i " inanc ındadı r lar .2 8 ;? Ni tekim bu görüş son as ırda baz ıülkelerde rağbet bulm uş ve İs lâm hukukun un dünyevî hükü mlerdetatbikine son veri lmiştir ( i lgâ) . Biz bu konuya daha önce "İslâmhukukunun bütünlüğü" bahsinde temas etmiş bulunuyoruz. Bizce

bu, ahkâmda bir değişikl ik deği ldir. Söz konusu olan i lğâdır vetezimjzin konusuna girmem ektedir.

(Diğer bir kısma göre ise, hükümler, ibâdetlerle i lg i l i olanlar,m uâ m elât ve âde tlerle i lg il i olan lar diye ikiye ayrı l ır . Bu nla rınarasında fark vardır; ibâdetler Şâri ' in hakkıdır, bunlarm îfâ şekil leriise ancak nass ve icmâ yolu i le bil inebil ir;! Bu itibarla bunlarda birdeğ iş ikl ik söz konu su olamaz. Mu âlem ât ve âdet lere ge l ince ,bunlar la i l g i l i hükümlerde mas lahata r iaye t as ı ld ı r . Bu g ib ihü küm lerde m aslahata riayet etmek , Mu tezi leye göre Al lah'a vac ip,

eh l - i sün ete göre i se O 'nd an b i r lütur o lmakta ve net i cebirleşmektedir. Bu it ibarla maslahatın nass ve icma i le çatışmasıdurumunda maslahat esas almr.284

Ve nihayet üçün cü bir görüş e göre de ahk âm ın değişme sahası

280 İbn Âşûr , Ma kâs ıd , 90 .281 Ha ram demiyoru z ; çün kü ö r fü n har am konu sund a be l i rl e y i ci r ol oyn am as ı uygu n

değildir.282 Hat ib oğ lu , İs lam'ın Aktüel Değe ri Üzerine", 10 .283 Hat iboğ lu , "İslam'ın Aktüel D eğeri Ü zerine ", 17.284 Bkz. Tûf î , Risâle fi riâyeti ' l -maslaha (Masad ır ) , 113-114 . De l i l l e r i i ç in devamına

bkz. Ay nc a bkz . Şe leb î , T a H , 74 , 322 .



t am am en hakk ında nass bu l unm ay an konu l a ra m ü nhas ı rd ı r .Ahkâmla oynan ı lmasma, a rzu ve heves l e re uyu lmas ına imkan

vermemek iç in, hakkında nass ve iemâ bulunan hükümleri değ işmekapsamı dışında tutmak gerekir.285

Son iki görüş arasında yer alabi lecek, daha makûl dördüncü bir

görüşün bulunduğuna da işaret edel im. Buna göre muamelâtla i lgilinasslar, daha önce sözünü ettiğimiz genel teşrî getiren ve uygu lam am ahiyetind e olan; m akâsıdd an olan, vesâilden olan nasslar gibiçeşitli açılardan ele alınacaktır. Durum değerlendirilmesi yapılacak vegene l teşrîye yönelik hükümler, küllî kaideler, nazariye ve yönlendirici,hedef be l i r ley ic i m ahiyette o lan hük üm lerde değ iş ik l iğe

g id i lemeyecekt i r . Bunun yan ıs ı ra , uygu lama ve ö rnek lememahiyet inde o lan , zaman-mekan unsuru taş ıyan nass lar ıngerektirdiği hükümlerde değişmeler olabi lecektir. Örnek vermekgerekirse, toprak kirasından yasaklama, beyu' l-mübâzene , kabzdan

önce satıştan yasaklam a, hıyâr-ı şartı kabul etme vb. g ibi h ük üm lerget i ren nasslar ın tümünden ç ıkarı lan, is lam hukukunda karş ı l ık l ımübadele ler le gararm ve nizaa sebep olacak cehalet in önlenmesii lkesi , zaman ve mekanla değişmeyecektir. Bu prensibin uygulamasımahiyetinde olan ve husûsî l ik arzeden yasaklar ise, ya örf le, ya da

daha başka yol lar la nehyin i l le t inin ortadan kaldır ı lması , böy lecear t ı k ga ra r v e n i zaa m eyd an ve rm em es i g ib i duru m lardadeğişebi lecektir. Nitekim toprak kirasından yasaklamanın i l let ini ogünlerde altın ve gümüş (para) azlığından, para i le değil de, arazininbel l i bir yerinden çıkan ürün kaşı l ığ ında kiraya veri lmesi nedeni i legarara sebep olacağ ı şekl inde tesbi t eden sahâbî Raf i b . Hadıc(74/293 ), altın yad a güm üş (para) karşılığında araziyi kiraya ve rm en incaiz olacağını söylem iştir.286

Ve yine borca şahit tutma ve yazma emri, kefaletin meşruiyeti ,rehnin cevâz ı . . .g ibi hükümler haklar ın zay i o lmasını önlemek veteminat alt ına almak genel prensibini ortaya koymaktadır. Şimdi bugenel prensibin tatbikat ını teşr î döneminde mevcut uygulamalara

mü nh asır tutman ın bir anlamı yoktur. Ayn ı gayey i gerçekleşt irecekyeni usullerin ortaya çıkması durumunda, bunlar da birer uygulamaolarak ö ncekilerin yanın da, ya da on ların yerinde ye r alabil ir.287

Bu iki örnekte de görüldüğü g ibi , bu anlay ışa göre

285 Bkz. Kevser i , Makâlât , 257 vd . ; Medk ur , Medha l , 102 .

286 Bkz. Tez metn i ,224 Gara rla i lg i li bkz. Zerkâ , Sigorta, 174-176 .287 Bkz. Tez metni, 107 vd »



değ işm enin sahas ı , hakk ında nass bu lunan hükü m ler i de

kapsam akta, ancak bunlar uygulama , örnekleme ya da zam an-m eka n unsuru içerdik ler i iç in asla öze dokun ma ma kta, genel

çerçeveyi zedeleme me ktedir . Zaten mu am elât konusu nda teşr îde

gözet i len m etod da, m üm kün m ertebe detaylara gidi lmem esi, genel

pren siblerin vaz'ı i le yetinilm esi şeklindedir. Özellikle Ku r'ânî teşriin

bu özelliği o kad ar açıktır ki, Hz. Peygamber (as. ) miras ayet indeki2 8 8

detaylar karşısında "Allah fcc.J miras paylarının taksimini bizzatkendisi üstlendi." buyu rm uş ye bir nevi taaccübünü izhar etmişt ir .289

Buradan da harake t l e d i yeb i l i r i z k i , muamelâ t konusunda

hükümler in değ işmesine iht iyaç duyulması an ında, çoğu keznass lar ia karş ı karş ı ya ge l inmeyecek t i r . İ cmâya t e r s düşme

konusunda ise, özel l ikle icmâm sübûtu hakkında dikkatli o lmaklaz ımdır . Çünkü birçok konudaki icmâ iddiası asl ında isabet l i

b u lu nmamak t ad ı r .2 9 0 Ay nı tem kinli hareketler in nas slarm (hadis)

sübûtun da da gösterilm esi zarureti vardır.291

I V - D E Ğ İ Ş M E N İ N F İ İ L E N V U K Û U V EM Ü Ş Â H A D E E D İ L E N Ş E K İ L L E R İ

İ s lâm hukukunda, gerek teşr î döneminde ve gerekse dahasonrak i devre lerde değ işm enin f ii l en vuk uu nda şüph e yoktur .Özellikle teşrî döneminde gerçekleştirilen değişikliklerin, nazarî plandadaha sonraki dönem lerde de, gereği halinde yer yer değişmelere imk anverebilecek birer mesned olarak değerlendir i ldiğini görüyoruz. 29 2 Bu

itibarla, burada konuyu teşrî döneminde ve daha sonraki devrelerdeolm ak üzere iki kısım da ele alacağız ve bir inci ler i ayn ı zam an dadeğişm e konu sun daki teşrî tavrının bel ir lenmesi ve ikinci kısm ıntemellendirilm esi am acı i le ortaya koym aya çalışacağız.

288 "Nisâ 4/11 .289 Î bn Â ş û r , Makâsıd, 137 . Ay nc a bkz. Ibnu' l -Arabî , Ahkâmu'I -Kur 'ân, 1 / 3 4 5 .290 Örnek ler i i ç in bkz . Kardâv î , Şerîatu' l -İslâm , 119-123 .

291 Bkz. Kardâvî , Şerîatu' l -İslâm, 113 -1 17 .292 B kz. Ş e le b î, M İ , 30 7 .



A - V A H İ Y D Ö N E M İ N D E

Va hiy dönem inde ahkâm ın değişmesi i le i lgi li o lmak üzere ikikonu üzerinde durulacaktır . Bunlardan bir incisi nesh olayı ikincisi

ise tedriç esasıdır.

1 - N E S H :

(Husûsî bir maslahat gereği konulmuş) şer ' î bir hükmün yinemüteahhir şer'î bir delille kaldırlrnasıdır.29 3 -

"Geçici tedbir" niteliğinde düşü nülm üş ve tekli f edi lm iş. hus usların yine aynı tabi î l ik içerisinde kaldırı lm ası 2 9 4 esasına

da ya n ır . Nesh kon usun un te tk ik i, teşr îde tak ip ed i l en şeyr vemetodun, Al lah' ın insanları terbiye ve irşadda gösterdiği hikmet vesırların ortaya çıkmasına yardımcı olur. 295

Kabul etmek gerekir k i , nesh bir anlamda, gel işen cemiyetşart larını değerlendirmek, ası l maksat ist ikametinde hareket etmek,düzenleme get irmek demektir . Mekke islam toplumunun şart ları vem ü ke l l e f i y e t l e r i i le M e d ine i s lâm to p lu m u n u n du r u mu ve

m ükellefiyetle ri elbette aynı değildir. Hü küm ler de - tabiî olarak - ay molamazdı .296 Nesh işte biraz bu sosyal gerçeğin gereği olarak doğmuşteşrî usulüydü. Şeriat lar arasındaki nesh de mil let ler in ıslahı içintutu lan usulle ilgil i husü stur. 2 9 7

Teklî f - i m â lâ yutâk' ın (takat üstü yükü m lülük) bulun m adığı 29 8

İslâmd a, nes h m üessesesi kada r tabiî ne olabilirdi? Bu tabiîl ik, "varlıksebebinin (illet) sona ermesi dolayısıyla hükmün sona ermesi" 29 9;"açık bir vahye dayalı olarak Hz. Peygamber (as.) için bir başkahükm ün tercih edilmesi gereğinin ortaya çıkm ası" 300 şeklindeki nesh

tari f ler inde iyice ortaya çıkmaktadır. Ayrıca neshin kull î kaideler vemüebbed (ebedî olduğu bildirilmiş) hükümlerde 301 cereyan etmemesi,ebedîl ik kaydı taşımayan ve cüzî hüküm lerde geçerli o lması da, o nu n

293 Şâübî , M u v a f a k a t , 3/107 ; Karaman, Fık ıh Usû lü , 164 ; Zerkâ nî , Menâh i l , 2/72 ;Şelebî, Taff l , 307 .

294 Ç ak an , Hadislerde Görü len İhti laflar ve Ç özü m Yolları , 196 .2 9 5 K a r am an , Fıkıh Usûlü, 163 .296 Bkz. Karam an, İctihâd, 52 .297 Bkz. Ebû Zehra, İmâm Ş af iî , 251 .298 Baka ra 2/286 .

299 Dehlevâ, Huccetul lah, 1/93 .300 Dehlev î , Huccetul lah, 1 /93 .301 Şât ıb î , Muv a faka t , 3/ 117 ; Ebû Zehra , İm âm Şafiî, 251 .



gel işen şar ltara uyu m ve hâk imiye t sağlam asının tabi î b ir yo lu

olduğunu isbat eden bir başka nokta olmaktadır." 3 0 2

Nesh o layımn genelde Medine devr i teşr i inde ortaya ç ıkması 3 0 3

bizce anlam lıdır. Zira İslâm 'ın devlet oluşu ve prensiblerinin uygu lam a

alanına konulması bu devrededir .30 4 Amaçlad ığ ı top lumu yaratmakiçin var olan İslâm, karşısında vakıa olarak cahil iye devri değerleri

üzer ine kuru lu b i r top luma h i tap ed iyordu. Doğrudan n ihâîhükümlerin uygulanmasına geçi lmesi gerçekçi l ikle bağdaşmayacak ve

daha iş in başında İs lâmın toptan reddine sebeb o lacakt ı . 3 05 İşte bu

yüzd end ir k i , geçic i m aslah at lar ve bunlar la i lg i li n ihâ î hü km eulaşt ıracak geçici hük üm lere iht iyaç vardı. Nihâî hükm ün a rt ık kabu lgörme ortamı gerçekleştirdiğinde geçici hüküm devrini tamamlıyordu.

B iz klasik nesh telakkisine katılıyoruz.306 Yani nâsih hükümdensonra norm al hallerde me nsûh hü küm le amel edi lemez.

Bu te lakkinin var l ığ ı kanaat imizce modernist ler in f i i l î yasama

mahiyet inde te lakk î e t t ik ler i3 0 7 ahkâm ayet ler ine yak laş ımlar ın ıtemelden sarsm aktadır. Zira mesela içki yasağı konusun da uygulanan

teşrî siyaset i net icesinde îslâm, bugü n bütün dünyan ın aciz kaldığı308

böylesi b ir konuda, mut lak bir başar ı göstermişt ir . Şu kadar y ı liçer is inde yet işt i rmeye çal ışt ığ ı yeni ümmet gelen nihâî yasak 3 0 9

karşıs ında tam bir tesmil iyet göstermiş, Medine sokaklar ı döküleniçki lerden dolup taşmışt ır .3 1 0 Bu örnekte de görüldüğü gibi İslâm,

Med ine dön em inin sonlarına doğru art ık-cahil Arap lara deği l- ideal birümmete h i tab eğtmekted i r . Ve bu ümmet içk i yasağ ı dahi l ne

emredil irse edi lsin, onu kabul edebilecek bir iman, eğit im ve ruhyüksekliğine ulaşmıştır. Şimdi böyle bir ortamda, me sala had c ezalan

gibi hük üm ler hâlâ m uh afa za edilmiş, nesh yolu i le değişt ir i lip

302 Çakan , Hadis lerde Görülen İhti la f lar ve Çö zü m Y ol la n, 196 . Ne sh in gerek çes i i ç inayn ca bkz . A . Em in , Fecru'l-İslâm , 231 ; Ebû Z ehra , İmâm Şâ f i î , 250-252 .

303 Şât ıb î , Muvâ fakâ t , 3/1 04 ; A . Em in , Fecru ' l - İs lâm, 2 2 8 .304 B i r naza r i yen in aks ayan ta ra f l an anca k uy gu l am a sa fha s ınd a o r tay a ç ı ka r . Bu

i t i ba r la n e s h o l a y ı n ı " da h a ç o k u yg u l a m a da o r t a ya ç ı ka b i l e c e k a ks a k l ı k l a r ı nö n c e de n ö n gö r ü l e n ç ö z ü m l e r i " ş e k l in de n i t e le m e k m ü m kü n d ü r .

305 Bkz . Şât ıb î , Muvâ fakâ t , 3/104 .306 K l as ik nesh te l akk i s in in t enk id i hk . bk z . Eb û Sü l eym ân , İs lâm' ın Uluslararası

İ l işkiler Kuram ı, 57 vd., 87, 96 ,101,119 .307 Bkz . Tez metni, 52 .308 Zeydan , Medha l , 42-43 .

309 Mâ ide 5/91 .310 Kurtu bî , 6/2 93 . Hicr i 6 . y ı l . Diyarb ekr î , Târîhu ' l -hamîs , 2/ 26 ; Ze yd an , M e d h a l ,

4 2 .



yerlerine başk a hük üm ler ikâme edilmem işse, bu duru m ilm-i i lâhîde

ideal hük üm lerin değ işt ir i lmeden korun an hük üm ler o lduğunu veonları bir daha kim senin asla değitiremeyeceğini gösterir.

B i z nesh t e l akk i s ine ka t ı lmak la b i r l i k te , bu t e l akk in inkayıtlanmasmın yararına da inanıyoruz: Nâsih hüküm ortamındansoyutlanarak e le a l ınamaz. Mensûh hükme art ık son vermey ige rek t i r en o r tam o luşmad ıkça , nâs ih hükmün uygu lama a lan ıbu lunm ası haddi zat ında imkansızdır . O yüz den İs lâm ikt idarınıneg em en o l duğ u , a r z u l anan İ s l âm t op l um unun o l uş tuduğ u . -dönemlerde gelen ve bu neticeyi hazırlamak için ara hüküm olarakkul lanı lan mensuh hükümlere son veren n ihâ î hükümler in , aynıor tama hiç benzemeyen günümüz İs lâm top lumlar ına b i r geç işdönem i f ırsatı tanımada n uygulanma sının yerinde olmayacağı , böylesiteşebbüslerin faydadan çok zarar vereceği inancındayız.

Hem burada i frat o lduğuna inandığ ımız bir tutumdan da sözetmek ist iyoruz: Nasslar ın teâruzu anında bir çözüm olrak hemenneshe baş vurmak ve böy lece "mensûh" hükümler i a lab i ld iğ ineç o ğ a l t m a k .3 1 1 Bu muhtemelen b i raz da mütekaddimînin "nesh"

tabirini farkl ı mânâda kullanmalarından kaynaklanmıştır. Gerçektende mü tekaddim în, âyet ve hadis ten zahi r in in mu rad ed i lmediğ idurumları nesh tabiri i le i fade edegelmişlerdir. Bu da daha sonrakiâl imlerin nassların teâruzu anında cem ve tel i f i mümkün olan birçokkonu ları neshle izahlarına neden olm uştur.312

Tabiî olarak bu telakki, İslâm hukukuna daraltıcı bir yapı kazan-dırmakta, fark lı ortama, farklı hü kü m anlayışını zede lemek tedir.

N a s s l a r ı n t e â r u z u d u r u m u n d a n e s h m e t o d u n u n b i rdeğerledirmesini yapan İsmail L. ÇAKAN da aynı kanaate ulaşmış ve

şöyle demiştir:"İ lğâ metodu olma özel l iğ i iç inde neshe, çözüm sistemlerinin

hemen baş ında yer vermek, daha çok beyana dayanan çözümünözüne ters düşmek olmaktadır. Çünkü beyan prensip ve metodu olancem ve te'l î f in gerçekleşme imkanları araştırı lmadan hemen ilgâ i le işe

3 11 S e l e f u l um as ı n d an E b û M üs l i m c l ; A s f a h â n î ( 3 2 2 / 9 3 4 ) K u r ' a n ' d a m e n s û h â y e tbu lunm ad ığ ı gö rüşünded i r . Hudar î Bey , Râz î 'n in (60 6/12 10 ) de , s öz l e r in den E bûM ü s l i m ' i n g ö r ü ş ü n e meyyal olduğunun an laş ı ld ı ğ ın ı s öy l e r . (Bkz . Hudar î Bey ,Târihu't-teşrîu'l-İsIâmî, 25) .

312 Bkz. İbn Kayy ım, İlâm, 1/35 ; Ş âtıbî , Muv a faka t , 3/106 -108 ; Ça kan , Hadislerde

Görüleı ı İht i laf lar ve Çözüm Yol lar ı , 197 ; Koçyığ it , " K u r ' a n v e S ü n n e t t e N e s hMeseles i " , AÜ İF D ., e.X I, 1963, s. 103-108 .



başlanmasa hal çareâi aramak noktasından oldukça tenkide açık birtutum olur. . . .Nesh iddialarının bir çoğunda değişik şartların sözkonusu olduğu ve neshe g i tmeden muhtel i f hami ' ler le iht i la f ınhalledilebileceği de görülmektedir. "3 1 3

Buna göre ortam farkl ı laşt ığ ı iç in bir hükmü geçic i o larakdurd urm ak nesh say ı lmayacaktır . M üel le f- i kulûba zeka ttan payayırma işleminin durdurulması bunun bir örneğidir.314 Nitekim Ömerb. Abd ulaziz gerek gördüğü için hükm ü tekra r uygulamıştır. 3 1 5

Yine bir f i i l in artık münasebeti kalmadığı iç in terkedi lmesi denesh telakki edilmemelidir. Mesela "kunüt" un terki gibi. Bir m usibet

karşısında Hz. Peygamber (as.) bir ay süre i le kunut okumuş ve irşâdheyet ini hunharca kat leden Ri ' l , Zekvân ve Usayya kabi le ler inelanette bulunmuştu. Ara soğuyunca da bunu terketmişti . îşte bu gibiterklerin mensûh sayılmaması, ümmetin başına gelebilecek musibetlerkarş ıs ında tekrar kunut okuyabi lmeler ine imkan verebi lecekt i r . 3 1 6

Bu nu n öze l li k le de , y en iden o luşum dönem le r inde üm me t inbilinçlendirilmesinde müsbe t bir katk ısı olacağı da aşikardır.

2 - T E D R İ C E R İ Â Y E T

İ s lâmî teşr î me todu nd a en be l i rg in hu sus tedr ice r iaye tprensibidir. Bu "İslâmm o gün ün toplumunu sosyal bir vâkıa olarakolduğu gibi kabullenmesi" m anasında gerçekçiliği ile, "aynı toplumdanideal bir ümmet yaratma am acı" taşıyan gayeci özelliğinin tabiî birsonucudur.

Sosyal bir real i te olarak toplumun öteden beri al ışageldikleri ,üzerinde yaşadıkları âdetleri, gelenekleri, değerleri ...vb. vardı. Bütün

bunların bir anda terkinin mümkün olmayacağı gerçeğini kabullenenİslâm, aynı toplumu amaçladığı ideal ümmet hal ine ulaştırabi lmekiçin teşride de bir siyaset iz lemiştir.3 1 7 Uzun bir devre alt yapınınoluşturulması iç in uğraşı lmıştır. Mekke dönemi teşri i tamamen budoğ ru l tudad ı r . 3 1 8 Vahyin büyük bir çoğunluğunu teşki l eden bu

313 Çakan , Hadislerde Gö rülen İhti laflar ve Ç özü m Yolları , 208 .314 Bkz . Şelebî, Talîl, 87 ; Tez metni, 51, 76 .315 Bkz. İb n Sa'd, Tabakât, 5 / 2 6 2 ; Tez metni , 7 7 .316 M. Arûs î , E fâ lu ' r -Rasû l , 222 -22 7 .

3 1 7 B k z . M u h a m m e d e l -M e d e n î , "Deâimu'l - istikrâr fft-teşrî el -Kur'ânî" , H ad â r a t u ' l -Is lâm, Se ne 1384, sa. 5/1 , s . 20-21 .318 Me kke devr ind e inen âye t le r in gene l değer lend ir i lm es i ve öze l l ik le r i i ç in bk z . Şât ıb î ,



dönemde özell ikle itikat bahisleri, Allah'ın her konuda vahdaniyeti vehükümranlığ ı iş lenmiş, insanların O'nun kulları olduğu ve koyduğuhüküm l e r e m ut l ak i t a a t l e r i n i n bu ku l l uğ un g e r e ğ i o l duğ uvurgulanmış, böylece oluşturulan imanla i leride getiri lecek çeşit l ikayıt lama ların, mük el lf iyetlerin kolayca kab ulünü n gerçekleştiri lmesiamaçlandırılmıştır.

Bir taraftan iman -ahlâk alt yapısı oluşturulurken, diğer tarafta nda, daha M ekk e dön em inden başlanı lmak ve genelde nazarî plandakalmak üzere genel , kül l i hükümlerin konulmasına, i leride detaylarıgetiri lecek bir mukaddime olmak üzere, onlara atı f larda bulunulması

şeklinde bir teşrî işlemi de sürdürülüyordu (yönlendirme merhalesi).319

M edine dön emind e - artık İslâmın aynı zam and a da bir devletolm ası haseb iyle - getiri len nazariye, pren sip ve kur al ların p ratikhayata tatbik imkan ı da doğmu ştu. Hedeflenen ideal üm me tin ortayakonulabi lmesi iç in bunda zaruret de vardır. Nazariyenin yanıbaşmdauyg ulam alım da yeraldığı işte bu dönem de ahkâ md a bazı değişikliklermüşahede edi lmiştir. Bu değişikl ikler amaçlanan hedefe ulaştıracaksürec i h ı z landı racak mahiye t ted i r ve b i r inc is i yukar ıda sözünüettiğimiz nesh olayıdır.320 İkincisi ise tedrîcdir ki, aslında nesh olayını

da tedricin bir şekli saymak mümkündür.

Ted rice riayet prensibi aşağıdaki şekillerde gerçekleştirilmiştir:

1) Zaman içinde tedrice riâyet edilmiştir: Bütün hükümler biranda deği l , bel l i bir zaman süreci içerisinde ve özel ikle de yenigelişmelere parelel olarak oluşturulmuştur.321

2) Ahkâmda önem s ı ras ı gözet i lmişt i r : Ası l hükümler öncekonu lmuş , tamamlay ı c ı hükümle r (mükemmi lâ t ) g ene lde sonraget i r i lmişt i r .3 2 2 Ay rıca ö nce icmâl , sonra tafsil esası da bu kısım da

Muv a faka t , 2/7 6 vd. , 3/4 6-48 , 103-104, 307 , 4 0 6 , 41 6 ; A. Em it ı , Fecru' l - İsiâm,228 ; Ü lken, i s lam Düşü ncesin e Giriş, 25, 31 ; İbn Âşûr, Makâs ıd , 40 ; Hitti, İs lamTarihi, 1/169 , 185 ; S. Sâlih, M e a l i m , 283-284 ; M. A. Cafer , Eseru ' t - tatavvur el -filtıî fft-tefsîr , 137 vd. ; Zerk ânî, Menâhi l , 1/193 vd. ; Cerrahoğlu, Tefs i r Usû lü , 6 0; K a r am an , İ s l am Hukuk Tar ih i , 37 ; Nem ir , İ c t i hâd , 1 2 7 ; T ap l am ac ı o ğ l u , D inSosyolojisi , 148 ; Zeyd an, Medhal , 108-109; Şafak, İ s lam Huk ukunu n Tedv ini, 11.

319 Bkz . Tu ğ , İ s l am Verg i Huku ku, 19-35 ; Öz ek, " Asr- ı Seâdette Zekâtın Tatb ikatı " ,(Ba sı lm am ış te bl iğ , İst . 1988) , 4 .

320 Mekke döneminde nesh o lmadığ ı hk . bkz . Şât ıb î , Muv a faka t , 3/ 104 .321 Bkz . Şâ t ıb î , Muvafakat , 2/9 4 , 3/3 78 ; A . Em in , Fecru'l-İslâm, 2 2 9 - 2 3 1 ;

K a r am an , İs lam Huk uk Tarihi, 39 ; Şelcbî, Târîhu't-teşrî, 131 .322 Bkz. Şâtıbî , M u v a f a k a t , 3 / 4 8 ,1 0 3 Ay n c a b k z . İ b n Ab d i s s e l âm , Kavâid, 1/54; İbn

Teymiye , Hısbe , 142 ; A. Em in , Fecru'l-İslâm, 228 .



mütalaa edilebilir.3) Hükümler içerisinde tedrice riayet etmiştir: Mükellefiyetlerde

genelde kolaydan zora doğru bir sey ir i z lenmişt i r . Öte yandannihâî yasaklar ise bir ç ırpıda konu lmam ışt ı r . N am azın ön celer i ik ivak i tken beşe ç ıkar ı lmas ı 3 2 3 aynı hüküm içer is indeki , ibadet ler inkolaydan zora doğru farziyet sırası ise benzeri hükümler arasındaki 324

tedr ic i gös ter i r . Kes in i çk i ve r iba yasaklar ına dört aşamadau l a ş ı l m a s ı 3 2 5 da yas ak lam alar a lan ındak i tedrîc î l iğ in en çarpıc ıörnekleridir.

Tedrîcil ik genelde kolaydan zora doğru olmakla birl ikte aksine de

rastlanır. Gece na m azı i le i lg il i em rin3 2 6

haf i f le t i lmesinde olduğugibi.327

Teşr îde prensip olarak tadrîce riayet esas olduğu halde, ön em inebinaen ve bek lemeye taham mü l o lunam ayan durum larda b i r önhazır l ık mahiyet inde ara hükümler bulunmaksız ın, doğrudan nihâîhükümlerin vazma gidi lerek tedrice uyulmadığı da olmuştur. Bu gibidurumlarda şe r î a t uygulamada baz ı to le rans la r tan ımış veolabildiğince hükmün uygulanması ve hukuka saygının korunmasıam acı ile yer ye r şeklî m eşrûiyetle yetinildiği de olm uştur. Evlatlık

müessesses inin kaldır ı l ış ı ve Sâl im ' in durumu bunun t ipik birörneğidir.328

Bu arada gerek kişilerin gerekse kabilelerin îslâma ısmdırılmalan,onların yavaş yavaş nihâî hükümlere ulaştırı lması amacıyla yapı landu rum değerlendir i lmesi net ices inde bizzat Hz. Peyga m ber (as. )taraf ın dan gerçekleşt i r i len ve i lk bakışta dinde aş ırı m üsa m ahaintibaını vere n baz ı uygu lamalara da rastlıyoruz:

Ahmed b. Hanbel ' in Müsned' inde yer verdiğ i ik i hadis i bunaörnek olarak veriyoruz:

"Hz. Peygamber'e (as.) Sakif heyeti gelmişti. Daha etkil i olmasıiç in onlar ı mescidde kabul ett i . Onlar Hz. Peygamber 'e ; c ihâda

323 Muvat ta , Kasru 's -salât , 8 (1/146) ; Buhâ r î , Salât , 1; Mü s l im, Salâtu ' l -müsâf i r în, 1;T a b e r â m , Ev â i l , 13 . Ben ze r i du ru m oruç i ç in de söz kon usu o lm uş tu r . Bk z .Buhâr î , S a v m , 39 ; Ebû Dâvûd, S a v m , 2 .

324 Bkz . Elmalı , Hak Diıı i Kur'an Dil i , 1/624 .3 2 5 M u h a m m e d e l - M e d e n î , " D eâ imu ' l - i s t i k r â r f î ' t - t e ş r î e l -Kur ' ân î " , 22 vd . İçk i

ya sağ ına s ı r r as ı y la 16/67 , 2/1 9 , 4/4 3 v e n ih aye t 5/9 0 aye t l e r i y l e ; r ibâyas ağ ın a 30/39 , 4/61, 3/1 30 ve n ihaye t 2/2 78 âyeüer iy le ulaş ı lmış t ı r . Ayr ıca bkz .S. Sâb ık , Fıkhu ' s - sünne , 2/312 vd .

326 Mü zemm i l 73/1 -3 . ,327 Ku rtubî, 19/5 5 ; Bak tır , Zarûret, 9 8 .328 İbn Âşûr , Makâs ıd , 114 ; Tez metn i , 29 .



çağrı lmamaları , kendi lerinden zekat al ınmaması , namaz kı lmamaları

ve üzerlerine kendi lerinden başka bir inin tayin edi lmemesi şart larınıi l er i sürdü ler . Hz . Peygamber (as . ) on lara : "Tamam, cihadaçağrılmazsınız, zekat vermezsiniz, üzerinize başka biri de tayinedilmez. (Nam az konusuna gelince olmaz.) Rukûsuz (namazsız) birdinde hayır yoktur." buyurmuşlardır.329

İbn Esîr, bu hadisdeki garîb kel imeleri açıklarken yapı lan bazıyoru m lara yer verm esi yan ında şu izahı yap ar: Hz. Peyga m ber (as.)S a kı f in ö anda İslâmı olduğu gibi kabul etme yeceklerini bi l iyordu. -Onları ısındırmak ve yavaş yavaş tedricî bir şekilde İslâmın tüm

ahkâmına ulaştırmak için bu şartlarını kabul etti (gözüktü).330

Hz. P eygam ber (as. ) yine Ahm ed b. H anbel ' in r ivayetine göresadece iki vakit namaz kılmak şartı i le müslüman olmak isteyenkimsenin müslümanlığını da kabul etmişti .331

Bu iki örnek, teşrî de tedrîcilik olduğu gibi - maslahat gereği- tatbikâtta da olabileceğini ifade eder. Hükümleri tamamlanmışİslâmla karşı karşıya gelen insanlar bütünü yle hü küm leri ağırbulabi l i r ler . Bu du rum da onlara, m evcu t hü küm lerin tedricî o larakuygu lanmas ı zarûr î gö rü lü rse , on l ar ı kazanmak i ç in İ s l âmın

menfaaat i bunu gerekt i r i rse bu mümkün o labi lecekt i r . Ama bundanam aç, içeriye alman bu yeni m üslüm anlann iman potasında eri ti lerekd î n î b ü tü n l ü ğü n e e r i ş t i r i l m es i , d ah a ö n ce ağ ı r b u l d u ğum üke llefiyetleri dînî şuur içerisinde severek yapa bileceği bir seviyeye -tedricî olarak - ulaştırmak olacaktır. Ama böyle bir zaruret bulunmaz,henüz i ş in baş ında bütünüyle kabu l imkanı varsa veya i çer i yeal ınacakların ıslah imka nı yoksa , yahut da böyle bir tavır İslâm ınyüce menfeat ine zarar verecekse tav i z görümünde o lan bu türdavranışlara gidilmez.

Buraya kada r arzetmeye çalıştığımız tedriç prens ibi332 ve onun bir

329 İbn Hanbe l ,_ 4/ 21 8 ; İbn Es i r , N ı h â y e , 1/238 , 389 ; Nem i r , İ c t ihâd , 128 ;I lamidul lah , İntroductioı ı to İslam, 13 .

330 İbn Esîr, Nihâye, 1/239.331 İbn Hanbel , 5/25 ; Ncmir , İctihâ d, 129 .332 Te dri ce riâyet pren sibi hk. ayr ıca bkz . Buh ârî , Fedâi lu ' l -Kur 'â ı ı , 6 (6/101) ; Şât ıbî ,

M u v a f a k a t , 1/304 , 3/6 8 vd. , 99, 23 0, 378 ; A . E min , Fec r u ' l - İ s l âm , 228, 231 ;. S e yy i d S â b ı k , Fıkhu 's - sünne , 2/312 ; S . Sâl ih, M ea l i m , 2 7 4 ; Şe leb î , Talîl, 15 ,

307 ; M a h ma s â n î , Felsefetu't-teşrî, 160-161 ; F . Osman , Tatavvur, 144 ; Uğu r, İslamTop lu mu , 9 4 ; K a r a m a n , İ . Hu kuk Tar ihi , 38 ; Fa z l u r R a h ma n , İslam, 44-63 ;Şelebî , Târîhu't-teşrî, 129 ; Hu dar î Bey, Târîhu't-teşrî, 19 ; Zcrkâ , M ed ha l 2 /8 3 6 ;

Zeydan , Medhal, 111-112; D ö n m e z , "Orf", 26 .



türü sayı labi lecek nesh olayı bize açıkça göstermektedir ki , İ s l âmşeriatı her hal ve duru m da ortama itibar etme kte, gerçek çi biryaklaşımla hüküm vaz'mda bulunmakta insanlara anlayabileceklerişekilde hitap etmekte, götürebilecekleri kadar teklifte bulunm ayıyeğlemektedir. O tıpkı güçlü bir hatip gibi, mu hatap larının seviyesinii t ibara almakta, anlaşı labi lmesi iç in onların seviyesine inmektedir.An cak bu in iş ten maksat , n ihâ î o larak onlar ın yanında , onlar ınsev iyes inde kalmak değ i l , aksine muhataplar ı kendi yanma alarakistediği seviyeye ulaştırmaktır. İşte bu ruhtan hareketle, İslâmın bazınihâî hükümleri , daha sonraki devrelerde de arızî durumlar

neticesinde tatbik imkanı bulamayacaksa v eya bunların olduğu gibitatbiki tıkanmalara ve neticede sistemin toptan hayattan uzaklaş-tırı lmasına neden olacaksa, bu takdirde durum değerlendirilmesiyapılarak , hedef nihâî hükmün yeniden uygulanabileceği ortamıhazırlamak ve gerekli süreci hızlandırmak olmak şartıyla geçici farklıbazı hüküm lere ya da kemâl devri öncesi hüküm leri ile tekrar am eleg i tmek mümkün o lacakt ı r . Teş r î m e todundan v e ş e r i a t ı nmaksa t l a r ından, g ene l ruhundan bunu ç ıkarmak mümkündür .Kanaatimizce "Deccal hadisi" de_333 bu düşünceye ışık tutabilecek bir

delü olarak mütalaa edilebil ir. Zira Hz.Peygamber (as.) "Deccâl ' in birsene sürecek o lan ilk gün ünd e beş vakit namaz yeter mi?" diye sora nsahabîye ," -Hayır! Vakit takdirinde bulununuz." buyurmuştur .Bi l indiğ i g ibi b ir günde beş vaki t namazın kı l ınması , bu namazıngüneşin hareketlerine bağl ı olması (doğuş, batış, zeval , gölge boyugibi) kesin nasslarla belirlenmiş, hem de taabbudî olan, i l leti akıl lakavranamayan husus lardandı r . Buna rağmen, i s imde , vas ı f ta b i rdeğişikl ik de olmadığı halde, durumun farkl ı laşması ve bu durumdanamaz ahkâmından beklenen gayenin gerçekleşmeyeceğ i nedeni i le ,

Hz. Peygam ber (as.) tamam en farkl ı ve yeni bir formül i leri sürmü ş v eisme, şekle ...vb. takılıp kalınmamasını istemiştir.

Taa bbu dî kon uda duru m böy le o lursa , il le t i ak ı l yo lu i le

kavranabi l en, var l ık ve yok luğu i l l e t ine bağ l ı o lan hükümler in

evleviyetle aynı düşü nceye tabi tutulacağı ortaya çıkacaktır.

333 Bkz. Buhâ r i , Tefsir, 3 9 / 3 ; M ü s l i m F i t en , 116 ; Ebû D âv ûd , Melâhim, 14 (4/117) ;İbn Mâce , Fiten, 33 ; Tez metni, 1 1 1 .



B - V A H İ Y D Ö N E M İ N D E N S O N R A

İslâm hukuku, vahyin kesilmesi i le genel çerçeve it ibarı i letam am lanm ış o lm akla b ir likte, henüz tekâmül etmem iş, vah iydöneminden sonra yetkili ve kabiliyetli ellerde büyük bir inkişâfgöstermiş, baş döndürücü bir hızla gerçekleşen mevcut yapıdakideğiş ik lik lere hem ayak uy durm uş ve hem de yön vermişt ir .Şüphesiz bu inkişâfta, İslâm hukukunun sahip olduğu esneklikve tevs i kab i l i ye t i 3 3 4 yanında hukukçular ın da büyük katkıs ı

olmuştur. Bu yü zden İslâm hukuku nu "hukukukçularm hukuku"diye niteleyenler de olmuştur.335

Vahiy döneminden sonraki devre şüphesiz aynı yeknesaklıktadeğildir. Gen elde tedvin dön em ine kadar can lı ve sü rekli tekâ m ülgöstermişken, tedvin döneminden sonra - k i aynı zamanda kemâldönemid i r -durağan b i r süreç baş lamış , g iderek donuk laşan ,seyyâliyetini yitiren bir hal almış, bunun neticesinde hızlı değişmeleretekrar sahn e olunan sana yi devrimi sonrasında yen i gel işmelere ayakuyduramamış ve bu yüzden de b ir çok ülkede, yaşanı lan hayattan

uzaklaşma durumunda kalmışt ır . Bu dönemde yeniden uyanmalar vehukuka sahip o lduğu esk i seyyâl iyet in i iade çabalar ı yer yergöz lenmiş , öze l l ik le zamanımızda bu tür faa l iyet ler kend is in ihissettirmeye başlamıştır.

Bu uzun süreç içerisinde, ahkâmda meydana gelen değişl ikleraşğıdaki şekillerde gözlenmektedir.

1 - Y e n i o l a y l a r a b u l u n a n y e n i ç ö z ü m l e r : Genel prensipler

•doğrultusunda yeni gel işmelere hukûkî yapı lar verme ve uygunhükümler koyma şek l inde i zah edeb i leceğ imiz bu o lay as l ında

ahkâmda bir değişikl ik olmamakla bir l ikte, yakın i lgisi ve konunun

tam am lanm ası a m acı ile burada yer verilmiştir.

2 - Y e n i y o r u m l a r ı n o r t a y a ç ı k ı ş ı : Zamanla ortaya çıkanyeni gel işmeler , mevcut nasslara daha önce düşünülmeyen farkl ışeki l lerde yaklaşı lmasına, yeni yeni yorumlar ın ortaya ç ıkmasına

-334 B u öze l l i ğ in yen i ik i o lay a ta tb ik i hk. bkz . Sa va Paşa , İ s l am Hukuk Nazar iyat ı ,

2/354 vd .335 Bkz . Schach t , İ s l am Huk ukun a G i ri ş, 212 .



neden o lmuştur . Bu tür yorumlar ı ik i k ıs ımda mütalaa e tmekmümkündür :

a - Genişletici yorum larb - Daraltıcı yorum lar.

a - G e n i ş l e t i c i y o r u m l a r : Daha i lk devrelerden i t ibaren

nasslarda vârid olan laf ız ların mu htevaları genişleti lmeye başlam ış v eböy lece aynı nassm al t ına b i rçok hâd ise ve ge l i şmenin hükmüsokulabilmişt ir . Meselâ "Sefer sırasında el kesilmez." 3 3 6 hadisinden

ç ıka r ı l an hü k ü m sadece e l k esm e c e zas ına has r ed i lmem iş ,

genişlet i lmeye g id i lerek diğer had cezalar ının da sefer s ırasındau y g u l a n m a y a c a ğ ı n e t i c e s i n e v a r ı l m ı ş t ı r . "E l kesme" i f ad es iz ikredilmeyen genel hü km ün sanki b ir örneklemesi şeklinde telakkiedilmiştir.337

Hz. Ömer, yoksulluk ve ihtiyarlık sebebi i le dilenen bir zimmîyigörm üş ve bu tür zimm îlerin zekat harcama yerlerinden olan "miskin"züm resine gireceğine ictihad etmiştir. 3 38

Hz. Ömer devr inde at lara da zekat konulmuş, 3 3 9 böylece zekat

matrahı olacak mallara sanki "iktisâdi değer taşıyan her mal" gibi bir

kap sam verilmiştir.Zekattaki "temlik" kavramına da farkl ı yaklaşı lmış, b ina vb.

yer lere zekat ver i l eb i l eceğ i , 3 4 0 ğârimîn (borçlular) fasl ı için zekat

m a l l a r ı nd an o lu şaca k - b i r k r ed i f o nu o lu ş t u r u l ab i l e c eğ i , 3 4 1

«IjüJJoiij^aJI Ul "zekat ancak fakirlere ...dir." ^ a y e t i n i :

« I j î i l ) oÜJwJİ öbjl j t i l şeklinde Yani "zekat mallarından elde

edilecek gel ir ler .. . " diye yoru m laya rak, zekat gel ir ler ini fakir le redağıtmak yerine, bunlarla onlara sürekli gel ir get irebi lecek fabrika,

işyeri vb. tesis etm ek 343 gibi yaklaşımlar bu tür yorum lardandır.336 Eb û Dâvû d, Hu dûd , 19 ; Nese î , Sâ rik, 16 .3 3 7 B k z . Ş e le bî , M İ , 3 6 .338 Bkz . Se rahs î , Mebsût , 3/19 ; Zey l a î , Tebyîn, 1/300 ; İ sma i l Hakk ı , Usû l - ı F ıkh

Dersleri, 81 ; Hamidu l l ah , R a s û l u l l a h M u h a m m e d , 150 ; Fa yd a, Divan , 65 ; Öze l ,Ülk e, 186 .

339 Ens âr Neşr iyat , İs lam'da Emek , 23 ; Karaman, İslam'da İşçi -İşveren Münâsebetleri,81 ; Tez metni, 229 .

340 Şe l tût , Fetâvâ , 128 .341 Özek , "Asr-seâdette Zekâtın tatbiki", 16 .342 Tcvbe 9/6 03 4 3 K a r a m a n , İ s lam 'da İ şç i - İ şveren Mün âsebet le r i , 8 1 . Z e k â t ı n g e l ir g e t i r ec e k

ya t ı r ı m l a r a , y a da s o s ya l da y a n ı ş m a s a n d ı k l a r ı n a v e r i l m e s i ko n u s u n d a İ s l a mKo n f e r a n s ı ' n a ba ğ l ı F ı k ı h A ka d e m i s i ' n i n a r a ş t ı r m a v e m ü n â ka ş a l a r ı i ç i n bk z .



b - D a r a l t ı c ı y o r u m l a r : Genelde am me m enfaat i göz önündetutularak bazı nasslar ın maslahat i l e tahsis i 3 4 4 cihet ine g id i ld iğ i

görülmüştür. Ganimet ayet indeki3 45 U kel imesi umûmî laf ı z lardanolmakla b i r l ikte, Hz. Ömer "Sevâd tatb ikat ı " 3 4 6 diye b i l inenuygu lamasında taş ınmaz mal lar ı "gan imet " kapsamın ın d ı ş ındatutm uş ve ele geçir i len toprakları savaşa işt irak edenler arasındadağıtma yarak h araca bağlamış ve bu vergiyi "fey" kabul etmiştir.347

Emanet in kö tüye ku l lan ı lması net i ces inde ve l i ve vas i l er inyetkilerini daraltma da bir başka örnektir.348

G et i r i l e c ek y o r u m l a r d a na s s l a r a t e r s d ü şm em ek v e 'müslümanlarııı genel maslahatlarını göz önünde bulundurmak esâs

olacaktır. Aksi takdirde genişletici yorumlar, sistemin dejenereolmasına, daraltıcı yorumlar da çıkmazlara neden olabilir.

Yeri gelmişken burada kadîm fukahapı ızın örnek bir tavırlarınatekrar işarette bulunal ım: Onlar özel l ikle haram konularını çok darçerçevede tutmaya çal ışmışlar , hakkında kesin nass bulunmayankonularda "haram" tabir in i kul lanmaktan kaçınmışlar , buna r iayete tmeyen l e r i cü re tkâr l ı k l a i tham e tmi ş l e rd i r . 3 4 9 Daha sonrak idönemlerde , İ s lâm ümmet in in büyük s ık ınt ı l ar la karş ı karş ıyab ı rak ı lmas ında , ve r i l en yasak lay ı c ı f e t va l a r l a ha lk ın hukukasaygıs ın ın y i t i r i lmesinde bu anlayıştan uzaklaşmının payı büyükolmalıdır

3 - H ü k ü m l e r i n d u r d u r u l m as ı ( a sk ıy a a l ınm as ı ) : Geneldegeç i c i maslahat lara bağ l ı hükümlerde , hükmün uygu lanab i l i r l ikor tamın ın o luşup o luşmaması göz önünde bu lunduru larak kes innass l a r l a be l i r l enmiş de o l sa , baz ı hükümler geç i c i o l a rakdurdurulabi l i r . Uygulama ve İs lâm hukukçular ın ın tavsib i bununmümkün o lacağ ın ı o r taya koymaktad ı r . Bu h içb i r zaman nesh

şekl inde yorumlanmayacağı gibi , nassm iptal i anlamına da gelmez.Aynı ortamın o luşması anında, nassm hükmü tekrar upygulanmak

Me cel le tu ' l -M ecm a e l - f ikh î , sa . 3 , cüz 1 , 1987 , s . 309 -42 0 {beş teb l iğ ) ; ay n ı derg i ,sa. 4, cüz 1, 1988, s. 517 -70 4 ; ayn ı dergi , sa. 4, cüz 3, s. 51 7-7 00 (dört tebl iğ) .

344 Devâl ibî , M ed ha l , 237-247 .

34 5 E nf âl 8/ 41 . Â y e t m et ni : .. . <,...„> -d! j l i Icl j-Ju^lj346 Kay nak lan hk . bkz . Tez me tni,88 (558) no lu d ipnot .347 Bkz . Devâ l ib ı , Medha l , 100 ; Fay da , Di van , 11 , 20 , 30 , 31 ; Fa yd a, "Hz . Ömer ye

R y ' , İ tED. , sa . 5 , An ka ra 1982 , s . 193-202 ; Şa fak , A r a z i H u k u k u , 47, 54 ;Denne t , Cizye, 5 2 .

3 4 8 K a ra ma n , Mod ern Problemler Karşıs ında İs lam Hukuku, 31 ; Tez metni, 179.349 Ebû Yû su f 'u n Evzâ î 'y i i t hamı hk . bkz . Ebû Yûsu f , er-Reddu alâ Siyeri ' l -Evzâî, 22-

2 3 .



zorundadır.

Bu nu n en güzel örneğini Hz. Ebû Bekir devrinde, Hz. Öm er' indirayeti ile gereçekleştirilen müellefe-i kulûba zekattan fon ayrı lması

hükmünün, durduru lmas ı3 5 0 olay ı teşki l eder. Ni tekim bu hüküm

daha sonraki döne mlerde tekrar uygulanm ışt ır . Bu konu da baz ı

fukah anın nesh telakkilerine 351 katılmak mümkün değildir.

4 - T a k y î d u ' l - i b â h a : Nas s l a r l a m übah k ı l m an ba z ı

tasarruflara kayıtlar getirme :İs lâm hukuku, dev let başkanına geniş ö lçüde yetki tanımakla

birl ikte, bu hiçbir zaman helal in haram, haramın da helal kı l ınmasıye tk is ine u laşmaz . î câb ve tahr îm konusunda A l lah ' tan başkakimsenin ye tk is i yoktur . 3 5 2 Bu husus herkesçe kabul l eni lmeklebirl ikte, genelde geçici olarak, maslahat gereği , mübah tasarruflarabaz ı kay ı t lar ge t i r il eb i leceğ i m üm kü n gözük me kted i r . N i tek imuygulama bizi bu kanaate ulaştırmaktadır.

Bu tür tasarruflara getiri lecek kayıtlar, ihtiyacın şiddetine göretavsiye m ahiyetind e olabileceği gibi kesin ve zecrî de olabilir.

Mese lâ kend i l e r i i l e e v l en i lmes i haram o lan kad ın la r(muharremât) nasslar la kes in bel i r lenmişt i r . Bunun dışmdaki ler leev lenmek ise hela ldir . Buna rağmen yakın akraba evl i l iklerininmahzur lar ına Hz. Peygamber (as.) tarafından dikkat çeki lmiş vet a v s i y e m ah i y e t i n de bu tü r e v l i li k l e rden uz ak du ru l m as ıi s t enmiş t i r . 3 5 3 Aynı tavrı daha sonra Hz. Ömer ' in de takındığ ını

.. .. '^'vl

goruyoruz.

Şer 'an şahsın diyanet ve ve lâyet ine havale edi len bir çok

konu nun , bazı gerçekçelerle el inden al ınarak amm e velâyetine h avâle

edi ldiğ ini bi l iyoruz.3 5 5 Nitekim 1917 tarihl i Osmanl ı Ai le HukukKararnâmesi , - İbn Şüb rüm e (144/761) ve Ebû Bekr el-Asam m 'm

(225/849) görüşlerine istinaden- oniki yaşını tama mlam am ış oğlan,

dokuz yaşını tamamlamamış kız çocuğunun evlendiri lmesini - vel is i

bab a veya dede dahi olsa- kesin olarak yasak lamış ve böylesi bir akdi

bâtıl saymışır.356

350 Bkz. Te z m etni , 76-77 .351 Bkz. Te z m etni , 76 (456.) d ip no t .352 Bkz . Kevseri, M ak âl ât , 105, 107 .353 Bkz. İbn Esîr , Nihâ ye, 3/10 6 .

354 A. Em in, Du hâ ' l - İ s lâm , 1/12 .355 İbn Âşûr , Ma kâs ıd , 128-129 ; Te z m et ni , 178 .



Aynı Kararname nikahın ilânı, akdin tescili gibi357 ek şartlar da

get irmişt ir ve ev lenme akdi esnasında kad ının koca sının ev l i l ikboyu nca tek evl i (mono gam ) kalma sını şart koşa bileceğini kab uletmiştir.35 8

Taaddüdü zevcât tan (çok ev l i l ikten) men etme, ya da baz ışartlara bağlama konu su, son dönemlerde heme n hem en bütün İslâmülkeler inde söz konusu edi lmiş , lehte ve a leyhte f ik ir ler i i ler isürülmüştür. 359

Nitekim, talakın vukûunun hâkimin iznine bağlanması gereğini .'

ileri sürenler de olmuştur.360

5 - K a v r a m g e l i ş m e s i : Baz ı kavramlar ın zaman sürec iiçer isinde gel işm eler göterdiği gözlenm işt ir. M eselâ az önce sözügeçen "m i sk în " kavramının zamanla z immîler i de iç ine a lması ,kavramın muhtevasında gelişme olduğunu göstermektedir.

"Mal" tarifi 361 i le i lgüi olmak üzere "mebi" kavram ının gelişmesi -özellikle Hanefî mezhebi içerisindeki anlamı ile- daha açıktır. "Satışm aha lli ancak maldır." diyen Hidâye sahibi Mergînânî (593/1197) içinİbnu ' l -Hümâm (861/1457) bun un bir tesâhül olduğunu " (ş irb h akkı

g ib i ) ma la mütea l l ik hakkın da sa t ışa konu o lab i l eceğ in i "söy l emekted i r .3 6 2 Nihayet Mecel le Tâdi l Komisyonu 'nun "Hakk-ıteallînin beyi ca izdir." 3 6 3 şeklindeki karayı i le mebi kavramı "hukûk-ımücerrede" denilen bir kısım hakları bile içermeye başlamıştır. Telif ,tercüme vb. g ibi hakların yine şat ışta konu olarak kabul edlmesi,mebî kavramının gelişmesinin bir sonucu olmuştur.

Bir başka örnek , "hükmî şahsiyet" in ortaya çıkması ve böylece" z i m m e t " kavramının bugünkü ulaşt ığ ı muhteva i le i lg i l id ir . 3 6 4

356 Ma dde 9 ; Ayd ın ,İ s lam-Osmanl ı A i le Hu ku ku ,

245 , 271 ; Ebû Zehra ,el -Ahvâlu 'ş -şahsiyye , 124 vd .

357 Ayd ın , İ s lam-Osmanl ı A i le Hukuku , 188 .358 Ayd ın , İ s lam-Osmanl ı A i le Hukuku , 215 ; Kararn ame maddes i , 38 . Kararnâ men in

ge t i rd iğ i kay ı t la r la i l g il i ge rek çe le r iç in "M ünâkehâ t v e M u f â rakâ t K a ra rnames iEsbâb - ı Mu cibe Lây ihas ı " okunabi l i r .

359 Bkz. Kevserî , M akâ l â t , 105-107 ; Ebû Zehra, el -Ahvâlu 'ş -şahsiyye, 13 ; F. O sm an ,T a t a v v u r , 2 2 9 - 2 3 5 ; F ı n d ı k o ğ l u , H ukuk S o s y o l o j i si , 2 6 7 v d . ; A n s a y , "AileH u k u k u " , AÜ İFD., sa. 2-3 , s . 24- 25 .

360 F . Osma n , Tatavvur, 224- 229 .361 Mal tar i f ler i iç in bkz. İbn Âbidîn , Reddü ' l -muhtâr , 4/3 ; Mecel le ma dde 126 .362 İbnu ' l -Hümâm, Fethu'l -kadîr, 5/204, 206 .363 Karaman , İ s lam Huku k Tarihi , 204 .

364 Al i e l -Hal î f , Şerikât, 22-27 ; Zerkâ, Medhal , 3/256 vd . ; Karaman , İ s l am H ukuku ,



Ni tek im, "ücret " kavramı da bugün "dar anlamda ücret" , "geniş

anlamda ücret" şekl ine ulaşmış ve "geniş anlamda ücret" kavramı,birçok sosyal haklan içeren bir mu hteva k azanm ıştır. 3 6 5

6 - K a v r a m d e ğ i ş m e s i : Bazı kavramlar da vardır ki, zam an v emekana göre fark l ı l ı k arzeder . Mese lâ fak i r l ik , hâcet - i as l i ye ,zenginl ik. . .gibi kavramlarlar zamana, mekana hatta ülkeden ülkeyegöre değişir . Ge nelde bu nlar ı zam an ın şart ları ve örf be l ir ler. 3 6 6

Nitekim f ık ıh k i taplar ımızda haceti asl iye olarak göster i len eşyalistesiyle, zamanımızda belirlenecek l iste arasında çok fark olmalıdır.

Dün için ihtiyaç olmayan pek çok şey, bugün aslî ihtiyaçların başmdayer alırken, bugün aslî ihtiyaç içerisinde mütalaa edilmeyen -meselahizm etçi , si lah gibi- ba zı şeyler, dün ün asl î iht iyaçları arasın dazikredilmiş bulunmaktadır.

7 - H ü k m ü n k e n d i l i ğ i n d e n k a l k m a s ı : Baz ı ahkâm davardır k i , art ık uygulama alanı bulunmadığı i ç in kendi l iğ indenkalkm ıştır . Eski f ıkıh kitaplarımızda büy ük bir yer işgal eden kölehukuku i le i lg i l i hükümler , u luslararası anlaşmalar net icesinde

k ö l e l i ğ i n k a l d ı r ı l m a s ı s o n u c u n d a , f i i le n u y g u l a m a a l a n ıkalmadığından devrini tamamlamış bulunmaktadır. Ancak kölel iklei lgi l i hü kü m lerd en , özell ikle iş hu ku ku ile i lgi li alan larda isti fa dehalen mü mk ündür. • . ,

, Hz. Peyga mb er'in (as.) bizzat şahsı i le i lgi li (hum us u'l-hu m us 367

gibi) baz ı hük üm lerin onun ve fatı i le son bulm ası da bu kabildendir.

8 - E s k i h ü k m e y e n i d e n d ö n ü ş : Ahkâm ın değ i şmes in i

nes hten ayı ran önem l i fark na ssm ortam ının tekrar teşekkülüdurumunda , as l î hükme dönüş imkan ın ın ya da zarure t in in

bulunmuş olmasıdır. Bi l indiği üzere tek laf ız la ya da aynı mecl iste

veri len üç talak Hz. Peygamber (as.) ve Hz. Ebû Bekir devirlerinde, Hz.

Ömer' in hi lâfet inin de, Hz. Ömer' in hi lafet inin de i lk yı l larında tek

talak sayıl ıyordu. Hz. Ömer ashabla ist işare etmiş ve bundan böyle

1/201 vd.365 Bkz . Şa fak, İs lam'da Emek , 163 .366 Bkz . Karaman, İşçi - İşveren Münâsebetleri , 78-7 9 . "Fak i r " kav ram ın ın H icaz l ı la r ve

I rak l ı l a r t a ra f ında n f a rk l ı t a r i f le r i hk . bkz . S e rah s î , M e b s û t , 3/1 4 ; e l -A l î ,

T a n z i ma t , 1 6 0 .367 Bkz. Ferrâ, el -Ahkâmu's-su ltâniyye, 137 .



veri len üç talakın üç talak sayı lacağını bi ldirmişti . Vakıa bu tedbir,talakın önüne geçmek için o devre göre uygun bulunmuş ve genel bir

kabul görmüş, daha sonra ge l en dör t mezhep imamlar ı da buuygulamayı esas almışlardı.

Aradan zam an geçmiş, hiyel yol lan açı lmış ve ahlak bozulmu ştu.Ver i len üç talağı üç talak saymak insanlar ı ta laktan al ıkoymazolmu ş, aks ine yeni bir şer kapısını açm ış, hulleci liği ortaya çıka rmıştı ,işte böyle bir ortamda İbn Teymiye (728/1327), talebesi İbn Kayyım(751/1350) gibi âl imler ortaya çıkarak, Hz. Ömer' in uygulamasınınar t ık m aks ada kâf i ge lme d iğ in i , asl î hü km e tekrar dönm eni r igerekl i l iğini , yayı lan hul leci l iğe imkan vermemek için bunun zarurîolduğunu savumaya başlamışlardır. Bu f ikir özel l ikle son asır lardaİslâm ülkelerinde ağır l ık kazanma ya başlamış, bazı kanu nlaştırmalarda bu doğrultuda gerçekleşmiştir . Nitekim it idal i elden bırakmayanbüyük â l im Ebû Zehra (1974) da konuyu tarihî seyri içerisinde elealdıktan sonra "Tek bir laf ız la ya da aynı mecl iste üç talağı birdenverme durumunda bunu tek talak sayan kimse Hz. Ömer'e deği l deHz. Peyg am ber'e (as. ) uym uş olur. Hz. Peyg am ber (as.) uyu lma yadaha layıktır. Hz. Ömer nihayet bir müetehiddir, hata da eder, isabet

de eder." dem iştir.368

9 - Z a y ı f k a v i l l e a m e l : Genelde bir mezhep içerisinde zayı fkabul ed i len ve kendisi i l e amel ed i lmeyen b ir görüşün zamanlaehemmiyet kazanması , insanlar ın iht iyaçlar ına daha uygun halege lmes i sebeb iy l e terc ihe g id i ld i ğ i , daha sah ih te lakk i ed i l engörüşlerden vazgeçi ld iğ i o lmuştur. Bunun i fadesini müşahhas b i rşeki lde Mecel le Mazbatasında görüyoruz. Alacağımız sade bir misal leyetiniyoruz:

"İmam A'zam hazretlerine göre ısmarlama (sipariş akdi) usulüyap ı lan al ış-verişten ısma rlayan kimse vazgeç ebi l i rse de İm am Eb ûYusuf hazretlerine göre, ısmarlama yapı lan şey tari fe uygun olduğutaktirde vaz geçem ez. Şimdi ise dünyada pek çok fabrikalar yapı larakbu nc a top lar , tü fek ler ve vapu r lar m uk ave le ve s ipar i ş i leyaptır ı lagelmiş ısmarlama işi her zaman yapı lagelen büyük işlerdenolmasıyla, ısmarl ıyanıh ısmarlama akdini ( ıst ısnâ) fesihde mu ha yye r

368 Ebû Zehra, e l -Ahvâ lu ' ş - şahs iyye , 305 . Bu kon ud a bkz. İbn Kayy ım , İ l âm , 3/30 ;İbn Kayyım, Tunik , 17 ; Ebû Zehra, İbn Teym iye , 414 vd. ; Devâlibî, M e d h a l, 327 ;

Bûtf, Davâb ı tu ' l -mas laha , 151; Şelebî, T a H , 57 ; Ze y d an, .Medhal , 125 ; Karaman,İctihâd, 76 ; F. Osm an, Tatavvur, 217 ; Tez m etni, 185 .



olması birçok bü yük iş leri boza cağınd an ve ısmarlam a husu su

kıyâsın hi lâf ına olarak ha lkın örfü ne daya nar ak istihsân yolu i le.meşru o lan se leme k ıyas lanan ve ör fe dayanan b i r durumolduğundan, asr ın iht iyac ına göre İmam Ebû Yusuf kav l in ina l ınmas ına lüzum görü l e rek 392 . madde ona uygun o l a rakya zılm ış tır ." 369

10 - M e z h e p l e r i a r a s ı t e r c i h l e r : Mezhep i çer i s indeki

hiyerarş inin terkedilerek, m aslah at gereği yerin e göre zayıf kavil le de

amel, ancak Mecel le 'nin gerçekleştirebi ldiği bir yeni l ik olabi lmiştir.

Buna rağmen Mecel le, Hanel i mezhebi sınırlarım bir türlü aşamamış

ve zamanın gerekl i k ı ld ığ ı konularda bi le diğer mezheplerden de

is t i fade yo luna g idememişt i r .370 B u n a r a g m e n Mece l l e Tadi l

Kom isyonu ve 1917 tar ih li Osm anl ı A i l e Hukuk Kararnâ mes i 'n i

hazırl ıyanlar bunu gerçekleştirmişlerdir. Özel l ikle de Osmanlı Ai le

Hukuk Kararnâmesi mevcut dört mezhebin dış ındaki müctehidler in

görüş-lerinden de istifade etmiştir. 371

Bilindiği gibi Ha ne fî me zheb inde menfaatlar kendiliğinden değerli

(mütekavvim) deği ldir. Kıymet i fade etmesi iç in akit şartt ır. 3 7 2 Bunoktadan hareketle de, gasbedi len bir malın (mesela ev, hayvan gibi )gas b süres 'ince m en faat ini tazm in gerek m ez. "Ücret i le dam ân(tazmin sorumluluğu) müctemi olmaz." 3 7 3 kaidesi de bun u gerektirir.

Şâfi îlere göre ise, me nfaatler mü takavvim m aldır, a 'yân men zi le-sindedir.374 Dolayısıyla itlafı durum unda tazmini gerekir.

Mecelle 596. Madde, Tadil Kom isyonunca "Menfaatler a'yân gibimütekavvimdir. Buna göre bir kimse, diğerinin taşınır ve taşmm az birmalım kullansa veya kullanı lmasına engel olsa, emsal ücretinivermesi gerekir." 3 7 5 şeklinde değiştirilip, Şâfiî doktrinine ulaşılmcayakadar as ır lar ın geçmesi gerekmiş ve zamanın fesadı net ices indedeğiştirmeye duyulan ihtiyaç kendisini iy ice hissettirmiştir. Tadi l

369 Bkz . Mecel l e M azbatası , (Mir 'ât) , 7-8 . Ay nc a bkz . Schacht , İs lam Hukukuna Gir iş ,206 . Y in e bkz . İbn Âşû r , M akâ sıd, 183 .

370 Karaman, D ör t Ri sâ le , 29 (Ebû' l -U lâ Mard in, Ah m ed Cevd et Paşa, İ st . 1946 , s . 171den) .

371 Bkz. Esbâb - ı Mücibe Lây ihas ı ; Ayd ın, İs lam-Osman l ı Ai le Hukuku , 265-282.37 2 Serahs î , Mebsût, 7/83 ; Hâd imî , Şerhu Mecâmi, 329 .373 Mecel le madde, 86 .

374 Debûs î , Tesîsu 'n-nazar , 63 ; Serahsî, M eb sû t, 11/78 .375 Al i Hayd ar , el -Mecmûatu ' l -cedîde, 138 ; Karam an, İs lam Huk uk Tarihi, 203 .



Komisyonunun ulaştığı bu neticeye, daha önceleri vakıf malı, yetim

malı, kiralık mallar gibi istisnalar getiri ldikten sonra ulaş m ası376

daanlam lıdır ve bu bize a ynı dinin içerisinde olm akla birlikte, m ezhe pleraras ındaki i le t iş imin hemen hemen o lmadığ ın ı , İ s lâm hukukununasır lar boy u tek m ezh epte n ibaretm iş gibi telakki edildiğini (İslâ mhukuku an lay ış ı ye r ine Mezhep hukuku ) , b i rçok t ıkanmalar ınkaynağını teşki l eden bu durumun ancak son asırda görülebi ld iğ inigös te rmekted i r . Mece l l e Tad i l Komisyonunun baz ı tad i l l e r i i l e ,Osm anlı Ai le Hu kuk Kararnâmesi 'nde diğer mezheplerden de ist i fadeyolu i le gerçekleştiri len gelişmeler mezhep hukuku fikrinden tekrar

İslâm huku ku fikrine doğru geçişin bir başlangıcını teşkil etmektedir.

376 Me nfa at l e r in t azm in i i le i l g il i g e l i şm e l er hk . bkz . Sen hû r î , Masâdıru ' l -hakk,6/1 65, 166 , 170 , 187-18 9 ; Zer kâ, Medhal , 2 /9 2 4 , 9 2 7 , 3 /2 0 8 - 2 0 9 ;. K a r a m a n ,Borç lar Hukuku, 2/429 .



Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M

A H K Â M I N D E Ğ İ Ş M E S İ N D E E T K İ N O L A N Â M İ L L E R

I - FE SÂDLTZ-ZEMÂN ( GENEL AHLÂ KIN B OZ UL M AS I)

H - DIŞ ETKENLER

IH - SİYÂSÎ ETKENLER

IV- İKTİSÂDI ETKENLER

V- BİLİM VE TEKNOLOJİDEKİ GELİŞMELER

VI-COĞRAFÎ FAKTÖRLER

vn - ÖRF



/



. I - GENEL AHLÂ KIN BOZULM ASI ( FESÂDU 'Z-ZE MÂ N)

îs lâm hukukunda ahkâmın değişmesinde etkin olan en önemliâmillerden biri genel ahlâkın bozulm asıdır. Bu kısımda önce bozulm akavramı ver i l ecek , arkas ından İs lâm kaynaklar ında böy le b i r

nazar iyenin mevcuyet inden söz ed i l ecek , en sonunda da , bubozu lma nın ahkâma etkis i ve han gi türden değ iş ik l ik lere sebebolduğu incelenecektir.

A-BOZULMADAN MAKSAT

Hiç şüphesiz zamanın bizzat kendisinde bir bozulma (fesat )sözkonusu değildir.1 Bozulmadan maksadımız, zaman süreci içer isindemeydana gelen şu hususlardır:

1) İnsanların sahip oldukları ahlâkın bo zu lm as ı,2) Takvâ ve başkalarının haklarına saygının zayıf laması veya yok

olması,

3j Dînî duygu ve aksiyonların zayıflama sı,

4 ) Değer ler in fesâda uğray ıp sorumluluk duygusunun kalma-

ması, zulmü n yayılması,2 yöneticilerin hak ve adâ letten ayrılması.3

Mekanın şerefi içinde bulundurduğu şeye göredir." şeklindeki

darb-ı meselde de olduğu gibi, zamanın övgü veya yergiye maruz

kalması; bizzat içerdiği durumlarla ilgil idir.4 Dolayısıy la, doğrudan

zam ana yönelik zem ifadelerini5 bu şekilde anlamam ız gerekecektir.

1 İm âm Şâ f i î ' n in "Zama nımızı ayıplarız, halbuki ayıp bizde" d i ye baş l aya n ş i ir ii ç in bkz . İbn Kuteybe , Uyûnu' l -ahbâr , 2/284 .

2 Zerkâ, Medhal , 2/926 , 932 .3 ibn Abd i rab b ih , Ikd , 2/8 .4 İbn Abd isse lâm, Ka vâid , 1/38 .5 Mes e la bkz . İbn Abd i rab b ih , Ikd, "Zemmu' z - zemân" bö lümü, 2/186 -191 .



B- İSLAM KAYNAKLARINDA BOZULMA NAZARİYESİ

Schacht 'a göre " İslâm hukuku, Hulefâ-ı Râşîdin diye anılan

M edin e ha l î f e le r inde n i t ibaren, sürek l i b i r çöz ü lm e vu ku

bu lduğu na inanır ve şart larının bozu lduğu nu bir gerç ek olarak

kabul eder." 6

Kaynaklarımıza göre Schacht'm tesbıti genelde doğru olmakla

bir l ikte, daha önceler i de aynı şekilde bir "zamanın bozulması"

düşüncesinin bulunduğunu, hat ta bu düşünceye dayanarak baz ı

ahkâmda değişikl ikler yapıldığını veya yeni önlemler al ındığım

görüyoruz.7

Hz. Âişe'nin (57/676) sözü ile başlayalım :

Hz. Âiş e: "Allah L ebîd'e 8 rahmet etsin, bir beytinde:

"Himayesinde yaşanılanlar göçtü gitti.Ben uyuz deri gibi kaldım geri."der. Acaba zamanımızı görse ne derdi?" diyor.

Hz. Âişen in bu sözünü r ivâyet eden Urve b. Zü beyr (99/717)

ise:

- Biz de diyoruz ki- "Allah Âişe'ye rah m et etsin. Biraz yaşa sa

da şu zam anım ızı bir görse, ya n e yapa rdı?" de miştir.9

Hz. Peygamber (as.) , üm me tinin en hayır l ıs ının içinde bulu ndu ğu

nesil olduğunu, sonra sırasıyla onlar ı takip edenler in olacağım ve

sonunda yalanın yayılacağını belirtmiştir. 10

Bizzat sahabe nesli için şöyle buyurmuştur:

"Kıyamet günü Havu z'a bazı insanlar gelir,sonra gözüm ünönünde oradan uzaklaştırılırlar.Ben:-Ya Rabbi SBun lar benimashabım , arkada şlarım,derim. Allah:-Senden sonra onların neleryaptıklarını sen bilmezsin..."11

A h i r z a m a n d a "dini yaşam anın elde kor tutmak gibiolduğunu"12 bi ld iren Hz. Peygamber (as . ) , i ler ide kopacak s iyas î

ma hiyette pek çok fitneler olacağını haber vermiştir.13

6 S c h a c h t , İs lam Hukukuna Gir iş , 203 .7 Misa l l er bu k ısm ın sonu nda ge lecekt i r .8 Şâir Lebîd ( 4 1 / 6 6 1 ) : M u a l l a k â t s a h i p l e r i n d e n b i r i o l u p İ s l a m a y e t i ş m i ş t i r .

Müel lefe- i kul laptandır. îs lamdan sona şi ir i terketmişt ir . (Zir ikl î , Â l â m , 5 / 2 4 0 ) .9 İbn Abd i rabb ih , Ikd, 2 / 1 8 7 .10 Buhârî , Hac, 9 ; Müsl im, Pedâi lu 's - sahâbe , 210-215 . Had i s in d i ğe r kayna k lan i ç iı ı

ayr ıca bkz . Wens inck, M i f t âh , 64 .11 îbn Ku teyb e, Tevi l , 13 .

12 İbn Kuteybe, Teni, 107; Tirmiz ı , Cihâd, 74.



Hz. Peygamber (as.) bu fitneleri ; deniz dalgası gibi, yaz fırtınası

gibi, ana rşi (hercü m erc ) ifadeleri ile tavsif etmiştir. 14 '

Hz . Peygamber (as . ) , tavs ip etmediğ i bu zamanlarda ortaya

çıkaca k bazı görütüleri de belirtmişti. Bu na göre:

- Ma l çoğa lacak 1 5 , kazanç yo l lar ına a ld ı r ı ş ed i lmeyecek, 1 6

devlet malı mübah sayılacak.17

- Yön eticiler zâlim olacak ,1 8

- İnsan lar şerli olacak, herke s kendi görüşü nü beğenecek .

- Huzursuzluk olacak.

- İlim kalkacak, ceh âlet artacak .

- İma n gidecek, din lafta kalacak, tatbiki zorlaşacak.- Şirk avdet edecek.

- Ribâ vb. haramlar çeşit l i adlar alt ında helal kı l ınacak, yalan

artacak.

- Pek çok deccâl çıkacak.

- Din-sultan ayrılığı doğacak. 19

Ashabm da zamanm bozulması konusunda endişe ler i o lduğunugörüyoruz.

İbn Abbas'm rivâyetine göre Hz. Ömer, bir hutb e îrâd etm iş veşöyle demiştir: "Sizin hakkınızda korktuğum en kötü şey zamanındeğişmesi, âlimin sapm ası, münafığın Kur'an'la mücadelesi, bilgisizceinsanları doğru yoldan saptıran sapık yöneticilerdir.'20

İbn Mesud ( 32/652 ) : "Gelecek her senenin, bir öncekindendaha kötü olmadığı asla görülmem iştir. "21 derken, Ebû Hureyre(58/677) endişelerini şu sözleriyle dile getirmiştir.: "İrâde ve kudretiyleyaşad ığım Allah'a yemin ederim ki öyle bir zaman gelir, âlimler için

13 Ha d is k i t ap la r ın ın " f i ten" b ö l ü m l e r i n e , M i f t â h u k ü n û z ü ' s - s ü n n e ' n i n "fitne","saât", "deccâl", "âsî" vb . ma dde le r ine bak ın ız . M. S . Hat iboğ lu, "Hz. Peygamber' inV e f a t ı n d a n E m e v î l e r i n S o n u n a K a d a r S i y â s î -İ c t i m â î H a d i s e l e r le H a d i sMünâs eb e t l e r i " ad l ı bas ı lm am ış doçent l ik t e z inde , s i yâs î mâh iye t i ç e r en f i t en l ei lg i li bütü n had is l e r in mevzû o lduğu gö rüşünded i r .

14 Buhârî , Mevakîtu 's -salât , 4 , Zekât, 23 ; Müs l im, İ m a n , 231 ; D iğe r kaynak lan i ç inbkz . Wens inck , Miftâh, 380 .

1 5 Buhâr î , Zekât , 9 , Fiten, 25 ; Müslim, Zekât, 58-61 ; Wen s inck , Miftâh, 228 .16 İ bn H ibbân , Sahîh, 8/256 .17 Canan , Ahi r Zam an Fi tnes i ve Anarş i , 78 .18 İbn Han be l , 5/2 50 .19 Bu kon ular la i lgi l i geniş b i lg i i ç in bkz . Can an , Ahir Zama n Fitnes i ve Ana rş i , 60 -

68 . İ lg i li had is le r in kayn aklar ı i ç in bkz . W ens in ck , Mi f tâh , 187, 205 . 229 , 23 0 .20 İbnu' l-Cevzî , Menâk ı b u Ömer , 200 .21 Şâtıbî , Muv â fakâ t , 1/98 .



ölmek sarı altınlardan daha sevimli olur."22

Bir durum tesbit i yapan ashaba göre, bakış açı lar ı bir haylideğişmişt i . Kendiler inin nifak saydıklar ı , 23 insanı helake götürecek

büyük günah olarak mütalaa et t ik ler i baz ı amel ler vardı k i , yeni

neslin (tabiîn) gözünde kıldan daha önemsizdi. 2 4

H.90/708 da vefat eden Malik b. Enes 'e göre Hz. Peyga m ber (as.)

dönemindek i he r ş ey değ i şmiş t i . Ha t t a namazda b i l e ne l e r

yapmışlardı.25

Zaten H u z ey f e (36/656) g ibi bazı sahabılere göre Îslâm, Hz.

Ömer ' in ö lümüne (23/643) kadar ikba l dönemini yaşamış , onun.

öldü rülm esi i le s ır t dön m üş ve hep de aynı vaz iyet in i sü rdür-müştür .26

Hz. Öm er henüz hayatta iken, Irak taraf lar ından gelen bir a dam ,

ba ş ı - k ı ç ı o lm a y a n b i r du r u m da n , y a l a nc ı ş â h i t l i ğ i n a l ı p

yürüdüğünden şikâyette bulunmuştu. 27

Hz. Ömer 'den sonra Hz. Osman da şehit edi lmiş , haz ine

y a ğ m a l a n m ı ş t ı .2 8 Bunu yapan lar, Hz. Öm er ' i kat leden gibi m ecûs î

de değillerdi.

Bir adam Hz. Ali ' ye sordu: Hz. Ebu Bekir ve Ömer hakkında

iht i la f e tmeyen, ama senin hakkında iht i la f eden müslümanlar ındu rum lar ı ned ir (ya da niye öy le )? Hz. Al i bu soru ya v erd iğ i

cevabında: " - Ebu Bekir ve Öm er benim gibilerine idareci idiler. Bensebugün senin gibilerine âmirim, idareciyim." diyordu. 2 9

Tabiîn ve sonrasına gel iyoruz: Kocasının hep oruçlu ve geceler i

ibadet le geçirdiğini ve kendisinin onu sevmediğini, dolayısıy la hul '

yo luy la ayr ı lmak is ted iğ in i soran b i r kad ına , Hasan e l -Bas r î(110/718): "- Hayır ! Yapm a. Çünkü Hz. Peygam ber (as. ) "Kocasından

zorla ayrı lan, hul ' yapan kadınlar münafıkt ır lar ." buyurmuştur, der.

Kadın : " -Al lah 'a yemin eder im, sabredeceğ im." der . Uzaklaş ınca

Hasan: "Kendisine ulaşan bir hadisten dolayı, hoşlanm adığı bir şeyesabredecek bir kadının yeryüzünd e hâ len bulunabileceğini

22 İbn Sa 'd, Tabakât , 4/337 .23 Ka n-k oca s ı rlar ın ı ya ym a g ib i . ( İbn Hanbe l , 2/105 ) .24 îbn Hanb el , 3/3 , 5/7 9 . ^25 Buhâr î , Mevâkît , 7 (1/134) ; A. E min, Duhâ ' l - İs lâm, 1/365 .26 İbnu' l -Cevzî , Menâkıbu Ömer , 248 . Ay nea bkz . İbn Teym iye , His be , 152 .27 Mu vatta, Ak diye , 2 (2/720) .28 İbn Sa 'd, Tabakât , 3/7 6 vd. .

29 Teftezânî, Kelam İlminin Belli Başlı Meseleleri, 24 (Muka ddime, 148 den ) .



sanmıyordum." diyerek hayretini ifade eder.30

Hz. Peygamber (as.) ve Ebu Bekir, Ömer dönemlerinde hâkim olandînî ve ma nevî hayata bir aksülameli temsil eden bir Em evî dönem i31,arkasm dan her türlü eğlenceye dalm ış Abbâ sîler devri.32

Bundan sonra art ık öyle o lmuş ki , zulüm iç in örnek vermekgerek i rse , aramaya gerek yok , zamanlar ın ın su l tan lar ı ya daidâreci ler ini göstermek yeter .3 3 Nihâyet İbn Abidî ' in Hâ şiye 's indenaklett iğine göre "Zamanım ızın idârecüerine (sultan) âdil diyen kâfirolur."34 noktasına gelinmiştir.

Osmanlı yazarlarında Osmanlı Devlet i 'nin geri lemesinde en bel l i

başl ı sebep olarak, eski düzenden "kânûn-ı kadîm"den ayrı lmayı,ahlâkî gevşemey i gösterdiklerini görüyoruz.35

Şarkı ve türkülerde de "zamanın kötülüğü" önem li bir yer ettiğineg ö r e , 3 6 zamanın bozu lması nazar iyes i , gene l kabul görmüş b i rözelliğe sahip oluyor demektir.

Bu bozulma yakınmalar ının büyük bir k ısmını , nesi l ler arasıdeğ işme ve çat ışmaya bağ lamak mümkün ise de zaman iç indemüslüman toplumun, iman ve ahlâk açısmdan zaafa uğradığ ı inkar ıkâbil olmayan bir gerçektir.

C - BOZULM ANIN SEBEBLERİ

Şüphesiz genel ahlâkın bozulmasının birçok sebebler i vardır .

Bun lar ın baş ından ge l en l e r i aşağ ıdak i şek i l l e rde s ı ra lamak

mümkündür :

1) Giderek ilâhî vahyin terbiyesinden uzaklaşmak.2) Ma ddî re fah ın artmas ı : Bu konu daki endişeler ini Hz.

Peygamber (as. ) gâyet güzel bir teşbihle anlat ırken37

, Hz. Ömer 'de:"Bir kavim içerisinde ma l bollaştı mı, mutlaka Allah onların arasına

kıyamete dek kin ve düşma nlık sokar."38 diyerek, i lâhî terbiyeden

30 M. E.Sâl ih, en-Nuzıımu 'l - iktisâdiyye, 6 7 .31 M. E.Sâl ih, en-Nuzumu'I-iktisâdiyye, 6 7 .32 A. Em in, Duhâ ' l - İs lâm, 1/124 .33 Örn ek i ç in bkz . Serahs î , M e b s û t , 2/199 .34 İbn Âbid în , R e d d u l - m u h t â r , 5 /29 6 ; Kevseri , Makâlât, 106 .35 Tabakoğ lu , İslam İktisâdına Giriş , 147 .36 s Mese l a bkz . Yusu fHas Hâc ib , KutadguBi l ig , An ka ra 1988 , s . 471 -47 4 ; Yük se l , H.

A v n i , Âş ık Seyrân î , A nk ar a 1987 , s . 122-123, 149, 163 ; M .N ec ât i K ar ae r ,

Karacaoğlan , T e r c ü m a n 1001 Tem el Ese r, ty., yy. , s .81 .37 Bkz. Miras, Tecrîd, 5 / 2 4 7 .38 İbnu' l -Cevzî , Menâkıbu Ömer , 164 .



uzak maddî refahın artmasını , genel ahlâkın bozulmasının tabi î bir

sebeb i ( sünnetu l lah g ib i ) o larak görmüştür . Vâk ıa öy l e deolmuştur.39

3) Devlet ricalinin tutumu: Nitekim Ma 'n b. Zaide 'ye Hârun Reşid:"- Ey Ma'n ! Zam anın nasıl ? " diye sorduğu nda M a'n :

Ey müminlerin Emîri ! Zaman sensin. Eğer sen sâl ih olursanzaman iyi o lur. Eğer sen kötü olursan zaman da kötü olur." 40 diyekarşılık verm iştir.

Kisrâ'nm altın ve mücev herlerden yapı lmış çok değerli kem er ve ,kıl ıcım veya tacını, merkeze ulaştırı lan ganimet mallan arasında el ine

al ıp, evir ip çevirdikten sonra "Val lahi , bunu tesl im eden kimselergerç ekte n em ânet sahib id i rler !" d iye Hz. Öm er 'e , Hz. A l i 'n in"-Kend inde ara. Sen emin olduğun için, onlar da emin oldular. Eğersen tırtıklasaydın, onlar da aynısını yaparlardı."41 şekl inde karşı l ıkvermesi, idarecilerin halka ne denli etkisinin somut bir ifadesidir.

Ömer b. Abdilaziz halî fe olduğunda, kendisi ücret almadığı için,kadılann çoğunun ücret almadıkları nakledil ir.42

Taber î 'nin bir rivâyetiyle, devlet ricalinin genel ahlâka etkisininoktalayal ım: Emevî hal î fe ler inden Vel id (96/715) çeşi t l i b inalar ,

saraylar ve sanat mahal leri inşa etmekle şöhret kazânmıştır . Bubak ımd an halkın günlük konuşm alannı yeni yeni inşa edi len bu çeşitb inalar teşki l ed i l iyordu. Onu takip eden kardeşi Süleyman b.Abd ulm el ik (99/717) devr inde k ız a lıp verm ek, evlenm ek, c âr iyeedinmek gibi meseleler revaç bulduğu için halk, birbir ine bu çeşitmeselelerden sorar olmuştur. Ömer b. Abdulaziz (101/720) devrindeise, Kur 'an- ı ' Ker im' in okunu p ha tmedi lmes i g ib i mesele ler revaçbulmuş, birbir leriyle konuşan kimseler, Kur'ari 'dan ne kadar sûreezberlediklerini sormaya başlamışlardır.43

Görü ldüğü g ib i " İnsan lar yöneticilerinin dini (gidişatı)üzeredir."44 Tarihî bir gerçektir ki İslâmın yüce menfaatini kendisiyasî çıkarlarından üstün tutan idareci ler elbette bulunmuştur.4?Am a bun ların sayısı gerçekten de çok az olmuştur. j

39 Tabakoğ lu , Tü rk İktisat Tarihi, 9 0 .40 İbn Abd irabbih , Ikd, 2 / 8 .41 İbnu' l -Cevzî , Menâk ıbu Ömer , 91,163 .42 Ha san İb rah im Hasan , A l i İ . Hasan , en-Nuzumu'l- İslâmiyye , 293 .43 Taberî , Tarih, 5/266-267 .44 Ac lûn î , Keşfu ' l -hafâ , 431 . Ay nc a bkz . K ına l ı zâde , Ahlak, 189 .

45 Râş id Ha l i f e l er , Em evî debd ebes in i y ı r tan ıs lahatç ı ha l i f e Öm er b . Ab dula z i z g ib i .



D - BOZULMANIN HUKUKÎ HAYA TA ETKİSİ

İs lâm hukukunda genel ahlâkın bozulmasının hükümlere tes irett iğ ini ve baz ı değ işmelere neden olduğunu bi l iyoruz. Ancak budeğişme, birazdan örneklerini de göreceğimiz üzere hiçbir zam an öze,genel çerçeveye uzanmamaktadır. Genelde değişmelerin sahası vesâi ltüründen ve mas lahata daya l ı hükümlerd i r . Bunlar gene l kamugüvenliğ ini, hakların korun m ası ve sahiplerine ulaştırı lmasını temineyönelik, hukukun esnekliğine dayanan tedbirler şeklindedir.

İ s lâm hukuklu lar ı hüküm vazederken ya da mevcut hükmü

tatbik ederken, zam anın gerçeklerini göz önünde bulund urmanın b irzarûret olduğunu, zamamn gerçeklerinden habersiz olanların hukuknosyonun dan ma hru m olduklarını bel irtmişlerdir. 4 6

E - GENEL AHL ÂKIN BOZULMASI KARŞISINDAORTAYA ÇIKAN YENİ DURUMLAR

Genel ahlâkın bozulm ası gerekçel i yeni hük üm ve değişmeleri e le

al ıp bir değerlendirmeye tabi tuttuğumuzda, bunları bel l i gruplara

ayırmak m üm kün gözükm ektedir. Şimdi burada biz örnekleri gruplaraay ı rarak gösterd ik ler i ge l i şme ve değ işme şek i l l e r in i sunmaya

çalışacağız. Yap acağım ız ayırım katılıktan uzaktır. Pekâlâ baş ka türlü

ayırımlar da m üm künd ür.

1 - AMME VELAYETİNİN SORUMLULUK ALANININ GENİŞLETİLMESİ

Daha önce prensip o larak devlet in üzer inde durmadığ ı önem

verm ediği, i lgi sah ası olarak belirlem ediği , ya da icrasını fertler inin

diyanet ine havale ett iğ i baz ı konular vardır ki , g iderek zamamn

bozulmas ı bu tür konularda dev le t in çeş i t l i ön lemler a lmas ın ı

gerektirmiş, tabi bu da mevcut konumdaki bazı değişmelere neden

olmuştur.

a - MÜESSESELERİN DOĞUŞUNU YA DA GELİŞMESİNİ HAZIRLAMA

Genel ahlâkın bozulmaya yüz tutması i le baz ı müesseseler in

46 Bk z. Hask e f ı , ed -Dürru ' l -muhtâr ( ibn Âb id în ) , 1/475 ; İbn Âb id în , "Neşru'I-arf" ,2/128.



kurulmasına veya var o lan müesseselere yeni şeki l ler ver i lmesine,

önceki sadel ikten giderek uzaklaşı larak giderek teşri fatın (protokolar iâye t ) gerek l i b i r ha l a lmas ına 4 7 iht i yaç duyulmuştur . Mesa lam ü f t ü l ü k i ç in b i r amme ve lâye t i gerek l i o lmadığ ı ha lde , sonzamanlarda müftülüğe resmiyet veri lmesi ve i ftâ i le meşgul olanlarınfetvâ ehliyetlerinin olup olmadığının murakebesi gerekmiştir. 4 8

"Dîvân-ı mezâlim" ve "Dâru'1-adl" adları ile divanlar tesis edilerekhükümlerin temyiz i safhası da genel ahlâkın bozulması i le zarûrîo lmuştu. 49

M ezâ l im ma hke me l e r ind e çok i ti ba r lı v e nü fuz lu şah ı s l a r

taraf ından yapı lar ı haksız l ık lar , iş lenen suçlar i le idâre edi lenlertaraf ından idârec i lere karş ı aç ı lan davâlar ve aynı zamanda adl îhâkimler in yürüttükler i ve yürütmekten ac iz kaldıklar ı davâlar sözk o n u s u d u r . 5 0 Çeki rdeğ i İ s lâm önces i "H ı l f u ' l - fudül " a kadarg ö tü rü l en m ez â l i m m ahkem e l e r i t am t e ş ekkü l o l a rak Em ev îdöneminde icrây-ı faaliyete başlamıştır.51

Hisbenin doğuşu ve kazadan ayrılışı:

Hisbe, adâlet ve fazileti şeriat esaslarına ve her muhit ve devirdea l ı ş ı lage len ör f ve âdet l e re uygu n o larak tah ak ku k e t t i rm ekmaksadıyla fertlerin ahlâk, din ve iktisat, yani umumî olarak ictimâîsahada refahını temin için devletin hususî vazifeli ler yolu i le i fa ettiğiidarî bir kontroldür.52

Hisbe teşki latının menşei , esas i t ibarı i le Kur'an ve hadis isede5 3, Hz. P eyga m ber (as.) ve h alîfeler hisbe i le i lgi li vazifelerin de ihm algösterm eden ve geri kalm adan icraatta bulundularsa da, bir mü essese

o larak or taya ç ıkmas ı Hz . Ömer z am an ı nda o l m uş tu r .5 4

Din îduygu ların zayı f ladığını , cehâletin yaygınl ığ ını gören H z. Öm er, Hisbevelâyet ini bir müessese o larak ihdas etmiş ve kazâ ve lâyet indenayırmıştır.55

47 Şâtıbî , İt isâm, 1/188-189 .48 Berki, i s lam Şeriatında Kaza , 9 .49 Ber ki, Ş., " İ s l am Hukukunun Anahat lar ı I " , 183 .50 Atar , İs lam Adliye Teşkilatı, 164 .51 Atar , i slam A dl iye Te şki lat ı , 165 . M e z â l i m k o n u s u n d a V e c d i A k y ü z t a r a f ı n d a n

ma s te r t ez i haz ı r l anmış t ı r .52 Kavakç ı , Hisbe , 14 .

53 Bkz. Kavakç ı , Hisbe , 14, 41 .54 Gö rüş ün kay na k lan hk . bkz . Kavakç ı , Hisbe , 42 (7. dipnot) .



b - MEVCUT MÜESSESELER İÇERİSİNDE GELİŞME VE DEĞİŞME

Örneklerimizde kazâ müessesesi ile ilgili olacaktır:

i - Mahkemelerde davâlarrn tescili :

Abdul lah b . Şübrüme 5 6 (144/761) Kûfe 'de kadı bulunduğu H.120 tar ihinde halk arasında davalar çoğalmış ve ahlâkın safvet ine

halel gelmiş o lduğunu görünce, vâkıa ve hükümler i tesci le iht iyaçhissetmiş ve bu tar ihten i tibaren hüküm ler yazı lmaya başlam ışt ır.57

Ahmed Emin ' in Hüsnü ' l -muhâdara 'dan 5 8 nakline göre ise Muâviyetaraf ından Mısır kadıl ığına get ir i len ve H. 75de vefat eden tabiinden

Sü leym an b . I t r e t -Tüceyb î , çok daha erken vak i t l erde m iraskonularm a m ahs us olmak üzere tesci l işini başlatmış oluyordu.59

Daha sonra lar ı g iderek ge l i şen tesc i l konusunda " İ l m u ' ş -şurût","el-Mehâdır ve's-sicillat "adı altında pek çok eser verilmiştir. 60

ii) Şahitlerin tezkiyesi:

Bil indiğ i üzere şâhit ler in tezkiyesi konusunda Ebu Hani fe i let a l ebe l e r i Ebû Yusu f ve Muhammed aras ında ih t i l a f vard ı r .EbûHanî fe 'ye göre , eğer davâ konusu şüphe i l e sab i t o lab i len

konulardan ise ve karş ı tara f da aç ık tan ta 'nda bulunmazsa,şâh i t l e r in ha l l e r in i a raş t ı rmadan , t e zk iyeye gerek duymadan ,şehâdet ler iy le hüküm vereb i l i r .6 1 Nitek im Hz. Ömer EbûMusa e l -

Eşar î 'ye (44/664) yazdığ ı mektubunda:" . . .Müslümanlar , b irb ir ler inekarşı şehâdet konusunda âdi ld ir ler . Ancak yalancı şâhit l ik yapt ığ ıbi l inenler, had cezası görürler, velâ ve akrabalıktan dolayı töhmet

altmda olanların şâhitlikleri dinlenm ez. . .." 62diye yazm ışt ı.

55 İbn Âşûr , Makâs ıd , 129 .56 İ bn Şüb rüm e K ü f e f u k a h â s m d a n v e m e z h e p s a h i b i b ü y ü k m ü c t e h i d l e r d e n

b i r i s id i r . M u ka v e l e s e r be s t i s i v e kü ç ü k l e r i n e v l e n m e ya ş l a n g i b i ba z ı m ü h i mmes e le l erde d ikka te de ğer i c t ihâdlan vardı r .

57 Berki, İs lam Şeriatında Kaz a, 59-60 .58 1/129 .59 A. Em in, Duhâ ' l - İs lâm, 1/86 .60 Bkz . Kâ t i p Çe l eb i , Keşfu ' z -zunûn , 2/1 04 6 ; A ta r , İs lam Adl iye Teşki latı, 138 ;

S c h a c h t , i s l am Hukukun a G i r i ş, 91 ; Keskioğ lu , F ık ıh Ta r ih i ve İ s l am Hukuku ,1 / 3 7 .

61 Kem a l Paşazade , "Risale fi ' l - ihtilâf" , Süleymâ niye , Lâ le li 364 5/3 0 , v . 215 a .62 İbn Kayyım , İ ' lâm, 1/86 ; Devâl ibî , Medha l , 90 . Had i s o l a rak da r i vâye t ed i lm i ş t i r .(Bkz . Merğ înânî , ffidâye, 3 / 1 1 8 ) .



Ö bü r t a r a f t a n Ebû H a n î f e ' n in y a ş a d ı ğ ı d öne m , b i z z a tHz.Peygamber ' in (as . ) sa lâhına işaret buyurduklar ı6 3 üçüncü nesl i(karn) teşkil ediyordu.64

Ebû Yusuf ve Muhammed ise, yaşadıklar ı dönemde hocalar ı EbûHa nîfe 'nin gördüğü salahı görm em iş, Hz.Pey gam ber ' in (as.) "...sonrayalan yayılır"65 buyurduğu dönemde yaşamış la r , bu yüzdendeşahit ler in, hasım ta 'n etmese bi le 6 6 tezkiyes inin zarûret ine dairict ihâdda bulunmuşlardır .67

Dah a sonra bu i c tihâd doğ ru l tusunda uygu lama ya d evam •

edilmiş, şâhit ler in giz l i ve alenî tezkiyeler i yapılagelmişt ir . Mecel le1716. m add e de bu şekilde düzenlenmiştir. 68

iii - Hâkimin kendi bilgisiyle hüküm vermesi:

Hanefî vediğer mezhepler in ası l görüşüne göre, kadı kendi şahsîb i l g i s i y l e , ha d c e z a l a r ı d ı ş ı nda k i d i ğ e r o l a y l a r ha kk ındahükmedebil ir .Yani niza konusu olan olay hakkındaki bi lg isi hükümvermesine mesnet olabilir ve davâcmıri (müddeî) davasını "beyyine" ile

isbatma gerek duymayabi l i r . Bu durumda hâkimin olay hakkındakibi lg is i beyy ine o lmuş olur . Bu konuda Hz. Ömer ve diğer İs lâmbüyüklerinden nakledilen hüküm örnekleri de vardır. 69

Ancak daha sonralar ı hâkimler in çoğu kez fesâde bulaşt ık lar ı ,ahlâklar ının bozulduğu, rüşvet in yay ı ld ığ ı mülahaza edi lmiş , ar t ıkkazâ ma kam ına çoğu kez en güven il ir , af î f ve gözü tok kim seler indeğ i l de , yönet ic i lere ya l tâkl ık yapan, onlar ı raz ı e tmeye koşan,m aka m a h ırsla sarılan kimselerin getirildiği m üşâ had e edilmiştir.

Bu yüzden sonra gelen hukukçular (müteahhırûn) kadının şahsî

bi lg is i i le o lay lar hakkında hüküm vermeler inin sahih o lmayacağı ,mut laka hükümler inde kazâ mecl is inde or taya konan isbat edic ibeyy ine lere i t imat e tme ler in in gerekeceğ i doğru l tusunda f e tva

63 ( . . . y iJy i t l jJ - ) Ha dis in kay nak lan iç in bkz . Wens inck, M i f t âh , 6 4 .64 Kem a l Paşazade , Risale fıl-ihtüâf , 215 a . ; İbn Âb id în , "Neşru'l-arf" , 2/12 4 .65 (53) no lu d ipnot taki hadis in deva mı .66 M esûd Efendi , Mir*ât, 780 .67 i bn Âb id ın , " N e ş r u ' l - a r f , 2/12 4 . Ay ne a bkz . Merğ înân î , Hi d âye , 3 / 1 1 8 ; Z e y l a î ,

Tebyîn, 4/211 ; M. I lüsrev , Dürer , 2/459 ; KaraR, F u r û k , 4 / 8 3 ; E b û S ü n n e , Örf,88.

68 Şah i t l e r in t e zk i yes i v e " müzekM" hk. bkz . Atar , İ s lam Ad l iye Teşk i la t ı , 144-146 ;Bayındı r , İ s lam Muhakeme Hukuku , 181-190 .

69 Hz . Öm er ' l e i lg i li b i r ö rnek iç in bkz . İbn Kud âm e, Muğı ı î , 9/45 .



vermiş lerd i r . Buna göre , kadı kazâ mec l i s i d ış ında, ik i k iş i aras ında

cere yan eden bir ak de veya karza ya da başk a bir o laya bizzat tan ıkolsa, sonra bu iki kiş iden bir is i davacı o lsa, öbürü de inkar etse, bu

durumda kad ın ın beyy ine o lmaks ı z ın hükümde bulunmas ı mümkün

deği ld i r. Çü nkü bu , çoğu kadı lar ın sorum luluk duy gular ından uz ak

olduğu b i r dö ne m de ca iz k ı l ın ı rsa , kadı lar ın ya la n ve as ı ls ı z ye re

güç lü o lan hasmın yan ında ye r a lmak i ç in o lay hakk ındak i şahs î

b i lg i l e r in in bulunduğunu idd iaya neden o lab i l ecek ve pek çok hukuk

zay i o l cak t ı r . Hâk imi kend i b i l g i s i i l e hüküm verme ye tk i s inden

al ıkoymak, her ne kadar bazı haklar ın zayi o lmasını da gerekt irecekse

de , pek çok ha ks ı z l ı ğ ı ön l eyec ek t i r .Ta tb ika t da bu d oğru l tudagelişmiş, devam etmiştir. 70

iv - Tek hâkim usûlünden toplu hâkim usûlüne ve dereceli mahkemesistemine geçme ikrinin, esâdu'z-zemân anlayışına uygunluğu:

Bi l i nd i ğ i üz e r e , İ s l âm Ad l i y e T e şk i l a t ı nda , i l k z aman la rda

(Peygam ber (as .) ve Râ ş id Ha l î fe l er devr i ) m ahk em eler in tek hâk im

usûlü i l e ça l ı ş t ı ğ ın ı b i l i yo ruz . 7 1 Dok t r i nde t op lu hâk im usû lü

tart ışm al ı o lm akla bir l ikte -bir ik i tatbikat har iç- 7 2 mahkeme le r t ekhâk im usûlü i le gör ev yapmışlardır . 7 3

Nitekim İs lâm Adl iye Teşki lat ında mahkemeler tek derecel i o larak

icrây- ı kazâ e tmiş lerd i r . Mahkemelerde ver i l en hükümler , kaz iyye- i

m u h k e m e 7 4 teşk i l e t t i ğ inden ik inc i derece l i b i r m ahk em e tara f ınd an

yan i ist inâf m ahk em eler i taraf ında n o hü kü m ler tekrar görü lemez .7 5

G e n e l d u r u m b u o l m a k l a b i r l i k t e , a s r ı m ı z İ s l â m

huk ukç u l a r ı nda n Mus ta f a Ah m ed e z -Ze rkâ , z imm e t l e r i n f e sada

uğradığ ı , sorumluluk duygular ın ın bozulduğu şu dönemde, aş ı r ı b i r

ih t i ya t t edb i r i ge reğ i o l a rak t ek hâk im usûlünden top lu hâk im

usûlüne, tek derece l i ve kes in hüküm veren mahkemelerden derece l i

mahkeme le r usûlüne geçmen in mümkün o lab i l eceğ i görüşünded i r .

Zam anımız ın mas lahat ı bunu gerekt irmekted i r.76

70 Zerkâ, M edha l , 2/ 929 . Ayr ıca bkz . İbn Âbid în , "Ukûdu resmî ' l -müf t î " , 1/44 ; EbûSünne , Örf, 120-121 ;

71 Atar, İs lam Adliye Teşkilatı, 1 4 7 .72 Bkz. Vekî , Ahbâru ' l -kudât , 2/55 , 407-408 .73 Atar, İs lam Adliye T eşkilatı, 148-149 .74 Kazıyye-i mu hkem e: Kes in l eşm iş hü kü m hakk ında ku l lan ı l an hukû k î b i r t ab i rd ir .

(Bkz. Ergüney, Türk H ukuk unda Lüga t ve I s t ıl ah lar , 2 5 8 ) .75 Atar, age . , 150 ; Berki, A. Himmet, İ s l am Şeer iat ında Kaz a , 60 .



v - Akraba ve eşlerin birbiri hakkında şeh âdetleri :

Bi l ind iğ i üzere , şahi t l e r in vas ı f la r ın ı be l i r t en âye t le rde 7 7 ,akrabaların birbir ler i hakkında şahit l ikler inin kabul edi lmeyeceğineda i r b i r kay ı t yoktur ve bunlar da âye t le r in umumu kapsamınagirmektedirler.

İbn Ka yyım, bu konu da seleften bir çok nakil lerde bulun ur, bu nagöre Hz. Ömer , "Baba nın oğula , oğu lun da bab aya şehâ det tebulunabileceğini" söylemiş, Sald b. el-Müseyyeb'den (93/711) de aynıgörüş rivâyet edilmiştir.78

Kadı Şureyh (78/697) bakt ığ ı davanın bir is inde, kocası i lebabasının şehâdetler ine ist inaden bir kadın hakkında hüküm vermiş,ha sm ın it irazı üzerine de "-Bun ların şahit l ikler ini zedeleyecek bir şeyb i l i yor musun? Her müs lümanm şehâdet i makbuldür ( câ izd i r ) . "demiştir.79

Daha başka örnekler de veren İbn Kayyım, mevzumuzla i lg is ibakımından önemli o lan, Zühr î 'nin (124/741) şu beya nını n akleder.Zührî şöyle der: "Selef-ı salihîn babanın oğul, oğulun ba ba, kardeşinkardeşi, kocanın karısı lehindeki şehâdetleri hakkında bir töhmette

bulunm uyorlardı. Sonra insanlar arasında hile, desise, fesâd peydaoldu. İdarecileri bun lar hakkında töhm ete götüren durum lar ortayaçıktı. Sonun da da akrabalık sebebi ile töhmet altında bulunankimselerin şâhitlikleri kabul edilmez oldu. Böylece oğulun, baban ın,kardeşin, eşlerin şâhitlikleri dinlenmedi. Bu saydıklarımız - önceler ideğil - sonraları (âhir zam anda ) töhmete ma ruz kaldılar.'80 -

Görüldüğü üzere, nasslara dayalı asl î hükmün, genel ahlâkınbozu lma sı i le değişt ir i lmesi zarûret i ortaya çıkm ış ve yakın ak raba veeş ler in birbir ler i hakkındaki şehâdet ler i kabul edi lmemişt ir . Dahasonraki uygulama da, bu şekilde devam etmiş 81, Mecelle madde 1700de bu doğrultuda düzenlenmiştir.

Son beş örneğin genel değerlendirilmesi :İslâm Adliye Teşkilatı i le i lgil i bu zikretttiğimiz beş misalin genel

76 Zerkâ, Medha l , 2/92 5 ; Kardâv î , Hasâis , 223 .77 Mese la bkz . Bak ara 2/2 88 ; Ta lak 65 /2 .78 İbn Kayy ım, İ l â m , 1/113 .79 îbn Ka yy ım , İ lâ m , 1/114 ; Şe leb î , Ta l ı l , 75 .

80 İbn Kay yım, İ lâ m , 1/113; Şelebî , Taf i l , 74, 326 .81 Mergînânî , Hidâye, 3/122 .



bir degerdirilmesini yaptığım ızda şu neticelere ulaşırız:"Kazâ" dan maksat hakkın korunması, sahibine ulaştırı lması;

hak sızlıkların, sûis tim allerin ön lenm esidir, "kazâ " ve tevâb ii ile ilgilihukuk, şu halde şer î maksat lar ı gerçekleşt i rmek iç in konulan,zamanın şart lar ına uygun ve maksadı gerçek leş t i r i c i mahiye t tedüzen l enmiş hükümle rd i r . İ s l âm hukukçu la r ı g ene l ah lâk ınbozulmasından dolayı , maksadın gerçekleşemediğini gördüklerindenvesâi l türünden olan bu hükümleri -maksadın tahakkuku iç in -değiştirmed e, ya da geliştirme de herh angi bir sakınca görm emişlerdir.Verdiğimiz örnekler bu anlayışı ortaya koyacak özell iktedir. Misalleri

çoğaltmak müm kündür.

C - MÜDAHALECİLİĞİN ARTM ASI VE NARH SİSTEMİ

"Îctimâî hayatta düzens izleşm e ve soysuzlaşman ın ölçüsü arttığınisbette cebir ve mü dâhale vâsıtalarına o derecede geniş b ir yerayırmak icâb edecektir.32 " Nahfc sisteminin ben ims enm esi de b öyleo lmuştur : İ s lâmin öngördüğü f ia t s i s temi , her tür lü teke lc imüdahale ler in önlendiğ i serbest bir ortamda, karş ı l ık l ı taraf lar ın

r ızas ı i le be l i r lenmesi şekl indedir ye Hz. Peygamber (as . ) narhkoymaktan kaçınmıştır.83

Bununla birl ikte ortam değişir ve müslümanlann genel menfaatinarh k oym ayı gerektirirse, bun a da cevaz vardır. 84Zira Hz. Peygamber(as.) , narh ko ymak tan çekinm esine gerekçe olarak Al lah' ın h uzurun ahiçbir kimsenin kanma ve malına zulmetmeksizin ulaşmak arzusunugöstermiş t i r .8 5 Şartlar değişir ve zulüm, bu kez narh koymamaktatecell i ederse, bu du rumd a n arhtan kaçınma m aksa da ters dü şecektir.

İs lâm tar ihinde narh s istemi , daha Hz. Ömer 'den i t ibaren8 6 öneml i uygulama a lanı bulmuş ve öze l l ik l e Osmanl ı ik t i sa t

düşüncesi ve tatbikât ında büyük bir yere sahip o lmuştur. Sadece

Köprülü Faz ı l Mustafa Paşa (1691) : "Ahvâl-ı narh Kitap'ta yoktur.Bey' ve şirâ rızâyı tarafeyn ile olmalıdır." gerekçesiyle, narh sisteminin

82 Ülgener, Darlık Buh ranları ve İs lam İktisat Siyaseti , 141 .83 Bkz . T i rm iz î , Büyü , 73 ; İ bn Mâce , T icâ râ t , 27; İbn Han be l , 3/85 , 28 6 Bâc î ,

Müntekâ , 5/1 8 ; Şevkânî , Neylu' l -evtâr, 5/2 47 ; Merg înânî , Hidâye, 4/93 .84 Bkz. Bâcî, Müntekâ , 5/18 ; Şevkânî , Neylu' l -evtâr, 5/248 ; Şe leb î , TaEl, 78, 325 ;

Bûtî , Davâb ı tu ' l -mas laha, 182, 178, 36 7 ; Neb hân , el-İtticâhu' l -cemâl, 380-384 .85 Şevkânî , age. , 5/248 .86 Bkz. Muva t ta , Büyü , 64 (2 /6 51 ) ; Şe l ib î , Talı l , 64 .



uygu lanm asını kısa bir süre için durdurmu ş, fakat bü yü k fiat artışları

görüldüğün den yeniden narh sistemine dönülmüştür. 87

d - ŞAHSIN DİYANETİNE BIRAKILAN KO NULARINAMM E VELAYETİNE HAVALE EDİLMESİ

Bil indiği üzere îslâm hukukunun müeyy ide olarak dayandığ ımoti f ler (vazî ) cibi l l î , dînî ve devlet gücüne dayal ı yaptır ımlardanibarettir.88 ;

İs lâm hukuku, k iş in in kar ıs ın ı koruması , anne ve babanınçocuk lar ım göze tmes i g i b i , konu larda hadd i zâ tmda insan ınyaratı l ışında mevcut cibi l l î moti f lerden ist i fade i le yet inir. Zatenm otifle r içerisinde en güçlü olanı da cibillî olan larıdır.

"Ancak d in î -hukûk î t avs i ye ve emi r l e r in çoğun luğununuygulanması , dinî moti fe bağlanmıştır . Bu recâ ve havf (korku veümit) o lmak üzere iki yönü olan gerçek iman moti f idir . Bu yüzden,birçok emir ve yasakların uygulanm ası , kendi lerine hitap edi lenlerindindarlığına bırakılmıştır."

"Herhangi bir zaman veya kavimde dinî moti f zayı f ladığında, yada çoğu kişi lerde hukuk kural larını çiğnemeye götüren durumlarındinî mot i fe üstün gelmesi söz konusu o lduğunda devlet gücünedayanan mot i f l ere (müeyyide) baş vurulur. Ni tekim Hz. Osman ' ın"Kur'ânla yola gelmeyeni, Allah sultanla (devlet gücüyle) yola getirir.

" dem iştir . Bu yüz den dir ki , İbn Atıyye (546/1151) şöyle d iyor :" Zam an ı m ı zd a y e t i m l e r i n rü şd ü k o n u su n d a , d u ru m u k ad ıhuzuru nda isbat etmedikçe vasilerin sözleri kabul edilmez." İbn Atıyy eböylece "Onlarda olgunlaşma (rüşd) görürseniz m allarını kendilerine

veriniz."89 âyet inde, kend i emânet l er ine ver i l en konuda on lar ıgüvenil ir bulmamış oluyor. İbn Atıyye'den sonra gelen Mâlikî fukahasıonun bu görüşünü güzel bulmuşlardır. İbnu' l -Arabî (543/1148) de,diyânetin zayıflama sı sebebiyle "Kırkbeş gün den az bir süre içerisinde

. iddetinin bittiğini iddia eden kadının sözü kabu l edilem ez." dem iştir.

87 Tabakoğ lu , Türk İktisat Tarihi , 321 . Müdah alec i lik ve narh kon usu nda gen iş b i lg ive değer lendi rmeler i ç in bk z . U lgcne r , Sa br i F . , Darlık Buhranları ve İslam İktisatS i ya se t i , An ka ra 1984 ; Ka l l ck , Ceng i z , Hz. Peygamber ( a s . ) De vr ind e Dev le t inPiyasaya Müdahalesi , Bası lmış master tez i , İst . 1989 .

88 İbn Âşû r , Mak âs ıd , 126-129 ( 192-1 97 ) .89 Nisâ 4/ 6 .



9 0 Halbuk i Kur 'an bu hususu "Eğer Allah'a ve ahiret günü ne

inanm ışlarsa, rahim lerinde Allah'ın yarattığını gizlemeleri kend ilerinehelal değildir.'eî ayetinde kadınların diyânetine bırakmışt ır . İbnu'l-Arab î bu görüşü, Mâ liki bilginlerince fetvâ olarak alınmış ve m ah kem ekararlarında yer almıştır."

"Bu değer lendirmeye göre, her ne zaman hukukun bir hakkınkorunmas ın ı emânet ine ve rd iğ i k i ş in in bu gö rev i ge r eğ inceyürüttüğünde tereddüt ortaya ç ıkarsa, bu hakkın uygulanmasınınsultana (devlet gücüne) bırakılma sı doğru olacaktır."

"Dinî duyguların zayıf ladığı veya cehâlet in yayı ldığı dön em lerde,

hukuk normlarının uygulanmasında güven duyulan kişi ler in emânetve d iyânet ler ine b ırakı ld ığ ı konular arasında yetkis inden al ınmasıgerekenleri hukukçuların bel ir leme hakkı vardır. Buna izin vermeyeelverişl i hukuk normları bulunmaktadır. Zira bu gibi konularda sözkonusu olan Kur'an i fadelerinin ekserisi çoğul olarak gelmişt ir ki ,ifadeye göre, bunların kişilere dağıtılması gerektiği anlaşılabileceği gibimüslümanlarm . tümüne, yani on lar ad ına iş ler in i yürütmekleyükümlü o lanlara hi tap edi lmiş o lması da anlaşı labi l i r . Hitapta

kul lan ı lan bu us lûbu, bu tür hukukun gözet i lmes i i ç in b i rtopluluğun bulundurulması gereğine bir işaret sayabilriz.n92

Nitekim Osmanlı lar devrinin sonlarına doğru emânetin kötüyekullanılmasına dair vakalar çoğalınca, vasi ler in selâhiyet ler i hususîbir nizam i le daral t ı lmış, şer î hâkimin başkanl ığ ında kurulan birkomisyona bağlanmışt ır .93

2-HÜRRİYETİ KISITLAMADA

Genel ahlâkın bozulması dinî duygularm zayıf laması net icesindehürr iyet ler in k ıs ı t lanması doğru l tusunda meydana ge len ahkâm

değişikliğine üç örnek vereceğiz:

a) Mülkiyet hakkının kullanılması:

Ebû Hanî fe 'ye göre , mâl ik mülkünde hürdür ; d i l ed iğ i g ib i

90 İbnu ' l -Arabî , Ahk Sm u '1 -Kur'ân, 1/187 .91 Baka ra 228 .

92 İbn Âşû r , Ma kâs ıd, 126-129 ( 19 2-1 97)93 Karaman , Modem Problemler Karşsmda İs lam Hukuku, 31 .



tasarrufta bulunabi l ir . Hiçbir kimsenin mülkiyet hakkını kayıt lama,

ya da sınırlandırma yetkisi yoktur. Çünkü mülkiyet böyle bir tasarrufhürriyet ini gerektir ir .9 4 EbûHanî fe mâl ike bu hürr i yet i tan ı rken,başkalar ına za rar ver ip vermeyeceğine bakm amışt ı r. K omşu ya doğrupencere açmak, komşu duvar ım zayı f latacak kuyu açmak gib i onazara r ve rec ek tasarruflarda bulunabil ir. Zira m âliki m ülkü nde istediğigibi tasarrufta bulunma hakkından men etmek, ona bir zarardır vebunun bir gerekçesi de yoktur. Zarar ı , mâl ik o lmayandan mâl ikedokunacak bir zararla bertaraf etmek câiz olmaz. Çünkü bu mülkiyethakkının ruhuna aykırıdır. 9 5

Ancak nazar î o larak bu şeki lde düşünen EbûHanî fe -şâhi t ler intezkiyesi konusunda da o lduğu gib i 9 6- zama nm da yeter li bu lduğudinî moti f lere, genel ahlâk anlayışına dayanmış ve mülkiyet hakkınıkul lanırken, komşuya zarar vermeme i lkesini d iyâneten uyulmasıgerekl i bir husus olarak mütalaa etmiştir . Dolayısıyla Ebû Hanîfe 'yegöre, mülkiyet hakkını kul lanırken komşuya zarar vermek diyânetenharamdır . Ni tekim Ebû Zehra şöyle der : "Ebû Hanî fe , mülkiyethak kının kul lanı lma sının kayı t lanmasını kazâya değil de d iyâneteh ava l e e tm i ş t i r . Çü n k ü d i yan e t , k i ş i n i n k o m şu su n a za r a rvermemesini , mâl ik olduğu şeyi başkalarına ezâya vesi le kı lmamasınıgerekt i r i r . Z i ra d in î mot i f her tür lü yapt ı r ım gücünden dahaüstündür.97

An ca k Ebû H anîfe 'nin ma ksadın hu sûlü için yeterl i bulduğu dinî

mot i f l er , genel ahlâk anlayış ı g iderek bozulacak ve art ık yeter l i

o l m a y a c a k t ı r . B u n u g ö r e n m ü t e a h h i r H a n e f î h u k u k ç u l a r ı

imamlar ının görüşü doğrul tusundan ayr ı larak, fâhiş zarar verme

durumlar ında kazânm da müdâhele e tmes in in gerek l i o lacağ ın ıi s t ihsânen ben imsemiş l erd i r .9 8 Fetvâ da buna göred i r . 9 9 M e c e l l e

madde 1197 de "Hiç kimse mülkünde tasarruftan men olunamaz.Meğer ki âhara zarar-ı fahişi ola..."şeklinde düzenlenm iştir.

94 Bkz. Ebû Zehra, Ebû Hani fe , 401-; Nebhân, el-İtticâbu'I-cemâî, 200 .95 Bkz. Serahs î , Mebsût , 15/21 ; Kâsânî, Bedâi ' , 6/ 264 .96 Bkz. Tez Metni, 174 .97 Ebû Zehra , Eb û Hanî fe , 412 .98 Geniş b i lg i i ç in bkz . Ebû Zehra , a g e . , 4 1 2 -4 1 3 ; N e b h ân , el- İtt icahu'l-cemâî, 200-

206 ; Abbâ dî , el-Mülkiyyefî 'ş-Şeriati 1-İslâmiyye , 2/131 -145 .99 Mesû d Efend i , Mir'ât, 5 1 0 .



b) Borçlunun hacri

Hanef î mezheb i gene l prens ip l er ine göre , borç lunun mal ıüzer inde ki h ibe, vak ı f ve d iğer çeşi t teberru yo l lu tasa rruf lar ıgeçer l id i r . Borçlar ın ın ma lvar l ığ ın ın tümü nü kapsam ası prens ib ideğişt i rmez. Çünkü borç z immete taal luk eder , b izzat mal lar ınkendisine taal luk etmez. Dolayıs ıy la herhangi b i r hakla meşgulo lma yan m al lar ı üzer in dek i teberru yo l lu tasa rru f lar ı geç er l iolacaktır.100

An ca k sonraları genel ahlâk bozulup, dinî duygular zayı flayınca,hırs ve tamah art ıp, başkasının hakkına saygı azal ınca, borçlularınalacaklılardan m al kaçırm ak için güven diği akraba vey a arkadaşlarınavakıfta ya da hibe de bulunma gibi niyet ve tasarruflar ortaya çıkıncaHanbel î mezhebine mensup müteahhir hukukçular, ası l mezhep olangenel prensibi terkederek, borçlunun bu tür tasarruflarına kayıt larget i rmişler ve malvar l ığ ın ın borcu karşı layacak k ısmında bu kabi ltasarruflarının geçerl i o lmayaca ğını benimsem işlerdir. 10 1

Sonra bu konuda Hanef î mezhebi imamlar ı Hanbel î l er in takipetmiş ve-E bu ssu ut E fendi (982/1574) borç lunun , vak f ın ın geçe r l i

o lmayacağına (borca karşı tutulacak kısımda) dair fetvâ vermiş, budoğrultuda Padişah irâdesi çıkarmış ve "M a'rû zât" 1 0 2 ma tescîl etmiş ,devr indek i ve daha sonrak i â l imler de onun bu görüşünübenimsemişlerdir. Bu tarihten (950/1543) i t ibaren hâkimler, i râde-iseniyye ile borçluların vakıflarını tescilden men edilmiş-lerdir. 103

Musta fa Ahmet ez -Ze rkâ ' ya göre , müteahhi r Hanef î hukuk-çular ın ın, borçlunun vakf ın ın geçer l i o lmayacağına dair verdik ler ihüküm, evleviyet yolu i le, alacakl ı lara zarar-veren teberru ve diğerakitlerinin de geçerli olmayacağına delalet eder.104

c ) Kadınların mescide çıkm aları:

Hz. Peygamber (as. ) kadınlar ın mescide ç ıkmalar ına müsade

etmiş, onlara bu konuda iz in ver i lmesini emretmişt i . Ni tek im

100 Bkz . İbn Âb id în , Redd u ' l -mu htâ r , 3/395-396 .101 Bk z: İbn Rcceb , K av âid , 14 ( 11. ka id e) .102 M a ' r û z â t : Eb ûss uu t E f end i ' n in , fe t va l a r ın ı i ç e ren ve Su l t an ın em r ine i k t i ran la ,

k a d ı l a r ı n k e n d i s i y l e a me l e t me me c b u r i y e t i n d e b u l u n u d u k l a r ı k a n u n gü c ü n d eolan eseri .

103 Öm er Hi lmi, İthâfu'l-ahlâf f i ahkâmı 'l-evkâf , 120 . m add e ve no tu .104 Zerkâ, Medha l , 2 / 9 2 6 - 9 2 7 .



had i s l e rde vâr i d o l duğu 1 0 5 üzere Hz , Peygamber (as . ) şöy l e

buyurmuştur : "Sizden izin işediklerinde , kadınlarınızın mescitleregitmelerini önlemeyin." 106 Ayrıca bu iznin geceye de şâmil olduğunubi l iyoruz.107 An ca k bu izni veren Hz. Peygambe r (as.) kadınların güzelkoku sürünmemek gibi bazı hükümlere de uymalarım istemişti . 108

Zamanla cemiyetin ahlâkı değişmiş, buna paralel olarak kadınlarda, kendi lerini bir m iktar moda ya kaptırmışlardı .109 îşte o zam an Hz.

' Âişe şöyle diyordu : "Eğer Resulullah, kadınların bugün mod a halinegetirdikleri (giyim-kuşam ve zineti) görseydi, İsrailoğullarınınkadınları nasıl menedilmişse, o da bunları, camiye gitmekten

menederdL"no

Ra sûlu l lahm verd iği izni o günkü ahlâk şart larına b ağla ya n 1 1 1

Hz. Âişe, kalplerin îmânla dolu olduğu, dinî şuurun egemen olduğudöneme has olan bu hükmün daha sonra ortaya çıkan ve kadınlarındavranışlarında hâkim olan genel ahlâk anlayışının zaafa uğramasınedeni i le değişmesi gerektiğine inanıyordu. Eğer hüküm aslî konumuüzere devam edecek o lursa, amaçlanan -kadının eği t imi , cemaatseva bı gibi- maslah attan çok mefsed ete götürebilecekti.112

Hz. Âişe 'nin sözün den öyle anlaşıl ıyor ki, ya şad ığı döne m de bu

konu etraf ında taştışmalar olmuştur. Kimisi Hz. Peygamber' inmenedilmemesi hakkındaki aslî hükmüne yapışırken, bir kısmı dagenel ahlâkın bozulduğu gerekçesi i le menedi lmelerini savunu-yordu.

Nitekim İbn Ömer ' le (73/692) oğlu Vâkıd arasında geçen şukarşıl ıklı konu şm a böyle bir m üna kaşa nın örneğini teşkil etmek tedir:

îbn Ömer: "Rasülul lah "Kadınları gece mescide çıkmaktanmenetmeyiniz." buyurdu deyince oğlu: "Onlar ı b ı rakmayız .Bırakırsak çıkarlar ve bunu kötüye kul lanır lar." der. Bununüzerine babası ( îbn Ömer) oğluna kızar öfkelenir, el ini kaldırır,oğ lunu tokat lar ve bağ ı r ı r : Ben sana "Rasü lu l lah i z in ver in . "buy uruy or diyorum, sen de çıkıyor "Hayır, izin veremeyiz." diyorsun 113,

105 Bu konu dak i hadis ler i top lu ha lde görm ek iç in bkz . Beyhak î , Süneı ı , 3 / 1 3 2 - 1 3 4 .106 Muva t t a , Kıble, 12 ( 1/197 ) ; Buhâr î , C u m a , 13 ; Müsl im, Sa la t , 136 ; Beyhak î ,

S ü nen , 3 / 1 3 2 .107 Beyhakî , S ü nen , 3 / 1 3 2 .108 Beyhakî , Sünen , 3 / 1 3 3 .

109 Kara ma n, İc t ihâ d, 71 . Ayr ıca bkz . Şe leb î, Ta f f l , 39 .110 Mu vat ta , K ıb le , 15 ( 1/ 19 8) ; Buhâr î , Eza n , 163 ( 1/ 21 0) .

111 Karaman , İct ihâd , 71 .112 Bkz . Şe leb î , Ta f f l , 3 9 .



demiştir.

Abdul lah b. Ömer, babasının tam tersine, nassların son derece

lafzına bağlılıkla meşhurdur. Oğlu Vâkıd ise dedesi Hz. Ömer'in tavrım

sergilemiştir. Hz. Peyg am ber'in (as.) iznine alt yap ı duru m un da olan

ortam ın zam anla değişt iğ in i fark ederek hü km ün de değişm esi

gerektiğine inanm ış ve görüş ünü de "eğer çıkarlarsa "degal" 114 yani

f i tne ve fesâda yo l ed inir ler , kötüye kul lanır lar" şekl inde i zah

etmişir.115

Elbette ki Hz. Âişe ve onun doğrultusunda düşünen lerin g örüşü,îs lâmm asl î hükmünün neshi , iptal i anlamına gelmez. Günümüzde

olduğu gib i kadmladm mesci t ve o hükümde o lan eği t im, öğret imm ü e s s e s e l e r i n e ç ı k m a l a r ı n d a g ö z l e n e n m a s l a h a t b e k l e n e nme fsedetten ağır basarsa aslî hükme tekrar dönm ek gerekir.

3 ) ASLÎ HÜKÜ MDEN YA DA GENEL KURALLARDAN AYRILARAKAŞ IM TEDBİRLERE BAŞVURMA

Genel ah lâk ın bozu lması gerekçes i i l e ta i lk zamanlardanbaş l ayarak , î s l âm hukukçu lar ın ın gene l p rens ip l e r inden , as l î

hükümlerden ayr ı larak aşı r ı tedbir lere başvurduklar ın ı görüyoruz.Aşağıda vereceğimiz misaller konumuza ışık tutacaktır.

a ) Zanaatkârlann tazmini:

Za na atk âr l a rm ec î r - i m üşte rek t i r l e r . İ cârede as ı l o l an

emânettir.116 Yani zanaatkâr el ine bırakı lan bir mal kasıtsız olarak

telef veya zayi olmuşsa, o malı ödememesi gerekir.

Hz. Ömer devr ine kadar da durum bu minval üzere devam

etmişt i r . Zan aatk âr lar nezd inde b ı rakı lm ış eşya, onlar ın ka sdıo lmaksız ın zayi o lunca ödet i lmez, umumiyet le emânet duygusu

hâkim bulunduğu iç in sözler ine i t imat edi l i rd i . Zamanla halk ın

113 İbn Ha nbe i , 2/49 , 127, 143, 145 ; Mü sl im , Salat , 138-139 ; Ebû Dâvûd , Sa la t , 52;T i rmiz î , C u ma , 48 ; Be yhakî , Sünen , 3/132 .

114 Had iste geçe n ( J i j ) ke l im es i as l ında , fes at eh l in in i çer is ind e g i z lendiğ i s ık ağaç l ıkman asınadır . ( İbn Es ir , Nihaye, 2/123) .

115 Bu konud a aync a bkz . İbn Ku teybe , U yû mı ' l - ahbâ r , 4 / 1 1 2 ; A l â u d d ı n Â b i d î n , el -Hed i yye t u ' l - a l â i yye , 57 ; Ebû Sünne , Ö r f , 85 ; Bût î , Davâb ı tu ' l -mas laha , 366 ;Şelebî, Talî l , 74 ; N . Abdu lham id , Mefhûmu' l - f ıkh e l - İs lâmî , 35 ; Ka ram an , İctihad,94 ; Bak t ır, Zarûret, 134 .

116 Karaf î , Furûk, 2 / 3 2 .



eşyasına göz koyan zanaatkar lar ın bu ödetmeme hükümünü kötüye

kullanmaları halkın mutazarr ır olmasına yol açt ı . Bu sebeple Hz.Ömer, zanaatkarlar nezdinde kaçını lması mümkün olan bir sebeplezayi olan eşyanın ödet i lmesi hükm ünü tatbike başladı. Ay nı tatbikat ıb e n im s e y e n Hz. Al i 'den de konu ile ilgil i şu sözü rivayet edilir:"İnsanları ancak bu ıslah eder."11 7 Her ne kadar İmam Şaf i î , busözün H z. Al i 'ye nisbet ini zayıf bulm uşsa da, rivayet ler ve uygulam asözün nisbetini destekler mahiyettedir.118

Ayn ı g e r ekçeden hareke t l e İ s l âm hukukçu la r ı , insan la r ınmal lar ına göz koymamalar ını temin iç in nakl iyec i ler i de (mukâr î )

tazminle sorumlu tutmuşlardır.119

b) Jurnalcinin (sâî) tazmini:Hanefî mezhebindeki genel prensiblere göre tazmin sorumluluğu

mütesebbibe deği l mübâşiredir , yani eylemi doğrudan gerçekleşt ireneaittir . Bunun la bir l ikte genel ahlâkın bozulma sı, fesatçı jurna lci ler inçoğalm ası yüzü nde n do ğacak zararın jurna lciye tazmin ettir ilmesine,hat ta f i tne zamanlar ında bunlar ın ö ldürülmeler ine dair fe tvâ bi leverilmiştir.120

c) Kişinin mehrini tam olarak ödediği karısını gurbet diyarınagötürmesi:

Hanef î mezhebi genel prensibler ine göre bir k imse, muaccel(peş in) mehr ini tam ödemişse (veya mehir müeecelse 1 2 1 ) kar ıs ınıistediği yere alıp götürebilir.122 Zira Allah T eâlâ: "...kadınları gücünüznisbetinde, oturduğunuz yerde oturtun." 123 buyurmaktadır

Ancak sonra gelen âlimler, ahlâkın değiştiğini, zulmün arttığını,pek çok erkeğ in kar ı lar ını akrabalar ından uzak gurbet d iyar ına

götürdükler ini ve onlara kötü muamele ve zulmett ikler ini görmüşler

117 Riv aye t i ç in bkz . Şa f i î , Üm m (Bu lak 1329), 3/ 26 1 ; Bey hak î , S ü n e n , 6 / 1 2 2 ; İ b nKudâme , Muğıı î , 5/5 25 ; Şât ıbî , İt ısâm, 2 / 1 19 . K o n u i ç in a yn c a b k z . İ b n Â b i d ı n ,"Neşru ' l - a r f ' , 2/ 124 ; Şe l ib î , Taffl, 59 ; Ze rkâ , Medha l , 1/82 ; But ı , Davâbıtu ' l -mas l aha , 356 ; Karama n, İctihâd, 76 ; Karaman, İs lam Huk uk Tar ihi , 4 9 .

118 Bk z. Şelebî , Taffl, 59; Butî, Davâbutu ' l -mas laha , 356 .119 Karâ f î , Furûk , 2/32 ; Mece l le m add e 61.1 ve şerh ler i ; Se l im Rü ste m Baz , Şerhu ' l -

Mecelle, 330-333 .120 İbn Âb id în , " N e ş r u ' l - a r f " , 2/12 4 . Ayr ıca bkz . İbn Âbid în , "Uküdu resmi '1-müftî " ,

1/44 ; Eb û Sünn e, Örf, 184 .121 İbn u '1-Hümâm, Feth , 2/474 .122 Mergînânî , Hidâye, 1 / 1 2 2 .123 Ta lak 6 5/ 6 .



ve kadının, muaccel mehri ödense bi le, gurbet diyarına gi tmesi için

zorlanam ayacağ ma dair fetva vermişlerdir. M ezhep içerisinde fetva dakazâ da bu doğrultuda yerleşm iştir.124

d) Talak-ı selâse (üç t ala k):Kur'an-ı Kerim müminlerden, eşlerini boşamaya ancak son çare

olarak başvurm alarını istediği gibi125 bunun da üç talak hakkının bir

defada kul lanı larak yapı lmam asına126 işaret eder.

İbn Abbas 'm rivayet ettiği hadiste de, Rasûlullah bir defada ika.edilen üç talakı bir sayıyor ve Hz. Ebû Bekir devriyle, Hz. Öm er

devrinin ikinci yılma kadar böylece durum devam ediyordu.12 7

Hz. Ömer ha lk ın bu müsamahay ı kö tüye ku l land ığ ın ı 1 2 8 ,

insanlar ın talakla oynadık lar ın ı 129, eşine kızan her erkeğin - bir

talakla da boşama imkanı varken- üç talakla boşadığmı, bünun da

cahi l iye devrinde olduğu gibi , talakın yaygın hale gelmesine sebep

o l d u ğ u n u g ö r d ü ğ ü n d e 1 3 0 düşünmeye baş lamışt ı . B i r tara f tan

"Bunları Allah'ın kitabındaki hükm e) hamletsek." ş e k l i n d e k i

i fadesi131 i le aslî hüküm doğrultusunda, bu tür boşama şekil lerini tek

sayma arzusunu 132 di le get ir iyor, diğer taraftan da bu tür boşamada

bulunanları dövüyordu.133

Bu tedbir b i r net ice vermemiş o lacak k i , Hz. Ömer ashâbla

ist işare etmiş ve "İnsanlar teenni ie hareket etmeleri gereken (butalak) konusunda acelecilik gösterdiler. Şunu onlara infaz edelim d e(cezalarını görsünler)." dem iş ve böylece icra etm iştir.134

Bundan sonra hüküm bu doğru l tuda karar k ı lmış ve dör t

mezh ep de aynı hükm ü benimsemiştir.135

124 Bkz . İbn Âb id în , Re dd u '1 -muhtâr, 2/ 360 ; Ze rk â , Medha l , 2/928 . 1917 t a r ih l iOsmanlı Ai le Hukuk Kararnamesi eski hükme rücû etmişt i r . (Bkz . Madde 71) .

125 N i sa 4/ 34 -35 .126 Bak ara 2/229 .127 Müsl im, Talak, 15 ; İbn Han bel , 1/314 ; Şevkâ n î , Neylu'l-evtâr, 6 / 2 5 8 .128 Şevkân î , age . , 6/262 ; Ka ram an , İctihad, 76 .129 F. Osm an, Tatavvur, 2 1 6 .130 Şevkân î , age. , 6 / 2 6 2 .1 31 S a î d b . M a n s û r , S ü nen , 1/263 .132 Eb û Mu sâ e l -Eşa r î ' y e ya zd ı ğ ı mektub und a . ( Sa id b . Man sur , S ü nen , 1/263) .133 Sa îd b . Ma nsu r, S ü nen , 1/264 .134 Müsl im, Talak , 15 . Kon u i l e i lg i li o lm ak ü zere bkz . İbn K ayy ım, M â m , 2 / 3 0 , 3 / 3 0

vd. ; Eb û Zehra , el -Ahvâlu 'ş - şahsıyye, 304 vd. ; Ebû Zehra , ibn Teymiyye, 419 vd. ;E b û S ü n n e , Örf 85 ; Bûtî, Davâbtu ' I -masIaha, 151 vd. ; F. Osm an, el -Fikru ' l - Is lâmî

ve't-tatavvur , 216 ; Devâl ibî , M ed ha l , 326 ; Zeydan Medha l , 125 ; Şe leb î , TaEl, 5 7 ;K a ra ma n , İctihad , 76 ; Karaman, İs lam Huk uk Tar ihi, 49 .



4 ) ZAM ANL A AŞIRI HALE GELEN TEDBİRLERİ GEVŞE TMEDE

Genel ah lâk ın bozu lması , ö rnek ler in i sunduğumuz bundanönceki kısımda olduğu gibi , genel prensiplerden, asl î hükümlerdenayrı larak aşır ı tedbirler al ınmasını gerektirdiği gibi ; tam aksine,zamanla aşırı hale gelen hükümlerin gevşeti lmesi zarûretini de ortayakoymuştur . N i tek im ahkâmda bu tür değ i şmeler o lduğu dagörülmüştür. Örnekler:

a) Şehâdette mutlak adâletteıı nisbî adalete:

Hadisler hakkında şâhitl ikleri i le hüküm veri lecek şâhitlerin âdilolmaları bizzat Kur'an âyetleri i le istenmektedir. 13 6 Yani şâhit leringüvenil ir, doğru sözlü olmaları gerekir. Bu vasıfta olan insanlar dadinî vecîbeleri yerine getiren, doğruluk ve emânete rivâyetle bil inenkimselerdir. 1 37 Şahitlerin "mu tlak âdil" olmaları şartı , şehâd etlerininkabulü için bizzat Kur'an taraf ından şart koşulmuş, sünnet bunuteyit etmiş, bütü n İslâm hukukçu ları da bu konuda icma etmişlerdir.

Ancak sonra gelen hukukçular, ahlâkın bozulması , zimmetlerin

zaafa uğraması , d inî duygular ın gevşeyip zayı f laması yüzünden,nassların o şekilde tefsir edildiği mutlak (kâmil) adâletin 138 ender halegeld iğ in i mülahaza etmişler , eğer kadı lar şâhi t lerde bulunmasıgereken şerî adâlet ölçüsünü istemeye devam ederlerse, isbat imkanıkalmayacağından pek çok hukukun zayi o lacağını düşünmüşler veşehâde t t e "emsel fe emsel " prens ib in in uygu lanmas ına f e t vâverm işlerdir. Bu nun anlamı şudur: Eğer toplumda şâhit lik yap aca kâdil kimseler yoksa, durum ları en iyi olanlardan baş lam ak üzere sırasıile du rum ları daha az iyi olanların şâhitlikleri de kabul edilir. 139

135 Bkz . Ebû Zeh ra , İbn Teymiyye , 426 (403) . Hen üz hul lec i l i ğ in yer leş me diğ i İs lamtop lum und a Hz . Öm er ' in bu t edb i ri ma ksada ka f i i ken , z am an la ye te r l i o lm am ayabaş lam ış , hu l l e c i li k yayg ın ha l e ge lmiş t i r . Bu nu gö re n baz ı İ s l am a l im l e r i t ek ra ra s l ı h ü k me d ö n me n i n l ü z u mu n u i f a d e y e b a ş l a m ı ş l a r v e b u g ö rü ş g i d e r e k k u v v e tkazanmışt ı r . (Bkz . İbn Kayyım, İ ' l âm, 3/30 ; Tez metni, 159 (368 ) no lu d ipno tak ikayn aklar . -

136 Ma ide 5/1 06 ; Ta lak 65/2 .13 7 "Adalet " vas f ın ın tar i f i i ç in bkz . Serahs î , Mebsût , 16/121 ; Zey la î , Tebym, 4 / 2 1 0 ;

Bâbert î , Inâye, 6/10 ; Mecel le madde 1705 ; Bi lmen, Kamu s , 8/130, 136 ; Bayındı r ,İ s lam Muhakeme Hukuku , 152 .

138 K ura l o l a rak "mut lak" kemâ le hamledi li r. (Sadi Çe leb i , Haşiye a la şerhi ' I - İnâye,(Feth) , 6/10 .

139 Zerkâ, Medha l , 2/931 (Tarablus î , Muînu ' l -hukkâm, s . 145 'den ) ; Me dku r, M e d h a l ,



Böy l ece müteahh i r İ s l âm hukukçu la r ı , f e sâdu ' z - z emândan

kay na klan an bir zarüretle, nass ların istediği "mu tlak (kâmil) adâlet "hükmünü gevşe tmek ve yer ine n isb î adâ le t i ge t i rmek iht iyac ın ıduymuşlardır.

Aynı durum, i lk dönemlerde i leri sürülen devlet başkanlığı için"mü ctehid olma" şartı iç in de söz kon usu olmu ştur. Va kıa böy leolmadığı görülünce "el-emsel fe'l-emse l" prensibine geçilmiştir.

b ) Rü'yet-i h i 'ü in sübutunda :

Metin ve diğer zâhir rivâye kitaplarında açıkça belirti ldiği üzereRamazan, eğer hava bulutlu ise, âdil bir kişinin şehâdeti i le başlar..Eğer hava bulutlu, sisl i vb. deği lse, büyük bir topluluğun (cemm -ikesîr) şehâdette bulunması gerekir. 140

Çü nkü herke sin merakla beklediği ve gör me k istediği hilali, bir ikikişi çıkar da gördüklerini söylerlerse, bunun bir hata olduğu kanaatiuyanır. Ama gök bulutlu vb. ise bu takdirde sadece onların bir aragörüverm elerî ve hi lal in tekrar bulut arasına girmesi mü m kü nd ür,şahitliklerini reddetmenin bir gerekçesi yoktur.

Hasen b. Z iyad e l - Lü' lüî 'nin (204/819) İmam Azam'dan; havabulut lu, bulutsuz ay ır ımı yapmaksız ın bir- ik i k iş inin şehâdet ininrü 'ye t - i h i la l in i sbatmda ye ter l i o lacağ ına da i r b i r r i vâye t ibu lunmaktad ı r . İbn Nüceym (970/1563) bu rivâyeti tercih edenkimseyi görmediğ ini be l i r t t ikten sonra, "Zamanımızda bu rivayetleam el etmek uygun dur. Çünk ü insanlar rü'yet-i hilal konusundatembellik, ilgisizlik göstermektedirler..." dem iştir.14 1 İbn Âbidîn " Ö r f "risalesinde İbn Nüceym'in bu yaklaşımını bel irtt ikten sonra "Güzel

bir söz! Özellikle şu zam anımız için. Zira eğer hilalin sübutukalabalık bir topluluğun görmesine bağlanacak olursa, gördüğümüzkadarıyla, insanların ihma llerinden ancak iki-üç gün sonra sabitolacaktır. Hatta rü'yet-i hilale şehâd ette bulunanların çoğunluğuna,insanlardan zarar dokun duğun u (oruca başlam ak gerektiği için)şehev i arzularının menine sebeb oldukları için, onların şâhitliklerinita'n ettiklerini, diyânetlerine sataştıklarını görüyoruz." diyor ve

105-106 . Gö reb i ld iğ im iz kada r ıy la f ık ıh k i tap la r ın ın i lg il i bö l üm ler in de bu s ür ecetemas eden b ir kay ıda ras t layamadık .

140 Mergînânî, Hidâye, 1/121 ; Mcvsılî, İhtiyar, 1/130 .141 ibn. Nüceym , Ba hr u 'r -râ ik , 2/288, 289 .



devamla, "Kim zamanının insanlar ını (gerçekler ini ) bi lmezse ocahildir." diyerek sözünü tamamlıyor.142

Görüldüğü gibi, bu meselede dinî duygu ve aksiyonlar zayıflamış,d in î konulara karş ı i l g i s i z l ik ar tmışt ı r . Bunu müşahade edenm ü t e a h h i r H a n e f î h u k u k ç u l a r ı h ü k m ü g e v ş e tm e y o l u n agitmişlerdir.143

5 - MEKRÛHÜN MÜBÂHA , MÜBÂHIN MEKRÛHA DÖNÜŞMESİNDE

Bil indiği gibi İslâm hukukçuları bazı şeyleri mübâh, müstahab,.

mekrûh gib i kategor i lere ayı rarak hükümlendir i r ler . Araşt ı rmamızsı rasında İs lâm hukukçular ın ın b i r şeyin mübâh, müstahab ya da

m ekrü hluğ un da d eğişm ez ve kat ı görüşlere sahip o lmadıklar ın ı ,

ortam a göre aynı şeye farklı hüküm lerle yaklaştıklarını görüyoru z.

Fesâ du 'z - zem ân nazar iyes in i ilke o larak ben im seyen İ s lâm

hukukçu lar ı , b i r şey in mekrûh ya da mübâhl ı ğmda gene l ah lâk

anlayışının, fesâdu'z-zemanm etkisini yeri geldiğinde bel irtmişlerdir.

Aşağıda vereceğimiz misal ler mekrûhun mübâha, mübâhm mekrûha

dönüşm esinde fesâdu'z-zeman m etkisini gösterecek m ahiyettedir.

a) Köpek beslemek:

Çeşi t l i mülahazalara mebnî1 4 4 Hz. Peygamber (as. ) "av, tarla,bah çe ve sürü köpekleri " mü stesnâ 145 ikamet yerlerinde (hazar) köpekbeslemeyi iyi görmemiş, ona tabi olarak da tabi î mezhep imamları ,hadiste ist isnâ edi lenler hâriç köpek beslemeyi mekrûh bulmuşlardı .Genel asayişin hâkim olduğu bir dönemde evlerde köpek beslemeninbir anlamı yoktu.

Ama hüküm her zaman böy le mi o lacakt ı ? Genel asay iş in142 İbn Âbicl în, "Neşru ' l -ar f " , 2 / 1 2 8 - 1 2 9 . A y r ı c a b k z . Z e rk â , Medha l , 2 / 9 3 1 ; E b û

Sünen , Örf, 1 1 1 - 1 1 2 .143 An ca k bu kon u zam an ım ı zda yen i b i r boyu t kazanm ış t ı r . K i t l e i l e t iş im a ra ç l a r ın ın

ge l i şmes i i l e dünya küçülmüş, i s lam siyasî b ir l iğ ine g id i lm esi zaruret i i y i ce o rtayaç ıkmış , bu b i r l i ğ i bozmak is teyen k imse ler , bu konuyu is t i smara aç ık bu lmuşlard ı r .Bu yüz de n Rü 'yet - i h i la l in sübutu iç in b i r - ik i k iş in in sözü ne i t ibar ed i ld iğ inde , İbnÂ b i d î n d e v r i a k s i n e , i k i - ü ç gü n ö n c e R a ma z a n a b a ş l a ma i h t i ma l i b i l e u z a kdeği ld i r . Do lay ıs ıy la as l î hükme tekrar rücû etmede İs lam s iyâs î b i r l i ğ i i ç in zaruretva rd ı r kanaa t indey i z .

_ 144 Kö pek bes lem ek ve sakınca lar ı hk. bkz . Kardâv î , e l -Ha lâ lu ve ' l -ha râm, 116-121 ;K a ra ma n , Haramlar Helaller, 58-59 .

145 Buharî , Zebâ ih , 6 . D iğer kay nak lan hk. . bkz . Wen sinck, M i f t ah , 4 2 0 .



bozulduğu, insanların can güvenliklerini y it irdikleri bir dönemde de

evde köpek beslemek y ine mekrûh mu olacakt ı? Buna cevabı Mâl ikîâl imlerinden Ebû Muhammed b . Zeyd e l -Kayravanî 'n in ağz ındanala l ım: Bu zat Kayravan 'dâ korku zamanlar ında ev inde köpekbes l i yordu. Buna " İmâm Mâl ik meskûn bö lgede (hazar ) köpekbeslemeyi mekrûh görüyor, ne dersin?" dediklerinde Ebû Muhammedb. Zeyd : "-Eğer imam Mâlik bu zamanda yaşasaydı, kapısında köpek

değil de arslan beslerdi."14 6 demiştir.

Bu cevaptan anl ıyoruz k i , ahlâk ın bozulup gene l asay iş inortadan kalkması, normal güvenlik durumları i le i lg i l i olan kerâhet

hükmünün değişmesine neden olmuştur.Düşmana gazap, geç im darl ığ ı g ibi dünyevî sebeplerden dolay ı

ölümü temenni etmek genel prensip olarak mekruhtur. Ancak "Yerinaltı sizin için yerin üstünden daha hayırlı olur." hadisinde bel irt i ldiğ iüzere zaman değ iş i r , f i tne fesat orta l ığ ı kaplar, günah dalgalar ıyeryüzünü sararsa bu takdi rde , günahlara düşme korkusundandolayı ölümü temen ni etmek artık mekrûh olmaz. 147

Tazîm iç in ayağa kalkmak da mekrûh say ı l ı rken 1 4 8 , müteahhi rfukahâmız , an lay ı ş k ı t l ı ğ ın ın hâk im bu lunduğu , k in , ö fke vedüşmanl ığa neden olduğu gerekçesi i le zamanlarında art ık mekrûhdeğil, müstahab olacağını i fade etmişlerdir. 14 9

Bu ve benzer i1 5 0 örneklerde görüldüğü g ibi , genel ahlâkınbozulmas ı , asay iş in kaybo lmas ı , zamanın fesâda uğramas ı g ib inedenler le mekrûh olan bir hükm ün, m übâhl ığa hatta mü stahabl ığadönüştüğünü görüyorüz.

Bazı örnekler de vardır ki, yukarıdakilerin aksine mübâh olan birşey fesâdu'z-zemân sebebiyle mekrûh sayılmıştır: Anarşi dönemlerinde

silah satışının mekrûh olması151

gibi.

6 - EN EFDALİ TAYİNDE

Fesâdu'z-zemâmn etki türler inden bir i de en e fdal i be l i r leme

146 Î b n Â ş û r , Makâsıd, 87 (163) ; Kardâvî, Hasâis, 248 .147 Bkz. |bn Âbidîn , Reddu ' l -muhtâr , 5/269 ; A lâu dd în Âb id în , el-Hediyyetu'1-alâiyye,

268.148 Bkz. İbn Hanbe l , 2/383 .149 Alâ ud dîn Âb id în , age., 250 . \

150 Bkz. İbn Âb id în , Re dd u '1-muhtâr, 5/253 .151 Merg înân î , Hidâye , 4/94 ; İbn Âb id în age., 5/250 . Had is in kay na k la n i ç in . bkz .

We n s i n c k , Mî f t ah , 370 .



şek l inde o lmuştur . Aşağ ıda vereceğ imiz örnek d in î duygu lar ın

zay ıflama sıyla i lgi lidir.Ha nef î "met in" ler inde 152 belirti ldiği üzere terâvîh namazlarındasünnet olan hatimle kı ldırmaktır. Cemaatin gevşekl iğinden dolayı busünnet terk edilmemelidir. 153

Ancak daha sonra Kasânî (587/1191), bu hatimle kı ldırmanınsünnet o luşu hük m ünü n öncek i fukahâ zama nına has o lduğunuifâde etmiş, zamanlarında en efdal olanın, imamın cemaatin hal inig ö z e t e r ek , o n l a r ı n r ağb e t l e r i n e g ö r e , i n san l a r ı c em aa t t enkaç ırm aya cak kad ar okum ası olduğunu söylemiştir . Çün kü cemaatı ,

çoğaltmak uzun okumaktan daha fazi let l idir .154

Kasânî 'n in bu görüşü kendinden sonraki ler taraf ından kabulgö rm ü ş , el -Mevsı l î (683/1284) kendisine ai t met inde (e l -Muhtâr )hükmün sünnet o luşunu korurken, şehr i e l - İht iyar 'da "en efdalinzaman larında insanları cemaatten kaçırmayacak miktarınokunması" olduğu belirti lmiştir.155

el-Mevsıl î 'nin bu mütalaasını el-Haskefî (1008/1599), "Tenvîru'l-ebsâr" üzerine şerhi olan "ed-Dürrü' l -muhtâr" adl ı eserine almış, budoğru l tuda fe tvâ veren lerden bahis l e " z amanın ın ge r çek l e r in i

bilmiyenlerin cahil olduklarım" ifade etmiştir. 156

Haşiyesinde İbn Âbidîn (1252/1836) de aynı görüşe katı lmışve destekleyici nakil lerde bulunmuş, bu arada konu i le i lgi l i ihtilafınzamandan kaynaklanan bir ihtilaf olduğunu da b elirtmiştir.157

En efdal i bel ir lemede zamanın etkisini gösterdiği başka birmisal de "en üstün kazanç yolu" ile ilgilidir.

İmâm Şâfiî 'den ticaretin -Hz. Peygam ber (as.) tâc irdi- en üstü nkazanç yolu olduğu rivâyeti var iken, daha sonra gelen âlimler"Bu zamanda bozuk akit çok olduğundan, mala şüphe gelmiştir.

Bu itibarla ziraat ( tarım) dah a üstündü r." demişlerdir.İmâm Şâf i î 'n in zamanında fesâdm az ve âl imler in çok o lması

sebebiy le t icaret in üstün kazanç yo lu o lması normaldir .1 5 8 A n c a kgörüldüğ ü gibi her zam an için geçerl i bir hü küm değildir. 159

152 Bk z. Mevsı l î , M u ht a r ( İh t i y a r ) , 1/69 ; Dam ad , Mecmau' l -e ı ıhur , 9 0 .153 D a ma d , age., 90 ; Zey lâî, Teb yîn, 1/179 .154 Kâsânî, Bed â i ' ,1/289 ; Şelebî , Hâşiye ale't-Tebyîıı, 1/179 .155 Mevsı l î , İht iyar 1/70 .156 Has kef î , ed -Dür rü ' l -muhtâr , ( İbn Âb idîn) , 1/475 . '157 İbn Âbid în, Reddu ' l -muhtâr , 1/475 ; İbn Âbid în, " Neşru ' l -ar f " , 2/128 .

158 Kınahzâde, Devlet ve A i le Ahlâkı, 2 4 .159 Ha ne f î f ı k ıh k i t ap la r ında k i en üş ün kaza nç yo l l a r ın ın t e r t ib i hk . b kz . M evs ı l î ,



Yine f i tne dönemler inde k i ş in in "en hayırlı ma lının koyun

olacağını" i fade eden hadisler de bu kabilden o lmalıdır. 160

7 - MEVCUT CEZA H ADLERİNİ YÜK SELTMED E

Fesâdu 'z -zemân gerekçe li o lmak üzere zam an zam an m evcut

ceza hadler in in yu ka r ı doğru çeki ld iğ i göz lenm işt i r . Ko nu ya b ir

m isalle açıklık getirm ek işitiyoruz.

İçki cezâsımn yükseltilmesi:

Al lah Teâ lâ şarab ı haram k ı lmış ve i çerd iğ i zarar lardanbahse tmiş t i r . 1 6 1 Ancak her insanın sadece uhrevî ceza i l e yet in ipyasaklardan kaçınm ası reali tede müm kün değildir. O yüzde n m utlakagözü i le göreceği bir cezamn olması gerekmektedir.. Bundan dolayı içkiiçenlere, engelleyici m ahiyette dünyevî ceza konu lmuş tur.

Hz . Pey gam ber (as.) ken di devrinde , içki içen birisi getiri ldiğind edövülmesini emrediyordu. Ni tekim Ebû Davud'un r ivayet et t iğ i b i rhadiste Ebû Hu reyre şöyle anlatır:

"Hz. Peyga mb er'e (as.) içki içmiş birisi getiri lmişti . Hz. Pey ga m ber(as.): "Onu dövün!" buyurdu. Kimimiz el iyle, kimimiz pabucuyla,kimim iz elbisesinin ucuyla vurduk ..."162

Bu hadiste bell i bir sayı zikredilmemiştir. Bazı rivayetlerde kırkaded inden bahsed i lmek ted i r . 1 6 3 Diğer bazı r ivayet lerde ise Hz.Peygam ber'in (as.) içki içenlerin yüzüne toprak sa çt ığı 1 6 4 , bazılarındada "tebkît"16 5 etmelerini em rettiği 1 66 görülmektedir.167

Durum bu minval üzere Hz . Peygamber (as . ) ve EbûBek i r

zamanlar ında devam etmişt i r . Hz. Ömer zamanında içk i i çenlerİhtiyar, 4/171 .

160 Muvat ta , İstizâıı, 16 (2/970) . Ayr ıca d iğer kay na klan İ ç in bkz . W ens in ck , Mi f tâh ,378 .

161 Baka ra 2/219 ; Mâid e 5/90-91 .162 Ebû Dâvû d, Hu d û d , 36 (4/162) .163 Ebû Dâvû d, Hu d û d , 36 (4/164 ) .164 Ebû Dâvûd, Hu d û d , 36 (4/166) .165 "Tebk î t " azar lamak , ay ıp lam ak an lam ındad ı r . " Fâsık herif' " Utanma dın mı?" ,

"Allah'tan korkmadın mı T " Peyganberden utanmad ın mı 7' g ib i i f ade l e r l eyap ı l ı r . E l i l e ya da sopa y la h ırpa lam ak an lam ına ge ld iğ i de o lur . ( Bkz . İbn Es ir ,Nihaye, 1/148 ; Ebû Dâvûd, (4/163) .

166 Ebû Dâvûd , Hu d û d , 36 ( 4/163 ) .167 Şelebî, Talî l , 6 0 .



çoğalmışt ı . Bir defas ında Hal id b. Vel id (21/641) Hz. Ömer 'e birm e k t u p y a z a r a k : " İ n s a n l a r içkiye düştüler, had ve cezayı

küçüm semeye başladılar. Hz. Peygamberin (as.) ashabı yan ında.

Durumu onlara arzet." demişti . Hz. Ömer de yanında bulunan i lkmuhacir lere durumu açt ı ve gereg ini sordu. Onlar da içki içenlereseksen sopa vuru lmasını kararlaştırdılar. 168

Öyle anlaş ı l ı yor k i , i çk i cezas ı ' "had" nev inden değ i ld i r . B i rcezanın ye ter l i ve yer inde o lacağ ın ı zaman be l i r l emekted i r . Hz .Pey gam ber (as.) ve Ebû Bekir dönemlerinde yeterl i olan ceza, Hz.Ö merz am an ı nd a y e t e r l i o l m a m ı ş v e s eks en s opay a ç ı ka r ı lm ı ş t ı r .

M uh tem elen bu da yeter l i o lmamış ki , y ine aynı Ömer içki cezasınasürgün ve başı tıraş etme cezalarını da eklemiştir.169

8 - CEZ A H ADLE RİNİN AŞAĞIYA ÇEK İLMESİ

Çok ist isnaî de o lsa fesâdu'z-zemândan dolay ı ceza hadler ininartırı lması aksine, mevcut cezaların daha büyük zarara neden olmasıgerekçe siyle, kıs m en de olsa terkedildiğini görüyoruz:

Buna örnek de Hz . Ömer ' in bekar lara ta tb ik ed i l en z ina

cezalarındaki "sürgün" kısmını kaldırmış veya daha yerinde bir tabirleuygu lamamış o lmas ıd ı r . N i t ek im Hz . Ömer ' in bu uygu lamas ıHanel î lerce de me zhep olarak benimsenm iştir.170

Bil indiği üzere (bekar olan) z inakârlarm cezası yüz sopa olarakKur 'an'da bel i r t i lmişt i r . 171Hadisler ise buna i lâveten bir y ı l sürgüncezası d a getirmiştir. 172

Öyle anlaşı l ıyor ki , daha Hz. Ömer zamanında sürgün cezası iy i

neticeler vermemeye başlamıştı . Nitekim içki içt iğ i iç in sürgün ettiğ i

Ra bîa b. Üm eyye b. Halef sürgün yerinde hristiyan olmuş ve H erakl 'e

i l t ihak etmişti . Bu olaydan sonra Hz. Ömer: "Bundan sonra asla bir

müslümanı sürmem." demiştir. 173 Hz. Ali ise, konumuzla i lgil i olmak

1 68 B k z . E b û D âv û d , H u d û d , 36 (4/166-167 ) ; İ bnu ' I -Cev z ı , Meı ıâk ıbu Ött ıer 6 1 •Süyût î , Târ ihu ' l -Hule fâ , 136 ; İbn Sa'd, Tabakât, 3/282 .

169 jbn Teym iyye , S i y â s e t , 133 ; Gen iş b il g i v e değe r l end i rm e i ç in bkz . İ bn Ka yy ı mİ l â m , 1/211 ; Şelebî, Taffl , 59-6 2 ; But î , Davâb ı tu ' l -mas laha , 3 5 7 -3 6 0 . H z . Ö m e rs ü r m e i ş i n d e n s o n r a p i ş m an o l up v a z g e ç m i ş t i r . S e b e b i h k . b k z . İ b n K u d â m eMuğnî , 8/168 .

170 Bkz . İ bn Kudâ me , Muğnî , 8 / 1 6 7 .171 Nû r 24 /2 .172 H ad i s i n K ay n ak l an i ç i n We n s i n e k , Miftâh, 98 ; W e n s i n e k , Corcordance, ( JJ)

m a d d e s i .173 Nese ı, Eşr ibe , 47 ; İbn Kud âm e, M uğ nî , 8/167 .



üzere "Fitne olarak sürgün yeter." buyurmuştur . 174

9-YENİ CEZALAR İHDASINDA

"İnsanlar Jısk ve fücuru artırdıkça, o nisbette hükü mler deartar." şekl indeki Ömer b . Abdu l az i z ' i n sözü 1 7 5 zanneder i z bukonuyu gayet güzel açıklamaktadır. Nitekim Hz. Osman da "Kur'an'layola gelmeyen i Allah (c.c) sultan (devlet gü cü) ile yola getirir."buyururmuştur. 17 6

Genel ahlâkın bozulması , d inî duygular ın hoş karşı lanmayanşeylerden al ıkoyucu mot i f o larak art ık yeter l i l i ğ in i kaybetmesi ,özel l ik le de Hz. Ömer ' le başlamak üzere pek çok yeni önlemleral ınmasını , bu arada daha önce uygulamasına rast lamadığ ımızcezaların ihdasına neden olmuş, durum bunu gerektirmiştir.

Tazir nevinden olmak üzere ihdas edi len bu cezaların bir kısmımalî cezalardır. Bir kısmı başk alarına ibret olsun diye uygulanm ış,dinî siyâset gereği cezalardır.

Örneğ in Hz . Ömer , iddet i i çer i s inde ev l enen b i r kad ın ı

kocasından ayı rmış, mehrini beytülmale koymuş, ve ebediyyen b irdaha evlenemeyeceklerine hükmetmiştir.177 Halbuki, nasslara göre busuç ebedî haram lığı gerektirecek bir davran ış değildir.

Bi l indiğ i üzere Hz, Ömer , takip ett iği siyâset olarak üstünsahabı ler yanında daha çok işb i l i r s iyasî ler i devlet yönet imindeist ihdam etmişti .178 Bunların diyanetlerinden mal f i tnesi karşısındaemin olmayan Hz. Ömer, yönetici o larak görevlendirdiği kimselerdenyazı l ı mal beyannamesi ist iyordu. 179 Görevlendirdiği kimselerin malvarl ığında aşır ı bir art ış gördüğünde tamamına veya bir kısmına el

koyuyor, müsâdere ediyordu.1 8 0

Hz. Ömer taraf ından başlatı lan bu174 Serahs î , Mebsût , 9 / 4 4 ; İ b n K u d â m e , Muğnî , 8/1 67 ; Kevse r i , M a k â l â t , 103 .

Sürgün cezas ı hk. bkz . Serahs î , Mebsût , 9/43-45 ; Bût î , Davâb i tu ' l -mas laha , 179; Ka ram an , İctihâd, 38 ' .

175 İbn Âş ûr , Makâsıd , 85, 92 ; Ebû Sünne, Örf, 83 .176 ibn Âşûr Makâs ıd , 123 . I lad is d iye de r i vayet ed i lmişse de kayn ağın ı bu lam adık .

(Bkz. Mec mû atu fetâvâ İbn Teymiyye, Riyâd 1381, 1386, 28 /1 07 ) .177 Bkz . Mu vat ta , N i k ah , 27 (2/53 6) ; Sa îd b . M an sû r , S ü nen , 1/188 ; Hu dar î Bey ,

Târihu't -teşrî el- İslâmî, 90 ; Şelebî, Talî l , 63; İbn Âşûr, Makâs ıd , 101.178 Mu âvıye, Mu ğîre b. Şub e, A m r b. e l -As . .. gibi .179 Bk z. İbn Sa'd , Tabakât , 3/307 .180 Bk z. İbn Sa 'd, Tabakât , 3/307 ; 4/3 35 ; Ebû U beyd , Emvâ l , 381 ; İbn Abdirrabbih ,

Ikd , 1 /46-49 ; İbnu ' l -Cevz î , M e n â k ı b u Ö m e r , 6 2 ; İ b n T e ym i yy e , S i yâ se t , 7 4 ;Yeniçeri , Bütçe, 87, 118 .



müeyyide ondan sonraki dönemlerde de devam etmiş 18 1 , müsâdere

edi len mal lar beytülmalde i lgi l i bölüme konulmuştur. Daha sonraMansûr (136-158/754-775 ) döneminde "Beytü mâl i ' l -mezâl im"kurulaca k ve bu mallar bu divanda toplanacaktır.182

Yine Hz, Öm er ' in meyhane olarak kul lanı lan evi yaklamasını 1 8 3

yalancı şahit in yüzünü karalayıp teşhir etmesini 1 8 4 , Sa 'd b . EbtVakkas 'm Kûfe 'deki köşkünü yak t ı rmas ını1 8 5 vb. de bu konuya misalolarak verebiliriz.186

10 - MEZHEPLER ARASI GÖRÜŞ ALIŞ- VERİŞİNİ SA ĞLAM ADA

Fesâdu ' z - zemânm İ s l âm hukukuna müsbet yönde ka tk ı s ıdiyeb ileceğim iz etki türlerind en biri de , m ezh eb ler arası i letişimisağlam ak ve görüş alış-verişini temin etm ek şeklinde olmuştur.

Bi l indiği üzere bütün mezhepleri kapsayan İslâm hukuku çokgeniştir ; hem en hem en her propleme şu ya da bu mezhepte bir çöz ümbulmak mümkündür .1 8 7 Ancak taassub, mezhepler arası karşı l ık l ıi l et iş imi çoğu kez engel lemiş ve tar ih süreci i çer is inde İs lâmhukukundan çok "mezhep hukuku" söz konusu olmuştur.

Bununla beraber az da olsa, bazı nedenler ve bu arada fesâdu'z-zem ând an dolayı, mezh epler arası i st ifade ve görü ş al ış-ver iş indebulunduğunu görüyoruz. İki örnekle yetinmek istiyoruz:

İmâm Mâlik ve İmâm Şafi î 'ye göre zevilerhâm mirasçı değildir;beytülmal mirasçıdır. Ancak IV. asırda gelen bu mezheplere mensupâ l i m l e r , z am an l a r ı n d a b ey tü l m a l i n b o zu l d u ğu n u , h ak l a r ı nsahip ler ine ver i lmediğ ini görünce, imamlar ının görüşünü terk leHanbel î mezheb in in yo lunu tutmuşlar ve zev i l erhamı mi rasç ıkılmışlardır. 18 8

İkinci misalimiz ise menfaatlerin tazmini hakkındaki Haneli leringörüşü ile ilgilidir:

181 A . Em in , Duha ' l - İs lâm, 1/129 vd.182 Bkz . Yeniçeri , Bü tçe, 11 8.183 Îbnu ' l -Cevz î , age., 61, 118 (Reş id adında b i r i s in in ev i ) ; İbn Âşür, Makâsıd , 100;

İbn Kayy ım, Turuk, 16 . „184 Merg înân î , H id âye , 3/13 2 .185 Be lâzur î , Fü tûh , 2/65 ; İbn Kayyım, Turu k, 16 .186 Ay nc a bkz . İbn Kayyım , Turuk, 13-14 ; Şelebî, Talf l, 319 ; Ebû Sünne , Örf , 190 vd.

Kardâvî , Şerîtu'l-İslSm, 25 . 1187 İs lam hukuk und a görüş ler in çokluğu hk. bkz . Ebû Zehra , İ bn Teym i yye , 440 vd.188 Bkz. Eb û Zehra , age., 441 ; Bi lmen, Kamus, 4/108 .



Menfaat ler Şaf i î ve Hanbel î lere göre mütekavvim maldır , Ayan

menzi lesindedir.189

Haneli lere göre ise mal deği ldir,19 0

kendil iğ indendeğerli olmayıp, değerlenebilmesi için akde ihtiyaç vardır.191

Bu prensipler Hanef î mezhebini , menfaat ler in -gasb hal inde-tazmin edi lemeyeceği görüşüne götürmüştür.192

Ancak zaman kötü, Hanef î mezhebinin gâsıbı hakl ı ç ıkardığ ızehabın ı veren -mal anlay ış ından kaynaklanan- görüşü g iderekdeğişmeye başlamış; önce vakıf 193 ve yetim malları i le gel ir getirmekamacı i le edini lmiş (muaddün l i ' l - ist iğ lâl ) malların gasbı durumundame nfaatlerinin ta zm in edileceği istisnası getirilmiştir. 194

Bu is t i snâ larmın ye ter l i o lmadığ ın ı gören Mece l l e Tad i lK o m i s y o n u nihayet h iç b i r i s t i sna yapmadan Şa f i î mezhebin ingörüşünü aynen almıştır. Madde komisyondan:"Menfaatler ayan gibimütekavvimdir. Buna göre bir kimse diğerinin taşınır veya taşınm azbir malını kullansa veya kullanılmasına engel olsa, emsal ücretinivermesi gerekir " şeklinde geçmiştir.19 5

Hanef î mezhebi i çer i s indeki bu ge l i şme sürec in in gerekçes i" fesâdu'z-zemâri 'd ı r .1 9 6 Çok geç de o lsa , n ihayet bu gerekçedenharek etle Şafiî ve H anb elî m ezhe binin görüşü ne ulaşılabilmiştir.

11 - MEZHEP İÇİ TERCİHLERD E ETKİSİ

Bil indiği g ibi mezhepler içerisinde de pek çok görüşler, vecihler(tarik) vardır. Bu görüşler arasmda bir silsi le-i merâtip (hiyerarşi) sözkonusu o lup, fe tva ver i rken uyulmas ı gereken s ı ra ve şar t larbelirlenir.197

Sözge l imi , Hane f î mezhebi i çer i s inde îmâm Züfer (158/775)

önemli bir yer işgal etmekle birl ikte, i lk üç imam (Ebû Hanife, Ebû189 Debûsî, Te's îsu 'n-nazar , 63 ; Serahs î , Meb s ût , 11/78-79 .190 Serahsî, Mebsût , 11/79 . Hane f ı le rce " m a l " m tar i f i i çn bkz . İbn Âb id în , Reddu' I -

. muhtar , 4/3 ; Mecel le m add e 126 ; Zerka, Medhal , 3 / 1 1 8 .191 Serahsî, Mebsût , 7/83 ; Had im i , Şerhu Mecâmi , 329 .192 Bkz. Senhû r î , Masâdıru ' l -hakk, 6/78 ; Mecel l e 'n in i lg i l i maddeler i : 596, 891, 900 .193 Vak f ın gasb ı i l e i l g i l i hükümle r hk . bkz . Ömer I l i lmi , İthâfu ' l -ahlâf f î ahkâmi '1-

evkâf , 191-194 . A y n c a b k z . İ b n N ü c e y m , Eşbâh, 1/310 ; M e y d â n î , L ü b â b ,(Cevhe re kenar ında ) , 1/444 ; Mo l l a Hüs rev , Dürer , 2/331 ; İbn Âb id în , Reddu' l -muhtâr , 3/367 ; Senhûr î , Masâdıru ' l -hakk, 6/165-166 .

194 Mecelle madde : 596, 597, 598 - ,195 Ali H ay d a r , el-Mecmûatu' l -cedîde, 138 ; Karama n, İs lam Hukuk Tarihi, 203 .

196 (193) n o l u d i p n o t t ak i k a y n a k l a r ; Z e r k a , Medhal , 2/924 -927 , 3/209 ; EbûS ün n e , Örf, 182-184.

197 Bkz . İbn Âbid în, "Uku du Re sm i '1-müft î ", 1/10-52 .



Yûsuf, Muhammed) mertebesinde deği ldir . Üç imamın görüşü öncel ik

kazanır. 198

İşte fesâdu'z-zemân, etkisini bu gibi durumlarda da göstererek ,mezhep içer isinde ger i planda kalan görüşler in ön plana çıkmasını,diğer ler ine tercih edilmesini gerekt irebil ir . Bu konuya da iki örnekvermekle yetinilecektir:

Birincisi şahsa kefâlet konu sund adır: Eğer bir şart ileri sürülerek,kef i l in kef i l olunan şahsı bizzat mahkemede- hazır bulun durm ası i lerisürülmüşse, mezhepteki ası l görüşe göre bu şarta r iayet gerekmez.Mesela çarşıda da tesl im etse kefâlet borcunu yerine get irmiş olur.

Çün kü "takyide itibar" bir mânâ i fade ettiğ i zam an söz kon usu dur. 199

Kefi l olunan şahsın çarşıda tesl im edilmesiyle de maksat hası l olur.Zira şeh ir halkı gerekirse kadıya yardım cı olurlar. 2 0 0

İmâm Züfer 'e göre ise, böy le bir şarta riâyet gerekir 201 ve bizzatm a h k e m e d e k e fi l o l d u ğ u k i m s e y i h a z ı r b u l u n d u r m a d ı k ç ayükümlülüğü düşmez. 20 2

İş te bu kon uda mü teahh ir Hanef î hu kuk çular ı as ı l mezh ebingörüşü nü bırakarak, Züfer ' in görüşünü tercih edeceklerdir.

Serahs î , Mebsût 'unda şöyle der: "Müteahhir âlimlerimiz şöyle

derler: Mezhebin görüşü kendi zamanlarındaki duruma mebnîdir.Bizim zamanımızda ise, eğer bizzat mahkem ede ve kadı huzurundahazır bulundu rulması şart koşulmuşsa , bu şarta riâyet etmekgerekir. Kefil olunan şahsın çarşıda kadıya teslimi ile yüküm lülükdüşm ez. Zira zam anımızda insanların çoğu, fısk ve fesat ehliningalebesinden dolayı, sanığın mah kemed e hazır bulunm aktankaçınma sına yardımcı olmaktadırlar. Dolayısıyla "sanığın bizzat

mahkemede teslim edilmesi " şartının ifade ettiği bir anlam vardır vebu şarta uyulma sı gerekir. Aksi takdirde yüküm lük düşm ez."20 3

Ze yla î, fetvânm da bu görüşe göre olduğunu bel irt ir .204

198 Şchacht , İs lam Huk ukuna Giriş, 206 .199 Serahsî , Mebsût , 19/165 .200 Zeylaî , Tebyîn , 4/149 .201 Serahs î , Mebsût , 19/165 .2 0 2 E ğe r h a t a mü t e r c i m l e rd e n k a y n a k l a n m ı yo r s a J . S e h a c h t b u k o n u yu y a n l ı ş

a n l a m ı ş v e " . .. ş a h s a k e f â l e t k o n u s u n d a b o r ç l u n u n k a d ı h u z u ru n d a b u l u n ma s ış a r t k o ş u l m u ş s a , e s k i H a n e f i g ö rü ş e g ö r e , o n u n ç a r ş ı d a g ö rü l me s i y e t e r l i ,z am an ım ı zd a ih t i ya r ed i l en f i k re gö r e is e ye t e r l i değ i l d i r . " ş ek l inde m ese l e y ivaz 'e tm işt i r . (Karş ı laşt ı r ın ı z : İ s l am Hu k u k u na G i r i ş , 2 0 6 v e S e r a h s î Mebsût ,19/165 ; Zeylaî Tebyîn , 4/1 49 ; Mevsı l î , İ htiyâr, 2 / 1 6 7 ) .

203 Serahs î , Mebsût , 19/165 . '204 Zeyla î ,Tebyîn, 4/149 .



îkinci m isalimiz evlilikte kefâet (denklik) konusu ile ilgilidir:

Hane f i mezhebinde zahi r r i vayet te Ebû Hani fe ve Ebû Yûsufagöre ergenl ik çağma ulaşmış, akı l l ı , her bir kadın kendi kendisiniev lendireb i li r . M uh am me d'e göre de bu nikah mü nak i t o lmaklabirlikte velinin iznine bağlıdır.205

Eğer kadın vel ıs iz , dengi olmayan birisi i le evlenirse vel î lerin,itirazla aralanm ayırtma hakkı vardır.206

Hasen 'den (204/819) gelen bir rivâyete göre ise, bu durumda,yan i kadının ve l îs inin izni o lma dan kendi dengi o lma yan bir i ileevlenmesi durum unda nikah akd i başlangıçta caiz olmaz. 2 0 7

S e rah s î bu görüşün daha iht iya t l ı o lduğunu be l i r tmiş t i r .2 0 8

Çünkü zaman bozu lmuş , f e sada uğ ramış t ı r . 2 0 9 Her ve l î böy les idurumlarda harekete geçip meseleyi kadıya götüremez. Her kadı daadalet le hareket etmez. Dolay ıs ıy la böy les i b ir kapıy ı kapatmakiht iyata daha uygundur. 2 1 0 Haniye 'de zamanlarında bu görüşün

fetvâ için tercih edildiği belirtilmiştir. 2 11

12- RUHSATLARIN KALDIRILMASINDA

Fesâdu'z-zemânm etki alanlarından son olarak bir şeyden dahabah setm ek istiyoruz: Ru hsa tların kullanılması.

Eğer genel ahlâk bozulmuş ve insanlar, şerîatm kolayl ık olmaküzere tanıdığı ruhsatları kötüye kullanmaya başlamışlarsa, buna birt epk i o l a rak İ s l âm â l im le r in in bu g ib i ruhsa t l a r ın t e rk inemeylettiklerini görüyoruz.

Mesela nasslarm zâhir ine sar ı lmakla meşhur olan İbn Ömer(73/692) b i l e ahlâk ın bozulmas ı yüzünden, insanlar ın söz le r ine

güvenilmediğini görünce, önceleri muhayyerlik şartı i le (beğenmezsensonra geri vereb il irsin diyerek) satış yap tığı halde -ki bu şart sün netlesabi tt i r2 1 2- sonraları bunu terketmiş: "-İşte ma l önünde, beğenm ez-sen şimdi alma, alırsan geri almam!" dem eye baş lam ış ; a l ıc ı

205 Merğ înânî , Hidâye, 1/196 .206 Merğ înânî , Hidâye, 1/201 ; Mevsılî, Ihtiyâr, 3/100 .207 Serahs î , Mebsût, 5/10 .208 Serahs î , Mebsût, 5/1 3 ; Mevsı l î , İhtiyâr, 3/100 .209 İbn Âb id în , "Neşru'I-arf" , 2/125 ; Baktır , Zarûret 130 .210 Serahs î , Mebsût, 5/13 Mevsı l î , İhtiyar, 3/100 .

211 Mevsı l î , İht iyâr , 3 / 1 0 0 . ( D i p n o t ) .212 Bkz. Şevkâ nî , Neylu'l-evtâr, 5/206 vd .



ayrı ldıktan sonra aldığı malı iade etmek isterse kabul etmeyeceğini

söylemiştir. 213

Böylece İbn Ömer ' i , fesadı önlemek ve insanların envâı çeşidinibildikleri asılsız iddiâların önüne geçmek amacı ile hadisle sabit olan

m uh ayyerlik şartım ileri sürmed en rücü ettiğini görüyoruz. 2 14

I I - D I Ş E T K E N L E R

Hz. Peyga m ber (as .) hen üz hayat ta iken Arap Yar ım ada s ıİs lâmlığ ını tamamlamış ve i lk kez y ine onun zamanında kuzeyde

Mute215 ve Tebûk 2 16 seferleri i le Bizanslılarla hâsmâne münasebetlerbaşlamış, Hz. Ebû Bekir ' in döneminde r idde hareket ler i bast ır ı l ıpYarımadanın dînî -siyasî bütünlüğü yeniden tesis edi ldikten sonra,akıl lara hayranlık ver ici baş döndürücü bir hız la fet ih hareket ler ibaşlamış, k ısa bir sürede İran Sasanî İmparator luğu y ıkı lmış vetoprakları İs lâm ülkesine kat ılmış, Bizansa en ö nem li toprak larındanel çekt ir i lmiş ve esas kurulduğu ülkelere çekilmeye mecbur edilmiş,pe k gen iş bir saha İslâm devleti sınırlarına dahil olmu ştu.

Tar ihç i Hitt i (kendisi Hrist iyan Araplardandır ) bu olayı şöyle

tasvir eder: Milâdî yed inci asruı ikinci geğreğinde biri kalkıp da,evvelce barbar ve pek az bilinen bir ülke olan Arabistan'dan bir takımünvan ve nişanlardan hiç haberi olmayan, evvelce hiç raslanilmamışbir kuvvetin çıkıp o devirde dünyanın en büyük iki devleti üzerineatılacağı ve on sene zarfında bunlardan birini tamamen yıkıp kendiülkesine katacağı (İran Sasani İmparatorluğu) ve diğerini de en güzelve en latif eyâletlerinden mahrum edeceği (Bizans İmparatorluğu)kehânetinde bulunacak olsayd ı, kendisi şüphesiz aklını kaçırmışolmakla itham edilirdi Am ma gerçekte d e hâdiseler bu yönde cereyan

etmiştir. H z. Peygam ber (as.)'in vefatını mü teakip her şeydenmah rum, A rabistan, sanki bir sihirli değnek ile işaret verilmişçesineâdeta kahram anlar yatağı haline inkılap etmiştir; öyle ki bunlarınbenzerlerini, ister sayıda ister nitelikte herhangi bir başka ülkedebulmak hemen hemen imkansızdı. Irak, İran-Suriye ve Mısır'daHâ lid b. Velîd ve Am r b. Âs'ın yürüttüğü askeri seferler dünya

213 Şelebî, Ta f f l , 56 ; Kar am an, İct i hâ d, 76 (e l -Muhal lâ, 8/37 3 ' den ) .214 B kz . Şe leb î , Ta f f l 5 6 .215 Bkz . İbn Hişâm , Sîre, 4/1 5 vd. ; Be lâzur î, Fütûh , 1/98 .

216 Bkz . İbn Hişâm, Sîre, 4/15 9 vd. ; Yakût , Mucemu ' l -bü ldân , 5/220 .



harp tarihinde eri parlak bir şekilde gerçekleştirilmiş olanlar

arasındadır ve pekâlâ Napolyon , Ann ibal yahut Büyük îsken-defink iler ile kab ili kıyas tır.,aı?

Fet ih hareket ler i net ices inde, genelde fethedi len ülkelerahalisinin İslâmî daveti kabul etmeleri, buralarda İslâm hâkim iyetininkal ıcı l ığ ını sağlamış, dünyadaki mevcut siyâsî ve iktisâdi konumudeğiştirmiştir.

Akden iz 'de İslâm hâkim iyetinin ku rulması i le Avru pa'nın iktisâdıkon um u tam bir ist ihâleye uğram ıştır. Şöyle ki , Ak den iz 'de İslâmhâkimiyeti Avrupa'yı yakın doğu m edeniyet merkezlerinden koparmış,

doğu ve dünya ticaretinin dışına atmıştır. Bunun neticesinde Avrupaiktisâdi muvâzenesini kaybetmiş, tüccar sını f ı kalmamış, bunlarlaayakta duran şehir hayatı iyice sönmüş, tedâvül hacmi iyice düştüğüiçin artık alt ın para bası lmaz olmuş para ekonomisi yerini ayniekonomiye bırakmış ve malikâneler genişlemiş ve böylece bu durumfeodalite (derebeylik) rejimine neden olmuştu r.218

Öbür taraftan aynı fe t ih hareket ler i İs lâmm egemen olduğuülkeler iç in büyük bir iktisâdı şahlanışa sebep olmuştur. Tabi î budu rum refahın artmasını ve " f iat larm yüks elmesini intaç etmiş,

teşebbü s ruhu nun o zama na kada r görülmedik bir şeki lde artmasını,yen i ticaret şekillerinin bulun ma sını, yeni ülkelerin ticarete açılmasınısağlamıştır"219, İslâm şeh irleri bü yük b ir inkişaf gös termiştir.220

İs lâm fetihlerinin baş döndürücü bir hız la gerçekleştiri lmesi ,idâreci leri henüz Hz. Peygamber (as.) döneminde uygulama imkanıbulunmayan yeni mese le l e r l e karş ı karş ıya ge t i r i yordu. 2 2 1 B udurumda hal î fe ler genelde şûrâya baş vuruyorlar ve bir çözümeulaşmaya çalışıyorlardı. Bu meyanda karşılaşılan en önemli hususlar,yeni konumun gerektirdiği müesseselerinin kurulması ve İslâm devleti

hâkimiyeti altına giren muhtelif milletlerin dinî, siyâsi, iktisadî vemedenî statülerinin tesbit edilmesi zarûreti idi. 2 2 2

İdareciler yen i iktisadî ve siyâsî kon um un gerektirdiği kon ularday ab anc ı kü l tü r v e m eden i y e t l e rden i s t i f adede b i r s ak ı ncag ö r m e m i ş l e r d i r .2 2 3 Tabi î bu durum ikt ibas larda İs lâmın gene l

217 Hitt i , İs lam Tarihi, 2 / 2 1 4 -2 1 5 .218 Barkan , İktisat Tarihi, 2/38-43 .219 Barkan, age., 2/62 .220 Köprülü, is lam M edeniyeti Tarihi, 112 .

221 Zerka, Medhal , 1/142 .222 Fayda, Divan, 1 .



prens ib ler i devaml ı göz önünde tutu lmuş ve gerek iyorsa ı s lâhagidilmiştir. 224

Bu ist i fadeler i , Fuad Köprülü 'nün i fadesiyle özel l ikle " dev le tteşkilatlarında, saray hayat ve teşrifatının inkişafında, vergi ve toprakmesele lerinde hülâsa bütün amm e mü essese ler inde ve um ûm îhayatın birçok tezahürlerinde açıkça görmek kabildir." 22 5

Yabanc ı medeniye t le rden is t i f ade yo luy la benimsenip İ s l â m -laştır ı lan müesseselere örnek olmak üzere şunları z ikredebil ir iz :Tedâvüldeki mevcut Bizans ve İran paralar ının (d inar ve dirhem)kabulü 226, Hz. Ömer taraf ından kurulan Divan 22 7 başta olmak üzere

çeşit l i divanların ( idâri şube) kurulm ası, İran ver gi huk uk un ıslahedi lerek kabulü 2 28 , Ziyâd b. Ebîh (53/67 2) tara f ınd an yine Farslartakl i t edi lerek kurulan "Arpal ık lara, maaşlara, dev let mülkler inebaka n zimam dâiresi ve m üh ürd arl ık" daireler i 2 29 .

B izans ' tan devralman Sur iye bölges inde, Muâviye 'nin (60/672)ifadesiyle "teşrîfât (protokol) ve alâyişin zaru rîliği" ve bu duruma,tamamen sade b i r haya t süren Hz . Ömer t a ra f ından sesçıkarılmaması230 çevre kültüründen etki lenildiğini gösteren bir başkamisaldir.

223 Bkz. Zerkâ, M edha l , 80 ; Go ldz ihcr , "Fıkıh " , İ .A. , 4/6 03 ; Köprü lü , İ . A., 4 / 6 1 26 1 3 ; Köprülü İs lam Medeniyeti Tarihi , 114-1 28, 130, 138,2 99 ; Köprü lü , H u k u kTarihi Araşt ırmalar ı , 261 ; Şafak, İ s lam Hukukun Tedvini , 133 .

224 Zeydan, Medhal , 8 0 .225 Köprü lü , İ .A., 4/613 ;Köprü lü , İ s l am Medeniyet i Tar ih i , 299 ; Köp rü lü , H u k u k

Tarihi Araşt ırmalar ı , 2 6 1 , 2 6 5 . i s la m H u k u k u n u n d i ğ e r h u k u k s i s t e m l e r i n d e ni s t i f ades i konu sund a ö ze ll i k le I . Go ldz ihc r baş ta o lm ak üze r e baz ı m üs t e ş r ik l e ri le r i g i de rek , İ sl am Huku kun un bü yük ö l çüde Rom a huku ku t es i r inde ka ld ı ğ ın ı v eneredeyse b i r o ı j ina l i t es i bu lunmadığ ın ı i l e r i sürmüşlerd i r . Bu iddia pek çok müel l i ft a ra f ından redded i lmiş t i r . İdd ia l a r v e cevap la r ı hk . bkz . Go ldz ihc r , "F ık ıh" , İA ,4/6 03 ; Köprü lü , LA., 4/612 , 613 ; Köprü lü , İ s l am Medeniyet i Tar i h i , 294 vd. ;Köprülü,_ H ukuk T a r ih i A ra ş t ı rma l a r ı , 256 vd . ; So f i Has en E bû Ta l i b , Beyne'ş -Şerîati ' l - İs lâmiyye ve' l -Kânüni'r-Românî ; Zeydan , Medhal , 7 3 - 8 9 ; M a h m a s â n î ,

Felsefetu 't-teşıî, 272 vd . ; Ka ra ma n , İ s l a m H u k u k u , 1/29 vd. ; Kav akç ı , Y . Z . ,Sur iye -Roma Ko du ve is l am Hukuku, Ank ara 1975 .

226 Belâzurî , F ü t û h , 2/3 73-3 82 . İ s l am pa ra lan i lk kez Ha l i f e Abd u lm e l ik dev r inde H .74 y ı l ında bas tm lmış t ı r (Be lâzur î, Fütûh , 2/377 ; Mitt i , İ s lam Tarihi , 2 / 3 4 3 - 3 4 4 ;Köprülü, is lam Medeniyeti Tarihi , 133 .

227 Be lâzurî , Füt ûh , 2/346 . Ay nc a bkz . Te z me tn i , 222 .228 el-Al i , et -Tanz ımat , 114 ; Şa fak , İ s l am Hukukunun Tedv in i , 134; Dennet , Cizye,

4 5 - 4 6 .229 Be lâzur î , Fütûh , 2 / 3 7 1 . A y r ı c a b k z . K ö p rü l ü , İ A - , 4 / 6 1 3 ; K ö p rü l ü , İslam

Medeniyeti Tarihi, 121; Köprü lü, Hukuk Tarihi Araşt ırmalar ı , 263 .230 Bkz . Şât ıb î , İ tisâm , 1/189 ; M . Sal ih , en-Nuzumu' l - İkt isâdiyye, 68 . Ayn ı Ö me r ,

o r t am ge reğ i o lma l ı , Sa 'd b . Eb ı Vak kas ' ın ( 55/67 5 ) Kû fe ' d c yap t ı rd ı ğ ı köş kk ünü

yak t ırm ış t ır. (Bkz. B elâzurî , F ü t û h , 2/65) .



Fethedilen ülkeler ahalisinin statülerini belirlemede karşılaşılan

önemli problemlerden biri mecûsî lerin statüsünü tesbitt i . Hz. Ömerkonu i le i lg i l i ist işârede bulunmuş ve Abdurrahman b. Afv 'm "Onlaraelh-i kitaba yaptığınız muameleyi yapınız...." had i s r i vaye t inedayanılarak bun lar da cizye almanlar statüsüne tabi tutulm uştu. 23 1

Öbür taraftan önceki uygulamalara istinaden Sevâd gibi kı l ıçzoru i le (anveten) fethedi len toprakların ve üzerindeki bütüninsanların ganimet olarak kabulü ve savaşçılar arasında taksimigerekiyordu. Ancak Hz. Ömer' in pek çok münakaşalardan sonragerçekleşt i rdiğ i uygulama (yani topraklar ı eski sahipler inin

el lerinde bırak arak haraca bağlam ası k endi üzerlerine de cizyekoyması ) İs lâm toprak hukukunun esasım oluşturmuştu. 2 3 2

Basit hayattan medenî hayata (bedâvetten hadârete):

îslâmm ilk fâtihleri ve onların başlarındaki halîfeleri, basit

bir hayatın içinden çıkmışlardı . Bu insanlar kısa bir zaman

içerisinde, p ek çok m eden iyetlere beşiklik yap m ış olan Irak, İran,

Suriye, Mısır topraklarının h âkimleri olmuşlar ve b irçoğu bura lara

yerleşmişlerdi.Baş langıçta M edin e s i te dev let i şekl inde baş layan İs lâm

hâkim iyeti, g iderek yeni mü esseselere kavu şmu ş ve gel işmiş, şimd i

eski medeniyetlerin beşikl iğ ini yaptığı , dünya ticaretinin nabzının

attığı pe k geniş bir sah ayı bü yü k bir baş arı ile yön etir ve y önlen dirir

hale gelmişti. Tebaa da aynı şekilde istihâleye uğramıştı. Müslüman

"fât ihler çöl şart lar ının egemen olduğu sade bir hayat tarz ından

yerleşik ve kompleks bir hayat tarzına alışmaya çalışmışlardır. Giderek

ge l i şen dev le t yönet imi , hayat ın kompleks l i ğ in i gerekt i r i yordu.İdarecilerin bir çoğu böylesi bir hayata pek alışkın değil lerdi. Bazı

Emevî halîfeleri çöl ortasında saraylar inşa ettirerek, daha önce alışık

olunan hayata duydu kları özlemi çıkarm aya çalışmışlardır. 2 3 3

Yine bu dönemde söylenen pek çok şi ir, yerleşik hayat sürmeye

doğru adım atan birçok Bedevî kit le lerinin çektikleri vatan hasretini

dile getirmektedir. 2 34

231 Bkz. Şâf i î , Risa le , 430 ; Sa îd b . Man sûr , Süı ıen, 2/91 ; Ebû Ubeyd , E m v a l , 4 5 ;Be lâzur î , Fütûh , 2/47 , 48 ; İ bnu ' l -Cev z î , M e n â k ı b u Ö m e r , 131 ; M. Accâc , es -Sünn e kable ' t - tedvîn, 121, 146 . Ay nc a bkz. Hitt i , İs lam Tarihi, 1/219 .

232 Belâzurî , Fütûh , 2/ 50 . Aynca bkz . Tez metni , 88 (558 ) no lu d ipnot tak i kaynaklar .233 Hitt i , İs lam Tarihi, 2/310 ; Köprülü, İs lam M edeniyeti Tarihi, 106, 129, 134 .



Abb âsî lerde n i t ibaren ülkeler ahal is i art ık yer ler ine oturm uş

bulunuyordu. Fetih hareketlerinin getirdiği dehşet büyük ölçüde zâi lolmuş, İslâma giren yeni unsurların durumu istikrar kaza nm ış ve y enin es i l l e r m eyd an a g e l m i ş t i . Bu n l a r h em b ab a l a r ı n d an h emmüslümanlardan pek çok şey tevarüs etmişlerdi 2 3 5 İnsanlar akıl larıi le başbaşa kalınca düşü nm eye başlamışlardı. 2 36

A. Emin, artık bu dönem de (Abbasîler devri) pek çok m üslüm anınbak ış açısının ilk dönem lerdeki mü slüman larm düşünce yapı larındanfarkl ı o lduğunu i fadeden sonra şöyle der: "Basit, sade ve kolay olanArap yaşan tısı sadelikten çıkmış ve komp leks hale gelmiştir. Çeşitli

dinî inanışlar sirayet etmiştir. Putperest, ateşperest ... olan gayr-ıArap unsu rlar Islama girmişlerdir. Tabiî bunların kafaları bir andaeski dinleri ile ilgili itikatlardan tamamen arınmış bulunmuyordu.Bun lar çeşitli medeniyetlerin beşikliğini yapm ış şehirlerdeyaşıyorlardı.23 7Haliyle bunlar İslâma ilk mü slüma nArap ların gözleriile değil , kendi gözleri ile bakıyorlardı. Şu bir gerçek olarak ifadeedilebilir ki çeşitli milletler ayn ı dine inansalar da, dinin tafsilâtında(ardam a ve yorum unda ) b irbirlerinden ayrı düşü nürler. Her milletdine kendi tarihi, sosyal nizamları, dili, gelenekleri, kültürü ve eğitim

anlayışı açısından, kısaca kendi millî perspektifinden baka r. Hermü slüma n "Lâ ilahe illallah" der. Anca k geniş kültürlü büyü k birâlimin İs lâma bakışı ile, câh il, sıradan birinin bak ışı farklıdır. İşteböyle. Ha tta çevre faktörünün etkisiyle, genel olarak ele aldığımızda,Mısır mü slüman larının İslâma bakış açılarının, Hintlimüslümanlardan, müslüman Türklerden faklı olduğunu görüyoruz.Çün kü bütün bunlar farklı faktörlerin tesiri altında dırlar ve tabiîolarak bunlar bakış açılarının, değerlendirmelerin farklılığına nedenolur...."23 8

İslâmın çeşitl i perspektiflerden değerlendiri lmeye tabi tutulmasıtabiatıyla birçok farklılıklara239, büyük ölçüde çevre faktörüne dayalıfıkhı ekollerin oluşm asına neden oluyordu.240

23 4 Hitti, İslam Tarihi , 2/309 .235 A . Emin , Du hâ 1 - İs lâm , 1/370 .236 Te f tezan î , Ke lam İlm inin Bellibaşh Meseleleri , 2 6 .237 Bkz . Köprü lü , Hukuk Tarihi Araştırmaları , 258.238 A . Em in , Duhâ ' l - İs lâm, 1/365 .239 Bkz . Te f t e zan î , Kelam İlminin Bellibaşh Meseleleri, 26 vd.240 Jbn Haldû n, Mukadd ime , 449 ; A . Em in , age., 1/365 , 370-371 , 2/152 ; Köprü lü ,

İslam Medenyeti Tarihi, 147.



" K ı y a s " ı b i r de l i l o larak kabul ve faz laca kul lanmak Irakekolünün belirgin bir özell iği olmaktadır. "Zira olaylar azlık çoklukbakımından yaşanı lan hayat tarzına bağl ıdır . Hayat sade ve basi to lunc a -Hicaz 'da o lduğu g ibi - ikt isâdı , c inâî , ahv âl- ı şah siyyekonu larında karş ı laş ı lan me sele ler de basi t ve sade olur. Ha yatkompleks ve medenî seviye yüksekse -Irak'ta olduğu gibi - iktisadî,cinâî ve içtimaî olaylar da o derecede çeşitlilik ve komplekslik arzeder .Bütün bu olayları bir hükme bağlamak gerekir. Hicaz 'da bi l inen Hz.Peygamber'e ^.it hadisler, aşağı yukarı kendi nasslârı i le, o bölgedecereyan eden olay lar hakkında fetvâ vermek iç in yeter l i o labi l i r .

Çü nkü Hicaz ekolün ün temsi lc is i o lan İmâ m M âl ik dam anı Hz.Peygam ber zam anından -şartlar bakımında n- p ek farklı değildir. OysaIrak öyle m i? Orada cere yan ed en olaylar hem çok, hem çeşitl i, hem dekom plekstir. Orada sulama hukuk una duyu lan ihtiyaç Hicazda hiçduyulmaz. Irak'ta iktisâdî refah , vardır. Refah çoğu kez arkasındaneğlence, sefahat, c inayet gibi olaylara götürür. Bu bölgelerin çeşit l iunsurlardan müteşekki l sosyal yapısı , farkl ı örf âdet ve geleneklerinbulunmasını gerektirir. 2 4 1 Bütün bunlar ın çoğu kez Hicaz 'da sözkonusu olmayan fetvalara ihtiyaç gösterir.

İş te bütün bunlar kıyasın Irak ekolünde öneml i bir yer işgaletmesini sağlar.

Y ine bu olay lar ın çokluğu ve çeş i t l i l iğ i f a r a z î h u k u k u n

doğm asında da önem li bir rol oynar. 2 4 2

İslâmın ilk devrelerinden itibaren yeni gelişmelere paralel olarakçeşitl i müesseseler kurulmuş, divanlar Arapçaya tercüme ettiri lmiş 243,İslâmî paraya geçilmiş 24 4 ve büyü k bir medeniyetin bütü n ihtiyaçlannıkarşı layan bir hukuk ve yönetim m ekanizması oluşturulmuştur. 24 5

Bu süreç içerisinde me deniyetin temellendirilmesinde artık Ar apedebiyatım n yeterl i olmadığı görülmü ş, i lmî, fe lsefî ve edeb î eserlerintercümesine ihtiyaç duyulmuştur. 2 46

Mutez i lenin Yahudi ve Hrist iyanlara karş ı d ini savunma iç inihtiyaç .duydukları "Mantık" i lmi2 4 7 , metod olarak bu arada f ıkha da

241 Bkz . A. Em in, age . , 2/15, 152-153, 26 4 ; A. Em in, Fercul-1 s lâm , 235 ; Zeyd an ,Medha l , 139 ; Şa fak , İ s l am Hu ku ku nu n Tedv in i , 54 -55 .

242 Bkz . A . Em in , D u h â ' i - İ s l â m , 2 / 1 6 4 ; Z e y d an , Medhal , 138 ; Şa fak , İ s l a mHukukunun Tedv ini , 6 5 .

243 Belâzurî , Fütûh , 2/99-101 ; Köprülü, İs lam M edeniyeti Tar ihi, 115, 133.

244 Be lâzur î , Fü tû h, 2/373 vd . ; Köprülü, age . , 133 .245 Bkz. A. Em in, age., 1/370-371 ; Köprülü, age., 115-116 .246 A. Em in, age . , 1 /26 5 ; Te ltezânî, Kelam, İlminin Bell ibaşl ı Problemleri , 30 vd .



etki etmiştir. Bundan böyle pek çok fakih bir konuda, eskiden olduğu

gibi, sadece âyet ve hadislerle istidlâlle yetinmemiş, kendi görüşünü

desteklemek, ya da karşı tez i reddetmek iç in mant ık î del i l l er de

kullanmaya başlamıştır. 2 4 8

Em evî lerin son devrinden i t ibaren yav aş yava ş kendisini gösteren

ve Abb âsî lerin i lk dönemlerinde - i limlerin tedvinine ras tlayan dönem -

ıy ice kuvvet kazanan ict imâî- f ikr î b i r cereyan ortaya ç ıkmışt ı r :

ŞUÛBİYYE OLAYI.

Suûbiyye olayı ve etkileri:

Bilindiği üzere "bir bede vî Ara p saltanatı karakterini taşıya n" 249

Emevî idaresi siyâseti, Arap mill iyetçi l iği esasına dayanıyordu. 2 50

Bütün tayinlerde bu hususa dikkat ediyorlar ve Arap olmayanunsur l a rdan (mevâ l î ) kimseyi i ş başına get i rmek niyet indedeğ i l l erd i . 2 5 1 Diva n atâlarında n onlara bir şeyler ve rm ek istem i-yorlardı.252

Em evî ler in son devi r ler inden i tibaren Ar ap o lma yan diğerunsu rlar, özel l ikle Em evî lerin takip ett ikleri Arap m il liyetçi l iği

siyâsetlerine karşı bir aksülamel olarak seslerini yavaş yavaşduyurmaya başlamışlar , Abbâsî ler in takip et t ik ler i s iyâsetneticesinde de büyük bir ict imâî cereyan mahiyetini almış vesiyâsî hayatta da tesirini g österm iştir.253

"Şuûb"; " şu û bî " kelimesinin çoğuludur (Y eh ûd î ç. Ye hû d gibi. )İbnu'l -Manzûr'un da i fade ettiği gibi, bu kelime Arapları küçük görenve onların diğer unsurlara bir üstünlükleri o lmadığına inanan birgrubu ifade eder. 254 •

Ahmed Emin ' in tesbi t ine göre, Şuûbiyye o layının büyük boyut

kazan dığı dönem de üç farklı f ikrî cereyan vardır:1- Arapların en üstün m illet olduğunu savan an görüş.

247 A . Em in , ag e . , 1/265 .248 A . Em in , age . , 2/16, 2/17 5 .249 Köprü lü , t s lam Medeniyeti Tarihi, 106, 129 .250 A . Em in , Du hâ ' l - İs lâm , 1/22-23, 27 ; Köprü lü , age . , 135 .251 A . Emin , age . , 1/24, 26 . Ayr ıca bkz . İbn Abdirabbih , Ikd, 3/360 ; Denne t , Cizye, 3 0

252 M. Sa l ih , en -Nuzumu ' l - İk t i sâd iyye , 112 . Öm er b . Abd ul laz i z ' in fark l ı tu tum u iç inbkz . ( İbn Sa 'd , Tabakât , 5/375) .

253 Köp rülü, age. , 99 .

254 İbn ' l -Manzûr , Lisâı ıu ' l -Arab, 1/500 .



2- Taraflarına "ehl-i tesviye"255 adı veri len ve mil let ler arasında

bir üstünlüğün o lmayacağını , üstünlüğün ancak fertler arasındasözkonusu ve bunun da takva ile olacağım ifade eden görüş.

3- Arapları aşağılayan ve diğer unsurları yüoelten görüş.25 6

Şuûbiyye o lay ın ın bütün i l imlere e tk ide bu lunduğumuhakkakt ır . Özel l ik le hadis uydurma konusunda büyük biretkisi olduğu anlaşı lmaktadır. Zira her grup kendi f ikrinidel i llendirmek gereğini d uym uş ve bu durum taraf ları karşı l ıkl ıhadis uydurmaya götürmüştür.257

Bu önemli içtimâi ve f ikrî olaydan diğer il imler gibi f ıkıh da

nasibini almış olmalıdır . Ama hangi konuda ve ne ölçüde?Şuralı pek net değildir.

Bu sorunun cevabı ile ilgili A. Emin ' in mütalaasmı arzetmekisteriz. Şöyle diyor: "Üzücü olan h usu slardan dır ki , şuû biyyeolayı tam i l imlerin tedvin 2 5 8 edildiği asırda inkişaf etmişt ir .Bü tün ilimler Şuû biyye cereyanının hâkim olduğu Abb âsîlerin ilkdevir ler inde tedvin o lunan esaslar üzer ine kurulmuştur. Budönemden önce tedvin edilmiş bir ilim dalı bulunmamaktadır. Budurum Şuûbiyyenin i l imler üzer inde ne derecede e tk idebulu ndu ğun u tesbit iş ini zor laşt ırmak tadır . Şâyet Em evî lerdönem inde tedvin edilmiş bir tarih olsaydı, Abb asîler dönem indeŞu ûb îlerin onun la nas ıl oyn adıkla rını tesbit ed ebilirdik. V e yin eîran İmparatorluğu döneminde yazı lmış mevsûk bir İran tarihiolsaydı, Şuûbiyyenin Acemler lehinde ne medhiyeler dizdiklerinim uka yese neticesinde anlayab il irdik . Şâyet İslâmın i lk asrındaArap ensâbma, onlar ın menkıbeler ine , düşük yönler ine dairyazılmış ve elimize ulaşmış bir kitap olsaydı, Şuûbiyyenin onların

şereflerini düşürmek, aşağılamak için neler uydurmuş olduklarınıgörebilirdik. Bü tün ilim lerin durum u aynı. Ne yaz ık ki, i l imlerintedvininin Şuûbiyyenin etkisi alt ında olması mukaddermiş. Buil im adına bir şans ızl ıkt ır . Bu yü zd en i l im ad am ları bizza tkendiler i , Şuû biyyen in i l imler üzerindeki etkisini tesbit edebilmek,b i l inmeyen yönler ine mut ta l i o lab i lmek ve or taya koymak iç inçal ışmışlardır . Bu konu hâlâ onlar ın önünde, araşt ırmaya açık

255 Bkz. Duhâ' l - İs lâm, 1/50-55 ; tbn Abdirabb ih, Ikd, 3/351 .256 Bkz. A. Em in, Duhâ ' l - İ s l âm, 1/49 -78 . _

257 Bkz. A. Em in, age., 1/75 ; Köprü lü , İ s l am Medeniyet i Tar ih i , 100 ; Ac câ c , es -Süı ıne kable ' t -tedvîn , 197 vd.

258 Bu konu da bkz. Şafak , Al i , İ s l am Hukukunun Tedv ini , Erzurum 1978 .



beklem ektedir ve bu konuda hen üz bir m esa fe katedilmem iştir." 2 5 9

Biz Şuû biyyenin etkisi konusund a gen el bir iki husus a işarettensonra, özel olarak "evlilikte kefâet" konusuna temas etm ek istiyoruz:

A rap unsurunun ger i p l anda ka lmas ı ve ö ze l l i k l e Farskültürü nün etkinlik kazanm ası neticesinde :

1- Halî fe sarayları çeşitl i alanlarda istihdam edilmek üzere gayr-ıArap unsurlarla (mevâl î ) dolup taşmıştır .

2- Ha rem da irelerine iğdiş edilmiş harem ağalan girmiştir. Bu âdetdaha önce,Araplarda yoktur. 2 6 0

3- Devlet yönetimini -vezâret düzeyinde- hemen hemen İranl ı lar

ele geçirmiştir. 261

4- Fars âdet ve gelenekleri üstünlük kazanm ış, Nevrûz, M ihricângibi bay ram lar, kalensuve (başlık) giyimi gibi birçok eski İran gelene ğiihya edilmiştir.

5- Fars kültürü etkinlik kazanmış ve yayılmıştır. 2 6 2

Şim di bura da biz, özel olarak Şuû biyye ha reke tinin n ikahtakefâet (denklik) konusunde etkisi üzerinde durmak istiyoruz :

İ s lâmın ik i t emel kaynağ ı , insan lar ın eş i t o lduk lar ım veüstünlüğün ancak takvâ esasına dayal ı 2 6 3 ve ferd î o lduğunu i fade

eder.Ancak f ık ıh k i taplar ımızda İs lâmın bu genel prensib ine ters

dü şeb ilecek i fadelere rastl ıyoruz. Evli likte kefâ et kon usu nda "Kureyş'in ancak Kureyş'e?64 , Kureyş dışındaki diğer Arapların birbirlerinedenk oldukları, Arap olmayan d iğer unsurların ise Araplara denkolamayacakları" i fade e dilmektedir. 26 5

259 A. Emin , Du hâ ' l - İ s lâm, 1/77 .260 A. Emin, age. , 1/43 ; Bitti, İslam Tarihi , 2/361 .261 Köprülü, İslam M edeniyeti Tarihi, 101 .

2 6 2 A .E m i n , age., 1/43 . Ayr ıca bkz . K öprü lü, age., 300- 303 ; Köprü lü , Hukuk Tar ih iAraşt ı rmalar ı , 263 -265 ; Hat iboğ lu , "Ha l i f en in Kureyş li l iğ i " , 208 ; Faz lur Ra hm an ,İslâm, 30 ; Şelebî, İktisâd, 235 .

263 Hu curâ t 49/ 13 ; İbn Hanbe l , 4/145, 158, 5/411 ; Saîd b . Ma nsû r , S ü n e n , 1/161,2/208.

2 6 4 İ m am M u h a m m e d h il â f e t h an e d an ı n ı a y r ı c a i s t is n â e d e r . S o n r a g e l e n H an e f îfuka has ı , on un bu is t isnay ı h i lâ fe t ma kam ını taz im ve f itneyi tesk in iç in yap m ışo lab i leceğ in i i fa de eder le r . (Bkz . Serahs î , M e b s û t , 5/2 4 ; Zey la î , Tebyîn, 2 / 1 3 9 ;Mevsılî, İhtiyar, 3/99) .

265 Bkz . Se rahs î , M ebsû t ,5 / 2 2 -2 4 ; K ad î h ân , Fetâvâ, 1 / 3 4 9 ; M e r g m ân î , Hidâye,1/201 ; İbn Kudâme, M u ğn î , 6/4 83 ; Zey la î , Tebyîn, 2/139 ; İ bn Âb id în , Reddu ' l -M u ht â r , 2 / 3 1 9 -3 2 1 ; A . E m i n , Duhâ ' l - İ s lâm, 1/76-77 ; Eb û Zeh ra, e l - Ahvâ lu ' ş -

şahsiyye, 131 vd., S. Sabık, Fıkhu 's -s i inne, 2/129 . İm am Şa f i î , Ku reyş a r as ınd ada ayr ıca tafs i lat arar. (Bkz. S. Sabık, age . , 2/129) .



Bu kotluda imam Mâlik 2 6 6 , Sü fyân es-Sevrî 2 6 7 ve İbn Hazm 2 6 8

hariç, diğer imamlar esasta görüş birl iğ indendirler.2 6 9 Bunlar de l i lolarak bazı hadislere dayanmışlardır. Ancak bunlardan hiçbiri del i lo lacak güçte o lmadığ ı g ibi 2 7 0 . dinin gene l pren siblerine göre deaykır ıdır . Seyy id Sabık nesepte denkl iğe i t ibar konusunda hiçbirhad isin sabit olmadığını i fade eder. 2 7 1

Dinin bütün insanlar ın kardeş 2 7 2 ve eşit olduklarım i fade edenkesin nass lan karşısında çoğunluk fuk ahâ yı bu hü km e iten ned ir ?

Buna verebi leceğ imiz cevap, e lbetteki "evrensel hükümlerinuygulanması sırasında insanlarca kabul edilen sosyal gerçeklerin de

göz önünde bulundurulması zarûreti " şeklinde olacaktır. 2 7 3

Hz. Peygam ber, (as.) Zeyd b. Harise'yi en bü yü k şerefin İslama aitolduğu nu gösterm ek için Zeyn eb bt. Cah ş i le 2 7 4 ; Şuheyb- i Rûmî 'y iEnsârdan bir kadınla ev lendirmişt i .2 7 5 Selmân Kinde ' l i b i r kadınlae v l e n m i ş t i .2 7 6 Ne var ki , bunlar ın mesela i lk ik is i gönülsüzdü.Arap lar ın "m evâl î" adını verdikler i gayr- ı Ara p mü slüm an unsu rlar ıp e k k e n d i l e r i n e d e n k g ö r m ü y o r l a r d ı . B u d u y g u g i d e r e kşiddet leniyordu. Hz. Ömer, va l i ler inden bir inin, mevâl ıden olanlar ım ahru m ede r ek , y anm a g e l en A rap l a ra ihsanda bu l un m a s ı n ıduyunca , "İnsanın müslüman kardeşini hakir görmesi ne kadarkötüdür." diye ona mektup yazmış ve üzüntüsünü i fade etmişti . 2 7 7

266 İbn Kuclâmc, Muğnî , 6/482 ; Kad ıhân, Fe tâv â, 1/349 .267 Serahs î , Mebsût, 5/22 ; Kad îhâ n, a ynı yer .268 S. Sab ık , age., 2/1 26 .269 S. Sâb ık , aynı ye r .

. 27 0 S. Sab ık, ayn ı ye r .' 271 S. Sâb ık , ayn ı ye r . A yn ca bkz . Hat iboğ lu , "Ha lîfenin K ureyşliliği", 2 0 2 .

272 Hu curâ t 49/10 .273 F u k a h a n ı n k e f â e t k o n u s u n d a ö r f e i t i b a r l a n k o n u s u n d a b k z . E b û S ü n n e , Örf,

175-177 .274 Saîd b . Ma nsû r , Süı ıen, 1 / 1 6 1 .275 Sa îd b . Man sûr , Sünen , 1/162 .276 Sa îd b . Ma nsû r , S ü n e n , 1/163 . Ba şka ö rnek le r iç in bkz . Hat iboğ lu , "Ha l i fenin

Kureyşliliği", 203 -204 .277 Be lâzur î , Fütûh, 2/359 ; Fayda , Divan, 57 . Bu söz le r in sah ib i H z . Ö m e r ' i A r a p

mi l l iye tç i l iğ i i l e i tham edenler vard ır . (Bkz . Köprülü, İs lam medeniyeti Tarihi, 99)D o ğ r us u H z . Ö m e r ' i n A r ap g e l e n e k l e r i n e b ağ l ı l ı ğ ı i s t e y e n b i r ç o k s ö z l e r i v a r d ı r .(Mese la bkz . İ bn Abd i rabb ih , Ikd, 1/160 ; İbnu' l -Cevz î , M en âk ı b u Öm er , 127 ; ,Şât ıb î , Muvâfakât , 3/330) . An c ak o n un "Kişinin kerem i dini, hasebi ( şerefi) iseahlâkıdır, tster iranlı ya da Naba tlı o lsun. Takva ile olmad ıkça ne Irarılı, ne debaşka bir unsurdan üstün değilim." ( B k z . M uv a t t a , 2/ 19 ; S a î d b . M a n s û r b .Sünen, 2/208 ; B e y h ak î , Sünen , 9/ 171 ; İ bnu ' l -Cev z î , age., 201) g ib i s öz l e r ine

b ak t ı ğ ı m ı z d a , o n u n A r a p m ut aas ı b l ı ğ ı i l e i l g is i o l m ad ı ğ ı n ı an l a n z . H z . Ö m e r ,Arap l ı ğ ın İ s l aml ık la özdeş tutu lduğu b i r dönemin insan ıd ı r . Nas ı l k i , Türk l e r inİ s lam hâk im iye t in i e l l e r inde bu lun du rdu k la n s ır ada ( ö ze ll i k le Ba lk an la r 'da vb . )



Ama durum değişmiyordu ve Arapların Mevâlîye karşı öfkeleri giderek

art ıyordu. Önünden geçenin namazını bozacak eşek ve köpek yanmamevâl ı de kat ı lmışt ı . Yanyana yürümezlerdi , aynı sofraya oturmaz,cenazelerine bile çağırmazlardı .,.278 Böyle bir ortamda Mevâlîden biri,bir Ara p kızım nasıl isteyebilirdi? Nitekim birisi kendisinde bu cesaretigörm üş ve Benî Sel im'den bir kız la evlenmişti . M uh am m ed b. Beşîr el-Hâricî hemen Medine'ye at layarak, o günkü (H. 115 den önce) val iİbrahim b. Hişam b. İsmail 'e 279durumu şikâyet etmişt ir . Vali derhalMevâlîden olan o kişiye adamlarını göndermiş, eşi i le arasını ayırmış,ve ikiyüz kırbaç vurmuş, başını, sakalını ve kaşlar ını t ıraş etmişt ir .

Muhammed b. Beşîr ise:"Sünneti yerine getirdin, adaletten hükm ettin,İdareye uzaktan vâris değilsin, ehlisin..." diye devam eden

şiiriyle onu alkışlamıştır. 2 80

Fukahâ, iş te mevcut bu sosyal gerçeğ i görerek söz konusuhüküm lerini koymuşlardır.

Ama bu hükümler, evrensel prensibler olmadığı iç in değişmez dedeğildir. Eğer insan ların mevc ut telakkileri değişirse bun lar da değişir,yumuşarsa bunlar da yumuşar.

Nitekim Şu ûbiyye nin etkis iy le bu te lakki g iderek y um uş am ışolmalıdır ki , bir m üdd et sonra "Acem fakihi câhil Araba denktir. " 28 1

denmiş , K â d î h â n ise, "Haseb ( şeref) sahibi neseb sahibine denkolur. Gayr-ı Arap unsurda n âlim olan bir zat, cahil Arap kızına denkolur. Zira ilmin şerefi her türlü şerefin üstündedir." 2 8 2 demiştir.

Sonra da, "Bir kimsenin kalkıp da, "Ebû Han fe, Hasen el-Basrigibi Arap olm ayan kimseler câhil bir Kureyşlinin ya da topuklarına

T ü rk l ü k l e M ü s l ü ma n l ı k ö z d e ş h a l e g e l m i ş v e " Elh am dü l i l lah Türküm ! " d e m e k "m ü s l ü m a n ı m " d e m e k a n l a m ı n ı i f a d e e t m i ş s e , o d ö n e m d e A ra p l ı k d a İ s l a m l ı k

demekt i . Bu i t ibar la , Araplar ın kendi ge lenekler ine s ık ı s ık ıya sar ı lmalar ı ve üstünde o ldu klar ı i ç in d iğer unsur lar ın kendi ler in i tak l i t e tm eler i as l ın da İs lam ı tak l i to laeakt ı . Araplar ın acemlere benzemesi i se d in aç ıs ından teh l ike l i id i . Ni tek im but eh l i ke li du ru m Abbas î l e r dev r ind e kend i s in i gö s t e rmiş t i r . O yü zde n Hz . Ö m er ' i ni l k gö rünüş t e A rap mi l l i ye t ç i l i ğ i f i k r in i uyand ı ran sö z l e r in in A rap t aassub i ye t i i l ei l g i s i yo k t ur ve Köprü lü i th am ında i sabe t l i değ i l d i r . (Hz . Öm er ' in M i l l i ye t ç i l ikanlayışı iç in bkz. Hat iboğlu, "Hali fen in Kureyşli liği", 153-155 .

278 Gen iş b i lg i i ç in bkz . İbn Abdu rrabbih , İkd, 3/360 vd.279 Zi r ik l i, A lâ m , 1/7 8.280 A . Em in , Duhâ ' l - İ s lâm, 1/17 vd . Ba şka ö rn ek l e r i ç in bkz . H a t iboğ lu , " H a l i f e n i n

Kureyşliliği", 2 0 5 .2 8 1 K â d î h â n , Fetâvâ, 1/351 ; Zey la î , Tebyîn, 2/ 13 0 ; İbn Âb id în , Reddu 'I -muhtâr ,

2/321, 323 .

282 Kâd îhân , Fetâvâ, 1/351 .



işeyen bir bedevinin kızına denk olmaz." demesi, nasıl doğru olabil ir,

bu olur bir şey m i? " demişlerdir.28 3

Daha sonra Kerhî i se (340/951) evl i l ikte kefâet in i t ibaraalınmayacağını söylemiştir. 2 8 4

Netice olarak diyebi l i r iz ki , diğer konularda da olduğu gibi ,neşebte kefâete i t ibar da, toplum yargı larına uymakta, insanlarıngenel kabulleri doğrultusunda şekil almaktadır.285

I I I - S İ YÂ S Î E T K E N L E R

. Ahkâmın değ i şmesinde e tk in o lan âmi l l erden o lmak üzere

üçü ncü olarak da siyâsî etken lerden bahs edi lecektir . Bu kısımda

siyâs î ya p ı ve eğ i l im ler in nas ı l huk uka etk i e t t i ğ i üzer in de

durulacaktır.

A- SİYÂSÎ YAPININ HUKUKA ETKİSİ VE AH KÂM DA DEĞİŞME

Şûrâ teşr î döneminde, b i r peygamber devlet başkanı idaresi

altında doğup gelişen İslâm Devleti , esasta vahye, vahyin bulunmadığıkonularda da şûrâ prensib ine 2 8 6 ve içt ihada dayanıyordu.2 8 7 Hz.

Peyga mb er'in (as.) vefatıyla Raşid halî feler dönemi başlam ış ve bu otuz

yıl sürm üştü . Da ha sonra ise, ha li fel ik isim olarak kon ulsa bile, iş

sal tanata inkı lap etmişt i . Ni tek im bu gerçeği daha önceden Hz.

Peygam ber (as.) de haber verm iştir.288

Şim di burada, tarihî seyri içerisinde, siyâsî yap ının hu kuk a ne

yönde etki ettiği ana çizgiler halinde verilecektir:

1- Şura ict ihâdınm giderek ortadan ka lkması ve d inîsiyâsî birliğin bozulması:

"Onların işleri aralarında dan ışma iledir."28 9âyeti ile

283 A . Em in , Duhâ ' l - İs lâm, 1/77 .284 Serahs î , Mebsût , 5/22 ; Kâd îhân , Fetâvâ, 1/349 .285 Bk z . Serahs î , M eb sût , 5/ 25 ; Kâd îhân, F etâv â , 1/351 ; Zey la î, Teb yîn , 2/1 30 ; tbn

Âbid în , age . , 2/319 .286 A l i İmrân 3/159 ; Şûrâ 42/36 -39 .287 Bkz . Udeh , Evdâuna 's -s iyâsiyye, 155 vd. ; Karaman, İ s lam Hukuku , 1/51.288 İbn Hanbe l , 5/220 , 221 . Had i s in tenk id i i ç in bkz . Ray i s , en-Nuzumu's-s iyâsiyye,

196.



mü slüm anların vası f larından bahseden yü ce Al lah, Peygamberine de:"İş hakkında onlara danış."29 0 buyurmuştur. Bazı âl imlere göre buâyet, Hz. Peygamber (as.) için bağlayıcı olmamakla birl ikte, ümmetineğit i lmesini , onları da idareye ortak etmek suretiyle kalplerininhoşnut edilmesini amaçlar. 291

İbnu' l-Cevzî 'den (597/1200) nakledi ldiğine göre bazı âl imlerce,hakkında nass bulunmayan konularda, is t işare e tmek, bu âyet ingereğince Hz. Peygam bere (as.) vacipti. 2 9 2

İst işâre, Hz. Peygamber'e (as. ) vacib olunca diğer yönetic i lereevleviyetle vacip olacağı aşikardır.293 İbn Atıyye (542/1147) i l im ve dinerbab ı i l e i s t i şârede bu lunmayan yöne t i c i l e r in in az l in in vac ipolduğunu söyler. Kurtubî (760/1359) ise bunda bir hilâfm olmadığınıbelirtir. 294

Hz. Peygam berden (as. ) sonra hi lafete gelen Hz. Ebû Bek ir veÖmer şûrâ içt ihadına büyük önem vermişlerdir. Her ikis inin de özelistişâre heyetleri vardır.295 Özellikle de amme hukuku alanında olmaküzere 2 9 S , b ir hâdise i le karşı laştıklarında, i leri ge len sahabileritoplarlar ve meseleyi bir karara bağlamaya ( icmâ oluşturulmasına)ça l ı ş ı r l a rd ı . 2 9 7 Hz. Ömer kadınlarla bi le ist işâre ederdi . 2 9 8 Şûrâiçtihadım (icmâ ) canlı ve devamlı işlerlikli tutabilmek amacıyla, i lerige l en sahab i l e r in Med ine 'den ayr ı lmalar ına i z in ve rmemiş 2 9 9 ,dan ışmadan b i r hükümde bu lunmamış t ı . 3 0 0 Mesela i lk kez kendidöneminde ortaya ç ıkan "avl"3 0 1 meseles ine 3 0 2 bu yo l la çözümbulmuş , ta lâk- ı se lâse3 0 3 , Sevâd tatbikatı 3 0 4 , mecûsî lere c izye

289 Şûrâ 42/38 .290 Al i îmrân 3/159.291 Bkz. Kurtubî ,Tefsir , 4/ 25 0 vd. ; İbn Kesir, 1/420.292 F . Osm an, el-Fikru's-siyâsî eS-İslâmî, 385 . Hz. Peyga mb er ' in yapt ığ ı i s t i şare l e r hk .

bkz . İbn Kesir, 1/42Ö . -293 Udeh, Evdâunâ 's -s iyâsiyye, 155 vd. ; M. e l -Müba rek, Nizâmu' l -h ı ıkm f i ' l - İs lâm, 3 4

; Devâlibî, Medhal , 284 .294 Kurtu bî , Tef iâr, 4/249.295 îbn Sa 'd , Tabakât , 2/350 ; Şafak , İ s l am Hukukun un Tedv in i , 2 0 .296 Karaman , İ s lam Huku ku Tar ih i, 46 .297 İbn Sa'd, Tabakât , 2/350; A. Emin, Fercu'l-İsTâm, 239 ; Hu dar i Bey , Tarihu't-teşrî,

83 ; Hallâf, Usûl, 50 .298 İbnu' l -Cevzî , Menâk ıbu Ömer , 190 .299 İbn Sa'd, Ta ba k â t 2/336 ; Karaman , age . , 53-54 .300 İbn Sa'd, Ta ba k â t 2/3 36 ; İbnu' l -Cevzî , age. , 251 .301 M i r a s t a k s i m i n d e, m e s e l e n i n o r t a k p a y d a s ı n ı n p a y l a r t o p l a m ı n d a n k ü ç ü k

olmas ıd ı r . (Bkz. Karaman , İsla m Hu kuk u, 1/414).302 Bkz . Sa îd b . Ma nsû r , S ü n e n , 1/43 ; A . Emin, D u h â ' l - İ s l â m , 3/260 , ; İ bn Âş ûr ,

Makâs ıd , 4 6 .



konu lmas ı3 0 5 vb. uygulamaları yanında, en önemli bir problem olan

kendinden sonrak i ha l i f en in seç imi i ş lemin i de şûrâya havâleetmişti.30 6

Dikkatle üzerinde durulan şûrâ ict ihâdı ve icmâ oluşturulmasısiyâset i sayesinde iht i laf lara mümkün mertebe yer veri lmemiş, bir l ikbozulmamıştı . 30 7

Hz. Ömer ' in vefat ından sonra, ashabın bir çoğu Medine 'denayrılarak yeni fethedilen şehirlere dağılmıştı. 308 Tabiat ıyla bu durumartık icmâm zorluğunu hatta imkansızlığını ortaya koymuştu.

Daha sonraki dönemlerde ise yönet imde şûrâ prensib i , yer inimutlakiyete devretmiş, hatta idâre hukukuna ait eserlerde bi le (el-Ahkâmu's-sultâniyye adını taşıyan eser ler ) " Şûrâ " bö lümüne yerver i lmemiş t i r . Garaudy , bunun böy l e o lmas ın ın , e l -Ahkâmu 's -sultâniyye müell i f ler inin içinde yaşadıkları (H. 5. asır ) mutlakiyyetrejiminin bir tesiri neticesi olduğunu söyler. 309

Ö bü r t a r a f t an H z . O sman dev r ind en i t i b a r en g i d e r ekhoşnu tsuzluklar başlam ış ve kendisinin katl i i le net icelenmiş 3 1°, Hz.Ali zamanında çeşitli iç savaşlar mevdana gelmiş ve akabinde itikat ve

fıkha da tesir eden Şia ve Havâric gibi çeşitli fırkalar doğmuştur. 3 1 1

Misal vermek gerekirse. Haricî ler ancak kendi aralarında nikahıcaiz görürler. 3 1 2 "Halî fenin Kureyşl i l iği"313 şart ını aramazlar. Hattabaz ı lar ına göre Kureyş l i o lmayan b i r in in hal î f e o lması dahauygundur. Zira aşiretçe fazla güçlü olmayacağı için hal ' i daha kolayolacaktır. 3 1 4

Şîa, siyâsî davâlarmı deslekleyeceği düşüncesiyle Peygamberlerinde miras bırakacaklarını 315 , Hz. Fatıma'yı öne alabilmek için mirasta

303 Bkz . Te z me tn i , 185.304 Bkz . Tez me tn i , 88 (558).305 el-Alı , et-Tanzîmât, 89 .306 İbn Sa 'd , T a b a k â t , 3/6 1, 33 5 vd. ; tbnu '1-Cevzî , M e n â k ı b u Ö m e r , 214 v d . , 219 ,

221 ; Maverdî , el -Ahkâmu's -sultâniyye, 7, 11, 15; Kurtubî, Tefeîr, 4/251 .307 Bkz . Hud ar ı Bey, Târîhu't-teşrî , 84 ; Karaman, İs lam Hukuk Tarihi, 4 6 .308 İbn I l a l dûn , Mukadd ime , 2 14 ; İbn Sa'd, Tabakât , 2/336 .309 Garaudy , Rapörtaj lar , 182 .310 Bkz. Diyarbekrî , Târ îhu ' l -hamîs , 2/258 .311 Hu dar îBe y, age . , 103 ; Karam an, age . , 46 .312 Ş e h r i s t â n î , e l - M i l e l v e ' n - n i h a l , 1/ 115 ; T e f t e z a n î , K e l a m İ l m i n i n B e l l i b a ş l ı

Meseleleri, 4 4 .313 Bu konud a bkz . Ha t i boğ lu , "Halifenin Kureyşliliği", AÜ İFD ., e . XXI I I . An kar a

314 Udeh , Evdâunâ's -s iyâs iyye, 114 .315 Şe lebî , Târîhu' t - teşr î , 177 ; A. E min , D uhâ ' l - İ s l âm , 3/261 ; I l udar i Bey , Târ îhu ' t -

teşr î , 194 ; Karam an, İs lam Huku k Tarihi, 114 .



karabetin asabe üzerine takdimini 3 16 , anne baba bir amca oğlunun,

bab a bir am caya m uk adde m olduğunu i leri sürerler. Ak si takdirdeverasetine inandıkları hi lâfet Hz. Al i 'ye deği l , Hz. Abbâs 'a intikaledecektir. 317

Y ine Ş ia , k end i l e r inden başka la r ın ın gö rüş l e r in i kabu l egötürebi leceği düşüncesiyle " icmâ" ı bir del i l o larak kabul etmemiş-lerdir. 318

Şia kendi tezini desteklemek iç in pek çok münasebetle hadisvaz' ından çekinmem iştir. 3 1 9

2 - Hilâfetin saltanata dönüşmesi ve veliahd tayini usulününihdâsı:

Hz. Peygamber (as. ) vefat etmeden önce namaz iç in Hz. EbûBekir ' i yer ine seçmişt i . 3 2 0 Vefat ından sonra insanlar da h i lâ fe teseçtiler.321 Bütün gücü i le dînî - s iyâsî bir l iğin yeniden tesis i iç in

çal ışt ı . Arkasından " i s t ihlâf ' yolu i le hilâfete gelen Hz. Ö m er 3 2 2 veİs lâmın ikbal dönemi.3 2 3 Daha sonra ise şûrâ yolu i le seçi len Hz.O s m a n 3 2 4 ve bey'atle iş başına gelen Hz. Ali 3 2 5 , bütün bunlar b irer

halîfe idiler. Bunların döneminde hâkim olan unsur " dînî motif " idi.Bu dönemde yönetic i ler İs lâmın yüce menfaatini kendi ç ıkarlarındanüstün tutuyorlardı . Söz gel imi Hz. Osman muhasara edi ldiği zaman.Hasan, Hüseyin, ibn Ömer, İbn Cafer ve emsalleri ge lerek, kindis inimüdafaa etmek istediklerini söylemişlerdir. Ama o, İs lâmın birl iğini

316 Şelebî , Târîhu't-teşrî, 177 .317 A. Emin, age . , 3/261 ; Hudarî Bey , age . , 194 ; Karaman, age., 114 .318 A. Emin , Duhâ' l - İ s lâm, 3/255 ; Karaman , age., 113. Atar , Fık ıh Usulü , 49, 51 .319 Accâc , es-Sünne kable 't-Tedvîn , 208 vd.320 İ bn Ha ldûn , Muka ddime, 203 . -

321 İbn Ha ldûn , age., 203 ; Diyarbekrî , Târîhu ' l -hamîs , 2/167 ; Udeh , age., 1 1 8 - 1 2 0 ;F . Osma n, el-Fikru's-siyâsîel-İs lâmî, 344 ; Karaman, İ s l am Hukuku, 1/88 .

322 Bkz. İbn Sa 'd , T a b a k â t , 3/33 7 vd . ; Mâve rd ı , e l -A hkâmu ' s - s u l t ân iy y e , 11 ; İbnHaldûn, M ukadd ime , 203 ; Diyarbekrî , Târîhu ' l -hamîs , 2/-240 ; Udeh, E v dâunâ ' s -s i y â s i y y e , 118 -120 ; F . Osman , el-Fikru's-siyâsî el-İs lâm î, 344 ; Ray i s , en-Nazariyyâtu's-siyâsiyye el-is lâmiyye, 180 ; Karam an, İ s lam Hukuku, 1 /89 .

323 İbn Sa'd, Tabakât, 3/373 .324 İbn Sa'd, Tabakât , 3/3 37 vd . ; Mâv erdı , e l -Ahkâmu 's - su l tân iyye , 15 ; Diy arb ekr î,

Târîhu ' l -hamîs , _ 2/25 4 ; Udeh, Evdâunâ ' s - s iyâs iyye , 121 -124 ; F . Os ma n , el-Fikru's-siyâsî el-Islâmî, 347 ; Ray is , en-Nazariyyâtu's-siyâsiyye el-İsIâmiyye, 181 ;Karaman , is lam Hukuku, 1/90 .

325 Mâverd î , e l -Ahkâmu 's - su l tân iyye , 7 ; İbn Haldû n, M u k a d d i m e , 2 1 4 ; D i y a r b e k r î ,Târîhu ' l -hamîs , 2/ 27 6 _; U de h, Evdâunâ's-siyâsiyye, 124 ; Ra y i s , en-

Nazariyyâtu's-siyâsiyye el-İslâmiyye, 183 ; Kara ma n, İ s l am Hukuku, 1/90 .



SIYÂSÎ ETKENLER

bozabi lecek bir bölünmeye meydan verebi l ir korkusuyla, kendi ölümü

pahasına da olsa bunu kabul etmemiştir .326

Hz. Ali'ye baka lım: İş başına geldiği i lk gün lerde, M uğîre kendisine

herkes ten bey 'a t a l ıncaya kada r Züb eyr , Mu âv iye ve Ta lha ' y ı

ş imdil ik görevlerinde al ıkoyma sını , daha sonra iş ler y olun a gir ince

is ted iğ in i yap ab i leceğin i ve bu nu n l? ir s iyâset gereği o ldu ğun u

söylemişt i . Ama o , kendi menfaat ine o lan bu s iyâset i , İs lâmla

bağdaşmayacak b ir a ldatma şekl i te lakki e t t iğ i iç in kabul

etmemişti .327

Daha sonra dinî moti f yerini , ta öteden beri egemen olan

asabiyet duygusuna tekrar b ırakmış ve h i lâ fe t yavaş yavaşsal tanata dönüşmüştür.3 2 8

Dinî mot i f in güç lü o lduğu dönemlerde , seç i len hal î f eye

mutlak i taat anlayış ın ın yer in i ş imdi "Mudar Benî Ümeyyî'denbaşkasına kolay kolay boyun eğmez." eski te lakkis i .almıştı . 3 2 9

İ ş te böy les i b i r o r tamda, daha önce le r i va l i iken , sürmeye

baş lad ığ ı debdebe l i hayat ın . Hal î f e Ömer ' in " -Bu ne saltanat? "sorusuna karş ı , iç inde bulunduğu çevrenin b ir gereği3 3 0 o lduğunu

ileri süren M u â v i y e , ist i lâ yoluyla e lde ett iği hi lâfet i ,3 3 1 sa l tanata

(mülk) dönüştürmek ve oğlu Yezid ' i de vel iahd tayin ederek -gerekirsekı l ıç zoruyla 3 3 2 - onun adma beyat a lmışt ı r . Bundan sonra hi lâ fe t te

tevarüs esası asıl olmuştur. 3 3 3

Şüphes i z " i s t ihlaf ' usulü daha önce de , Ebû Bekir taraf ından

uygu lanmış t ı .3 3 4 Ama onun gösterd iğ i adam ne baba ne oğul , ne de

yak ın b ir akrabaydı. Hi lâfe t inde İs lâmın yüc e menfaat in i gördüğ ü b ir

zatt ı , Hz. Öm er'di . Mu âviye ise oğluna bırak m ak suretiyle , İs lâm idâre

hukukunun tab iat ım değ iş t i rmiş ,3 3 5 artık ardı arkası gelmeyecek bir

geleneği -he m de Hz. Ebû B ekir 'in sünneti adı alt ında 3 36- başlatmıştı .

326 İbn Hşı ldûn. Mukadd ime , 207-208 .327 İbn Ha ldûn , M u k ad d i me, 2 08 . Ayr ıca bkz . A . Emin , Duhâ ' l - İs lâm, 1/22 .328 Bk z. İbn I ln lr lûn, Mukadd ime , 202 -209 ; Hit ti , İs lam Tar ihi , 2/31 3 ; F . Osm an , el-

Fikru's-siyası el-İslâmî, 3 7 4 .329 Bkz . İbn 1 l . . ıdûn, Mukadd ime , 211 ; F . Osm an, age., 376 .33 0 İbn H a l d û n , Mukadd ime , 203 ; Şâtıbî , İt isâm, 1/189 ; M . Sa l ih , en -Nuzumu ' l -

iktisâdiye, 68.331 K a ra ma n , İslam Huku ku, 1/91 .332 İbn Abd i rabb ih , Ikd , 5/1 20 ; Kar am an, age. , 1/93 .333 İbn Ha ldû n , Mukadd ime , 206 ; Hit t i , İ s lam Tar ih i , 2/311 , 313 ; Köprü lü , İslam

Medeniyeti Tarihi, 1 3 0 .334 Mâverdî , el -Ahkâmu's-su ltâniyye, 11.335 Rayis , en-Nazariyyâtu's-siyâsiyye el-İslâmiyye, 1 9 0 .336 İbn Abd i rabb ih , Ikd, 5 / 1 1 9 .



Gerçi bazı i leri gelen simalar. Bunun Hz. Ebû Bekir ' in sünnetine hiç

benzemediğ ini b i l iyor lardı .33 7

Ama .kı l ıc ın ölüm saçan soğukluğunuenselerinde hissetmeleri, ses çıkarmalarına meydan vermiyordu 338.

Doğrusu Muâviye 'n in, başta kendi hal i fe l iğ i o lmak üzere buuygulamasını sünnı ulemâ, çoğu kez istemeyerek, sâdık muhal i f ler

ro lünde "merkez î b i r İ s lâm otor i t es in in bu lunmas ın ı t emin vebölünm elere f ırsat vermem e" amacı i le meşru laşt ırmışlardır .339 Hattabu uygulamasında Muâviye 'y i mazur ya da hakl ı görenler , ammema slahatının gereğini yaptığını i fade edenler de vardır. 3 4 0

Böylece h alî fe olma yollarına, seçim (bey'at)341, istihlâf,342 şûrâ 343

yanında isti lâ344

ve veliahdlik usulleri de eklenmiş oluyordu.Öbür tara f tan , daha sonra lar ı g iderek merkez î o tor i t en in

zay ı f laması net ices inde or taya ç ıkan birden faz la İs lâm devlet in inm e ş r û i y e t i d e - v â k ı a n m k a b u l l e n i l m e s i z a r û r e t i n e b i n a e n -tari ınıyordu.345

B - S İ Y Â S Î E Ğ İ L İ M İ N F I K H A E T K İ S İ

Hu lefâ-i Râş idîn devrinde fıkıh amelî idi ; bir me sele k arşısında

sahabe Kitap, sünnet ve re 'y ict ihâdı i le hükme varıyorlar, bu iseem sal ha dise ler iç in bir f ıkıh kaidesi dînî bir dü stur olu yord u.Hülafâ- i Râşid înin hüküm ve davranış lar ı i l e k i tap ve sünnet

arasında bir mübqye net, bir mu halefet bahis konusu değildi.

Emevîler devrinde ise durum değişti . Daha i lk halî feleri , siyâset

öyle icab ett iğ i iç in babasının zina mahsulü oğlu Ziyad b. Ebîh' ineseb ine geç i rmiş 3 4 6 ( ist i lhak) bunun, "Zina eden mahrum olur.'34 7

3 37 İ s t i h l â f usû l ü i l e veliahdlik a r a s ı n d a k i f a r k l a r h k . b k z . U d e h , Evd â u n â ' s -siyâsiyye, 128-137 ; Kar am an , age. , 1/91-92 .

338 İ bn Abd i r abb i h , İkd, 5/120-122 .

3 3 9 B k z . E b û S ü l e y m a n , İs lâmın Uluslararası İ l i şk i ler Kuramı , 49 -5 0 . Ay r ı ca bkz .Hi tt i , İ s l am Tar ih i , 2/3 04 . Hz . Hasan ' ı n h i l â f e t t en Mu âv i y e l eh i n e f e r âğ a t e t t i ğ is en ey e " âmu ' l - cemâaa " denmesi bu te l akkin in b i r tezâhürü o lmal ıd ı r .

340 Bkz . İbn Ha ldûn , Mukadd ime , 206, 210 . Ay nca Hat iboğ lu , Do ç . Tez i, 42 . Ten k i d ii ç i n bk z . Ray i s , en-Nazariyyâtu's-s'ıyâsiyye el-İslâmiyye , 190 -19 4 . Ha l i f en i nve l i ahd usû lü i l e tay in i hakkında bkz . Mâverd î , e l -Ahkâmu ' s - su l tân iyye , 11-18 ;K a r a m a n , İ s l am Huku ku , 1/91 vd . ; Ude h , Evdâunâ's-siyâsiyye, 128-137 ; F .O s m a n , el-Fikru's-siyâsî el-İslâmî, 35 2 vd. .

341 Bkz . Mâverd î ,age . , 7; Udeh, age . , 118 vd. ; Kara man , age . , 1/88 .342 Karam an, age . , 1 /89 .343 Karaman, age. , 1/90, .344 Fen a , el -Ahkâmus-su ltâniyye, 38 ; Udeh, age. , 137-138 ; Karam an, age. , 1/90-91.345 Bkz. Özel , Ülke, 93, 94,131 ; Köprülü, İslam Medeniyeti Tarihi , 123 , 125, 140 .



hadisine aykırı düştüğü ikazına aldırmamıştı. 3 4 8

Ebû 'd-Derdâ 'nm nak l ine göre Muâviye , İ s lâmda yasak o lanşeki lde bir al ış veriş yapmış, Ebû'd-Derdâ'da bunun Hz. Peygamber(as. ) taraf ından yasaklanmış o lduğunu kendisine haber vermişt i .Mu âviye : "Ben bunda bir beis görmü yorum ." diye cevap vermişti . 349

S ah ab e d ev r i n d e ay r ı d i n d en o l an l a r b i r b i r i n e vâ r i so lamıyordu.3 5 0 Muâviye, val is i Z iyad 'a (53/673) müslümanın kâf i revâris kıl ınması yazmış, o da bu emri kadı Şureyh'e (82/701) i letmişti .Kadı Şüreyh daha önce vâris kı lmıyordu. Bu emri aldıktan sonra,mucibiyle hüküm verdikçe "Bu müminlerin emîrinin hükmüdür. 1,351

diyor, ayrı dinden olanların birbirlerine vâris olamayacaklarına dairolan hadisi rivâyet ediyordu. Ömer b. Abdulaziz halî fe olunca sahabedevr indek i hükmü yen iden tatb ik sahas ına koymuştur . 3 5 2 Y i n eMuâviye taraf ından başlatı lan ve Ömer b. Abdulaziz taraf ından sonverilen diğer bir uygulama da, zimmîlere ait diyet miktarlarının yanya

indirilmesidir. 35 3 - - •

Emevî halî felerinin devlet idaresinde sünnet ve Râşid Halî felerinyolundan ayr ı lmalar ı karşıs ında ikazlar ın fayda vermediğ ini görensahabe ve büyük tabiün daha çok Hicaz'da ve özel l ikle Medine'desünnetin tesbit ine, Kitap ve sünnete bağl ı nazarî bir f ıkhın tesisineyöneldiler. Onlar bu davranışlarıyla hem il im hem de amel (tatbikat)hal inde gerçek îslâmm muhafazasına çal ışıyor, aynı zamnda devlet iidare edenlere aksülamel göstermiş oluyorlardı. 3 5 4

Emevî ler daha z iyade iç isyanlar ı bast ı rmak, devlet in mâl î ,idâri... işlerini düzenlem ek v e dışarıda fetihleri sürdü rme kle uğraşıyor,din işleri ve ulemâ i le meşgul olmuyorlardı. 355 Âlimler ders okutuyor,f e tvâ ver i yor , tay in e t t ik l er i kad ı lar i c t ihâd larma göre hüküm

veriyorlar, Em evilerin siyâsetine uy dukça serbebt b ulunuyorlardı.346 Zirikli, A' lâm, 3/53 ; Hitti, İ s lamH ukuku Tar ih i , 2/312 .347 ibn Hanbeî , 2/239 , 280, 236 . Ay r ıca bkz . We nsin ck, C o n c o r d a n c e , 5 / 1 0 9 ( j t l j )

m a d d e s i .348 Karaman , İslam Hukuk Tarihi , 5 4 .349 Şaf i î , lhti lâfu 'l -hadîs, 22 ; Ka raman , İctihad, 84 .350 Sa îd b . M ansû r, Sü ı ıen , 1/65 .351 Sa îd b . Mans ûr , Süne n, 1/67 .352 Cassâs , Ahk âmu ' l - Ku r ' ân , 3/3 6 ; S e rahs î , Mebsût , 3 0 / 3 0 ; î b n K u d â m e , Muğnî ,

6/294; İbn Rüşd, Bidâyetu ' l -müctehid , 2/29 5 ; Karaman , İctihad, 8 4 .353 el-Alî, et-Tanzîmât, 79-80 .3 5 4 K a r a m a n , İ s l a m H u k u k T a r ih i , 5 4 ; K a ra ma n , İ c t i h a d , 84 . Şa fa k , İslam

Hukukunun Tedv in i , 30, 31 .355 Bkz . A . Em in , Fercu'l- İslâm, 248 ; Ka raman , İctihad, 83 ; Şa fak, age., 30, 41, 131 .



Emevi ler d înî hayat ve Râşid Hal î fe ler in sünnet i karş ıs ındalakayttılar . Siyâsetlerinin esasını Arap milliyetçiliği teşkil ediyordu.356

Büyük ölçüde de Hir ist iyan Arap unsurlara dayanıyorlardı .357 Emev îha l î f e l e r inde n b i r çoğu i çk i v e eğ l enceye düş kü n lük l e r i y l ebil iniyordu.358 Bu yüzden ulema tarafından pek sevilmiyorlardı.359

Ab ba sîler hilâfeti haklı olana iade etm ek v e Râş id Ha lîfelerindevrini ihya etmek gibi bir davâ i le iktidara geldikleri için,görünüşte bi le olsa hem din hem de dünya işler inde müslü-manların başı ve Rasulul lah'm hal î fesi olarak davranıyorlardı . 360

Emevî halî feleri Arap âdetine uyarak, hali fel ik alâmeti namıriae l ler inde yüzük ve çevgen taş ı rken, Abbasî hal î fe ler i Hz.

Peygamber ' in (sa. ) hırka ve kı l ıc ını taşıyor, divanlarında Hz.Osm an'ın m ush afm ı bulunduru yorlardı. Bu tutum un tabi î net icesiolarak din bi lg inler inin söz, inanç ve davranışlar ıy la da yakındani l g i l en iyor lard ı . Ezcümle Mansûr u lemâya a laka gös termiş 3 6 1 ,ihsanlarda bulunmuş, öte yandan verdiği vazifeyi kabul etmediği için,y ön e t i m i d e s t e k l e m e m e m a n a s ı n a y o r a r a k 3 6 2 , Ebû Hanı fe ' y ikırbaçlattırmıştır. Mehdî zındıklara karşı çok sert davranmış onlarıtakip ve tecziyesi için bir dâire kurmuştur. H arun R eşid i le Ebû Yû su f

hep beraber o lmuşlardır . Me 'mûn "Kur 'an- ı Ker îm ' in mahlûk

olduğuna" dair bir emirname çıkartmış, mut 'a nikahını münakaşaettirmiş, hakkında emir çıkarmaya teşebbüs etmiştir. 3 6 3

Bu tezâhür ve davran ış ın hukûkî hayata tes i r edeceğ işüphesizdir. Sulama nizamı, vergiler, kanal açmak, çeşitl i divanlar ...bunların hepsi dinî işlerdi, hepsini şeriat esaslarına göre nizamlamakgerekiyord u. Bun lar âl imlerden soruluyor, Ebû Yûs uf el-Harâc' ını

yaz ıyor ve diğer mü ctehidler d e ictihâd ediyorlardı.

Abbasî siyâsetinin dinî boyası, yer yer f ıkıh ve uygulamacı larüzerinde kendisini gösteriyordu. Kadılar devletin şiarı olan "siyah"364

cübbe giyerler, uzun bir kavuk üzerine siyah sarık sararlardı. 365Artık

356 A . Em in , Du hâ ' l - İ s l âm , 1/17 vd. ; HiUi , İs lâm Tar ihi , 2/310 , 344 ; Köprü lü , İMeden iyeti Tarihi, 135 ; Accâc., es-Sünne kable 't-tedvîn, 2 08 ; Şafak , age., 21 .

35 7 Mitti, İsl âm Tarihi, 2/309 ; Köprülü, age., 131 .358 Hit t i, age. , 2/ 35 8.359 Karaman , İslam Huk uk Tarihi, 58-59 .360 Bkz . Köprü lü , İslam Medeniyeti Tarihi , 137, 138, 30 1 ; Köp rülü , Hukuk Tar ih i

Araştırmaları, 263; Köprülü, İ. A., 4 / 6 1 3 .361 Bkz. A. Em in, Duhâ 'l -İslâm,, 2/46 .362 A. Em in, age. , 2/43, 89 .363 Karaman, islam Huku k Tarihi, 59 .364 Karam an, age. , 59 .



kadı lar Emevî ler devrinde olduğu gibi müstaki l deği l lerdi . Abbasî

s iyâset inden etk ileniyor lardı.366 He r şeyd en ön ce ict ihad ruh uzayı f lamaya başlamıştı ve bundan böyle kadı lar, bel l i yerlerde bel l imezhep lere göre hükmetmek zorunda id i l er .3 6 7 Kadı lar ı arzular ıdoğrultusnda hü küm de bulunmaya sevketmeye yeltendikleri çoğu kezoluyordu. Bu yolla, kadılardan aldıkları fetvâlarla, Hz. Ali evlâdındanbirçoğuna verdikleri em anları bozmu şlardı. 3 6 8

Ebû Yûsuf ve Muhammed, bayram namaz lar ında İbn Abbâs 'mtekbirlerini tatbik ediyorlardı . Çünkü Harun Reşid, dedesinin ( îbnAbbâs) tekbirlerini tercih ederdi. 3 6 9

Ebû Ha n î f e , y em inde i s t isna kon usun da İbn Ab bâ s g i b idüşünmüyor d iye Ebû Cafer Mansûr 'a gammazlanmış ve s î gayaçeki lmişt i . Eğer keskin zekası o lmasaydı çok zor b i r durumdakalabilecekti. 370

Yine İmâm Mâlik ikrâh (zorlama, tehdîd) al t ında yapı lan yemin(bey 'a t ) hakk ındak i görüşünden do lay ı Mansûr 'un amcas ı Cafer

371tarafında n işkenceye tabi tutulmuş tu. ( H. 148)

Ebû Yû suf b i r davâ da, kâ f i r ( z imm î ) b i r in i ö ldüren b i r

müslümanı k ısas yo luyla ö lüme mahkûm etmişt i . Şâir in b i r i bunudiline d olamış ve :

"E y müslüman ı kâfire karşı öldüren kimse !Zulmettin, âdil zâ lim gibi mi?Ey Bağdad ahalisi, taşralılar,Alimler, şâirler!İnnâ lillah ! B aşınız sağ olsun. Ağlayın dininize.Sabredin. Ecir sabredenlere değil mi?Ebû Yûsuf büyük bir zülüm işledi.

Kâfir karşılığında öldürmekle mümini." demişti.Bu nu n üzere Harun Reşid, Ebû YûsuF tan derhal bun a bir çare

365 Bkz . Köprü lü , İslam Medeniyeti Tarihi , 1 7 4 ; A d a m M e z , el-Hadâratu'l- İslâmiyye,1 / 2 3 7 - 2 3 8 , 3 9 9 - 4 0 0 . D a h a ö n c e l e r i b i r k u ma ş ı n s i y a h a b o y a n m a s ı d e ğ e r i n id ü ş ü rü c ü b i r a y ı p s a y ı l ı rk e n , A b b â s î l e r l e d e ğ e r k a z a n d ı r ı c ı b i r ö z e l l i k h a l i n eg e l m i ş t i r . Bu n u n f u rû d a k i b i r t e z a h ü rü i ç i n b k z . İ b n Â b i d î n , R e d d u ' l - m u h t â r ,5 / 1 2 5 ; Z e rk â, Medha l , 2 / 9 1 6 . . . '

366 Ha san 1. Has an ve A l i İ . Ha san, en-Nuzumu' l - İs lâmiyye, 284 .367 Ha san İ . Ha san ve A l i 1. Hasa n, age . , 279 .368 Ha san I . Ha san ve A l i İ . Hasa n, age . , 280 .3 6 9 K a ra ma n , İctihad, 221 .

370 Hcy t emî , el-Hayrâtu'1-hısân, 74 ;"A. Emin, Duhâ ' l - İs lâm, 2/33 .371 BeYhakî , Menâk ıbu ' ş -Şâ fH, 1/519 ; A . Emin , age. , 2/31, 43, 89 .



(hî le ) bulmasını ve f i tne çıkmasını önlemesini istemiş, o da, kansahipler inden zimmî olduklarını belgeleyen bir hüccet istemiş, tabiionlar da getirememişler ve böylece kıyası düşürmüştü. 3 72

A. Emin'e göre, "hiyel" konusu nda i ler i g itmenin sebepler indenbiri de, belki halîfelerin bu gibi tutumlarıydı. 3 73

C - MEZH EP H UKUKUNUN ÖN PLÂ NA ÇIKMASISERBEST İCTİHADDAN RESM Î FETVA YA GEÇİŞ

Başlan gıçtan Em evî ler dönemi de dahi l , Abb âsî lere kad arkazâda tam bir istiklâl vardı. 3 7 4 Her k adı tam am en serbestt i vehükme kendi ict ihâdı i le varıyordu. Tabiî bu durum hukukungelişmesi ve ict ihâd ruhunun yerleşmesi iç in çok uygun yoldu.An ca k kadıların bel l i bir hükü mle yargıda bulunm a zorunluklarınınolmayışı bazen "kaos" diye nitelenebilecek durumlara götürüyor;aynı şehirde aynı olay karşısında birbir inden farklı hükümlerverildiği gözlenebiliyordu.

Aslen bir İranlı olan İbnu' l -Mukaffa (142 veya 145/759 veya762) kaza teşkilatındaki "başıboşluk" diye nitelediği bu durumusezmiş ve "Risâletu's -sahâbe"375 adında, E bû Ca fer el-Mansûr 'aarzet t iğ i raporunda bunu di le get irmiş , bu durumun tebaüzerinde yapacağı tahribatı ifade ile, memleket dahilindeki bütünkadılar ın gereğince amel etmek mecburiyet inde olacakları birkanun kitabının hazır lanması gereğini arzetmişt ir . Bu kitabınhazır lanm ası da şöyle olacaktır : İht ilaf lı bulunan bütü n hü kü mve meseleler delilleri ile birlikte müminlerin emirine arzedilecek, oda bütün bunları inceleyecek ve doğru olduğuna kanaat getirdiğihükümler i seçecek, sonra bunlar bir k i tap hal inde tedvinedilecek, çoğalt ı l ıp şehir lere gönderi lecek ve kadılar ın onauymaları istenecek. Ortaya çıkacak yeni yeni meselelerde de aynıişlem yapılacaktır.376

Doğrusu kanunlaştırmanın; mürâcaatm kolay l ığ ı , hükümlerde

372 Mâverdî , el -Ahkâmu's -sultâniyye, 26 2 ; A. Em in, Duhâ' l - İ s lâm, 2/33-34.373 A .Em in , age . , 2/34 .374 Şa fak, İ s lam Hukukunun Tedvini , 2 5 .

375 Özet i i ç in bkz . A . Em in , age . , 1/2 05-2 15.376 A . Emin , D u h â ' l - İ s l â m , 1/209 , 210 , 214 . Ay r ı ca bkz . Eb û Yu su f , Harâc

( M u k a d d i me ) , 4 4 - 4 6 ; İ b n A b d i r a b b i h , I kd , 3 / 2 7 8 ; Z e rk â , Medhal , 1 / 1 7 8 ;Ma h masan ı, Felsefetu ' t - teşr î , 88 ; Schacht , İ s lam Huk uku na Gi r i ş, 65 ; Ka ra man ,

İ s l am Huk uk Tar ih i , 66, 125 ; Şafak, İ s lam Hukukunun Tedvini , 7 6 .



SIYÂSÎ ETKENLER

başıboşluğu (kaos) önleme ve yargıda vahdetin tamini g ibi meziyet ler i

bulunmaktadır .3 77

Abbâs î ha l î f e l e r inden Mansûr , İbnu ' l -Mukal fa 'nm bu öner is in i

gerçek leş t i rmek is temiş ve İmâm Mâl ik ' in M u v a t t a 'm ı bu amaç la

r e s m î l e ş t i r m e dü ş ü nc e s inde o l du ğ u nu v e bu nda ka r a r l ı da

bulu ndu ğun u kendis ine bi ld irmişt ir . An cak İmâm Mâl ik bu tekl i fe ,

"ihtilafın rahmet olduğu"378 i lkesine ters düşeceği gerekçesi i le it iraz

etmiş ve halîfeyi f ikrinden caydırm ıştır. 3 7 9

Ebû Yû suf un Kitâbu'l-harâc ' ın ı or taya koymasında muhtemelen

İbnu' l -Mu ka ffa 'nm bu önerisinin etkisi bulunm alıdır . 3 8 0

Mecelle 'ye 3 8 1kadar resmî bir kanun kitabı or taya konmamaklabir l ikte Abbâsîler devrinden it ibaren giderek kadılar ın, bundan böyle

tedvin edi lmiş bulu nan dört mezh epten birine bağ l ı kalarak h ük üm de

bulunmalar ı is tenmiş ve ar t ık ic t ihâda dayal ı İs lâm hukuku yer ine,

taklîde dayalı "mezhep hukuku" uygulamasına ya vaş yavaş geç i lmiş ,

kadılar dâvâlının mezhebine muhâli f hükümden men edilmişlerdir . 3 8 2

Öbür t a ra f t an " f e tvâ " müesseses i de resmi leş t i r i lmiş , ar t ık

" ictihâd hür bir doktrin mü naka şası olmaktan çıkmış ve resmî birdevlet vazifesi halini almıştır."383

Kadı lar ın be l li b ir mezh ep çerçeves inde hük üm vermekle m ecb ur

tutulmalar ı , her ne kadar hukukta is t ikrar ın, uygulamada bir l iğ in

sağ lanmas ın ı t emin e tmişse de , öbür tara f tan i c t i h â d r uh un uöldürmüş, f ıkhın donmasına , takl id ve taassub ruhunun yer leş -mesine neden olmuştur.384

377 Bkz. Zuha y l ı , Cuhûdu ' t - taknîn , 2 8 .378 Bkz. lb n Sa 'd , Tabakât , 5/3 81 ; Ac lunî , Keş fu ' l -ha fâ , 1/66 ; A. E min , age., 1/361 ;

Goldziher, Zahirî ler, 78 vd.

379 Bkz. Gazzâl î , İhya, 1/27 ; Hey temî , el-Hayrâtu' l -hisâıı , 17 ; A . Emin , Percu' l - İs lâm,222 ; A . Em in , Duhâ ' l - İ s l âm, 1/216 ; Goldz iher , Zahi r î l e r , 79 (Demîr î , Ha yâ tu ' l -hayevân , 2/ 383 ( 2/28 5) den) ; Devâlib î , M e d h a l , 393 .

380 Bkz. A. Em in, Duhâ' l - İs lâm, 1/214 .3 81 M e c e l l e ' n i n t e d v i n i v e âm i l l e r i h k . b k z . E b û ' l -U l a M a r d i n , M e d e n î H u k u k

Cephes inden Ahme t Cevdet Paşa , İst. 1946 ; Öztürk, O., Mecelle, İst. 1973 ; Zerkâ,Medhal , 1 / 1 96 ; M ah m as â n î , Felsefetu't-teşrî, 87 ; Fmd ıkoğ lu , i ç t imaiyat ın , 2 3 7vd. ; Zuh ay î , Cuhûdu ' t - taknîn , 29 ; Karaman, age ., 195 ; Schacht, age. , 100 .

382 Has an 1. Ha san v e A l i î . Hasan , eıı-Nuzurau '1-İslâmiyye, 2 7 9 ; K a r am an , islamHukuk Tar ih i, 148 ( 12 ) no lu d ip no t ; Şa fak , İ s l am Huk ukun un Te dv in i , 123 .An cak bu du ru m 16 . yüzy ı l a kada r b i r hu ku k buh ran ı ' doğurm amış t ı r . (Güng ör ,i s lâmın Bug ünk ü Meseleler i, 100) .

383 Ülken, İ s l am Düşünces i , 77 ; Ü lken, İ s l am Düşünces ine G i r i ş , 136 ; Şa fak , a g e ,124, 132 .

384 Bkz. Karam an, age . , 124 vd. Zuhay l î , Cuhf idu ' t - taknîn , 26-28 .



IV - İKTİSADÎ Â MİLLER

İ s lâm hukukunda değ işmelere neden o lan en öneml ietkenlerden biri de iktisadî etkenlerdir.

Teş rî dönem indeki iktisâdı yap ı geçen za m an süreci içerisindeaynı kalm am ış, birçok değişiklikler gö rmü ştür. Bu değişikl iklerebağl ı o larak da, ahkâmda baz ı değ iş ik l ik ler müşahade edi lmişt ir .Şim di biz burada , özell ikle de ilk dönemlerde olm ak üzere, çok genel ,hat lar ı i l e meydana ge len ik t isâd ı o lay lar ı or taya koymak ve

arkasınd an da İslâm huku kund aki değişmelere ne derecede ve nası letki ettiğini görmek istiyoruz.

Her şeyden önce genel ikt isâdi yapı, teşr î dönemindeki "henüzkendi kendine yetmek imkanlarından mahrum bulunan ve bu sebeblehariçten gıda ve sair lüzumlu maddeler tedarikine fazlasıyla muhtaçolan site ekonomisi"385 durumundan çıkmış, fetihler neticesinde genişbir piyasa ekonomisine geçilmiştir.

Anahatlanyla görmek istediğimiz iktisâdi olaylar nelerdir?

A - PARA ARZININ ARTIŞI

Fetihler sonucu büyük servet ler müslümanların el ine geçmişt i .Sasanî saray lar ından ve Bizans ki l ise ler inden e lde edi len a l t ıns tok lar ı 3 8 6 m üba de le hacm ini gen iş le t iyordu. Z i ra bu k ıym et l im ade nler para halinde tedavüle sürülüyordu. Para arzının art ışıpiyasayı kamçıladı ve büyük ikt isâdi canlı l ık meydana get irdi. Herçeşit ma la karşı bü yü k bir talep uyandı.387

Tabiî para arzını yüksek seviyede tutan ikt isâdî etkenler in de,

f e thed i len toprak lar ın ganimet o larak taks im ed i lmey ip haracabağlan m ası, c izye gel irler i, zengin t icaret yol lar ının ele geçir i lmesi,As ya ve Afr ika 'dak i a l t ın is tihsal edi len yer ler in m üs lüm an lar ınkontrolü altına girmes i388 vb. olduklarını da zikretmek gerekir.

Şimdi bu durumun hukuka dolaylı ya da dolaysız etkinlerine gözatalım: ,

235 Ülgeneı\ Darlık Buhranları ve İslâm İktisat Siyaseti, 124 .386 Barkan, iktisat Tarihi, 2/61 . •387 Barkan, İktisat Tarihi , 2/6 2 ; Tab akoğ lu, Türk İkt isat Tarihi , 84, 88-8 9 .

388 Barkan, İktisat Tarihi, 2/61-62 .



1- Dîvânın ku rulm ası:

Dîvân 3 8 9 : " İslâm dinin insanlara telkin ett iği hayat telakkisi vedünya görüşünün ori j inal bir tezahürü" 3 9 0olarak "beytülmale intikaleden, gayrı müsl imlerden elde edi len bazı gel ir ler i 3 91, at ıyye ismindeyı lda b i r defa, y iye cek adı a lt ında da her ay dağ ı tan Hz. Öm ertarafında n kuru lmu ş bir teşkilattır." 392

Dîvânın kuruluş sebebi : D îvân ın kuru luş sebeb i tamameniktisadî olup, merkeze toplanan gel ir ler in çoğalmasıdır.39 3 Suriye veIrak-İran fetihleri sonucu nda, M edine'ye ulaşan fey gelirlerinde bü yü kart ış ın o lması , Hz. Ömer ' in d îvân g ib i yeni b i r düzen kurmasınıgerektirmiştir, 394

Bir fikir verm ek için iki rak am verelim :

İbn Sa'd 'm (230/844) r ivâyet ine göre e l -A lâ b . e l -Hadramî(21/642) Hz. Peygamber 'e (as. ) Bahreyn 'den seksen b in (d i rhem)göndermiştir. Ne önce ne de sonra, Hz. Peygamber'e (as.) bundan dahafazla mal gelmemiştir. 395

Dîvânın kurulmasına sebeb olarak gösteri len olayda ise sadece

Ebû Hureyre (58/677 ) Y ine Bahreyn 'den o lmak üzere beşyüzb ind i rh em ge t i rm i ş t i . 3 9 6 Sek i zyüzb in d i rhem ge t i rd i ğ i de r i vâye tedilmiştir.397

Dîvânın tesisi "kimin ve hangi kabi lerin i lk önce yazı lmasınabaşlan acağ ı" me selesini ortaya çıkarmıştır. 398

Daha önce gelen fey mallarını Hz. Ebû Bekir - köleler dahil- eşit

389 D ivan , kuru luşu , iş l ey i şi hk . bkz . Ebû Yû su f , Harâc , 140 vd. ; İbn Sa'd, Tabakât ,3/295-305 ; Be lâzur î , F ü t û h , 2/3 45 ; Mâv erd î , e l -Ahkâmu 's - su l tân iyye , 225 vd . ;Ferrâ , e l - Ahk âmû s ' s - su l t ân i yye , 236-240; İbnu' l -Cevz î , M e n â k ı b u Ö m e r , 101;Rayis , Harâc, 137 vd. ; Fayda', Hz. Ömer ' in Divan Teşki lat ı (Tez) ; Yeniçer i , Bütçe ;

89 vd . ; Ha san İb rah im Ha san ve Al i 1. Ha san, en-Nuzumu' l - İs lâmiyye, 170 vd. ;I luda rî Bey, Târîhu't -teşrî el- İslâmî, 95 ; F. Osman , el- Fikru's-siyâsîel- Islâmî, 29-32

390 Fayda, Divan , Önsöz .391 Fayda, Divan, 1 .392 Fayda, Divan , Önsöz .393 Bkz . tbn Teym iye , S i y a s e t , , 70 ; Rayis , H a r â c , 137 ; M . Sal ih , en - N u z u mu ' l -

iktisâdiyye, 109; Fayda, Divan, 26-27.394 Fayda, Divan, 26 .395 bn Sa 'd , Tabakât , 4 / 1 5 .396 Bkz. Ebû Yû suf , Har âc , 145 ; İbn Sa'd, Tabak â t , 3/300 ; Mave rd î , e l - A h k â m u ' s -

sultâniyye, 225 ; Fayda, Divan, 25 .397 Fayda , Divan , ( 1 00 ) no lu d ip no t (Be lâzur î , F ü t û h , 554 den) .398 Fayda , Di van , 3 6 ; Ay r ı c a b k z . E b û Y ûs u f , H a r â c , İ 4 3 ; Mave rd î , age., 2 2 7 ;

Belâzurî , Fü t û h , 2/348 .



dağıt ı rken 3 9 9 , Hz. Ömer bunu değ işt i rmiş ve "Hz. Peygambere (as.)

karşı savaşanlarla, Hz. Peygam ber'in (as.) yanında yer alan, onunlabirlikte savaşanları bir tutamam ."40 0diyerek " İs lâma hizmetteöncelik" prensibini getirmiştir. 40 1

D a ha önc e m e r ke z e g e l e n f e y g e l i r l e r i b e k l e t i lm e de npaylaşt ır ı l ıyordu. Hz. Ömer ' in dîvânda benimsediğ i usul ise " feygelirlerinin toplanıp senede b ir402 olmak üzere paylaştırılması şeklindeidi ki, esase n bu dev let ve bütçe anlayışına uyg un bir gelişm edir." 4 0 3

Yapılan bir diğer değişiklikler isş, atıyye miktarlarının sabit bir ,şekilde bilirlenmesidir. 404

1) Ebû Ubeyd'in nakline göre 405, Hz. Öm er tacirlerin, görünenve görünmeyen servetlerinin zekâtını hesap ettikten sonra, zekâtborc unu dîvân atıyyesinden alma cihetine gitmiştir. 4 06 Aynı şeyiHz. Osm an ve İbn M esûd da yapıyordu. 407

2 ) Sadaka-ı fıtrin atıyyelerden kes ilmesi:

Öm er b. Abdulaziz görevlilerine şöyle yazmıştı: "Tarafuıızdakilere

emredin, hür - köle , büyük - küçük, kadın - erkek istisnasız, herkes

için iki müd buğday veya bir sâ' hurm a ya da bunların dengi yarımdirhem olmak üzere Ram azan fıtır sadakası versinler. Atıyyesahiplerine gelince , bunların bakm akla yüküm lü bulundukları

kimselerin fıtır sadakaları maaşlarınd an kesilecektir. Bu iş içingüvenilir iki kişi görevlendirin, bun ları bir fonda toplasınlar ve şehirhalkından bulunan yoksullara dağıtsınlar, şehirde oturmayanlara(bâdiye ehli) dağıtılmaz. " 40 8

399 Bkz. Ebû Yûsu f , H arâc , 140-141 ; İbn Sa'd, T ab akâ t , 3/19 3, 213 ; Mâ verd î , age. ,227 ; Rayis , Harâc, 141 ; Fayd a, Divan, 28, 33 .

400 B k z. E b û Y û s u f , Harâc , 141-142 ; Mâve rd î , age., 228 ; Rayy i s , H ar âc , 142 ;Belâzurî , Fütûh, 2/349 ; Fayda, Divan , 33 .401 Hz . Öm er ' i n bu uy gu l am as ın ın değe r l end i rmes i i ç i n bkz . , Fayda , D i van , 32 -35 ; e l -

Alî , Tanz imat , 127 ; Fayda, Divan, 130 ; Hatiboğlu, "Halifein K ureyşli l iği", 150-155 .402 Rayis , Harâc, 137 .403 Bkz . Fayda , Div an , 32 . Bu konuda bkz . Fayda , "Hz . Ömer ve Fey " , İ İED. , sa . 5 ,

Ankara 1982 .404 Fayda , Divan, 32 . At ı yye m iktar lar ı hk . bkz . Ebû Yûsu f , H arâc , 141 vd. ; İbn Sa'd ,

Tabakât , 3/1 93, 21 3, 295, 4/29 , 70 , 86, 152, 230 ; İbnu ' l -Cevzî , M enâk ıb u Ö mer ,108, 156 ; Mâverdî , el -Ahkâmu's -sultâniyye, 2 2 8 ; R a y i s , H a r â c , 142 vd . ; Hi t t i ,İs lâm Tarihi, 1/263 ; Fayda , Divan, 52 vd. ; Yeniçeri, Bütçe , 96 vd.

405 Ebû Ubeyd , Emvâl , 580, 563 ; Erkal, İ . Vergi H uku ku , 137 .406 Bkz. Fayda, Divan, 58 . Ayr ıca b kz. H itti , is lâm Tarihi, 2/355 .

407 Ebû Ubeyd , Em vâl, 563, 564 .



3 ) Dîvânın âkile yetini alm ası:

Bilindiği gibi Hz. Peygamber (as.) devrinde hataen öldürmede diyet

katil in âkılesine yan i asab esine 409 yükleniyordu. 4 1 0 Hz. Ömer dîvânın

âkile yerini aldığını görünce411 diyeti, üç sene içerisinde atıyyelerinden

kesilmek üzere412 dîvâna nakletmiştir. 4 1 3 Irak ekolü de bu uygulamayı

benimsemiştir. 4 1 4

*

* *

Para arzı artış ının ortaya çıkardığı bir iki hususa daha işaret

etmek istiyoruz :

2 - Karşılıklı mübâdele ve muam elelerin kolaylaşması:

İs lâmda, Hz. Peygamber (as.) döneminde bir çok muamele aynîmübâlede yoluyla meydana geliyordu. Bu yüzden, eşyanın kendi mislikarşıl ığında satılmasını önleyen yasa klar bir hayli çoktur. Çü nkü b utür satışların çoğunluğund a garar ve aldanma söz konusudu r.415 Yinebu aynî mübadele lerde hangi taraf ın a l ıc ı , hangi taraf ın sat ıc ıolduğunu bel ir lemek de bir problem arzetmektedir. İşte para arzınınartm ası bu gibi prob lemleri azaltm ış4 1 6 ve daha önce para arzınınazl ığ ından, dolayısıy la beklenti hal inde olan "garar" dan kaçını lmakiçin yasaklan mış akitlerin tecvizine imkan vermiştir.

Bun a örnek olarak toprak kirası meselesini veriyoruz :Bi l indiği üzere toprak kirası hakkında Hz. Peygamber'den (as.)

bazı yasaklar varid olmu ştur. 4 1 7

408 İbn Abdira bb ih, Ikd, 5/1 83 ; İbn Sa'd, Tabakât, 5/382 .

409 İ bn Manzûr , Lisânu ' l -Arab, 11/460-4 61 ; Zebîdî , Tâcu'I-arûs, 8/28 .410 Bkz. İbn Kudâ me, Muğnî , 7/783 ; Şevkânî , Neylu' l -evtâr, 7/91 .411 Serahs î , Mebsût, 27/126 ; Heye t, Hîndiyye , 6/83; Zeylaî, Tebyîn, 6 / 1 7 7 ; K a r am an ,

İctihad,73 ,412 İ bn Kudâ me , Muğnî , 7/783; Zey la î , Tebyîn, 6 / 1 7 6 - 1 7 7 ; İ b n u ' l- H ü m â m , Fethu' l -

kadîr , 8/403 .413 Se rahs î , Mebsût , 2 7 / 1 2 6 ; İ b n K ud âm e , Muğnî , 7/783 ; Zey la î , Tebyîn, 6 / 1 7 7 ;

Baber t î , İ n â y e (Fe th ) , 2/ 15 ; Şe leb î , Talîl, 4 2 -4 3 ; B i l m e n , K â m û s , 3 / 5 3 ; E b ûSünne , ö r f , 86 .

414 İ bnu ' l -Manzûr , age., 11/461 ; Zebîdî, age., 8/2 8 . Bu ko nud a gen iş b i l g i i ç in bk z .Beşer, F., İ s l âmda Sosya l Güvenl ik , 131-146, 189 . Ay r ıca Şevkâ nî , Neylu'l-evtâr,7/92 ; S . Sab ık , Fıkhu ' s - sünhe , 2 / 4 7 0 -4 7 1 ; N . Ab d u l h am i d , Mefhum u' I - fikh e l -İs lâmî, 35 ; Ebû Sünn e , Örf, 185 -188 .

4 1 5 Î b n Âş ûr , Makâs ıd , 179 (279) .416 İbn Âşû r , Makâs ıd , 179 (279) .



Ancak Sahabeden Râfi b. Hadîc (74/693) bu yasağı şu şeki lde

tevi l etmiştir . Buharî 'nin r ivayetine göra Râfi şöyle anlatıyor : "BizM edine halkı içerisinde tarlası en çok olanıydık. "Şuradan çıkacakürün toprak sahibi-nin olacak." şekl inde, bel l i bir yeri bel ir leyerektoprağı kiraya verirdik, bazen belirlenen kısım âfete uğrar diğer kısımkurtu lur , bazen de d iğer k ı s ım â fe te uğrar be l i r l enen k ıs ımkurtulurdu. Bu yüzden bu muameleyi bize yasakladı . Alt ın ve gümüşise o gün için yoktu ." 41 8

Han zala b . Kay s 'm : "Dînâr ve d irhem karşı l ığ ında top rağ ın,k i raya ver i lmesi konusunda n e dersin? " sorusuna da y ine Râf i :

"Dînâr ve dirhem karşılığında kiraya verilmes inde bir sakınca yoktur."cevabını vermiştir. 4 1 9

3 - Fiatların yükse lmesi:

Para arz ın ın art ış ı ta leb i art ı rmış, do layıs ıy la eşya f iat lar ıyükselmiştir.420

F i a t l a r ı n yü k se l m es i is e b a z ı t ed b i r l e r i n a l ı n m as ı n a ,değiş ik l ik ler in yapı lm asına ned en o lmuştur. Diğer alanlarda daolduğ u gibi, bu alanda da göz lene n değişiklikler özde bir değişikliğitemsil etmemektedir.

Diyet birimlerinin ayarlanması :

Hz. Peygamber (as. ) d iyet i (kan bedel i ) deveyi esas alarak

bel ir l iyordu. Buna göre Hz. Peygamber (as. ) deve f iat ları yükseldikçe,

alt ın ve gümüşten karşı l ığını art ır ıyor, düştükçe de indir iyordu. Hz.

Peygamber (as. ) zamanında diyet miktarları 400-800 dînâr arasındaveya bunun deng i 4000-8000 d i rhem aras ında değ i şmiş t i . 4 2 1

Kaynaklardan anlaşı ldığına göre de, Hz. Peygamber (as. ) henüz sağ

iken 800 dînâr ya da 8000 dirhem olarak yerleşmişti. 4 2 2

417 Bkz. Buhâ r î , Hars, 18 ; Hibe, 35 ; Müs l im, Büyü , 89, 91 , 96 , 102 ; T i rm iz î Ahkâm,42 ; Neseî, Eymân, 45 ; İbn Mâce, R ühûn , 7 .

418 Buhâr î , Hars , 7 ; Ay nc â bkz . İbn Âşûr , Makâs ıd , 1 7 9 ( 2 7 9 ) ; M i r a s , Tecrîd, 7/149 ;Şafak , Arazi Hukuku, 300; Tez metni , 144 .

419 Buhâr î , Hars , 7 ; İbn Âşûr, Makâs ıd , 179 (280) ; Mira s, Tecr îd , 7/177-178 ; Şa fak ,age., 3 0 4 .

420 Bkz. Barkan, İktisat Tarihi, 2/62 .

4 2 1 İ bn M âc e, D i y â t , 2 1 / 6 ( 2 / 8 7 8 ) .422 İbn Rüşd, Bidâyetu ' l -müctehid, 2/344 .



Hz. Ömer halife olunca develerin pahalandığını söyleyerek, diyet

cezası o larak ödenecek paray ı 800 dînârdan 1000 dînâra, 8000

dirhemden 10.000 dirheme yükseltmiştir.423

Ve yine öyle anlaşıl ıyor ki, deve fiatları yük selm eye d evam etmiş,

dînâr ve dirhem arasındaki , 1 dînâr = 1 0 dirhem şekl indeki oran 4 24 ,

a l tın lehine 1 dînâr = 1 2 dirhem şekl inde4 25 bozulmuş ve Hz. Ömer

diye t miktar ın ı 1000 d înâr , 12.000 d i rhem o larak yeniden

düzenlemiştir. 426

Fiat artışlarının ned en olduğu bir başk a verec eğim iz değişiklik

örneği de, sadaka -ı f ı t ır kon usu nd adır ve tarih olarak biraz daha

berilere aittir:Ebû Hanî fe 'ye (150/767) göre kuru üzümden fıtır sadakas ı

verecek kimse, buğday gibi iki men (yarım sâ' ) kuru üzüm vermesi

gerekir. Çünkü her ikisinin de fiatları Ebû Hanîfe zamanında aym idi.

Ebû Yûsuf (182/798) ve Muhammed (189/805) ise, kuru üzümden

fıt ır sadakası verecek kimse, arpa ve hurmada olduğu gibi dprt men

(bir sâ') vermesi gerekir, demişlerdir. Çünkü fiatlar değişmiş , kuru

üzümle arpa ve hurmanın fiatları aynı olmuştur.427

B - ALTIN VE G ÜMÜ ŞTEN BAŞKA DİĞER TEDÂVÜL A RAÇLA RINORTAYA ÇIKMASI

Eski f ık ıh b i lg in ler imiz in "h i lk ate n para gö re v in i i c ra i ç in

yara t ı lm ı ş " o lduğunu 4 28 bel i rt t ik ler i a l t ın ve gümüşün yanında 4 2 9

tarihî seyri içerisinde giderek felsler 4 3 0 , daha İslâmın ilk yüzyıl ında

423 Serahs î , Mebsût, 26/75 ; İbn Rüşd, age. , 2/3 44 vd. ; Yavu z, Y.V., Zekât , 155 .424 Miras , Tecrîd, 5/88 ; Bi lmen, Kâm ûs, 4/128 .

425 Bkz. İbn Sa'd, Tabakât , 3/308 .426 Bkz . Mu vat ta , Ukül , 2 (2/850 ) ; Ebû D avû d , D iye t , 18 ; Şevkânî , Neylu'l-evtâr,

7/6 8 ; Zey la î , Nasbu' r - râye , 4/ 361 ; Şe leb î , Talîl , 41- 42 ; Kardâv î , Fıkhu'z-Zekât ,1/265 ; Şe leb î , İk t i s âd , 2 4 5 ; K a r am an , İc t ihâd , 73 ; Bakt ı r , Zarûret, 68 . Hz .P e y g am b e r ' i n ( a s . ) 1 2 .0 0 0 d i r h e m ş e k l i n d e b e l i r l e d i ğ i n e d a i r r i v a y e t l e r e d eras t lanmaktad ır . (Bkz . S . Sab ık , Fıkhu ' s - sünne , 2/467) .

427 Kem al Paşazade , "Risale fi '1-ihtilâf , 214 /b .4 2 8 B k z . M e r ğ î n ân î , H i d â y e , 3/6 3 ; Bu t e lakk i e sk i b i r t e âm üle day an ma l ıd ı r .

(Karaman , Borç lar Hukuku, 2/215 ; Karaman, Günün Meseleler i , 2/207, 209 ) .429 İ s lâm fet ih le r in in are fes inde parasal dur um , İ s lâm dü nya s ınd a para ma den ler i hk .

Be lâzur î , Fütûh , 2 / 3 7 3 -3 8 2 ; E b û U b e y d , E m v a l , 700 ; .M i ras , Tecrîd, 5 / 3 5 ;K ö p r ü l ü , İs lâm Medeniyeti Tar ihi , 127, 133 ; Lo m ba rd , M., İ lk Zafer Yı l lar ındaİslam , 102-1 05 ; Şelebî, İktisâd, 24 0 vd. ; Erkal, " İ slâm'ın i lk devirlerinde P ara veZekât N i sab ın ın Hesap lanmas ı " , MÜ İFD ., sa. 3, s . 79-1 02 .

430 F is ler hk. bkz. Lom bard , ag e., 104, 108 .



para naklini ve tedavülünü kolaylaştıran poliçe (süftece), çek (sak) 43

ve havale senetleri432 ve nihayet tamamen it ibarî değer taşıyan kâğıtparalar 4 3 3 ortaya çıkmıştır.

Kâğıt paranın giderek piyasaya hâkim olması ve "hi lkaten para"say ı lan a l t ın ve gümüşün, art ık bir mübâdele aracı o lmaktan uzakkalışı "para" kavramım tamamen değiştirmiş, tabiî beraberinde bir çokproblemler de getirmiştir.434

Kâğıt olduğu için, bunlara zekât gerekmeyeceğini435 i fade edenler,galiba bu değişmelerin farkınd a değillerdir. ,

C- N İS Â B MİKTA R I OLA R A K B E L İR LE NE N KA LE MLE RARASINDAKİ ORANIN BOZULMASI 43 6

Bil inen nlsâb miktar ı "iktisâdi vaziyete göre, Rasûl-ı Ekremtaraf ından takdir edi lmiş"4 3 7 en küçük bir aile 4 3 8 için bir seneboyunca yetebilecek asgarî geçim miktarları" dır.439 Şah VeliyyullahDeh lev î 'n in (1176/1762) i zahına göre, hurma ve tahı l larda takdir

edi len b eş vesk l ik440 miktar en küçük bir ai leye bir sene yeter. Diğer

kalemlerde de duru m aynıdır.441

Bunlar bir senelik ihtiyacı karşılamak açısından birbirlerine denkoldukları gibi, kıymetleri bakımından da denk idiler.44 2 Yirmi miskal

alt ın ikiyüz gümüşe, satm alma gücü it ibarı i le denkti . Bir çok malî

m eselelerde H z. Peyga mb er (as.) bir miskal altını, on dirhem gü m üş ile

431 Hz . Ö m er dev r ind e var l ı ğ ı b i l inm ck t id i r . Dûr î , Târ îhu '1 - I r âk e l - İ k t i s âd î , 177 .Me rvan b . Hakem (65/685 ) zaman ında ç ıkan b i r tür ç ek ( s ak ) hk . bkz . Muvat ta ,Büyü , 19 (2/642) ; Müslim, B ü y ü , 4 0 .

432 Dûn, age., 173-179 ;Tabakoğ lu, Türk İktisat Tarihi, 85, 178.433 Bay ınd ır , "Paranın Değer Kayb ı ve ÇÖz üm Yo l l an" (Enf lasyon) , 14 vd . , A yn ca bkz .

Miras, Tecrîd, 5/77 vd ..434 Bkz. Şe leb î , İktisâd, 243 vd .435 Bkz . Kardâv î , Fıkhu'z-Zekât, 1/271. K ağ ı t p a r a l a r ı n a l t ın v e g ü m üş h ü k m ün d e

o l d uğ un a d a i r K uv e y t F ık ı h Ak ad e m i s i ' n i n k a r a r ı i ç i n b z k . M e c m a u ' l - f ı k h e l -is lâmî, "Karârât ve't-tavsiyyât" , Kuvey t 1988, s. 4 . Ayn ı Akademi 'n in a ra ş t ı rm a v emünakaşalan iç in bkz . Mecelletu' I-Mecmaı ' l - f ikhî, sa . 1, 1987 , s. 43-81 ; sa. 3, cü z3, 1987, s. 1655-1965 .

436 Bu kon ud a geniş b i lg i ve değer lend irm e ler iç in bkz . Miras , Tecrîd, 5/85 vd , 110-112

437 Miras , Tecrîd, 5 / 1 2 6 .43 8 Eşle r ve bir hizm etç i ya da çoc uk . (Dehlcv î , Huccetul lah, 2 / 4 3 ) .439 Dehlev î , Huccetul lah, 2/43 .440 Bin k i logram. (B i lmen, Kâmûs, 4/127; Miras, Tecrîd, 5/83) .

441 Bkz. Dehlev î , age., 2/43 .442 Miras , Tecrîd, 5/85 vd .



değerlendirmişt i . Kırk koyunda ikiyüz dirhem gümüş veyahut yirmi

miskal al t ın değer inde id i .4 4 3

Hz. Pey gam ber (as.) Bu hâr î 'n inrivâyetine göre Câbir 'den (78/697) devesini bir okıyyeye (kırk dirhem)

almışt ı .444 Serahsî'nin (483/1090) ifadesine göre, o dönemde beş vesk

tahıl da ikiyüz dirhem gümüşe eşitti.445

Daha sonra giderek bu denge bozulmuştur. Deve f iat ları

yük selm iş Hz. Peygam ber devrinde ortalama 40-50 dirhem olan

develer, Hz. Ebû Bekir zamanında ortalama 80 dirheme, Hz.

Öm er zaman ında da 100-120 d irheme çıkmıştır.446 Hz. Ömer'in son

olarak diyet miktarlarını a yarlam ası, 100 deve = 1.000 dînâr veya

12.000 dirhem şek linde dir. 4 4 7 Burad an da anlaşılıyor k i, dirhem vedînâr arasındaki oran daha Hz. Öm er zama nından başlayarak

altın lehine bozulm uş, b ir d înâr = 1 5 dirhem o lmu ş 4 4 8 ve bu

böylece devam edip gelmiştir.44 9

Özell ikle 16. yüzyı lda Am erika'd an Avrupa'ya int ikal eden

gümüş stok lar ı4 5 0 bu süreci hızlandırmışt ır . Şimdiki ulaşı lan

du rum , eğer gü m üş nisâb o larak esas al ınırsa -k i eski f ık ıh

bilginlerimize göre zekâtın nisâbı hususu nda asıl o lan güm üştü r4 51-

o takdirde ; 29 sığ ırı , 4 devesi, 39 koyunu olan fakir , fakat bir koyu nalam ayaca k , ya da zoraki alabi lecek güm üşe ya da dengi paray a

sahip olan zengin sayılacak, zekât verecek zekât alam ayaca ktır.452

O zamamn iktisâdi konumu gereği, asgarî en az bir senelik geçim

miktarı olarak bel ir lenen 200 dirhem gümüş değişen ikt isâdi şart lar

altında bir haftalık bile geçim için yeterli olmaktan çıkmıssa, "ticaret

mal lar ının (ya da paranın) gümüş nisâbına göre hesap edi lmesi

lâzımdır, fakir hakkında daha faydalı olan da budur."453 demenin bir

anlam ı yoktur. 4 54

443 Miras, Tecrîd, 5/126 .444 Miras , Tecrîd, 5/88, 6/401 .445 Serahs î , M ebsût , 3/3 .446 Bkz. İbn Mâee , Diyât, 6 (2/8 78) ; Serah sî, Meb s ût , 26/7 5 ; Yavu z, Y.V. , Zekât , 157-

158 .447 Muvat ta , Ukûl , 2 (2/850 ) ; Eb û Dâvûd , D i y â t , 18 ; Şevkânî , Neylu' l -evtâr, 7/68 ;

Zeylaî , Nasbu' r - râye , 4/361 ; Şelebî, Tal î l , 41-4 2 ; Kardâv î , Fıkhu ' z -Zekât , 1/265 ;K a r am an , İctihad, 73 .

448 Şelebî, İktisâd, 248 .449 Gen iş b i lg i i ç in bkz . Miras , Tecrîd, 5/126 vd .450 Y ı l l ık or ta lamalar ı hk . bkz . Taba koğ lu, Tü rk İkt isat Tarihi , 299 , 317 .451 Bi lmen, Kâmûs , 4 / 1 1 1 .

452 Bkz. Kardâvî, Fıkhu'z-Zekât , 1/264 .453 Bi lmen, Kâmûs , 4 / 1 1 1 .454 N isab o la rak bu gü n ne e sas a l ınmal ıd ı r ? hk . bkz . Kardâv î , F ıkhu ' z - Z ekâ t , 1/263



D - İKTİSÂDİ DEĞER TAŞIYAN YENİ MALLARIN ORTAYA ÇIKMASI

Teşr î devr inde mevcut bulunan, gerek g ıda maddeler i ve gerekse

diğer tüke tim mal lar ı kısıt l ı idi. Mal kav ram ının d ar bir an lamı vardı .

Gıda maddelerinin dar sınırını, f ıt ır sadakası i le i lgi l i hadisler bize

b i ld i rmekte ve Hz . Peygamber ( as . ) döneminde gene lde y i yecek ler in ;

arpa, huro ıa , keşk (ekıt ) ve kuru üzüm olduğunu ve sâ daka- ı fı t r in da

hal iy le bun lardan v eri ldiğ i anlaşı lmak tıdır . 4 5 5 ,

Muâviye (60/579) dönemine kadar bu uygulama devam etmişt i r .

Muâv iye kend i döneminde -buğday ın çok luğuna ve öneml i b i r g ıdamaddesi o luşunu bakarak- buğdaydan yar ım sâ ' ın b i r sâ ' hurma veya

arpaya denk o lduğunu, do lay ı s ı y la f ı t ı r sadakas ı o la rak yâr ım sâ '

bu ğd ay ın da ver i lebi leceğ ini - Me dine min ber in de - b i ld i rm iş ve bu

öner is i mü slümanlarca kabul görmüştür . 4 5 6

Mugîre b. Şube (50/670) Sevad bölges i va l is i iken, Hz. Ömer 'e

yazd ığ ı mektupta " . . .buğday ve arpaya n isbet l e değer i daha yüksek

o l an mahsu l l e r in bu lunduğunu . . . " habe r v e rm i ş , bunun üze r ine

bu ğday ve arpa yan ınd a , d i ğer baz ı ma hsul l e rden de haraç a lmm as ı

cihet ine gidi lmişt ir .457

Hz. Peygamber ' in ( as . ) a t l a r ı zekât tan muaf tu t tuğunu 4 5 8 ve

hatta at bes lemek iç in teşvik tedbirleri4 5 9 aldığ ım bi l iyoruz.4 6 0 Zira

az l ı ğ ı ve öneml i b i r harp a l e t i o luşu yanında , nedre t inden henüz

iktisâdı bir değeri yoktur. Sonraları ise durum değişmiştir.

"Kaynak lar ın haber verd ik l e r ine göre , Hz . Ömer münakaşa l ı b i r

sa t ı ş muameles in in kend ine arzed i l ınes i üzer ine a t f i a t l a rmın çok

yükselmiş o lduğunu görür ve " Demek at f ia t lar ı bu kadar ar tmış , b i r

at ın bu kadar edeceğ ini b i lmiyordum. Kırk koyundan bir koyun zekâtvd. ; Şelebî, İktisâd, 183 .

455 Bkz. İbn Han be l , 3/23 ; Bu hâr î , Zekât, 70-72 ; Nese î , Zekât, 41, 42 (5/53) ; Ebû~Ubeyd, Emvâl , 642-643 ; Devâl ibî , Medha l , 329 ; Erkal, İ . Vergi Hu kuku, 214 .

456 Buhâr î , Zekât , 76 ; Ebû D âvûd , 2/1 13 ; İbn Mâce , 1/585 ; Neseî , Zekât , 41 (5/53) ;Devâl ibî , M e d h a l , 329 ; Erkal, age., 21 5 .

457 Be lâzur î , Fü tû h, 2/5 2 . Bu m ah sul le r ve Ha râc mikt ar lar ı hk . b i r l i s te iç in bkz . .Fayda, Divan, 21 .

458 Ebû Dâv ûd, 2/2 32 ; İbn Mâce , 1/579 ; Kardâv î , Fıkhu'z-Zekât , 1/223 -224 ; Erkal ,İ . Verg i H ukuk u , 178.; En sa r, İ s l âmda Emek , 23-24 (Faz lur Rahman, İ s l âmiye t v eİktisâdı" Ada let M esele le ler i , 3 4 den ) .

459 Saîd-^ ,Man'sûr , feSti in* i i , 2/'î(y6 ; İbn Esîr , N i h â y e , 1/398 , 2/2 45 ; Ebû Ubeyd ,

Emvâl , 269 ; Ferrâ, el-Ahkâmu's-sultâniyye, 228 .460 Bkz. Tez metni, 245 .



IKTISADÎ ETKENLER

alıyoruz, attan bir şey almıyoruz." der ve âmil ine her attan bir dînâr

zekât almaşım emreder. "4 6 1

Bu ve benze r i uygu lama lar Hz . P eygamber ( as . ) t a ra f ından

bel i r lenen zekât (ya da verg i ) matrahlar ın ın s ın ır lay ıc ı o lmadığ ın ı

gösterir ve konuya bir esnekl ik getir ir . Eğer i leride daha başk a iktisâdi

değer taş ıyan mal lar ortaya ç ıkarsa-k i ç ıkmışt ı r - bunlara da zekât

konulacağına delalet eder.

Matbaan ın i cad ı i l e tel i f ve tercüme hakkı 4 6 2 , y ine küt lese l

üre t imin arkas ından çeş i t l i ad lar a l t ında para i l e ö l çü leb i l en ,

devredi leb i len mücerred haklar doğmuş tu r .4 6 3

Bütün bun lar "mal"kavr am ım eski lerin düşü nem eyeceği şeki lde geniş letmiştir.

Öbür ta ra f tan "kat mülkiyet i "4 6 4 , "Bir yere mal ik o lan onun

alt ına da, göğe kadar üstüne de mal ik o lur . " 4 6 5 şekl indeki mülk iyet

anlayışına bir sınırlandırma getirmiştir.

Bir de "menkûl" kavr am ına ba ka l ım : Esk iden bir şey olsa : "Bir

at, bir deve değil ya !" denirdi. Herh alde bu örnek ler devrin en kıym etli

menku l mal lar ın ı tems i l ed iyordu . Bugün i se mevcut çok yüksek

d e ğe rd e v e d aya n ı k l ı m e n k u l ma l l a r ı n (ı ş m ak i n a l a r ı , t a ş ı t

vasıtaları . . .vb. gibi ) yan ında deve veya atın hiç bir değeri ka lma m ıştır.Tabi î bu durum menkul mal larda şufa hakkı , bunlar ın vakf ı vb . g ib i

çeşitl i problem lere yen i boyutlar getirmiştir.

E - REFAHIN ARTMASI

Hz. Peygamber (as. ) devrinde son derece sade bir hayatm hüküm

sürdüğünü b i l iyoruz.

Su'yu n bile yiyecek m adde si olarak sayı ldığı466 bu dönemde temelg ıda maddeler i arpa, hurma, kuru üzüm ve keşkten ibarett i .4 6 7 As la

e l e k k u l l a n m a m ı ş l a r d ı . 4 6 8 Sirke 'n in ne güze l kat ık sayı ld ığ ı 4 6 9 bir

461 Sk z. Zey la î , Nasbu' r - râye, 2/ 359 ; Kard âv î , Fıkhu'z-zekât, 1/226 ; Erkal , İ .Verg iH u k u k u , 179 .

462 Tel î f hak kı hk. bkz . Mec ma u'l- f ıkh e l- ls lâmî, "Karârât ve't-tavsiyyât" , Kuveyt 1988 ,s.5 ; Tez metn i, 239 .

463 Zerkâ, Medhal , 3/20-21 .464 D oğuşu , t a r ihçes i v e İ s l âm hu ku ku nd ak i i s t i snâ î du ru m u hk . bkz . Eb û l U lâ

Ma rdin , Ka t Mülkiyet i , İs t . 1948 .

465 Bkz. Mecelle madde : 1194.466 İbn Hanbe l , 2/40 5 , 416, 458 .467 Bkz. İbn Hanbe l , 3/23 ; Buhâ r i , Zekât, 70-72 ; Neseî, Zekât , 41 .



dönemdi.

Bir çoğunun m escidde barındığı470

bu dönemde "hangi birisininiki parçadan oluşan bir elbisesi vardı ki".47 1

î s lâmm yay ı lmas ı büyük f edakar l ık lar gerekt i r iyor ve"ihtiyaçlardan fazlası" nin infak edilmesi em rediliyordu.472

Gerçi artık devlet teşekkül etmiş, Yanm ada içerisinde b azı fetihlergerçekleşt ir i lmiş ve bir devlet başkanı sı fat ıy la, Hz. Peygamber (as. )kendine ve ailesine rahat bir hayat temin edebilirdi. Ama o buna aslayanaşmamışt ı . Herkesden f edakar l ık i s t ed iğ i b i r dönemde, gerek ,ken disin in gere k ai lesinin farkl ı bir haya t sürm esi, bir Peyga m ber

Devlet Başkam için asla doğru olmazdı. Bu yüzden ai lesinin nafakaistekler ine, kız ının hizm etçi isteğine bü yü k bir m uk âvem etle karşıkoymuştu.473

Ama genel hayat standardı yüksel i rse , onlar ın nafakalar ı dayükselecekti. Nitekim Hz. Peygamber' in vefatı sırasında zevcelerine aitolan yıll ık tahsisat bir h ayli yüksektir. 474

Hz. Peygamber ' in vefat ından sonra refâh alameti olarak ortayaçıkan ilk şey "elek" o lmu ştu. 475

Fetihlerle maddî refâh giderek artmış herkese maaş bağlanmış, 476

dü n: kar ın tok luğun a h izme tç i l ik yap an ins anlar bu gü n va l io lmuş477 , alelâde elbiseleri câriyeler bile giym eye utanır olmu şlar478,mehir miktar lar ı a labi ld iğ ine yükselmiş,4 7 9 , artık tek kat elbise ilegezmek, hele onunla ibâdet etmek iy ice yadırganmaya 4 8 0 , evlerinduvarlann a örtüler örtünm eye başlanmış 481, gıda maddeleri çoğalmış,buğday 4 8 2 , peynir g ib i y iyecekler yayg ınlaşmaya başlamış, servetartmıştır. Hz. Pe yga m be rle birlikte iken ne dînâr ne de dirhem , hiçbir

468 Tirmiz î , Zü hd , 38 (4/579) . - .469 Ebû Dâvûd , Et'ıme, 39 ; Neseî , Eymâıı , 21 ; îbn Mâ ce, Et ' ıme, 33 ; Ac lûn î , Keşfu'l-

h a f â , 2 /4 4 3 .470 İbn Hanbel , 2/10 6 ; Ebû Dâvûd, Tahâret , 137 . Su f le ash âbı hk. bkz . Ham idul lah ,İslâm Peygamberi . 2/74 vd.

471 Buhâr î , S a lâ t , 3 / ( 1 / 9 3 ) .472 Bakara 2/219 .473 Bu konu da bkz . İm âdu dd in Ha l i l, e l -Adlu ' l - i c t imâî , 97 .474 Ta hs îs ât hk. bkz . Be lâzur î , Fü t û h , 1 /43, 49 (80 ves k hurm a, 20 ves k arpa ) .475 Şât ıbî , İt isâm, 1 / 1 9 0 .476 Bkz . Fayda , Divan, 52 ; Yeniçeri , Bütçe, 9 6 .477 İbn Mâ ce, Rü hû n, 5 . »478 Buhâr î , Hibe , 34 (3/144) .479 Zey la î, Tebyîn , 2/131 .480 Buhâr î , Sa lâ t , 3 (1/93) .

481 Sa îd b . Ma nsû r, Sünen , 1/164 .48 2 Miras, Tecrid, 5/363 ; Erkal, İslâm Vergi Hukuku, 215 .



şeye sahip olmayan Habbab b. Erett ' in (37/657) şimdi bir sandıktasakl ı k ırkbin vâl î 's i 4 8 3 vardır ve bundan âhiret adına endişe deetmektedir . 48 4 A bdu r r ah ma n b . A v f m ( 32/6 5 2 ) ö lü m dö şeğ ind eboşadığ ı dördüncü hanımı Temâdur bt . Asbağ ' ı Hz. Osman mirasçıMbul etmiş ve hanımlara düşen sekizde b ir in dörtde b ir ine (bütünterikenin otozikide biri) karşı seksen bin dirheme su lh olmu ştur.485

Bun lar o dönem deki para hacm i hakk ında b i r f ik i r ver i rkanaatindeyiz.

Bir taraf tan eğlence hayat ı başlamış, Emevî ler ve Abbasî ler

devrinde bu iyice yaygınlaşmış 4 86 , şarkıcı cariyeler bü yük bir değerkazanmıştır .487

Refâh artışının hukuka etkisi :

Kısaca çok kaba hat lar ıy la verd iğ imiz bu maddî re fah ınartmas ının ne gibi etkileri olmuştur ?

Kanaat imizce maddî refâhm îs lâm hukukuna etkis i daha çokdolayl ı yoldan olmuştur. Maddî re fâhm artması net icesinde, daha Hz.

Osman zaman ından i t ibaren sosya l buna l ımlar ın da ar t t ı ğ ın ıgörüyoruz. Bu buna lımlar Em evî saltanatına zem in hazır lamışt ır .488

Ö t e yandan i k t i sâd i r e f âh so sya l k u t u p l aşma la r meyd anaçıkarırken489 , geleneksel İslâm ahlâk ve hayat tarzmda değişmeler 490

gö r ü lmeye baş l anmış t ı r . 4 9 1 A h lâk t ak i d eğ i şme l e r i n hu ku k t ak ietkisinden, daha önce uzun uzadıya bahsetm iş bu lunuyoruz.

Doğrudan etki ler ine gel ince, bi l indiği gibi Hz. Peygamber (as. )dönemindek i ik t isâd i konum üzer ine kuru lan pek çok hüküm,

kavram ve benzerleri vardır. Mesela zenginlik, iht iyaç, (asl î hâcet )483 " V â f î ", Bağl ı adı da ver i l yen 8 danik ağ ı r l ı ğ ında b i r d i rhem çeş id id i r . (Mi ras , Tecrîd,

5/38 ; Erka l , " İs lâmın İ lk Devirlerinde Pa ra ve Ze kâ t Nisa bının H esa pla nm ası " ,M ÜİF D., sa. 3, 198 5, s. 83, 85 .

484 İbn Sa 'd .Tabakât, 3/166 .485 Sa îd b. Man sûr, Sünen, 2/41 .486 Bkz . A . Emin, Duhâ ' l - İs lâm, 1/101 vd .487 A . Em in , age ., 1/91 . Beş b in , onb in d inara kad ar şa rk ı c ı ca r i ye l e r in sa t ı l d ı ğ ı

o l m u ş tu r . ( A yn ı y e r ) .488 Tabakoğ lu , Türk İktisat Tarihi, 84 .489 Em ev î l e r dönem inde sosya l tabaka l a ra gö re g i y im -kuşa m şek li be l i r l enmiş t ir . (Bkz .

A . Emin , D u h â ' l - İ s l â m , 1/102) .

490 Bu boz u lm aya tepk i o l a rak tasavvu f (zühd ) haya t ı doğ ma ya baş l am ış t ı r . (Bkz. A .Emin , age . , 1 /136 ; Tabakoğ lu , age . , 90) .

491 Taba koğlu, age . , 90 .



kavranılan gibi. Sadaka-ı fıtır veya fidyenin tesbiti gibi. 4 9 2

Örneğin Öm er b. Abdu laziz 'i n (101/720) "Herkesin barınacağı birevi, hizmetçisi, düşm ana karşı yararlanacağı;bir atı ve ev için gereklieşyası olmalıdır. Bu imkanlara sahip olmayan kimse borçlu "ğârim"sayılır ve zekât fonundan desteklenir."49 3 şekl indeki emri önceki

dönemlerden fark l ı ve zamanına uygun b i r hükümdür . 4 9 4 Bugün

yazılaca k bir ilmihalde belirlenecek aslî hace tler de, herhalde ima m lar

devrinde belirlenen ve fıkıh kitaplarımızda mevcut bulunan l isteden 495

farklı olacaktır.

F - FİNANSMAN VE KREDİ ZARURETİ

Zam anla ortaya ç ıkan ikt isadî zarüret ler, f inans m an ve krediihtiyaçları , yen i tür mu am eleleri ortaya koy arke n diğer tarafta n dagayrı meşrû tel lakki edi len bazı muamelelerin yeni şeki l ve isimleral t ında caiz kabu l ed i lmesini gerekt i rmişt i r . Örn ek o lmak ü zereaşağıdaki üç tasarrufa yer verilmiştir:

1- Bey bi'l-vefa (geri almak şartı ile sat ım ):

Halkın faizsiz kredi bulma ihtiyacını karşı lamak üzere bulupuyguladığı , fukahâmn da f ıkıh kaidelerine göre düzenlediği bey bi ' l -v e f â d a n m a k s a t "bir malı, bedelini iade edince geri almak üzeresatmaktır". 49 6

Bi l indiğ i g ib i İs lâm hukukunda rehin alanın önceden şartkoşa rak rehinden istifade etmesi faiz ma hiyetindedir ve câiz değildir.

Sah ih bey, fâsi t be y ve rehin uns urlarını içeren bey bi 'l -vefâMecelle 118, 396-403 maddelerinde düzenlendiği gibi, müstakil ve câizb ir aki t hal inde kabul ed i lmesi "yoğun bir münâkaşa ve gel işmedevresinden sonra olmuştu r."497

492 Bun la r ın hang i ma l l a rdan ve r i l e ceğ ine ve Hz . Pey gam ber ( a s .) dev r ind e ve r i l en d ö r tma d d e y e mü n h a s ı r k a l ma ya c a ğ ı n a d a h a ö n c e te ma s e t m i ş ti k . ( Bk z . T e z me t i l i , ,228) .

493 Ensar , İs lâmda Emek, 398 , (EbûUbeyd, Emvâl , Kah ire 1968, 556 dan )494 M ü s l i m ' i n r i v a y e t i n e g ö r e A b d u l l a h b . A mr (65/684) ev i v e ka r ı s ı o l an ı z eng in ,

aynca h izmetç is i de o lan ı "me l ik " sayardı . (Kurtubî, Tefsir , 8/171) .495 Erka l , İs lâm Vergi Hukuk u, 1 3 5 .

496 K a ra ma n , Anah at lar ıyia İs lâm Hukuku , 2/328 .49 7 K a ra ma n , İs lâm Hukuk u, 3/179 .



Dah a H. IV. asırdan itibaren Be lh ve Buhârâ taraflarında halk ınyaygın o larak kul lanmaya başladığ ı4 9 8 bey bi ' l -vefâ Necmeddîn en-Nesef î 'nin (461-537/1068-1142) i fâdesine göre "r ibâdan kaçmak için( ihtiyâlen li 'r-ribâ) kendi dönemindeki insanlar taraf ından ortayakonulan ve müteâraf hale gelen aslm da bir rehin m uam elesidir ."499

Mu âsırları olan es-Sû ğdî (461/ 106 8) ; Sem erkand'lı Ebû 'ş-Şucâ,el -Hasen el-Mâtur ld i g ib i Ha ne f î fuka hâs ı da Nese f î 'n in görüşün -dedirler.50 0

Ancak zamanla "bağlayıcı olmayan bir satım akdi" olduğu

şeklindeki karşı görüş giderek kuvvet kazanmış ve kabul görmüştür.Mecelle de bu doğrultuda düzen lenmiştir.501

2 - Bey bi'l-istiğlâl (kiralama şartıyla sa ' .m ):

Mece l l e 'd e "bâyi bir ma lı isticar etmek (kiraya tutmak ) üzerevefâen bey' etmektir." 5 0 2şekl inde sadece tar i f i bulunan bey b i ' l -

istiğlâl, kredi temini için Hanefî fukahâsımn bulduğu ikinci bir usûl,

daha doğrusu be y bi'l-vefânın bir çeşididir.503

3 - Müsteâr rehin :

Mece l le 'd e "Bir kimsen in diğerinin ma lını istiare ederek (ödünçalarak) rehnetmesidir."50 4 şekl inde tar i f i yapı lan m üsteâr rehin,Haneli fukahâsmca câiz kabul edilmiştir.505

Bilindiği üzere iâre bağlayıcı olmay an bir teberru akdidir ve m uîr

4 9 8 K a r a m a n , age., 3 / 1 7 9 ; Z e r k â , M e d h a l , 1 / 2 0 5 . Z e r k â ' y a g ö r e H . V . a s n nson lar ında o r taya ç ıkmış t ı r.

499 Mol la Hüsrev , Dürer , 2/207 .500 Heye t , Hindiyye 3/ 20 8 ; M esû d E fen d i , M i r ' â t , 146 ; Ka ram an, İ sl âm H u k u k u ,

3/179, 180 .5 0 1 K a r am an , age., 3/180 , Gen iş b i l g i i ç in bkz . Zey la î , Tebyîn, 5 / 1 8 3 - 1 8 4 ; M o l l a

Hüsrev , . Düre r , 2/ 207 ; İ bn Ab id în , R eddu ' l -mu htâr , 4/2 46 ; A l i Hayd ar , Düreru ' l -h u k k â m , i lg il i m ad de şerh le r i ; B i lmen , Kâm ûs, 6/ 126 ; Zerkâ, M e d h a l , 1/205, 544, 2/906 ; Ebû Sü nn e , Ör f , 1 67 -168 ; Kar am an, İ s l âm Hukuk Tar ih i , 3 / 1 7 9 -1 8 3 ;K a r a m a n , B a n k a v e S i g o r t a , 1 6 2, 2 2 3 ; D ö n m e z , " Ö r f " , 3 3 ; E r g ü n e y , TürkHukukunda Lügat ve Ist ı la lahlar , 6 8 . B u k o n ud a H üs e y i n K ay ap ı n a r t a r a f ı n d anbir m aste r tez i haz ı r lanm ış t ı r .

502 Mecel le madde , 119.5 0 3 K a r a m a n , age., 3/18 4 . B i l g i i ç in ay r ı ca bkz . A l i Ha yda r , Düreru ' l -hukkâm,

1/877-879 ; A l i H aydar , el -Mecmûatu ' l -cedîde, 56 ; Ergüney , age . , 64 .504 Mecel le madde , 726 .505 Bkz. Kad îha n, Fetâvâ, 3/60 4 ; Mesû d Efend i , Mir'ât, 291 ; Zerkâ, Medhal , 1/205 .



( ödünç veren ) i s ted iğ i zam an akd i f eshed eb i l i r . Ha lbuk i reh in ,

alacakl ının hak kının korunm ası amacıyla bağ layıcı bir akittir. Öb ürtaraf ta n iare ver i len şey emân et hük m ün e tâbid i r ; hela k o lma sıdurum und a -teaddî ve kusu r yoksa - ödett ir i lmez. Reh in ise em ânetdeğil m adm ûnd ur; ziyanı durum und a karşıl ığında borç düşer. Bu gibidu rum larda n dolayı m üste âr rehinde b i rb i r i i le çel işen, gen elkurallara ters düşe n unsurlar vardır.506

Bun unla bir likte , duyulan ihtiyaca binâe n Ha nel i fuka hâ sı . üçtara f ın da huku kunu koruya cak hük üm ler koyarak böy le b i r ,m uâm eleyi câiz görmü şlerdir.507

G - BEKLENMEDİK HALLER VE NEDEN OLDUKLARI DEĞİŞİKLİKLER

Bu rada b ir değ i ş i k l i k ned en i o l a rak z i k re tm ey i uy gu ngördüğümüz , i k t i sâd ı za rüre t l e r e ı s t ı d râd kab i l i nden t e l akk iedilebilecek bir diğer husus da, bazı beklenmedik haller, olaylar, tabiîafetler vb. dir.

Bu nlard an bizim için önem li ve i lk. olanı Hz, Ömer dönemindevuku bulan kıt l ıkt ır . "Amu' l -mecâa" veya " remâde" diye anı lan bukıt lık; ve a çl ık yı l ı , H. 18. yı lda va ki olm uş ve ta m do ku z a ysürmüştür.508 Fiatların aşır ı yükselmesine neden olmuştur.5 0 9 Büyük

bir açl ık tehl ikesi başgöstermiş, hayvanlar telef o lmuştur. Hz. Ömer,Mıs ı r ve d iğer eya le t l erden y iyecek i tha l e tmiş 5 1 0 ve d u ru m ukurtarmaya çalışmıştır.

Böylesi beklenm edik tabi î bir hadisenin, Hz. Öm er gibi üstün birhukuk an lay ı ş ına sah ip b i r in in döneminde vâk i o lması , baz ıtatb ikatta değiş ik l ik lere neden o lmuştur. Bunlar ı aşağıdaki g ib i

s ı ra lamamız mümkündür :1) O sene z ekât (sadaka) toplatmam ış, erteletm iştir.531 A h m e tŞelebî , ki tabında Hz. Ömer' in aynı sene koyun nisâbım kırktan yüzeçıkardığına dair bir rivâyete yer verirse de 512, biz destekleyici bir bilgiyerastlayam adık, kaynağını da bu lamadık.513

506 Zerkâ, Medhal , 1/205 . \507 Mecel l e ma dde, 72 6 -728 ve 732 ve i lgi li şerhlere bkz.508 İbn Sa'd , Tabakât, 3/3 10 ; İbnu' l-Cevzî , Menâkıbu Ömer , 9 1 .509 İbnu' l-Cev zî , age., 13 9.510 İbn Sa'd , age ., 3/310, 311; Belâzurî , Fü tû h, 1/349 .

511 İbn Sa 'd age., 3/3 23 ; Ebû U beyd , E m v â l , 517, 780 ; Ka rdâ v î , Hasâi s , 238 ;Yeniçer i , Bütçe, 161 .512 Şelebî, İktisâd, 173 .



2) "Zekâtın toplanıldığı ye rde dağıtılması"51 4 genel prensibinden

a y r ı l a r a k , toplanan zekâtların (sadaka) yarısının Medine'ye getiri lmesiemrini vermiştir.515

3 ) Bazı hadlerin tatbikini durdurmuştur :Hırsız l ık suçunun sübutu hal inde cezası Kur'an'da bel ir lendiği

gibi "el kesm ek" tir.516

Âyet bütün vakitleri kapsadığı halde, söz konusu açl ık yı l ındame ydan a gelen hırsız l ık suçlarında, Hz. Öm er el kesm e cezasını (had)uygulamamışt ı r .5 17 Zira ya ygın olan açlık tehlikesi, hadd i düşü rm ekiçin kendi başına yeterli bir sebep telakki ed ilmiştir.518

Hz. Ömer açl ık ve susuzluktan çaresiz kalan ve bu yüzden zinaeden kadınlara da had tatbik etmemiştir.519

4 ) Yine açlık senesinde Hz. Ali i le konuşarak humusun beştebiriolan "zilkurbâ" yani Hz. Peygamber' in akbaralarma ait olan hisseninkendi ler ine bağış lanmasını is temiş, Hz. Al i 'n in de muvâfakat ı i le ,bundan böyle bu hisse diğer muhtaç müslümanlara dağı t ı lmayabaşlanmıştır.520 ^

Vereceğimiz diğer iki örnek yangınlarla ilgilidir :

1 ) İbn Eş'as fitnesi ve Dîvânın ya nm ası:

"Amu'l-cemâcim" (kelle senesi) diye amlan H. 82 senesinde İbnu'l-Eş 'as (85/704)521 f i tnes i s ı ras ında "Dîvân"5 2 2 yakı lmış t ı r . Bununsonucunda, herkes kendi e l inde bulunan ve daha önce devlete a i tolan haraç topraklarına kendi mülkleri olmak üzere el koymuşlar, Hz.Osman zamanında 50 mi lyon dirhem haracı o lan bu topraklar, buolaydan sonra özel mülkiyete dönüşmüş, böylece toprak statüsünde

bü yük bir değişiklik meyda na gelmiştir.523

513 Ten kid i iç in bkz . Tez metni, 134 .514 Bkz. Miras , Tecr î d , 5/3 , 10 . Hz . Öm er de norma l zama n larda uy gu lu yordu . ( İ bn

Sa 'd , age., 3 / 3 2 3 ) .515 Bkz. İbn Sa'd, age. , 3/32 3 ; Yeniçer i , Bütçe, 161 .516 Mâide 5/38 .517 Bkz . Mu vat ta , Akdıye , 28 (2/748) ; Bâc î , M ü n t e k â , 4/64-65 ; İ bn Kayy ım, İlâm,

3/10-12 ; Devâl ib î , M e d h a l , 321 ; Zerk â, Medha l ,160 ; Şe leb î , TaEl, 62-63 ; Bût î ,Davâb ı tu ' l -mas laha , 141, 145-1 47 ; Karam an, İctihad, 97 ; Karam an, İ s l âm HukukTarihi, 49 ; Baktır, Zarûret, 63 ; Zeyda n, Medha l , 123'.

518 Bkz . Şe l e b î , T a H , 63 ; Bûtî , age ., 145 .519 Ebû Yûsu f , er-Reddu alâ Siyeri 'l -Evzaî, 52 ; Saîd b. Ma nsû r, Sünen , 2/69 .

520 Fay da, Di va n, 13 . (Baş ka türlü r ivayetler de vardır . ) .521 Bkz. Z i rik lî , A lâ m , 3/323-324 .522 Ara z î kay ı t lar ın ı iht iva eden de f te r le r . (Bkz . Maverd î , el -Ahkâmu's -sultâniyye, 217.



2 ) Yangınlar ve vakıflarda " icâreteyn" usûlünün ihda sı :

Aslında tek icareli olduğu ve "Vâkıfın şartı Şâri'in nassı gibi."telakki edildiği halde, istanbul, Edirne, Bursa , Rum eli ve A na dolu'n unbaz ı büyük şeh i r l er indek i vak ı f l ar ın , uzun süre l i i câren in câ i zo lmam asına rağmen "icâreteyn" adm da yen i bir usul ihdas edilerek,uzun sürel i kiraya veri ldiklerini görüyoruz. Bu uygulamanın tarihçeve gerekçesini Ömer Hi lmi Efendi 'n in (1307/1889) vakı f larla i lgi l ieserinden kısme n sadeleştirerek naklediyoruz : '

"...İstanbul ve Bilâd-ı selâse'de çokça vuku bulmu ş olanyang ınlarda vakıf mu sakka fların (üzeri örtülü binalar) ekserisi, az birmüddet zarfında tekrar tekrar yanmış olduğundan, artık yanan vakıfmu sakka fları yeniden bina ve inşa etmeye vakıflarında gaile (gelir) vekudret kalma mış ve ücretine karşılık b ina ve inşa etmek üzere tekicâre ile kiralanma sına talip de bulunm am ış olduğu cihetle, birçokhayır mü esseselerinin idaresi güçleşmiş olduğu gibi, evkâf hara beleriile mem leketin güzelim görünümü zail olmaya başlamış olmasıdevletçe naza r-ı dikkati celbederek, hem hayır mü esseselerinin

devam ve idaresini temin ve hem de mevküf musakkaflarınharabelerini imar ile mem leketi mam ur ve tezyin etmek hususunadevletçe bir çare aranm asına mecburiyet hâ sıl olmu ştu.

Binâenaleyh, buna bir çare olmak üzere musakka fları harapolmuş olup da, imârına kudreti olmayan başka , bir suretle de im ârımüm kün olmayan vakıf müsakka flarda "icâreteyn" süreliyle tasarrufusûlü ihdâs olunarak "Hacet husûsî olsun, umûmî olsun zaruret

menzilesine tenzil olunur." ve "Zarûretler mem nû olan şeyleri

mübâh kılar." fıkhî kâideleri ma ntükun ca, belirtildiği gibi vukû

bulmu ş olan ihtiyaç ve zaruret üzerine, kıyasa muhâ lif olarakvakıflarda icâre-i tavîle (uzun süreli icâre) meselesi câiz görülmüştür.Vak ıfları kudretsiz buluna n harap vakıf mu sakka fların imârına,kiralık isteyenleri teşvik ve terğib etmek için icâreteyn mu am elesizımnında icâreteyn ile kiralayanlara birçok men faat ve fayda gösteril-miştir."52 4

Beklenmedik hallerle i lgi l i vereceğimiz son örnek de savaşla ilgiliolacaktır.

523 Mâverd î , e l -Ahkâmu 's - su l tân iyye , 21 7 ; Be lâzur î , Fü t û h , 2/56 -57 ; Ray is , Harâc,25 8 ; S . Sâ l ih , Meâ l im, 346 ; Şafak, Araz i Hukuku , 155 .

524 Öm er Hi lmi Efendi , İthâfu'l-ah lâf f î ahkâmi 'I -evkâf, 6 . bâb ' ın no tu .



Birinci Dün ya Savaşı faal nü fus üzerind e önem li bir tesir icrâ

etmiş, kad ınlar ın içt im âi haya tta daha etkin bir rol üst lenm eler inigerektirmiştir. Tabiî bu durum da, 1917 tarihli Osmanlı Ai le HukukKararnâmesi'ne tesir etmiş, özel likle Kararn âm e'nin hazır lanmasınd a

önem li bir rol oyn am ıştır.525

V - BİLİM VE TEKNOLOJİDEKİ GELİŞMELER

Her geçen günle bir l ikte bi l im ve teknolo j i de değ işmektedir .

Bun larda me ydana gelen değişme ise, insan hayatının m add î dünyaile olan i l işkisini değişt irmekte 5 2 6 ve top lumsa l değ işmelere neden

olmaktadır . Sosyal bi l imciler toplumsal değişmeler in en önemlidinam iğinin sadece teknoloji, ya da ideo loji ile birlikte tekn olojiolduğu görüşündedir ler .52 7 Teknoloj inin ge l işmesi insanoğlu önüne

yen i u fuk lar açmak ta , hayat ın ak ış ı h ı z lanarak değ işm ekted i r .

Tabiat ıy la bu durum hukuka da yansımakta ve baz ı e tki ler söz

konusu olmaktadır .

A-B İLİM SE L VE TEKNOLOJİK GELİŞMELERİN HUKUKTAETKİNLİK ALANLARI

Bi l imse l ve t ekn o lo j ik ge l i şme ler in han g i konu larda e tk in

olduğunu ve hukuku ne yönde etkilediğini aşağıda vereceğimiz şekilde

s ıra lamak müm kündür:

1 - Yeni problemleri gündeme getirmiştir:

Daha önce, gerek teşr î gerek tedvin dönemler inde söz konusu

o lmayan , önceden öngörü l emeyen b i r çok mese l e l e r b i l im ve

teknolo j inin i ler lemesiy le mümkün olmuş, or taya ç ıkar ı lmış ; tabi î

bun lar da beraberlerinde b irçok problem m eydana getirmiştir.

Mesela , insan oğlun un fezaya aç ı lması , aya ç ıkması ; fezâd a

ibâdet ler in nası l yapı lacağ ı , ayda n am az vakit ler inin n ası l hesa p

525 Bi lg i i ç in bkz . Fm dıko ğlu , Hukuk Sosyoloj i s i , 3/2 49 vd . ; Ayd ın , İs lâm-OsmanlıA i le Hukuk u , 1 5 7 .

526 Bkz. Serdar, Z. , İslam Medeniyetinin Geleceği, 4 5 .

527 Bkz . Kongar , Em re, Toplumsal Değişme, 24, 60 , 97, 101 , 10 4, 240, 244, 300, 31 0;Dönmezer , S . , Sosyoloji , 294 .



edileceği, orucu nasıl tutacağı, Hz. Peygamber' in (as.) "Hilâli görünce

oruç tutun, hilâli görünce bayram edin."52 8 had isine nası l uya cağı5 2 9 vb. problemleri gündem e getirmiştir.

Tıbb ın i lerlem esi, ye ni tedâvî yöntem leri gel işt irmiş, alkol veuyu şturucu mad de içeren i laçlar kaçını lmaz olmu ş530 , kan nakli5 3 1 ,organ nakl i5 3 2 , tüp bebek 5 3 3 vb. - konular uygu lanm aya baş lamış ,bunlar beraberinde birçok problemler getirmiştir.

Radyo , televizyon, teyp gibi aletlerin icadı, bu nlar ın ibâ detler e'desokulup sokulamayacağın ı , bazı lar ın ın akl ına get i rmişt i r .5 3 4 Haya ,yolu ile hacca gidenlerin ihram durumları tartışılmıştır.535

Matbaan ın i cad ı "telî f hakkı" kavramını doğururken, sanayidevrimi daha pek çok mücerred şeyleri "hak" kapsamına ( iht ikârhakları gibi) dâhil etmiştir.536

Dikkat edi l irse, bu ve benzeri pek çok problem bi l imsel veteknolo j ik ge l işmeler in neden o lduğu, tamamen yeni ve öncedenöngörülemeyen problemlerdir.

2 - Eski problemlere yeni boyutlar kazandırmıştır:

Bazı problemler vardır ki , teşrî ve tedvîn devrinde de esasenmevcuttur. Ancak o devrin bi l im ve teknoloj is ine uygun bir boyutuvardır. Bu gibi mesele le ler bi l im ve teknoloj inin i lerlemesiyle yeniboyutlar kazanarak günü mü ze gelmişlerdir.

Mesela azil537 gibi uygu lam asiyle eskiden de var olan doğum

528 Buhâr î , Sav m ,11 ; Müs l im, Sıyâm, 4 .529 Bkz. Şerbâsî , Yes'elûneke, 4/407 .530 Şerbâs î age., 2/30, 5/93, 6/5 2 ; Kar&man, Günüıı Meseleleri , 1/346; Günenç , II.,

Fetvalar, 34, 36 .531 Şe rbâs î , age . , 3/135, 4 60 ; A. F. Eb û Sünn e, Hukmu'1-ılâc bi nakli demi' l - insân " ,

Mecelletu'1 -M ecm aı 1-l ikh î, sa. 1, 1987 .532 Bkz. Şerbâs î , age., 1/604 -609 , 2/326 ; Gü nenç , age., 1/27 ; Zerkâ" , "Terkîu' l -ahyâibi a 'zâi ' l -emvât", Hadâratu ' l - İ s lâm, Reb iu levve i 1385 ; Z eydan , Zaruret Ha l i ,215 ; Zuhay l î , Zaruret , 81 . Bu konudak i çeş i t l i teb l i ğ le r ve m ün ak aşa lar i ç in bk z .Mecel le tu ' l -Mecmaı ' l - f ıkh î , sa 1, 1987, s. 13-22, 27-34 ; sa. 4, cüz 3, 1988, s. 89-5 1 5 .

533 Bkz . Mu ha mm ed A l i e l -Bâr r, Tıf lu ' l -unbûb ve ' t - te lkihu 's -smâî , Cidde 1986 . (TüpBeb ek, tre. Ad il Bebek , İst. 1989) .

534 Bu konu dak i soru lar vc ceva plar hk. bkz. Şerbâsî , age . , 1/79, 4/1 9 ; Gü nenç , age.,2/50 .

535 Bkz. Mecelletu' l -Mecmaı' l - f ıkhî, sa. 3, cüz 1, 1987. s. 1419-1549 .536 Bkz . Gün enç , age., 1/124 ; Zerkâ, Medhal , 2/2 5-26 , 3/2 0 ; e l -Kürdî , A. H. fTrc . A.

Sabit) , " İs lâmın Te 'l if , Yayın, Dağ ıt ım ve Te rcüm e Hak lar ındaki Hük mü", Nesi l , sa.

47-48, s . 26-2 9 ; Kara ma n, İ s lam Hukuku, 3/10; Tez metni, 230 .



kontrolü, zaman ımızda çok boyutlu bir şekil almıştır.538 Yine eskiden

be ri ha yva n ve bitki lerde yap ı lagelen sunî telkîh, ahlâkî değerlerinzedelenmesine aldırılmadan insanlarda da uygulanır olmuştur. 539

Telefon ve benzeri haberleşme araçlarının ortaya çıkması akidde

"meclis" kavramına yeni bir boyut getirmiştir.540 Yine modern iletişimaraçları neticesinde, t icârî muâmeleler sürat kazanmış ve karşı l ıkl ıborçlanm a ticâretin kaçını lma z ve en yayg ın unsu ru olmu ştur. Eğervakt in de ödem e yapı lm azsa a lacakl ıs ına güven erek başk alar ınaborç lanan kimse büyü k zararlara maru z kalı r o lmuştur. Bu du rum

bor cun u vaktind e ödem eyen kim senin geciktirme karşı lığ ında bede lödemes in in meşrû o lup o lmadığ ı 5 4 1 g ib i b i r prob lemi gündemegetirmiş ve bu konu münakaşa edilmiştir.

Mekanik ve elektronik şok i le kesim 54 2 , hızlı ulaşım vasıtaları vesefer hüküm leri543 gibi benzeri misalleri çoğaltmak mümkündür.

3 - Anlayışların değişmesini, bakış açılarının farklılaşmasınıortaya çıkarmıştır:

Su yun kul lanm a ko lay l ı ğ ı ve bo l luğu temiz l ik hak kınd akidü şün cem izi değiştirmiştir. Bol su ile istincâ eden m evâl îden b irinigören arabînin (bedevî ) tepkisi 5 4 4 , bu iki kişi arasındaki temizl ikanlayışından kaynaklanmalıdır.

Bu gün çok az m üslüm an, gusü l ve abdest iç in takdîr edi len sumiktarlarına 545 riâyet etmektedir.

San ayi devrimi ve akab inde den izlerin bile kirleneb ileceğin! eskihukukçularımız akıl larından bile geçilmemişlerdi.

537 Az i l hakk ın dak i had is l e r in kayn ak la n i ç in bkz . Wçn s inck , M i f t âh , 115 .

538 Bkz. S . S al ih , Mea l im , 21 2-2 31 ; Şerbâsı", Yes'elûneke, 1/215 , 241 -25 0 , 2/232 ,4/85 ; Karaman, Haramlar Helal ler , 98 vd .

539 Şe l tût , Fetâvâ, 3 2 5 -3 2 9 ; M u h a m m e d A . B â r r , Tıf lu ' l -unbûb ve ' t - telkîhu's -smâî ;Kardâv î , e l -Ha lâ lu ve ' l -harâm, 2 1 4 ; K a r am an , age., 1 0 6 . e l -M e c m au ' l - f ı k h î n i n(F ık ıh Akademis i ) o r taya koyduğu araş t ı rma v e münakaşa lan i ç in bkz . Mecelletu'l-Mecmaı ' l -ûkhî , sa. 3 , cüz 1 , 1987, s . 423 vd ., A yn ı Ak ad em i 'n in kara r lar ı i ç in bk z .Mecm au' l - f ıkhı ' l - l s lâmî , "Karâ rât ve ' t - tavs ıyyât " , Ku veyt 1988, s . 1 .

540 Karaman, Borç lar Huk uku, 2/97 ; Karaman, Anahat lar ıy l a İ s l am Hukuku, 3/55 .

541 Bkz. Zerkâ, "Hel yu kbe lu şer 'an el -hu km u ale ' I-medîni ' İ-mumâ tı I b i 't - ta 'v îz a la 'd -dâin" , Mecel letu ebhâsi ' l - ikt isâdî e l- İs lâmî, sa. 2, c i l t 2, 1405/1985, s . 89-99 .

542 Şerbâs î , Yes'elûneke, 1/453 ; Kardâvî, el-Halâlu ve' l -harâm, 6 2 .543 Bkz . Yazır , I I . , Hak Dini Kur'an Dil i , 8/XI -XXI I , 9/VI İ -XI l I .

544 İ bn Abd i rabb ih , Ikd, 3/363.545 Gu sü l iç in b ir sâ ', ab des t iç im b ir m üd . Bkz . Bu hâr î , V u d û , 47 ; Mü s l im, Hayz ,51-53 ; Ebû Davûd, Tahâret , 44 ; İbn Mace, Tahâret , 1 ; İbn I lanb cl, 3/3 70 .



4 - Daha önce imkansızlığından dolayı düşünülmeyen, olmayan ya dauygulanamayan şeylere varlık veya uygulama imkanı vermiştir:

Daha önce hukukçu la r ım ı z t emiz l eme , a r ınd ı rma yo l l a r ından

et ra f l ı ca bahsetmiş le rd i . 5 4 6 Tab i î çoğu da su i le o luyordu . A m a su

kir lend ikten sonra hiç temiz o lur m uy du ? Bu gü n ge l işen tekn olo j i

sayes inde bu mü m kü n o lmakta ve ka fa yap ı l a rı değ iş en gün üm üz

insanlar ının savu rganca harcadıklar ı su iht iyac ı iç in yen i b ir kayn ak

hal ini a lma durumundadır .

Ken di zam anlar ınd aki imkan lar la , deniz üzer inde sağ lan abi lenkontro l ve hâk imiye t in mâhiye t inden kaynaklanan "aç ık deniz le r in

d â r u ' l - h a r b " h ü k m ü n d e o l d u ğ u " 5 4 7 şek l indek i t e lakk i le r i de bu

kab i lden o lma l ıd ı r . 5 4 8 Dicle ve F ırat g ib i büyük nehir lerde nizaya

düş ülm eyeceğim i fâde etmeleri de böyledir .549

Geçmiş dönemle rde okur yaza r s ev i y es in in düşük lüğü , ha lk ı

ge l işmelerden anında haberdar etme imkanının o lmayış ı (neşr iyat ve

diğer ya yın organ ları g ibi ) zaruret ler , uyg ulam ada "şûrâ" ı ı ın o ldukça

dar bir bazda e le a l ınmasını gerekt irmişt ir . Bugün ise , bu ge l işmeler

saye sind e şûrâ en geniş biçim de (seçim şeklinde) ikâm e edilebilir.550

5 - Nassları ve hükümleri değerlendirmede zaman-mekan unsurunu göz

önünde bulundurma zarûretini ortaya koymuştur:

Diyet m iktarla r ı bel ir lenirk en 200 takım elbisenin 100 deve, 20 0

sığ ır , 2 .000 koyun vb. karş ı l ığ ında tutulmasının, o zam ank i d oku m a

tekno loj is i i le yak ın bir i lgisi yok m ud ur?

Gerek Hz. Peygamber (as . ) ve gerekse Râşid Hal î fe lerce ver i len;kad ın lar ın , çocuklar ın , yaş l ı la r ın , d in adamlar ın ın ö ldürü lmemes i ,

m al, m ülk , ürü n vb. imha edilm em esi i le i lgi l i harp ta l imat lar ın ı5 5 1

ele alalım:

B u g ü n m o d e r n k a t l iâ m s i l a h l a n k a r ş ı s ı n d a v e r i l e n b u

546 Bkz . Merg mâ n î , Hidâye , 1/34-37 ; M. Zihn i , Nimet-i İslâm , 1 / 2 0 7 - 2 4 4 ; B i l m e n ,Bü yük İs lam İ lmihal i ,' 60-6 6 .

547 İbn Âbid în , Reddu ' l -muhtâr, 3/253 .548 Öze l , Ülke, 9 0 .549 Ferrâ, el -Ahkâmu's-sultâniyye, 214 .

55 0 Bk£ Berk i j ' Ş . , İs lam Hu kuk unu n Anaha tları I" , 174.5 5 1 Bkz . Sa ıd bMVÎansûr, Sünen , 2/ 23 8 , 31 8 , 330 ; İbn Abd i rabb ih , Ikd , 1/115 -121 .



tal imatların ne anlamı kalmaktadır. Bu si lahları kul lanmak zorunda

kalan müslümanlar yukarıdaki talimâta nasıl uyacaklar?"Şu halde savaşın genel yasaklarına daha özgün, daha işlerlikli

bir şekil verilm esi"552 zarûreti ortadadır.

Nikahta küçüğün evlendiri lmesi söz konusu olduğu zaman enyak ın velisi nikahı akdeder. E ğer en yakın veli "gaybet-i munkatıa" ileuzak olursa, derecesi ond an sonra gelen velî olur.553

Ş i m d i " g ay be t - i m unka t ı a " nm ö l çüsü ned i r ? Bunuhukukçularımız, çeşit l i ölçüler vererek tari f etmişlerdir. Verdiklerim esafeler kendi zam anlarının haberleşm e ve ulaşım teknoloj is i i le

ilgili değil mid ir?

6 - Dolaylı tesirde bulunmuştur:

Bilimsel ve tekno lojik gelişmeler, iktisadî ve içtima î yapıya tesireder. Bunların hukuka etkisi ise açıktır. Dolayısıyla da bil imsel vetekno lojik gelişmeler dolaylı yön den de huk uka etki eder.

Mesela teknoloj ik ge l işmeler ikt isadî re fahı art ı r ı r . Bunun

netices inde "zenginlik", "fakirlik", "hâcet-i asliyye" "asgarî geçim h addi(nisâb)" gibi kavramlara etki eder ve bun ların anlam ve kap sam larınıdeğiştirebilir.

Maddî varl ığ ın artması, maddenin üste çıkması genelde ahlâka

kötü yönde etki eder.554 Bu itibarla bil imsel ve teknolojik g elişmelerin

hukuka dolaylı etkisi inkar eddilemez.

B - BİL İMSEL VE TEKNOLOJİK GELİŞMELER VE AHKÂMINDEĞİŞMESİ

Yukarıda bi l imsel ve teknoloj ik ge l işmeler in hukûka etkis ini

gördük. Şimdi de ahkâmın değişmesiyle i lg isini ve bu değişmenin

ölçüsünü ele almak istiyoruz.Eğer bir şeyin başka bir şey üzerinde etkisi varsa, mutlaka onun

üzerin de ba zı değişikliklere ned en olacaktır. Bu itibarla bil im sel vetekn olojik gelişmelerin İslâm huk uku nda da bazı değişikliklere sebepolduğu ve olacağı muhakkaktır.

552 Serdar, Z., is lam M edeniyetinin Geleceği, 47 .

553 Merğ înânî , Hidâye, i/200 ; Mevsılî, İhtiyâr, 3/96 ; Bi lmen , Kam us, 2/48 .554 Bkz. Taba koğ lu, Tür k İktisat Tarihi, 9 0 .



Bil ims el ve tekn oloj ik gel işmeler, biz i yen i pro blem lerle ka rşı

karşıya getireceğine göre, elbette bunlara yeni hü kü m ler koym am ızıda gerektirecektir. An ca k bu da daha çok ahk âm da -değişme deği l

de- gelişm e ile ilgilidir.

Bizi bu rada asıl i lgilendiren, değişm e ile alâkalı olan ilgisidir.Şahsen edindiğimiz kanâate göre, bilimsel ve tekn olojik gelişmelerzam an ve mek an unsuruna dayalı tatbikî hüküm leri değiştirmekteve nassların yorumuna bir esneklik getirmektedir.

İzah etmek gerekirse: Hük üm ler ya nasslara dayal ıdır, ya da re 'yve ic t ihâda. Nasslara dayalı hük üm lerin m esne di eğer zam an ve

m ek an unsuru na dayal ı ise, yan i hük mü n teşri i anındaki bi l im sel vetekn o lo j i k a l t yap ıya dayan ıyorsa ve daha sonra bu a l t yap ıdeğişmişse, ona bağl ı olarak hükümler de değişir. Ama bu değişen

hü kü m ler in as la prens ip ler o lmay ıp , ta tb ik î hü küm ler o lduğuhatırdan çıkarılmarnaldır.

Örrîek: "Tedâvî olman ın gereğini" ifâde eden n asslar 5 55 , değişmez

bir prensip vaz' etmektedir. Bunun ötesinde bizzat Hz. Peygamber (as.)dön emin de ön eri len birçok tedâvî yöntemleri vardır.5 5 6 Eğer bu tedâvîy ön t em l e r i n i g ö s t e r en had i s le r v ahy e d ay anm ı y o r da 5 5 7 , Hz.Peygamberin (as.) içerisinde yaşadığı toplumun sahip olduğu bi lg i vctecrübeye dayanıyorsa, yukarıdaki genel prensibin tatbiki mâhiyetinde

olan bu yön tem ler, zam anla bi l imin ilerlemesiyle değişir, yerlerinedaha başka ve faydal ı tedâvî yol lan ortaya ç ıkarsa bu du rum da,nassların dayanağı olan zam an ve me kan unsuru göz ardı edi lemez.

Sonra bu durumda, hadis lerde bir hatadan da söz edi lemez.

Ni tekim, "dünya düzdür, güneş onun etraf ında döner " şekl indekitelakkinin, gün ışığ ı kadar açık ve başka türlü bir ihtimalin akı ldan

bile geçmediği bir dönemde, biri kalkar da "-Ey dünyayı yayan, gün eşionun etraf ında döndüren Al lah! . . . " d iye münacatta bulunursa, daha

sonra bil im bu telakkinin yanlışlığını ortaya koyarsa, şimdi kalkıl ır dafalan ca zat, Allah'ı öğmed e hata etmiştir, denebilir m i ?

Akı ldan ç ıkarı lmaması gereken bir diğer husus da şudur: Hz.Peygamberin bu tedavi şeki l ler ini önerdiğ i s ı rada, sonradan ortayaçıkan m odern tedavi yöntem leri henüz bîı lmnmüıyordu. Burada şöylebir soru sormak gerekir: Modern tedavi yöntemlerinin bulunduğu bir

555 Mese la : T i rmiz î , Tıbb, 2 ; E b ûD âv ûd , Tıbb, 1, 11 ; İbn. Mâce, Tıbb, 1; İbn Ha nb e l ,

3/156, 4/2 78 ; İbn Kayy ım, et-Tıbu'n-nebevî, 75 vd .556 Bkz. İbnu' 1-Kayyim, et-Tıbbu'ri -nebevî, 89 vd . ; Ebû Dâ vud, T ıb b , 1 vd . (4/4 vd . ) .557 Bal şerbet i g ibi . (Nahl 16/69) . .



or tamda da, Hz . Peygamber (as . ) had is k i tap lar ımızda mevcut

önerilerinde ısrar eder m iydi? yoks a "tedavi olma prensibini en kısa vekesin yo ldan gerçekleşt irecek medot lar ı " mı kul lanmamazı isterdi ;başka b i r i f ade i l e konunun erbâbma havale ed i lmes in i miemrederdi?558

Kur 'ân 'da da, zaman-mekan unsuruna dayal ı nasslar , çok darçerç eve de de o lsa m ev cu ttur : En fâl suresi 60. âye t i b izde n"gücümüzün yettiğince bir güç hazırlamam ızı" emretmekte ve bu gücü"Allah'ın düşmanı ve bizim düşm anlarımızı, bunların dışındaAllah'ın bilip de bizim bilmediğimiz düşm anları korkutucu, yıldırıcıolması" öze l l i ğ iy le vas fe tmişt i r . Bu âyet h iç b i r zaman iç indeğişm eyecek bir prensib va z' etmektedir: Mü'm inler , caydır ıcı birsavaş gücü üstünlüğüne sahip olmakla memurdurlar.

Bu değişmez prensibe karşın, aynı âyet bir başka unsur dahaiçermekted i r ve âyet müminlere "savaş için atlar edinmelerini"emre tmekted i r . Bu hüküm, kanaat imizce yukar ıdak i değ i şmezprensib in, zaman mekan unsuru göz önünde tutularak, o zamanagöre en önemli bir harp âleti i le misaîlendirilmesidir ve geçerlil iğini

koruduğu sürece, prensibin bu şekilde tatbikini âmirdir ve hiçbirzaman, zaman ve mekan unsurundan soyut lanarak, Kur 'ân bunuâmirdir, dolayısıyla güçlü olmak "savaş at ları edinmeye" bağl ıdırdenemez.

Bu Kur'ânî prensibin hadislerdeki tatbik ve yorum una bakalım:Minberde Hz. Peygamber ( as. ) bu âyet i okumuş ve âyette geçen

" k u v v e t " kelimesini üç defa "Dikkat edin, kuvvet (ok) atma ktır."şeklinde açıklamıştır.559

"Allah bir ok yüzünden iiç kişiyi cennete sokar ; Yapanı, harp

sahas ına ulaştıranı, atanı."560

"Müm inin her eğlencesi boşuna dır : Ancak ok atmaklauğraşm ası, atını terbiye etmesi ve ehli ile oynaşm ası hariç."56 1

"Cennet kılıçların gölgesi altındadır."56 2

Hz. Ömer komutanlarına yazdığı mektupta, askerlerine düşman

5 5 8 İ b n H a l d ûn , , H z . P e y g am b e r ' i n t ı b l a i lg i li h ad i s l e r i n i n t a v s i y y e m a h i y e t i n d eo l d uğ u n u , f a r z î b i r b ir- ö z e l l i k t a ş ı m ad ı ğ ı n ı s ö y l e r . (Mukadd ime , 3 9 3 - 3 9 4 ;Goldziher, Zahir î ler , 7 0 ) .

559 Saîd b . Ma nsû r , S ü n e n , 2/171 .56 0 Sa îd b . Man sûr , Sünen, 2/171 .561 Sa îd b . Man sûr , Sünen, 2/172 .562 Sa îd b . Man sûr , Sünen, 2/204, 205 .



topraklar ında t ı rnaklar ın ı uzatmalar ın ı emretmeler in i yazmış t ı r .Çün kü bu bir nevi silahtır. 5 6 3

Bu ve benzeri hadisler , "güçlü olma" prensibini gerçekleştirmekiçin, o devrin en muteber si lahlarının edini lmesini , kul lanı lmasınıâmir hadislerdir.

At ed inmek, bes lemek, süvar i l i ğ i öğrenmek ve çocuklaraöğretm ekle ilgili had isler ise pek çoktur. 564

Bu arada at beslemeyi cazip hale getirmek için al ınmış bir ikiteşvik tedbirinden de bah setme kte yarar var : A z olduğu için56 5 Hz . '

Peygamber (as . ) şöy le buyurmuştur : "At besleyiniz. Kim savaş atıhazırlarsa, ona yüzelli vesklik hurm a ağacı tahsis edilecektir."56 6Attalimi için Zübeyr'e ıktâda bulunduğu b i linmektedir.567 Ayrıca âtlarıniyice azalmasından korktuğu için, katır elde etmek için eşeklerinatlara çekilmesini bile yasaklamıştır. 568

Bir diğer teşvik de , gan ime t taksim inde piyadeye bir, süva riye üçpay a yrı lmasıdır,569 Ayrıca Hz. Ömer zamanına kadar atların zekâttanmuaf tutu lduğunu da hat ı r la tmak lâz ımdır .5 7 0 Hz. Ömer , kendidevr inde at lar çoğald ığ ı iç in -ki bu yüzde n at lara zekâ t (verg i )

tarhetmiştir- 5 71 önceleri süvarilere üç pay veril irken iki pay ayırmayabaşlıyor 572 ki, bu da bizim tezimizi desteklem ektedir.

Ş i m d i b ü t ü n b u e m i r . v e u y g u l a m a l a r ı z a m a n - m e k a nunsurundan soyutlayarak ebedî leştirmek, evrensel leştirmek mümkünm ü d ü r ?

Daha sonra harp t ekno lo j i s in in i l e r l emes i y l e , had i s l e rdeöngörülen ve emredilen harp hazırl ıkları tamamen önemini yitirmiştir.Şimdi hadislerde ok atmak, kı l ıç kul lanmak, at beslemek emredi l iyord iye bunlara yapışmak, ta tb ikâta ve zamana mahsus hükümlere

563 Saîd b . Ma nsû r , Sünen, 2 / 3 1 2 .564 Mese la bkz . Saîd b . Mansûr , Sü ne n , 2/164, 172 ; İbn Abdirabb ih, Ikd, 1/134, 160

; Wen s inck , Mif tâh , 184 .565 İ bn Es i r , N ihâye , 2/24 5 . Mese la Bed i r harb inde sadeee M ikd ad b . Esv ed ' in a t ı

vardı. ( İbn Hanbel, 1/125) .566 Saîd b . Mansûr , Sünen, 2/166 ; İbn Esir, Nihâye, 2/245 .567 İbn Esîr, Nihâye, 1/398 ; Ferrâ, el-Ahk âm u's-su ltân iyye , 228 .568 Bkz. Dem îr î , Hayâtu ' l -hayevân , 1/124569 Bkz. Ebû Dâvûd, Cihâd, 143 ; İbn Mâce, Cihâd, 36 ; Dâr imî , Siyer, 32 ; Ferrâ, age.,

151 .570 Bkz. Tez metn i, 229 .571 Bkz . İbn Kudâm e , Muğnî, 2/620 ; Kardâvî, Fıkhu'z-zekât, 1/29 ; Erkal, İs lam Vergi

Hukuku, 179 ; Yen iç e r i , Büt çe, 175 .572 Bkz, Eb û Yusuf , er-Redd u alâ Siyeri ' l-Evzaî , 17 .



takılıp kalıp, asıl değişmez prensibi ihm al etm ek olmaz m ı?

Kur'ân'da Allah : "Ey Peygamber ! Müminleri savaş için coştur(teşvik et). Sizin sabırlı yirmi kişiniz, onlardan ikiyüz kişiyi yener .Sizin yüz kişiniz, inkâr edenlerden bin kişiyi yener. Ç ünkü onlaranlayışsız bir gruptur." buyurmuş, sonra hükmü haf i f l e terek ,"Şimdi Allah yükünüzi hafifletti. Zirâ içinizde zaf bulunduğun ubiliyordu. Sizin sabırlı yüz kişiniz onlardan ikiyüz kişiyi yener. Allahsabredenlerle beraberdir"57 S buyurmuştur.

Bu âyetin hükmü de, o devrin savaş teknolojisiyle ilgil idir. Buâyetler in nihâî arzusu, tamamen sayısal bir oranı bel ir lemek deği l ,

aksine müminlerin harp meydanlarını, düşman kendiler inden iki katd aha ku vve t l i o lmad ık ça - say ı sa l o r an ö neml i d eğ i l d i r -terketmemeler ini âmirdir . Ni tekim İmâm Mâl ik (179/795) daha odönemde, itbarm sayıya değil, kuvvete olduğunu, eğer düşman atça.,s i lahça , kuv vetçe daha üstü nse , b ir k iş inin b ir k iş id en dekaçmasının câiz olacağım söylemiştir.574

Zamanımızdaki harp teknolo j is i ve kul lanı lan si lahlar İmâmMâlik'i ne kadar haklı çıkarmak tadır.

Henüz konumun değişmediğ i b ir dönemde, hukukçular ımız ınâyetteki sayısal oranı hukûkî bir prensib şeklinde vaz' etmelerini575 detuhaf karşılamamak gerekir.

"Temizlik" genel prensibinin bir uygulaması mahiyetinde olan ve"köpek yalam ış bir kabın sekizincisinde toprakla ovulma sını"57 6

emreden hadis de, şüphesiz zaman ve mekan unsuru iht iva edenbaşka bir misaldir . Topraktan daha güçlü temizl ik araçları ortayaçıkarsa, onları kullanmak da aynı hadisle amel etmek demek olur.Çün kü o devirde toprak, başka al ternat i fi o lma yan bir temiz l ik

aracıdır. Nitekim İbn Kay yım (75 1/1 35 0), "çöğen" in toprağın yerinitutacağını, hatta ond an daha da üstün olduğunu söyler. 577

Kısaca,demek is t iyoruz k i , değişen teknolo j i , o zamanınteknolojisi üzerine kurulan hükümleri değiştirebilecek bir etkenolarak gözükmektedir.578

573 Enfa l 8/65 -66 .574 İbn Rüşd, Bidâyetu ' l -müctehid , 1/313 .575 İbn Rüşd, Bidâyetu ' l -müctehid, 1/313 ; Fcrrâ, e l -Ahkâmu' s -Su l tâniyye, 46 .576 Müs l im, Tahâre t , 93 ; Ebû Dâvûd , T a h â r e t , 37 ; Neseî , T a h â r e t , 52 ; İ bn Mâce ,

Tahâret , 31 ; Dârimî , V u d û , 59 , 65 .

577 İbn Kayyım, İ ' lâm, 3/14 .578 S i l ah l a r ın ve harp t ekn i ğ in in ge l i şm es i ne t i c es in de Osma n l ı t oprak s i s te min in

değişmesi hk. bkz . Tabako ğlu, İs lam İk tisâdına Gir iş, 155 vd.



Re'y ve ictihâda dayalı hükümlere gelince ; şübh esiz ki, bun ların

bir kısmı da, hükmü koyan müctehidin iç inde yaşadığ ı , toplumunbilgi seviyesi , tecrübeleri , te lakki leri , değer yargı larıy la yakındani lg i l id i r ve mümkündür ki , müctehid ulaşt ığ ı hükmü, zamanınıntelakkilerine bina etmiştir.

Daha sonraki b i l imse l ve teknolo j ik ge l i şmeler , eğer bute lakki l e r in as ı l s ı z o lduğunu, gerçekten uzak o lduğunu or tayakoyarsa , tab ia t ıy la bu te lakki l e r üzer ine daya l ı o lan i c t ihâdîhü kü m lerin de değ işm esi gerekir . Üste l ik bu nlar nass lara da .'daya nm ad ığ ınd an, , nass la r ın ebed î li ğ in i z ede l eyeceğine yön e l i k

herhangi bir tenkit de söz konusu olmaz.Hemen bel irtmek gerekir ki , müctehidler arasındaki ihti lafların

birçoğunun sebebi, bu gibi konularda müctehidlerin, kendi iç indebulundukları yörelerin bilgisine, tecrübesine, telakkilerine dayanarakictihâdda bulunmalarıdır.

Mesela en uzun hâmilelik müddetini ele alalım ; İm âm M âlik'egöre en uzun hâm ilelik süresi be ş yıl, Şâfi î 'ye göre dört yıl, Ha ne fî veHanb el îlere göre iki y ı l , Mu ham me d b. Hak em'e (538/1143) göre bir

kam eri sene, Zahirî mezheb ine göre de dokuz aydır .Ebû Zehra, konu ile i lgi l i değerlendirmesinde şöyle demektedir:"Doğrusu, bu konuda takdirlerin hiçbiri nasslara istinad etmem ekte,aksine bu mü ddetlerde ham il vakalarının görüldüğüne dair iddialaradayan maktadır. Asrımızda yap ılan araştırmalar bu müddetlerden nebeş, ne dört, ne de iki sene hiç birisini doğrulam amaktır. Vaka larhâmil müddetinin dokuz ay olduğu şeklindeki görüşü doğrula-ma ktadır. Biraz ihtiyatlı davranılarak bir yıl şeklinde takdir degerekebilir. Önce gelen hukukçularımızdan bazıları da bunu tercih

etmişlerdir." Sonra Ebû Zehra , İbn Rüşd 'ün (595/1198) şu sözününakleder : "Bu konuda baş vurulan m erci âdet ve tecrübedir. İbnu'l-Hakem'le Zahirîlerin görüşü mutad olana en yakınıdır." 57 9

Kanaatimizce bu konuda, gerçekl iğ i ne kadar doğru olduğubi l inmeyen idd ia lar üzer ine hüküm bina e tme yer ine , "Eğer

bilmiyorsanız, erbabına sorunuz."68 0 i lâhî gen el p ren sibind enhareketle, müsbet ilmin verilerine itimat etmek gerekecektir.

Hâm ile l ik müdd et inde görülen kanın hayız kanı mı , yoksa özürkanı mı olduğu şekl indeki bir ihti laf ı da 5 8 1 çözmek iç in, y ine bu

579 Ebû Zehra, el-Ahvâlu'ş-şahsıyye, 387 .5 8 0 E n b i y â 2 1 / 7 .



konunun uzmanlarına baş vurmanın gereğine inanıyoruz.

Hâmile bir kadının çocuğunu düşürmesi meselesi de böyledir.Bazı m ukallid fıkıh bilginlerimiz582, yaratılış ve kaderle ilgili îbn Mesud( 3 2 / 6 5 2 ) h a d i s i n e 5 8 3 day ana rak 120 gün içer i s inde cen in indüşürüleb i l eceğ in i5 8 4 , çünkü bunun henüz insan olarak hi lkatinintamam lanmam ış olduğunu, ruh üflenmediğini 5 8 5 ifade etmişlerdir.

Bu na karş ı l ık Ha niyye , Zah ire gibi kitaplard a "ihramlı birkimsen in hacda bir av hayvanının yum urtasını kırması -buyum urtadan hayvan çıkacağı için- cinayet kabul edilirken, aşılanmışkadın yum urtasının düşürülerek imha edilmesinin helal ve caiz

olmayacağı" belirtilmiştir. 586

İmâm Gazzâl î (505/1111) , çocuğun oluşmasını , aş ı lanmadandoğuma kadar devre lere ay ırdıktan sonra, i lk devrede (sperm

<• yum ur tay ı aş ı lay ınca ) dü şü rm en in c inây et o ldu ğun u, dev re lerilerledikçe cinayetin daha da büyüdü ğünü kaydetm iştir.587

Öyle görülüyor k i , f ık ıh b i l g in ler imiz görüş ler in i cenin inhayatiyeti üzerine bina etmektedirler. Ceninin devreleri ve hayatiyetikon usu nd a eğer t ıp bir nok taya ulaşm ışsa, bu kon ud a onlar ın ^ver i ler ine i t imat etme k gerekir . 120 gün tamam land ığ ında ruh

üfleneceğini belirten hadiste böyle bir hareket tarzma mani bir unsurda yoktur.

Bilimsel ve tekno lojik gelişme lerin önem li bir diğer etkisinin de,hükümlere (nasslara) esneklik kazandırması olduğunu söylemiştik.

Mesela te le fon ve benzeri i le t iş im araçlar ın ortaya ç ıkma sı ,akitteki "meclis" kavramına bir esneklik getirmiştir.

Bir diğer örnek "nassların sınırlayıcı oluşu" anlayışına getiri lenesnekliktir.

Bil indiği gibi ispat vasıta ları olm ak üzere Ku r'ân-ı Ke rim , cezadava lar ında 5 8 8 ik i âdi l ve namuslu (muhsan) erkek şahi tten 5 8 9 ,z inada dört âdi l erkek şâhitten 5 9 0 bahseder. Hukuk dâvalarında iki

581 Merğ înânî , Hidâye, 1/33 .582 Bkz . Karam an , Haramlar Helal ler, 100 .583 Bkz . Buh âr î - B e d ' u ' l - h a l k , 6 ; Mü s l im, Libâs , 100 ; T irmizî , K a d e r , 4 . D iğer

kaynaklar ı i ç in bkz . Kaynaklar ı i ç in Concordance, 2/3 17 ( ) m a d de s i .584 Mes ela Zeylaî , Teby în , 2/166 .585 ibn Âb id în , Reddûl -muhtâr , 5/23 9 , 276 ; Şelebî, Haşiye alâ't-Tebyîn , 2/166 .586 İ bn Âb id în , age., 5 / 2 3 9 ; K a r am an , Haramlar Helal ler , 100 ( İ bn Âb id în , age.,

2/411, 412 den) .587 Karaman, age., 101 .588 Bkz. Atar, İslam Adliye Teşk ilatı, 196 .589 Tala k 65/ 2 ; Ba kara 2/282 .



erkek veya bir erkek iki kadın şahidin bulunmasını ister. 591

Hz. Peygamber, (as.) hadislerinde davacımn yeminiyle birl ikte5 92

tek şahit, sadece tek şâhit593 ve ikrardan594 bahsetmiştir'. 5 95

Şimdi ispat vasıtaları nasslarda zikredilen bu saydıklarımıza mıhasredilmiştir? Bil im ve teknolojinin i lerlemesiyle yeni ispat vasıtalarıortaya çıkar mı ?

Giderek yaygınlaşan "yazı ile ile amel"596 konusunda, "yazı yazıyabenzer" tereddüdünü gösteren fukahamız, parmak iz lerinin en güçlüispat vasıta larınd an biri olarak kullanı ldığı gü nü m üz de olsalardı , ,herhalde tereddütler ine yer vermezlerdi . Bugün görüntülü ve ses l i

dokümanla r5 9 7 , eskilerin hayalinden geçirmedikleri şeylerdi ve haklıolarak, başka ihtimaller bulunmadığı için nassları sınırlayıcı olarakyorumluyorlardı . Oysaki gel işmeler ispat vasıtalarının bel l i bir sayıile598 tahdid edilemeyeceğini gösteriyordu.

VI - COĞRAFÎ FAKTÖRLER

İs lâm hukukunda, öze l l ik le ahkâmın farkl ı l ık arzetmesindetes ir ini gösteren etkenlerden bir i de coğraf î faktör lerdir . Mekanfarklı l ığı, iklim özell iği gibi bu tür faktörler genelde, aynı hükümdezaman içer is inde meydana ge len değ iş ikl ik lere neden olmamakta ;hükümlerin henüz oluşumu sıras ında etkis ini göstererek, onlar ınyöreden yöreye farklı l ıklar arzetmesini gerektirmekte ve bazı nasslarınanlaşı lması ve yorumlanm asında mek an ve ikl im özel l iklerinin de gözönü nde bulunduru lması zaruretini ortaya koym aktadır.

Coğra fî faktörlerin karşımıza getirdiği en önemli hu suslarda n biri,

590 Nisa 4/1 5 ; Nû r 24/45 9 1 B ak a r a 2 / 2 8 2 .592 İbn Kayy ım, Turuk 68, 70-71 . Ay nc a bkz . Ebû Davûd, Akdıye, 21 .593 Ebu Dâvûd , Akdıye, 20 ( 3/ 30 8) ; İbn Kayy ım, Turuk, 26-27 .594 Me se la bkz . Buh ar î , Hudûd, 22; A h k â m , 19 ; Mü slim, Hudûd, 16 , 23, 25 .59 5 Bu kon ular da gen iş b i l g i i ç in bkz . A tar , age . , 19 0 -208 ; Ba y ınd ı r , A . , İslâm

Muhakeme Hukuku , 141 vd.596 Yaz ı i le am e l kon usu nda bkz . Süyût î , E ş b â h , 335-338 ; Had imî , Şerh u Mecâm i ' ,

329 ; İbn Âb id în , "Neşru' l -arf ' , 2/1 27 ; Schacht , İs lam Hukukuna Gir iş , 197 ; EbûZehra, İbn Teymiye, 371 ; Karaman , Anahat lar ıy l a İ s l am Hukuku, 1/337 ; Baktır ,Zaruret, 133 .

597 F i l im şahi t o lur mu ? sorus una cevap hk. bkz . Karaman , G ünün Mes e l e l e r i , 2/350,3 5 3 .

598 Karal ı , Furûk, 4/82 vd. da 17 adedi ile sınırlar .



yörelerin kendi özel l ikler inden kaynaklanan farkl ı problemleri ortaya

çıkarmasıdır . Bel l i b ir yörede dikkate al ınmayan, hatta esamisiduyu lmay an bir konu başka bir yörenin en başta gelen bir probleminiteşkil edebil ir . Haliyle bu durumda, aynı problem karşısında başkabaşka yörelerde bulunan müctehidlerin yaklaşımları farkl ı o lacaktır .Belki birisi o konuya d oktrininde yer ayırmaya gerek duy m ayac ak veyaortaya koyduğu görüşü, b izzat problemin iç inde yaşamadığı iç inâfâl î l ik arzedecek, problemi yaşayanlar için bir anlam taşıyacaktır .Öbür taraftan, problemin bütün boyutları i le içerisinde olan müctehidiçin aynı konu pek önemli bir yer işgal edecek ve get irdiği çözümler

kendi yöresi için bir anlam ifade edebilecektir . Ama bu kez de aynıçözümler söz konusu probleme yabancı o lan kimseler taraf ındananlamsız bulunabilecek, ya da ifrat veya tefritle karşılanabilecektir.

Buna müşahhas bir örnek o larak, genelde büyük ö lçüde çevrefaktöründen kaynaklanan Irak ve Hicâz ekollerinin problem, metot vetavırlarını gösterebiliriz'. 599

Misallar vererek konu ya açıklık kazan dırmak istiyoruz:B i l ind iğ i üzere , namaz lar vak i t l ere bağ lanmışt ı r . Vak i t l er in

izahında ise Hz. Peygamber (as. ) gö lge boyu, şafak, fec ir g ib i

kavramlardan ist i fade etmişt ir . Mesela Ebû Davud'un rivayet ett iğihadis şöyledir :

"Cibril (as.) iki defa (yani iki gün) Beyt-i Muazzam 'ın yan ındabana imâm oldu. îlk defasında, zevâl vaktinde güneşin verdiği gölge

bir naleyn (ayakkabı) tasması kadar uzadığında bana öğlen, herşeyin

gölgesi birer misli uzadığında ikindi, oruçlu oruç bozdu ğu vakitteakşam, şafak kaybolduğunda yatsı, oruçluya yemek içmek haramolduğu zaman da sabah namazlarını kıldırdı. Ertesi gün öğlen

namazını her şeyin gölgesi bir misli, ikindi nam azını iki misli olduğu,akşam nam azını oruçlu iftar elliği zamanda, yatsı nam azını geceninüçtebirine doğru, sabah nam azını da ortalık iyice aydınlan dığı vakitkıldırdı. Son ra bana döndü ve "-Ya Muh amm ed, bu senden evvelkiPeyga mberlerin vaktidir. Namaz vakitleri işle bu ikişer vakitarasındadır . "buyurdu. 6 0 0

Hadisi izah sadedinde Ahm et Naim Efendi şöyle diyor:"Ma lum o lduğu üzere öğ l en vak t i i l e i k ind i vak t in in

başlangıçlarını tayin ederken, her beldede ve her günde başka olan

599 Bkz. Te z m eti l i , 18, 84 .600 Ebû Dâvûd , Salât, 1 (1/10 7) ; A. Naim, Tec rîd, 2/462 .



fey-i zeval i ( tam zaval vaktinde oluşan gölge ) de hesaba dahil edip

fey- i zevali mü teakib en öğle vakt i, fey-i zevale bir şeyin, bir, ya iki mislikadar gö lge eklendikten sonra ik indi vakt i g i rer . Tercümes in iverdiğimiz namaz vakit ler i hadis inde ise fey- i zevalden hiç bahisbuyurulmadığma göre, bu olay senenin en uzun günler inden bir indeolma k lâzım gel ir diye hük med ebil ir iz. Mek ke-i Mü kerrem e (21 derece29' ) kuzey yarım kürede olduğund an Yengeç Dön encesi 'nin yaklaşık ikide rece güney ine düşer . B inaena leyh , ik i dönence a ras ındak imemleketlerin tamamında olduğu gibi, orada da senenin iki gününde

güneş tam tepe hizasına gelir ve gün ortasında fey-i zevâl sıfırdır. Yani.şâkülü n gölgesi dibinde olur, Mekk e-i Mü kerreme'de bu Rûm î Ma yısınyirmi beşi i le sonu, bir de Rûmî Temmuzun onu i le yirmisi arasındaolmak üzere senede iki kere vâki olur. Nitekim Mekke'de güneş OğlakDön encesi 'ne girdiği gü n fey-i zevâl bir kâm et, yani herşeyin birer m islikad ar gölge olur. İki dön ence arasında bu m iktarlar azalırsa da kuz eyve gün eylerinde gitt ikçe artar. Ve senenin her günü nde zevâl vak tindeuzun, kısa bir gölge olur. Ve çok kereler zevâl vaktindeki gölgeler bile.her şeyin bir misl ini tecâvüz edebil ir . Fey-i zeval in na' leyn tasması

miktar ı i le takdir buyrulması doğuya dönmeye başlayan gölgenin enaz miktarım beyan içindir ki , gölge cihetinin bu değişmesi zevâl anınımütakip vâki o lur. O halde namazlar ın farz o lması gününde na ' leyntasması miktar ı gölge öğlenin başlangıc ı ve tam bir veya iki mis l imiktar ı gö lge ik indi vakt in in baş langıc ı o labi lmek iç in , bu o laydediğimiz mevsim de cereyan etm iş olmak iktiza eder."601

Bu izahtan da anlaş ı lacağı üzere burada ver i len gölge boyu,şafak gibi kavramlar hem m evsimden m evsime, hem de yöreden yöreye

değişiklik arzeden şeylerdir. Kış mevsimi başkadır, yaz mevsimi başka.Hele kutu plara doğ ru gidildikçe bu farklıl ıklar daha da artacaktır.

O zam an şöyle demem iz müm kün olacakt ır : Hz. Peygam ber (as .)Cibri l ' in kendisine öğrett iği vakit leri müminlere anlatmakta ve henüzdeğişm eyen aynı ortamın bazı unsurlarını da birer vesi le alarak -ga yedeği l - kul lanmakta ve böylece, zamanın kolayl ıkla ölçülemediği odönemde konunun müşahhas laş t ı r ı l a rak an laş ı lmas ın ı sağ lamakistemektedir . Yoksa kul lanı lan bir imler , İs lâmın evrensel boyut lu

zaman ve mekana göre değişmez hükmünü i fade iç in deği ldir . Eğeröyle o lmasaydı , maksat hüküm (namaz) ves î le hükme (vakit ve vakt ibe l i r l emede ku l lan ı l an vas ı ta la r ) heba ed i lm iş o lacak , kutup

601 A. Na im, Te cr îd , 2/46 3 .



bölgelerine doğru yaklaşı ldıkça şafak kaybolmadığı iç in yatsı nam azı

k ı l ınmayacak6 02 , i f tardan kısa bir süre sonra imsak vakti başlayacakve nihayet kutuplarda insanlar alt ı ayda sadece beş vakit nam azkılacaklar.. . ki, ulaşılacak olan bu netice İslâmın teşriden gözettiğima ksatlarla asla uyu m arzetmeyecektir.603

Bu it ibarla bu ve benzeri ikl im ve mekan özel l ik lerini içerennassların anlaşılması ve yorum lanma sı s ırasında fevri davran ma mak ,coğrâ f î f a tö r l e r i göz önünde bu lundurarak konuya yak laşmakgerekmektedir.

İk l im şart lar ın ın insanlar ın ge l işmeler inde de e tken o lduğu

bilinmektkedir. Dolayısıyla, normal belirti leri görülmediği zaman sözkonusu olan sene ile takdir ve tespit edilecek ergenlik (bülûğ) çağının,rüş d yaş ının da iklimden iklime farklılık arzetm esi tabiî olacaktır.

Problemin b izzat yaşanmasının müctehid in doktr in i üzer indeetken olduğunu söylemiştik. İmâm Şâfi î 'nin Mısır 'a geldikten sonra,daha önceki doktrinini değiştirmiş olması hatta usûlde bile 6 04 b u n u ngerçekleşmiş olm ası çevre faktörü nün etkisinin göstermektedir.

İ m â m M u ha m m e d , sığır pis l iklerinin haf i f necaset olduğunakânidir ve nazarî o larak insanların fazlasından korunabileceklerine

inanır; dolayısıyla bir kimsenin elbisesinin dörtte birinden fazlasmasığır pisliği bulaşırsa, bu duru m nam aza m an i olur, der. An cak İm âmRey şehr ine g id ip oranın vaziyet in i görünce , durumun hiç denazariyede kabul ettiği gibi olmadığım ve insanların, kendilerini sığırpisliklerinden koruyamadıklarım, daha önceki görüşü ile amel etmede

-insanlara bü yü k bir s ıkıntı o lduğun u görü r ve hem en orada, sözkonusu görüşünden vaz geçerek İmâm Mâlik ' in düşündüğü gibi , çokda olsa e lbiseye bulaşan sığır pis l iğinin namaza zarar vermeyeceğigörüşünü benimser.605

İ mâm M u h amme d ' i n R e y ' e v a rd ı k t an s o n ra g ö rü ş ü n üdeğiş t i rmes in in sebebi , e lbettek i fark l ı mekandan kaynaklanananproblemi bizzat görm üş olmasıdır.

Bir başka örnek : Prensib olarak bir yer mescit yapılıyorsa altı da

6 0 2 N i t e k i m b u g ö r ü ş t e o l a n l a r ı n b u l u n d u ğ u n u t e n k i d i i le b i r l i k t e d a h a ö n c ebildirmiştik. Bkz. Tez metn i , 110 .

603 A y n ca " Makâs ıd/Vesâ il A y ı n m ı " bahs ine bkz .s . 107 vd .604 İma m Şâ f i î ' n in usû l kon usu nd a " e r -R i sâ l e tü ' l - kad îm e " v e " e r -R i sâ l e tü ' l - c ed îde "

o lma k üze r e i k i e s e r i bu lu nm ak ta d ı r . E l im i zde mevcu t o l an ı i k inc i s i d i r . (Bkz .Şafak , İ s l am Hu kuku nun Tedv in i , 118, 119) .

605 İbnu ' l -Hün jâm, Fetfa, 1/142 .



üstü de o hük üm de olur. Bu itibarla mesela bir kimse bodrum u veya

alt kat ı ya da üst kat ı ev olarak kullanmak kaydı i le mescid yapsa,buras ı mesc id o lmaz . Buna rağmen İmâm Ebû Yûsuf B a ğ d a d ' a

geldiğinde konut sıkıntısını görmüş ve alt katı ev üst katı cami, veya

alt kat ı cami üst kat ı ev olacak şekilde her iki duruma da cevaz

vermiş t i r . İmâm Muhammed de aynı şey i Rey şehr ine g i r ince

yapmıştır.606

Bu ve benzeri örnekler mekan farkından kaynaklanan farkl ı ,problemler karş ıs ında müctehid imamlar ın tavr ını gös t e rmes i

bak ımından öneml id i r . Böy lece imam lar, yaşanmak için var olanîslâm hukuku nu hayattan koparma mak ve olabildiğince yürürlüktetutabilmek görevinde olan İslâm hukukçularının bu gibi durum daalma ları ge reken tavırları fiilî ola rak gösterm işlerdir. Bu bir zarurettirve yapılmadığı , me kan ve iklim farkı gözet ilmeksizin bü tün insanlarınideal bulunan nazarî hükümlere tâbi olmaları istendiği zaman, sözkonusu nazar î hükümler -vâkıaya aykır ı o lacağ ı iç in- zaten kabulg ö r m e y e c e k v e h i ç b i r z a m a n p r a t i k . ( t a t b i k î ) b i r d e ğ e rkazanmayacaktır . 607

Hukuk nazar iya t ında de l i l l e r aras ında " ö r f " e h iç t emas

edi lmediğ i halde, öze l l ik le furû ki taplar ında konunun iş lenmesi 6 0 8 ,

b i r de l î l o larak a t ı f la rda bulunulmas ı , kanaat imizce vak ıanın

kabullenilmesi, yöreden yöreye farkl ı l ık arzeden sosyal gerçekler in,

gene l kabul le r in ve iht iyaç lar ın d ikkate a l ınmas ı zarure t in in

neticesinden başka bir şey değildir.

V I I - Ö R F

Örf konusuna şimdiye kadar tezimizin birçok yer inde ve çeşit l i

münasebetlerle atıl lar yapılmış, temaslarda bulunulmuştur. Gerek bu

sebebten, gerekse yukarıda arzedilen değişm e etkenler inin örfü de

606 Bkz . Merg ınân î , Hidâye, 3/19 ; İbnu ' l-Hümâm , Feth, 5/63 .607 Bu kon uda b i r değe r l end i r me ve naza r i ya t l a t a tb ika t a ras ında f a rk bu lu nd uğ u

konusunda bkz . Köprü lü , İslam Medeniyeti Tarihi, 297 -298 , 303 -305 ; Köprü lü ,HukukT ar ihi Araşt ı rmalar ı , 259-26 0 , 265-266 , 2 70 ; Gün gö r , İ s l a m m B u g ü n k üMeseleleri , 97 .

608 Bkz . Dönm ez , "Ö r f " , 28-29 .



içermesi yüzünden -zira bu etkenler aynı zama nda örfün oluşması yada değişmesini gerektiren etkenlerdir-, "Ahkâm ın Değişmesinde EtkinOlan Âmil ler" bölümünde örfe müstaki l b ir yer veri lmesine asl ındagerek yoktu.

Ancak kaynaklarımızda ahkâmm değimesi konusunun hep örf lebirlikte işlenmesi ve bu sahada örfe önemli bir yer verilmesi sebebiyleaynca bir başlık atmak gereği duyulmuştur. Burada mü mk ün m ertebetafsilata girilmeden örfün etkinlik alanına dikkat çekilecek ve ver ilecekbir bibliyoğrafya 609 ile yetinilecektir.

Daha önce de belirt i ldiği gibi, konu daha çok furû kitaplarındaele alınmış ve giderek önem kazanmış, son devir kitaplarında, i lmîtoplantılarda önemli yer almıştır. İslâm Konferansı Fıkıh Akadem isi dekonuya eği lmiş ve 10-15. 9. 1988 tarihler i arasında akdedi lenoturumda 9 nolu kararıyla, örfün tarif ve şartlarını belirlemiş ve b irfakihin -müftü olsun kadı olsun- örfilerin değişebileceğini hesabakatmadan kitaplarda nakledilen hükümlere saplanıp kalmasının asla

609 Ör f konusu nda baş vurab i l eceğ im i z i lk kaynaklar ; İbn Abdisselâm , Kavâid , 1/60 ,2/4 7, 111, 107 , 115 , 120, ; Ka râ fi, F u r û k , 3/161 -162 , 283 , 288 ; 1/171 , 3/8 5 ;Karâl î , İhkâm , 23 1-24 4 ; Şât ıbî , M u vâ f a k â t , 2/ 283 vd. ; Şât ıbî , İtisâm, 2/139-144 .Konu i le i lg i l i müstaki l ça l ışmalar : İbn Âbidîn, " Neşru' l -ar f f î binâi ba 'dı ' l -ahkâmalâ'l-örf", Me cm ûatu ' r - res âi l i çer is inde, Bcy rût ty. ; Ebû. Sün ne, el -Urfu ve ' l -âdetu,Kahire 1947 ,• Dönmez, İ .K. , Nazratun cedide i lâ mekâneti mefhûmi' l -ur f ve ' I -âdet if î ' l - f ı k h ı ' l - I s l â m ı " , M ece l l e t u " e l - U l û m i T - İ s l âm i y y e " , s a . 1 , Câm i a t u ' l - E m î rAbd u lkâd i r 1986 ; Şener , Mehm et , İ s l a m H u k u k u n d a Ö r f , İ zm i r 1987 . Bun la rd ış ında bkz. : Muvatta , 2/619, 980 ; Kerhî , Risâle, 81; Beyhakî , Menakıbu ' ş -Şâ f i î ,2/2 13 ; Be lâzur î , Fütûh , 2/ 345 ; Serah s î , Mebsût , 5/25, 15/90 ; Zey la î , Tebyîn,2/ 13 0 , 135, 5/110 , 183-184 ; San ' an î , Sübülü ' s -se lâm , 3/ 50 ; Hâ d im î , Ş e r h uMecâmi, 319, 324, 336 ; İbn Âbidîn, Reddu ' l -muhtâr , 2/312, 321 , 4/18 2, 189-190. İbn Âbidîn, "Ukûdu resmi ' l -müft î" , 1/43, 47-48 ; Mecel le Mazbatası (Mir 'ât), 6 ; A liHaydar , Düreru ' l -hukkâm, 1/102 ; A . Em în, Duhâ' l - İs lâm, 2/238 ; Hal lâf , Masâdır ,

74, 1 45-15 0 ; Zer kâ , Medhal , 8 3 2 - 9 4 5 ( Naz a r i y e o l a r ak g e l i ş t i r i l m i ş v e o r t ay akonu lmuştur . ) ; İbn Aş ûr , M a k â s ı d , 53, 91 ; Şelebî, Talî l , 344 ; Şcl tût , Fetâvâ, 8 8 ;Ebû Zehra , Ebû Hanîfe, 352 ; Eb û Zehra, İbn Teymiyye , 399 , 40 5 ; Ebû Zehr a, el-A h vâ l u ' ş - Ş a h s i y y e , 137-13 9, 226, 23 0 ; Kevs er i , M a k â l â t , 88, 93 ,17 0 , 258 ;Z e y d a n , Medhal , 80 , 1 02-10 3 ; Dev â l i b î , Medhal , 30 , 23 4-2 36 , 379 ; Bû t î ,Davâ b ı tu ' l-maslaha , 81-83, 2 81- 292 ; Düreynî , Menâhic , 569 , 579-607 ; Zuhay l î ,Zarûret , 168-181 ; Gökalp, " Ö r f N e d i r ? " , Ma kale ler V I I I , 28 ; Ha mid ul lah , İslam'daDevlet idaresi, 77 ; Belgesay, "Mece l le 'n in Küll î Kaideler i ve Yeni Huk uk", İÜHFM. ,c. XII, sa . 2-3 , İst. 19 46 ;_ Ül ke n, İ s l a m D ü şü n c e s in e G i r i ş , 122, 135 ; Bi lmen,K â mû s , 4/99 ; Karam an, İctihâd, 31-32 , 143-152 ; Karam an, Anahat lar ıy la İs lamH u k u k u , 3/91, 9 3 ; Kavakçı , Hisbe , 28 ; Şener , Hibe, 76-7 8 ; Şene r , " İ c t imâ îU su l -ı F ıkıh Tart ışması" , İİED., sa. 5, s. 23 1 ; Atar , Fıkıh Usûlü, 91 ; Baktır, Zarûret , 9 8 ;

Ensâr , E m e k , 50 ; Dönmez, Kaynak Kavramı , 197-237 ; Miras, Tecrîd, 5/110, 115vd ; Me cm au ' l - f ı k h e l -İ s l âmî , "e l -Karârât ve ' t - tavs iyyât " , Ku veyt 1988 s. 9 . Ö r f ihu ku k hk. bkz . İnalc ık , Hal i l , "Osman l ı Hukukuna G i r i ş " , SB F De rg is i , sa . 13 ,An ka ra 1958 ; Ba rka n, Ö.L. , Ka nun lar, İst . 1945 ; İ . A. " K a n u n n â m e " m a d d e s i .



doğru olmayacağına dikkat çekmiştir.61 0

Ahkâmın değişmes i konusunda örfüıı en önemli fonksiyonu,nassların örfle talî li hususunda kendis ini göstermektedir . Fukahâ

arasında giderek önem kazanan ve fazlaca üzerinde durulan bu konu

Ebû Yûsu f un (182/798 ) bir ict ihâdı i le temellendiri lmektedir. Ebû

Yû su f a göre ribevî malların "keylî l ik" ya da "veznî l ik" vası f lar ını

bel i r ten nass, o dönemin ör fü üzer ine kurulmuştur.6 1 1 Dolayısıyla

insanlar bu uygulamayı değiştirirler ve o zaman için keylî olan malları

ağırlık ölçüleriyle tartmaya başlarlarsa, bu kez bu mallar vezniyyâttan

olur lar , hü kü m de de ona göre değiş ikl ikler o lur . Ya ni sonra dan

meydana ge len bu teamül daha Hz. Peygamber (as . ) döneminde

m evcu t olsaydı, nasslarda vârid olan mevcu t kayıtlar, bu kez de bu na

uygun olarak gelecekti.

Gö rü ldü ğü üze re bu an lay ı ş , nass la ra daya l ı hükü m lerkarşısında bile bir esneklik getirmete, tabiî hangi ve nasıl nassların odönemin örfüne binâ edilmiş olabileceği gibi zor bir problem i de ortayaçıkarmaktadır. Biz bu konuya kısmen de olsa "Bil im ve Teknoloj ideki

Gelişmeler " bahsinde temas etmiş bulunuyoruz.612

Örfün değişmesiyle örfe bağlı ahkâmın değişeceğinde ise herhangibir kuşku yoktur.6 1 3 Bu konuda, değişme sahasını dar tutanlar daayn ı düşü ncede dir ler . Tesb it edebi ldiğimiz kada rıyla K a r â f î ' d e n( 684/1265) i t i baren konuya d ikkat çek i lm iş 6 1 4 ve son devi rfakihlerinin, imam lardan nak ledilegelen hüküm lere, örfe dayalı olupolmadığına bakmadan bağlanı p kalmamaları, eğer örfe dayalı ise ve örf

de değişmiş ise yeni örfe göre hükümde bulunmaları t e n b i hedilmiştir.615

61 0 Meema.u'1-i ikh cl-İs lâm î, "Karârât ve 't - tavsiyyât" , K uve yt 1988 , s. 9 .611 Ebû Yûsufun bu görüşü hk . ' b i l g i v e değer l end i rme le r i ç in bkz . Debûs î , t 's îsu 'n-

nazar, 77 ; Hadimi , Şerhu Mecâm i , 324 ; İbn Âbidîn , Red du' l -m uhtâ r, 4/251, 252 ;İbn Âb id în , "Neşru'l-arf", 2/116 ; Gök alp , Makaleler VIII, 24 ; Miras, Tecrîd, 5/119 ;E b û S ü n n e , Örf, 62, 141 ; Zerkâ, Medhal, 891, 905, 910 ; Devâ l ib î , Medhal, 330 ;K a r a ma n , İs lam Hukuku, 2/210, 215 ; Karam an, Günün Mese le le r i , 2/207 :209 ;K a r a m a n , İctihâd, 31 ; K a r a m a n , Modern Prob lemler Karş ıs ında İs lâm H uk uk u,64 ; Atar , Fık ıh Usû lü , 90 ; Dön m ez , " Ö rf ' , 34 ; Bakt ı r , Zar ur et , 3 1 ; Ş e n e r , Örf,137.

612 Bkz. Tez metni , 243 .613 Bkz. Zerkâ, Medha l , 2/923 ; E bû S ün n e , Örf, 83 vd. ; Şener , Örf, 143 vd ; Dönmez,

"Örf" , 36 vd.614 Kara l ı , Furûk, 3/162 .615 İbn Kayyım, İ'lâm, 3/78 .



K o n u yu İ bn Kayy ım e l -Cevz iyye 'n fn (751/1350 ) sözü i l e

bağlıyoruz:"...İşte fıkıh budur. İnsanlara örf âdet, zama n ve hal

karinelerinin farklılıklarına rağmen , kitaplarda mevcut nakillerlefetva veren bir kimse, hem sapar hem de başkalarını saptırır. Böylebirisinin dine karşı işlediği cinâyet, tıp kitaplarında mevcut bilgilerleyola çıkıp da bütün insanlığı tedaviye kalkışan kimsenincinâyetinden daha büyüktür."



S O N U Ç

Araşt ırmamız net icesinde vardığ ımız sonuçlar ı aşağıdaki g ib iözetlemek müm kündür:

-İslâm hukuku her asrın ihtiyacına cevap verebilecek vasıftadır.-Bmuın için gewMi ölan kaynak'z^^rîtiğih^sdh iplîr.-Kayna klar ilâhi ve değişm ez oİma vasıfları yanında esnek bir

yapıya sahiptir.

-Kaynakları ortama göre anlama ve yorumlama için gerekliictihâd müessesesi vardır. İslâm huku kunu n hayatiyeti bumüessesenin işlerliğine bağlıdır.

-Ahkâm ın değiştirilmesi ictihâd mü essesesinin çalıştırılma sınıntabiî bir neticesidir.

-Kısaca çevre ve zam an faktörleri diyebileceğimiz ve tezin üçüncübölümünde fesâdu'z-zemân, dış faktörler, siyâs î, iktisâdi etkenler,bilim ve teknolojideki gelişmeler, coğrafî faktörler, örf şeklinde tafsîledilen ahkâ mın değişmesini zarurî kılan etkenlerin varlığını inkarakalkışmak ya da görmemezlikten gelmek kâbil değildir.

-Mensûh nasslarla amel etmiş olmama k için nesh konusundaduya rlı olması istenen fıkıhçının, aynı duya rlılığı devrini doldurm uşhükü mler karşısında d a göstermesi zarureti vardır.

-Ahkâm ın değişm esi zarûreti beraberinde ciddi problemlergetirmiştir. Bu problemler karşısında ifrat ve tefriti temsil eden:

a) Aklın nasslara tahkimi ve modernizm,b) seleften nak ledilegelenlerle yetinme gibi iki aşırı anlayış

oluşmuştur.

Bun ların ortasında yer alan bir de mu tedil yaklaşım vardır.Buna göre genel çerçeve ve özle ilgili olmayan ahkâ m değişebilir. İlâhî

vahyin terbiyesinde yetişmiş akıl (mutlak akıl değil), ma kâsıddoğrultusunda ortam değerlendirmesi yaparak nasslara dayalı



ahkam konusunda da yorumlar yapabilir. Böyle bir anlayışın kaosa

neden olma ması için bur tür nasslara dayalı ahkâm da şu kayıtlararanır:

a) Nass ın bağlayıcı veya devam lı olma dığına delil ve karinebulunmak .

b)- Nass la sabit şeklin, özü koruyan ve temsil edenalternatiflerden sadece biri oluduğuna delil bulunm ak.

c) Hükmün illeti ortadan kalkmak.-Böylece İslâm hukukunda bir nassın ideal hükmün ün her

zaman ve mekan için aynı ve bir olmad ığı, bir meselenin farklıortamlardan kaynaklanan farklı hükümlerinin bulunab ileceğineticesi doğar.

-İslâm h ukukunda kaynak ve ahkâmda kademelilik esası vardırve bütün hükümler tek düze değildir. Bunlar değişme sahas ınıbelirlemede yarcımcı olur.

-Rey ve içtihada dayalı hükümler, ilâhi maksatlarıgerçekleştirmek için konulm uş vesâil türünden hüküm ler, genelteşrîye yönelik olmayan geçici ve özel teşri ma hiyetindeki hükümler,

örnekleme kabilinden olup, zaman-mekan unsuru taşıyan ve selefisâlihmden nakledilen uygulam alara istinâd ettirilen hükümlergenelde değişmeye açık hükümler olmaktadır. Genelde hükümlerintalîl edilebildiği m üâm elât konusu, değişmen in genel sahas ını teşkiletmektedir.

-Tezimizde çeşitli vesilelerle ve rilen uygulam a örnekleri, ahkâmındeğiştirilebilmesi olayının bir problem teşkil etmed en ilk dönem lerdepek çok konud a ve çeşitli münasebetlerle gerçekleştirildiğinigöstermektedir. Konu , kendisini b ir problem olarak, ictihâd

müesseses inin layıkı veçhile çalıştırılmama sı neticesinde hukuk unesnekliğini iyice yitirdiği, İslâm hukuku yerine mezhep hukuku

son dönem lerde hissettirmiş ve öze lliklesanayidevrimı^ması^^ ~öhem"W^ar\mişiâ r. Zira mezhep

hukuku anlayışı, yeniden hızla değişen İslâm dünyası için artıkyeterliliğini yitirmiş, taassubun kopardığı mezhepler arası iletişimintekrar kurulma sı ile bütün mezhepleri içerisine alan İslâm hukukuanlayışına geçilmesi ve duyu lan ihtiyaçların m evcut ictihâdlarlagiderilmesi, gerekiyorsa yeni ictihâdlarda bulunulm ası zarureti ortayaçıkmıştır.

ân!öy ı i îmnhdHnr*oZ3Llöu



-Hayatı durdurmak için değil, yönlendirmek ve kolaylaştırmakiçin var olması gereken İslâm hukukçuları bu ihtiyacı karşılama kdurum dadırlar ve özellikle çok yönlü konularda ilgili uzma nların dadahil bulunacağı ictihâd şûrâlarının oluşturulması zam anımızproblemleri için vazgeçilmez bir prensip olarak gözükm ektedir.



l

1 B İBL İYOGRAFYA'4



B İ B L İ Y O G R A F Y A

Abbâdî , Abdusse lâm Dâvûd : el-Mülkiyye fı 'ş-Şerîati ' l -İsIâmiyye,Amman 1974 .Abdullah b. İbrâhîm el-Ensârî : el-Buhûs ve'd-dirâsât, Devha 1400 .Ac lûn î , İ smâ î l b . Muhammed : Ke şfu ' l -ha fâ ve m üzî lu ' l- i lbâs

amme'ştehera mine' l -ehâdîs alâ elsineti 'n-nâs, Kahire ty.(Keşfu'l-hafâ) .

Adam Mez : e l -H a d â r a tu ' l - İ s l â m iyye f i ' l -karm'l-r-râbî el-hicrî ,Arapça'ya trc. M uha m m ed Abdulhâdî Ebû Reyde, Kahire 1941 .

Ahm ed Emîn : Fecru'l-İslâm, Beyrû t ty. 1969 .

Ahm ed Emîn : Duhâ'l-İslâm, Beyrût ty.Ahm ed Emîn : Zuhru'l-İslâm, Beyrût 1969 .Alâuddîn Âbidîn : el-Hediyyetu'1-alâiyye , İst. 1984 .Al i Abdurrasûl: el-Mebâdi'l-iktisâdiyye fi'l-İşlâm, Mısır 1967 .A l i Haydar E fen d i : Düreru' l -hukkâm şerhti Mecelleti' l-ahkâm, İst.

1314 (Düreru'l-hukkâm) .Ali Haydar Efe nd i: el-Mecmûatu'l-cedîde, Derseâdet 1332 .el-Alî, Sâlih Ahmed : et-Tanzîmâtu'1-ictimâıyye ve'l-iktisâdiyye fi'l-

Basra fi'l-karm'l-evveli'l-hicrî, Bağdâd 1953 (Tanzîmât).Ali el H alîf : eş-Şerikât fî'1-Fıkhı'l-İslâmî, Beyrût 1978 .Aliyyu'l-Kârî : Şerhu'ş-Şifâ, İst. 1285 .Akseki, A . H am di : İslam Dini, Ankara 1980 .

Âmidî, Seyfuddîn Ebu' l-Hasen Al i b. Ebî Al î : el-İhkâm fi usûli' l -ahkâm, Beyrût 1985 .( İhkâm ) .

Ansay, S. Şakir : "Aile Hukuku" , AÜ İFD., sa. 2-3 , Ankara 1952 .Atar, Fahreddin : İslâm Adiliye Teşkilâtı, Ankara 1979 .

Atar, Fahreddin : Fıkıh Usûlü, İst. 1988 .Atar, Fahreddin : "İslam Hukuk Felsefesi " , Alt ıno luk , sa. 33 , İst.

1988.

Atay, Hüseyin : İslam Hukuk Felsefesi , Ankara 1985 .



Aydın , M. Akif : İslam-Osmanlı Aile Hukuku. İst. 1.985 .

Azamî, M. Mustafâ : "el Müsteşrik Schacht ve's-sünnetu'n-nebeviyye",(Menâhicu'l-müsteşrikîn İçerisinde), Riyad 1985 .

Bâbert î , Ekmeluddîn Muhammed b. Mahmûd : Şerhu'l-Inâye ale ' l -Hidâye (Fethu'l-kadîr kenarında) , Bu lak 1318 . ( Inâye )

Bacı. Ebu'l-Velîd Süleyman b. Halef : el-Müntekâ Şerhu' l -Muvatta,Beyrût 1983 ( Müııtekâ ) ,

Baktır. M ustafa : İslam Hukukund a Zaruret Hali. Ankara ty. (Zarûret).Barkan, Öm er Lül'ti : İktisat Tarihi ( Ders notları) . İst. 1950 .

Bayındır, Abdullaziz : İslam Mu hakeme Hu kuku , İst. 1986 .Belâzuri . Ahnıed b. Yahya : Futûhu' l -büldân, trc. Zakir Kadiri Ugan,

İst. 1955 { Fütûh ) . 'Belgesay, Mustafa R eşit: "Mecellenin KüUî Kaideleri ve Yen i H ukuk",

İÜHF M. c. X I I, sa. 2-3, İst. 1946 .Beşer, Faruk : İslamda Sosyal Güven lik, Ankara 1962 .Berki. Al i H im m et: İslam Şeriatında Kaza, Ankara 1962 .Berki, Şakır: "İslam Hukukunun Anahatlan I-III AÜ İFD. c. XVII, XIX,

XX , Ank ara 1969 .

Berki. Şakir: "İslam H ukuk unun Adalet Esasları ve Adâlet T eşkilatı"AÜ İFD . e. VI, sa. I-IV , An kara 1Ü56 .

Beydâv i , Nâs ı ruddîn Ömer : Envâru ' t - tenzî l ve esrâru ' t - te 'v î l ,(Mecm au't-tefâsîr içerisinde) , Beyrût ty.

Beyh akı, Ebû Bek ir Al ı ine d b. el-Husey n : Menâk ıbu ' ş - Şâ f i î , Hık.

Ah m ed Şâkir, Kahire 1971 .Beylıakî : es-Sünenu'l-kübrâ. Beyrû t ty. ( Sünen ) .Bilge, Necib : Huku k Başlangıcı , Ankara 1984 .

Bil inen, Öıner Nasûhî : Hukûk-ı İslâmiyye ve Istı lâhât-ı Fıkhıyye

Kâmûsu. İst. 1967 ( Kâmûs ) .Bilmen, Ömer Nasû hî: Büyük İslam İlmihali, İst. ty.Buhârî. Muhammed b. İsmail : el-Câmiu's-sahîh, İst . 1981 ( Buhârı ) .Bûtî , M. Saîd Ramazan : Davâbıtu' l -maslaha fi 'ş-şerîati ' l - İslâmiyye,

Beyrût 1986 ( Davâbıtu'l-maslaha) .Bûtî , M. Saîd Ramazan : "es-Sünnetu el -masdaru's -sânî" ( e l -Buhûs

ve'd-dirâsât içerisinde), Katar 1400 .Câhız, Ebû Osman A m rb . Bahr : el-Beyân ve't-tebyîn. Beyrût 1967 .Câlıız : Kitâbu'l-hayevân . thk. Abd usselam M. Hârûn, Beyrût 1969 .Canan, İbrahim : Kur'an ve Hadise Göre Ahir Zaman Fitnesi ve



Anarşi, İst. 1982 (An arş i ) .

Cassâs, Ebû Be kr Ah m ed b. Al î er-Râzî : Ahkâmu' l -Kur 'ân , thk. M.es-Sadık Kam hâvî, Beyrût 1985 .Ce la l Nûr i : "Lâ yünkeru tagayyuru'l-ahkâm bi tagayyuri'l-ezmân",

İctihad M ecm uas ı, sa. 67, İst. 1329 /1913 .Cerrahoğlu, İsmail: Tefsir Usûlü, Ankara 1976 .

Cezîr î, Abdu rrahm ân : Kitâbu'l-fıkh ale'l-mezâhibi'l-erbaa, İst. 1986 .

(Mezâhibu'l-erbaa)Çakan, İsmai l Lütf i : Hadislerde Görülen İhtilaflar ve Çözüm Yolları,

İst . 1982 .

Dağ, Mehm et : "İslamda Örtünm e Üzerine", İİED., sa.V , Ankara 1982 .Damad, Şeyhzâde Abdurrahman : Mec ma u'l-enhur fî şerhi Mü ltekâ'l-

ebhur, İst. 1276 (Mecmau'l-enhur) .Dâraku tnı, Ali b. Öm er : es-Sünen, Med ine 1966 .Dâr imî , Ebû Mu ham med Abdul lah b. Abdurrah ma n : es-Sünen, İst.

1981 (Dârimî) .Debbağolu, Ahmet: İslam İktisâdına Giriş, İst. 1979 .Debûsî , Ebû Zeyd Abdul lah b. Ömer: Kitâbu te 's îs i 'n-nazar, ty.

(Te'sisu'n-nazar) .

Deh levî, Şah Veliyyullah b. Abdirrah îm : Huccetullahi'l-bâliğa, Beyrût,ty.

Dem îrî, Kem âluddîn : Hayâtu'l-hayevân, Mısır 1315 .Dennet, Dan iel : el-Cizye ve'l-İslâm, Beyrû t 1960 (Cizye) .Devâlibî, Muhammed Mârûf: el-Medhal ilâ ilmi usûli'l-fıkh, yy., 1965,

(Medhal) .Diyarbekr î , Hüseyn b. Muhammed: Târîhu'l-hamîs fî ahvâli enfes

nefis, Beyn i t ty. (Târîhu'l-hamîs) .Dönmez, İbrahim Kâfi : İslam Hukukunda Kaynak Kavramı ve VIII.

Asır İs lam Hukukçularının Kaynak Kavramı ÜzerindekiMetodoloj ik Ayrı l ıkları , Ba sılm am ış dok tora tezi, İst 1981 .

(Kaynak Kavram ı).Dönmez, İbrah im Kâf î : " İs lam Hukukunda Müctehidin Nas lar

Karşısındaki Durum u", MÜİFD. İst. 1986 .Dönmez, İbrahim Kâfî : "Nazratun cedîde ilâ mekâneti mefhûmi'l- urf

ve'l-âdeti fi'l-fıkhı'l-İslâm î" , Mecelletu "el-Ulûmu'l-İslamiyye",sa. 1, Câmiatu 'l-Em îr Abd ulkâdir 1986 .

Dönmezer , Sulhi : Sosyoloji, İst. 1974 .Düreyin. Fethî : el-Menâhicu'l-usûliyye , Dımeşk 1985 .



Ebû Bekr Ahm ed b. Asım : el-Evâil, Beyrût 1987 .

Ebû Dâv ud, Sü leym an b. Eşa s es-Sic istânî : e s - S ü n e n , thk .Mu ham m ed M . Abd ulham îd, Dâru İhyâı 't - turâsi 'l -Arabî, ty .(Ebû Dâ vû d) .

Ebul'ulâ Mardin : Kat Mülkiyeti, İst. 1984 .

Ebû Süleyman, A Ahm ed : İslam'ın U luslararası İlişkiler Ku ramı, trc.

Feh m i Koru , İst. 1985 .Ebû Süleyman, Abdulvahhâb İbrahim : "ed-Darûra ve ' l -hâce ve

eseruhumâ f î ' t - teşr î e l - İs lâmî" , (Dirâs ât f î '1-f ıkhı ' l -İslâmî .<

içerisinde) , Mekke ty. (ed-Darûra ve '1-hâce )Ebû Sünne, Ahm ed Fehmî : el-Örfu ve'l-âdetu fi re'yi '1-fukahâ, Kahire1947 (Örf)

Ebû Ubeyd, el-Kâsım b. Sellâm : Kitâbu'l-emvâl, Kahire 1969 (E m v a l )Ebû Yûsuf , Yakûb b. İbrâhîm : Kitâbu' l -harâc, thk. İhsân Abbâs,

Beyrût 1985 (Ha râc ) .Ebû Yûsuf : er-Reddu alâ Siyeri ' l -Evzâî, thk. Ebû'l-Vefâ el-Efgânî.

Beyrût ty.Ebû Zehra, Muham med : Ebû H anîfe, Kahire ty.

Ebû Zehra : İmâm Mâlik, trc. Osm an Keskioğlu, An kara 1984 .Ebû Zehra : eş-Şâfiî, Kâhire ty.Ebû Zehra : İbn Hanbe l , Kâhire 1981 .

Ebû Zehra : İbn Teymiyye, Kâhire 1977 .Ebû Zehra : Usûlu'l-fıkh, Dâru'l-flkr el-Arabî, ty.

Ebû Zehra : el-Ahvâlu'ş-şahsıyye, Kâhire 1957 .

Ebû Zehra : el-Mülkiyye ve nazariyatu'l-akd fî 'ş-şerîati'l-İslâmiyye,Kâhire 1977 .

Elmalılı Ham di Yazır : Ha k Dini Kur'ân D ili, İs t . ty.Ensâr Neşriyat: İslam'da Emek ve İşçi-İşveren Münasebetleri, İst. 1986

(İslam'da E m e k ).Ergüney, Hilm i: Türk H ukukunda Lügat ve Istılahlar, İst. 1973 .Erkal, Me hm et : İslam Vergi Hukuku (Hulefâ-i Râşidîn ve Emevîler

Devri), basılm am ış doktora tezi, Erzu rum '1981 .Erka l , Mehmet : "İslamın İlk Devirlerinde Para ve Zekat Nisabının

Hesaplanması", MÜİFD. sa. 3, İst. 1985 .Fayda, Mustafa : Hz. Öm er 'in Divan Teşkilatı, Anka ra 1982 .

Fazlur Rahman : İslâm, trc. Meh me t Dağ ve Mehm et Ayd ın, İst. 1981 .Ferrâ, Ebû Yalâ Muhammed b. el-Huseyn : el-Ahkâmu's-sultâniyye,



Beyrût 1983 .

Fındıkoğlu Z. Fa h ri : İctimâiyyât Hukuk Sosyolojisi 3. cilt , İst. 1958(Hukuk S osyolojisi) .

Gamravı, Muhammed : es-Sirâcu'l- vehh âc, İstanbu l ty .

Gazzâl î , Ebû Hamid Muhammed : Kitâbu'l-mustasfâ min ilmi'l-usûl,. Bulak 1324 ( Mustasfâ ) .

Goldziher, Ignaz : Zahirîler, trc. Cihad Tun ç, An kara 1982 .

Goldziher, Ignaz : "Fıkıh", Î.A.

Gökalp, Ziya : Makaleler VIII, Hazırlayan : Ferit Ragıp Tuncor, A nk ara1981

Günenç, Halil : Gün üm üz M eselelerine Fetvalar I, îst. 1982 ; II, İst.1983 ; III, ist. ty. (F et va la r) .

Güngör, Ero l : İslamm Bugü nkü M eseleleri, İst. 1984 .

Hadımı, Ebû Saîd Muham med : Menâfiu 'd-dekây ık f î şerhi Mecâm i '1-hakâyık, İst. 1305 ( Şerhu M ecâm i) .

Hallâf, Abdulvahhâb : Masâdıru't-teşrîı ' l - İslâmî fî mâ lâ nassa fîh,Kuveyt 1972 (M asad ı r ) .

Hallâf, Abdu lvahhâb : İlmu usûli'l-fıkh, Kâhire ty. ( U sû l) .

Hamidul lah, Muhammed : İslam Peygamberi, trc . M. Said Mu tlu v eSâlih Tu ğ, İst. 1969 .

Hamidullah, Muhammed : İslam Hukuku Etüdleri Makaleler Külliyâtı,İst. 1984.

Hamidul lah, Muhammed : Rasulul lah Muhammed, trc. Salih Tuğ,İst. 1973 . ,

.Hamidullah, Muhammed : İslam'da Devlet İdaresi, trc. Kem al Ku şçu,Ank ara 1979 .

Hamidullah, Muhammed : İslam'a G iriş, trc. Kem al Kuşçu, Ank ara ty.

Hamidullah, Muhammed : "İslâmî Araştırmalar Yapacak M odern BirFakülte Nasıl Olmalıdır? , AÜİİFD. , sa. 1, Erzurum 1975 .

Hamidul lah, Muhammed : "el- î lâf veya İslam'dan Önce Mekke'ninİktisâdî-Diplomatik Münâsebetleri", trc. İsmâil Cerrahoğlu,AÜ İFD . , c.XI, Ankara 1961 .

Haris Muhyiddîn Ab d : "el-İslâm dînu'l-yüsr ", et-Terbiyetu'l-İslâmiyye, sa. 4, sene 29 , Bağdâd 1408 .

Hasan İbrâhim Hasan /Ali İbrahim Hasan : en-Nuzumu' l - İs lâmiyye,Kâhire ty.

Haskef î , Muhammed Alâuddîn : ed-Dürrü' l-muhtâr (Reddu' l -muhtâr



kenarın-da ) , Beyrût 1272 .

Hatiboğlu, Mehmet Said : Hazreti Peyganber ' in (as. ) VefatındanEmevîlerin Sonuna Kadar Siyâsî-İctimâî Hâdiselerle HadisMünasebetleri, basılmam ış doçentlik tezi ( Doçentlik te zi ) .

Hatiboğlu, Mehmet Said:"Halifenin Kureyşliliği",AÜİFD., c. XXIII, Ank.

Hatiboğlu, Mehmet Said : "İslam'ın Aktüel Değeri Üzerine", İs lâmîAraş tırma lar, sa. 1, Ankara 19886 .

Hatiboğlu, Mehmet Said : "İslam Mükellefiyet Anlayışı", AÜİFD. , c .XX I, 1976 .

Heyet : el-Fetâvâ'l-hindiyye, Beyrût ty., (Hind iyye ) .

H eye t : İbâdet ve Müessese Olarak Zekât, İst. 1984 .H ey tem î, Şihâbuddîn Ah m ed b. Hacer el-Mekkı: el-Hayrâtu'l-hisân fî

menâkıbı'1-İmâm el-Azam E bî Hanife en-Num ân, Beyrût 1983(el-Hayrâtu'l-hisân) .

Hitti, Philip K. : Siyâsî ve Kültürel İslam Tarihi, trc. Salih Tuğ, İst.1980 (İslam Tarihi ) .

Hudarî Bey, Muhamm ed : Târîhu 't-teşrı el-İslâmî, Beyrût 1983 .

Hudarî Bey : Usûlu'l-fıkh, Mısır 1969 .İbn Abdisselâm, İzzuddîn Abdilazîz : Kavâıdu'l-ahkâm fî mesâllhı ' l -

enâm, Kâhire ty. ( Kavâid ) .İbn Abdisselâm : Kitâbu'l-fetâvâ, Beyrût 1986\İbn Abdişşekû r , Muhıbbul lah : F e v â t i h u ' r - r a h a m û t . (Mustas fâ

içerisinde), Bu lak 1324 .

İbn Abdirrabbih, Ahmed b. Muhammedel-Endülüsî : el-Ikdu'l-ferîd,Beyrût 1983 ( Ik d ) .

İbn Âbidîn , Muh amm ed Em in : Reddu'l-muhtâr alâ'd-Dürri'l-muhtâr,Beyrût 1272 ( Reddu 'l-muhtâr ) .

İbn Âbidîn : "Şerhu'l-manzûmeti'l-müsemmât bi ukûdı resmi'l-müftî",(Resâ il içerisinde) , Bey rût ty.

İbn Âbidîn : "Neşru'l -arf f î binâi badı ' l -ahkâm ala ' l -urf ' , (Resâiliçerisinde) . Beyrût ty. ( N eşr u '1-arf) .

İbnu'l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdil lah : Ahkâmu ' l -Kur ' ân ,Beyrût 1987 .

İbn Âşû r, Muha mm ed et-Tâhir : Makâsıdu'ş-şerîati'l-İslâmiyye, Tunus1978 (Ma kâs ıd) .

İbn Bedrân, Abdulkâdir ; el-Medhal i lâ mezhebi ' l - İmâm Ahmed b.

Hanbel, Beyrût 1985 ( M ed ha l) .İbnu'l-Cevzî , Ebû'l-ferec Abd urra hm ân b. Al î : Menakıbu Emîri ' l -



mü'minîn Ö mer b. el-Hattâb , Beyrût. 1987 (M enâk ıbu Ömer ) .

İbnu ' l -Esîr , Mecduddîn Ebû's-seâdât e l -Mübârekb. Muhammed : en-Nihâye fî garîbi'l-hadîs ve'l-eser, Beyrût ty., (Nihâye) .

İbn Hacer, el-Askalânî, ed-Düreru'l-kâmine . Beyrût, ty.İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed el-Mağribî : Kitâbu'l-iber ve

dîvânı'l-mübtedâ ve'l-haber fî eyyâmı'1-Arab ve'l-Acem ve'l-Berber. Beyrût ty. (Muk addime ) .

İbn. Ha nbe l, Ahrned : el-Müsned. İst . 1981 ( İbn Han bel) .İbn Hibbân. e1 İhsân bi tertibi Şahîhı İbn Hibbân, hazır layan :

Alâuddîn Alî b. Belbân el-Fârisî, Beyrût 1987 ( Sahih ) .İbn Hişârn : es-Siretu'n-nebeviyye, Beyrût 1936 .

İbnu ' l-Hüm âm, el -Kemâl Mu ham me d b. Abdulvâh id, Fethu' l -kadîr ,Bulak 1316 ( Feth ) .

İbnu'1-Imâd el-Han belî. Şezerâtu'z-zeheb, Beyrût ty.İbn Kayy ım el-Cevziyye : , Mu ham me d b. Ebî Bekr : İgâsetu'l-lehfân

fî mesâyidi'ş-şeytân. Beyrût 1987 ( İgâsetu'l-lehfân) .İbn Kayyım el-Cevziyye : İ'lâmu'l-muvakk ıîn an R abbi'l-âlemîn. Beyrût

1973 (İlâm) .

İbn Kayyım el -Cevziyye : et -T ıbbu 'n -nebevî , thk. A. Emîn Kalacı ,Kâhire 1982 . .

İbn Kayyım el-Cevziyye : et-Turuku'l-hukmiyye. Mısır 1317 ( Turuk ) .İbn Kemâl Paşa (Kemal Paşazâde) : "Risale fî'l-ihtilâf ellezî yenşeu an

ihtilâfı'1-asr", Süleymaniye, Lale l i bö lümü, 3645/30, yazma

(Risâle fi'l-ihtilâf) .İbn Kesir, İsmâîl : Tefsîru'l-Kur'an'ıl-azîm, Beyrût 1969 .

İbn Kudâme, Ebû M uham med Abdul lah b. Ahm ed : el-Muğnî, Kâhire

t y .

İbn Kuteybe, Ebû Muh am me d b. Abdul lah b. Mü sl im : Uyûnu'l-ahbâr,Beyrût 1986 .

İbn Kuteybe : Te'vîlu muhtelifi'l-hadîs. Beyrût 1985 (Tev i l ) .İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd e l -Kazvînî , es -Sünen, thk. M. Fuâd

Abdulbâkî, yy. 1975 ( İbn Mâce ) .İbn Manzûr, Cemâluddî ı ı Muhammed b. Mükerrem : Lisânu' l -Arab,

Beyrût ty.İbn Nüceym , Zeynu' l -âbidîn İbrâhîm : el-Eşbâh ve'n-nezâir, İst. 1257

(Eşbâh).İbn Nüceym : el-Bahru'r-râik. Mısır 1311.



İbn Rüşd e l -Haf îd , Ebû ' l -Ve l ıd Muhammed b. Ahmed: Bidâyetu ' l -

müctehid ve nihâyetu'l-muktasıd, İst. 1985 .İbn Sa'd, Muhamm ed: et-Tabakâtu'l-kübrâ, Beyrût ty., (Tabakât) .İbn Receb el-Hanbelî, Ebûl'-Ferec Abdurrahmân: el-Kavâid fî'I-fıkhı'I-

İslâmî, Mısır 1972 (Kavâid) .İbnu's-Salâh: Fetâvâ ve mesâilu İbni's-Salâh, thk. Abdu'l-Mutî Emîn

Ka lacı, Beyrû t 1986 .

İbn Teym iyye, Takıyuddîn: el-Mucize ve kerâm âtul-evliyâ, Beyrût ty.

İbn Teymiyye : el-Hisbe fî'l-İslâm , Riyâd 1980 .İbn Teym iyye : Siyâset, trc. Vecd i Ak yüz, İst. 1985 .

İbrâhîm el-Halebî: Gunyetu'l-m ütemillî şerhu Mü nyeti 'l -m usallî, İst.1289 (Halebî Sağîr) .

İmâduddîn H affl : Mekâl fî'l-adli'l-ictimâî, Beyrût 1984 .

İmâmu' l -Harameyn, Abdulmel ik b. Abdi l lah e l -Cüveynî : el -Varakât(İrşâdu'l-fuhûl kenarında), Mısır 1349 .

İsmail Hakkı (İzmirli) : Usûl-ı Fıkıh Dersleri, İst. 1329 .Kâdîhân, Fahruddîn Hasen b. Mansûr el-Özcendî: Fetâvâ, Beyrût ty.

Ka lac î , Muhammed Ravvâs : Mavsûatu f ıkhı Ömer b. e l -Hattâb,Kûveyt 1984.

Kam, Feri t : Dînî Felsefî Sohbetler, Sadeleştiren: S. Hayri Bolay,An ka ra 1984 . -

Kara, İsmail: Türkiye'de İslamcılık Düşüncesi, İst. 1986 .Karaçam, İsm ail : Kur'ân-ı Kerîm'in Nüzûlü ve Kıraati, İst. 1974 .

Karâfî , Şihâbuddîn Ahm ed b . İdrîs: el-İhkâm fî temyîzi'l-fetâvâ ani'l-ahkâm ve tasarrufati'l-kâdî ve'l-imâm, Halep 1967 (ihkâm) .

Karâfî : el-Furûk, Beyrût ty.

Karaman , Hayreddîn: İslam Hukukunda İctihâd, Ankara ty. (İctihâd) .

Karaman : Mu kâyeseü İslâm Huku ku I, İst. 1974 ; II, İst. 1982 ; III, İst.1987 (İslâm Hukuku) .Karaman : Anahatlarıyla İslâm Huk uku I, İst. 1984 ; II, İst. 1985 ; III,

İst. 1986.

Karaman : İslâm Hukuk Tarihi, İst. ty.

Karaman : Fıkıh Usûlü, İst. 1982 .Karaman : Günlük Hayatımızda Haramlar ve Helal ler , İst. 1982

(Haramlar Hellaller) .Karaman : İs lâm'ın Iş ığında Günün Meseleleri , İst. 1982 ( Gün ün

Meseleleri).Karaman : Yeni Gelişmeler Karşısında İslâm Hukuku, İst. 1972 .



Karaman : İslâm'da İşçi-İşveren Münâsebetlerri, İst. 1980 .

Karaman : İctihâd Taklîd ve Te lfîk Üzerine Dört Risâle, İst. 1982 (DörtRisâle).

Karaman : "Bağlayıcılık Bakımından Rasûlullah'ın Davranışları",tebliğ ( İslâmm Işığında Günün Meseleleri 'nin son baskısı ( İst.1989) içerisinde yay ınland ı.)

Kardâvî , Yû su f: Fıkhu'z-zekât, Beyrût 1981.Kardâv î : el-Helâlu ve'l-harâm fî'l-İslâm, Kâhire 1976 .Kardâv î : Şerîatu'l-İslâm, Beyrû t 1987 .Kardâv î : el-Hasâisu'l-âmme li'l-İslâm , Beyrût 1985 (Hasâis) .Kâsânî , A lâuddin Ebû Bekr. b . Mesûd : Kitâbu bedâi ı 's -sanâi f î

tertîbi'ş-şerâi, Mısır 1327 (Bed â i ) .Kât ip Çelebi : K e ş f - e l - Z u n û n , neşre haz ı r l ayan : Şere f e t t i n

Yaltk aya/R ıfat Bilge, İst. 1971 .Kavakçı, Yusuf Ziya : Hisbe Teşkilatı, Ankara 1975 .Kazv în î , Zeker i yyâ b . Muhammed : Muf îdu ' l -u lûm ve mubîdu ' l -

hümûm, Beyrût 1985 . ( Mu fîdu '1-ulûm ) .Kerhi , Ebu' l -Hasen Ubeydul lah b. el -Huseyn : er-Risâle (Te'sîsu'n-

naza r sonun da), Mısır ty.Keskioğlu, Osman : "İslam'da Tasv ir ve Minyatürler", AÜ İFD., c. IX.Keskioğlu: "İsmail Gelenbevî ve Sübût-ı Hilâl Meselesi", AÜİFD., c.XIII,

1965 .

Kevserî, Muhammed Zâhid : Makâlât, yy, 1388.Kınâlızâde Ali E fe nd i: Devlet v e Aile Ahlâkı, ty. yy. (Ah l a k ) .

.Koçyiği t , Talak : "Kitap ve Sünnette Nesh Meselesi", A Ü İF D . c-. X I .

1963.Kongar, Emre : Toplum sal Değişme Kuramları ve Türkiye Gerçeği, İst.

1985 (Toplumsal Değişme).Köprü lü, M. Fuâd / W . Barthold : İslam Medeniyeti Tarihi, Ankara

1984.

Köprülü : İs lam ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf

Müessesesi, İst. 1983 ( Hukuk Tarihi Araştırm aları) .Kur'ân- Kerîm .Kurtubî , Ebû Abdi llah M uham med b. Ahmed : el-Câmi li ahkâmi'l-Kur

'ân, Beyrût 1985 (Tefs i r ) .Lüknevî, M. Abdulhayy : el-Fevâidu'l-behiyye fî terâcimi'l-Hanefiyye,

Beyrût 1324 (Fevâidu'l-behiyye ) .



Lombard, Maurice : İlk Zafer Yıllarında İslam, trc. N. Uzel, İst. 1983 .Mahmasânî, Subhî: Felsefetu'l-teşrî fî'l-İslâm, Beyrût 1980 .Ma lik b. Enes : el-Muvatta. thk. M. F. Abdulbâkî, yy. ty. (M uva tta ) .Maverdî, Ebu'l-Hasen : el -Ahkâmu's -sultâniyye, trc. A li Şa fak , İst.

1976.

Mecelle-i Ahkâm -ı Adliyye ( Mecelle ) .Mecrnau'l-fıkh el-İslâmî ; "el-Karârât ve't-tavsiyyât", Küveyt 1988 .el-Mecmau'l-f ıkhî : Mecelletu'l-Mecmaı' l-f ıkhî, sa. 1-4 , Me kke 1987-

1988 .

Medkûr, Muhammed Sel lâm : Medhalu'I-fıkhı'l-İsIâmî, Kâhire 1964,(Medhal).

Mevsı l i . Abdullah b. Mahmûd : el-İhtiyâr li talîIi 'l-Muhtâ r, İst. 1980(İhtiyar).

Mehmet Zihn i : Nimet-i İslâm, Diyarbak ır 1393 .Mergmânî, Burhânudîn : el-Hidâye şerhu Bidâyeti ' l-mübted î, yy. ty.

(Hidâye) .Mesûd Efendi : Mir 'ât-ı Mecelle, İst. 1299 (M irâ t ) .Miras, Kam il / Ah m ed Naim : Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tccrîd-i Sarih

Tercemesi ve Şerhi, Ankara 1974 (Tecrîd ) .Molla Hüsrcv : Düreru'l-hukkâm f î şerhi Gureri '1-ahkâm, Mısır 1291

(Dürer).Muhammed Accâc el-Halib : es-Sünnetu kable't-tedvîn, yy. 1980 .Mu ham me d Alı el-bârr : Tıflu'l-unbûb ve't-telkîhu's-sınâî, Cidde 1986.Mu ham med el- Arûsî Abdum kâdir : Efâlu'r-râsûl, Cidde 1984 .Muhammed e l -Behiyv : el- İslâm f î halli m eşâkil i ' l -müctem eâti ' l -

İslâmiyye el-muâsıra, Kâh ire 1981 .Mu ham me d Edîb Salih : Tefsîru'n-nusûs fî'l-fıkhıl-İslâmî, Beyrût 1984

(Tefsîru'n-nusûs).

Muhammed Fethi Osman : Min usûli 'l-fikri's-siyâsî e l-İslâmî, Beyrût1984 (el-Fikru's-siyâsî el-İslâmî).

Muhammed Feth i Osman : el-Fikru'l-İslâmî ve't-tatavvur, yy. 1969(Tatavvur).

Muham med Fuâd Abdulbâkî, el-Mu'cemu'l-müfehres, İst. 1982 .Muhammed e l -Medenî : "Deâimu' l - istikrâr f î ' t -teşri ı '1-Kur'ânî" ,

Hadâratu'l-İslâm, sa. 1, sene 5, 1384 .

Mûsevî, Abdulhu seyn Şerefuddîn : en-Nassu ve'l-ictihâd, Necef 1964 .Mutahharî, Ayetullah Murtazâ : Niza m u Hu kûk ı' l-mer'e f î'l -İslâm,



Tahran 1985 (Hukûku'l-mer'e) .

Mü slim b. Haccâc el-Kuşeyrî : Sahîhu Müslim, İst. 1981 ( Müslim ) .Mütevelli, Abdu lham id : Buhûs İslâmiyye, İskenderiyye 1979 .Nebhân, Muhammed Fârük : el-İtticâhu'l-cemâî fî't teşrîı'l-iktisâdî el-

İslâmî, Beyrût 1985 ( İtticâh) .Nemir, Abdulmu nim : el-İctihâd, Mısır 1986.

Nesef î , Ebû ' l -berekât Abdul lah b. Ahmed : Medâr iku ' t - tenzî l vehakâiku't-tevîl, ( Mecmau 't-tefâsir içerisinde ), Beyrût ty.

Neseî, Ahm ed b. Şuayb : es-Sünen, İst. 1981 ( Ne se î ) .Nizâmuddîn Abdulhamid : Mefhumu'l-fıkhı'l-İslâmî, Beyrût 1984 .

Öktem, Niyazi: Hukuk Felsefesi ve Hukuk Sosyolojisi, İst. 1985.Ömer Hi lmi Efen di : İthâfu'l-ahlâf fî ahkâm i'l-evkâf, İst. 1307 .

Özel, Alm ed : İslam Hukukunda Milletlerarası Münasebetler ve ÜlkeKavramı, İst. 1982 (Ülk e ) .

Özek, A l i : "Asr-ı seâdette Zekâtın Tatbikatı", tebliğ, İst. 1988 .

Râgıb el-Isfahânî, Ebû'l-Kâsım el-Huseyn b. Muhammed : el-Müfredâtfî garîbi'l-Kur 'ân, Beyrût ty. ( M üfred ât).

Rahîlî, Ruveyî b. Râcih : Fıkhu Um er b. el-Hattâb, Beyrût 1403 .

Rayis Muhammed Ziyâuddîn : el-Harâc ve'n-nuzumu'l-mâliyye l i 'd-

devleti'l-İslâmiyye, Kâhire 1977 ( Harâc ) .Rayis : En-Nazariyyâtu's-siyâsiyye el-İslâmiyye, Kâhire 1979 .

Sadî Çelebi; Sadullah b. İsâ : Hâşiye (Fethu'l-kadîr kenadm da), Bu lak1316.

Saîd b. Mansûr : es -Sünen, thk. Habiburrahmân el -Azamî , Beyrût1985 .

Sananı, M uham med b. İsmâî l, Sübülü's-selâm, Beyrût 1960 .

Sava Paşa : İslam Huk uku N azariyatı Hakkında Bir Etüd II, trc. BahaArıkan, Anka ra 1965 (İslam Huku ku) .

Schacht , Joseph : İ s lam Hukukuna Gir iş , trc. Mehmet Dağ veAbdu lkadir Şener, Anka ra 1986 .

Selim Rü stem Bâz : Şerhu'l-Mecelle, Beyrût 1986 .Senhûrî, Abdurrezzâk : Masadıru'l-hakk, yy. 1956 .

Serahsî, Şemsuddîn : Kitâbu'l-mebsût, İst. 1983 (Me bsût ) .Serahs î : Usûlu's-Serahsî. Beyrût 1973 ( Usûl ) .Seyyid Sâbık : Fıkhu's-sünne, Kâhire ty.

Sibâî, Mustafa : Günümüz Meselelerine İslâmî Çözüm, İst. 1987 .Subhî Salih : Meâlimu'ş-Şerîati'l-İslâmiyye, Beyrût 1975 (Me â l im ) .Süyûtî, Celâluddîn Abdurrahman : Târîhu'l-hulefâ, Mısır 1305 .



Süyût î : el-Eşbâh ve'n-nezâir fî kavâidi ve furûı fıkhı'ş-Şâflıyye, yy. ty.(Eşbâh).Şafak, Ali -.İslam Arazi H ukuku ve Tatbika tı, İst. 1977 (Arazi Hu kuku ).Şafak : Mezhepler Arası Mukayeseli İs lam Ceza Hukuku, Erzurum

1877 (İ. Ceza Huk uk u) .Şafak : İslam Hukukunu n Tedvini, Erzurum 1978 .

Şaf i î , Muhammed b. İdrîs : e l -Ümm, thk. Muhammed Z. en-Neccâr ,Beyrût ty.

Şafiî : İhtilâfu'l-hadîs , Beyrût 1986 .

Şâfiî : er-Risâle, thk, Ah m ed M. Şakir, Kâhire 1979 .Şât ıb î , Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Gırnât î : e l-

İtisâm, Beyrût 1986 .

Şâtıbî : el-Mu vâfakâ t fî usuli 'l-ahkâm, thk. Abd ullah D ırâz, Kâhire ty.(Muvâfakât) .

Şehristânî, Ebû'l-feth Muhammed b. Abdilkerîm b. Ebî Bekr : el-Milelve'n-nihal, Beyrût ty.

Şelebî, Ahmed : el-İktisâd fî '1-fikri'l-İslâmî. Kâhire 1983 (İktisâd) .

Şelebî , Ahmed : Târîhu't-teşrî el-İslâmî, Kâh ire 1983 .

Şelebî, Muhammed Mustafâ : Talîlu'l-ahkâm, Mısır 1947 (Talî!) ,Şelebî , Ş ihâbuddîn Ahmed : Hâşiye alâ't-Tebyîn, (Tebyînu'l-hakâik

kenarında), Beyrût ty.

Şeltût, Mahmûd : el-Fetâvâ, Kâhire 1975.Şeltût, Mahmûd /Sâyis, M.Ali : M uk âre net u'l-m ezâ hib fî '1-fıkh ,

Kâhire 1953.

Şener, Abdulkâdir : Kıyas İstihsân İstıslâh, Anka ra 1974 .

Şener , M ehm et: İslam Hukukunda Örf, İzmir 1987 .

Şerbâsî , Ahmed : Yes'elûneke f î 'd-dîni ve ' l -hayât, Beyrût 1981(Yes'elûneke).Şevkânî, Muhamm edb. A l i : İrşâdu'l-fuhûl. Mısır 1349 .Şevkânî : Neylu'l-evtâr şerhu Müntekâ'l-ahbâr, Mısır ty. (Neylu'l-evtâr).Şirbînî e l -Hat îb, Muhammed : Mu ğn î ' l - mu h tâc , el-Mektebetu '1-

İslâmiyye ty.

Tabakoğlu, Ah m et : Türk İktisat Tarihi, İst. 1986 .

Taberân î, Ebu'l-Kâsım Süleyman : el-Evâil, Beyrût 1987 .

Taberi , Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr : Târîhu' l -ümem ve' l -mülûk,

Kâhire 1939 .Taberi : İhtilâfu'l-fukahâ, Beyrût ty.



Taftazânî , Ebû ' l -Vefâ : Kelam İlminin Bel l ibaşl ı Meseleleri , trc.

Şerâfeddin Gölcük, İst. 1980 .Tâhiru'l-Mevlevî : Mü slümanlıkta İbâdet T ari hi , neşred en : Abdu llah

Işıklar, yy. 1963 .Toplamacıoğlu, M eh m et: Din Sosyolojisi, Anka ra 1963 .Tehânevî, Muham med Al i b . A l i : Ke şşâfu ıstılâhâtı'l-funûn, İst. 1984.Tû f î , Necmuddîn : Risâ le f î r iâyet i ' l -mas laha (Hal lâf , Masadır

içerisinde), Kuveyt 1982 . ( Risale ) .Tirmizî, Muhammed b. İsâ : Sâhîhu't-Tirmizî, İst. 1981 (Tirm izî ) .Tuğ, Salih : İslam Vergi H ukukun Ortaya Çıkışı, İst. 1984 .

Udeh, Abdulkâdir: eî-İslâm ve evdâunâ 's-siyâsiyye, yy. 1967 .Udeh : et-Teşrîu'l-cinâî fî '1-İslâm, Beyrû t 1985 .Uğur, Müctebâ : İslam Toplumu, İst. 1980 .

Ülgener, Sabri F. : Darlık Buh ranları ve İslam İktisat Siyaseti, Ankara1984 .

Ülken , H. Ziya : İslam Düşüncesi, İst. 1946 .

Ülken : İslam Düşüncesi I, İslam Düşüncesine Giriş, İst. 1954 . (İslam

Düşüncesine Gir iş )Vekî Muhammed b. Halef b. Hayyân : Ahbâru'l-kudât, Beyrut ty.Wensinck. A. J. : el-Mucemu'l-müfehres li elfâzı ' l -hadîs en-nebevî,

Leiden 1936 ( Concordance ) .Wensinck. A. J . : Miftâhu künûzi ' s - sünne, Arapçaya trc. M. Fuâd

Abdulbâkî, Beyrût 1983 (M iftâh ) .Yakût e l -Hamevi , Ş ihâbuddîn Ebû Abdi l lah : Muc e mu ' l - bü l d â n ,

Beyrut 1979 .

Yavuz, Y. Ve hb i : İslam'da Zekat Müessesesi, İst. 1972 .Yeniçeri, Cela l: İslam'da Devlet Bütçesi, İst 1984 (Bü tçe ) .

Zebîdî, Muhammed Murtazâ : Tâcu'l-arûs, Mısır 1306 .Zehebî , Ebû Abdi l lah Şemsuddin, Tezkiretu ' l -huf fâz , Haydarabad1956.

Zehebî, Muhammed Hüseyn : et-Tefsîr ve'l-müfessirûn , yy. 1976.Zencânî , Ş ihâbuddîn Mahmûd b. Ahmed : Tahrîcu'l- furû alâ ' l -usûl,

Beyrût 1984.

Zerkâ, Mustafâ Ahm ed : el-Fıkhu'l-İslâmî fî sevbihi'l-cedîd el-medhal,Dımeşk 1956 (M edh a l ) .

Zerkânî, Muham med Abdul azîm : Menâh ilu'l-irfân fî ulûm î'l-Kur 'ân ,

y y - t y .

Zeydân, Abdulkerîm : el-Medhal li dirâseti'ş-şerîati'l-İslâmiyye, Bağdâd



1967 (Medhal) .Zeydân : el Vecîz fi usûli *l-fikh, îst. 1979 ( V e c î z ) .Zeydân : Zarûret Hali, t rc. Hayreddin Karaman (Günün Mesele ler i

içerisinde), îst. 1982 .Zeylaî , Fahruddîn Osman b. Al i : Tebyînu' l -hakâik şerhu Kenzi 'd-

dekâik, Beyrût ty. (T e b y î n ) .Zeylaî Abdullah b. Yûsuf : Nasbu'r-râye li ehâdîsi ' l -Hidâye, Kâhire

1938 . (Nasbu'r-râye).Ziriklî, Hayruddîn : el-A'lâm, Beyrût 1984 .

Ziyâuddin Serdar : İslam Meden iyetinin Geleceği, trc. Den iz Aydın, îst.1986.

Ziyâuddin Serdar : İslamic Future, London 1985 .

Zuhaylî, Vehb e : Cuhûdu taknîni '1-fıkhı'l-İslâmî, Beyrût 1987 .

Zuhaylî, Vehbe :Nazariyyetu'd-darûrati'ş-şerıyye, Beyrût 1982 (Zarûret).



KARMA İNDEKS

Hz.Abbâs, 2 1 2 .Abbas b. Mirdâs,77.Abdullah b. Öm er. 183.Abdullah b. Zübeyr, 87 132 .Abdurrahman b. Avf, 202 231.Abdulmelik b. Öm er, 79 .Abdusselâm b. Medkur, 94.Abdulvahhâb î. Süleyman, 7.Hz.Ali 48 79 83 113 117 168 170184 193 211-213 217 235.Ahmed b. Hanbel, 151 152.A. Emin, 12 173 205 218.Ahmed Naim, 250.ahruf-ı seba,

Arap müşriklerinin özeldurumu, 51 78.

asabiyet, 213.

askıya alma, 95 156.

aşırı gelen hüküm leri gevşetm e,187.aşırı müsamaha, 151.

Atâ, 51.ata zekât, 94 229.at beslemek, 52 244.avl, 211.

Avrupa'nın iktisâdi konumu, 199.ayağa kalkmak (tazim), 189.aynî mübâdele, 199 223.

67 112.Aile Huk. Kararnâm., 105 157 161 237.

Hz.Aişe, 69 87 166 182 183.Akden izde İslam, hâkim iyeti, 199.akidde sîga, 114.âkile, 223.Akü, 48.

ahkâmın değişmesinden kasıt, 93.aklın dine tahkimi, 97.akraba ve eşlerin birbiri hakk ındakişehâdetleri 176.

Ali Haydar Efendi, 1 72.amil-i ehl-i Medine, 39 89.amme velâyetinin sorumluluk saha-sının genişletilmesi, 171.Amr b. Âs, 199.âmu'l-cemâa (dipnot), 214.âmu'l-mecâa, 234.Annibal, 199.

ara çözüm bkz. geçiş dönemiAr ab m örfü, 141 -143.

Bâğdad, 252.Bahreyn, 221.el Bakk âlî 111.

basit hayattan medenî hayatageçiş, 201.

Basra, 130.başı tıraş etme, 192.

bâtınî ınkıtâ, 84 124.

bedevî hadisi, 133.

Bedir, 80.Bedir esirleri, 51.Belgesay M .R., 5.

Belh, 233.

Beklenmedik haller, 234.Benî Kureyza Yurdu, 86.Benî Nadir, 81.Benî Tağlib, 88.Benî Ümeyye, 277.Berki, $.,21.



bey'at yeminleri, 217.

bey bi'l-vefâ, 74 232.bey bi'l-istiğlâl, 233.

bidat, 26 126.Bilal, 82 128.bilim ve teknolojidekigelişmeler, 237.

Bizans, 198 200 22 0.

borçlunun hacri, 181.bozulma, 165.

bozulma nazariyesi, 166.bozulmanın hukukî hükümlere

etkisi, 171.bozulma sebepleri, 169.Brahmanizm, 139.Buhara, 233.Buhârî, 116 131 224 227,Bulkinl, 133.borcun önemi, 83.

Buveyhîler, 128.bütüncü özellik, 31.Câbir, 227.camilerin tefrişi, 129.Câhız, 142.Celal Nuri, 4 5,cerr, 116.cellâle, 140.

ceza hadlerinin yüksel-tilmesi, 191.cevâih, 85.Cibril, 55 121.cihâd, 35 51 82 151 245.cilbâb, 55 124.

cizye, 33 77 88 137 201 211 221.coğrafi faktörler, 248.cuma ezanı 129.

Cuhfe, 130.

Curcume, 88 137.

çekirge, 142.

çevre faktöre, 2 4 5 1 7 1 8 2 3 41 4654 202 249 251.çocuk düşümek, 247.çöğen, 245.çöl sarayları; 202.

daraltıcı yorumlar, 155.

dâru'l-adl, 172.dâru'l-İslâm, 65.davaların tescili, 173.Deccâl hadisi 110 153.değişme bakımından İslamhukukunun yapısı, 19.değişmenin sahası, 22 31 37 107 vd.değişme süreci, 10 15 64 103 106150 153.

değişmenin zarûrîliği, 15.delâlet yönleri, 47.dereceli mahkemeler, 114 175.

Devâlibî, 93.

dış etkenler, 198.

Dicle, 18.

dîni siyâset 50 75 95 140 147 149Dîvân, 96 109 f 12 200 221.Dîvânın Arapçaya tercümesi, 203.Dîvânın yakılması, 235.divân-ı mezâlim, 172.diyânî hükümler, 125, 180.diyet birimlerinin ayarlan -ması, 224.

V 7 diyet milctarları, 138 215 225 24 0.domuz, 140.



İNDEKS

Hz.Ebû Bekir, 43 76 104 112 125129 157 159 168 169 185 192

198 210 212 213 214 222.

Ebû Bekir el-Asamm, 157.

Ebû Berze, 70 87.

Ebû Cafer Mansûr, 217 218 .

Ebû Dâvûd, 59 131 191.

Ebu'd-Derdâ, 43 215.

EbûHanîfe, 11 43 71 84 88 114 173

174 179 180 196 197 209 217 225.Ebû Huseyn el-Basrî, 100.

Ebû Hureyre, 30 167 191 221.

Ebû Huzeyfe, 29.

EbûMâsâ el-Eş'ari, 173.

Ebû'ş-Şucâ, 233.

Ebû Ubeyd, 222.

Ebû Yûsuf 3 71 114 137 160 161

170 196 216 -219 225 25 2 254.

Ebû Zehra, 100 139 160 246.

Ebû Zer, 87.

Ebû'z-Zinâd, 116.

ehl-i kitap hanımla evlilik, 51 76 95

fiatlarm yükselmesi, 224 234.

ehl-i tesviye, 205.

Ehvaz, 70.

elek, 230.

Emevîler, 170 172 202 20 4 215 231Emir San'anî, (dipnot), 81.ernkine bkz. çevre,

emselfe emsel 187.

emvâlizâhire/ bâtıne, 134.

en efdali tayinde, 190.

ensâr, 81.

en üstün kazanç yolu, 190.

esbâb-ı nüzû l ve vürûd, 85.

eski problemlere yeni boyutlar, 239.eski hükme rücû, 95 159.

esneklik, 37 vd. 104110141 154Eşbâh 9.

eşhuru hurum, 51.

fakih, 121.

Hz.Fâtıma, 212.

Fâtımîler, 128.

Fâzıl Mustafa Paşa, 177.Fazlur Rahman, 52 53.

feodalite, 199.Ferit Kam, 44.

fesâdu'z-zemân (genel ahlâkın bo-

zulması), 109 160 165 vd.

fesat ve butlan nazariyesi 27.

fey, 83 88 156 222. - >

fey-i zeval, 250.

fıkıh, 118 vd. 255.

Fıkıh Akad em isi , 25 4.

Fırat, 18.

fıtrata uygun luk, 66 127.

fiilî yasama, 52 147.

finansma n ve kredi zarûreti, 232.

Fuad Köprülü, 200 208 (dipnot).

Fethi Osman, 13.

fetva, 172 218.

galibe itibar, 66 .

ganimet, 95 156.

garar, 68 144 223.

Garaudy, 211.

gârimîn, 155.

gasb, 85 195.

gaybet-i munkatıa, 241.

gayeci özellik, J34 149.

Gazzâlî, 99 247.

gece namazı, 151.

gedik, 81.



geçiş dönemi fıkhı 29 30 78 79

95 148.gelişme/değişme ilişkisi, 96.genel ahlâkın bozulma sı bkz.fesâ-du'z-emân.genel teşri getiren hükü mler, 123.genel teşrii prensipler, 41 49.genişletici yorumlar, 155.Goldziher, (ipnot), 200.gölge boyu, 17 112 153 249.gümmüş stokları, 227

haber-i vâhid, 84 88 124.

Haccâc, 129.

hâcet, 75.hâcet-i asliye, 159.

had cezaları, 97 117 147 155.

Hadimi, 2 9. v

hadislerin yazılması, 124.hadis vaz'u 212.hakimin kendi bilgisiyle hüküm

vermesi 174.hakk-ı tealli, 158. ^

Hâlid b. Velid, 192 199.

halifenin KureyMiği, 112 211.Hallâf, 139.Hamidullah, 137.

Hanbeli hukukçuları, 100 181 195.Hanefûer, 65 161 180 184 188 192195 233 246.

Hâniye, 197.Hanzalab. Kay s, 224.Jıantem, 116.harâc hukuku, 18 201.HârunReşid, 170 216 218 .Hariciler, 211.

Hz. Hasan, 213.

Hasan el-Basrî, 209.Hasan el-Mâturidi, 233.Hasan b. Ziyâd, 187 197Haskeji 190.Hayber uygulaması, 77.helal ve haramlar, 139.helal-haram knusunda selefintutumu, 70 140.

hûful-fudûl 172. /

hıyarı- meclis,88 .

hıyâr-ışart, 198.hıyâr-ı rü'yet, 2.

hilâfetin saltanata dönüşmesi, 212.hisbe, 172.Hitti, 198. ^

hiyel, 11 30 160 218 233.hizmetle öncelik prensibi 2 2 2 .

hukukçuların hukuku, 154.

hukûk- mücerrede, 158 229.hul', 209.

humusu'l-humus, 159.Huzeyfe, 51 168.

' hükmi şahsiyet, 158.hükmün kendiliğinden kalkması, 159hükümlerin temyizi, 172.hürriyeti kısıtlama, 180.Hz.Hüseyin, 213.

hükümlerin kademeliliği, 67.el-Ikdu'l-ferid, 12.İrak ekolü, 84 203 223.ıslıshâb, 63 141. -ıstıslâh, 39 62.istisna (sipariş) akdi. 160.

ibâdetlerle ilgili hükümler,99 117 126.

ibâdet dili, 50.

ibâhanın asilliği, 44 63 141 143.



İbnAbbâs, 43 119 167 185 217.

îbn Abdisselâm, 8 12 58 71 87.İbn Âbidîn, 187 190.İbn Âşûr, 12 29 44 59 73 74 75115 123.

İbnAtiyye, 178 210.İbn Eş'as, 235.İbnEsîr, 152.İbn Hacer, 98.

İbn Kayyım el-Cevziyye, 3 124 160176 245 255.İbn Manzûr, 74.İbn Mesûd, 167 222 247.İbn Ömer, 182 197 198 213.İbn Rüşd, 246.İbn Sa'd, 221.İbn Serrâc, 74.İbn Şübrüme, 157 173.

İbn Teymiye, 85 160.İbnu'l-Cevzîl, 2 210. %

İbnu'l-Hümâm, 111 112 158.Hz. İbrûhlm, 132.

İbrahim (Hz.Peygamberin oğlu), 137.

İbrühim en-Nehaî, 132.İcâreteyn, 81 236.icmâ, 48 60 210 212.

icmâl/tafsil, 150.ictihâd, 26 85.

içki, 49 147 151 193.

içki cezası, 123 125 136 191-193.

iddet içerisinde evlenme, 193.ifâlarda kolaylık, 68.ihram, 130 238.ihsâr, 71.

ihtilâf 69 102 105 142.

iktibâs, 44 95 200.iktisâdi âmiller, 220.

iktisâdi değer taşıyan yeni mallam

ortaya çıkması, 228.ilâhî hukuk otuşu, 19.ilan, 108, 115 158.ilgâ, 7 31 143 148.ilm-işurût, 110 173.İmam Azam bkz, Ebû Hanife.İmâmeyrı, 3.İmâmül-Harameyn, 44.infâk, 80 230.intisâbî akitler, 81.İslam Adliye Teşkilatı, 175 176.İslâmın kemâle ermiş olması, 24 79.İslam hukukunun değişme ile bağ-daşmaz gözüken özellikleri, 19.İslam hukukunun donukluğuiddiası, 19.

İslam hukukunun gayesi 15 34 54.

İslam hukukunun değişmeye müsa-it olduğunu gösteren özellikleri, 37.İslâmiparayageçiş, 203.İslam ümmetinin özellikleri, 35 79.İsmail L.Çakan, 148.istihlâf 212 214.istilâ 214.istilhâk, 215.

istihsân, 61 62.İbnu'l-Mukaffa, 2 1 8 , 2 1 9 .izâJUik, 50.

jurnalcinin tazmini, 184.

Kabe, 87.

kadınların mescide çıkmaları, 181.

-Kâdîhân, 209.

kadujyetu ayn, 59 123.

Kamil Miras,(dipnot), 128.kaos, 101 218.



kanûrı-ı kadîm, 169.

kanun boşluğu, 42 43 45 60 68.

Karâfî 8 59.

Karaman, 12 59.

Kardâvî, 13 139.

Kamu'l-menâzil, 130.

Kasânî, 190.

kat mülkiyeti, 229.

kaynak, 22 39 vd. 209.

kavram gelişmesi, 158.kavram değişmesi 159 226 228 241.

Kay şefin hakk ı, (dipnot), 32.

kazâî hükümler, 125.

kaziyye-i muhkeme, 175.

kefâet, 197 206-209.

kefâlet (şahsa), 196.

kelâle âyeti, 196.

keler, 142.

Kemal Paşazâde, 9.Kerhi 209.

keriz âyeti 87.

Kevsefi 94 98 vd. 102 106.

kıble, 60 76.

kılıç âyeti, 45.

kvrtas olayı 45.

kıtlık yılı 134 233.

kıyâs, 49 60 117.Kisrâ, 170.

kişinin mehrini ödediği karısınıgurbete götürmesi 184.

kitap (Kufân), 22 40 vd.

kolaylaştırma, 27 39 68-72.

köpek beslemek, 188.

Kudüs, 50.

Küfe, 130 173 194.

kumar, 49 53 65.Kur'ân Arap imajlarına dayanır, 50.

Kufânın getirdiği hükümler,31 40

kurban, 117.Kureyş, 112 113 142 206 209.

Kurtubî, 210.

kutup bölgeleri 17 250.

Kuzey Afrika, 18.

kunut, 149.

laiklik (dipnot), 33.

Lebîd, 166.Lukam dağı, 88.

makam-ı İbrâhîm, 132.

makâsıd/vesâil ayırımı 107.

mal, 158 206.

Mâlik, 71 115 132 189 194 203 217

219 245 246 252.

Mâlik b. Enes, 168.

Ma'n b. Zâide, 170.

mantık, 204.

Mâruzât, 181.

maslahat, 35 39 48 49 54 61 62

86 vd. 98.

maslahatın tahkimi 97.

mebi 158

Mecâmi 1 9 102.

Mecelle, 1 2 3 5 7 9 75 102 105 174176 219 233.

Mecelle Mazbatası, 160.

Mecelle şârihleri 7 103.

Mecelle Tadil Komisyonu, 105 158161 162 195 .

mecidiye, 2.meclis, 239 247.

Mecüsîlerin statüsü, 201 211.

Medine, 201 208 210 215 224.Medine ekolü, 18 129 130 203 .



Medine dönemi, 9 52 147 150.

Medkûr, 94.el-mehâdır ve's-sicillât, 1.73.Mehdi, 216.Mehmet Aydın, 53.Mehmet Dağ, 53-55.Mekke dönemi 78 149 150.mekruhun mubaha dönüşmesi, 188.menfaatlerin tazmini, 3 195.menkûl, 229.

Mergânâni, 158.mesâlih-i mürsele, 62.meskûtun anh bkz. kanun boşluğu,meyte, (dipnot), 71.mevâlî, 204.mevrid-i nass, 28.Mevsılî, 190.mezâlim, 172.Mezdek, 140.

mezhep hukuku, 162.mezhep içi tercihler, 195.mezhepler arası görüş alış verişimiras âyeti, 145.miskin, 155 158.muaddün li'l-istiğlâl, 195.muâhât, 80.

muamelât, 99 118 143 vd.

Muâviye, 113 129 173 200 215228.

Mudar, 213.mugârase, 73.Mugire, 213 228.Muhammed (İmâm), 114 137 173

189 196 197 217 225 251 252.Muhammed el-Behiyy, 32.Muhham med b. Beşîr, 208.

Muhamm ed b. Hakem, 246.Muhammed İkbâl, 22.

Muhammed R. Kalacı, 130.

mukadderât, 98 117 135 vd.müsadere, 194.Mûte, 198.

Mustafa Baktır, 72 75 131.Mutahharî, 33 .Muvâfakât, 9 12.Muvatta, 11 219.mübâlağa, 82.

müdâheleciliğin artması, 177.

müebbed kira, 74.müellefe-i kulûb (kalpleri İslama ısındırılanlar), 76 95 104 157.müeyyide, 23 27 65 178 194.mülkiyet hakkının kullanılması 179.müsâkât, 73.müsteşrikler, 19 32 65.müteahhirîn,2 174 180 187 188 196.mütekâbûiyet, 40 63.

namazı terke ruhsat, 70 87 152.

194. nam azla ilgili ahkâmd a değişiklik-

ler, 128 vd.

namaz vakti, 87 249.

Napolyon, 199.

narh, 177.

nassm örfle talîli, 254.

nasslarm sınırlayıcılığı, 229 248.nâsslarm taksimi, 122 125.

nazariyat/tatbikât, 252.

Necd, 130 142.

Necib Bilge, 6.

174 Nesefı, 102 233.

nesh 10 92 93 95 104 106 146 vd.

Nevevî, 98 -133. •

nisâb, 134 136 138 139 226.

nisâb kalemleri arasındak i

denge, 138 226.



nisbî adalete geçiş, 187. rehn-i müsteâr, 81 233.

Nizâmuddin Abdulhamid, 119. resmlfelvâ, 218.Rey şehri, 251.

Hz. Osman, 117 127 129 134 168 178 ribâ, 25 45 53 65 71 254.193 211 213 2 16 222 231 236. ribevî mallar, 114 254.

organ nakli, 238. Rı'l, 149.

Osm anlı devletinin gerilemesi Risalefıl-ihtûâf, 9.

sebebi, 169. Risale fî riâyeti'l-mm aslaha, 98.Osmanlı devri, 179. Risâletu's-sahâbe, 218.

ortama riâyet prensibi 55 81 vd, 148- ruha itibar, 89 106.

oruç, 132. ruhsatlar, 29 69.ölümü temenni etmek, 189. ruhsatların kaldırılması, 1.97.Hz.ÖmerlÖ-12 33 45 51 55 76 81 83 rü'yet,i Mâl ve dini gün ve bayramla-

88 94 103 109 111116 125 128 129-134 rın tespiti, 114 187.137 142 155-157 159 160 167 -170172-177 183-185 192-194 200 201 21 0 sadaka-ıfıtır, 225 228.

211 -214 221 225 227-229 234 244 sadaka-ıfıtrin atiyyelerden kesil-Ömerb. Abdulazîz, 33 55 77 79 149 mesi 222.

170 193 215 222 232. Sa'd b. Ebî Vakkâs, 194.

Ömer Hilmi Efendi, 236. Safa/Merve, 117.Örf, 2 8 11 17 39 44 48 55 61 63 66 Saîd b. Mansür, 11.

103 114 141 159 161 203 252 vd. Saîd b. Müseyyeb, 176.örnekleme, 55 59 155. Sak'ıj] 151.örtülü ödenek (dipnot), 76. Salih Tuğ, 137.

özel teşri getiren hükümler, 123. sanayi devrimi, 11 154.

sarf 71.para, 199 200 205 225. Sâsânî 198 220.para arzının artışı, 220 vd. satış akdi, 45 114.

Hz.Peygamber'in tasaırujları, 56 vd. savaşa teşvik, 245.82. Schacht, 166 196 (dipnot).

Râfib. Hadîc, 144 224. Sehle bl Süheyl, 29.Ramazan el-Bütî, 59 86. selâ, 129.

Rebeze, 142. selem, 73.

Rebiab. Ümeyye, 193. Selmân, 207.

refâhın artmasıl69 170 199 23.1 229. Serahsi 196 197 227.

rehin, 232. Sevâd tatbikatı, 81 88 95 156 201rehinde kabz şartı, 113. 211 2 28 .



Seyfuddin Kûâvûn, 129.sirke, 230.

siyâsî etkenler, 209 vd.Suğdl 233.Suheyb-i Rûmî, 207.sulama hukuku, 18 203 216.

suyun temizlenmesi, 239.Süfyânüs-Sevrî, 207.sükût, 42 44 45 G4.

Süleym an b. Abdilmelik, 170.Süleyman b. Ur, 173.sünnet, 20 56 vd.sürgün, 192 193.süt emme, 29 30.

Süyûtî, 136.

Şâfıî, 18 71 83 141 161 184 190 194

195 246 251.Şâfiî'nin mezheb-i kadîm ve cedidi,18 251.

şâhidlerin tezkiyesi, 3 17 173.şahitlik, 84 176 186.Şâh Veliyyullah, 226.Şam, 129.

Şâri'in maksatları, 39.Şâtıbî, 9 12 25 43 74 93 .Şelebi 12 93 134 135şema ve şekiller, 46 47 122 125.

şerîat/f ilah ayırım, 118 vd.şerî maslahat, 100.Şevkânî, 44.

Şevvâl orucu, 132.Şiîler, 128 211 212.

/şûrâ 45 210 258.

Şureyh, 176215 .şuûbiyye, 203-205.

şükür secdesi 43.

taabbudî, 94 106 115 vd.taaddüd-i zevcâltan men, 158.

Taberî, 170.Tâgut, 28.

tahsis, 48.

tahsîsât, 230.

Talha, 213.takdir, 110 153.

takyîdül-ibâha, 157.

talil, 49 61 254 257.

tapı sicili 113.

tarif (insanı) 114

tarihî unsur bkz, zaman ve mekanunsuru.taviz, 151.

tazmin, 85 161 195.

tebkît, 191.

tedâvîolma, 114 238 2 42 243 255.tedavül araçları, 225.tedrîcûilc, 29 52 67 77 79 81 149 vd.

tedvin, 104 206 218.

telfîk, 95.

Temâdur bt. Asbağ, 231.temettü haca, 132.

terâvilx 128.

temlik, 155.terkler, 57 82 149.

tesettür, 53 55 124.

tescîl, 97 113 115 158 173.

teşrî siyâseti 29 50 95 140 147 149.

teşrî yetkisi, 23 35 133 140 157.

teşrif ât, 172 200.teşvik tedbirleri 228.

tevekkül, 82.

tevhid, 20 32.tevsi kabiliyeti, 10 154.

teyemmüm, 30.

mehmet erdoğan İslam hukukunda ahkamın değişmesi 1990

Documents