MEVLANA'NIN VE MEVLEVİLİGİN KONYA ALİMLERiNE ETKİSİ

Prof. Dr. Dilaver GÜRER1

Takdim

Öncelikle belirtmekisterim ki, tebliğin başlığı ve içeriği hakkında kısa da olsa birizahat yapma zarureti vardır. Tebliğ başlığı sempozyum yetkilileri tarafından tespit edilmiş ve tarafıma tevdi edilmiştir. Ne var ki, konu çok geniş olup~ hiçbir sınırlama getirilmemiştir. Bu sebeple tebliğin içeriği bütün Konya alimlerini kapsamamaktadır. Öyle biriçerik için zaten tebliğ sınırları da kafi değildir. Bu sebeple, metinde ismini zikrettiğimiz şahıslar, Mevlana ve M evievilik etkisinde kalan alimierin tamamı olmayıp, ancak konuya örnek teşkil eden kişilerdir. Yine Konyalı alimierin tespitinde büyük oranda Mehmet Ali Uz>Un Konya kültür ve tarihi açısından oldukça kıymetli olan çalışmalarından2 ve Konya Ansiklopedisi'ndeki (Konya 2014, Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları, I-IX cilt) ilgili maddelerden istifade ettik.

Tebliğin ana konusuna geçmeden önce de, Mevlana ve Mevleviliğin genel etkisinden çok kısa olarak bahsetmenin gerekli olduğunu düşünüyorum.

Mevlana ve Mevleviliğin Genel Etkisi

Mevlana, Mevlevllik ve Mesnevi; 19. Yüzyıla gelinceye kadar Müslümanların olduğu her coğrafyada, Müslüman toplumun her kesiminden büyük kitleleri etkileyerek, kesintisiz ve derin tesir halkaları meydana getirerek, İslam kültür ve medeniyetinin en önemli unsurlarından birini teşkil etmiştir. Bu etkiye elbette ki İslam tarihinde

ı Necmettin Erbakan Üniversitesi Uahiyat Fakültesi Tasavvuf Anabilim Dalı. 2 Bu çalışmalar şuniardır: Uz, Mehmet Ali, Konya Alimleri ve Velileri I-II, Konya, 1993-1995; (a. mlf.), Konya Kültürüne Hizmet Edenler, Konya, 2003. Metinde dipnot vermediğimiz bazı bilgileri bu iki eserden tespit ettik.

341

+ Şehir ve Alimleri

başkentlik yapmış olan Konya da dahildir. 19. yüzyıldan itibaren ise bu tesir halkası bütün dünyada ve özellikle de hakim kültür ve güç olan Batı toplumları arasında hızla yayılmış ve İslam'ın yayılmasında büyük katkılar sağlamıştır.

Mevlana ve Mevleviliğin Osmanlı/ Anadolu Düşünce, Kültür ve Medeniyetindeki Yeri ve Önemi

Hiç Şüphesiz ki Mevlana, Osmanlı ilim, kültür, sanat ve siyaset anlayışının, kısaca hayat algısının dört temel unsurundan birisidir. Bu dört temel unsur Mevlana (Mesnev1, Mevlev1lik) ile birlikte Maturldilik, Hanefilik ve İbn Arabi'dir. Bugün bütün uzmanların ittifakla belirttikleri husus şudur: Osmanlı ya da bir başka ifadeyle Türk-Anadolu kültürünü, medeniyetini, sanatını, edebiyatını,

inancını. .. kısaca hayat ve din anlayışını MevLina'yı anlamadan ya da Mevlana olmadan anlamak ve çözmek mümkün değildir. Çünkü onun her alanında, hatta her parçasında Mevlana'nın derin ve ayrılmaz bir tesiri vardır ki, "mesnev1hanlık" ve "darülmesnev1" gibi köylere kadar yayılmış kurumlar bu etkinin alanının genişliği ve derinliği hakkında herkese net bir fikir vermektedir.3

Diğer taraftan bu geniş ve derin etkiye küçük ve somut bir örnek olarak Kanuni Sultan Süleyman'ın, kendisine, Mevlana'nın

bazı beyitlerinde küfre girdiği fetvasını sunan Şeyhülislam Çivizade Muhyiddin Mehmed Efendi'yi bu fetvası üzerine şeyhülislamlıktan azietmesini ve bu olay üzerine söylediği şu dörtlüğü gösterebiliriz:

Aşığa tam eylemezdi müjtf-i hisyar fen Fenn-i sırr-ı aşktan bilseydi bir mikdar fen "Şeyhülislam"ım diyen bir tıfl-ı ebcedhan olur Mekteb-i aşkında o/yar idicek ızhar fen. 4

MEVLANA VE MEVLEviLİGİN KONYA ALiMLERiNE ETKİSİ

Konumuza Mevlana'nın Konya hakkındaki bir sozunü naklederek başlamanın uygun olacağı kanaatindeyim. Sultan Veled şöyle aktarıyor:

"Babam, bundan böyle bu şehre "velller şehri (medinetü'l­evliya) deyiniz" diyordu. Çünkü bu şehirde doğacak her çocuk bir veli olacaktır. Hazret-i Bahaeddin Veled'in ve nesiinin mübarek bedeni bu 3_ Bk.: Güllüce, Hüseyin, "Mesnevi, Mesnevihanlık ve Dfı.rülrnesneviler" Marife Dergisi (Mevlana üzel Sayısı), Konya, 2007, ss. 293-304. . .. . . 4 B k.: On gören, Reşat, "Mevlana'nın Osmanlı'ya Etkileri" I. U. Ilahiyat Fakültesi Dergisi, Istanbul, 2007, sayı ı6, ss. 52-53.

342

şehirde oldukça kılıçtan koruyucu olacaktır. Bu şehrin düşmanları amaçlarına ulaşamayacak ve sonunda heHl.k olacaklardır. Ahir zaman afetlerinden bu şehir güvende olacaktır. Bir kısmı harap olsa, yok olsa bile, o tamamen yok olmayacaktır. Çünkü o harap olsa bile bizim hazinemiz orada gö_mülü kalacaktır."5

Tebliğimizi üç ana başlık altında işleyeceğiz: 1-Mevlana'nın, Etrafındaki Alimiere Etkisi, 2-Mevlana'nın ve M evieviliğin Mevlana'dan Sonraki Alimiere Etkisi, 3-Mevleviye Medreseleri Yoluyla Etkisi.

1-Mevlana'nın, Etrafındaki Alimiere Etkisi

Şems-i Tebrizi (kayboluşjölüm tarihi: 645/1247-1248)

Mevlana için Şems-i Tebrtzl'nin önemini herhalde bilmeyen yoktur; fakat konunun bir de Şems tarafı vardıı~ Şems-i Tebriz!, kendisi için, Hz. Peygamber'den sonra en değerli insanın Mevlana olduğunu şu ilginç sözleriyle ifade eder:

'1\llah'a yemin ederim ki, Allah'ın peygamberi Muhammed'den sonra Mevlana gibi güzel söz söyleyen hiç kimse dünyaya gelmemiştir. Mevlana'yı tanımaktan acizim. Bana onun halinden ve fiilinden her gün, bir gün önce bende bulunmayan bir feyiz açılıyor. Onun güzel yüzüyle ve sözleriyle kanaat etmeyiniz. Onda bu güzellikterin de üstünde daha yüksek ve daha derin bir şey arayınız."6

"Mevlana'ya geldiğimde, başlangıçta ben ona şeyh olarak gelmedim. Tanrı henüz yeryüzünde ne Mevlana'ya şeyh olabilecek bir kimseyi ne de bana mürit olabilecek bir kimseyi getirmiştir. Ben bu hasamağın ötesine geçmiştim." "Mevlana'nın varlığı beni tamamen açıncayakadar ben kaynayan, etrafımda dönen ve artık tıkanmaya yüz tutmuş bir su idim. Sonra bu su akınaya başladı ve tatlı, güzel ve hoş akışını devam ettirdi."7

Sadreddin-i Konevi (v. 673/1274)

Sadreddin Konevi'ye Mevlana'nın sireti, maneviyatı ve ahlakı hakkında sorulduğunda şöyle demiştir:

"Eğer Bayezid ile Cüneyd bu devirde olsalardı, Tanrı erinin

5 Eflfıkl, Şemseddin Ahmed, Meıuikıbu'l-Arifiıı, neşr.: Tahsin Yazıcı, Ankara, 1976, s. 261. 6 Beytur, Midhat Buhfui, Mesııevi Gözüyle Mevlana, İstanbul, 1965, ss. 114-115. Şems gözüyle Mevhina için ayrıca bk.: Çetinkaya, Bayram Ali, "Benlik Duvarından Kerpiç Koparmak ... " Tasavvuf, Ankara, 2005, sayı 14, s. 179 vd. .. 7 Chittick, William C., "Rumi ve Mevlevilik" Tasavvuf (Mevlfuıa üzel Sayısı), terc.: Safi Arpaguş, Ankara, 2005, Yıl6, sayı 14, s. 713.

343

+ Şehir ve Alimleri

(Mevlana) gaşiyesinijsırmalı at örtüsünü omuzlarında taşırlar, bu hizmeti canıarına minnet sayarlardı. Muhammed dininin fakirlik sofracısı odur. Biz onun sofracısından manevi gıdalar almaktayız; bütün zevkimiz, şevkimiz onun kutlu ayağının bereketindendir."8

Halifeleri:

1) Salahaddin-i Zerk:Ubi (v. 657 /1258)

Şems-i Tebriziden sonra Mevlanaya hemdem ve can yoldaşı olmuştur. F. Lewis bu konuda şöyle bir tespitte bulunur: Mevlana, Şems>in artık hayatında olmayacağına ikna olduktan sonra çevresinde metafizik yoğunlaşmasının ve ruhani çabalarının döneceği kutup olarak Zerkı1biyi benimsemiştir.9

"Sizinle de işi m yok; hepiniz Salalıaddin 'iJı çevresinde toplunın Başımda şeyhlik sevdası yok benim; hiçbir kuş benimle beraber uçamaz Kendi alemimde hoşum; kimseyi istemiyorum ben; bana yönelen sinek gibi zahmet verir bana Bundan böyle hepiniz de onun yanına varm; hepiniz de canla başla onunla buluşmaya çalışın" diyerek dergah ve medrese ile ilgili bütün işlerini Zerkfibi'ye havale eden Mevla:ııa bu konuda şüphesi ve itirazı olanları da şu sert sözleriyle uyarır:

"Böyle bir padişah sizi arayıp istemekte; ama ne çare ki hırs, heva ve hevese düşkünlük üst olmuş size Sapıklık ehli, koyu küfür ehli değilseniz o güzelimyüze bakın ... Güneş gibi onun nuru ortada apaçık; kimde gönül varsa ona deli divanedir Ama münafik olan, iki yüzlü olan o defineden yanm habbe bile elde edemez:rıo

2) Ziyaü'l-Hak Hüsameddin Çelebi (v. 683/1284)

Mesnevfnin yazılmasına ve Mevlana'nın "mürşitlik" vasıflarının ortaya çıkmasına vesile olmuştur. Ondan sonra halife olarak tarikatin başına geçmiştir. Mevlana, vefatına sebep olan hastalığı sırasında bu konuyu soranlara, "Çelebi Büsameddin halife olur" demiştir.

8 Can, Şefik, Mevlana, Hayatı, Şalısiyeti, Fikirleri, İstanbul 1995, s. 344 (Füriizanfenden naklen). Mevlana ve Sadreddin-i Konevi arasında ilişkiye dair rivayetler için bk.: Koçkuzu, Ali Osman, <<Sipehsa!arve Menakıbıı'l-Arifın Adlı Eserlerde Sadreddin-i Konevi'ye Yapılan Atıflar" X. Milli Mevlana Kongresi, Konya, 2002, ss. 105-ı26. 9 Lewis, Franklin, !vfevlana, Geçmiş ve Şimdi, Doğu ve Batı, terc.: G. Ç. Güven-H. Koyukan, Istanbul, 2010, s. 256 (Ibtida-Name'deıı naklen). 10 Bk.: Lewis, a.g.e., s. 257 v.d.

344

Sultan V el ed de (İbtida-Name>sinde belirttiği üzere), "Hüsameddin! Babamdan sonra uyulacak kişi sensin. Onun makamı sana düşer. Çünkü senden daha arif ve yol iz bilen yok" diyerek Büsameddin Çelebi'nin Mevlana'nın yolu için ne kadar önemli bir şahsiyet olduğunu ve mürşitliğini Ilan ~tmiştirY

Sultan Veled (v. 712/1312)

Mevlev1liği ilksistematize eden kişidir. Onun bu düzenlemesinde elbetteki en çok dillliate aldığı, Mevlev1liğin ilkelerini çıkardığı şey hiç kuşkusuz ki, babasının din! ve tasavvufi düşünceleri ve uygulamalarıdır. En çok etkilendiği kişi de kendisini her yönden eğiten ve yetiştiren babasıdır. O, eserleri olan Divan, İbtida-Name (Ve/ed-Name}, Rebah­Name, İntihtl-Name ve Maarif'te her yönüyle babasını örnek aldığını, bu eserlerin hem yazılış sebeplerinde hem içerik.lerinde, hem de üsluplarında babasına benzerneye çalıştığını, eserlerinde babasının mesnevllerine, gazellerine ve ruhallerine naz!reler yaptığını bizzat kendisi ifade etmektediı:.P

Mevlana oğluna demiştir ki:

"Sen insanların yaratılışça, huyca bana en çok benzeyenisin." Dolayısıyla, Sultan Veled'in en önemli yönlerinden birisi de babasının beşeri vasıflarını taşımasıdır.B Sultan V el ed babası hakkında Türkçe bir dörtlüğünde şöyle demektedir: Mevlana'dır evliyıl kutbu bilin ün Ta kim ne buyurursa am kılmun Tanrı'dan rahmettir anın sözleri Körler okusa açı la gözlerF4

Fahreddin-i Iraki (v. 688/1289)

Irak!, Konya'ya gelmiş, uzun süre ikamet etmiş, Sadreddin-i Konevi'nin müridi olmuş, onun Fususu'l~Hikem ve diğer derslerine devam etmiş, Fusus derslerinden tuttuğu notları Lemaat adıyla kitaplaştırmış bir mütefekkir sufidir.

Bir gün Mevlana ile aynı mecliste sema ederken, Mevlana'nın nazarına mazhar olmuş, Mevlana'nın müsadesi ile Mu!nüddin Pervane ll Gölpınarlı, Meı•lana'dan Sonra Mevlevilik, İstanbul, ı983, s. 22. . 12 Bk.: Gölpınarlı, a.g.e., ss. 46-52; Karta!, Ahmet, "Mevhlna'nın Divan-ı Kebir Isimli Eseri ve XVI. Asrın Sonuna Kadar Anadolu'daki Etkisi" Uluslararası Mevlana Mesnevi Mevlevilıaııeler Sempozyımııı Bildirileri (19-2ı Aralık2005, Manisa), ss. ı97-224. · 13 Chittick, a.g.m., s. 715. 14 Can, Şefik, "Selçuklu Kültüründe Hz. Mevhlna'nın Yeri" III. Uluslararası Mevlfma Kongresi Bildiriler, Konya, 2003, s. 206.

345

+ Şehir ve Alimleri

kendisini Tokat'a da.vet etmiş, onun için yüksek bir hangalı yaptırmış ve Iraki o hangalı ta şeyhlik yapmıştır.

Şeyh Fahreddin medresedeki semada daima hazır bulunur ve Mevlanadan sitayişle bahsederek, alılar çekip şöyle dermiş:

"Hiç kimse Mevlana'yı hakkıyla anlayamadı. O bu dünyaya garip olarak geldi ve garip olarak gitti."15

Necmeddin-i DayejRazi (v. 654/1256)

Reyli idi ve Mevlana'nın babası gibi o da Necmeddin-i Kübra'nın hallfelerindendi. Konya'da Sadreddin-i Konevi'nin ve Mevlana'nın

dostları arasına girdi. Mirsadü'l-İbtid, Risale-i Aşk u Akl adlı eserleri ve Bahru'l-Hakayık adlı bir tefsiri vardır.

Mevlana ve Sadreddin-i Konevi bir akşam namazında

kendisinden imamlık yapmasını isterler. Necmeddin her iki rekatte de zammı sı1re olarak Kafirı1n'u okur. Namaz bitince Mevlana, Şeyh Sadreddin' e dönerek şöyle bir latife yapar:

"Birinci rekattekini benim için, ikinci rekattekini sizin için okudu!"16

Yunus Emre (v. 721/1321?)

Memleketi tartışmalı da olsa Karamanlı olduğuna dair rivayetler vardır. Sultan Veled'in arkadaşı ve Mevlana'nın hayranlarından

olduğu söyleı:ıir. Hatta kimi rivayetlere göre tarikat zinciri Mevlana'ya ulaşmaktadırY Bazı şiirlerinden Mevlana'nın sohbetlerine katıldığı anlaşılmaktadır. Mesela meşhur bir beyitinde şöyle der:

Mevlana Hüdavendigar bize nazar kılalı Onun görklü nazan gönlümüz aynasıdır. 18

Yunus Emre'nin Mevlana ile ilgili diğer bazı beyitleri de şöyledir: Mevlana sohbetinde saz ile işret oldu Arif manaya daldı, çü n biledir ferişte. 19

Ahmed Fakih Kutbeddin, Sultan Seyyid Necmeddin Mevlana Celô.leddin, ol kutb-ı cihan hani20

!5 Can, a.g.e., s. 346, (J;:flaki'den naklen); Güzel, Ahmet, "Mevlfıminın çağına ve Çağıımza Tesirleri" ISTEM Dergisi, Mevlana üzel sayısı, Konya, 2007, s. ı75. 16 Can, a.g.e., s. 348 (Nefalıat'tan naklen); Güzel., a.g.m., ss. 175-ı76. ı7 Bk.: Güzel, a.g.m., s. ı75. 18 Yunus Emre, Yımııs Emre Divaııı, haz.: Mustafa Tatçı, Ankara, 1991, s. 78. 19 Yunus Emre, a.g.e., s. 301. 20 Yunus Emre, a.g.e., s. 261.

346

Hakfkat erenleri geçti bu dünyadan yürü, Konya'da ol Mevlana Hüdaverdigar yatur 1

Kadı Siraceddin

Sadreddin-i !<onevi'nin bayılınası üzerine MevHlna'nın cenaze namazını kıldırmıştır.22

Müftü Şemseddin-i Mardini

Mevlana'nın sohbet halkasına katılanlardan ve yakın

dostlarındandı. "Fıkhın Ebu Hanifesi"ve "ilmin ummanı" lakaplarıyla nitelendirilirdi. Karatay ve Atabekiye medreselerinde müderrislik yapmıştır.23

Fakih İhtiyareddin

Mevlana'nın techiz ve tekfin işini yapmıştır. 24

Konya Kadısı İzzeddin

Başlarda Mevlana ile mücadele etse de sonradan onun müridi olmuştur.

Safiyyüddin-i Hindi

Şamdaki Atabekiye Medresesinde müderrislik yapmıştır.

Penbefürı1şan (Pamukçular) Medresesinin müderrisi idi. Önceleri rebap dolayısıyla Mevlana>ya karşı çıkmış, fakat daha sonra özür dileyip müridi olmuştur.

Ekmeleddin Tabip

Aslen Rum'dur. "Zamanın Hipokratı" diye bilinirmiş.

Mevlana'nın müridi idi. Ekmeleddin sarayın diğer doktoru Gazanferi ile birlikte Mevlana'nın hastalığı ile ilgilenmiştir.25

2-Mevlana'nın ve Mevleviliğiiı Mevlana'dan Sonraki Alimiere Etkisi

Bu konuyu Mevlevilere ve diğerlerine tesiri olmak üzere iki başlık altında işleyeceğiz:

2ı Yunus Emre, Yunus Emre Divam, haz.: Burhan Toprak, İstanbul, 2006, s. 69. 22 Güzel, a.g.m., s. 174. · 23 A.y. 24 A.y. 25 Güzel, a.g.m., s. ı74-ı76.

347

+ Şehir ve Alimleri

a) Mevleviye Müntesiplerine Etkisi

Başta Konya Mevlevihanesi'nde ( asitane) postnişin olan bütün çelebiler ve zevat olmak üzere, Konya'lı bütün Mevlev! dervişler elbette ki Mevlana'dan etkilenmişlerdir. Bunların kimler olduğu Mevleviye tarikatiyle ilgili tabakat kitaplarında genişçe yer almaktadır. Biz sadece örnek olması için bunlardan birkaçma temas etmekleiktifa edeceğiz.

Ulu ArifÇelebi (v. 710/1320)

Mevleviye'yi sistemleştirdi ve yaptığı seyahatlarle geniş

coğrafyalara yayılmasını sağladı.

Feridun b. Ahmed Sipehsalar (v. 712/1312)

Risôle-i Sipehsôlôr'ın müellifidir. Bilindiği gibi bu ris~le

Mevleviye silsilesinde yer alan zevat hakkında ve özellikle de Mevlana hakkında en önemli ve ilk kaynaklardan sayılır. Müellif, risalesinin mukaddimesinde konumuz ile ilgiii duygu ve düşüncelerini şöyle

aktarır:

"Çocukluğumun ilk çağından beri bu taifenin sevgi ve samimiyetinin bu zayıf kul üzerinde büyük tesiri vardı. Sonunda mutluluk yeli esti, bu zayıf, yoksul ve çelimsiz kulu Hüdavendigarımız Hazretleri ... Mevlana ... katına ulaştırdı da ömrümün en temiz kısmını o hazrete hizmet etmeye daldırdım. Onun sevgi ve aşkını "taş üzerindeki nakış" gibi kendi gönül sayfam üzerine nakşettim. Öyle güzel bir yüz gördüm ki, "hiçbir göz görmedi"; öyle bir söz işittim ki, "hiçbir kulak işitmedi"."26

Şemseddin Ahmed Efiakl (v. 762/1360)

Menô.kıbu'l-Arijfn'in müellifidir. Eser, Ulu Arif Çelebi'nin talimatı üzerine yazılmıştır. Mevleviye sadatı ve özellikle de Mevlana hakkında en önemli kaynaklar arasındadır.

II. Adil Çelebi (v. 865/1460)

Mevlev!lik'te ikinci pir olarak anılır. Bunun sebebi Mevleviye'yi diğer tarikatlerden ayıran ad ap ve erkanını düzenlemiş ve Sema'ya son şeklini vermiş olmasıdır.

26 Sipehsalar, Feridtin b. Ahmed, Mevlana ve Etrafındakiler Risale, terc.: Tahsin Yazıcı, İstanbul, 1977, s. 13. Metinde geçen "hiçbir göz görmedi" ve "hiçbir kulak işitmedi" ibarelerinde "Silih kullanın için hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği, hiçbir beşerin hatırına gelmeyen şeyler hazırladım" (Bu/ıiiri, Bed'ü'l-halk, 17) hadis-i 1:utsisine atıf vardır.

348

Mesnevihan Mahmud Dede (v. 1011/1602)

Konyalıdır. Postnişinlik yapmıştır.

özei:ıeyerek 1590 yılında Sevô.kıb-ı Menô.kıb çevirmiştir.

Mesnevihan Mehmed Dede (v.1735)

Menô.kıbu'l-Arifin'i adıyla Türkçe'ye

Konya'da doğmuştur. Arapça ve Farsça'yı iyi bilirmiş. Kendisine IV. Arif Çelebi tarafından "mesnevihanlık" görevi verilmiş ve 1724'te onun vefatı üzerine Yenikapı Mevlevthanesi'ne postniş1n olmuştur.

Silleli Osman Haki Efendi (v.1836)

Sille doğumludur. İyi bir hattattır. Mevleviye meşayihindendir. Hz. Mevlana'ya olan muhabbetinden dolayı her gün Sille'den gelir ve sabah namazını dergahta kılarmış.

b) M evievi Olmayanlara Etldsi

Şeyh Edebalı (v. 726/1326)

Aslen Karamanlıdır. Mevlana'nın sohbetlerinde bulunduğu rivayet edilir. Rivayete göre, Selçuklu Sultanı Rükneddin Kılıçarslan'ın bir Kalender]' babasına intisabına gücenen Mevlana, sarayı terk ederken Ertuğrul Gazi'nin bir iş için Konya'ya saraya gönderdiği oğlu Osman Bey ile karşılaşır. Mevlana, Osman Bey'in belindeki kılıcı çözerek tekrar bağlar ve şöyle der: "Bu kılıcı Selçuklulardan aldık sonra senin soyuna verdik.'m

Molla Fenari (v. 834/1431)

Bir müddet Karaman'da kalmıştır. Osmanlının ilk şeyhülislamı olmasının yanında Osmanlı düşünce, medrese, yönetim ve tasavvuf sisteminin en baştaki kurucu düşünürüdür.28 Mesnevf'nin Dlbace'sini şerh ederek Osmanlı'da Mesnevi şerh geleneğini başlatmıştır.29

Abdullah Bosnevi (v. 1054/1644)

Konya' da medfund ur. Şerh u Beyti>l-Vô.hid mine>l-Mesnevf adlı

risalesi ve Şerh-i Cezfre-i Mesnevf adlı eseri vardır.30

27 Uz, Konya Alimleri ve Veli/eri, s. 57 (Hammer Taı:_i/ıi, ı;. ı. s. 65-68C:Ien naklen). Ayrıca bk.: Müneccimbaşı Ahmed Dede, Sa/ıaifü'l-A/ıbar fi Vakayii'l-A~aı; Istanbul 1285, c. 3, s. 266. 28 Gürer, Betül, Molla Fenari'nin Varlık ve Bilgi Anlayışı, Istanbul, 2016, ss. 75-83. 29 Bk.: Aşkar, Mustafa, "Molla fenari'nin 'Şer/ıu Dibaceti>l-Mesnevi' Adlı Risi'ilesi" Tasavvuf(Mevlana üzel Sayısı), Ankara, 2005, s. 87 vd.; Gürer, a.g.e., s. 52. . . . 30.. Bk.: Karta!, Abdullalı, Abdullah Bosnevf ve Merafib-i Viicud Ile Ilgili Bir Risalesi, Istanbul, ı996, MUSBE, Basılroarnış YıiksekLisans Tezi, s. 27.

349

+ Şehir ve Alimleri

Ali Behçet Efendi (v. 1822)

Konya'da doğmuştur. Tahsilini tamamladıktan sonra Ankara'da kadılık yapmıştır. Daha sonra Bursa' da ikamet eden ve Abdülkadir Geylani soyundan gelen Kadiri-Nakşi Şeyhi Mehmet Emin Efendi'ye intisap ederek ondan Kadiriye, Nakşbendiye, Kübreviye ve Çiştiye

tarikatlerinden icazet almıştır. Üsküdar Selimiye Nakşbendiye Dergahı'nda şeyhlik yapmıştır. Mevleviye ile Nakşbendiye tarikatlerinin yakınlaşmasında önemli bir payı vardır. Talebelerine okuttuğu kitaplar arasında Mesnevf de yer almaktadır.

19. Yüzyılda Konyalı Mevlev1 Şilirler

Dr. Yeniterzi bir makaıesinde 19. yüzyılda yaşamış 23 Mevlev1 şair ve aşığın ismini tespit etmiştir ki. bunlardan on biri divan şairi. on ikisi ise tekke ve saz şairidir.

Divan şairleri: Ahrari, Burhan Efendi, Celaleddin Çelebi, Hasib Dede, Said Hemdem Çelebi, Hüseyin Nesib Efendi, Mahbub Efendi, Rasih, Seyyid Ali, Süleyman Şemsi, Veled Çelebi.

Aşıklar: Mehmed, Mehmed Feyzi, Ömer, Seyyid, Şem>l, Şevki, Demirci Ahmed, Hikmeti, Kaşif, Safdert Seyyid Figanl, İsmailli Tahir1.31

c) Çağımızdaki Konya Alimlerine Etkisi

Mevlana ve eserlerinin etkisi -enteresandır- çağımızda, yani onun yaşadığı çağdan yedi asır sonra hem Konya'da, hem İslam aleminde ve . hem de bütün dünyada tarihteki etkisinin kat kat fazlasına ulaşmıştır.32 Kimbilir belki de o "Satrancı öyle oyna ki yedi yüz sene sonra mat diyebilesin" derken bir keramet gösteriyor ve çağımızdaki etkisine işaret ediyordu.33 Çağımızda Konya>da Mevlana ve Mevlevlliğin etkisini bütün ilim ve kültür adamlarında, bütün ilmi ve kültürel çevrelerde görüyoruz. Biz burada sadece vefat etmiş olanların birkaçından bahsetmekle iktifa edeceğiz.

Hayri Bey (v. 1946)

İstanbul doğumludur. Evkaf müdir-i umfımlliği yapmıştır. Çeşitli görevler yaptıktan sonra Konya postuişini Alıdülhalim Çelebi>den mesnevihanlık icazeti almıştır. Emekli olduktan sonra Konya>ya davet edilmiş, Müze ve Yusuf Ağa kütüphanelerinin tasnifinde emeği 31 Blc Yeniterzi, Emine, Kııbbe-i Hadra'mn Gölgesinde, Konya, tsz., ss. 125-140. 32 Mesela b k.: Halıcı, Feyzi, "Güney Afrika'da ... Mevlana Sevgisi" 9. Milli Mevlıiııa Kongresi (Tebliğler), Konya, 1997, ss.15-25. 33 Bilindiği gibi UNESCO tarafından 2007 yılı "Mevlana Yılı" olarak ilan edilmişti.

350

geçmiştir. Musaila mezarlığında medfundur.

Veli Sabri Uyar (v. 1954)

Pek çok eseri olan, Konya'nın bu çalışkan eğitimeisi Hz. Mevlana'ya olan muhabbetinden dolayı Mevlana Müzesi'nin temizlik işlerini deruhte etmiştir. 34

M. Muhlis Koner (v. 1957)

1961 yılında Konya'da yayımlanan Mesnevf'nin Özü isimli eseri meşhurdur.

Mehmet Arısoy Dede (v. 1957)

Aslen Ankaralıdır. Gönlündeki Mevlana aşkı ile Konya'ya gelmiş ve son "hücrenişln derviş" olarcık vef8tıncı kadcır dergcılıtcın ayrılmamıştır. Mesnev1hanlık yapmıştır. Çok iyi derecede Arapça, Farsça ve Fransızca bilirmiş.

Mehmet Yümni (Varol) Efendi (v. 1965)

Hafızdır. İmam hatiplik yapmıştır. İki kere gördüğü rüyada Mevlana kendisine Mevleviye yoluna intisap etmesini söylemiş ve dedesi Nakşi şeyhi olmasına rağmen Sıtkı Dede'ye intisap etmiştir. Konya'nın zürefasından olan Yümni Efendi Kur'an-ı Kerim'i çok güzel okurmuş. Mezar taşında Mevlana soyundan olduğu yazılıdır.

İbrahim Aczi Kendi (v. 1965)

Mevlana ve Ruh-ı Mesnevfisimli bir kitabı ve "Mevlana ve Divan-ı Kebir" isimli bir makalesi vardır.

Prof. Dr. Feridun Nafiz Uzluk (v.1974)

Mevlana'nın ve Mevlev1liğin tanıtılmasına katkıları büyüktür. Ulu Arif Çelebi'nin Rubaileri, Mevlô.na'nın Yedi Öğüdü adında kitapları ve bu alanda daha başka çalışmaları vardır.

Alıdülbaki Gölpınarlı (v.1982)

Gölpınarlı'nın hayatı Mevlana için adanmış bir ömürdür. Onun eserlerini ve Mevlev1lik ile ilgili pekçok kaynak eseri Türkçe'ye çevirmiştir. "Mevlana'nın memleketimizde tanınmasında son yüzyıldaki en büyük pay kendisinindir" desek herhalde abartmış olmayız.

34 Uz, Konya Kültürüne Hizmet Edenler, s. 9.

351

+Şehir ve Alimleri

İbrahim Hakkı Konyalı (v.1984)

"Mevlana'nın imzası" adında bir makalesi vardır.

Şehabeddin Uzluk (v. 1989)

Mevlana ile ilgili çalışmaları çoktur. Ağabeyi Nafiz Uzluk gibi onun hayatı da adeta Mevlana yoluna hizmet ile geçmiştir.

Prof; Dr. Faruk Sümer (v. 1995)

Bu ünlü tarihçimizin Mevlana ve Oğullarının Türkmen Beyleri ile Münasebetleri adlı bir kitabı vardır.

Eva De Vitray-Meyerovitch (Havva Hanım) (v.1999)

Fransızdır. Paris'te vefat etmiştir. Vasiyeti üzerine, vefatının on uncu yılındanaaşı Konya'ya, türbenin hemen yakınına nakl edilmiştir. Mesnevf'yi Fransızcaya çevirmiştir ve bu çeviriye uzun ve çok faydalı bir giriş yazmıştır. Mevlana ve Mevlev1lik ile ilgili kıymetli ve pek çok çalışması vardır. Fransa ve Avrupa'da Mevlana ve Mevlev1liğin duyurulmasında katkıları büyüktür.

Prof. Dr. Nejat Göyünç (v. 2001)

Aslen İstanbullu olmakla birlikte Selçuk Üniversitesi'nde 6 yıl görev yapmış ve Mevlana ve Mevlev1lik ile ilgili çeşitli makaleler yazmıştır. 35

Nezihe Araz (v. 2009)

Anadolu Evliyalan adlı meşhur eserini herhalde Anadolu'da bilmeyen yoktur. Bu değerli yazarımızın Aşk Peygamberi Mevlana'nın Rom am ve Aşk Peygamberi Mevlana Üzerine isimli iki kitabı vardır.

Tahir Büyükkörükçü (v. 5 Mart 2011)

Sadece Konya'nın değil Türkiye'nin en meşhur vaizlerinden olan Tahir Hoca kelimenin tam anlamıyla bir Mevlana hayranı idi. Vaazlarında sık sık Mevlana'nın beyitlerine atıflarda bulunurdu, ondan örnekler verirdi. Zira Mesnevf'nin pek çok beyiti ezberinde idi. Hakfkf Vechesiyle Mevlana ve Mesnevf ve Mevlana ve Mesnevf Gözüyle Peygamber Efendimiz isimli iki kitabı vardır.

35 Bk.: UZ, Konya Kültürüne Hizmet Edenler, s. ın.

352

3-Mevlana'nın ve Mevleviliğin Mevleviye Medreseleri Yoluyla Etkisi

Bu konuda karşımıza üç medrese çıkmaktadır:

a) Medrese~ i Mevlana (Celaliye, Molla Atik)

Sultan AH1eddin Keykubad'ın lalası Emir Bedreddin tarafından yaptırılmıştır. İlk müderrisi Mevlana' dır. Vakfiyesinden, müderrisliğin Mevlana soyuna tahsis edildiği anlaşılmaktadır. Medresede son döneme kadar eğitime devam edilmiştir.

b) Medrese-i Sultan Veled (Velediye, Türbe-i Mevlana)

1584 yılında Sultan III. Murad tarafından yaptırılmıştır. 1888 yılında Bahaiye adıyla mektebe dönüştürülünceye kadar medrese eğitimi devam etmiştir.

c) Medrese-i Kemaliyye (Karatay-ı Sağir)

Selçuklu Emiri Celaleddin Karatay'ın kardeşi Emir Kemaleddin Tururutaş tarafından yaptırılmış ve daha sonra burada Mevlev1 müderrisler ders vermişlerdir. 1887'de postnişin olan ve 1907' de vefat eden, Mevleviye silsil esinin 2 9. sırasında yer alan Abdülvahid Çelebi'nin burada ders verdiği bilinmektedir. Diğer taraftan, ilm e ve medreselere verdikleri önem ve yetiştirdikleri müderrisler ile Tasavvuf tarihinde temayüz etmiş olan Nakşbendller ile Mevlev1ler arasındaki ilişkiden de burada bahsetmek gerekmektedir: Şöyle ki: Özellikle 18. yüzyıldan Itibaren iki tarikat arasında çok derin bir yakınlaşma meydana gelmiş, Mevlev1ler bazı N akşi usullerini benimsedikleri gibi, bazı N akşi şeyhler de mesnevihaneler açmış lar, Mesnevf okuyup okutmuşlardır: İki tarikat arasındaki bu sıcak alakanın Konya'ya da yansımış olması kuvvetle muhtemeldir. 36

SONUÇ

Yaklaşık sekiz asırdır bütün İslam dünyasını, bütün Anadolu ve Osmanlı toplumunu derinden etkileyen ve bu etkisi son yüzyılla birlikte bütün dünyayı saran Mevlana Celaleddin'in, içinde yaşadığı ve medfun olduğu şehri de aynı şekilde hatta daha fazla etkilernesi kadar tabii bir şey olmasa gerektir. Gerçekten de Hz. Mevlana Konya şehrini, Konyalı alim, mütefekkir, sanatkar, devlet adamı, idareci, bürokrat, tüccar vs. bütün herkesi, bütün kesimleri etkilemiş, Konya ilim,

~6 Sarıkaya, Yaşar, "Osmanlı Dönemi Konya'sında Medrese Kurucusu ve Patronu Olarak Sılfler ve Alim! er': Tıırkish Studies, Volume 2/1, Winter 2007, ss. 183-187.

353

+ Şehir ve Alimleri

kültür, sanat ve sosyal hayatına adeta kendi ruhunu, kendi mührünü nakşetmiştir. Bundan dolayıdır ki Konya, gerek yurt içinde gerekse yurt dışında "Mevlana Şehri" diye anılmaktadır. Ne var ki, konunun başında da belirttiğimiz gibi, bütün Konya alimlerinden tebliğ sınırları içerisinde bahsetmek mümkün olmamıştır. Bu tebliğde ismi geçen alimler sadece konuya örnek şahsiyetlerdir. Bu konu ayrı ve daha geniş bir çalışmayı gerektirmektedir. Satırlarımızı Şefik Can merhumun bir beyti ile bitirelim:

Bilindiği gibi Akşemseddin, Ebu Eyyüb el-Ensar! hakkında şu meşhur beyiti söylemiştir:

Yetişmez mi bu şehrin halkına bu ni'met-i Bô.rf ResOl-i Ekrem'inyari Ebô. Eyyılb-i Ensô.rf

İşte Şefik Dede de bu beyite nazire olarak şu beyiti söylemiştir:

Yetişmez mi bu Konya halkına bu ni'met-i Bô.rf

Bahô.eddfn Veled'in oğlu Celô.leddfn-i RO.mf.37

37 Can, Şefik, http://akademik.semazen.net/ sitesinden 23.12.2016 tarihindeyazdırılmıştır.

354