mevlanada akil aŞk İlİŞkİsİ - tez

7/29/2019 MEVLANADA AKIL AK LKS - TEZ

1/92

T.C.

DOKUZ EYLL NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSFELSEFE ve DN BLMLER ANABLM DALI

YKSEK LSANS TEZ

MEVLNDA AKIL-AK LKS

Zuhal ELK

DanmanProf. Dr. brahim EMROLU

ZMR - 2006


2/92

YEMN METN

Yksek Lisans Tezi olarak sunduum Mevlnda Akl-Ak likisi adl

almann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykr decek bir yardma

bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin bibliyografyada

gsterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu belirtir ve

bunu onurumla dorularm.

Tarih

.16./08./2006.

Zuhal elik

mza

II


3/92

YKSEK LSANS TEZ SINAV TUTANAI

rencininAd ve Soyad : Zuhal elikAnabilim Dal : Felsefe ve Din BilimleriProgram : Yksek LisansTez Konusu : Mevlanada Akl-Ak likisiSnav Tarihi ve Saati :

Yukarda kimlik bilgileri belirtilen renci Sosyal Bilimler Enstitsnn .. tarih ve . Sayl toplantsnda oluturulan jrimiz tarafndanLisansst Ynetmeliinin 18.maddesi gereince yksek lisans tez snavnaalnmtr.

Adayn kiisel almaya dayanan tezini . dakikalk sre iindesavunmasndan sonra jri yelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayana olanAnabilim dallarndan sorulan sorulara verdii cevaplar deerlendirilerek tezin,

BAARILI OY BRL ile DZELTME * OY OKLUU RED edilmesine ** ile karar verilmitir.

Jri tekil edilmedii iin snav yaplamamtr. ***renci snava gelmemitir. **

* Bu halde adaya 3 ay sre verilir.** Bu halde adayn kayd silinir.*** Bu halde snav iin yeni bir tarih belirlenir.

EvetTez burs, dl veya tevik programlarna (Tba, Fullbrightht vb.) aday olabilir. Tez mevcut hali ile baslabilir. Tez gzden geirildikten sonra baslabilir. Tezin basm gereklilii yoktur.

JR YELER MZA

Baarl Dzeltme Red ..

Baarl Dzeltme Red ..........

Baarl Dzeltme Red ...

III


4/92

Z E T

Yksek Lisans Tezi

Mevlnda Akl-Ak likisi

Zuhal elik

Dokuz Eyll niversitesi

Sosyal Bilimleri Enstits

Felsefe ve Din Bilimleri Bilimleri Anabilim Dal

Akl ve ak insanlk tarihi boyunca zerinde en ok konuulan, tartlan

kavramlar arasnda olmutur ve halen de tartlmaktadr. Bu kavramlar hem kendi

balarna bir deerlendirme konusu olmular hem de birbirleriyle ilikileri asndan

ele alnmlardr.

Mevlnnn akl-ak arasnda nasl bir iliki kurduunu ve Mevlnya gre

Mutlak Hakikati tecrbe etmede akln m yoksa akn m etkin olduunu tespit etmek

nemli grlmektedir.

Akl Allahn yaratt yce bir varlk olarak gren Mevln onu kll akl ve

cz akl olmak zere ikiye ayrmaktadr. Kll akln temsilcileri nebiler ve veliler

olurken cz akl snrl bir kapasiteye sahip olan beer akllardr. Hakikati tecrbede

cz akl yetersiz kalmaktadr.

kinci olarakMevlnda akn ne olduunu ve kn hallerini incelemek nemli

yer tutmaktadr. Mevlnya gre kainatta her ey birbirine ktr. Zaten kinatn

yaratl sebebi de aktr. Beer aka da Mutlak Varla ulamada bir vasta grevi

stlenmesi durumunda deer veren Mevlnda asl olan ilah aktr. Ona gre insan

hem madd lemden hem de kendi varlndan geerek Mutlak birlie ulamaldr. Yok

olula, maddeden vazgeile kii gerek benlie kavumaktadr. Ak sayesinde ruh

zgrle ulamakta, beden kafesinden kurtulmaktadr. Mevlnda ilah srlara

mazhar olmann tek yolu aktr. Ak yegane hakikat olunca dolaysyla akla dolu olank da yce bir makamdadr ve o, aklllardan derece olarak ileridedir.

Mevln, gerek bilgi vastasnn ak olduunu savunurken akln roln

tamamen reddetmemitir. O pratik hayatta bile yanlabilen cz akln snrlarn

belirtmi ve Mutlak Varla ulamada etkin olann akl deil de ak olduunu

vurgulamtr. Mevln akln snrlarn izmekte ve akla nereye kadar

gvenebileceimiz konusunda bize bilgi vermektedir. Mevlnya gre telere ulama

konusunda akl ne kadar acizse ak o kadar etkindir.

Anahtar Kelimeler: 1) Akl, 2) Ak, 3) k, 4) Mak, 5) Mutlak Varlk

IV


5/92

ABSTRACT

The Thesis of Master

The Relation of Reason and Love in Mawlana

Zuhal elik

Dokuz Eylul University

Institute Of Social Sciences

Department Of Philosopy and Religion Sciences

Along the human history reason and love have been too much argued and

spoken concepts and it has also been argued. These concepts are both the

subjects of the evaluation their own and they are evaluated on the terms of each

others relationships.

It has been seen important how Mawlana established the relation

between the love and reason and to fix whether love or reason is active on the

subject of the absolute reality according to him.

Mawlana who sees the reason as a great existence has seperated the

reason in two parts as whole and trifling reasons. While the represantationsof the whole reason have been prophets, holy men; the trifling reasons are the

human reason which have a limited capasity. In the reality of experience, the

trifling reason has been insufficient.

In second, It has an important place what is the meaning of the love and

the sorts of the love in Mawlana. According to him (Mawlana) everything in the

world fall in love with each other. Anyway the reason of the creation of the

nature is love. It is real love in Mawlana who gives importance to the humanlove on the condition that it is as a vehicle to reach the absolute existence.

According to him, human must reach to absolute unity by passing both his own

existence and material thins in the world human reaches to real personalityby

vanishing and giving up material. Thanks to love the soul reaches to freedom

and escape from body. The only way of the reaching the divine secrets in

Mawlana is love. When the love becomes only reality, the human is more

successfull than the reasonable ones as a grade.

V
http://www.sbe.deu.edu.tr/WEBENG/islam.htmhttp://www.sbe.deu.edu.tr/WEBENG/islam.htm


6/92

While Mawlana supports love as a real knowledge vehicle he defends the

control of the love completely. Mawlana has located the limitation of the trifling

reason and he has emphasized that it is not the reason but love in reaching the

absolute existence. Mawlana has located the limitation of the reason and also he

has given information us to where we would believe in the reason. According to

him on reaching the further, the more insufficient is the reason, the more active

is the love.

Key Words: 1) Reason, 2) Love, 3) Lover, 4) Beloved, 5) Absolute Existence

VI


7/92

NSZ

nsanlk asrlar boyunca akn olan anlamaya, bu anlay ve alglayn

sonucunda da Mutlak Varla ulamaya almlardr. Dinin ve felsefenin gayesihakikate ulamak olmutur. Bugne kadar gelen almalar bu arayn yollarnn ve

hakikati tecrbe ediin kelimelerle tanmlanmaya allmasnn bir ifadesidir.

Hakikate ulama gayretinde olanlarn ellerinde (duyu ve tecrbeleri bir yana

brakrsak) iki vastann olduu grlmektedir: Akl ve ak. Bir ksm ilim adamlar

yegne vastann akl ve bilgi olduunu savunmu, bir ksm da hakikate akla, ilahi

bir vecd haliyle ulaabileceini savunmulardr.

slam dnyasnda da bu konudaki aratrmalarn, tartmalarnn kayna

temelde akl-ak ayrmndan kaynaklanmaktadr. Ak referans gsteren sfilerin ve

akl temel alan felsefecilerin ezeli rekabeti de hepimizin bilgisi dhilindedir. Bu

ynyle akl ve ak srekli zerinde dnlp tartlacak, yazlp izilecek iki

nemli kavram olarak karmza kmaktadr.

Fikirlerinin dayanak noktasn Kurn ve hadislerden alan Mevlnnn,

kendine has bir deerlendirme gcyle bu iki kavrama laykyla hakkn verdiini

dndmz iin, danman hocam Prof. Dr. brahim Emirolunun

ynlendirmesiyle Mevlnda akl-ak kavramn almay uygun grdk.

Mevln, evrensellii yakalam, fikirleri, kavramlar st dzey bir bak

asyla yorumlayan bir mtefekkir olmasnn yan sra o hakikati tecrbe etmede ak

olgusunu benliinde yaam bir sfidir. Dolaysyla akl ve ak arasndaki ilikiyi

Mevlnda incelemenin isabetli olacan dnerek byle bir alma yapmay

uygun grdk.

almamz bir giri ve blmden olumaktadr. Giri blmnde

Mevlnnn hayat, ahsiyeti ve fikirlerine ksaca deinilmi, ardndan akl ve ak

kavramlar zerinde durulmutur. Asl amacmz Mevlnda akl ve ak olduu iin

bu kavramlarn derinliine tahlili yaplmam, onlar ana hatlaryla incelenmitir.

Birinci blmde Mevlnda akl kavram tahlil edilmitir. lk olarak

Mevlnda akln nasl tanmland, akl deyince Mevlnnn neyi kastettii

belirtilmeye allmtr. Daha sonra, akl-inayet, akl-nefs, akl-duygu gibi, akln

VII


8/92

eitli kavramlarla ilikisine deinilmitir. Akln eitleri irdelendikten sonra akln

doas, gc, rol gibi konular zerinde durulmutur.

kinci blmde ise ak kavram ele alnmtr. Ak kavram eitli ynleriyle

tahlil edildikten sonra ak ve an halleri, ak-mauk ilikisi incelenmitir.

nc blmde ise akl-ak arasndaki iliki incelenmi ve akln ak

alanndaki yetersizlii zerinde durulmutur.

almamzda, konunun adndan da anlald gibi, faydalandmz kaynaklar

temelde Mevlnnn kendi eserleri olmutur. Bunun yannda Mevln ile ilgili farkl

kaynaklara da bavurduk. Bylece zor olan akl-ak ilikisini kurmada onlardan az da

olsa destek almaya altk.

Mevln, fikirleriyle snrlar am bir ahsiyettir. Onun eserlerini okuyan

herkes kendince bir eyler alr. Bir anlamda onun eserleri kiinin kendini seyrettii

bir ayna vazifesi stlenmektedir. O yzden bu almamzda, bu ycelie, bykle

ve cokulu anlata kendi gzmzle baktmzdan ve onlar kendimize gre

yorumladmzdan haliyle birtakm deerlendirmelerimiz eksiklik arzedebilir.

Konunun zorluu ve akl-ak ilikisindeki farkl yorumlar da gz nnde

bulundurulunca bu eksiklerimizin ho grleceini ummaktayz.

Bu alma konusunda bana nderlik eden, alma sresince desteklerini

esirgemeyen muhterem hocam Prof. Dr. brahim Emiroluna, tez sresi boyunca

bana her ynden yardmc olan arkadalarma ve yaknlarma en derin kranlarm

sunarm.

Zuhal elikzmir-2006

VIII


9/92

KISALTMALAR

a.g.e. Ad geen eser

b. Beyit no

bkz. Baknz

c. Cilt no

ev. eviren

der. Derleyen

haz. Hazrlayan

s. Sayfa no

SAV Sallallahu aleyhi ve sellem

vd. Ve devam

IX


10/92

Z E T

Yksek Lisans TeziMevlnda Akl-Ak likisi

Zuhal elikDokuz Eyll niversitesiSosyal Bilimleri Enstits

Felsefe ve Din Bilimleri Bilimleri Anabilim Dal

Akl ve ak insanlk tarihi boyunca zerinde en ok konuulan, tartlan

kavramlar arasnda olmutur ve halen de tartlmaktadr. Bu kavramlar hem kendi

balarna bir deerlendirme konusu olmular hem de birbirleriyle ilikileri asndan

ele alnmlardr.

Mevlnnn akl-ak arasnda nasl bir iliki kurduunu ve Mevlnya gre

Mutlak Hakikati tecrbe etmede akln m yoksa akn m etkin olduunu tespit etmek

nemli grlmektedir.

Akl Allahn yaratt yce bir varlk olarak gren Mevln onu kll akl ve

cz akl olmak zere ikiye ayrmaktadr. Kll akln temsilcileri nebiler ve veliler

olurken cz akl snrl bir kapasiteye sahip olan beer akllardr. Hakikati tecrbede

cz akl yetersiz kalmaktadr.

kinci olarakMevlnda akn ne olduunu ve kn hallerini incelemek nemli

yer tutmaktadr. Mevlnya gre kainatta her ey birbirine ktr. Zaten kinatn

yaratl sebebi de aktr. Beer aka da Mutlak Varla ulamada bir vasta grevi

stlenmesi durumunda deer veren Mevlnda asl olan ilah aktr. Ona gre insan

hem madd lemden hem de kendi varlndan geerek Mutlak birlie ulamaldr. Yok

olula, maddeden vazgeile kii gerek benlie kavumaktadr. Ak sayesinde ruh

zgrle ulamakta, beden kafesinden kurtulmaktadr. Mevlnda ilah srlara

mazhar olmann tek yolu aktr. Ak yegane hakikat olunca dolaysyla akla dolu olan

k da yce bir makamdadr ve o, aklllardan derece olarak ileridedir.

Mevln, gerek bilgi vastasnn ak olduunu savunurken akln roln

tamamen reddetmemitir. O pratik hayatta bile yanlabilen cz akln snrlarn

belirtmi ve Mutlak Varla ulamada etkin olann akl deil de ak olduunu

vurgulamtr. Mevln akln snrlarn izmekte ve akla nereye kadar

gvenebileceimiz konusunda bize bilgi vermektedir. Mevlnya gre telere ulama

konusunda akl ne kadar acizse ak o kadar etkindir.

Anahtar Kelimeler: 1) Akl, 2) Ak, 3) k, 4) Mak, 5) Mutlak Varlk


11/92

ABSTRACT

The Thesis of Master

The Relation of Reason and Love in Mawlana

Zuhal elik

Dokuz Eylul University

Institute Of Social Sciences

Department Of Philosopy and Religion Sciences

Along the human history reason and love have been too much argued and

spoken concepts and it has also been argued. These concepts are both the

subjects of the evaluation their own and they are evaluated on the terms of each

others relationships.

It has been seen important how Mawlana established the relation

between the love and reason and to fix whether love or reason is active on the

subject of the absolute reality according to him.

Mawlana who sees the reason as a great existence has seperated the

reason in two parts as whole and trifling reasons. While the represantations

of the whole reason have been prophets, holy men; the trifling reasons are the

human reason which have a limited capasity. In the reality of experience, the

trifling reason has been insufficient.

In second, It has an important place what is the meaning of the love and

the sorts of the love in Mawlana. According to him (Mawlana) everything in the

world fall in love with each other. Anyway the reason of the creation of the

nature is love. It is real love in Mawlana who gives importance to the human

love on the condition that it is as a vehicle to reach the absolute existence.

According to him, human must reach to absolute unity by passing both his own

existence and material thins in the world human reaches to real personalityby

vanishing and giving up material. Thanks to love the soul reaches to freedom

and escape from body. The only way of the reaching the divine secrets in
http://www.sbe.deu.edu.tr/WEBENG/islam.htmhttp://www.sbe.deu.edu.tr/WEBENG/islam.htm


12/92

Mawlana is love. When the love becomes only reality, the human is more

successfull than the reasonable ones as a grade.

While Mawlana supports love as a real knowledge vehicle he defends the

control of the love completely. Mawlana has located the limitation of the trifling

reason and he has emphasized that it is not the reason but love in reaching the

absolute existence. Mawlana has located the limitation of the reason and also he

has given information us to where we would believe in the reason. According to

him on reaching the further, the more insufficient is the reason, the more active

is the love.

Key Words: 1) Reason, 2) Love, 3) Lover, 4) Beloved, 5) Absolute Existence

II


13/92


14/92

NDEKLER

YEMN METN...II

YKSEK LSANS TEZ SINAV TUTANAI.III

ZET...IV

ABSTRACT.V

NSZ...VII

KISALTMALARIX

NDEKLERX

GR

NDEKLER........................................................................................................................ X

.............................................................................................................................................XII

MEVLN ve AKIL- AK KAVRAMLARINA GENEL BR BAKI........................1

1. Mevlnnn lim, Fikir, Dnce ve Sanat Dnyamzdaki Yerine Ksa Bir Bak

.....................................................................................................................................................1

2. Akl Kavramna Genel Bir Bak...........................................................................3

3. Ak Kavramna Genel Bir Bak.......................................................................... 5

I. BLM..................................................................................................................................7

MEVLNYA GRE AKIL.................................................................................................7

1. Mevlnya Gre Akl Nedir?..............................................................................................7

2. Akl- Aklszlk.......................................................................................................................9

3. Akl- nayet..........................................................................................................................11

4. Akl-Nefs..................................................................................................................... 11

5. Akl-Duygu................................................................................................................. 13

6. Akln eitleri............................................................................................................14

6.1. Kll Akl.................................................................................................................14

a- Hakik Akl................................................................................................................17

X
http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/


15/92

b-Kmil Akl...................................................................................................................18

c- Sebepten Kurtulmu Akl..........................................................................................19

6.2. Cz Akl.................................................................................................................19

a- Allah Arayan Akl................................................................................................... 20

b-Tecrbe ile Zenginleen Akl.....................................................................................21

c- Olgun Akl.................................................................................................................. 22

d- Noksan Akl................................................................................................................22

7. Akln Doas............................................................................................................... 22

8. Akln Gc ve Rol...................................................................................................23a- Akln Nefisle Sava................................................................................................... 25

b- Akln Meveret Etmesi.............................................................................................26

c- Akln Klavuzluu......................................................................................................27

9. Akllarn Farkll.....................................................................................................28

10. Akln Ycelii...........................................................................................................28

11. Akl yi Kullanma ve Gelitirme.............................................................................29

12. Akln nndeki Engeller......................................................................................... 30

13. Akl Kullanmama- Ahmaklk................................................................................. 32

14. Akln Yetersizlii......................................................................................................33

II. BLM..................................................................................................................... 35

MEVLNYA GRE AK.....................................................................................35

1. Mevlnya Gre Ak Nedir?................................................................................... 35

a- Ak Canlarn Gdasdr.............................................................................................37

b- Ak aresizliktir........................................................................................................38

c- Ak Varlktan Gemektir..........................................................................................38

1. 2. Ak Nasldr?..........................................................................................................39

1. 3. Ak eitleri............................................................................................................ 40

XI
http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/


16/92

a- lah Ak.......................................................................................................................40

b-Beer Ak.....................................................................................................................43

1. 4. Akn Sebebi............................................................................................................ 46

1. 5. Akn Doas............................................................................................................47

1. 6. Akn Rol ve Gc............................................................................................... 52

1. 7. Ak Derdi ve Sarholuu.......................................................................................53

1. 8. Akta Sebat.............................................................................................................55

1. 9. Akszlk..................................................................................................................55

2. k, Hali ve zellikleri.............................................................................................572. 1. k Kimdir?..........................................................................................................57

2. 2. n Hali.............................................................................................................. 57

2. 3. klarn zellikleri...............................................................................................59

1. 4. k- Mak likisi............................................................................................... 62

III. BLM......................................................................................................................65

AKIL- AK LKS.................................................................................................. 65

1. Akta Akln Yetersiz Kalmas............................................................................................65

2. klarn killerden leride Olmas.........................................................................68

3. Ak Makamnda Akln Geri Kalmas...................................................................... 69

4. Ak Karsnda Akln Teslimiyeti............................................................................71

SONU.....................................................................................................................................72

BBLYOGRAFYA.................................................................... 75

XII
http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/http://0.0.0.0/


17/92

GR

MEVLN ve AKIL- AK KAVRAMLARINA GENEL BR BAKI

1. Mevlnnn lim, Fikir, Dnce ve Sanat Dnyamzdaki Yerine Ksa Bir Bak

Fikir ve dnce tarihimizde olduka nemli bir yer tutan ve her yl eitli etkinliklerle

anlan Mevlnnn, hayat, eserleri, ilmi ve edebi kiilii ska ilendiinden ve bu konuda

oka malzeme bulunduundan1 biz, bu konuda, zet bir bilgi verip geeceiz. zellikle

Onun hayat zerinde ayrntl bilgi vermeyi zaid grmekteyiz.

Trkistanda, Amuderya rmann yaknndaki Belh kentinde, 1207 ylnda doan

Celleddin (Mevln ve Rm adlar sonradan eklenmitir) devrinin byk bilginlerinden

Bahad- Din Veledin oludur.2

Mool istilas ve dneminin eitli siyasi sebeplerinden dolay Belh ehrini terk eden

Mevln ve ailesi eitli ehirlerde konaklamlar, buralarda devrin nemli bilginleriyle

grmlerdir. Niabur ehrindeki ikametlerinde, Mevln, dnemin nemli bilgin ve

mutasavvflarndan Fahrettin Attarn ilgisini ekmitir.

kamet yeri olarak Anadolu Seluklularnn bakenti Konyay seen Bahad-Din

Veled halk irad faaliyetlerine burada devam etmitir.

Babasnn vefatndan sonra Mevlnnn eitimini Burhanettin Tirmiz stlenmitir.

Dokuz yllk sren bu eitim sonucunda Burhanettin Tirmiz Konyadan ayrlarak Kayseriye

gitmitir. Mevln, hocasnn Kayseriye gidiinden sonra medresede irad vazifesinin bana

gemitir. Burhanettin Tirmiz ise Kayseriye gidiinden bir yl sonra vefat etmitir.

Mevln bir taraftan medresede, derslerle urayor, hakikati arayanlarla sohbetler

ediyor, onlarn sorularna cevaplar veriyor, bir taraftan da Hak klarna mridlik ediyor,

onlar uyaryordu. Bylece Mevln, din ilminde ve eitli ilim dallarnda, babas gibi

bilginlerin ba olmu ve sufilik alannda da ariflerin sultan saylmt.3

1 Mevln Celleddin er-Rmnin hayat, eserleri, ilmi kiilii ve sanat hakknda bkz. Ahmet Eflak, riflerinMenkbeleri (Menkibul rifn), ev. Tahsin Yazc, Ankara 1953, c. I, s. 76 vd.; c.II, s. 1-41; elebi, AsafHalet, Mevln ve Mevlevilik, stanbul 1957. s. 9-67; Frzanfer, B., Mevln Celleddin, ev. Feridun NafizUzluk, stanbul 1997, s. 45 vd.; Kabakl, Ahmet, Mevln, stanbul 1975, s. 7-180; Lermiolu, Ayten, Hz.Mevln ve Yaknlar, stanbul 1969, s. 21-76; Nicholson, R.A., Mevln Celleddin Rm, stanbul 1973, s.

15-25; Can, efik, Mevln, Hayat, ahsiyeti, Fikirleri, stanbul 1999; Emirolu, brahim, Sufi ve Dil,stanbul 2005, s. 13-25.2 Sofu, Turul, Mevln zerine Bir Deneme, Hogr Ylnda Mevln, Ankara 1995, s. 147.3 Can, efik, Mevln, Hayat, ahsiyeti, Fikirleri, stanbul 1999, s. 46-47.

1


18/92

Mevln, rencilerini yetitirmesi ve halk aydnlatma vazifelerini byk titizlikle

yerine getirirken ems-i Tebrizi ile ani karlamas onun hayatnda byk deiikler

meydana getirmitir. Bu mehur karlama 15 Kasm 1244 tarihinde olmutur.4 Dersleri ile

megul olan byk bilgin, sfi ve mrid Mevlny, bu gelen Tebrizli ems adndaki garip

zat kendinden geirmitir. Onu, cokun bir Hak k haline getirmitir.5 Hayatnn krlma

noktasn oluturan bu karlama ve birliktelik sonucunda Mevln Tanr srlarn seyreden

bir k olarak karmza kmaktadr. Ruhi dnm ve geliim bakmndan son derece

verimli geen bu ems-Mevln beraberlii, emsin Tebriznin lm (veya baz

kaynaklara gre kayboluu) zerine fazla srmemitir.

emsten sonra bambaka bir gnl adam olan Mevln Celleddin, btn vaktini iire

ve sema vermitir.6 Hayatnn geri kalan dneminde Mevln derslerini ve halk aydnlatma

grevini devam ettirmitir.

Mevln bir ok insan etkileyecek eserler brakarak 17 Aralk 1273 gn vefat etmitir.

Onun en nemli eseri, 25700 beyti ihtiva edenMesnevsidir. Dier eserleri unlardr:

Divan: Gazel ve rubailerden mteekkil

Fihi ma Fih: Mevlnnn szlerini ve hayat bakmndan nemli baz bilgilerini ihtiva

eder.

Mecalis-i Seba: Mevlnnn yedi dMektubat: Mevlnnn eitli zamanlarda yazd mektuplardr.7

Mevlnnn eserlerine baktmzda Onun amacnn, ilmi, edebi, ahlak ve ak ieyerek

ve yayarak insanla hizmet olduunu grmekteyiz. O bunu yaparak, hem akln ve akn

yolunu seenlere, hem de avama ve havasa bir eyler sylemi ve her kesimi etkilemitir.

Pek ok ilim ve fikir adamnn deeri yaad ada tam takdir edilememesine karn

Mevln, yaants ve eserleriyle dneminde olduka iyi tannan taktir ve takip edilen bir Hak

adr. lmnden sonra da onun gc ve hreti geride brakt eserlerle ve hakkndayazlanlarla gnden gne artarak asrlara ve ktalara yaylmtr. Bugn de pek ok insan onun

hayatndan ve eserlerinden etkilenerek akl ve gnl dnyalarn yeni batan

dzenlemektedirler.

Mevlnnn bilgi ve dncelerini, Hakka olan akn ve yaratklara olan sevgisini,

sade bir slpla anlattna ahit oluruz. Sanat sanat iin deil de halkn anlamas iin

4 Kayaalp, sa, Mesneviden Semeler, stanbul 2005, s. 19.5 Can, Mevln, Hayat, ahsiyeti, Fikirleri, s. 47.6 ztuna, Ylmaz, Mevln Celleddin Rum, Mevln ile lgili Yazlardan Semeler, der. Vedat Gen,stanbul 1994, s. 243.7 Tekin, lyas, Hazreti Mevln, Mevln ile lgili Yazlardan Semeler, der. Vedat Gen, stanbul 1994, s.285.

2


19/92

kullanan Mevlnnn, konumasyla yazmas, iiriyle nesri arasnda bir slp birlii grrz.

Onun her eserinde, samimi, inandrc, heyecanl ve ili bir slp hkim olduunu8 ve

anlatlmas ok g kavramlarn, olaylarn, olgularn hi zorlanmadan kolaylkla anlatldna

tank oluruz. zellikle Mesnevide bir takm hikayelerle, metaforlarla en zor meseleler bile

anlalmazlk snrlarnn dna alnmaktadr ve herkes bu eserlerden kendince hisseler,

dersler alabilmektedir. Anlatlmas en zor kavramlardan biri olan ak bile Mevlnnn

beyitleriyle kendi anlam dnyamza kolaylkla girebilmesi onun anlattaki gcnden

kaynaklanmaktadr. Tabi en bata da ak derinliine ve btn boyutlaryla yaayan bir sufi

olmasn sylemeye bile gerek yoktur.

Mevln, srekli olarak samimiyeti, sadelii ve ak vurgulam ve ak da ahlak

davrana ve yaratcla dntrmeyi ama edinmitir. O, ak, btn dertlerin derman

olarak grendir. Yine O, insan, hayat ve daha genel boyutuyla varl anlama ve

anlamlandrmada; varln Allah ile scak, samimi ve iten ilikiye sokulmasnda ve bunu

yaparken de insana nefsini tantmasyla, ona akn fark ettirmesiyle, insanlar aras sevgi ve

bar ilemesiyle rnek rol oynam minnet duyulacak bir kiiliktir.9

Mevln, dinin statik olan kalp tarafn deil, dinamik olan zn tantan, onun bu

ynn n plana karan bir dnrdr.10

Buna benzer zellikleri ve gzelliklerinden dolay Mevlnnn eserleri ve fikirleri okgeni bir alana ve mekna yaylm, gerek Douda gerekse Batda ok sayda insan derinden

etkilemitir. Yeryznde ilme ve hakikate ilgi duyanlar olduu srece de bu etki devam

edecektir.

2. Akl Kavramna Genel Bir Bak

Akl sz kadar zerinde ok durulan, kendisine isnat edilen, onda kuvvet alnan, ona

nisbet edilen, her eyin onunla lld ve deerlendirildii bir baka sz veya kavram

yoktur. Bu, insann deerini akl sayesinde bulmasndan ve onun temyiz edici en byk vasf

olmasndan ileri gelir.11

Akl kelimesi Arapa ukl kknden gelir ve semantik olarak balamak

anlamndadr. lkin deveyi balamak veya deve kstei olarak kullanlan bu kelime ruh

melekeye verilen bir isim olmutur.12 Akla fikirleri birbirine balayarak akl yrtme rol

8 Emirolu, brahim, Sfi ve Dil, stanbul, 2005, s. 18.9 Emirolu, a.g.e., s. 14.10 Emirolu, a.g.e., s. 14.11 Bolay, Sleyman Hayri, Mevlnnn Akl Anlay, Mevln ile lgili Yazlardan Semeler, der. VedatGen, stanbul 1994, s. 53.12 Yakt, smail, Mevlnda Akl ve Akln Kritii, 8. Milli Mevln Kongresi, Konya 1996, s. 73.

3


20/92

oynad (balamak), yeni bilgiler elde edebildii (tutmak), insan tehlikelere kar koruduu

iin bu ad verilmitir denebilir.13

Akl lgatte: uur, bellek-hafza, t, gr, iyiyi ktden seme yetenei,

ders, izan, mantk lei, l, fikir, dnme yetenei, us gibi anlamlara

gelmektedir.14

Trkede bu melekeye us denilmektedir. Olumsuz ekli kullanlmakszn, davranlar

kontrol eden mekanizmaya bu adn verildii anlalmaktadr. uslu ol, uslu adam, uslu

ocuk tabirlerinde olduu gibi.15

LatinceRatio, sayma, hesab etme, dnme anlamlarna gelir.16 Batllar ise bu kavrama

intelligence, intelligent adn veriyorlar. Latince intellectustan alnma bir kelimedir. Bu da

Greke selectustan geliyor. Seme, ayklama demektir. Nitekim selection tabiri de buradan

alnm. Dolaysyla Bat dillerinde akl, iyi ile kt, byk ile kk, doru ile yanl

arasnda seim yapan melekeye verilen addr.17

Istlah olarak akl, insann, zihin yorma, dnme, bilme, iyiyi ktden ayrma,

tehlikelere kar tedbir alma gc ve yeteneine akl denir ki ahmakln, deliliin zdddr.18

Felsefede akln tanmna baktmz zaman, akln ilevinden ziyade potansiyeli yani

onun bil-kuvve g oluu nemlidir. Akl kendisinin de ilerisinde olan, kendini anlama

eylem ve abasnda olan yetidir.19

Akln bu genel anlamnn yan sra sezgisel akl, dedktifakl, pratik akl anlamlarnda kullanldn grrz. Bunlara ilaveten dini bir ereve

ierisinde akl hak ile batl, gzel ile irkini birbirinden ayrt eden, bilginin esasn tekil

eden ilahi g20 olarak tanmlanr.

Felsefe ve mantk terimi olarak akl varln hakikatini idrak eden, maddi olmayan,

fakat maddeye tesir eden basit bir cevher; maddeden ekilleri soyutlayarak kavram haline

getiren ve kavramlar arasnda iliki kurarak nermelerde bulunan, kyas yapabilen g

demektir. Bu anlamyla akl sadece meleke deil, zdelik, elimezlik ve nc kknimkanszl gibi akl ilkelerinin btn fonksiyonunu belirleyen bir terimdir.21

13 Emirolu, brahim, Kuranda Akl ve nsan, lahiyat Fakltesi Dergisi, zmir 1998, s. 69.14 bn Manzur, Ebul-Fadl Cemalddin Muhammed b. Mkerrem, Lisnul Arab, Kahire, 1308, c. XIII, s. 484.15 Yakt, smail, Mevlnda Akl ve Akln Kritii, 8. Milli Mevln Kongresi, Konya 1996, s. 73.16 Bolay, Sleyman Hayri, Felsef Doktrinler Szl, Ankara 1996, s. 6.17 Yakt, smail, Mevlnda Akl ve Akln Kritii, 8. Milli Mevln Kongresi, Konya 1996, s. 73.18 bn Manzur, Lisanul Arab, c. XIII, s. 484.19 Cevizci, Ahmet, Paradigma Felsefe Szl, stanbul 2002, s. 33.20 Cevizci, a.g.e., s. 33.21 Emirolu, brahim, Kuranda Akl ve nsan, lahiyat Fakltesi Dergisi, zmir 1998, s. 69.

4


21/92

nsann tanmnda onu dier trlerden ayran fasl- karib olarak kullanlan akl, eya

ve olaylar arasnda irtibat kurma, varla anlam verme melekesidir. nsan bu meleke ile

sorumlu tutulur; eya ve olaylarn illetlerini, nedenlerini yakalar.

znel ve yeti (meleke) olarak: Akl, istidlalde bulunma vastasdr. Yani olaylar ve

kavramlar arasnda illet birlii yakalanr, bilinenden bilinmeyene nasl geilecei bu yeti ile

gerekletirilir.22

3. Ak Kavramna Genel Bir Bak

Ak kavramnn, tad anlam zenginliinden dolay tarih boyunca filozof, air ve

aka yakalananlar tarafndan ba tac edildii, youn armlaryla dnce tarihinde nemli

bir yer edindii; youn bir duygu ierdiinden ve duygularn da dile getirilme zorluundandolay tam olarak tanmlanamad grlmektedir. Ak kimilerine gre insann olmazsa olmaz

deerlerinden birisi, kimilerine gre saknlmas, uzak durulmas gereken bir tutku ya da

hastalk olarak tantlmtr. Ak ounlukla birine ya da bir nesneye nne geilmez bir

bamllk ve tutku ile yaklama ya da adanmlk biiminde ortaya kan gl bir

duygulanm olarak deerlendirilmitir. Bu balamda ak, insan yaamnn zenginlii ve g

kaynadr.23

Ak, sevgi (hubb)nin fazla lde olanna verilen addr. Her sevgi ak diye

adlandrlmaz. Ak sevginin (oun) olanna verilen isimdir.24 Sevgi insan tamamen kuatr,

sevilenden baka her eye kar kr eder ve bu durum adeta damarlarda dolaan kan gibi,

maddi manevi btn varla yaylrsa buna ak denir.25

Ak, sevginin galeyandr. Yani coup alamasdr. yle ki k, mak haricinde

hibir eyden haz alamaz. Ta ki akndan da makundan da geer.26 Yukardaki tanmlarda

ve bu son ifadede getii gibi ak, kalpte ortaya kan sevgi younluunun insanda baskn

hale gelmesi ve kiiyi maktan baka alanlara kapatmasdr.

Tasavvuf felsefesinde ak kavram nemli bir yer tutar. Bu anlayta evrenin yaratl

ak ile izah edilir. Mutasavvflara gre geici ak (ak- mecaz) ve hakk ak (ak- hakk)

olmak zere iki trl ak sz konusudur. Geici ak, Tanrnn gzelliklerinden sadece bir

tanesine gnln kaptrmaktr. Geici ak, hakk aka ulamak iin bir kpr grevi

grmektedir. Hakk ak ise, tm gzellikleri kendisinde barndran Tanr sevgisidir.27

22 Bkz. Nihat Keklik, Felsefenin lkeleri, stanbul 1982, s. 154-157; Bolay, Sleyman Hayri, Felsef DoktrinlerSzl, Ankara 1996, s. 6 (Akl).23 Vural, Mehmet, slam Felsefesi Szl, Ankara 2003, s. 42 (Ak).24 Cahz, Ak ve Kadnlar Hakknda Risale,Ak Risaleleri, ev. M. Fatih Birgl, stanbul 2000, s. 17.25 Demirci, Mehmet, Yunus Emrede lahi Ak ve nsan Sevgisi, stanbul 1997, s. 25.26 Ruzbihan Bakl, Akn Asl Hakknda,Ak Risaleleri, ev. M. Fatih Birgl, stanbul 2000, s. 98.27 Vural, Mehmet, slam Felsefesi Szl, Ankara 2003, s. 42 (Ak).

5


22/92

bn Kayym El-Cevziyye akla ilgili risalesinde baz felsefecilerin ak u ekilde

tanmladklarn sylemitir: Ak kalpte doan, harekete geen ve gelien iddetli bir arzu

(heva)dur. Sonra bu gdalanp byr ve dier bir takm tutkular da onda toplanr. Her ne

zaman ak kuvvetlenirse, talep ettii (k olduu) hakknda tozutmasn, inat ve srarn

oaltr. Hatta (a) gama ve gnl darlna sokar ki vcudundaki kan ve safra, sevdaya

dnp alevlenir (atei kar). Kendisinde sevda oalan kiinin fikri (dnme yetisi)

bozulur. Fikrin bozulmasyla da akl kaybolur ve bu kii olmayacak eyi mit etmeye,

tamamlanamaz i temenni etmeye balar. Hatta bu durum delilie kadar varabilir. Byle

olduunda ise bir ksm k kendini ldrr, bazs kederden lr, dier bir ksm makuna

bakarken sevinten lr, kimi k ise (makuna bakarken) sayha atp ruhu boulur (nefesi

kesilir), yirmi drt saat bu halde kalr, hatta ld sanlarak diri diri gmlr. Baz klar da

(maka bakp) o kadar uzun i ekerler ki nefsi kalbinin kannda boulur ve kalbi nefsine

yapp lnceye kadar ayrlmaz; onun yannda makunu ansan, kan ekilir ve rengi

deiir.28

Hakknda ne sylenirse sylensin ak tam olarak tanmlanamamaktadr. Ak,

kelimelerin tesine gemi bir tecrbedir. Akn anlatlmazl akn ortaya kard duygu

younluunun anlatlamazlyla doru orantldr. Ak tanmlanmaktan ziyade tecrbe edilen

ve tecrbe edildike anlalan fakat bir bakasna tam olarak aktarlamayan bir kavramdr. Her

insann ister beeri ak anlamnda isterse hakiki ak anlamnda yaad tecrbeler farkldr ve

dolaysyla bununla ilgili olarak da ortaya konan anlamlar farkl olmaktadr.

28 bn Kayym El-Cevziyye, Ravzatl- Muhibbn ve Nzhetl-Mtakn, Ak Risaleleri, ev. M. FatihBirgl, stanbul 2000, s. 109-110.

6


23/92

I. BLM

MEVLNYA GRE AKIL

1. Mevlnya Gre Akl Nedir?

Mevlnnn altn ta olarak nitelendirdii akl, Allahn yaratt en yce varlktr.29

Yaratlnn balangcnda btn emirleri yerine getirdii iin vgye mazhar olan akl,

Mevlnya gre, zorluklarn almasn salayan,30 insan dost diyarna gtren bir nderdir.31

Allahn btn varlklardan seip ayrd akl Mevln, inciler saan, kl bir lkeye

benzetir. Buradaki akl, Allahn sfatlarndan yardm alan akldr.32

Akl Hzrna yolda ol da abhayat kaynana ula, sonra da gndzn, gne

kayna gibi nurlar saadur.

Hani Zleyha, Yusufun himmetiyle genlemiti ya; u eski dnya da bu yldzn

ltfuyla genlie kavuur. diyen Mevln, akl doru yola ulatran bir yolda olarak

grmektedir.33

Mevlnya gre insan hayatnda gnl, tartmasz, padiahtr. Akl ise bu padiahn

veziridir.34

Allaha ulamann vastalarndan biri olan akl, mutlak hakikati bulma konusundada etkindir, fakat tek bana yeterli deildir.35 Mevlnya gre, insann gnlk hayattaki

ilerini dzenleyen ve bilgi vastas olarak yetkinlie sahip olan akl, nereye gidilirse gidilsin

bir anahtar, mutlak hakikati tecrbe etmede ise kilit gibidir.36 Yani Mevln, mutlak hakikat

konusuna gelindiinde, burada, akln yetersiz olduunu ifade eder.

Mevln akln Tanrnn yaratt varlklarn en stn olduunu ve iki lemden de

nce akln yaratldn37 syleyerek akla byk bir deer vermitir: Srlardan birazc remiz

yoluyla anlatlmtr ya. Hak, varlk ovasnn, bu kutluluklar gneiyle aydnlanmas iin akl,

meknszlk leminden, gayb gizliliinden meydana getirince varlklara, akln zn, akln

gnlndeki alacak, gzel ve esiz eyleri bildirmek, o stnlkle onu btn varlklardan

seip ayrmak istedi. Bu parann baka madenlerle kark olmadn, temizliini, kusursuz

29 Mevln Celaleddin Rm, Meclis-i Seba, ev. ve Haz. Abdlbki Glpnarl, Konya 1965s. 92.30Meclis-i Seba, s. 92.31 Mevln Celleddin Rm, Rubiler, ev. Nuri Genosman, stanbul 1974, c. II, s. 327, b. 1575.32 Mevln Celleddin Rm,Dvn- Kebr, ev. ve haz. Abdulbki Glpbarl, Ankara 1992, c. VI, s. 7, b. 39-40.33Dvn- Kebr, c. III, s. 345, b. 3388-3389.34Dvn- Kebr, c. I, s. 252, b. 2371.35Dvn- Kebr, c. III, s. 395, b. 3812.36 Dvn- Kebr, c. V, s. 231, b. 2681.37 Mevln CelleddinRm, Mesnev, ev. Veled zbudak, stanbul 1991, c.VI, s. 154, b. 1936.

7


24/92

bulunduunu anlamak, meydana karmak iin bir mihenk tann bulunmas gerek; ayn

zamanda tan tanklyla beraber bu yce parann, bu latif ihsann arlnn meydana

kmas iin bir de terazi gerek. On sekiz bin lemde, hibir ey yoktur ki terazisiz stnl

anlalabilsin yahut tartlmadan bayal meydana ksn.38

Mevln, akl, insann vcudundaki biremire benzetmektedir. Btn vcudun ileyii

ona baldr. Akl kendisine itaat edildiinde btn vcudu ayakta tutan varlktr. Ona gre

akl vcutta emir, dier varlklar ise halktr. Buradaki halkn kendi akl ve bilii olmasna

ramen, onlar, daha stn bir akla uymallar ki akl yaratan yce Allaha ulaabilsinler.39

Mesela diyor Mevln, kk bir ocuu terzi dkknna verdikleri zaman ocuun ustasna

itaat etmesi lazmdr. Usta ona ilinti verirse ilintilemeli, teel almas lazm gelirse almaldr.

te terzilik renmek istiyorsa kendi tasarrufunu brakp, ustasnn emri altna girmelidir.40

Bu durumda Mevlnda hakikate ulama konusunda bir tek akldan bahsedemeyiz. Btn

akllarn da kendisine tabi olduu bir akl ve tabi olduunda gerek kurtulua eren iki trl

akln olduunu grrz. Mevlnnn tercih ettii, insann kendisine uyulduunda doru yola

gtreceini syleyen akl, Allahn emir ve buyruklarna itaat eden, Haktan feyz alan

akldr. Akl, zaten ona derler ki Tanr yaylasnda yaylm, Tanr nimetlerini yemi olsun.

Utaritten gelen akla, akl demezler!41 diyerek insan hayatna klavuzluk eden akln hangi akl

olmas gerektiini bu szleriyle anlatmak ister.

Mevln Celaleddin er-Rm, akl kll ve cz olarak iki kategoride ele alr. Ona

gre btn lem Akl- Klln grnnden ibarettir. Kinat ihata eden akl, kll akl kabul

eden Mevln, ferd akllar da cz akln kategorisinde ele alr.42

Akl cana gda veren yemee benzeten Mevln yemek dediim akldr, ekmek ve

kebap deil. oul, cana gda akl nurudur43 diyerek akln ruh iin en temel gereksinim

olduunu belirtir.

Grld gibi Mevln, akl en ulvi meleke olarak kabul etmekte, onu insann btnilerinde bavurduu bir kaynak olarak ele almaktadr. Akl insana ilahi bir ltuf, bir

klavuzdur.44 Ak alannda her ne kadar akl sz syleme hakkna sahip olmasa da akl tatr.

Mevlnya gre insan bu tac kendi incisiyle, kendi zyle bezeyip ssleyerek akla baka bir

gzellik, yeni bir parlaklk vermelidir.45 Bu durumda akln her insanda farkl bir mahiyet38Meclis-i Seba, s. 93.39 Mevln Celaleddin Rm, Fhi M Fh, ev. Meliha lker Anbarcolu, stanbul 1990, s. 84-85.40Fhi M Fh, s. 85.41Mesnev, c. IV, s. 265, b. 3310.42 Yakt, smail, Mevlnda Akl ve Akln Kritii, 8. Milli Mevln Kongresi, Konya 1996, s. 86.43Mesnev, c. VI, s. 159, b. 1954.44 Yakt, Mevlnda Akl ve Akln Kritii, 8. Milli Mevln Kongresi, s. 93.45Dvn- Kebr, c.VII, s. 331, b. 4257.

8


25/92

aldn, kiinin kendi kapasitesiyle gelitirilebilir ve daha faydal bir nitelie dntrlebilir

bir mahiyetinin olduunu anlyoruz. Mevlnnn da yukarda belirttii gibi, bal bana bir

deer olan akl tacnn insann gayretiyle deer kazandn grmekteyiz.

2. Akl- Aklszlk

Akla byk deer veren Mevln bu meziyete sahip olanlar methetmektedir. Ona gre

aklllar ebedilie ulamlardr. 46

Akln meziyeti Mevlnya gre ileriyi grmektir.47 Cahilin sonunda grecei eyi

aklllar nce grr:

lerin sonu, ilk zamanlarda gizlidir ama akll, akbeti nce grr; gnaha dalp srar

edense meydana knca!Her eyin sonu, nceden belli olmaz, gizlidir. Fakat meydana knca akll da grr

cahil de!48

Aklllar nceden feryat ederler, bilgisizlerse iin sonunda balarna vururlar!

Sen, iin nnde sonunu sor da kyamet gn piman olma!49

Mevln insann emniyeti ve huzuru iin akln gerekli olduunu50 syleyerek akll

kiinin dnya gam yemeyip dnya nimetini elde edeceini, aklszn ise nedamet iinde bu

nimetten mahrum kalacan ifade eder.51

Mevlnya gre akln asl grevi manevi alanlarda insan ycelere ulatrmasdr.

Bunun iin de insan, Mevlnnn ifadesiyle, cmertlik denizinin inci hazinesinden akl,

fikir kazanrsa bunlarn yardmyla gnl marifetler elde eder., gnllkten kar, ycelir..

gzleri de nurlanr.52

Akll insan dnyann tuzaklarna dmeme konusunda da tedbirlidir. 53 Mevln akll

insan, tuzaktan kendini adamakll eken kulara benzetir. Byle olan insan, alametlerden

yola karak olup bitenleri anlama kapasitesine sahip kii olarak tantr. Onun benzetmesine

gre akl keskin adam, tenceredeki yemei buharndan anlar. Yine akll insan mlek almak

isterken elini vurarak onun krk olup olmadn hemen anlar.54

46Mesnev, c. VI, s. 192, b. 2426.47Mesnev, c. III, s. 275, b. 3372.48 Mesnev, c. III, s. 178-179, b. 2197-2199.49Mesnev, c. III, s. 132, b. 1622-1623.50Mesnev, c. III, s. 353, b. 4312.51Mesnev, c.V, s. 117, b. 1409.52Mesnev, c. III, s. 353, b. 4313-1414.53Mesnev, c.V, s. 117, b. 1413.54Mesnev, c.VI, s. 390, b. 4898-4899.

9


26/92

Mevln akll kiinin ihtiya annda nereye bavuracan ok iyi bildiini, akllnn

acizliini nekese (yani cimriye) arz etmeyeceini ifade eder. Akll kiiler dert ve ihtiya

zamannda Tanrnn huzurunda alayp inlerler.55Mevlnya gre akll kii neyi, nerede, ne

zaman arayacan bilen kiidir.

Mevln akll kiiyi ver ve akll insanlarla dost olunmasn ister.56 Bununla ilgili

olarak akll bir emirin, azna ylan kaan birine yardm ediini anlatr. 57 Ona gre akllnn

verdii cefa, cahillerin vefasndan daha iyidir. Mevln, aklsz insanlarn dostluunun kiiye

nasl zarar verdiini anlatmak iin, aynn vefakrlna gvenen bir adamn hikyesini ve

ackl sonunu rnek olarak anlatr.58

Mevlnya gre aklsz kiiler kuvvetsiz olduu iin onlar her trl tehlikeye aktrlar.

Akll ise kendisinde var olan akl yetisiyle emniyet ve huzur iindedir. Akl sayesinde kiiigr kazanr, kiinin akl marifetler elde eder.59

Mevln kafirin bile aklszlk sonucunda daha kt duruma deceini belirterek akll

ve aklsz yle kyaslar:

Kafir bile aklszlk uyuzuna tutulmasn.. yoksa umluu, bulutta bile yamur

brakmaz!

umluu yznden buluttan bir katra yamur yamaz.. ehir, onun baykuluu

yznden viraneye dner!O ahmaklarn uyuzluu yznden Nuh tufan, koca bir lemi ktlklerle ykt gitti!

Peygamber Kim ahmaksa dmanmzdr.. yol kesen gulyabanidir..

Akllysa canmzdr; ondan gelen serin esinti, ondan gelen rzgar bize fesleendir.

Akl, bana svse razym.. nk benim feyiz vericiliimden bir feyze sahiptir.

Onun svmesi faydasz deildir.. bo elle kalkp konuklua gelmez.

Ahmak, azma helva tksa onun helvasndan hastalanr, atelenirim! dedi.

Latifsen, gnln aydnsa unu iyice bil: Eek gtn pmede bir lezzet yoktur!Faydasz yere byn pis pis kokutur.. yemek yemeksizin elbise, onun tenceresiyle

kararr!60

Mevlnnn bu uzun kyaslamasndan, onun akll insann pratik hayatta ilerini

rahatlkla dzene soktuunu, ileri grll sayesinde bana gelebilecekler konusunda

55Mesnev, , c. IV, s. 96, b. 1171-1173.56Mesnev, , c. IV, s. 155, b. 2029.57 Bkz.Mesnev, c. IV, s. 144-147, b. 1878-1925.58 Bkz. Mesnev, c. II, s. 148-152; 162-164, b. 1932-1992; 2124-2140.59Mesnev, c. III, s. 353, b. 4310-4316.60Mesnev, , c. IV, s. 158-159, b. 1944-1954.

10


27/92

nceden tedbir alarak olas tehlikelerden kendini koruduunu, aklsz insann ise ilerin

sonucunu dnmedii iin olumsuz sonulara maruz kaldn grmekteyiz.

3. Akl- nayetnsan kendisine verilen akl nimetini iyi deerlendirirse Allahn pek ok yardmnn

kendisine ulamasnn yolunu aacaktr. Fakat bu yardm zahiri olarak apak bir ekilde

kendini gstermeyebilir. Bununla ilgili olarak Mevln yle demektedir:

alp abalar, akla hizmet edersen akln sana yapaca ey udur: Seni doru yola

ulatrr; bu yola ulama vesilelerini artrr!

Tanr, sana aka ba sallamaz ama seni balara babu yapar!

Tanr, sana gizlice yle bir ey verir ki btn dnyadakiler sana secde ederler.Nitekim bir taa da deer verdi mi o ta, yani altn, halka gre yce olur!

Bir katra su, Tanr ltfuna nail olur da inci kesilir, altn bile geer.

Beden topraktr, fakat Tanr ona bir k verdi mi lemi kaplamada, dnyay zapt etmede

ay gibi stat olur.

Kendine gel.. bu hkmdarlar, bir tlsmdan, l bir resimden ibarettirler. Fakat bakar

gibi grnrler de ahmaklarn yollarn keserler!

Bakar, gz krpar gibi grnrler de aptallar, onlara bir varlk verir, onlar delil

edinirler!61

Kii alp abaladnda Allah ona dolayl yollardan gizlice yardm etmektedir. Fakat

akla yaplan bu yardm kesilirse zeka sahibi olan akl fonksiyonunu icra edemeyip aptallkta

bulunur. Akln fonksiyonunu yerine getirebilmesi de ancak Allahn yardmyla olmaktadr.62

Mevlnya gre akl, ak ve can; bu birden, dzgn izilmi bir gen oluturup,

her yaraya merhem, her derde adeta bir derman olutururlar.63 Bu nn de etkin hale

gelebilmesi Allahn yardm ve dilemesiyle gereklemektedir.

4. Akl-Nefs

nsann hakikate ulamas yolculuunda akln nndeki en byk engel olan nefisle akl

arasnda devaml bir mcadele vardr. Akl bu mcadeledeki konumuna gre deer

kazanmaktadr. Mevlnnn vd akl nefsin istek ve arzularna esir olmayan akldr.

Mevln, akln nefse demirden bir ba olduunu, nefsi ktlklerden menetmeye altn

syler.64nk akl yaps itibariyle dnyev alandaki durumlar dzenleyici rol de

61 Mesnev, , c. IV, s. 279, b. 3485-3493.62Mesnev, , c. IV, s. 298, b. 3726-3729.63Dvn- Kebr, c. II, s. 332, b. 2752.64Mesnev, c. IV, s. 161, b. 1983-1982.

11


28/92

stlenmektedir. te burada akl nefis engelini aar onun ktlk yapmasn engelleyebilirse

Mevln nn vd akl durumuna gelir.

Mevln, akl htht kuuna, Belks ise ktl buyurup duran nefse benzetir. Akl,

her solukta dnce vastasyla nefsi gafletten uyarmaya almaktadr.65 Akl, bu mcadelede

nefse galip olursa nefis de akldan bir pay alarak derecesini ykseltmekte, akl ynne

gitmektedir.

Akl nefis ilikisini benzetmelerle anlatan Mevln baka bir beytinde akl erkee,

kadn ise nefse ve tabiata benzetmektedir.66 Bu benzetmeye gre akl- nefs ilikisinde de akl

nefsin isteklerini dzenleyip kontrol etmektedir.

Rm baka bir yerde ise nefsi anaya, akl da babaya benzetmektedir. Akla uyan

balangta daralp bunalsa da sonuta pek ok genilie ulamaktadr.67

Akl-nefs ilikisinde Mevln akln nurani ve iyi bir hak ve hakikat araycsyken

zulmn nefsin ona galip gelmesini nefsin kendi evinde olmasna, aklnsa kendi yurdunda

olmayp garip oluuna balyor.68 Mevlnnn burada akln asl yerinin Allahn kat

olduunu, bu dnyada bir yerinin olmadn ifade etmesinden, tercihini akl ynnde

yaptn gryoruz ki bu akl Mevlnnn eletirdii akl deil telere talip olan, nefsin

klesi olmayan akldr.

Rumye gre nefis kendisini efendi yerine koymu, ululuk taslamaktadr.69

Nefsinefendilikten vazgeip akl cihetine dmesi iin nefsin yemekten imekten kesilmesi

gerekmektedir.70 Akln insan hayatnda galip olmas iin nefsin ldrlmesi gerektiini

syleyen Mevln, insan hayatnda nefsin galip olmasn ise velinimetzade olan akl,

ihtiyalar iinde kalm, kanl katil nefis, efendi olmu, ne gemi!71diyerek nefsin insan

hayatndaki znt verici galibiyetine dikkat ekiyor. Bu galibiyetin sona ermesi iin insann,

Mevlnnn deyimiyle, zahmetsiz rzka ulamas gerekiyor. Zahmetsiz rzk ise ruhlarn

gdas, peygamberlerin rzklardr.72

Peygamberlerin rzklarna da ulamak yine nefsinldrlmesine baldr73 ki bu, yukarda da belirttiimiz gibi, riyazetle gereklemektedir.

Zaten kii nefsinin istekleri konusunda ihtiyar sahibidir, aklnn istekleri sz konusu olunca

orada mecburiyet vardr.74 Kii akl yoluna gitmek istiyorsa seimini ona gre yapacaktr.

65Meclisi Seba,s. 54.66Mesnev, c. I, s. 233, b. 2903.67Mesnev, c. VI, s. 116, b. 1437.68 Mesnev, c. III, s. 207-208, b. 2556-2557.69Mesnev, c. III, s. 202, b. 2505.70Mesnev, c.VI, s. 92, b. 1123.71Mesnev, c. III, s. 204, b. 2510.72Mesnev, c. III, s. 204, b. 2511.73Mesnev, c. III, s. 204, b. 2512.74Mesnev, c. IV, s. 115, b. 1401.

12


29/92

Mevlnya gre insan nefsi neye meylederse, meylettii o eyle aynileir. Kii

Hmna meylederse Hmndan, Musaya meylederse Sbhandandr. Kii eer her ikisine

de meylederse onda hem akl hem nefis katk durumdadr. Bu durumda insana den

kendine gelip nefsini yenmesidir.75 Fakat akln nefis karsnda savamas da o kadar kolay

deildir. Mevln bunu u beyitleriyle dile getiriyor:

adr iinde o ay parasna kastetti. Akl nerde, halifeden korkma nerde?

ehvet, bu ovada davul dvd m akl dediin ne oluyor ki a turp olu turp:

Yzlerce halife, o anda o erin ateli gzne bir sinekten aa grnr.76

Akl- nefs ilikisinde zetle, Celaleddin Rum, nefsi akln hedeflerine ulamasnda engel

olarak grmekte ve bu engelin de ancak nefsin terbiye edilmesiyle alacan ifade

etmektedir. Nefsin akla gre daha etkin olmasnn sebebini ise onun kendine ait yerde, dnyahayatnda, olmasna balamaktadr. Oysa akln yeri fani dnya lemi deil akn olann

yandr. Akl bu dnyada akn olana ulamak iin aba harcamak zorundadr. Bu abalardan

biri de nefis engelini amasdr. Burada kastedilen akl ise toza topraa bulanmam akldr.77

5. Akl-Duygu

Mevlnya gre akl ve duygu insan davranlarn dzenleyen, insan harekete geiren

iki temel faktrdr. Akl, ilerin sonunu aratrmas ynyle, Mevlnnn ifadesiyle akar

durur ve bu zelliiyle deerlidir. Buna karn duygu ss (sahibi) ise geici heveslere

aldand iin olduu yerde durur ve haliyle ilerleyemez. Akln, insan doru yola gtrmesi

fonksiyonundan dolay, srekli gelimeye aktr. Duygu ise kendi diledii eyi grdnden

dolay akla zt bir zellik tamaktadr.78

Ksacas, Mevlnya gre, akl ve duygu birbirine dmandr ve Hz. Muhammedle

Ebu Cehillerin savat gibi birbirleriyle srekli sava halindedirler.79 Bu savata stnlk

ise akln elindedir. Mevlnya gre duygu akla esirdir. Ona gre duygu ve dnceler suyun

yzn erpn kaplad gibi gnl kaplar. Akl, suyun yzndeki erp giderir, suyu

meydana karr. Burada akl, duygu ve dncelerin olumsuz etkisini giderdii iin gnlde

gayba ait srlar zuhur eder.80 Mevln hizmetkrn kil olursa sana galip olan duygular da

75 Yanllara dmemek veya yanllardan korunmak iin nefse uymama ile ilgili bilgi iin bkz. Emirolu,brahim, Yanl Dnce ve Davranlar Karsnda Mevln, stanbul 2003, s. 122-126; Mevlnya GreYanllara Dmemek in Nefsi Eitme, Felsefe Dnyas, Ankara 2000/1, Say: 31, s. 15 vd.76Mesnev, c. V, s. 315, b. 3877-3879.77Mesnev, c. III, s. 266, b. 3263.78 Dvn- Kebr, c. III, s. 495, b. 6473-6475.79Mesnev, c. II, s.123, b. 1605.80Mesnev, c. III, s. 148-149, b. 1824-1829.

13


30/92

mahkumun olur81 diyerek insanda akln etkinliinin artrlmasyla istenen sonuca

ulalabileceini vurgular.

6. Akln eitleriMevln akl deiik alardan snflandrmtr. Temelde akl, kll akl ve cz akl

olarak ikiye ayrr. Bunun yannda akln elde edilmesi asndan da akl ikiye ayrr.

Bunlardan biri kazanlan akldr ki bunu da insan ocuun mektepte ilim renmesi gibi

renir.82 Bu bilgi sayesinde insan bakalarndan daha fazla akll olur. Fakat bu bilgiyle de

insan arlar ve sklr.83 Bu ezberlenen bilgi hakknda Mevln geze dolaa adeta bir

ezberleme levhas kesilirsin. Halbuki bunlardan geen Levh-i mahfuz olur diyerek akln

olmas gereken durumunu gzel bir ekilde ifade eder.84

Elde edilmesi asndan akln dier eidi ise tanr vergisi olan akldr. 85 Bu akln

kayna bizzat candadr. Fakat tahsil ile elde edilen akl, uradan buradan kan rmaa

benzer; yolu kapandnda da aresiz kalp akamaz. Bunun iin de insan emeyi gnlnde

aramaldr.86 diyerek asl etkin olan akln Allah vergisi olan sebeplerden syrlm akl

olduunu belirtir..

O, temelde akl kll ve cz olarak iki kategoride ele alr. Ona gre btn lem

akl- klln grnnden ibarettir. Kinat ihata eden akl, kll akl kabul eden Mevln,

ferdi akllar da cz akl kategorisinde ele alr.87

6.1. Kll Akl

Akl iki ana kategoriye ayran Mevln btn lemin akl- klln sureti olduunu

syler.88 Mevlnya gre akl- kll her eyi bulan, meydana getirendir.89 Mevlnya gre

bilgi, hner sahibi olan tam akl(akl- kll)dr. Bu tersine dnm felee maya katan tam

akldr.

O akl ki, onun akl (ba) vardr. O, para akldr. Akl eer aklndan uzaklarsa

(bandan kurtulursa) o zaman tam akl olur.90

81Mesnev, c. III, s. 148-149, b. 1832.82Mesnev, c. IV, s. 159, b. 1960-1961.83Mesnev, c. IV, s. 159, b. 1962.84Mesnev, c. IV, s. 159, b. 1963.85Mesnev, c. IV, s. 159, b. 1964.86Mesnev, c. IV, s. 159-160, b. 1965-1968.87 Yakt, smail, Mevlnda Akl ve Akln Kritii, 8. Milli Mevln Kongresi, Konya 1996, s. 75.88 Mesnev, c. IV, s. 261, b. 3259.89 Yeniterzi, Emine, Mevln Celaleddin Rum, Ankara 1995, s. 55.90Rubiler, c. I, s. 70, b. 336.

14


31/92

Mevln kll akl, akln akl olduunu ve bu akln doru olduunu bilmedii yola

admn atmadn syler. Oysa kabuktan ibaret olan akl, bir ii yzlerce delille ancak

anlayabilir.91 Mevlnya gre felsefeye sarlan kiinin akl, ancak aklla anlalabilen eylere

bal kalmtr. Oysa temiz ve pak kii kll akla talip olmutur.92

Mevlnya gre akl- kll retmendir. Onu renmesine lzum yoktur.

Kendiliklerinden yeni bir ey bulanlar Kll Akldr. Bunun gibi btn, ilk nce varolan

eyleri inceleyecek olursak asl ve balangc da vahiydir ve nebilerden renilmitir. Nebiler

akl- klldr.93 diyen Mevln bununla ilgili olarak Hbil ile Kbil hikayesindeki kargann

topra eerek l kargay gmmesini rnek verir. Kabil mezar yapmay ve ly gmmeyi

kargadan renmitir. te bunun gibi btn sanatlar da da her cz akl sahibinin renmesi

gerekir. Bu renmeyi salayan, akl- kll, akl- czye balayan da velilerdir.94Akl, defterleri batanbaa karalar durur. Akln aklysa btn lemi ayla doldurur,

nurlandrr.

O karadan da kurtulmutur, aktan da. Onun aynn nuru, gnle de yaylmtr, sana da.

Cz akl, bu karayla ak, yine kadirden, bir yldz gibi parlayp lemi aydnlatan Kadir

gecesinden elde etmitir.95 Mevlnya gre hem bu dnya alannda hem de ak alannda

yetersiz olan akl- cz edindii bilgileri Akl- Kllden almtr. Ona gre insan doru yola

ulatran akl- klldr.Yer ile gk arasnda olan eyler ve btn varlklar kll akln glgesidir. Tanrnn

velileri bu gklerden ayr gkler mahede etmilerdir. Fakat bunlar gzle grlmez ve bu

gkler onlarn nazarnda ufack ve hakirdir. Onlar, bunlara ayak basp gemilerdir.96

Mevlnya gre insan sadece mantk kurallaryla maksadna ulatrmaya alan ve

kalbin devaml kan gndermesiyle kafa iinde hayatiyetini srdren akl, olaylar vahyin ve

ilhamn desteiyle kavrayan Akl- Kllyi alglayamaz.97

Bu cihan, akl- klln bir dncesinden ibarettir. Akl, padiaha benzer, suretler depeygamberlere,98 diyen Mevln akl- klln bu dnyadaki temsilcisinin peygamberler

olduunu sylemektedir. Meclislerde, peygamberlerde bulunan akl gibi bir akl ara diyen

Mevln bu akln gayblar nden de arttan da greceini sylyor.99 Mevln, Kll akl

91Mesnev, c. III, s. 205-206, b. 2527-2530.92Mesnev, c. III, s. 205, b. 2527.93Fhi M Fh,, s. 219.94Fhi M Fh, s. 219-220.95Mesnev, , c. III, s. 205-206, b. 2531-2533.96Fhi M Fh, s. 338-339.97 Gztepe, Yksel, Mevln Celaleddin Ruminin Akla Eletirel Bak, Tasavvuf (Mevln zel Says),Ankara 2005, s. 425.98 Mesnev, c. II, s. 74, b. 975.99Mesnev, c.VI, s. 206, b. 2617.

15


32/92

deyince Hakikat-i Muhammediyeyi ve ondan kaynan alan dier nebileri ve

peygamberleri anlar.100 Mevln,

Zhal yldznn devrinden meydana gelen akln, akl- klle kar ne deeri vardr!

O akl, Utaritle Zhalden feyz alr, bilgi sahibi olur. Bizse sfat ltuf ve ihsan olan

Tanr kereminden feyz alr, bilgi sahibi oluruz101

diyerek akl- klln stnln ifade etmektedir.

Grld gibi Hakikat-i Muhammediye de denilen kll akl yaratc kudretin faal

olarak grlmesidir ki102Kll Akln stnl kanlmaz olunca artk bir akl, akln aklndan

kaarsa aklllar taifesinden hayvanat zmresine gemitir. (Akln aklndan kaan, peygamber

ve velilere uymayan kii) mehur Hrtla Mrta benzer. Onlar ise gururlar yzndenzehirli ok yemilerdir.103

Gkyz adrdr, akl- kll de padiah; fakat padiah olmasayd adr kurulmazd104

diyen Mevln, her alanda bu akln stnln ifade ederek baka bir beytinde ise ne

sylersen yerinde, doru szlsn; hakim de sensin, hkmn yrten de sen.105 fadesiyle

akl- klln susarken bile konutuunu106 syleyerek glge varlklarn gcn ondan aldn

ifade eder.

Mevln, nefs-i kllideki akllln nereden geldiini sorgularken ona bu akl vereninAkl- Kll olamayacan syler. nk Akl- Kll de srekli yardm almaktadr. Mevln,

anlamlar denizinden bir su bulamazsa o Tm Akl, tm bilgisizlik olur gider107 diyerek Akl-

Kllnin de yardma muhta olduunu dile getirir. Bu durumda kll akl denilen varlk

bir ksm felsef anlaylarda mesela Stoa felsefesinde olduu gibi kinat idare eden, akl

yahut Tanr manasnda olmadn108 anlyoruz. Akllardaki dnceler, Akl- Evvel109den

meydana gelmektedir. Mevlnya gre akllarn tasarruflar, ald tedbirlerin kayna akl-

100 Bolay, Sleyman Hayri, 2. Mill Mevln Kongresi, Mevlnnn Akl Anlay, Konya 1986, s.167.101Mesnev, c. V, s. 212, b. 2585-2586.102 Yeniterzi, Mevln Celaleddin Rum, s. 55.103 Mesnev, c. I, s. 265, b. 3310.104Dvn- Kebr, c. VI, s. 307, b. 3130.105Dvn- Kebr, c. I, s. 94, b. 869.106Dvn- Kebr, c. V, s. 364, b. 4698.107Dvn- Kebr, c. VII, s. 501, b. 6562-6565.108Bolay, Sleyman Hayri, Mevlnnn Akl Anlay, 2. Mill Mevln Kongresi, Konya 1986, s.167.109 Akl- Evvel: Akl- Evvele Muhammed nur, Cebrail, vahdet mertebesi, insann hakikati ve ar gibi okdeiik adlar da verilmektedir. Felsefede Akl- Evvel, Tanrdan ilk zuhur eden eydir. Tanr nce onu, sonraonun araclyla dier tm eyleri yaratmtr. Bu duruma ilah ilmin ilk zuhuru ad da verilir. Meai

filozoflar oluu izah etmek iin kullandklar sudrteorisini Akl- Evvel ile balatrlar. Bu teoride dokuz akl vedokuz nefsin kayna yine bu Akl- Evveldir. slam dncesinde olduu kadar dier dncelerde de skageen Allahn ilk yaratt akldr sz bu akla iaret etmektedir. [Vural, Mehmet, slam Felsefesi Szl,Ankara 2003, s. 22 (Akll- Evvel)]

16


33/92

evveldir.110 O btn akllarn ilk kaynadr. Dolaysyla kll akln da bilgi ald kaynak akl-

evvel olmaktadr.

a- Hakik Aklnsanlar akll kiilerden usanmaz;

Akldan doan sevgi azalmaz.111 diyen Mevln burada hakiki akla vurgu

yapmaktadr. Mevlnnn akl deerlendirmesine baktmzda akln ancak Allaha vuslatta

bir rol olduunda nem tadn gryoruz. Mevln tercihini aka hizmet eden, yol

gsteren akldan yana yapyor ki bu da gerek akldr.112

Mevln peygamberde bulunan bir akl gibi akl aranmasn syler ki bu gayblar nden

de gren, arkadan da gren hakiki akldr.113

Sersemlikten u, akla doru ko. Mecaz akl, gklere ulaabilir mi? diyerek burada da

hakik akln aranmas gerektiini syler.

Mevln bir yerde baht yaver ve talihi kutlu olan bilir ki akl ve zeka taslamak

blistendir, ak Ademden! diyerek akl yererken baka bir yerde ise: ihtiyar, akl

ihtiyardr olum.. san sakaln aarmasyla adam, adam olmaz!

blisten daha ihtiyar kim var? Fakat deil mi ki akl yok, hibir eye yaramaz!114

diyerek burada yerdii akln doruyu bulmaktan uzak olan sebep-sonu zincirinin dna

kamayan akl olduunu; vgye mazhar olan akln ise hakiki akl olduunu anlyoruz.

Mevln, insann hayatnda akln ortaya koyduu zmn snrl olduunu ispat etmek

iin, bir kaya binen ve kibirle kaykya gramer bilip bilmediini soran bir gramer liminin

hikayesini anlatr. Sorulan soruya cevaben, kayk hayr anlamnda ban sallar. Bunun

zerine lim; Senin hayatnn yars heba olmu der.

Kayk, bu karar zerinde bir mddet ciddi ciddi dnr. Bu srada kan frtna kay

girdabn kenarna srkler. lime doru dnen kayk sorar: Yzme biliyor musun?

Hayr der gramerci. Bunun zerine kayk: imdi senin btn hayatn heba

olmutur. der.115

Mevln kayk hikayesinde reddettii akl, insann hem ok kymetli hem de iine pek

yaramayan melekesidir. Burada akln iki aamas var. Birinci merhalede akl, insan

hayvanlardan ayran, insan insanla ulatran ok deerli, ilahi bir armaandr. nsan akl

110 Dvn- Kebr, c.I, s. 330, b. 2728.111 Meclis-i Seba, s. 36.112Mesnev, c. I, s. 39, b. 1066-1067.113Mesnev, c. VI, s. 370, b. 4649-4650.114Mesnev, c. IV, s. 175, b. 2163-2164.115 Arasteh, A. Reza, Akta ve Yaratclkta Yeniden Dou, ev. Bekir Demirkol, brahim zdemir, Ankara2000, s. 49.

17


34/92

gc ile nefsini yenmekte, sfli arzularndan kurtularak stn bir varlk olmaktadr. Akl

kalpte bir nurdur, onunla hak batl birbirinden ayrt edilir.116 te burada Mevlnnn tercih

ettii hakiki akl gryoruz ki nahivcinin temsil ettii akln terk edilip gerek akla ulalmas

istenmektedir. Mevln bu kula tka da hakiki kulak kesil117 diyerek gerek akln aranmas

gerektiini sylemektedir.

b-Kmil Akl

Mevlnda, insanlarn akllar arasnda ok fark vardr. Hatta bu akllar arasndaki fark

yerden ge kadar derece derecedir. Baz akllar adeta gne gibidir, bir bakas da ancak

Zhre yldz kadar parlaktr ve bazlar da henz yanmam mum gibidir.118 te Mevlnnn

burada bahsettii akln Kmil akl dercesine ulam akl olduunu gryoruz ki tasavvufta buakln temsilcilerinin veliler olduu kabul edilmektedir.

Mevln dostlar, bahar serinliinden sakn vcudunuzu rtmeyin.

nk bahar rzgar, aalara nasl tesir ederse sizin hayatnza da yle tesir eder.

Fakat gz serinliinden kann . nk o baa ve ubuklara ne yaparsa sizin

vcudunuza da onu yapar119 hadisinin zahiri anlamna gre yorumlandn syler. Fakat

hadiste ifade edilen gzn Allaha gre nefis ve heva olduunu aklla cann ise baharn

kendisi olduunu ifade eden Mevln, bir insann gizli ve cz bir akl varsa bir kmil akl

sahibini aramas gerektiini syler. nk kiinin cz akl o kmil akl sahibi sayesinde

kll olur. Zira Akl- Kll, nefse zincirdir.120

Burada slam tasavvufunda, insann Allaha ulamak iin kendi cz ve sebeplerden

kurtulamam akln kmil bir akla teslim ederek bu teslimiyet atmosferi iinde kiinin

vuslatna en byk engel olan nefis engelinin almaya alldn gryoruz. nk akln,

fonksiyonlarna baktmzda, beslendii kaynaa gre farkl ynlere eiliminin olduu

grlmektedir. Zira Mevlnda akl, akn olana ulamada grevini aka teslim etmitir.

Fakat akn olana ulama yolunda bir yere kadar da aka arkadalk eden akldr. Mevln

bunu Cebrailin Sidretl-Mntehya kadar Peygambere elik etmesine benzetir. Cebrail

burada akl simgelerken Peygamber telere giden akn kendisidir. Ksaca Allaha ulamada

ak devreye girer. Bu ak temrinini de insan Peygamberlerin varisi olan kmil akllarla

gerekletirir.121

116 Can Mevln Hayat ahsiyeti Fikirleri, s. 162.117Mesnev, c.III, s.104, b. 1290.118 Keklik, Nihat, Mevlnda Metafor Yoluyla Felsefe, 1. Milli Mevln Kongresi, Konya 1985, s. 59.119Mesnev, c. I, s. 163, b. 2046-2048.120Mesnev, c. I, s. 164, b. 2051-2055.121Mesnev, c. I, s. 39, b. 1066-1067.

18


35/92

Mevln, kmil bir akl, aklna arkada et de akln o kt huyundan vazgesin diyerek

insanlarn kendi akllarnn nefis sebebiyle ktlklere bulandn fakat baz akllarn bu

engeli atn syler ki bu da kmil akldr.122

Akl zaten ona derler ki Tanr yaylasnda yaylm, Tanr nimetlerini yemi olsun.

Utaritten gelen akla akl demezler123 diyen Mevln, burada da kmil akla dikkat

ekmektedir.

c- Sebepten Kurtulmu Akl

Mevln akln hedefine ulaabilmesi iin onun sebeplerden kurtulmas gerektiini

syler. Sebeplerden kurtulmayan bir akln baka yollar denemekten fayda grmeyeceini

ifade eder.124

Mevlnya gre akl tam olduka aalanr. Akln tam olmas ise akln sebep sonu

zinciri iinde dnmesidir. Oysa gerek akl nasldan- niinden kurtulan akldr.125

6.2. Cz Akl

Akl, insan dncesinin ls ve deeri olarak az ok ahsilemitir. Mevln buna

akl- cz diyor.126 Mevlnya gre cz akl, bir eyden hkm karacak akl deildir.

Bu akl renmeye ve anlamaya kabiliyetlidir. Yeryzndeki sanatlarn kayna vahiydir,

fakat sonra akl onlarn stne bir eyler katar.127

Rum, ey zayf adam, cz akl, kerkese benzer. O daima le yer de uar. Abdallarn

aklysa Cebrailin kanad gibidir. Mil mil yol alr da Sidre glgesine uar.128 diyerek cz

akln yetersizliini dile getirmektedir.

Mevln cz akln ileri grllnn mezara kadar olduunu, fakat gnl sahibinin

ise olacak olan eyleri sur frlnceye kadar grdn dile getirir. Cz akl, mezardan,

topraktan ileriye geemez. Bu akl, imein verdii aydnlk gibidir. Bu aydnlkla vahye

eriilemez129 diyen Mevln Allaha ulama konusunda bu akln bir deerinin olmadn

ifade ediyor. Bu akl da ancak yukarda da ifade ettiimiz gibi ancak kll akln retmesine

muhtatr. Akl- kll akl- czye balayan ise veliler ve nebilerdir. Mesela el, ayak, gz,

kulak ve insann btn duygular kalpten ve akldan renirler diyen Mevln cz akln kll

122 Mesnev, c. V, s. 63, b. 738.123Mesnev, c. IV, s. 265, b. 3310.124Mesnev, c.III, s. 291, b. 3575.125Dvn- Kebr, c.VII, s. 291, b. 3728.126 Bolay, Sleyman Hayri, Mevlnnn Akl Anlay Mevln ile lgili Yazlardan Semeler,der. Vedat

Gen, stanbul 1994, s. 59.127Mesnev, c.IV, s. 106-107, b. 1294-1300.128Mesnev, c. VI, s. 328, b. 4138-4139.129Mesnev, c. IV, s. 265-266, b. 3311-3319.

19


36/92

akla nisbetle alet olduunu ifade ediyor. Cz akl btn bilgileri kll akldan renir, ondan

faydalanr.130

Akl cz, srra sahip gibi grnrse de hakikatte ak inkar eder.

Zekidir, bilir; fakat yok olmamtr. Melek bile yok olmadka eytandr.

Akl cz szde ve ite bizim dostumuzdur. Ama hal bahsine gelirsen orada bir hiten,

bir yoktan ibarettir.131 diyen Mevln cz akln mahiyetini belirtmekte ve snrlarn

izmektedir.

Varlktan fani olmad iin o, hitir, yoktur. Kendi dileiyle yok olmaynca nihayet

zorla, istemedii halde yok olacaktr. Bu da ona yeter diyerek cz akln pratik hayatta

iimize yaradn ama hal bahsinde yetersiz olduunu dile getirmektedir.

Mevlnya gre akl- czn afeti vehimdir, zandr. Yerde yarm arn enlilikte bir yololsa insan, hi vehimlenmeden rahata yrr. Fakat yksek bir duvarn stnde gitsen yolun

genilii iki arn olsa da yine eri br gidersin132 diyen Mevln cz akln gh stn gh

ba aa olduunu Akl- Kllnin ise btn bu hadiselerden kurtulduunu belirtir.133

Mevln, cz aklla Akl- Klln anlalamayacan syler.134 Ona gre yetersiz olan

cz akl, balarndan kurtulamaz. Cz akln aksine klli akl ise glge varlklarla, geici

eylerle ilgilenmedii iin stndr.135

Akl dediin nedir? Akl sahibinin akl- kll. Cz akl da akldr ama pek arktr diyenMevln cz akln yetersizliini bir kere daha vurgulam oluyor.136

Mevln, cz akln her ynden yetersiz olduunu vurgulamakla beraber bu akln

gelitirilmesi iin de gayret sarf edilmesi gerektiini syler. Bunun iin gerekli olan doutan

getirilen bir potansiyelin olmasdr. Gelitirilecek cevher olmas gerekmektedir ki kii daha

sonra birtakm tecrbelerle bu var olan akla yeni ilaveler yapabilsin.137

a- Allah Arayan Akl

Mevlnda akln gerek grevi varlktan geip Allah aramaktr. Mevln bu durumu,

yzlerce akla, fikre fitne olarak ka nnunu, gzsdn, kulakcimini yazdn. Akl o harfler

yznden ince eleyip sk dokumaya koyuldu. Ey yazs gzel edip, bunlar boz!

130Fhi M Fh, s. 219-221.131Mesnev, c. I, s.158, b. 1982-1985.132Mesnev, c. III, s. 126, b. 1558-1560.133Mesnev, c. III, s. 92, b. 1145.134Dvn- Kebr, c.V, s. 410, b. 5449.135Dvn- Kebr, c.VI, s. 116, b. 1032.136Mesnev, c. I, s. 265, b. 3310.137Mesnev, c. VI, s. 179, b. 2256.

20


37/92

Yoklua, her dnceye gre anbean gzel bir hayal naketme; hayal levhine gz,

yanak, yz ve ben gibi grlmemi harfler yazmaktasn.

Halbuki ben yoklua am, vara bakp sarho olmam. nk yokluk sevgilisi, bence

daha vefaldr.

Tanr, akla o ekilleri okuttu, bu suretle onun tedbirlerinden vazgeip Tanrsn

istemesini diledi138 diyerek bu durumu ifade etmektedir.

b-Tecrbe ile Zenginleen Akl

Mevlnya gre akllardaki ayrlk yaratltadr. Ona gre bu hususta Snnlerin

szn dinlemek, onlarn hkmn kabul etmek gerekir. Bu konuda Mevln, Mutezilenin

akllar yaratlta ayn derecededir. Tecrbe ve renme akl oaltr, azaltr, bu suretle biradam, brnden daha bilgili olur szn reddederek zeki bir ocuun bir meslekte

kendinden tecrbe olarak ok ileride olan kiileri bile geebileceini syler. O, yaratltaki

bir stnlk, alp abalama, dnp tanma ile elde edilenden daha stndr139 diyerek

akln doutan getirilen bir yeti olduunu savunur. Mevln doutan getirilen akln stn

oluuyla ilgili olarak sen syle, Tanr vergisi mi daha iyi, yoksa topal eein rahvan at

taklidi mi?140 diye sorarak yaratltan getirilen zekann stn olduunu vurgular.

Mevln bir baka beytinde ise (insan) ocukluunda oyunla oynarsa da yava yava

akl denizine aina olur, o denize dalar, yzer. ocuk oyunla akllanr, oynaya oynaya akl

bana gelir onun oyun grnte akla uymaz ama byledir ite: deli ocuk oyun oynar m?

Cz lazm kle dnsn141 diyerek akln fonksiyonlarnn zaman iinde gelitirilebileceini

ifade eder.

Mevln ku yumurtada kaldka kanatlar bitmez ki!142 diyerek akln patik hayatta

tecrbe kazanmas gerektiini dile getirir.

Celaleddin-i Rmye gre asl akl yaratltan gelen akldr. Fakat potansiyel halde

varolan bu akl da birtakm tecrbelerle zenginletirilebilir. Mevln, eski ve tecrbe grm

akln kiiyi mutlulua ulatraca dncesindedir.143

138Mesnev, c. V, s. 29, b. 311-316.139Menevi, c. III, s. 124-125, b. 1539-1544.140Mesnev, c. III, s. 125, b. 1545.141Mesnev, c.VI, s. 179, b. 2254-2256.142Dvn- Kebr, c.VII, s. 189, b. 2392.143Mesnev, c. III, s. 13, b. 147.

21


38/92

c- Olgun Akl

Mevln, yzn sararmas, san sakaln aarmasnn, olgun akl mjdelediini

sylyor. Yeni srm, yeni yeermi yapraklarsa meyvenin hamlna delalet eder.144

Aklszlk az her eyden vazgei, ariflik nianesi olunu syleyen Mevln insann

ycelere ulaabilmesi iin olgunlamas gerektiini ifade ediyor. Ona gre gen mektepte

henz okuma yazma renmededir. htiyarn aya, hzl adm atmasa da aklnn iki kanad

vardr, ycelerde uar145 diyerek olgun akln hakikati idrakte daha etkin hale geleceini

sylyor.

d- Noksan Akl

Mevlnya gre dnya ehlinin akl noksan akldr. Bu yzden onlar yalanc sabah,sahici sabah sanrlar. Yalanc sabah ise halka nderlik edemez.146 Ona gre noksan akl, fark

ve temyize sahip olmayan akldr. Dnrmz, noksan akl sahibinin yanl yorumlarda ve

deerlendirmelerde bulunduunu, nihayet imei gne sanr ifadesinde de belirtmeye

alr.147

Mevln akl noksanln kt bir hastala benzetir. Ona gre bu illetten uzaklalmas

gerekir. Fakat akln noksanl ise tamamen ortadan kaldrlamayacak bir durum da deildir.

Bedendeki bir eksikliin tamamlanmasnn mmkn olmadn fakat akllardaki eksikliklerinise giderilebileceini dile getirir.148

Mevln noksan bilgi nereden ak douracak diye soruyor ve ardndan kendi

cevaplyor: noksan bilgi de bir ak dourur ama o cansz bir eydir.149 Dolaysyla bu

bilginin ortaya koyduklarna itibar edilmemektedir.

Peygamber akl noksan olan kiiye melun demitir diyen Mevlnnn burada

kastettii Allahn varln, birliini kavramaktan uzak olan akl noksanldr. Bu akl

insanlarn Allahtan uzaklamasna sebep olmaktadr. Bunun yannda bu noksanl

tamamlamak yani akllanmak da, yukarda da ifade ettiimiz gibi, mmkndr.150

7. Akln Doas

Mevlnya gre melekle akl ayn yaratltadr. Ayn yaratlta olmalarna karn her

ikisinin de birbirinden ayr oluunun Tanrsal bir hikmetinin olduunu syler. Yaratl

144Mesnev, c. IV, s. 166, b. 2053- 2054.145Mesnev, c. IV, s. 166, b. 2055-2058.146Mesnev, c. V, s. 162, b. 1976-1978.147Mesnev, c. II, s. 117, b. 1535.148Mesnev, c. II, s. 117-118, b. 1538-1539.149Mesnev, c. II, s. 117, b. 1533.150Mesnev, c. II, s. 118, b. 1539-1540.

22


39/92

itibariyle ayn olmalarndan dolay bu ikisi Hakk bulma konusunda birbirlerine destek

olmulardr. Melek de, akl da hakk bulmutur ve deme secde etmitir. 151 Buradaki akl

hadiste nakledilen akldr ki: Yce Allah der ki: akl yaratt vakit ona otur dedi, oturdu akl.

Sonra kalk dedi, kalkt. Sonra gel dedi ona, geldi. Sonra git dedi ona, gitti. Sonra konu dedi,

konutu. Sonra sus dedi, sustu. Sonra bak dedi, bakt. Sonra bakma dedi, bakmad. Sonra anla

dedi, anlad. Sonra dedi ki: stnlme, ululuuma, byklme, kudretime, kuvvetime,

yceliime, anlam bakmndan varlmn stnlne, kudretimin ve bilgimin arm

kavrayp kaplamasna, halkn stndeki gcme, kuvvetime andolsun ki bence senden yce

olan bir varlk yaratmadm; senden daha sevgili bir var halketmedim. Seninle tannrm;

seninle bana kulluk edilir; seninle bana itaat olunur; seninle bir ey verilir bana; senin

yznden darlrm, azap ederim birine. Sevap da sanadr. Mcazat da sana. Allah da gereksylemitir, Allahn elisi de.152

Akl ve gnller, phe yok ki ara mensuptur; hicap iinde olarak ar nurundan

doarlar153szleriyle Mevln, akln kaynann ilah olduunubelirtmek istemektedir.

8. Akln Gc ve Rol

Akln rol ve fonksiyonunu incelediimizde onun hem maddi lemle ilgili ileri

dzenlediini hem de manevi alanda faaliyet gsterdiini grmekteyiz.

Mevlnda asl olan Hakk bulmaktr. Bunun vastalar ise akl, ak, bilgidir. Geri

Mevln gerek lemde Tanrya ulamak iin ok farkl bir yol olduunu sylese de154

ncelikle ak, ardndan hakiki akla vurgu yapar. Allah insana akl cilas vermitir ki onunla

gnl yapra arnr, aydnlanr.155

Mevln akln bir usturlaba benzediini ve varlk gneinin yaknlnn onunla

bilindiini syler.156 Nasl ki biz usturlap sayesinde gnee olan uzakl lyorsak akl

sayesinde hakikate olan uzaklmz ve yaknlmz biliriz.

Akl eserlerde Allahn varln grr. Mevlnya gre her bilen kii, aklen bilir ki

hareket edenin bir hareket ettiricisi vardr. Akl grnmeyen varln eserlerini mahede

ederek Allaha ular.157

151Mesnev, c. III, s. 260-261, b. 3193-3197.152Meclis-i Seba, s. 92.153Mesnev, c. V, s. 54, b. 619.154Dvn- Kebir, c. III, s. 395, b. 3812.155Mesnev, c. IV, s. 200, b. 2475.156Mesnev, c. IV, s. 294, b. 3685.157Mesnev, c. IV, s. 13, b. 153-155.

23


40/92

nsan aklla bir olur, sa sakal aarmakla deil158 diyen Mevln akl sayesinde insann

eyay tandn syler.159

Mevln, Akln kadnn da erkeinde emniyetini saladn sylyor.160 Ona gre akl

insana kol, kanat akldr. Fakat bunu anlamak iin de yine akl gerekir.161

Mevlnya gre akln rollerinden biri de ilerin sonunu grmesidir. irkinle gzel akla

kara aklla ayrt edilir. Akl gzn gremediini anlar. Eyann arkasndaki hakikate vakf

olan akldr.162 Kii akla uyduunda nce daralr ama sonunda yzlerce genilie urar.163

Fakat kararl saltanat, akln nasibidir ancak; nk kerpi, ta, cansz eyler, ne

eminlikten bir ey anlar, ne korku nedir, bilir.

Bu evde akl mumu k veremez; nk ya yel yznden o yana bu yana kvranp

durur.Melek bilgiyle gelimitir, hayvan bilgisizlikle; insanoluysa ikisinin arasnda

becelleekalmtr.

Gah bilgi onu tutar, illiyine eker; gah ne olursa olsun der, bilgisizlik onu aalara

srkler, drr gider.

Cansa, akl st gelsin de u sava bitsin, ben de ekiten kurtulaym, ho bir hale

geleyim, iyiliklere uyaym diye bir yana ekilmi, oturmutur.

Grlt, er, fitne korkusundan azm tuttun da u hikaye yarm kald, gittibeyitlerinde Mevln, akln kararllktaki roln anlatmaktadr.164

Mevlnya gre bir eyi kavramak, anlamak, hfzetmek ve hatrlamak, akln iidir.

Akl, bunlarn derecesini ykseltir.165

Ahitlere vefa etmek aklla olur. Sense, akln yok a eek deerli!

Akl, ahdini hatrlar. Akl, unutkanlk perdesini yrtar.

Akln olmad m unutkanlk, sana hakim olur, sana dmanlk eder, tedbirini bozar!

Aalk pervane, aklnn azndan kendini atee vurur. Ate, atein yakcl, ateinsesi, aklna bile gelmez.166 diyen Mevln, ak alannda yetersiz grse de, akln, insan

hayatnda nemli fonksiyonlarnn olduunu belirtir.

158Mesnev, c. III, s. 185, b. 2280.159 Mesnev, c. III, s. 185, b. 2279.160Mesnev, c. IV, s. 306, b. 3861.161Mesnev, c. VI, s. 71, b. 851.162 Mesnev, c. VI, s. 234, b. 2966-2968.163Mesnev, c. VI, s. 116, b. 1437.164Dvn- Kebr, c. III, s. 129, b. 1107-1112.165Mesnev, c. IV, s. 185, b. 2294.166Mesnev, c. IV, s. 185, b. 2288-2290.

24


41/92

Akl her eyi yerinde arar.167 Akl insan dost iline yol gsteren bir klavuzdur.168

Mevln elinde akl mumu olan brakr da dumann peine der mi diyerek akln insan

hayatnda yol gsterici bir rolnn olduunu ifade eder.169

Mevlnya gre tabiat dmandan hncn karmak ister ama akl, nefse demirden

badr. Akl nefsi ktlklerden meneder.170 Zaten Mevlnnn vd akl nefsin heva ve

isteklerine uymayan aksine nefsi kontrol eden akldr. Akln bu konudaki fonksiyonunu

Mevln yle ifade eder:

mana mensup akl adil bir ahneye benzer.. gnl ehrinin bekisidir, hakimidir.

Kedi gibi akl uyanktr onun.. hrsz, fare gibi delikte kalakalr!

Nerde fare kar, bir eye el uzatrsa ya orada kedi yoktur, yahut varsa bile sureti vardr!

Kedi nedir? Aslanlar ykan aslan.. tendeki imana mensup akl!Onun grn yrtc hayvanlara hakimdir.. naras, otlayan hayvanlar meneder!171

a- Akln Nefisle Sava

Akln nefisle savan Mevln Mecnunla devesine benzetiyor.172 Deve geride olan

yavrusuna dnmek isterken Mecnunda Leylasna kavumak istiyor. Nefsin hedefiyle akln

hedefinin tamamen zt ynde olduunu bu benzetmeyle Rum ok gzel ifade ediyor. Bu zt

ynl ilikide Mevln akln nefsi terk etmesi gerektiini Mecnunun dilinden ifade ediyor.

Zira nefis, aalk cinstendir, aalk lemine gider!173

Mevln Akln nefisle savan anlatrken bunu hikayelerle daha mahhas hale

getirmeye almaktadr. Bununla ilgili olarak birisi Beyden at istedi. Bey u grdn

gzel at al dedi. Adam, Ben onu istemem deyince Neden? dedi. Adam dedi ki: Bu

hayvann tuhaf bir huyu var. Geri geri gidiyor. Bey dedi ki: sen de kuyruunu eve evir!

Mevlnnn bu hikayeyi yorumlaynda nefsin nasl aklla savan ve bu savata da akln ne

yapmas gerektiini reniyoruz: senin nefis atnn kuyruu da ehvettir. Bu sebepten o

kendine tapan geri geri gider. ehvet aslnda sana kuyruk olduysa o ehveti ok evir, ona

uyma. Ahiretle nasiplen. ehvetini yemeden, imeden kestin mi ehvet, yce akl cihetine

der, oradan ba gsterir. Hani bir aacn kt dallarn budarsn da iyi dallarndan dal budak

verir, o dallar kuvvetlenir ya. Kuyruunu o tarafa evirdin mi geri geri gitse bile snlacak

167Rubiler, c. I, s. 20, b. 87.168Rubiler, c. I, s. 88, b. 427.169Dvn- Kebr, c. III, s. 119, b. 995.170Mesnev, c. IV, s. 161, b. 1983-1984.171Mesnev, c. IV, s. 161, b. 1986-1990.172Mesnev, c. IV, s.126, b. 1533-1543.173Mesnev, c. IV, s. 218, b. 2704.

25


42/92

yere varr, dayanr. Ne mutludur binicisine ram olan ve doru giden atlar. Onlar ne geri

giderler, ne huysuzluk ederler.174

b- Akln Meveret EtmesiMevlnya gre insanlarn akllar farkl farkldr.175 Bu farkllk iinde btn akllarn

yapmas gereken Hakk bulmaktr. Hakk arama yolunda akn yolda olan akl her insanda

vardr, fakat bazlarnn akllar b

mevlanada akil aŞk İlİŞkİsİ - tez

Documents