İrfan erdoğan Öteki kuram

8/10/2019 rfan Erdoan teki Kuram

1/66

rfan Erdo an Korkmaz Alemdar

Kitleletiim Kuram ve Arat rmalar n n

Tarihsel ve Ele tirel Bir Deerlendirmesi

Size, bu kitapta sunulanlara inan n veya inanmay ndemiyoruz; e er inan lmayacak geliyorsa, inanma- y n. Biz, yapt n z ve yapmad n z zerine d- nmenizi ve her do ru ve yanl denileni soru tur- man z bekliyoruz. Ne gerek var de il mi? Zaten soru turuyoruz! Bu soru turmam z , yan tlar m z ve yapt klar m z ve yapmad klar m z da soru tursakne olur acaba?

zgr d nen insan, insanla ma nedeniyle onu yneten insan ms gler iin tehlikedir; ba ml d-

nen insan ise, insan

ms

la ma nedeniyle kendisinin ve kendi gibilerin, insan n ve insanl n d ma- n d r.

2010

Yenilenmi 3. bask


2/66

BLM X

TARHSEL MATERYALST YAKLAIM:

HERKES N BLM VE ARATIRMA

letiimde tarihsel materyalist yakla mlar, anayol tutucu ve liberalgrler gibi, son iki yzy l n youn egemenlik ve mcadele ortam ndah zla gelimitir. Bu tr iletiim kuram ve incelemelerin varsay mlar insan n materyal hayat retim ilikilerinden kart l r. Bu yakla mlarMarx n toplum ve toplum deiimi, tarih ve insan, fikirler ve ideolojianlay n temel hareket noktas olarak al rlar. Fakat her siyasal eko-

nomi analizi veya ideolojik analiz Marksist analiz deildir. Baz

ayd

nlartarihsel materyalist temelden uzakla mayarak kitle iletiiminde retimtarz ve ilikilerini incelerler veya ayn temel zerinden hareket ederekideolojik analiz yaparlar. Gnmzde, bu tr a klama getiren ve analizyapan Marksist, Neo-Marksist ve Marksist ynelimli yakla mlarla kitleiletiimini inceleyenler giderek artmaktad r.

Marksist ve Marksist ynelimli yakla m n kkeni belki de kendi ko-ullar na de itirmek amac yla evresine reaksiyon gsteren insana,dolay s yla insan n sosyal olarak var olu una kadar gider. Eski Yunan'-

daki diyalektik dnceye gre, do aya, insan tarihine ya da kendi en-telektel etkinliklerimize bakt m zda, sonsuz ili kiler ve kar l kl iliki-ler grrz. Hibir ey olduu ekilde, olduu yerde ve eskiden oldu ugibi kalmaz, her ey hareket eder, de iir, var olur ve geip gider. Bugr ilk kez Heraclitus ortaya koymutur. Geri bu gr , fenomenin(maddenin/eyin) genelliini anlat r, fakat ayr nt l ve yeterli bir bilgivermez. Bu bilgi de doal bilimin ve tarihi arat rman n en nde gelengrevidir. Doan n tam incelenmesi Yunan' n skender dneminde ba -lam , Ortaa da, Araplar taraf ndan gelitirilmitir. Bununla birlikte,gerek do a bilimi 15. yzy l n ikinci yar s ndan sonra h zl ve srekligelime gstermi tir. Bu gelimeyle birlikte, doan n zel paralar in-celenmi, farkl sreler ve nesneler s n flara, gruplara ayr lm ve or-ganik yap lar arat r lmaya ba lanm t r. Bu yakla m doadaki nesne-lerin ilikide olduu btnden soyutlanm olarak incelenmesi al kan-l n getirmitir. ncelenen nesneler "hareket" yerine "durgunlukta" vetemel olarak "de imez" olarak ele al nm t r. Bu anlay doa bilimin-den felsefeye aktar lm ve son yzy llar n dar d nceliliini ve meta-fizik dnce biimini pekitirmitir. Bu tr metafizik diyalektie gre,eyler (madde ve d nceler) birbirinden ayr , birbirinden soyutlanm ara t rma konular olarak al n r; "eyler" vard r ya da yoktur; bir ey


3/66

teki Kuram190

ayn zamanda kendisi ve ba ka bir ey olamaz; olumlu ve olumsuzkesin bir ekilde birbirini d ar da b rak r; Neden ve sonu birbirine e itbir ekilde kar tez olarak durur. lk bak ta, bu tr gr akla ok yat-k n grnr; fakat bu metafizik a klamay birbirine rl bir ekildeakan gerek ya amla kar lat r rsak, ne kadar s n rl , soyut ve tekynl olduunu grrz: Her organik varl k hem ayr , hem ayn deildir;her an d ar dan ekilen maddeyi zmser, di er maddeyi atar; her anvcudun dokular lr ve yenileri oluur. Diyalektik tezin iki ucu, olumluve olumsuz iki yan , birbirine z t olduklar kadar birbirinden ayr lamazve birbirine kar t olmalar yan nda, birbiriyle i iedir.

Ayn ekilde, nedensellik ilikisi belli bir durumda geerlilie sahip-tir; fakat bu duruma, soyutlan p al nd genel durum iinde bakarsak,neden-sonu ilikisi evrensel etki ve kar l kl etki iine kar p birleir.Neden ve sonu srekli olarak yer de itirir, neden sonu, sonu ne-den olur (Engels, 1878). lm ve ya am; kle ve kle sahibi; cretlikle ve kapitalist; doadaki mevsimler; gece ve gndz birbirine kar ,z t ve ayr olduklar kadar birbirine bal ve i iedir: kisinin de varl birbirinden geerek anlam bulur. Marksist diyalektik, eyleri ve grnt-lerini, fikirleri, kar l kl balar , dizinleri ve hareketleri, kendi doum velmleri iinde kavrar. Doa, diyalektiin testidir; ada doa bilimidoan n srecinin metafizik deil diyalektik, srekli bir hareket, deiimve geliim olduunu kan tlam t r. Marksist diyalektik yakla mla, insantarihi karmakar k bir ekilde sregelen anlams z iddet etkinliklerideil, insanl n gelime sreci olarak grlr.

18. yzy l n Frans z maddecilii hem 17. yzy l n metafizik gr-ne, rne in Descartes'in metafizik yan na, Spinoza'ya ve Leibniz'e kar- bir mcadele, hem de o zaman n siyasi rgtlerine, dinine ve teoloji-sine kar mcadeleydi. Marx ve Engels'e gre, ngiliz maddeciliininve btn deneysel bilimin gerek kurucusu Bacon'dur. Bacon'a gre,tme var m, analiz kar lat rma, gzlem ve deney ak lc yntemin te-

mel gereklilikleridir (Marx ve Engels, 1845:57). Hobbes, Bacon'unmaddeciliini sistemletirdi. Fiziksel hareket mekaniksel harekete kur-ban edildi ve maddecilik insanl a dman oldu. Bu mekaniksel mad-deciliin aksine, Marksist maddecilik, insan n iyiliine ve entelektelyeteneklerine, deneyine, her eye gcnn yetti ine, al kanl n, ei-timin ve evrenin insana etkisine, sanayinin byk nemine dayan r(Marx ve Engels,1845:59).

19. yzy l n balar nda Hezelci diyalektik Almanya'da modayd :"Gerek olan her ey ak lc d r ve ak lc olan her ey gerektir" temelgryle hareket eden Hegelciler, iinde ya an lan egemenlik duru-munu ve sistemi ycelttiler. Bunun yan nda, Hegel'in diyalektii, antitez


4/66

Tarihsel materyalist yakla m 191

yoluyla bu yceltmenin ka n lmaz kn getirdi (Marx 1873: 99).Marx kendi diyalektik ynteminin Hegel'inkinden sadece farkl deil,onun tamamen kar t olduunu belirtmitir (Marx, 1873: 99). Hegel'egre d nce diye adland r lan dnme sreci gerek dnyan n yara-t c s d r. Hegel, d nceyi ba ms z bir zneye dn trr ve gerekdnya, d ncenin d sal nesnesel ekli olur. Marx'a gre, dnceinsan beyni taraf ndan yans t lan ve d nce eklinde tercme edilenmaddi dnyadan ba ka bir ey de ildir (Marx,1873:19).

nsan ve Ya am n retmesi

Bu balamda Marx n grn a a daki ekilde zetleyebiliriz: nsan tarihinin ilk koulu, yaayan insanlar n var olmas d r. Ku-

rulacak ilk gerek bu insanlar

n fiziki rgtlenmesi ve doaylailikisidir. nsanlar kendi ya amlar iin gerekli geinme aralar n retme-

ye ba lar balamaz hayvanlardan ayr l rlar. Kendi geinme aralar n /olanaklar n reten insanlar, kendi

gerek maddi ya amlar n retirler. nsanlar n geimlerini salayan eyleri yapma biimi nce kendi-

lerinin sahip olduu ve yeniden retmek zorunda olduklar ey-lerin doas na ba l d r. Buna retim biimi denir. retim biimi,

kiilerin basite fiziksel varl klar n (maddi hayatlar n ) yenidenretme olarak, ekonomik faaliyet olarak anla lmamal d r. re-tim biimi, insanlar n neyi nas l yapt klar n ve kendilerini bu ya-p la nas l ifade ettiklerini ierir.

Kiilerin doas , retimlerini belirleyen maddi koullara bal d r.Yani kleyi kle, efendiyi efendi yapan iinde yaad klar maddikoullar n getirdii bir eydir. Klelii ve efendilii gerektirmeyenkoullarda klelii ve efendilii bulamay z.

Ne zaman retimden sz edilirse, toplumsal bireylerin retimin-den veya toplum geli mesinin belli bir evresindeki retim aklagelmelidir. Bu nedenle retimden sz etmek iin ya tarihi geli -menin srecini izlemeliyiz ya da belli bir tarihi dnemle urat - m z belirtmeliyiz.

nsan n, Toplumun ve Bilincin retimi

Marx n kuramsal anlay na gre toplumsal ya amlar n retirken,insanlar ka n lmaz olarak, kendi dilekleri d nda, belli ilikilere girer-ler. Bu ilikiler insanlar n yaamlar n retim ilikileridir. Bu retim iliki-leri retimin materyal glerinin belli bir dnemdeki durumunu ifade


5/66

teki Kuram192

eder. Dier bir deyimle, belli bir tarihsel dnemde belli bir yerde geli-mi retimin materyal glerine uygun bir retim ilikileri vard r. Bu re-tim ilikilerinin btn toplumun ekonomik yap s n belirler. Bu ekono-mik yap toplumun gerek temelidir. Toplumun ekonomik yap s ze-rinde yasal ve siyasi styap lar ykselir. Bu temele uyan belli sosyalbilin biimleri vard r. Materyal yaam n retim tarz genel sosyal, siya-sal ve entelektel srelerini ko ulland r r. nsan n varl n belirleyenbilinci deildir. nsan n sosyal varl bilincini belirler. (Marx ve Engels,1846; Marx, 1859: 52).

Tarihsel Maddecilik ve Ara t rma Anlay

Tarihsel maddecilik Marksist maddeciliin veya Marx n deyimiyle"maddeci yntemin" insan toplumlar n n evriminin incelenmesine uygu-lanmas d r. Marksist tarihsel maddecilie dayanan ara t rma anlay -na gre:

Dnya bizim bilgimizden ba ms z olarak vard r. Dnyan n var-l bizim bilincimize bal deildir. Daha a kas , etraf m zdagrdmz, ilikiye girdiimiz ya da grmediimiz, bilmedii-miz "eyler" bizim bilincimiz, alg lamam z ve bilgimiz d ndavard r; onlar n var olmas iin onu duymak, tatmak, koklamakgerekmez.

Dnya, ussal veya ruhsal de il, doas nda ve kkeninde mad-deseldir. Bu Marksist maddeciliin eyaya (paraya, mala) ta-p nmas anlam na gelmez. Tersine Marx insan n maddi ilikilerinve retim biiminin getirdii yabanc lamadan ve ezilmeden kur-tulmas n derinden arzulam t r. Maddecilik burjuva ideolojisininkara cehaletiyle ve yarat l ideolojisinin ha ve yeil cehaletiylene srd gibi "komnizmin maddeye tapt " anlam na gel-mez. Marksist maddecilik e yaya (paraya, mala) tapmaz, aksinekapitalist ilikilerde, ne dedi ini bilmeyen cehaletin ideolojisi vekltr dahil, sistemin kendisinin maddeye tap n n eletirisiniyapar.

Metafizikten ve mekaniksel maddecilikten farkl olarak, Marksistmaddecilik maddenin ne oldu u hakk nda bir nyarg ya veyakesin bir karara sahip de ildir. Madde, nesnel olarak varolan nad d r. Beyin, dnce, bilin maddenin rndr veya (maddeinsansa) madde hakk nda bilgidir. Bunun tesinde, maddenindoas , yap s , bileimi, kitle, enerji, mekan ve zaman ile ilikilisorulara yan t bilimin vermesi gerekir. Baka bir deyile Mark-sist maddecilik maddenin varl n kan tlar ve maddenin zellik-leriyle ilgili sorulara bilimsel arat rma ile yan t verilmesini nerir.


6/66


Marksist maddecilik indirgemeci deildir: Maddenin zelliini veyksek dzeydeki yap y aa dzeye indirgemez. Tmevar mve tmdengelim, analiz ve sentez, zorunlu olarak beraberdirler.Tek tarafl olarak birini ge kar p dierini yere bat rma yerine,her ikisini de nemlerine gre birbirini tamamlayan, birbirine aitolarak de erlendirmek gerekir.

Marksist maddecilik sonsuz karma k ilikiler ve kar l kl ilikilerdnyas n benimser. ok de iimli analizde say s z mekanikselnedenler ve sonular dizisi grrz. Marksist maddecilikte ev-renin rn olan bir "yaayan organizma" (insan) bu evreyekar l k verir ve onu deitirebilir. Mekaniksel ve metafizikimaddecilik evreni devaml deien bir sre olarak kavrayamaz:

Ayn merkez etraf nda dnen hareket, tekrar tekrar ayr sonucudourur (Engels, 1882:174; Selsam ve Martel,1984:45, 46).

Tarih Anlay

Marksizm, tarihi birbirini izleyen nceden bilinmeyen nadir olaylardizisine ve insanlar n birbiriyle at an isteklerine indirgeyen gr kabul etmez. Tarihin itici gc, insanlar aras ilikilerdir. "Bizim tarihanlay m z her eyin tesinde, ara t rma iin bir yol gstericidir;Hegelcilerin tarz gibi yap iin bir manivela deil" (Engels,1890:71).Her tarih, her toplum ara t r lmal , toplumun farkl biimlerinin varl kkoullar tek tek incelenmelidir. Yani incelemeler soyut fikirlerden de il,somut gereklerden hareket edilerek yap lmal d r.

Maddeci tarih anlay , retimin her toplumsal dzenin temeli oldu-u ilkesiyle balar: Tarihte grlen her toplumda zenginliklerin da l m ve toplumun s n flara veya tabakalara ayr lmas , (a) ne retildii, (b)nas l retildii (retim biimi ve ilikileri) ve (c) retilenin nas l el dei-tirdiine bal d r.

Tarih kendi ba na hibir ey yapmaz; sava lar onun eseri de ildir.

Onlar yaayan insanlar yapar. Tarih, kendi amalar na ula mak iininsan kullanmaz. O, kendi amalar peinde koan insanlar n etkinlik-lerinden ba ka bir ey de ildir (Marx ve Engels 1844: 63).

nceki tarih gr (a) tarihsel de iimin temel nedenini insanlar ndncelerinin deimesinde aram , (b) deiimi, siyasal etkenlerinen nemli ve egemen oldu u temeline dayand rm t r; fakat dncele-rin nereden geldi i ve deiimlerin itici nedenlerinin ne olduu sorul-mam t r. Marx tm nceki tarihin s n f mcadelesi tarihi olduunu vesiyasal mcadelelerde temel konunun s n flar n toplumsal ve siyasalynetimi, egemenliin eski s n flar taraf ndan korunmas ve yeni s n fla-r n egemenli i ele geirmesi olduunu gstermi tir (Engels, 1877: 34).


7/66

teki Kuram194

nsan n Merkezde Olmas

Marksist yakla mda insan kuram n ve incelemenin merkezinde yeral r. Bunu Marx olduka a k bir ekilde belirtmitir: "Yaayan insanaulamak iin, biz, insan n dndnden, d lediinden veya insan ndnldnden, hayal edildi inden ve hikaye edildiinden ba laya-rak yola kmay z. Biz gerek, etkin insandan ba layarak yola kar zve insanlar n gerek hayat sreci temeli zerinde bu hayat srecininyans malar n n ve ideolojik yans malar n n gelimesini gsteririz" (Marxve Engels, 1846: 14).

Marx'a gre insan tarihle beraber de iir; kendini gelitirir; kendinidntrr; tarihin bir rndr; kendi tarihini kendi yapt iin, kendisikendisinin rndr. nsanlar kendi tarihlerini kendileri yapar, fakat bu-

nu istedikleri ekilde, kendileri taraf ndan seilmi koullarda yapmaz-lar; varolan koullar alt nda yaparlar.Tarihin yap labilmesi iin insan n varolmas yan nda, ya ayabilecek

bir durumda olmas gerekir. Bu gereksinme nedeniyle, ya am her ey-den nce, yeme, ime, giyme, bar nak gibi birok eyleri zorunlu k lar.Dolay s yla, ilk tarihsel etkinlik bu gereksinmeleri gidermek iin maddihayat n kendisinin retilmesidir. Dolay s yla ilk incelenmesi gereken debudur. kinci olarak, herhangi bir gereksinme kar lan r kar lanmaz,yani gereksinimi giderme etkinlii ve bir arac n elde edilmesiyle birlikte,yeni gereksinimler ortaya kar.

Tarihsel gelimeye giren nc durumda, kendi ya am n her gnyeniden yaratan insan, etkinliklerle dier insanlar biimlendirmeyebalar. Bu biimlendirme, nce anne, baba ve ocuklar aras sosyalilikilerle (aile iinde) olur. Sonra, yeni toplumsal ilikilerle aile ikincis raya d er. Bireysel ekonominin ortadan kalkmas yla, aile ilikilerinedayanan retimin de sonu gelir. Bu durumda, aile veya di er sosyalilikiler aile dncesine (dncelere) gre de il, ilikilerin kendisin-den elde edilecek verilere gre incelenmelidir.

Marx bu toplumsal etkinliin ayr dnem olmad n , ilk insan-dan beri tarihte kendini gsteren insan etkinliklerinin "an " veya "yan " olduunu belirtir (Marx ve Engels, 1846: 16,17,18,19).

Toplumun Olu umu Anlay

Marx'a gre, ekli ne olursa olsun, toplum insanlar n kar l kl etkin-liklerinin rndr. nsanlar isteklerine gre, herhangi bir toplum eklinisemede zgr de ildir. nsan n yeteneklerinin gelimesinin belli bir

durumu dikkate al

nd

nda, buna kar

l

k olan bir ticaret ve tketimbiimi anla labilir. Belli bir retim, ticaret ve tketim gelime devresi,


8/66


yan nda ona kar l k bir toplumsal altyap , aile, dzen, s n flar, tek sz-ckle sivil toplum getirir. Byle bir sivil toplum da onun resmi ifadesiolan bir siyasal devlet yarat r (1846:45).

Toplum sadece ki iler topluluu deildir; bu kiilerin birbirine kar olan ilikilerin toplam d r. Kle ya da yurtta olma kiiler aras toplum-sal bir ekilde belirlenmi bir ilikidir. nsan ancak toplum iinde ve top-lum iinden geerek kledir. Bu, ii, kyl, bakkal, h rs z, zengin, fakirve kirac iin de ayn d r. Yoksul ile zengin, kapitalist ile ii aras ndakifark ancak toplumsal a dan vard r. Toplumdaki belli ilikiler sonucuortaya kan oluumlar (yoksulluk, zenginlik, isizlik, evsizlik, al k), bubelli biimin deimesiyle de iir, ortadan kalkmas yla onlar da kalkar.

Toplum De i imi Anlay

Marx toplum deiimini dncelerin veya akl n de iiminden gee-rek olan bir olgu olarak ele almaz. Marxa gre, toplumsal tarihin bellibir dnemimde, gelien maddi retim gleri varolan retim ilikileriyleelikiye der. retim ilikilerinin toplumsal deiime engel olmas ylaortaya kan bu durumla birlikte bir toplumsal devrim dnemi balar. Budevrim boyunca ekonomik temelin de imesiyle, tm styap az okdeiir. Hibir toplumsal dzen, bu dzen iindeki btn retim glerigelimeden nce yok olmaz ve daha yksek retim ili kilerinin varolu koullar , eski toplumun iinde olgunlamadan nce asla ortaya k-maz. Bu nedenle insan kendini, zebilece i grevlere ayarlar. Bu g-rev, zm iin maddi ko ullar n varolduu veya hi de ilse biimlen-me srecinde oldu u zaman ortaya kar. rne in burjuva toplumununiinde gelien retim gleri s n f dmanl n n zm iin maddikoullar da yarat r (Marx, 1859:52, 53).

Gnmzde egemen ideolojiler iddete ve sava a kar tl , bar ve birliktelii iler. Bu ileme ile yaanan gerekler tersine evrilir; id-detin merkezine terrist-birey yerle tirilir. Asl nda iddetin kayna bi-

rey deil, rgtlenmi kar yap s ve ilikileridir.iddet, bask , ikence,sava iletiiminde bulunabilmek, bu iletiimi gerekletirecek aralarasahiplii gerektirir. Son yirmi y lda dnyadaki iddet, sava , ikencelerebak ld nda, gerekte iddeti, sava , ikenceyi, bask y ve terr ki-min kime kar kulland a ka grlr. Merulat r lm iddeti kulla-nan egemen glerin me rulat r lm savunmaya geenleri terristolarak nitelemesi ola and r. rnein, 1970 ve 80'lerde, Gney Ameri-kadaki katliamlarda, vurucu timlere, vatansever kurululara ve devle-tin gizli rgtlerine kat lmayan tm genlik komnist olarak ilan edildive vatan, din, demokrasi ve millet ad na katledildi.


9/66

teki Kuram196

MARX, MARKS ZM VE LET M

Marshall McLuhan, Jean Baudrillard ve benzerleri Marx n medya,iletiim ve kltr hakk nda hibir ey sylemedi ini iddia etmilerdir; bu

iddialar geersizdir, nk Marx iletiimle ilgili olarak, iletiim aralar -n n gelimesi; gelimesinin anlam ve sonular ; aralar n emtia oluuve emtia retimindeki yeri; medya sermayesinin retimi ve tekelle me-si; medyada bilgi-iilerinin cretli-al anlar olarak ortaya kmas ;iletiim teknolojilerinin kapitalist retimin zaman ve yerde yayg nlama-s nda ara olmas ; medyan n reklam kanal olmas ; kreselleen dnyaticaretinin sonucu ve arac olmas ; medyan n ideolojileri ta yan ve do-la ma sokan ara olmas ; sistemi savunan bas n ile zgrl savu-nan bas n n olmas ; medyan n zgrlk mcadelesindeki yeri gibi e-ler zerinde durarak, yeterince nemli eyleri sylemitir.

57

Marx iletiimi toplum yap s ve de iimi balam iinde ele alm ve

iletiim teknolojilerindeki gelimelerin getirdii sonular zerinde dur-mutur. Marksist anlay a gre, iletiim sorunu, (a) retim, da t m,dola m ve tketimin doas ve ilikileri ve (b) ideoloji, bilin ynetimi,egemenlik ve mcadele ba lam nda ele al n r. Bu nedenle, kitle iletii-minde Marksist yakla mlar temel olarak iki ynde gelimitir.

1. leti imin retimi, da t m , tketimi ve bl mBirincisi kitle iletiiminin kapitalist lkelerde gelimesini iletiimin

retimi ve ilikileri balam nda ele alan yakla mlard r. Bu yakla mlarMarksist veya Neo-marksist tarihsel materyalist veya siyasal ekonomiyakla mlar olarak nitelenir. Marx' n retim biimi ve ilikilerine a rl kvererek toplumdaki iletiimi anlamaya al r. zerinde durdu u ince-leme alan na, konusuna ve ele ald iletiim arac na gre de iikliklergsterir. Bu yakla mlar aa daki ekilde ele alabiliriz:

(a) letiimin siyasal ekonomisinin ulusal yan na e ilen yakla mlar:Kapitalist iletiim sistemini ve faaliyetlerini inceler ve a klarlar.

(b) Uluslararas

ekonomik dzene ve ileti imde emperyalizm soru-suna e ilen yakla mlar: Yeni-smrgeciliin veya emperyalizmin ge-nel iletiim yap s n inceleyenler olarak iki alt-blme ayr labilir. Birincitr yakla mlar sosyo-ekonomik yap ya ncelik veren siyasal-ekonomiyakla mlar d r. Bu yakla mlar iletiim konusunu ekonomik ilikiler veyap lar konusu iinde ele al r ve incelerler. Bu incelemelerde Marx' nKapital'indeki yakla m egemendir. letiimde, Marksist yakla m, r-nein, iletiim kurumlar n n ekonomik yap s ; pazar ilikileri; tekelleme

57 Ayr nt l bilgi iin bkz: letiim Kuram ve Arat rma Dergisi, say 25, (2007)veya irfanerdogan.com; Fuchs (2009); McChesney (2007) ve Mosco (2009).


10/66


ve pazar kontrol; iletiim rnlerinin retimi ve da t m ndaki yap saldurum ve ilikiler; retim biiminin ve teknolojisinin yap s ; iletiim pro-fesyonelleri ve emekilerinin iletiim rgtleri iindeki yeri ve sahiplikleolan ilikisi; iletiimde mlkiyet ilikileri; mlkiyet ilikilerinin rnn ka-rakterini belirlemesi; kapitalist iletiim dzeni, dzenin rgtleni, a-l ma ve gelime biimi, iletiim faaliyetlerinin amalar ve iletiim r-gtlerinin grevleri ele al n r ve a klan r. Siyasal-ekonomi incelemeleri,retim tarz ndan ve ilikilerinden hareket ederek, d nsel ve ynetim-sel styap yla ilgili yorumlar yaparlar. Bu incelemeler, ayn zamanda,uluslararas iletiimde, kurumsal ve teknolojik yap lar n transferi, rntransferi ve bu yap larla birlikte gelen profesyonel pratiklerin ve ideolo-

jinin transferi zerine eilirler.2. leti imin bili sel ieri i, ideolojik/kltrel sonular kincisi, Marx' n dnce, ideoloji ve bilincin retimi ve ilevleri ze-

rindeki grlerinden hareket ederek geli tirilen al malard r. Bu a-l malar, ba ta ideoloji ile retim ilikileri aras nda ba kurmular vekltr/bilin endstrilerinin yap lar yla ideolojik egemenlii ilikilendir-milerdir. Bu yakla mlar Marx n kuram n n, rnein ideoloji gibi biryan n vurgulad iin Neo-Marksist Okullar olarak isimlendirilir. Buyakla mlar n nde gelenlerini syle s ralayabiliriz:

1920 ba lar ndan itibaren tarih ve s n f bilinci, Marksizm ve insanzgrl zerinde duran G. Lukacs.

Kapitalist kltr endstrisi pratiklerinin yaratt toplum, kltr veinsanl k durumunun ele tirisiyle gelen Frankfurt Okulu.

Hegemoni ve tarihsel blok anlay yla gelen A. Gramsci. Althusserin Devletindeolojik Ayg tlar anlay . Marx n Alman deolojisinden etkilenen kltrel incelemeler Uluslararas iletiimde, Marksist ve Neo-marksist ba ml l k ku-

ram (Baran, Sweezy ve Frank), kltr emperyalizmi ve medya(iletiim) emperyalizmi tezi.

Bu yakla mlar n k noktalar Marx' n Alman deolojisi, Kapital,Ekonomi Politiin Eletirisine Giri, Kutsal Aile ve Grundrisse'de para-lard r. Bu incelemeler 1960lar n Neo-Marksist Ba ml l k ve Emperya-lizm kuramlar yla gelimitir. Bu incelemeler uluslararas ekonomik d-zen; bu dzende yer alan lkelerin ileti im sisteminin zellikleri; buzelliklerin neden bu biimi ald ; ekonomik emperyalizmin ve sm-rnn iletiim alan nda da uygulanmas ; teknoloji ve rgt sat yla ka-pitalist yap lar n dier lkelerin yap lar n biimlendirmesi veya etkile-mesi; iletiim rn ak m yla, ekonomik kar ve bilinleri ve kltrelpratikleri etkileyerek, kapitalist pazar n sat n n yap ld ; tm bunlarakar mcadele biimleri ve bu biimlerin olabilecei zerinde dururlar.


11/66

teki Kuram198

LET MLE LG L TEMEL KAVRAMLAR

Marksist ve Marksist ynelimli okullar n kendilerine zg dilleri var-d r. Anayol (ana ak m) okullar n kavramlar n ya hi kullanmazlar ya da

eletirel bir biimde deerlendirirler. Aa da Marksistlerin kulland ve kullanmad nemli kavramlar sunuldu.

Ele tirel (critical)

Eletirel kavram critical kavram ndan tercme edilmi tir. Doruanlam , eski dilde muhakeme ve gnmzdeki dilde dnerek so-ruturma demektir. Eletirel kavram , dil ve anlam zerindeki mca-delede, kurnaz bir ekilde, popler bilie negatif/olumsuz olarak i len-mitir. Popler anlamda ele tirel sz, ktlemek, yermek, yanl larbulup sergilemek, n yarg lar sunmak gibi anlamlara gelir. Dolay s yla,egemen dil ve anlamland rmada, egemen g yap lar eletireli kendi-lerine mal etmezler; nk ele tirel negatiftir. Kendi karlar na ve ken-di g yap lar na ilevsel olan ele tirel a klamalar dost tekilerolarak nitelerler; bu a klamalar pozitif/yap c eletiri olarak deer-lendirip desteklerler. Bu tr ele tirinin d ndaki eletirel kavram dman tekiler ile zdetirilir. Bu kurnazl kta, ilevsel olan her eyBZ ile zdetirilirken; ilevsel olmayanlar da ONLAR/TEKLER ilezde tirilir. Dolay s yla, eletirel okul ktdr.58 Gere i yerindeneden bu poplerle tirmede, endstriyel yap y venler, gere i sunanve yap n n sakatl klar n anlatanlar y k c eletirel diye adland r l r.Bylece, kar birlii normalletirilirken, bu normalletirilmi anormal-liin anormal olduunu syleyene ele tirel damgas vurularak kt-lenir ve d lan r. Bu egemen uydurunun aksine, ele tirel demek, bireyi ktleyen, eksiklerini bulan, aa layan, de ersizletiren demekdeildir; anlaml bir ekilde soruturan ve irdeleyen demektir. Criticalillness demek ok ciddi hastal k demektir. Critical theory/school ok

hassas/ciddi/nemli konular

ele alan, kapitalist sistemin sistemli biranalizini yapan bir teori (okul) demektir.Dolay s yla, bu kitapta eletirel kavram , bilginin geerliliinin

analizi olarak kullan ld . Eletirel teori veya eletirel okul da, eletirisunan teori veya okul anlam nda de il; insan ve toplum gere ini, bugere in yap s n destekleme veya yceltme kayg s gtmeden, anla-maya ve a klamaya al an yakla m tarz olarak ele al nd .

58 Eletirel okul, amac , yazd klar ve yapt klar yla uzak durulmas gerekenkt teki olarak nitelenir. arp c bir rnek iin bkz: Mathews, 2009


12/66


leti im, mesaj, gnderen, etki

Marksist okulda konu gndericinin mesaj n n etkisi deildir. Etkikavram kullan lmaz; onun yerine, rne in, ideolojik egemenlik, bilinynetimi ve sahte-bilin gibi kavramlar kullan l r. Mesaj gnderilen veal nan bir ey olarak ele al nmaz. Mesaj rgtl yap lar n bir rnolarak ele al n r. Mesaj iletiimde rndr. Gnderen kavram dakullan lmaz. Gnderen yerine, ileti imi reten her kimse (kii veya r-gt), o kullan l r. Bir rn vard r, o rnn gndericisi de il, reticisi veda t c s vard r. letiim, mesaj gnderme ve alma gibi basit bir ili kideildir. letiim, insan n kendini ve toplumunu retmesinin zorunlu ko-ular ndan biridir. letiim insan etkinliklerinin ayr lmaz paras d r. Ne-rede bir insan etkinlii varsa, orada ileti im vard r. letiim insan ilikile-

rinin bir zorunluluu, ayr cal ve nceliidir. Mallar n retimi, da t m ,dola m ve pazar ilikileri iletiimin alan na girer. Dncelerin retimi,da t m ve dola m da iletiim kavram n n kapsam iindedir. letiimgerek zaman ve gerek yerde gerek insanla olur.

Al c , izleyici, okuyucu, seyirci, dinleyici

Tutucu ve liberal okullar n al c lar 1940lara kadar etkiye a k pa-sif izleyiciydi. Sonradan kendi etkisini kendi arayan ve bulan aktif iz-leyici olarak nitelenmeye baland lar. Al c lar/izleyiciler birbiriyle ba n-t s z, heterojen ve atomla t r lm kiiler olarak grldler. Bazen deaile, arkada grubu, cinsiyet, ya , gelir dzeyi ve eitim bak mlar ndanhomojen kltrel alt-gruplardan oluan insanlar (m teri, izleyici, oku-yucu) olarak ele al nd lar. Bunun masum grnen amac , bir ortak fak-tre gre insanlar grupland rmakt r. Marksist ve ele tirel yakla mlaral c y sosyal s n f iine konumland r r ve s n flar aras ilikiler a s n-dan de erlendirir. Bu balamda kitle iletiiminin rettii nihai mal n al -c lar (okuyucu, dinleyici, izleyicileri) gazete, televizyon, radyo ve bilgi-sayar gibi bitmi rn ta yan aralara sahip olan, fakat retim veda t m aralar na sahip olmayan, retim ve da t mda "emeki" olarakal an insanlar konumundad r. Tutucu ve liberal okullar n sav n n ak-sine, izleyiciler iletiimin ieriini ve retim koullar n saptama olanak-lar na do rudan veya dolayl olarak sahip de ildir. cretli (maal ) ola-rak al p rettiklerini, eer paralar yeterse, tketici olarak "seip"alma olana na sahiptir. Bitmi paketlenmi bir rnn tketicileridir.Sosyal iletiimde g yap s na ba l olarak gelen ilikiler ve iletiimde,glnn al c olmas yla gszn al c olmas aras nda byk fark

vard

r. Bir Amerikan filmini yay

nlamak iin sat

n alan televizyon irke-ti ile o filmi seyreden birey aras ndaki al c olma fark n dnn.


13/66

teki Kuram200

Grlt, ileti imin kmesi ve ileti imsizlik

Pozitivist-deneyci anlay a gre, gndericinin kodlanm amac na(mesaj na) engel olan (kapitalist ereve d ndaki ve bu ereveyieletiren) her ey "grlt" veya iletiim kmesidir: rencilerin yr-y ve gsterileri kapitalist ile iiler aras ndaki anlamazl k, grevler,anlama abalar n n sonusuz kalmas , eler aras ndaki anlamazl k,iki arkada aras ndaki ksknlk vb eitli grltlerden kaynaklananiletiim kmesidir. Eer bu grltler azalt l r/ortadan kald r l rsa, ileti-im kmesi biter; yani mesajlar daha a k seik ve ikna edici bir ekil-de sunulursa, rne in elektrik vererek ve t rnaklar n skerek a klan r-sa, dier taraf inat l ktan, ba nazl ktan, kat tutumlar ndan vazgeipa k grl, hogrl, anlay l geri-besleme yaparsa, ileti im tamir

edilir ve her ey yoluna girer. Bu gr te yap sal e itsizlik, emek sm-rs, s n flar ya da gruplar aras kar at mas ve egemenlik ilikilerigz ard edilir. Bu gr , gnderici amalar n n gerekle mesi vegndericinin egemenliini kurma ve gelitirme amal d r.

Trkiyede, iletiimi profesyonel karlar na uygun bir ekilde szelifadeye indirgeyen baz psikologlar, kendini iletiim uzman diye satanbaz arlatanlar ve baz iletmecilerin kulland ve nereden geldi i belliolmayan iletiimsizlik kavram , grlt ve iletiim kmesi kavramla-r n n bir tamamlay c s d r. Bu kavramlarla gelen tan mlama, letiimi tektarafl amal fonksiyonellik iinde ele al r ve ama gerekle meyincebunu kme veya iletiimsizlikle anlamland r r.

Asl nda, fiziksel ve sosyal varl n srdrmek zorunda olan insaniin iletiimsizlik sz konusu olamaz. letiimsizlik, yani iletiimin ol-mamas , insan denen biyolojik yap n n ve toplum denen sosyal yap n nlm demektir. letiim yoksa toplum da yoktur; nk iletiim olmak-s z n toplum olamaz. nsan n ilikilerini yrtmesi gerei olan iletiimdeiletiimsizlik olamaz.nsanlar aras ndaki ilikide iletiim kmez; ileti-imin tarz deiir. likinin, dolay s yla iletiimin nicel ve nitel olarakdeimesi k deil, deiimi anlat r. Ksme, kavga veya tart mailetiim kmesi veya iletiimsizlik deildir; Ksme, kavga veya tart -ma iletiimidir. Bunlar uyumayan ama, beklenti ve rt meyen istekve duygular n getirdii iletiim tarzlar d r. Klesini kaybeden kle sahibiiin, elbette bu bir k anlatabilir. Ama kle iin bu bir kurtulutur.

Geri besleme (feedback)

Pozitivist okulda, geri-besleme iletiimde belli beklentileri gerektiren

bir normallii anlat

r. Bu anlat

mda olumsuz geri-tepki ve kar

tl

k bunormalliin d ndad r; nk geri-besleme yap sal grevsel anlamda,


14/66


gnderene yararl yan t verme demektir. Bu kavram da, pozitivist oku-lun psikolojik sava lar n n, al c zerindeki kontrol merulat rmamekanizmas olarak ilev gren kavramlardan biridir. Arzu edilemeyengeri besleme, iletiim kmesi ve iletiimsizlik gibi kavramlarla a kla-narak, koullara uyma ve bask lar hakl kar l r; egemen bir ilikininyrtlmesi ve merulat r lmas sa lan r.

Elde edilebilirlik, eri im, ula ma (access)

Trkiyede, eriim/erime, son rne (rne in televizyon al c s na,bilgisayara) sahiplik olarak tan mlanmaktad r. Bu yanl t r: ABDde in-sanlar eriim mcadelesi verdiklerinde, zaten evlerinde televizyonvard ; istedikleri, program retimi iin televizyonu kullanma olanaklar n elde etmekti. "Eriim" "medyan n tketim iin elde edilebilirlii deildir;retim iin erimedir. Marksist ve Marksist ynelimli okullarda, eriimmlkiyet ve retim, da t m ve tketim ilikileri iinde incelenir:

Kitle iletiimindeki eriimin anlaml olabilmesi iin, (a) alternatifmedya rgtlenmesi olabilmeli veya insanlar ileti im rn retebilmeli,da tabilmeli; (b) medyada ierik retebilecek olanaklara sahip olabil-meli; (c) medyadaki ieriin kamu yarar na uygun ekilde doldurulma-s na etki edebilmeli, () retimin nerede, ne zaman, nas l ve ne ama-larla yap laca na karar veren mekanizman n etkili bir paras olabil-meli; (d) da t m kanallar na sahip olabilmeli veya onlar kullanabilmeli,aksi takdirde retilenin anlam kalmaz. Dikkat edersek, bu ve benzerikoullar n olmad bir yerde, yurtta gazeteciliinden, etikten, demok-rasiden ve kat l mc demokrasiden bahsetmek, bili ve davran yne-timidir (imaj ynetimidir = sahtekarl n, yalanc l n kibar ad ).

Walter Benjamin (ve Hans Magnus Enzensberger) al c lar n daretici/gnderen olduu, diyalogu mmkn k lan bir kitle iletiimi siste-mi dnd. Gnmzde, o u alternatif veya radikal medya bu trdemokratik bir medya sistemi d ncesinden hareket ederler. Bu da

ancak halka retim olanaklar n n a lmas yla mmkndr (Couldry,2003); ki bu sorun, uzun zaman ABDde eriim tart mas olarak ba-lam ve srm tr. Ard ndan da, kurnaz bir ekilde dier lkelerinkurnaz/gerizekal akademisyenleri eriim tart mas n evinde televiz-yon al c s , internet ba lant s olmas konusuna indirgenmi tir. Bylece,kitle iletiimindeki tek sessizlie kar retim olanaklar na erime olarakbalayan bir mcadele, pazar promosyonuna ve bitmi -rn pazarla-mas na dn trlmtr. Halktan bireylerin retim olanaklar na sahipolmas , rnein sylemek istediini bir medyada paketledii bir rnleveya szle sylemesi, demokrasi mi getirir? Pavlovun ekere al t rd - kpei, byk olas l kla eker eker diyecektir ve Pavlov bak n biz


15/66

teki Kuram202

zaten halka istediklerini veriyoruz diyerek vnecektir. retim olanak-lar na sahip olmak, ancak, iyi kazanlar diyerek efendisinin sesiolan radyo sunucusu ve onun hizmet etti i zel karlara de il, toplu-mun karlar ve gelimesi temeli zerine kurulmu olan alternatif med-ya rgtlenmesiyle olabilir (Coyer, 2007; Jankowski, 2003; Carpentier,2007). yi kazanlar diyen, dinleyicilere sylyor. Kendisinin cretlikle olduunun fark nda de il ve dinleyenlerinin hemen hepsinin cretlikle veya isiz serbest-kle oldu u umurunda bile de il. Senin dinleyi-cilerin, evden iyi kazanlar elde etmek iin d ar kan tccar de il-ler; maal /cretli olarak al an veya i arayan veya i siz insanlar. On-lara sen, ya am n anlam n iyi kazan olarak sunuyorsun; iyi gnler,sa l kl yaam, iyi insan olma, kimseyi a ve yoksul b rakmama, kim-seye ktlk etmeme gibi dileklerle gelen insanl k bilinci yerine, sm-rnn bilincini sunuyorsun.

Medya ve ara anlay

Pozitivistler medya dediklerinde, aralar demek isterler. Mark-sistler medya dediklerinde, kitle iletiim rgtlenmesinden bahse-derler. Ara (rne in telefon) son/bitmi rndr. letiim aralar (means of communication) , iletiimi retme, da tma ve tketmedekiyollar , aralar , gereleri ve bilgiyi ierir.

Kitle ileti imiPozitivist okulun en anlaml tan mlamas na gre, kitle iletiimi uz-

manlam gruplar n, teknolojik aralar (bas n, radyo, tv) kullanarakgeni, heterojen ve da n k izleyicilere simgesel ierikleri yayma tek-niklerini ve rgtlerini ierir (McQuail,1969:2). Marksist kuramlar kitleiletiimini retim yapan ve da tan endstriyel yap olarak ele al r.

Alternatif medya

Trkiyede ve birok lkede, alternatif medya ad alt nda propa-ganda yapanlar n ba nda, teolojik ve ultra-sa tutucular/gericiler gel-mektedir. Bunlar n en ba ar l lar da dnyan n hemen her yerinde radi-kal ve dogmatik Katolik ve Mslman hareketler ve post-fa ist sa c larolmaktad r (Atton, 2007; Cammaert, 2007; Sandoval ve Fuchs, 2009).Trkiyedeki Taraf gazetesi, Radikal gazetesi, inan-taciri gazete ve tvkanallar , sivil toplum rgtleri ve ou internet gruplar gibi alternatifdiye sunulan medya, kresel ve yerel sermayenin siyasal karlar n nkurnazca biimlendirilmi (sa c veya liberal oulcu veya burjuva sol)uzant lar d r.


16/66

BLM XI

MADD YAAMIN RETM VE RETM LKLER

Ya ayan insana ula mak iin, biz, insan nd nd nden, d ledi inden veya insan nd nld nden, hayal edildi inden ve hi-kaye edildi inden ba layarak yola kmay z. Biz gerek, etkin insandan ba layarak yola kar z ve insanlar n gerek hayat sreci te-meli zerinde bu hayat srecinin yans mala-r n n ve ideolojik yans malar n n geli mesini

gsteririz. Marx ve Engels, 1846: 14

letiim insan n toplumsal hayat n retmesinin zorunlu koullar n-dan biridir. Materyal hayat n reten insan bunu ancak retim ili kileriy-le yapabilir. Bu ilikileri kurmak ve yrtebilmek ise ancak iletiimlemmkn olabilir. Kitle iletiimi teknolojik aralarla arac lanm bir yne-timsel iletiimdir. Kitle iletiiminin materyal yap s iletiimin retilmesi,da t lmas ve tketilmesi ve bunlar iin gerekli rgtlenme, ara, i gc ve sermaye ili kileri gibi eleri ierir.

retim

Bu kavram sadece maddi retim de il, dnce, bilin, yasa, ahlak,din, siyaset ve btn toplumsal rgtlerin, k saca toplumsal ya am ntoplam retimi anlam na gelir. retim kavram "rn retimi" kapsam iinde kullan l r. rn retimi bir teknolojik arac n retimi olabileceigibi, bu teknolojik arac n rettii de olabilir. rnein bir televizyon prog-ram bir rndr. Bu rn reten teknolojik aralar da bu aralar re-ten teknolojilerin bir rndr. Dikkat edilirse, rn kurulan nedensellikba ndaki bir sonutur. Bu sonu materyal olabilece i gibi dnselolabilir. Her materyal sonula gelen veya o sonucu a klayan veya an-lamland ran bir dnsel olan da vard r. Dolay s yla, dnsel sonuher zaman vard r. Televizyon program n n yaratt veya destekledi idnce veya davran tarz da bir rndr. Pozitivist-deneyci okul bu-nu "mesaj veya program" iine kertmi tir. Kltrel analizciler "metin"kavram n kullan rlar.


17/66

teki Kuram204

Yeniden retim

Yeniden retim (reproduction) insan n kendini ve toplumunu mater-yal ve dnsel olarak srdrme faaliyetlerini anlat r. Yeniden retim,ekonomik anlamda, bir rnn belli retim teknolojisi ve faaliyetleri ya-p s iinde tekrar retilmesidir. deolojik anlamda, bu yeniden kavra-m , retilenin ve retim ilikileri biiminin hem sembolik anlat lmas hem de me rulat r lmas ndaki srekliliktir. nsan n kendini yeniden-retmesi kendi varl n srdrmek iin yemesi, imesi, vcudunabakmas , elenmesi, dinlenmesi ve ocuk yapmas d r. nsan dahil ev-renin tm varl klar yeniden retimle kendilerinin devam n ve sreklili-ini salarlar. Bu amala giriimlerde ve faaliyetlerde bulunurlar. Yeni-den retim kesinlikle kopyalama, ayn s n yeniden-yapma ve ayn s n

yetitirme iine indirgenmemelidir. nsan tarihi geliim ve deiim tari-hidir. nsan tarihini kendini ve toplumunu yeniden reterek yaparken,sadece durumunu korumay deil, ayn zamanda kendini ve evresinideitirmeyi amalar. Bu s rada egemenli in yan nda mcadele deyeniden-retilir ve gelitirilir. Tarihin tekerrrden ibaret olduu iddias ,tarihi tekerrr ettirerek kendi pozisyonlar n ve durumlar n srdrmeabas nda olanlar n zorlad ve sundu u tarihtir.

Yaam n iletiimi kendisiyle ve evresiyle sreklilik gerektirir. Top-lum sadece belirli bir andaki gereksinimlerini de il, ayn zamanda re-tim koullar n da tekrar retmek zorundad r. Gnlk rgtl faaliyetler-le retilen retim koullar retim glerini ve retim ilikilerini kapsar.retim g ve ilikilerinin yeniden retilmesi, baka bir deyile teknolo-

jinin rgtlenmesi, gelitirilmesi, igc ve cretlerin denetimi, igc-nn yetitirilmesi, toplumsal ilikilerin, deerlerin, inanlar n, kurallar n,yasalar n merulat r lmas ve uygulanmas , egemen toplumsal rgt-lerin (devlet, hkmet, meclis, okul, din, kitle iletiim aralar , aile gibi)nde gelen i levleridir. Bu tr yeniden-retimle belli retim ilikileri vebiimi korunup srdrlmeye al l r.

retim Biimi/Tarz

Marx retim biimi kavram n ok s k kullanm fakat tek bir cmley-le tan mlamam t r. retim biimi ile Marx, tarihin belli yer ve zaman n-da insan n kendini ve toplumunu retme eklini anlat r. zlce, retimbiimi toplum yap s d r. Kavram retim aralar n n, i grme yntemle-rinin hepsini, retimden tketime kadar tm ilikileri ve fikirleri ierir.Toplumsal retimde, kltr, gelenek, grenek, ideoloji, fikir, yasa, dev-

let, ulus vb. dediimiz, maddesel retimle i ie olan maddesel-olmayan retim de yap l r. (Hani Marx ekonomik indirgemeciydi?)


18/66

Maddi ya am n retimi 205

retim Gleri ve retim likileri

Bu kavram retim aralar , retim deneyimi ve becerileriyle toplum-sal faaliyetlerde bulunan insanlar anlat r. Toplumdaki de iimin iticigc retim gleri ve bu glerdeki de iimdir. Gelimeler bu glerinkonumuyla a klanabilir.

retim ilikileri, en genel anlam yla, toplumsal retim s ras nda(gnlk yaam n retiminde) insanlar aras nda olan ilikilerin btn-dr. Marksist anlay ta retim ilikileri medya ile ilgili ticari retim (ha-berler, programlar, filmler) ve bilin ile ilikili ideolojik retim faaliyetle-rindeki ilikiler anlam nda kullan l r.

Sermaye

Sermaye temel olarak unlar ierir:a. Hammaddeler: Yer st ve yer alt doal zenginlikler.b. aralar : Toplumsal retimde kullan lan tm aletler.c. Emek: nsan n kol ve beyin gc (birikmi bilgi) emei. Deiim deerleri

Egemenlik

Egemenlik, genel olarak bir s n f n ya da bir lkenin dier bir lkezerinde kurdu u ve uygulad egemenlii de ieren, fakat bu dar an-lam tesinde ekonomik, kltrel, entelektel ve ideolojik alanlar dakapsayan kontrol ve ynetim anlam ndad r. Egemenliin dorudanl ,kapsam ve etkenlii tarihsel koullar n zelliklerine gre deiir. rne-in feodal yap da ve 19. yzy l n ba lar ndaki smrgecilik ile bir yzy lsonraki ekonomik ve kltrel emperyalizmle yeniden biimlendirilensmrgecilik biimlerinde s n flar ve uluslararas egemenlik ilikilerinemli farkl l klara sahiptir. Marksist ve Marksist ynelimli ayd nlar nou egemenli i total egemenlik veya maniplasyon olarak almazlar

ve daha ok insanlar n dnce ve hareketlerine normal grnen s n r-lar koyarak, belli bir ideolojik ereve iinde k s tlayarak sa lanan di-namik etkinlik olarak al rlar. Egemenlik ne denli yo un, kapsaml veetken grnrse grnsn yine de bu egemenin srd sistem iinde(ve sistemler aras nda) s n f mcadelesi devam eder. Egemenlik ili ki-lerde gizli ve a k dmanca at man n varl n ifade eder.

Marksist okula gre, egemenlik ynetici s n f n retimin koullar n denetleme prati idir. zellikle sanayilemi toplumlarda, egemenlikpratikleri egemenlikle birlikte gider: Bu pratikler ve tekilerle, egemens n f gnlk yaama kendi ynetimini sokar, fakat toplumsal iletiimilikileri sadece egemenlik taraf ndan ekillendirilmez. S n f sisteminin


19/66

teki Kuram206

evriminden kan elikiler ve at malar taraf ndan da biimlendirilir.Bu elikiler ve at malar egemenli in yap s na meydan okur ve top-lumsal deiim iin bir drt salar. Egemenlik ve eliki mcadeleyibytr (Mosco, 1983).

Devlet

Devlet ve toplumun yap s , siyasal bak mdan, iki ayr ey de ildir:Devlet toplumun yap s d r, aktif, bilinli ve resmi ifadesidir. Devlet genelve zel ya am, genel ve zel karlar aras ndaki eliki zerine kurul-mutur. Devletin varl ile herhangi bir tr kleliin varl birbirindenayr lamaz (Marx,1844a: 216,217). a da devlet taraf ndan insan hak-lar n n tan nmas , eski devirdeki (antik adaki) devletin klelii tan -mas yla ayn anlama sahiptir. Eski devrin devletinin temeli klelikti.ada devletin temeli, sivil toplum ve bu toplumun bireyi; yani tekiinsanlarla tek ba zel kar olan, cretli iin klesi olan, bencil gerek-sinimleri olan, ba ms z kiidir. ada devlet bu temeli tan d , fakatyaratmad . ada dnyada herkes kleli e ve toplumsal ya ama ayn anda kat l r; fakat sivil toplumun klelii grnte en byk zgrlk-tr. nk "imtiyaz" (rnein mlkiyet sahibi olma), yerini "hak" ile de-itirmitir, yani herhangi bir hakka sahip olmay , bu hakk n gerektirdiiyaam n unsurlar na sahip olmadan, zgrlk kabul etmek. Bu gerek,kiinin mutlak kleliinin ifadesinden ba ka bir ey de ildir (Marx veEngels, 1845:218,219). Sivil toplumun yelerini birlikte tutan, birbirinebalayan devlet de il, insanlar n temel gereksinmeleri, karlar d r. Bunedenle, gerekte, devlet sivil hayat deil, sivil hayat devleti ayaktatutar (Marx, Engels, 1845: 220). Sivil toplumu koruduu bahanesiyleeitli baka organlar n (ordu, polis gibi) harekete geiren devlet, ger-ekte, kendi varl n biimlendiren toplum eklini, karlar dzenini,dolay s yla kendini korumak zorunluluu ile hareket etmektedir. "G-nmzn toplumu" btn uygar lkelerde varolan ve her lkenin ken-

dine zg tarihsel geli imi ile az ok farkl ve gelimi olan kapitalisttoplumdur. (Marx, 1875: 255).Devlet egemen "irade" zerinde ykselmez; bunun yerine, ki ilerin

maddi yaam biimlerinden kar ve egemen bir "irade ekline sahip-tir. Eer bu "irade" egemenli ini yitirirse, bu sadece "iradenin" deiti-ini deil, ayn zamanda insanlar n iradelerine kar n yaamlar vemaddi varl klar n n da de itii anlam na gelir (Marx, 1846: 227).


20/66


MARX VE MADD RET MDEN TKET ME LET M

retim

Marxa gre iletiim aralar retim safhas n n bir paras d r. rnpazara getirmeyle veya rnn emtiaya dn m ba lam nda, ta -ma ve dolay s yla iletiim aralar dola m belirlemez. Bu aralar (1)dn (kr ) belirleyince ve (2) kapitalin para biiminden retimin ko-ulu biimine dntrmeyi belirleyince, dola m belirlerler (Marx,1857a). Marxa gre, dola m zaman n azaltan ana ara, geli mi ile-tiimdir. 19. yzy l n ba ndan beri son elli y l iletiim alan nda devrimgetirdi. Karada ose yolar n yerini demiryollar ald , suda yava ve d-zensiz sefer yapan gemilerin yerini h zl ve gvenilir buharl gemilerald . Btn dnya telgraf telleriyle sar ld (Marx, 1893).

Marxa gre kapitalizmde materyal retim ile entelektel retim (r-nein gazetecilik) birbiriyle etkileim iindedir: Kapitalist retim tarz natekabl eden entelektel retim, ortaa retim tarz na tekabl eden-den olduka farkl d r. Materyal retimin kendisi kendine zg tarihselbiim iinde anla lmad ka veya ikisi aras ndaki kar l kl eylem anla- lmad ka, entelektel retimin karakterini kavramak imkans zd r((Marx 1856:82).59 Marxa gre, toplum d na izole edilmi bir bireyinretim yapmas , birlikte yaamayan ve birbiriyle konumayan bireyler

olmadan konu man n gelimesi gibi, samad r (Marx, 1857).Frederick Engels, bitmemi 1876 makalesinde, The Part Played byLabour in the Transition From Ape to Man (1975), iletiimi retim tarz iine yerletirir. Engelse gre, elini kullanmaya balayan insan do alnesneleri eliyle kullanmaya ba lad . nsan topluluundaki yaamdaal man n gelimesi, insanlar n birbirini destekleme ve birlikte faaliyet-te bulunma say lar n art rd ; insanlar birbirine daha da yak nlat rd ;birlikte i yapman n avantaj n n bilincini iledi. Bylece, insanlar birbiri-ne bir eyler syleme noktas na geldiler: Gereksinim kendi organ n yaratt (yaam koullar ndaki deiimle iletiim tarz nda de iim degeldi. El kullan m na sesin ve ses tellerinin kullan m eklendi ve bura-dan szn kullan m kt ). Benzer ekilde, Marx iletiim konusunu,mallar n retimi ve da t m iin gerekli teknolojiyi ve iletiim aralar n

59 Dikkat edilirse, Marx n a klamas , altyap ve styap ikilemiyle sunulanuydurudan ve ekonomik indirgemecilik uydurusundan tmyle farkl ..Almanideolojisinde bile, tek cmleyi okuma yerine, ondan sonrakileri de okursak, bize

retilen ve kitaplarda durmadan yaz

lan

n uyduru olduunu grr. Bu konudave Marx n iletiim konusunu nas l ele ald ile ilgili ayr nt l sunum iin bkz:letiim Kuram ve Arat rma Dergisi, 2007, say : 25, s. 153-257.


21/66

teki Kuram208

retim, da t m ve tketim ile ele al r; bunlar devlet, s n flar n olumas ve toplumlar n de imesi ile balar iinde inceler. Marx iletiim arala-r n n gelimesini retim, da t m, al veri ve tketim ilikilerinin karak-terine getirdii sonular ba lam nda ele al r. rnein, demiryolunu,telgraf ve buharl gemileri Marx modern retim aralar iin gerekli veyeterli iletiim aralar olarak niteler. Marxa gre kapitalizmde, iletiimve ta ma aralar , nehirde ve denizde giden buharl gemilerin, demir-yollar n n ve telgraf n yarat lmas yla, mekaniksel endstrinin retimtarz na giderek ayarland ((Marx, 1867a). Endstri ve tar m n retimyntemindeki devrim, ayn ekilde retimin toplumsal srecinin genelkoullar nda, yani ta ma ve iletiimin aralar nda bir devrimi zorunluk ld : malat dneminden sanayi dnemine aktar lan ta ma ve iletiimaralar bu yeni dnemin h z na, geni dalgalanmalar na, sermaye veeme in retimin bir alan ndan tekine srekli aktar lmas na ve yaratt dnya pazar n n gereksinmelerini kar lamada yetersizdi ve kendileri-nin bu yeni sanayi biimine ho kar lanamaz bir engel oldu unu gs-terdiler. Bylece yolcu gemilerinin yap m , iletiim ve ta ma aralar n-da (means) yayg n deiiklikler, nehirde ileyen buhar gemileri, demir-yollar , okyanusta i leyen buhar gemileri ve telgraflar ile geni apl ,sanayinin yntemlerine yava yava uyduruldular. Buday kendi reti-mi iin tohum olarak hizmet grr, fakat rn sadece bu day ierir,dolay s yla, i gc, uygulamalar, gbre gibi ilikili elemanlardan farkl ekle sahiptir. Ama endstrinin belli ba ms z dallar vard r. Bu dallar-daki retici srecin rn yeni bir maddi rn, bir emtia de ildir. Budallar aras nda, mal ve insan ta mas yapan veya mektup, telgraf, ile-tiimlerin gnderilmesi iini yapan sadece ileti im endstrileri, ekono-mik bak mdan nemlidir. (Marx, 1867b). Marxa gre bir ev tketim ka-dar retim iin de hizmet edebilir. Gemi ve vagon, ta ma arac olduukadar e lence arac d r. Bir cadde retimin kendisi iin iletiim arac olduu gibi, ayn zamanda yrmek iindir (Marx, 1857a).

retici Glerin Geli mesi ve leti imletiim aralar n ta namaz sermaye olarak niteleyen Marx, ileti im

aralar ndaki gelimeyi retici glerdeki gelimeye ba lar. Dolay s y-la, Marx iin iletiim ve ta ma aralar n n gelimesi genellikle reticiglerin gelimesi kategorisi iinde yer al r. Marxa gre, iletiim ara-lar nda ve ta madaki gelime, retimden tketime kadar olan tm s-relerde abuklu u veya yava l belirler. Bu da, her srecin do as n etkiler. Kapitalist retim tarz bir mal n ta nmas ndaki maliyeti, iletiimve ta ma aralar ndaki gelimelerle azalt r (Marx, 1893a).


22/66


letiim ve ta ma aralar ndaki gelime mallar n dola m zaman n kesinlikle azalt r, fakat farkl mal n ve ayn mal n farkl pazarlara gidenfarkl paralar n n dola m ndaki zaman n grece fark n ortadan kal-d rmaz. rne in, gelimi deniz aralar ve buharl gemiler seyahatzaman n k salt r ve bunu hem yak n hem de uzak limanlar iin yapar.Grece fark, geri o u kez azal r, ama kal r. Fakat grece fark ileti imve ta ma aralar ndaki gelimelerle corafik uzakl a tekabl etmeye-cek ekilde deiebilir. rnein, retim yerinden uzaktaki bir yerleimmerkezine giden bir demiryolu, demir yoluyla balanmayan yak ndakibir yere olan uzakl grece veya mutlak olarak uzat r. Benzer ekilde,ayn koullar retim yerinin geni pazarlardan grece uzakl n dei-tirebilir. Bu durum, iletiim ve ta ma olanaklar ndaki/aralar ndaki de-iim yznden, eski merkezlerin gerilemesi/bozulmas ve yeni mer-kezlerin kmas n a klar.

Ayr ca, ta ma aralar n n gelimesiyle, sadece yer/uzay iindekihareketin srati artmakla kalmaz, onunla birlikte co rafik uzakl k za-man ba lam nda k sal r. Sadece birok geminin ayn limana gitmek iinayn anda hareket etmesini veya ayn iki istasyon aras nda birka tre-nin ayn anda seyahatini sa layan iletiim olanaklar /aralar kitlesiningelimesi olmaz, ayn zamanda, yk gemileri ayn haftan n birbirini ta-kip eden gnlerinde Liverpooldan New Yorka gitmek iin yola koyulur(Marx, 1893b).

Dola m, Pazar n Kreselle mesi, Sermaye ve leti im

letiim ve ta ma aralar n n muazzam geli meleri gerek dnyapazar n bir gerek olgu yapt (Marx, 1894; Engels, 1845). Bir yandan,iletiim ve ta ma aralar ndaki gelimeler mallar n dola m zaman n k salt rken, ayn zamanda, bu aralardaki geli me giderek daha uzakpazarlar iin, dnya pazar iin al may zorunlu hale getirir. Uzak yer-lere giden mallar ok byk lde artar. Bununla, sosyal kapitalin bir

k sm uzun dnem mal-kapital safhas nda, dola m zaman iinde, ka-l r. Ayn anda byyen sosyal zenginlik olu ur. Bu zenginlik dorudanretim olana hizmeti verme yerine, iletiim ve ta ma aralar na veonlar n al mas iin gerekli ta namaz ve dola mdaki kapitale yat r l r(Marx, 1893b).

leti im ve Smrgecilik

Marx ucuz mal retimi ve gelimi iletiim ve ta ma aralar n n ya-banc pazarlar n fethedilmesi yolunu dediini; bu srete dier lke-lerdeki retimin kapitalist endstriyel yap n n kar na uygun bir ekil-de, sadece belli rnleri, zellikle tar m rnleri reten smrgelere


23/66

teki Kuram210

dntrldn belirtmektedir: Modern endstrilerin merkezleriningereksinimlerine uyan yeni bir uluslararas i blm kar ve dnyan nbir k sm n , endstriyel olana hizmet veren tar msal retim alan na e-virir. Marx n bu a klamas kar lat rmal avantajlar politikas na uy-gun bir dnya yarat ld n anlatmaktad r (Marx, 1867c).

Blm, Nfus, leti im Aralar ve Zenginlik

Marx toplumun nfusunun younluu ile iletiim aralar aras ndaba kurmaktad r. Marxa gre, seyrek nfusu ve iyi gelimi iletiimaralar olan bir lkede nfus younlamas , ok nfusu ve kt-gelimi iletiim aralar olan bir lkedekinden daha fazlad r. Kusurluiletiim aralar bir yerdeki k tl n dier yerden getirtilmesine izin ver-mez, dolay s yla, toplumda (al k gibi) sorunlar kar (Marx, 1867d)Marxa gre bilim, keifler, i blm, gelimi iletiim aralar , dnyapazar n n yarat lmas ve makineler iiyi deil sermayeyi zenginletirir((Marx, 1857b).

Endstriyel De i im ve leti imde De i im

Marxa gre endstrinin bir alan ndaki radikal deiim dier alanlar-da da de iimleri getirir. Endstrinin retim tarz nda olan bir devrim,rnein ta ma ve iletiim aralar nda da devrim yapar.

Marx Grundrissede Romadaki ilkel cemaat retim tarz n n gelime-lerle y k l p gitmesini anlat rken, de iimi ve bu deiimle insan n, ye-niden retim ve iletiim biiminin deitiini anlat r. retim tarz n n de-imesiyle sadece yeniden-retim faaliyetindeki somut ko ullar dei-mez, ayn zamanda retenler (insanlar) de iir. nsanlar kendilerindeyeni kaliteler yarat rlar, kendilerini retimde gelitirirler, kendilerini d-ntrrler, yeni g ve fikirler, yeni iliki/iletiim tarzlar , yeni gereksi-nimler ve yeni dil gelitirirler. retici emein bu gelimesiyle ayn za-manda toplumun dayand retim tarz zlr (deiir) ve retim tar-

z ndaki deimeyle, somut birey, Romal , Yunanl vb olarak tan mlananbirey de zlr (Haye, 1980).

Kapitalist Egemenlik ve Mcadelede leti im

Marxa gre, modern endstri bir dnya pazar kurar. Bu pazar tica-ret, denizcilik ve iletiiminde byk gelimeler elde eder. Burjuvazi,retim aralar ndaki h zl gelimelerle, kolaylat r lm iletiim aralar ve yollar yla, btn uluslar , hatta en barbar olanlar bile, kendine e-ker. Btn uluslar , burjuva retim tarz na kendini ayarlama zorundab rak r. Tek kelimeyle kendi imaj nda bir dnya yarat r. Bazen i ilerzafer kazan rlar; fakat sadece anl k. Uralar n n gerek meyvesi, o


24/66


anki sonularda de il, gittike artan birlemelerinde yatar. Bu birle -meye modern endstri taraf ndan yarat lan ve farkl yerlerdeki al an-lar n birbiriyle iliki kurmas n sa layan gelitirilmi iletiim aralar (olanaklar , yollar ) yard m eder.

leti im Aralar , Ta ma ve Yer ve Zaman n Kontrol

Marx iin iletiim aralar n n retimi, dola m n fiziksel koulununretimi iindedir. O da, ta namayan kapitalin retimi iindedir ve zelbir durum oluturmaz. retimin, deiim (al veri) deerine, byleceal verie dayanmas artt ka, al veriin fiziksel koullar (iletiim veta ma aralar ) dola m n maliyeti iin daha nemli olur. Doas nede-niyle kapital, her yer engelini aar. Bylece, al veriin fiziksel koulla-r n n yarat lmas ve bu aralarla zaman n kontrol yoluyla yer s n r n nortadan kald r lmas , olaanst zorunluluk olur. Ancak, ta ma maliye-tindeki azalmalara uygun oranda kitleler halinde uzak pazarlara do ru-dan rn sa lanabildii lde; ancak, ayn zamanda, ileti im ve ta -ma aralar n n kendileri kapital taraf ndan ynetilen i iin kr elde et-me alanlar sa layabildii lde; ancak ticari trafik ok byk miktardaolduu lde; ucuz iletiim ve ta ma aralar n n retimi olur.

MARX SONRASI: K TLE LET M N N RET M

Kitle iletiimi, rgtl yap lar n retim faaliyetiyle balayan ve izleyi-cinin izlemesi ile devam eden bir retim, da t m, al -veri, dola m vetketim ile devam eden bir yap sal ilikiler a ndan oluur. Toplumsalretim yap s n n incelenmesi demek, toplumun incelenmesi demektir.Kitle iletiimini anlamak, her eyden nce kitle iletiiminin tarihsel ola-rak toplumsal retim tarz ve retim ilikileri iinde konumland r lmas n gerektirir. Bunun anlam kitle iletiim tarihini, iinde gelitii toplumuntarihiyle birlikte ele almak demektir. Bu yap l rken ka n lmaz olarak,rgtl etkinlik olarak kitle iletiiminin rgtlenme biimleri, rn retimve da t m biimleri ve retim ilikileri ele al n r. Ayn zamanda, kitleiletiim rgtlerinin dier rgtler, irketler ve kurumlarla ilikileri deincelenir. Bunlar kitle iletiiminin incelenmesinde odak ve hareket nok-tas n belirler. Bu tr yakla m iletiimin siyasal ekonomisi olarak nite-lenir. letiimin siyasal ekonomisi, yap ve yap sal iliki incelemesidir.60 Bu tr inceleme yapanlar, kitle iletiiminin irket veya kurum olarak

60 Yap salc lar, semiyotikilerde yap dilin yap s d r; sosyal bilimcilerde yap

toplumun yap

s

d

r.Marksistler dilin yap

s

n

incelerken bile, dilin asla insangere ini belirledii gibi kurnaz k l flarla mitler yaratmazlar, toplumsal yap iin-de ve toplumsal yap yla ilikilendirerek a klarlar.


25/66

teki Kuram212

ekonomik (ve siyasal) rgtlenme biimlenmelerini, bu biimlenmelerinulus ii ve uluslararas ekonomik ve siyasal yap larla olan ba lar n ,tarihsel geliimini, belli bir zaman ve yerdeki durumunu, kitle iletiimiteknolojileriyle arac lanm iletiimin retimi ve retim ilikilerini, iliki-lerdeki kar l kl balar a klamaya al rlar. Bylece, sistemin nas lolutuu, al t ve sonular n incelerler. Kitle iletiiminde retim bi-imini, retim ilikilerini, s n f , s n f oluumunu (ve s n f bilincini) mer-keze ta yarak ie ba larlar. Bu balamda kitle iletiim olgusuna, sis-temine, al mas na ve sonular na e ilirler. Kitle iletiiminin retimi,retim ilikileri ve koullar zerinde dururlar. Bu s rada kitle iletiimininrgt yap s , sahiplik, tekelleme, pazar kontrol, kitle iletiimi rgtle-rinde i koullar , al ma politikalar ve pratikleri, toplu szleme gibikonulara e ilirler. Bu tr arat rmalar yapanlara rnek olarak Smythe,H. Schiller, Mosco, McChesney, Mattelart, Varis, Golding, Murdock,Parenti, Schudson, Garnham, Roach, Dorfman, Gandy, D. Schiller veWasco verilebilir. Bu ayd nlar n ou konusunu tarihsel ba lam iindeele al r. Baz lar genel olarak medya veya uluslararas medya zerindedururken, dier baz lar da, tek bir medyay ele al p incelerler. rne in,

ABDde Schiller, McChesney ve Schudson kitle iletiiminde devlet veiletiimde rgtlenme ve rgt ilikileri, Ewen kltr endstrisi ve bili ynetimi, Wasko sinema endstrisi, ngilterede Sparks, Murdock veCurran s n f ve iletiim, Attali mzik endstrisi, Pendakur Kanada si-nema endstrisinde Amerikan egemenli i zerinde durmulard r. Bubalamda olduka zengin literatr bulunmaktad r.

letiimi ekonomik balamda ele al p inceleme gerekti i zerindeduran ve akademisyenlere a r da bulunan ilk kii, 1950 ve 1960larda,Smythe olmutur. Bu balamda ilk dersi 1948de University of Illi-noisda vermitir. Ona gre, o zamanlar, ileti imde siyasal ekonomisiyasal politikalar n ve ekonomik srelerin, kar l kl ilikilerinin vesosyal kurumlara etkilerinin incelenmesiydi. Siyasal ekonomiyi iletiime

uygulaman n temel amac , iletiim yap lar n n rgtlendii ve al t politikalar iinde etkilerini deerlendirmekti; yani, iletiim kurumlar n nyap lar ve politikalar n toplumsal koullar iinde incelemekti. Buamala, retim, kaynaklar n tahsisi, sermaye, rgtlenme ve kontrol ileilgili arat rma sorular belirledi ve rencilerini de bu sorular etraf ndaal maya ynlendirdi. Smythein radikal veya Marksist terminoloji kul-lanmad , fakat yakla m o zamanlar n egemen olan ileti im kuramlar ve ara t rmalar n n d ndayd . Odakland sorular Marksistlerin ya-banc s olmad sorulard : Gelien iletiim sektrn ne tr sahiplik vekontrol biimlendirir? Ynetimin politika tercihlerine gre, iletiim rgt-leri nas l rgtlenmekte ve yeniden rgtlenmektedir? Modern ileti im


26/66


sistemleri hangi sosyal i levler ve kurumsal amalara a rl k verir? Bellitrde iletiim rnleri ve hizmetleri retmek iin kararlar nas l verilmek-tedir? (Schiller, 1999).

1960larda, Smythe ve Schiller iletiimin siyasal ekonomisi zerindeal yorlard . Yakla mlar , kurumsal ekonomi

61

yakla m ndan ve1960lardaki genel siyasal ve ekonomik geli melerden etkilenmiti. DanSchiller (1999: 90) babas n n ve Smythein, 1930 ve 1940lardaki siya-sal ve ekonomik atmosfere kar mcadele veren antifa ist hareket-ten ve bu harekette nemli yeri olan Robert Bradyin retilerindenetkilendiklerini belirtir. Medya ve iletiimde, Frank n Ba ml l k Kura-m na dayanan ilk neo-Marksist yap t Schiller'in 1969'daki "Kitleletii-mi ve Amerikan mparatorluu" kitab d r. Bu yap tta, Schiller, Amerikankitle iletiim yap lar ve politikalar n n doas n eletirdi. Bunu 1973'de,yayg n biimde okunan Zihin Ynlendirenler kitab izledi. Schiller,emperyalizm ve kltr zerine e ilen incelemelerini 1970 ve 80'lerdeyay nlad . Schillerin siyasal ekonomi yakla m n destekleyen, Kana-dal Smythe tarihsel materyalist yakla mla enformasyon kontrol, te-kelci kapitalizmin "izleyiciyi' emtialat rmas n inceledi.

Graham Murdock ve Peter Golding (1974: 205-206) kitle iletiimincelikle, emtia reten ve da tan endstriyel ve ticari rgtlerdir diye-rek, ngilterede bir ilki balatt lar (Mosco, 1996: 102). 1970in sonlar nadoru, Murdock ve Golding siyasal ekonomiyi, Frankfurt Okuluna vedier ele tirel kuramc larla balar da kurarak, Marksist teori iine yer-letirdiler. letiimin siyasal ekonomisinin alan n , Garnham (1979), ile-tiimin siyasal ekonomisi, kapitalist toplumlarda kltrel rnlerin re-tim ve tketimini incelemeyi ierir diyerek zetlemi; daha sonra, bunuaarak, medyay , emtia retimi ve mbadele yoluyla do rudan art -deer yaratan ve reklamc l k yoluyla dier sektrlerde art -deerin ya-rat lmas na dolayl katk da bulunan ekonomik birimler olarak ele alm -t r. Murdock, Golding, Garnham ve benzerleri, sermayenin kltrel

retimin ara ve yollar n kontrol etmesine ra men, bu kltrel emtialarzorunlu olarak egemen ideolojiyi desteklemez diyerek, hemen herke-sin tak nt s olan ekonomik indirgemecilik ile ilgili grlerini belirtirler.

Dikkat edilirse, ancak 1970lerde, iletiim, s n f egemenlii bala-m nda ele al nmaya ba lanm ; s n f egemenliinde, nihai kontrolntekelci sermayenin elinde oldu u belirtilmi; zerklik peindeki ayd n ve

61 Institutional political economy Thorstein Veblen, John Commons, Wesley

Mitchell ve John Dewey gibi, Marx

n da etkisinde olan, kurumsalc

lar

n anla-y na dayan r: Ekonomik yasalar tarihsel, sosyal ve kurumsal faktrlere ba l -d r. Bkz: http://homepage.newschool.edu/ het//schools/institut.htm


27/66

teki Kuram214

uzmanlar n egemen s n flar n karlar yla uygun yorumlar sunduklar bulunmu; izleyicilerin, egemen medyan n tan mlamalar n reddettir-meyi salayacak alternatif anlamland rma sistemlerinden yoksun oldu-u belirtilmitir (Curran ve Gurevitch, 1977: Wasco, 2005). ngilteredeOpen University ve Leicester Center for Mass CommunicationResearch (Bennet, Curran, Murdock, Golding ve benzerleri) kapitalistiletiimin yap s n ve ileyiini, mlkiyet ilikilerini, pazar yap s ve dev-letin dolayl yoldan etkisini incelediler. Glasgow Media Grubu haberanaliziyle buna kat ld . ngilizler, zellikle Thacher rejiminin tepkili or-tam nda youn Marksist ve Marksist ynelimli arat rmalar yapt lar vekuramsal tart malara girdiler.

K ta Avrupas nda A. Mattelart ve S. Siegelaub (1979 ve 1983),1970 ortalar nda Parisde bir Marksist ktphane olu turmak ve Mark-sist iletiim kuram ve ara t rmalar n gelitirmek iin nemli bir giriim-de bulundular. Bu giriimden, Trkiyede pek bilinmeyen iki nemli ki-tap ve bir de bro r kt . Mattelart, Communication and Class Strugglebal kl birinci kitapta, (1979) iletiimin s n f analizi zerinde durdu veMarx n Kapital yap t ndan hareket ederek ileti imin retim tarz ve ili-kileri zerinde kuramsal a klama getirdi. Bunun yan nda, kitapta kapi-talizm, emperyalizm ve iletiimle ilgili 100 zerinde Marksist ve eletirelyaz lara yer verildi. Birok uluslararas tan nm ayd n n yaz lar n n bu-lunduu ikinci kitapta iletiimin zgrlk hareketlerindeki yeri ve rolzerinde duruldu. 62 Ne yaz k ki, bu kitaplarda ve bundan sonraki ileti-im kitaplar n n ve ara t rmalar n n hemen hepsinde, Marx n al la-gelmi yaz lar d nda, toplum de iimi, retim, da t m ve tketimekadar olan toplumsal retim a amalar nda iletiimle ilgili olarak Marx nzerinde durdu u ve ele al nmas gereken yazd klar na yer verilmedi.Bu balamda, en anlaml yap t, 1979da Yves de la Hayenin Marx veEngelsin yaz lar ndan toparlad (ve Trkiyede iletiim faklteleri k-tphanelerinde bile dola ma sokulmam ) kitab d r. Bu kitapta, Marx

ve Engelsin iletiim ve iletiim aralar hakk ndaki grlerini sunmak-tad r. Bu yaz lar iletiim aralar n n (means of communication) retimve dola mdaki rol; endstriyel deiim ve bu deiimde iletiim tek-nolojilerinin k ve sosyal ilikilerdeki deiim; ta ma endstrisi veiletiimdeki deiimlerin, bu deiimlerin etkileri ve anlamlar zerindedurmaktad r. Bu ba lamda zerinde durulmas gerekenlerin ba nda,medyan n emtia retimindeki ve emtia dola m ndaki rolnn belirlen-mesi ve tart lmas gerekir. Bu belirleme, ayn zamanda, medyan n

62 Ben Mattelar n bu giriimine destek verdi im iin, bu ender bulunan kitapla-ra sahibim; isteyen benden kopyas n alabilir (irfan).


28/66


ideolojik ilevinin ve kar -mcadelenin iletiimi ve medyas zerindedurmay gerektirir. Bu tr sorunlarla ilgilenen yakla m, iletiimin siya-sal ekonomisi ba l alt nda toplan r.

1970 ve 1980lerde iletiimin siyasal ekonomisinin gelime y llar oldu, fakat bu s rada, kltrel incelemelerdeki kadar olmasa bile, bellilde, Marxa yakla rken ayn zamanda Marxdan uzakla malar daolumaya ba lad . Bu oluumun kendini gsterdii y llar neo-liberalizmin dnyaya sald r ya ba lad y llara tekabl eder. 1990lar nyeni-liberal kreselleen ortam ve bu ortamdaki egemen bask lar veynelimlerin de etkisiyle, Conor, Meehan, Mosco, Wasko ve Susmangibi birok siyasal ekonomist siyasal ekonomiyi yeniden dnmeiine girdiler. Mosco (1996) iletiimin siyasal ekonomisi ara t rmalar -n n daha geni toplumsal tmlk iinde ele al nmas gerektiini belirt-mi ve siyasal ekonominin kltrel incelemeler ve politika incelemeleri(policy studies) ile ba kurmutur. Avrupadaki siyasal ekonomistleriniletiim arat rmalar n eitli neo-Marksist kuramsal gelenek iine b-tnletirdiklerini, buna kar n ABDdekilerin Marksist ve kurumsalc yakla mlara dayanarak ileti im endstrisinin, smrgen ve demokratikolmayan irketler dzeninin btnleik bir paras olduunu vurgulayanhaks zl k duygusuyla hareket ettiklerini belirtmitir. nc bir ynelimolarak da, Paul Baran, Paul Sweezy ve Andre Gunder Frankla gelenBa ml l k Teorisi ve Wallersteinin Dnya Sistem Teorisi gibi yakla m-lara dayan r; bu ynelim nc dnyay da katan iletiimin siyasalekonomisi zerinde dururlar. Bu ynelim, 1970lerde uluslararas ile-tiim alan nda Schiller, Varis, Mattelart ve benzerlerinin etkisiyle olduk-a yayg nlam ve UNESCOnun politikalar na egemen olmu tu.Mosconun belirttii gibi, Marksist siyasal ekonomistler aralar nda fark-lar olsa da, en az ndan sermaye, s n f, eliki ve egemenlie kar m-cadele zerinde dururlar.

Uluslararas alanda 1970lerden beri giderek artan Marksist kuram

ve ara t rmalar kitle iletiim aralar n n ve rgt yap lar n n transferi vekltrel rnlerin ak ve medya pratikleri zerinde durur; ayn zaman-da, rnlerin ideolojik ierikleri ve bilin ynetimi, profesyonel ideoloji-ler; smrgeci de erlerin, etik anlay n, zlce pazar yap s n destek-leyen bilin biimini yayan kltrel egemenliin, kltrel emperyalizminolduunu a klar. Uluslararas balamda bu yakla m kullananlararnek olarak Smythe, Schiller, Hamelink, Nordenstreng, Mattelart, Va-ris ve Dorfman verilebilir. Bu kiiler hem maddi retimle hem de d-nsel retimle ilgili a klamalar getirdiler. Herbert Schiller uluslararas balamda iletiimin siyasal ekonomisini incelemitir. Dan Schiller ba-bas n n gelene ini srdrmektedir. Benzer ekilde Kanadal Dallas


29/66

teki Kuram216

Smythe izleyicilerin emtialamas ve medyada ba ml l n retilmesizerinde durmu tur. Janet Wasko film endstrisi ve finans kapital ileilgili siyasal ekonomi arat rmas yapm t r. M. Pendakur film ve videoendstrisinin kresel ba lamda siyasal ekonomisine e ilmitir. N.Chomsky ve E. Herman medya kontrol, medyan n kreselle mesi,endstriyle devlet ilikisi zerinde durmutur. R. McChesney internetve telekomunikasyon yasas zerine e ilmitir. Benzeri konular Kana-dada M. Raboy ve M. Martin taraf ndan ilenmitir. Vincent Mosco em-tialat rma ve iletiimin siyasal ekonomisi zerinde al m lard r.Mosconun 2009daki kitab iletiimin siyasal ekonomisini ayr nt l birekilde tart maktad r. ngilterede Nicholas Garnham, Peter Goldingand Graham Murdock, Fransada Armand ve Michele Mattelart bu ku-ramsal yakla m n temsilcileridir. Ariel Dorfman n kltr endstrisi vebili ynetimi, bir lkenin insanlar dahil kaynaklar n n emtia olarak sa-t n n nas l yap ld (McClennen, 2000) ve kapitalizmin Latin Amerikagibi lkelerde yaratt insanl k durumuyla ilgili yklemeleri, bize Tr-kiye gibi lkelerdekine paralel durumu Latin Amerika (Chile) rneindesunmaktad r.63 Wayne (2003) Marksist analiz iin ve zellikle kltrelanaliz iin temel bilgiler kazanmada nemli bir yap tt r.

ZER NDE DURULAN TEMEL KONULAR

letiimin retiminde zerinde durulan konular olduka zengin e it-lilik gsterir. Bu eitliliin nedeni a a daki gere e ba l d r (aa dasunulan her ey ara t rma konusu olmu tur): letiim endstrisi kapita-list endstrilerin btnleik bir paras d r. letiim endstrilerinin al -ma biimi, bu endstride rn retimi ve retim ilikisinin nas l olduu-nu gsterir; iletiimi retim biimi, btn retim aralar n , al mayntemlerini ve iletiim sreci iinde kiiler aras nda yerle mi retimilikilerinin tmn ierir. Bu alan iinde, televizyon, radyo, sinema,bas n ve internet sistemleri vard r. Bu sistemlerle, belli toplumsal ilikimodelleri baar l bir ekilde yerletirilir. S n f mcadelesi ko ullar ndaretim gleri geliir ve bu sistemler de iir.

Dikkat edilirse, iletiimin maddi retimi zerinde durduu konular,birbirine bal birok temalar ve alt temalar oluturur. zerinde duru-lan konular eitli grupland rmalar iinde toplayabiliriz. rnein, retimve retimin elerini ieren konular, da t m sistemi ile ilgili konular,al veri/pazar yap s konular ve tketim ile ilgili konular olarak birgrupland rma yap labilir. Bu her grubun iinde alt-gruplar oluturulabilir.

63 Ariel Dorfman n her tr yap tlar iin bkz http://adorfman.duke.edu/


30/66


Konular ve a klamalar n aa daki biimde de yapabiliriz:1. Emtialat r lm dnsel retim aralar olarak kitle iletiim ara-

lar n n s n fsal sistem iindeki yerinin saptanmas d r. Bu da, bu arala-r n mlkiyet yap s ve egemen s n flar n bu aralar n ileyii zerindekidenetleme biimleri gibi konular n incelenmesini gerektirir.2. Kitle iletiim aralar n n ilettii (veya erevesi iinde al t )dnceler, de erler sistemi ve kitle iletiim aralar n n dnsel re-time nas l katk da bulundu udur. Genellikle bu tr incelemeler kitle ile-tiim aralar n n ileyi ve retim yntemleri, profesyonelleme, metinzmlemesi gibi ideolojik pratiin yap s , biimi ve nas l al t gibikonular zerinde durur.

3. Egemen retim ilikileri iinde, ona kar , alternatif/devrimci ileti-im biimlerinin ve ilikilerinin oluumu ve gelimesini ara t r r.

4. Kitle iletiim sisteminin, elikileriyle birlikte, genel toplumsal ya-p n n ekonomik, siyasal ve ideolojik yanlar ve bu yanlar n birbiriyleilikisi iinde ald yerin makro bak mdan incelenmesidir.

Yukar daki konular tarihsel geliim balam nda ele al naca gibi,belli bir dnem ve zaman ba lam nda veya yerel ulusal, blgesel veyauluslararas seviyede ele al nabilir. Medya endstrilerinin ilikileri belliyer ve zaman iinde konu olarak ele al n p incelenebilir. Medya endst-rilerinin belli bir yer ve zamanda al ma koullar (rnein cret politi-kalar ) konu olarak ele al nabilir. Konular sonsuz gibi

Ne tr konu olursa olsun, hepsi de ekonomik, siyasal veya toplum-sal pratiin somut sorunlar yla ilgilidir, soyut deildir. Marksist incele-menin amac , kitle iletiimi hakk nda kar t iletiim sistemlerinin reti-minde kullan labilecek, egemen ideolojinin etkilerini kar l ile denk-letirebilecek ve ezilen toplumsal gruplar ve s n flar iinde devrimcibilincinekillenmesine katk da bulunabilecek bilgi elde etmektir.

Aa da, bu konulardan nde gelenlerin baz lar zerinde duruldu.

retim Tarz ve likileri: retim, Da t m, Mbadele ve Tketim

Marx n retim tarz , retim gleri ve retim ilikileriyle ilgili hereykitle iletiimini a klamak ve incelemek iin konu olarak ele al n r. Kitleiletiiminin materyal retimi zerinde duran incelemeler, iletiimin re-timinden tketimine kadar olan a amalardan birine, birden fazlas naveya tmne e ilirler.letiimin genel olarak retimi zerine odaklananara t rmalar, kitle iletiiminde, kitle iletiiminin retimini tarihsel olarak,belli bir dnem iinde veya gnmzdeki durumunu ele al p incelerler.Bunlar yaparken, konu ulusaldan uluslararas na kadar de ien kap-sam iinde ilenir. Bu ilemede baz ara t rmalar tek bir kitle iletiimirgtlenmesini (rne in bas n , televizyonu, sinemay , interneti) ele


31/66

teki Kuram218

al rlar; baz lar da birden fazlas n incelerler. Yukar dakilerden hangisiele al n rsa al ns n, temel ilgi, kitle iletiiminin retiminin (retim, da -t m, mbadele ve tketimin) nas l rgtlendii ve yrtldnn do-as zerinde toplan r.

Marx n emtia ve art -deer reten eme in smrsne dayanansermaye birikimi sreleri medyay a klarken ve analiz ederken dekullan l r. Medyaya yat r m yapan kapitalistler medya ieri inin retil-mesi ve dola ma sokulmas nda eme i kullan r.

Medya sermayesinin bir di er karakteri de, medya sermayesi teke-line bal olan veya ba ms z medya retimi yapan sermayeden olu -mas d r. Bu sermayenin karakterinin, i yapt klar veya ba l olduklar medya kurulular ve devletle olan ilikilerinin incelenmesi gerekir.

Medya ayn zamanda, son y llarda youn bir ekilde, oyuncak, yi-yecek iecek gibi endstrilerle girdii ortak ilikilerde yan-rnlerin re-tilmesi ve yayg nlat r lmas nda nemli rol almaktad r. Dolay s yla,medya sermayesi sadece kendi birincil rnlerini reterek ve da tarakyaamamaktad r; ayn zamanda, medya d yan-rnlerin retiminepayda olmaktad r. Bu balamda sermayenin karakteri ve ili ki yap lar incelenmekte ve a klanmaktad r.

retim: Pazar Ko ullar ve retim likisi

Bu balamda, iletiim pazar n n yap s , iletiimde tekelleme, neyin,nerede ve nas l retilecei ve nerede ve nas l pazarlanaca sorular nem kazan r. Bu sorulara yan t, kltrel rnler, bu rnlerin yarat l-mas ve da t m n iine alan rgtl faaliyetler yap s ve maddi karlarba iinde incelenerek anla labilir. Bu tr imcelemelerin ilkleriyles ralanabilir: letiim rgtlerinin ekonomik yap lanmas ve dev tekellerhaline gelmesinin incelenmesi (Bagdikian, 1989; Slack, 1983, 1984);sahiplik ve profesyonel pratikler (Parenti, 1986; Golding, 1977; Elliott,1977: Curran, 1977); teknoloji ve rgt transferi ve emperyalizm (Boyd-

Barret, 1997); firmalar n uluslararas lamas ve pazar kontrol (Schillerve Mattelart n yap tlar ); tek ynl ak m (Varis, 1977: Hamelink, 1986);Kapitalizm, iletiim ve s n f ilikileri (Murdock ve Golding, 1977); Ulus-lararas haber ajanslar , bas n, film ve mzik endstrilerinin rgtleni biimleri ve faaliyetleri. rnein Janet Wasco, Marksist siyasal ekono-mi yakla m yla, Amerikan film endstrisini incelemi; bankalar ve filmendstrisinin farkl tarihsel dnemlerdeki ilikilerine eilmi; bu ilikile-rin nas l ilediini, profesyonel kurallar ve politikalar belirlemitir: Film-lerin finanse edilip edilmemesi karar n bankerlerin temsilcileri taraf n-dan zenle seilmi kiiler verir. Bu kiiler geni oranda kar yapma g-revini baaramazlarsa ya i lerine son verilir ya da dzeltmeye ynelik


32/66


nlemler al n r. Dier bir ilgi alan , film endstrisinin teki "yan rn"pazar yla btnlemesidir: Bu yolla irketler halka eitli yan rnleritketmeleri iin sunarlar ki, bu, gnmzde byk krlar sa layan birgiriimdir. rnein, baar l filmlerle birlikte ocuk oyuncaklar , oyunmakineleri, t-shirtler ve bilgisayar oyunlar gibi birok yan rnleri kt .Sermayenin gardiyanlar , sadece insanlar gereksiz harcamaya yn-lendirmezler, ayn zamanda gnlk kltrel pratikleri de biimlendirirler.

retim ve Mal n Feti le tirilmesi

Genel olarak bu yakla mlar ekonomik sreler ve kitle iletiimi re-timinin yap lar na e ilirler. deoloji bu sreler ve yap larda ikincil plan-dad r. deoloji kendi ba na ba ms z bir etkinlie sahip de ildir, fakatgenellikle bilin ynetimi ve sahte bilin s n rlar iinde al r. Kapitalisttoplumda btn etkinlik ve rnler pazar dnyas n n ve mant n n par-alar d r. letiim etkinlii ve rnleri egemen toplumsal ilikilerden ka-amaz. Kitle iletiim aralar her rn ve etkinlik gibi hem fetilemesrecinden geerler hem de feti letirirler. Bylece insanlar materyaleylere ve kendilerinden ba kaya dn rler; bir eit psikolojik meta-morfoz, bakala m ve ba kalat rma sreleriyle eylere hayat (can-l l k) verilir: Para "al r"; sermaye "retir"; televizyon "etkiler."

Meruluunu gvence alt na almak iin, kapitalist retim biimiegemenliinin ak lc l n kan tlayan fetilere gereksinim duyar. Feti le-rin ortaya k retim glerinin gelimesiyle yak ndan ilikilidir. Birsrecin ya da olgunun feti e dn trlmesi, retimin gerek koulla-r ndan soyutlanm , yal t lm bir nesne biimi iine kristalletirerek birfeti haline getirilmesidir. Nereden ve nas l geldii gayret, ok al ma,biriktirme ve akl n kullanma gibi kiisel davran zelliklerine balan r.Bylece mlkiyet yap s ve ilikilerinden soyutlanarak sunulur. retimaralar na sahipliin ve denetimin getirdii emek smrsn olas k lan retim ilikileri biimi zel giriim, demokrasi, yat r m, i kurma,

kiisel zgrlk, ba ms zl k gibi kavramlarla fetiletirilir. Bylece, s-mr sonucu elde edilen zenginlik art -deerin birikimi srecinden ko-par l p ayr l r. Ayn biimde burjuva iktisat lar deerin saptanmas hakk ndaki kuramlar n "eyan n doas " ve rnlerin kendileriyle a k-lad klar nda fetiletirirler. Her feti gibi, iletiim fetii de egemen olanyayma teknolojisinin bask c ve maniple edici gcn gizler ve onuzgrlk ve mutluluk gc olarak niteler. Halka da bu aldat c grn sunulur. letiim aralar , fetiler evreninde, bir aktr olurlar (bir grevigren, yapan olurlar) ve do al bir g grnn al rlar. Bu tr ay rmave uzakla t rma, egemen s n f n bu ideolojik ayg tlar zerindeki tekelinireddetmesine izin verir.


33/66

teki Kuram220

retim likileri, Denetim ve Belirleyicilik

Marx'a gre mal sahiplii, ekonomik denetim ve s n f gc ayr la-maz biimde birbirine bal d r. Marxtan beri bu bala, zellikle denetimve sahiplikle ilikili birok gr ortaya at lm t r.

Pozitivist-deneyci okulun ortaya att tart mada ana konu a da irketlerde denetimin sahiplikten ayr lm olmas yd . Bu konu sonradannde gelen (Galbrait, Parsons, Bell, Huntington gibi) Amerikan toplum-bilimcileri taraf ndan ayr nt l olarak incelendi. Denetimin sahipliktenartan bir ekilde ayr ld grne gre, irketler byyp yeni kay-naklar bulmak iin d ar ya gzn evirince me ru payda lar n say s giderek artt . Bunun sonucu, kurucu ve ailesinin paylar n n ounluu-nu tuttuu geleneksel irket yap s n n yerini, kaynaklar n kullan lmas

zerinde etkili bir denetim iin yeterli temel salamayan kk sahiplik-ler halinde blnen paylar n oluturduu bir yap ald . Buna ek olarak,byk irketlerin iletme denetimi yeni elit profesyonellerin eline geti.Bylece, ynetim aralar zerindeki egemenlik, gnmz irketinindenetimi iin bir temel olarak, retim aralar n n sahipliinin yerini ald (Yani gnlk ileyii yrten ve denetleyenler maa l yneticiler oldu).

Pozitivist-deneyci okulun bu tart mas ilk bak ta akla yatk n gr-nr; fakat bu gr desteklemek iin sunulan deneyci kan t ok a kdeildir. Tersine, kavramlat rma ve yorumlama sorunlar devam edentart ma konular d r. letiim endstrisi teki sektrlerden de daha azkan t olarak kendini gsterir. Sahipliin yap s ya da bu yap n n dene-tim dzeyine ilikisi hakk nda kapsaml bir a klama ve inceleme yok-tur. Gnmzde bile, nde gelen ileti im irketleri a n n biroundabir veya birka aile denetimi sa layan pay , dolay s yla, ynetimi elle-rinde tutarlar; irketin genel politikas ve bu politikan n gnlk uygula-mas zerinde nemli denetime sahiptirler. Ayr ca, dev firmalardaki paysahipliinin birbirinden izole olmu kiiler kitlesi aras nda da ld g-rnn aksine, bu irketler finans kurumlar n n (zellikle bankalar n)ve dier byk irketlerin kontrol alt ndad r. zel hisse sahiplerininounun genel pasifliiyle kar lat r ld nda, rgtsel yat r mc lar yat -r m yapt klar irketlerin ilemlerine ok daha fazla kar rlar. Hisseleriyeterli miktarda (bazen % 5) ya da stratejik nemde olan ki i veya ir-ketler ynetim kurulunda temsilciye de sahiptir.

K saca, retim aralar na sahip olanlar hala retim ve da t m n anasreleri zerinde byk oranda denetim uygularlar; fakat retim ara-lar n n sahiplerinin ne derecede uyumlu bir grup olu turduu sorusuna

yan

t getirmez. Bu soruyla ilgili kan

t da azd

r; fakat sahipliin tekel-lemesi, geni leyen birbirine kenetli irket paydal ve ynetimdeki


34/66


etkinlik, eitli sanayi ve finans kapital sektrleri aras ndaki kar bal -l ve ortakl n srdrmeye yard m eder. Varolan ara t rmalar sade-ce kaynak tahsisat n n ana sreleri zerindeki denetimin hala nemliderecede sahipli ine bal l n deil, ayn zamanda sahip olan grubungrlebilir ortak karlar yla tehis edilebilir bir kapitalist s n f olutur-maya devam etti ini ortaya koyar. Bu Marx' n Alman deolojisi 'ndekitan mlamas n n hem uygun sorular sormaya, hem de yan tlar aramayabalamak iin genel bir ereve sa lad n gsterir.

Kitle leti iminde retim likileri ve Denetim

Kitle iletiiminde retim ilikileri ve denetim, kapitalist retim tarz iinde, o tarz n btnleik bir paras olarak oluur ve geliir. Murdockve Golding ngiltere gibi kapitalist ekonomilerde kitle iletiimi denetimi-nin kaynaklar ve ilemler olmak zere iki dzeyde oldu unu belirtirler.Kaynak denetimi genel amalar , irketin etkinlik alan n tan mlamagc ve retim kaynaklar n harekete geirmede genel yolu saptamay ierir. Bu drt ana etkinlii kapsar:

Genel politika ve stratejinin formlletirilmesi; Birlemeler, sat n almalar veya yeni pazarlar geli tirme yoluyla

genileme, retimin ve da t m n nerede ve nas l yap laca , i koullar ve al t rma politikalar n n ne olaca ile ilgili kararlar;

Temel finans politikas n n gelitirilmesi, rnein, yeni paylar nne zaman kar laca ; kime ve hangi koullarda borlan laca ;

Karlar n da t m zerinde denetim.lem denetimi alt dzeyde i ler ve kaynaklar n etkili kullan lmas

hakk ndaki kararlar ve belirlenmi politikalar n uygulanmas yla s n rl -d r. Bunun anlam da udur: rnein, gazeteciler retim zerindekidenetimde (rne in haberin seilmesinde) nemli lde ba ms zl asahip olabilirler. Bununla birlikte, seim alanlar hala al t klar rgtnamalar ve kullanmalar iin verilen kaynaklar n dzeyi ile s n rl d r.

Gazetecinin ierii doldurmas yla gelen bu kontrolde, retim yapanmedya personeli, sahiplikle gelen kontroln amalar n iselletirirler;yani, devletin ve sermayenin istedi ini ve istemediini renir, bilir vekendine mal ederler; ona gre konular n seer ve ierikleri doldururlar.

lem ve kaynak denetimleri aras ndaki bu ay r mla "kitle iletiimaralar n kim denetler?" sorusu byk irketler zerindeki kaynakdenetimi nerede toplan r? Bu kimin kar na hizmet eder? Bu denetimgnlk retimin alan ve ieriini nas l biimlendirir? gibi sorular anlamkazan r. lk soruya en s k verilen yan ta gre, kaynak denetimi irketinyasal sahiplerinin elinde toplan r ve irketin etkinliinin genel ama veynn bu sahiplerin karlar saptar. Asl nda, denetimde oldu u gibi


35/66

teki Kuram222

sahiplikte de iki dzeyi birbirinden ay rmak gerekir: Yasal sahiplik veekonomik sahiplik. irkette payda olma zorunlu olarak irketin etkinlik-leri ve politikalar zerinde herhangi bir denetim ya da etki olana ge-tirmez. Yasal sahipli in ekonomik sahiplik olabilmesi iin, paylar n his-sedarlara yneticileri seme hakk n vermesi ve bu hakk n etkinlik de-recesine ba l d r. En ok hissesi olan ve etkin biimde rgtlenenlerekonomik sahiplii elde tutarlar ve irket yneticileri konusunda kararverirler. Kapitalist irketlerde yasal sahiplik milyonlarca pay ile binlerceyat r m yapan kii ve firmalardan oluur; fakat ekonomik sahiplik genel-likle bir avu kiinin elindedir (Murdock, 1982: 121 -123).

Marx'a gre, retim aralar n n sahiplii kapitalist s n f n elinde top-lanm , bu onlar n ekonomik retimi kendi karlar dorultusunda y-netmesini ve "kar" eklinde sonulanan art -deerin byk k sm n al-malar n sa lam t r. Bununla birlikte, Marx kapitalistlerin istedikleriniyapmada tamamen zgr olmad klar n belirtmitir: Kapitalistler, byy-le ortaya kard ruhlar dnyas n n glerini art k denetleyemeyenbyc ile ayn durumdad r. Kr peinden koularak yarat lan ekono-mik sistem periyodik bunal mlar ve krl l tehdit eden toplumsal a-t malar reten elere sahiptir. Sonuta kapitalistlerin etkinlikleri ger-ekte krl l korumaya al an tepkilerdir. letiim kurumlar n kendi karlar n ilerletmek ve kendi g ve ayr cal klar n pekitirmek iin birara olarak kullan rlar. Bu zmleme, en basit biimiyle kapitalistlerinbelli iletiim kurumlar iinde karlar ard ndan nas l kotuklar zerineeilir. kinci temel ekli daha genel bir dzeyde inceleme yapar ve kl-trel endstrilerin bir btn olarak kapitalist s n f n ya da en az ndanegemen bir blmnn ortak karlar korumak iin ileyi biimine ba-kar. Marx bunu maddi retim aralar n denetleyen s n f n ayn zaman-da d nsel retim aralar zerinde de denetime sahip olduklar , d-ncelerin retim ve da t m n belirledikleri ve bu s n f n dnceleri-nin o d

İrfan erdoğan Öteki kuram

Documents