Stiftung

Donauschwäbisches Zentralmuseum

Schillerstraße 1

D-89077 Ulm

Tel.: 0731/96254-0

info@dzm-museum.de

www.dzm-museum.de

MIGRACIJE U PODUNAVLJU

Kolonizacija Nemaca u 18. veku i njene posledice

MIG

RA

CIJE

U P

OD

UN

AVLJ

U

K

olon

izac

ija N

emac

a u

18. v

eku

i nje

ne p

osle

dice

Migracije u PodunavljuKolonizacija Nemaca u 18. veku i njene posledice

Sadržaj

PredgovorKristijan Glas, dr Peter Higel, dr Àgnes Òzer, dr Dumitru Ţeicu, Dan Leopold Ciobotaru, dr Liviu Marta, dr Júlia Fabénji

Partnerski muzeji se predstavljaju

O istoriji „Švaba na Dunavu“ Gerhard Zevan

Migracije u Podunavlju Kolonizacija Nemaca u 18. veku i njene posledice IzložbaKristijan Glas, Andrea Vandor, Leni Perenčević, Henrike Hampe

„jer ovde je bolje živeti nego u Švapskoj“ Baden-Virtemberg – Zemlja iseljavanja

„kao da dolazite u drugi svet”Svakodnevica i kultura u osmanskoj Evropi

„svugde caruje najlepša simetrija“Promena strukture naseljavanja i prirodnih predela u 18. veku

„i savesno nastojao da puste predele naseli Švabama“ Uloga kolonizacija sprovedenih od strane privatnih zemljoposednika u 18. veku

„ko sa sobom donese i samo malo novca, može jako da napreduje“ Nova saznanja o fi nansijskoj situaciji nemačkih kolonista

„ali sam već morala da sahranim dva muža“Smrtnost i porodične konstelacije u godinama kolonizacije

„Svakojaki narodi, Mađari, Nemci, Slovaci, Raščani i Vlasi ljubazno su prihvaćeni” Sudar različitih migracionih kretanja

„pečeni golubovi vam ne uleću u tanjir”Poljoprivreda i mentalitet nemačkih kolonista

4

8

20

31

43

59

73

91

95

103

113

33

4

Naslov izložbe „Migracije u Podunavlju“ sadrži dva pojma koja su tek u skorijoj prošlosti dospela u središte politike, društva i nauke. S jedne strane su to migracije kojima se danas u Evropi koja se sve više ujedinjuje posvećuje veća pažnja i koje se ocenjuju drugačije nego pre nekoliko go-dina. Migracije danas predstavljaju činjenicu sa kojom društva evropskih zemalja moraju sve više da se pozabave. To važi i za istorijski značaj migracionih kre-tanja. Ona su predmet sve intenzivnijih istraživanja istorij-skih migracija koja ispituju uzroke, uslove, oblike i posle-dice migracija. Nauka je došla do spoznaje da migracije ne predstavljaju samo današnje činjenično stanje, već su i u istoriji predstavljale više normalnu pojavu nego izuze-tak. Ljudi su i ranije u velikom broju – dobrovoljno ili ne-dobrovoljno – napuštali svoju domovinu da bi sebi na dru-gom mestu izgradili novu egzistenciju. „Evropa u pokretu“ glasi adekvatan naslov jedne publikacije nemačkog istra-živača migracija Klausa Badea koji analizira raznolikost istorijskih migracionih pokreta. Sa migracijama uvek je povezana i kulturna razmena što je bila glavna orijentacija naše izložbe o iseljavanju u Mađarsku u 18. veku.

Drugi ključni pojam našeg projekta saradnje jeste Podu-navski region. Dunav predstavlja najdužu centralno-evropsku reku koja na dužini od 2857 kilometara od Crne šume do Crnog mora protiče kroz mnoštvo predela, kul-turnih prostora i danas prolazi kroz ukupno deset nacio-nalnih država. To nije uvek bio slučaj. Pre Prvog svetskog rata ova reka je proticala kroz pet monarhija od kojih je austro-ugarska Dvojna monarhija važila za glavnu Podu-navsku državu. Stoga se nazivala i Podunavskom monar-hijom. Duž Dunava kao ni u jednom drugom evropskom regionu živelo je i danas još živi mnoštvo naroda i kultura. Podunavski region okarakterisan je razmenom i interkul-turalnošću, ali i dugim periodima ratovanja i borbi za pre-vlast. U 20. veku gvozdena zavesa je preko 40 godina

Predgovor

predstavljala veštačku deobnu liniju između Istoka i Zapa-da. Ona je predstavljala granicu koja je presecala poveza-ne kulturne prostore. Danas, 25 godina nakon pada gvoz-dene zavese, još uvek postoje velike socijalne, ekonomske, ekološke i kulturne razlike i otuđenosti koje Evropska unija želi da prevaziđe.

Odlukom Saveta Evrope od 24. juna 2011. god. treba da se otvori put ka formiranju jednog evropskog makroregiona. Šefovi država i vlada EU su tog dana usvojili Dunavsku strategiju. Njen cilj je povećanje blagostanja u Podunav-skom regionu, kao i omogućavanje jačeg povezivanja po-dunavskih zemalja sa prostorom EU. Istorijski orijentisana izložba stoga želi da da svoj doprinos prisećanju i vredno-vanju kulturnog bogatstva i raznolikosti ovog regiona.

Pre 300 godina prvi kolonisti iz jugozapadnih regiona Sve-tog rimskog carstva nemačke nacije doselili su se u ta-dašnju Kraljevinu Mađarsku. Kolonisti su u toku celog 18. veka vrbovani od strane privatnih zemljoposednika i ha-bsburgovskih careva koji su zemlju nakon dugih ratova sa Turcima želeli ponovo da izgrade i ekonomski ojačaju. Iako su kolonisti dolazili iz različitih regiona, svi su nazva-ni Švabama. Tek kasnije se ustaljio pojam Podunavskih Švaba. Ljudi su radi bolje budućnosti napuštali svoju do-movinu da bi duž srednjeg toka Dunava izgradili novu eg-zistenciju, u čemu su mnogi uspeli tek nakon početnih poteškoća. Jer opisi vrbovatelja koji su onima spremnim na iseljavanje obećavali zlatnu budućnost, suviše često su se ispostavljali kao prazna obećanja. Prilikom dolaska ko-lonista obećane kuće često još nisu bile izgrađene, cela sela postojala su samo na papiru, putevi nisu bili dovršeni i njive su najpre morale da se isuše. Uz to su dolazile i bo-lesti sa kojima su se borile prve generacije kolonista. Mi-gracija oko 400.000 ljudi u Mađarsku je, međutim, u kraj-njoj liniji ipak bila uspešna i trajno je izmenila kako

55

obrazovanje, audiovizuelne medije i kulturu Evropske za-jednice koja je međunarodni kulturni projekat „Migracije u Podunavskom regionu” uvrstila u svoj kulturni program za 2013. god. i velikodušno podržala fi nansijskom subven-cijom. Osim toga se za fi nansijsku dotaciju zahvaljujemo pokrajini Baden-Virtemberg koja je 2012. god. proslavila 60 godina od svog osnivanja. Baden i Virtemberg su u 18. veku spadali u regione iseljavanja ljudi čiji su potomci na-kon Drugog svetskog rata, nakon izbeglištva i proterivanja aktivno učestvovali u osnivanju savezne pokrajine. Osim toga se zahvaljujemo svim gradovima učesnicama i nosi-ocima muzeja – u Rumuniji su to okružne uprave, u Ma-đarskoj grad Pečuj, a u Srbiji Vlada Autonomne Pokrajine Vojvodine.

Kristijan GlasDirektor Centralnog muzeja Podunavskih Švaba Ulm (rukovodstvo projekta)

dr Peter HigelDirektor Muzejskog kompleksa Arad

dr Àgnes ÒzerDirektorka Muzeja Vojvodine

dr Dumitru Ţeicu Direktor Banatskoj muzeja rudarstva

Dan Leopold Ciobotaru Direktor Banatskog muzeja

dr Liviu Marta Direktorka Okružnog muzeja Satmar

dr Júlia FabénjiDirektorka Muzeja Janus Panonijus

77

regione porekla tako i regione naseljavanja. U te promene spadaju kako nastanak sela i razvoj gradova u Mađarskoj bazirani na ovom naseljavanju, kao i uzajamni kulturni uticaji ljudi koji su živeli i dan danas još žive u kolonizova-nim područjima. To se na primer pokazuje u jeziku, knji-ževnosti, arhitekturi, načinu odevanja ili i u svakodnevnim običajima, jelu i piću.

Prikazivanje tih promena i otkrivanje posledica migracije koje su vidljive do danas – to je cilj ovog međunarodnog izložbenog projekta. Želimo da publici u Nemačkoj, Rumu-niji, Mađarskoj i Srbiji pokažemo koje je posledice imala kolonizacija Švaba u Mađarskoj i šta je od toga danas još vidljivo. U toku projekta sedam partnerskih muzeja u Ulmu (D), Satmaru, Aradu, Temišvaru, Rešici (RO), Pečuju (HU) i Novom Sadu (RS) će od maja 2012. do oktobra 2013. god. prikazati putujuću izložbu „Migracije u Podunavskom pro-storu“ u gradovima učesnicama. Na osnovu najnovijih sa-znanja iz oblasti istorije i kulturnih istraživanja Podunav-ske Švabe u mnogome su prikazane u novom svetlu. Tako se na primer znatno veći broj ljudi iselio u Mađarsku nego što se do sada verovalo. Kolonisti sa sobom nisu doneli samo poznavanje modernih metoda u oblasti poljoprivrede i zanatstva, već i kulturne vrednosti i veštine. Sa današnjeg stanovišta Podunavske Švabe su u 18. i 19. takođe i bili po-kretači i akteri modernizacije zemlje.

U projekat spada i razvoj turističko-istorijskih puteva i po-nuda kojima zainteresovani posetioci mogu da prate 300 godina migracija u Podunavskom regionu. Ti putevi na primer vode do tipičnih sela, u barokno obeležene grad-ske centre, do građevinskih spomenika i u rudarska po-dručja duž Dunava. Putnici i gradski turisti tako mogu da otkrivaju različite aspekte jednog u velikoj meri nepozna-tog poglavlja evropske istorije. Jer nemački kolonisti su u

18. i 19. veku živeli mirno sa narodima istorijske Kraljevi-ne Mađarske dok preterani nacionalizam i politički razvoji u 20. veku ratovima i proterivanjem nisu razorili ove mul-tietničke životne i kulturne zajednice.

Ova izložba i katalog zainteresovanim posetiocima pružaju dodatne informacije o značaju i posledicama migracija u Mađarsku. Istorija Švaba na Dunavu interesantna je i za sadašnjost. Nalazimo se usred jednog, ne uvek jednostav-nog procesa evropskog ujedinjenja. Pogled u prošlost možda može da pruži i podsticaje za budućnost. Jer među mnogobrojnim posledicama koje migracije donose sa so-bom postoji i niz pozitivnih aspekata kao što su na primer kulturna raznolikost i kulturna razmena između starose-delaca i doseljenika.

Zahvaljujemo se svima koji su učestvovali u nastanku ove izložbe i kataloga. Ovde na prvom mestu treba spomenuti naučnu saradnicu Andreu Vandor koja je mukotrpnim istraživanjem otkrivala izvore i eksponate i obradila ih za katalog. Za likovnu koncepciju bili su zaduženi Maks Štemshorn i Maks Poll iz biroa Arhitekti Štemshorn (Ulm), a grafi čki prikaz izložbe i kataloga poveren je birou Lahaje Tideman (Ulm). Zahvalnost dugujemo i davaocima pozajmica i pre svega našim partnerskim muzejima uz čiju podršku mnogi eksponati po prvi put postaju dostupni nemačkoj publici. Bez svesrdne podrške muzeja u Satma-ru, Aradu, Temišvaru, Rešici (Rumunija), u Pečuju i No-vom Sadu i njihove saradnje na koncipiranju izložbe ovaj projekat ne bismo mogli da realizujemo na ovaj način. Za-hvaljujemo se svim saradnicima i kolegama u muzejima i svim lokalnim pokroviteljima. Ovo je pravi projekat sarad-nje koji je realizovan od strane sedam muzeja iz četiri ze-malja što ilustruje evropsku dimenziju ove izložbe. Proje-kat je omogućen subvencijom Izvršne agencije za

6

ma. Pri tome posetioci mogu i da pronađu paralele ka sa-dašnjosti. U tom svetlu Podunavske Švabe ne predstavlja-ju samo Nemce proterane iz Jugoistočne Evrope, već i rane Evropljane koji su po sebi bili višejezični i u stanju da sa drugim narodima žive u neposrednom susedstvu uz očuvanje sopstvenog identiteta. To otkrivaju pre svega mlađi posetioci muzeja koji ne spadaju u takozvanu gene-raciju preživelih i koji sa Podunavskim Švabama nisu bio-grafski povezani.

Centralni muzej Podunavskih Švaba nije samo u pogledu svoje postavke evropski orijentisan, već i u pogledu svojih kontakata i projekata saradnje koje sprovodi pre svega sa partnerskim muzejima u zemljama porekla Podunavskih Švaba. Na osnovu ugovora o saradnji Centralni muzej Po-dunavskih Švaba sarađuje sa muzejima u Mađarskoj(Pečuj), Rumuniji (Arad, Temišvar, Rešica, Sa-tmar) i Srbiji (Novi Sad). Centralni muzej Podunavskih Švaba načelno predstavlja ustanovu koja svoje sedište ima u Ulmu, ali koja je mimo toga aktivna i u zemlji i inostran-stvu.

Muzejski kompleks Arad

Osnivanje muzeja u Aradu je 1881. godine pokrenulo Udruženje „Kelčei“. Ideju o osnivanju muzeja prihvatio je grad, kao i veliki broj civila. Muzej je otvoren za posetioce 1883. godine. Tada se, u izložbenom prostoru na drugom spratu Državnog pozorišta, mogla videti samo jedna zbirka – relikvije iz perioda Mađarske revolucije i borbe za nezavi-snost 1848. godine. Deset godina kasnije je muzej oboga-ćen arheološkom postavkom, na kojoj su prikazani najvaž-niji nalazi sa arheoloških istraživanja u Županiji Arad.

Nakon izgradnje Palate kulture 1913. godine, muzej je, zajedno sa fi lharmonijom i gradskom bibliotekom, prese-ljen u tu novu zgradu. Prilikom ponovnog otvaranja je po-većan i broj izložbi. Tada su otvorene sledeće izložbe: praistorijski deo postavke (1 sala), istorija grada (2 sale), zbirka relikvija (2 sale), etnološki deo postavke (1 sala), likovna umetnost (5 sala). Osim toga, u jednoj sali je svo-je mesto našao i Školski muzej „Balaž“. U periodu izme-đu dva svetska rata su dve sale uređene u vidu spomen-soba – u čast aradskih političara Vasilea Goldiša (Vasile

9

Centralni muzej Podunavskih Švaba

Savezna Republika Nemačka, pokrajina Baden-Virtem-berg, grad Ulm i četiri domovinska udruženja Podunav-skih Švaba 1994 god. potpisali su ugovor o osnivanju Centralnog muzeja Podunavskih Švaba. Za potrebe uprav-ljanja muzejom osnovana je fondacija.

Partnerski muzeji se predstavljaju

U statutu defi nisani su zadaci fondacije čiji je cilj „očuva-nje kulturne tradicije i kulturnih dobara Podunavskih Šva-ba obuhvatnim dokumentovanjem istorije, kulture i geo-grafskog porekla, prikupljanjem i prikazivanjem kulturnih dobara, kao i stavljanjem istih na raspolaganje za potrebe istraživanja područja i naroda zemalja porekla Podunav-skih Švaba. Istovremeno je zadatak da širi i produbi sa-znanja o jugoistočnim susedima da bi na taj način dala doprinos uzajamnom razumevanju u Evropi.“

U toku pet godina postepenog razvoja muzeja od 1995. do 2000. god. došlo se do spoznaje da istorija Podunavskih Švaba može da se prikaže samo u evropskom kontekstu. Jer Podunavske Švabe ne mogu da se svedu isključivo na događaje u vezi sa proterivanjem. Radi se pre svega o prenošenju njihove viševekovne istorije u Jugoistočnoj Evropi – a istorija ovde stoji kao nadređeni pojam za sva-kodnevicu, kulturu, selo, grad, privredu, trgovinu itd. Ko-lonizacija sa južno-zapadnih nemačkih područja u 18. veku, život u multietničkim i multikonfesionalnim (seo-skim) zajednicama u Habsburškoj monarhiji, unutrašnje migracije u 19. veku, kao i razvoj nacionalnih država u Ju-goistočnoj Evropi i uloga Podunavskih Švaba u tim proce-sima predstavljaju teme koje se zapravo mogu razumeti i objasniti samo u evropskom kontekstu. To pre svega važi i za period između dva svetska rata, Drugi svetski rat i iz-beglištvo, proterivanje i deportaciju, dakle za prinudnu migraciju Nemaca iz Jugoistočne Evrope. Muzej u među-vremenu poseduje zbirku od preko 50.000 predmeta i do-kumenata o istoriji Podunavskih Švaba.

Sa evropskog stanovišta istorija Podunavskih Švaba po-kreće interesantna pitanja koja određene istorijske as-pekte prikazuju u novom svetlu. Osim toga dotiču i aktu-elne probleme Evrope koja se ujedinjuje. Kako se može oblikovati multikulturalni život u jednoj zajednici? Kako stoje stvari sa integracijom ili asimilacijom manjina? Koli-ko su značajna manjinska prava u jednom društvu? Šta znači domovina i kulturni identitet u kontekstu migracio-nih procesa? I kako se danas može ostvariti pravo na do-movinu? Mnoštvo pitanja na koja istorija Podunavskih Švaba ne može uvek da pruži zadovoljavajući odgovor, ali koja se mogu ilustrovati konkretnim istorijskim primeri-

8

Muzej Vojvodine

Muzej Vojvodine u Novom Sadu, matični muzej Autono-mne Pokrajine Vojvodine, jeste muzejska ustanova kom-pleksnog tipa, sa širokim spektrom delovanja i rada. Ova muzejska institucija je 2012. godine proslavila 165 godina postojanja. Iako je oformljena tek 1947. godine, geneza njenog nastanka se vezuje za Maticu srpsku, jednu od najstarijih kulturnih institucija naše novije istorije. Još 1825. godine je u Letopisu Matice srpske razmatrana nužnost osnivanja muzeja koji bi bio „ogledalo života na-šeg naroda u krajevima u kojima on živi“, da bi 22 godine kasnije, oktobra 1847. godine, na predlog tadašnjeg se-kretara Matice srpske – Teodora Pavlovića, bila donesena odluka o osnivanju Srpske narodne zbirke ili Muzeuma. Prva muzejska zbirka nastala je iz bogate zaostavštine Save Tekelije.

Do konačne realizacije ove ideje je došlo 1933. godine, osnivanjem Muzeja Matice srpske. Tadašnjim statutom novoformiranog muzeja je predviđeno da on postane jav-na ustanova čiji je cilj sakupljanje i čuvanje muzejskog materijala sa područja današnje Vojvodine, kao i formira-

nje sledećih zbirki: biblioteke, arhiva, galerije slika, arhe-ološke, etnološke i numizmatičke zbirke, zbirke dragoce-nosti, fotografi ja i klišea.

Nakon Drugog svetskog rata odnosno 1946. godine, novi, posleratni muzejski odbor Matice srpske donosi odluku o izradi plana Muzeja Vojvodine, u koji bi trebalo da prera-ste dotadašnji Matičin muzej, i to sa novim programom rada. Iste godine je organizovana „Prva izložba Vojvodi-ne“, na kojoj je bio predstavljen muzejski materijal zate-čen u Matici i pozajmljeni predmeti. Na toj izložbi je pre-zentovan arheološki materijal sa teritorije Vojvodine (od starijeg kamenog doba do Seobe naroda), srpska likovna umetnost u Vojvodini, etnografska zbirka i zbirka doku-menata o radu Matice srpske – od njenog osnivanja 1826. do Drugog svetskog rata.

Vojvođanski muzej, koji je osnovan 30. maja 1947. godine, postao je centralni muzej Vojvodine (sa delokrugom rada za čitavu pokrajinu). Iste godine je Muzeju povereno sta-ranje o istorijskim i kulturnim spomenicima i prirodnim lepotama Vojvodine.

Od tog perioda je iz okrilja Vojvođanskog muzeja proizašlo nekoliko prestižnih ustanova: Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture (1949), Muzej grada Novog Sada (1954), Muzej radničkog pokreta i narodne revolucije (1956) i Prirodnjački muzej (1960).

Konačno, godine 1992. je, odlukom osnivača – Skupštine Autonomne Pokrajine Vojvodine, od Istorijskog muzeja Vojvodine (nekadašnji Muzej radničkog pokreta i narodne revolucije) i Vojvođanskog muzeja nastao današnji Muzej Vojvodine.

Muzej Vojvodine je ušao u 21. vek kao savremena institu-cija kulture kompleksnog tipa, organizovana po odeljenji-ma, jedinicama i stručnim službama. Čine ga sledeća odeljenja: Arheološko odeljenje, Etnološko odeljenje, Istorijsko odeljenje, Odeljenje za pedagoški rad i odnose s javnošću, Izdavačko odeljenje i biblioteka, Služba za kon-zervaciju i restauraciju, Računovodstvo i Služba za pravne i opšte poslove.

11

Goldiş) i Štefana Čičo-Popa (Ştefan Cicio-Pop), koji su odigrali značajnu ulogu u procesu ujedinjenja Rumunije 1918. godine.

Kada su komunisti preuzeli vlast, muzejske zbirke i stalna postavka su preuređene u duhu nove komunističke ideo-logije. Kao rezultat tih promena, godine 1954. i 1955. su, jedna za drugom, otvorene nova arheološka postavka i deo postavke vezan za likovnu umetnost. U muzeju je 1956. godine osnovana likovno-restauratorska radionica. Sledeće godine je aradski muzej dobio državno priznanje za organizaciju umetničkog depoa, čija je koncepcija sma-trana primerom koji treba slediti.

Godine 1958. je delatnost muzeja proširena na celu župa-niju. Otvoren je Gradski muzej u Lipovi (kući Severa Bokua, 1958), Spomen-muzej „Joan Slaviči“ u Vilagošu (dvorcu Bohus, 1960), Spomen-muzej Adama Milera Gutenbruna (Adam Müller-Guttenbrunn) u Zabraniju (1970), Muzej umetnosti i etnologije u Savaršinu (1988) Muzej grožđa i vina u Minišu (1988), Spomen-muzej Eugena i Eugenije Popa i Zbirka likovne umetnosti u Savaršinu (2008).

Arheološki i istorijski deo postavke je doživeo novo, radi-kalno preuređenje, koje je trajalo više od dve godine, te je ona ponovo otvorena – 1979. godine. Ta nova stalna po-stavka je bila najmodernije ekspoziciono oživotvorenje vladajuće misli istorijske nauke o rumunskom „nacional-nom jedinstvu“. Tada je Muzej likovne umetnosti preseljen na novu lokaciju, gde se i danas nalazi.

Nakon društvenih promena 1989. godine, skoro sve izlož-be su doživele deideologizaciju. Godine 1992. je otvorena izložba o prirodnim naukama, a godinu dana kasnije izlož-ba posvećena događajima između dva svetska rata. U pot-punosti je preuređen Muzej lepih umetnosti, koji je otvo-ren 1998. godine. U decembru 2004. je otvorena nova stalna postavka Arad – decembar 1989.

Proces koncepcionog i organizacijskog obnavljana skoro svih muzeja, čija je osnovna ideja odnosno namera bila prikazivanje lokalnih znamenitosti, uz integraciju nacio-nalnog i evropskog konteksta – započet je 2011. godine.

Od 1967. godine muzej izdaje periodičnu publikaciju Ziri-dava, zbornik naučnih članaka i studija u kojima se objav-ljuju rezultati istraživanja raznih stručnih odeljenja. Sve-ska broj 25, koja je objavljena 2010. godine, posvećena je detaljnom istorijatu muzeja. Od 1992. godine izlazi Studii şi Comunicări de Artă şi Arhitectură (Studije i članci o umetnosti i arhitekturi), od 1995. časopis prirodnih nauka Armonii Naturale (Harmonije prirode), a od 1999. etnološ-ka periodična publikacija Zarandul (Zaránd). Godine 1970. je osnovana Kinema Ikon Multimedia – multimedijalna ra-dionica, koja od 1994. godine izdaje časopis Intermedia i publikuje hipermedijske proizvode. Kinema Ikon je 2003. godine predstavljala Rumuniju na 50. bijenalu savremene umetnosti u Veneciji.

Istraživanje istorije nacionalnih manjina u Aradskoj regiji započeto je već početkom 20. veka, a traje i danas – kao jedna od istraživačkih oblasti od izuzetnog značaja. Po-slednjih sto godina su manjinska istraživanja prošla neko-liko promena ideoloških stavova. Od 1998. godine je, u or-ganizaciji Muzejskog kompleksa Arad, održana serija konferencija (godišnjih – 10 puta) koje su imale presudan značaj za razvoj kulturne antropologije u Rumuniji. Zahva-ljujući publikacijama sa radovima prezentovanim na tim konferencijama, muzej u Aradu je postao jedna od najvaž-nijih institucija za istraživanje te oblasti.

Muzejski kompleks Arad je prava riznica kulturnog nasle-đa banatskih Švaba. Švapski predmeti su razvrstani u če-tiri zbirke: etnološku zbirku (108 predmeta), istorijsku zbirku (276 predmeta), zbirku „pozorište–muzika–fi lm“ (25.031 predmet) i Spomen-muzej Adama Milera Gute-nbruna (197 predmeta). Tim zbirkama pripadaju i nošnje i zanatlijski materijal – koji obuhvata i predmete vezane za aradske esnafe i cehove u Lipovi i Alunišu, kao i predmete iz ostavštine pisca Adama Milera Gutenbruna. Najstariji švapski predmet u muzeju je rukopisni statut esnafa aradskih kolara i kovača, koji je izdat 5. februara 1719. godine.

10

Muzej Županije Satu Mare

Muzej Županije Satu Mare je javna institucija koja je po-dređena jednom regionalnom administrativnom telu – Sa-vetu Županije Satu Mare, čiji je cilj da sakupi, istraži i sa-čuva kulturno i istorijsko nasleđe ove regije. Najvažnije oblasti kojima se Muzej bavi su arheologija, istorija, etno-logija, istorija umetnosti i restauracija. Županijska muzej-ska mreža ima brojne jedinice. Dva odeljenja, istorijsko-etnološko odeljenje i odeljenje likovne umetnosti, nalaze se u sedištu Županije – Satu Mareu, ali županijskoj mreži pripadaju i Gradski muzej Nađkarolja, Gradski muzej Taš-nada, kao i 19 drugih izložbenih prostora, spomen-kuća ili zavičajnih kuća rasutih po Županiji. Ovoj mreži pripadaju spomen-kuće ličnosti poznatih iz istorije i kulture, tradici-onalne seoske kuće i porte osobene za ovu regiju, kao i arheološki rezervati od državnog značaja. Skoro sve jedi-nice županijske muzejske mreže dočekuju posetioce na svojim stalnim izložbama, te je ova mreža postala pokre-tač regionalnog turizma.

Struktura današnjeg muzeja se razvila tokom dužeg vre-menskog perioda, prolazeći kroz više razvojnih stadijuma.

Za rađanje prve satmarske muzejske zbirke – poslednjih desetleća 19. veka, zaslužan je Kelčei krug (Kölcsey-Kör). Kelčei krug je kulturno društvo pod okriljem Reformatske gimnazije u Satu Mareu. Godine 1905. je otvoren prvi mu-zej – pod nazivom Gradski muzej Satu Mare. Okosnicu Muzeja je činila zbirka predmeta Kelčei kruga. Nakon po-litičkih i administrativnih promena 1918. godine stvoren je novi gradski muzej, čiji je pokretač Dariju Pop, satmarski učitelj i ljubitelj knjiga. Na osnovu njegovih zamisli, mu-zejska zbirka je podeljena po naučnim oblastima; tako je osnovana arheološka i etnološka kolekcija, kao i na regio-nalnom nivou priznata kolekcija starih rumunskih knjiga.

Godine 1958. ponovo je došlo do obimnijeg preuređenja Muzeja. Promenom državnog sistema javne uprave, on je pretrpeo promenu naziva – u Satmarski okružni muzej, i preseljen je u novu zgradu. Novo sedište Muzeja je posta-la Večeijeva kuća (Vécsey-ház) u centru grada, sagrađena u 18. veku. Po predanju, na tom mestu se nalazila zgrada u kojoj je 1711. godine potpisan Satmarski mir, kojim je završena borba za oslobođenje, vođena od strane Ferenca II Rakocija.

Kao posledicu novih reformi javne uprave, Muzej 1968. godine dobija rang županijskog muzeja.

Sve do 1984. godine se nalazi u Večeijevoj kući, kada se seli u zgradu u Ulici Vasilea Lukačua br. 21, gde se i da-nas nalazi. Monumentalna zgrada, koja je dom županij-skog muzeja, sagrađena je 1936. godine i bila je sedište Prefekture Županije Satu Mare.

Polazeći od nacionalne strukture stanovnika Satu Marea, županijski muzej je kao svoj cilj istakao istraživanje kultur-ne baštine naroda koji žive u toj oblasti. U skladu s tim, na njegovoj stalnoj postavci je predstavljen život skoro svih na-cionalnih zajednica u ovoj županiji. U srazmeri sa brojno-šću pripadnika etničkih zajednica, istaknutu pažnju dobija prikaz kulturnog nasleđa mađarske i nemačke zajednice.

U glavnoj zgradi Muzeja – na istorijsko-etnološkom delu stalne postavke, prikazana je kultura satmarskih Nemaca (Švaba), kao i u Švapskom muzeju u Petreštiju. Švapski

13

Muzejske zbirke broje preko 400.000 predmeta – od prai-storije do savremenog doba, a posebno se može istaći briga o zaštiti baštine svih etničkih zajednica koje žive na teritoriji današnje Vojvodine i njihovih osobenosti.

Poljoprivredni muzej u Kulpinu je 2004. godine pripojen Etnološkom odeljenju Muzeja Vojvodine i nazvan Poljopri-vredna zbirka. Odeljenje za istoriju predano sakuplja i proučava muzealije koje predstavljaju veoma značajne dokumente o prošlosti Vojvodine u kontekstu sveukupne društvene i političke istorije. Ovo odeljenje čine dva odse-ka – Odsek za stariju i kulturnu istoriju i Odsek novije istorije. U okviru Odseka za stariju i kulturnu istoriju se nalaze važne zbirke likovne umetnosti, stilskog namešta-ja, predmeta od stakla, porculana, keramike, srebra.

Konzervatorsko odeljenje Muzeja Vojvodine je osposoblje-no za sve vidove preventivne zaštite, konzervacije i restau-racije muzejskih predmeta.

Od 1952. godine do danas je izašlo 49 brojeva časopisa Rad vojvođanskih muzeja (Rad Muzeja Vojvodine – od 1992. do 2003. godine), u kojem se objavljuju naučni i stručni prilozi muzejskih stručnjaka i saradnika iz čitave Srbije, a posebno iz Vojvodine, kao i rezultati njihovog na-učnoistraživačkog rada vezanog za arheologiju, etnologiju, istoriju, umetnost, pedagogiju, muzeologiju.

Stalna postavka je realizovana 1990. godine, a do danas je osavremenjivana i dopunjavana različitim vizuelnim sadr-žajima. Ona je multidisciplinarnog karaktera, a svojim hronološkim istorijskim pristupom eksplicitno uvodi po-setioce u karakteristike panonske kulturne zone. Odabra-ni predmeti (prema visokom estetskom kriterijumu) tu-mače istoriju materijalne i duhovne kulture na tlu Vojvodine od prvih materijalnih ostataka do 1945. godine.

Muzej raspolaže i depandansama: Dvorcem u Čelarevu – gde je bila izložba stilskog nameštaja, koja je, zbog adapta-cije, izmeštena; Muzejom štampe u Novom Sadu – gde su izloženi predmeti vezani za štampanje prvog broja Slobod-ne Vojvodine; Etno-parkom „Brvnara“ u Bačkom Jarku.

U želji da prati savremene tokove muzeologije, pedagoška jedinica je, organizujući muzejske kreativne radionice, na-činila veliki iskorak u uspostavljanjem direktne komuni-kacije sa posetiocima Muzeja.

Godine 2000. je Muzeju Vojvodine vraćena prvobitna funk-cija i matičnost, usled čega je došlo do razvoja svih aspe-kata njegove delatnosti.

U okviru zajedničkog projekta Zavičaj na Dunavu Muzej Vojvodine u saradnji sa Centralnim muzejem Podunavskih Švaba iz Ulma, realizovane 2007. godine, je uspeo da sa-kupi sve značajne muzejske predmete vezane za život Ne-maca na teritoriji današnje Vojvodine i da i na taj način doprinese afi rmaciji istorijske istine o zajedničkom životu Nemaca sa drugim narodima sa naših prostora.

Muzej Vojvodine se danas ubraja u jednu od najznačajnijih i najstarijih institucija kulture ne samo u Vojvodini već i na celoj teritoriji Republike Srbije.

12

stoleća postao najvažnija žitnica. Početkom 18. veka su prve naseljenike dočekali poprilično loši uslovi. Stanje u novopridruženoj pokrajini Carevine se nije poklapalo sa prvobitnim zamislima naseljenika, ali se, posle početnih poteškoća, nemačka zajednica uspešno integrisala i po-čela vidno razvijati.

Između autohtonog stanovništva i nemačkih i drugih za-padnoevropskih i balkanskih doseljenih naroda je došlo do kulturnih razmena, čiji je rezultat bilo rađanje i danas poznate multikulturalne i multikonfesionalne sredine. U kulturnoj istoriji ove regije u 19. veku važno poglavlje pripada Banatskom arheološkom i istorijskom društvu, koje je osnovano 25. jula 1872. godine i postavilo temelje za stvaranje Muzeja Banata. Zgrada podignuta u 14. veku, koja danas predstavlja dom Muzeja, i sama je značajna, jer je imala važnu ulogu u događajima koji su uticali na istoriju Temišvara.

Veoma nam je drago što možemo biti domaćini velike izložbe pripremljena povodom 300 godina naseljavanja Podunavskih Švaba, koja je rezultat saradnje muzeja u Ulmu, Satu Mareu, Aradu, Rešici, Pečuju i Novom Sadu.

Muzej planinskog Banata u Rešici

Iniciranje osnivanja Muzeja u Rešici pokrenula je lokalna zajednica. Među osnivačima su se nalazili i ovdašnji čla-novi nemačke zajednice.

Krajem pedesetih godina prošlog veka je rođena ideja koja je imala za cilj osnivanje institucije za čuvanje indu-strijskog nasleđa Rešice i Banatskih planina. Godine 1957. je, u okviru Metalurškog kombinata u Rešici, osno-vana radna grupa pod nazivom Akcioni odbor za osnivanje muzeja, sa ciljem osnivanja Muzeja u Rešici, o čemu go-vori i samo njegovo ime i koji je 12. jula 1957. godine upu-tio poziv osnivanje muzeja. Za osnivanje muzeja je izabran simboličan datum, vezan za jubilej – 240. godišnjicu konti-nuiranog rudarstva i metalurgije u Banatu.

Osvešćivanje odnosno prepoznavanje vrednosti industrij-skog nasleđa Banatskih planina, u kojem je glavnu ulogu igrala nemačka zajednica, dovelo je do pojave potrebe za konzervacijom prikupljenog materijala, koja se realizova-na osnivanjem muzeja. Ideje inicijatora osnivanja muzeja su bile u skladu sa multietničkim sastavom regije – bili su predstavnici više nacija: pored inženjera Georgea Ilima (Gheorghe Ilim) i Georgea Bogdana (Gheorghe Bogdan), tu su i Hugo Hel (Hugo Heel), Herman Rauš (Hermann Rausch), Adalbert Šmit (Adalbert Schmiedt), Joan Zipfl

15

muzej u Petreštiju se nalazi u tradicionalnoj švapskoj se-oskoj kući – sa karakteristično sagrađenim ambarom, u kojem je prikazana zbirka osobenih predmeta satmarskih švapskih seljaka.

Unatoč tome što je, nažalost, u drugoj polovini 20. veka drastično smanjen broj stanovnika nemačkog porekla, ta zajednica još uvek ima značajnu ulogu u ekonomskom, društvenom i kulturnom životu Županije. Većina Švaba od-seljenih uglavnom u Nemačku se bar jednom godišnje vraća u zavičaj. Mnogi su zadržali svoje nekretnine – bilo zbog nostalgije prema rodnom kraju, bilo zbog ideje o po-vratku. Jačanje nemačko-švapskog identiteta stvorilo je potrebu za popisivanjem satmarskog švapskog nasleđa. U više švapskih naselja su postali vidljivi znaci ove potrebe. Najznačajniji projekat je predstavljala inicijativa stanovni-ka grada Kareja vezana za organizovanje izložbe na kojoj bi bio prikazan istorijat Švaba u Satmaru. Mesto izložbe bi bio dvorac Karolji u Kareju.

Za zaštitu nasleđa satmarskih Švaba je bila plodonosna saradnja Muzeja Županije Satu Mare i Centralnog muzeja Podunavskih Švaba u Ulmu.

Muzej Banata u Temišvaru

Požarevački mir (1718) označava prvo poglavlje novove-kovne istorije Banata. Kao deo modernizacijskih nastoja-nja nove pokrajinske uprave, u Banat je naseljeno življe poreklom sa nemačkih teritorija. Kolonizacijom Nemaca, u Banatu se pojavila do tada uglavnom nepoznata civiliza-cija i forma organizacije rada. Usled širenja Švaba i novih upravnih aktivnosti, u ovoj geografskoj oblasti je došlo do ogromnih promena u veoma kratkom roku. Isušene su močvare i sistematizovana naselja, a Banat je do sledećeg

14

se tu nalaze, i njihova okolina su obnovljene programom Pečuj Evropski grad kulture, 2010. godine, tako da su na-kon obnavljanja u zgradama ponovo rađene postavke.

Muzej Žolnai keramike je najstarija zbrika Pečuja, može se videti u zgradi koja potiče iz 1324 godine. Izložba prika-zuje izuzetno bogatstvo proizvoda dekorativne keramike i građevinske keramike svetski poznate Fabrike Žolnai, koja je osnovana sredinom 19. veka.

U Pečuju je, 1906 godine rođen, Viktor Vazareli, koji je u Francuskoj stekao svetsku slavu. Od dela koje je umetnik poklonio svom rodnom gradu postavljena je izložba, na kojoj se može se pratiti i proces razvoja op-art umetnosti.U ostalim stalnim postavkama likovne umetnosti, mogu se videti najznačajnija dela mađarskih umetnika 20. veka, kao što su Ferenc Martin, Tivadar Čontvari-Koska, Erže-bet Šar, ili dela umetanika iz kruga mađarskog porekla pripadnika likovnog pokreta Bauhaus.

U Arheološkoj zbrci se čuvaju arheološki nalazi sa terito-rije Baranje, od kamenog doba, do kasnog srednjeg veka, između ostalog i u Evropi jedinstveni nalaz iz rimskog doba, skulpturu glave Marka Aurelija (161-180) od bronze, nađenog u Lugiju (Lugio-Dunaszekcső).

Stalna istorijska postavka prikazuje noviju istoriju Pečuja, smeštena je u kući Timar, koja je u 18-19 veku služila kao mesto za preradu kože, koja je od srednjeg veka karakte-ristična za industriju grada.

Prirodnjačka zbrika osnovana pre sto godina sakuplja fl oru i faunu Južnog Podunvalja, i u svojim zbirkama predstavlja najcelovitije reprezentovanu prirodnjačku naučnu građu.Etnološku zbriku Muzeja Janus Panonijus čine trodimen-zionalni predmeti koji ilustriju svet seljaštva i zanatlija mnogonacionalne Baranje u 18-19. veku.

Među raznovrsnim temama istraživanja Muzeja Janus Panonijus naglašenu ulogu imaju istorijska i etnološka istraživanja manjina i narodnosti Baranjske županije.Veoma složana etnološka slika Baranjske županije je počela da se oblikuje još pre turskog osvajanja. Već u 13–14 – veku

postoje podaci o doseljavanju Hrvata, a od 15. veka i Srba. Iz ovog perioda je poznato prisustvo romskog stanovništva.

Na kraju 17. veka stižu i prvi Nemački doseljenici koji su se u više talasa naseljavani na području tzv. „Švabske Turske“ Schwäbische Türkei (županije Baranja, Šomođ i Tolna).

1970-ih godina u Mađarskoj na jedinstven način je uobli-čena mreža etno kuća koja prikazuje i svakodnevni život narodnosti koji žive na teritoriji županije Baranja.Etno kuća i nameštaj u Mečeknadašdu, prikazuje narodnu gradnju, kulturu stanovanja, nekadašnji način života ne-mačkog stanovništva doseljenog iz Rajnske oblasti i iz Hesena, prikazujući oruđe tradicionalnog seljačkog živo-ta, i proizvode starih zanata.

U stambenoj zgradi sagrađenoj 1830-ih godina nalazi se etno kuća u mestu Ofalu, i služi za prikazivanje proizvoda i tehnologije tokarskog zanata i majstora za izradu stolica koji su rađeni prvenstveno na prelazu iz 19. u 20. vek.

Istorijska istraživanja nemačkih naroda Muzeja Janus Pa-nonijus dotiču sa jedne strane probleme zajedničkog živ-ljenja mnogonacionalnih zajednica, sa druge strane bave se pitanjem kolektivnog kažnjavanja nemačkog stanovniš-tva, koje se nakon drugog svetskog rata znatno smanjio. Unutar ovog istaknuto se bavi i pitanjem tzv. „malenkij ro-bot“– koji se tiče građanskog stanovništva koje je odvede-no (deportovano) u nekdašnji Sovjetski savez.

Značajna istorijska građa u obliku usmenih saopštenja sa-kupljena tokom istraživanja teme većinom čuva i švabski dijalekt Baranje. 2009. godine otvorena je putujuća izložba „ Više nego životne priče. Sudbine“ koji je posvećen deporto-vanima na prinudni rad, koja je propraćena izuzetnim inte-resovanjem na deset mađarskih i potkarpatskih lokacija.

Ta istraživanja se kontinuirano nastavljaju ne samo u Ma-đarskoj, nego i Ukrajni, Rusiji, i na Uralu.

Muzej je u sradnji sa Centralnim muzejem Podunavskih Švaba iz Ulma više puta sarađivao na povremenim izlož-bama koji se bave suživotom Mađara i Nemaca.

17

(Ioan Zipfl ), Robert Grabovski (Robert Grabowszki) i dr. Počev od 1957. godine, Metalurški kombinat u Rešici, koji je u vreme komunizma preuzeo industrijsku delatnost UDR-a i STEG-a, institucionalno, materijalno i logistički je pomagao osnivanje muzeja. Lokalna administracija je 24. septembra 1959. donela odluku o osnivanju gradskog i okružnog muzeja, koji je otvoren već te godine. Admini-stracija u Bukureštu je tri godine kasnije (1962) konačno dala saglasnost za osnivanje muzeja.

Prve zbirke Muzeja su nastale od poklona velikodušnih kolekcionara iz Rešice. Već od samih početaka je bilo brojnih darodavaca nemačke nacionalnosti, koji su pokla-njali numizmatičke i paleontološke kolekcije, stare foto-grafi je i dokumente. U sedamdesetim godinama prošlog veka – za vreme direktora dr Folkera Volmana (Volker Wo-llmann), institucija je u značajnoj meri obogatila zbirku dokumenata vezanih za istoriju industrije u Rešici i istori-ju nemačke zajednice koja tu živi. Kao načini bogaćenja zbirki, donacije su ponovo zaživele od 1990. godine, mada u manjoj meri. Godine 2007. je Joan Štendl (Ioan Stendl), poznati evropski slikar rodom iz Rešice, poklonio zbirku slika i grafi ka ovom muzeju.

Muzej Janus Panonius

Muzej Janus Panonius, je institucija od posebnog značaja u kulturnom životu Pečuja i Baranjske županije, koja se može pohvaliti stogodišnjom istorijom.

U svojim zbirkama Muzej poseduje kolekcije prirodnih na-uka, arheologije, etnologije, istorije i istorije umetnosti, sa ukupno skoro milion muzejskih predmeta, sa jedanaest stalnih i velikim brojem periodičnih izložbi, koje godišnje poseti skoro dvesta hiljada posetilaca.

Izložbe koje predstavljaju zbirke likovne i primenjene umetnosti, ulici Kaptalan u Pečuju, u nekadašnjim kuća-ma kanonika, čine „ulicu Muzeja“. Muzejske zgrade koje

16

1919

Ungarn

Rumänien

Kroatien

Bosnien-Herzegowina

Slowenien

Slowakei

Österreich SATHMAR

BANAT

BATSCHKA

SYRMIEN

UNGARISCHES MITTELGEBIRGE

SCHWÄBISCHE TÜRKEI

SLAWONIEN

Donau

Donau

Theiß

MaroschSave

Drau

Pécs(Fünfkirchen)

Novi Sad(Neusatz)

Satu Ma

Budapest

Wien

Belgrad

Timişoara(Temeswar)

Zagreb

18

Koji su bili odlučujući razlozi za ovaj talas naseljavanja? U južnoj i srednjoj Nemačkoj vladali su prenaseljenost, siro-maštvo izazvano ratovima (posebno sa Francuskom za vreme Luja XIV), a na ponekim teritorijama i velika beda. Sloj seljaštva je od Tridesetogodišnjeg rata bio u stalnom porastu. Mnogi njihovi pripadnici tog sloja nisu više videli kod kuće uslove za opstanak. Zato je spremnost za iselja-vanje rasla.

Nasuprot tome, o Ugarskoj je vladala slika da je izuzetno plodna zemlja, gde se jedno poljoprivredno imanje moglo kupiti za 100 do 200 guldena, dok je u nemačkim zemlja-ma takva jedna nabavka koštala deset puta toliko, pa i više. Tako su mnogi, prvenstveno mlade porodice sa svo-jom decom, prodali ono malo što su posedovali i, stvorivši kapital u proseku od 100 do 200 guldena,4 krenuli na put u zemlju, o kojoj su iseljenici često pevali pesme, kao što je i ova koja sledi:

Ugarska je najbogatija zemlja,Tamo raste puno loze i žita,Tako nam je u Gincburgu rečeno,Brodovi su već spremni,Tamo ima puno stoke, ribe i živine,Polja su veličine hoda jednog dana,Ko se sad u Ugarsku seli,Tom nastupa zlatno doba.5

Sigurno je ova pesma predstavljala ohrabrenje za one, koji su dve ili tri nedelje provodili na dunavskim lađama na izuzetno uskom prostoru, između krava i konja i mnoš-tva prtljaga na tom dugom putu u nepoznatu zemlju. U ovoj pesmi su, zatim, dolazila do izražaja i iskustva o koji-ma su iseljenici, već nastanjeni u Ugarskoj, izveštavali u pismima upućenim svojim rođacima, koji su ostali u Ne-mačkoj. Tako je, na primer, 1752. godine Filip Elzeser iz Hinčingena dobio pismo od svog brata, koji se upravo bio iselio, a u kojem ga poziva da s njihovim ocem krene na put. To pismo sadrži sledeće obećanje: „Za vas svaki dan jedna merica vina dok ste živi, to ću da vam dam, a kuću sam dobio za dvesta guldena i zajedno s njivama i vino-gradima sto guldena u gotovom.“6 A Johan Mihael Balda-uf iz Heršvanga sa Švapske visoravni [nem. Schwäbische Alb], koji se naselio u Mariahalom u Ugarskoj, napisao je 18. decembra 1785. pismo svojoj verenici, koja je ostala kod kuće: „Johan Mihael Baldauf, koji više nije krojač iz Heršvanga, već seljak iz Kerbaja“.7 Baldauf je napokon postao seljak sa sopstvenim imanjem, te je njegovoj vere-nici to bilo od presudnog značaja pri odluci da li da pođe za njim. Ovaj socijalni pomak, kojem su težili svi iseljenici, mogao se postići relativno ograničenim sredstvima, pošto su iseljenici dobili poljoprivredno zemljište koje su i obra-đivali. Čak je i za onu jednu trećinu kolonista, koji su bili bez sredstava i koji su prvo morali da se zadovolje poslom nadničara ili pastira, postojala mogućnost društvenog na-pretka. Obavljajući odgovarajuće poslove – najčešće u vi-nogradima – mogli su i ovi doseljenici doći do njive i ima-nja. Kolektivno iskustvo manjka zemlje na matičnim teritorijama je uz mogućnost značajnog boljitka i dugo-ročno osigurane životne perspektive, zahvaljujući sticanju poljoprivrednog dobra i imanja u Ugarskoj, bio zasigurno glavni motiv da iseljenici napuste svoj zavičaj i sreću potra-že na ravnicama Panonske nizije. U težnji ka posedovanju

2121

Mir sklopljen u Satmaru 1711. godine između ustaničkog mađarskog plemstva i njihovog kralja Karla III, poznatijeg kao car Karlo VI, bio je znak za iseljavanje stotine hiljada nemačkih seljaka i zanatlija u Ugarsku. Svi oni, odnosno skoro svi, putovali su nizvodno Dunavom brodovima za Ugarsku. Upravo je u Ulmu, od 1712. godine, pojačan transport iseljenika izrastao u unosnu privrednu granu.1 Građani su podržali iseljenike kao kršteni i venčani kumovi, kao i izgradnjom tzv. ulmskih kutija [nem. Ulmer Schachtel], koje su služile kao jeftino prevozno sredstvo. O tome, koli-ko je jako južnu Nemačku u drugoj i trećoj dekadi 18. veka obuzela groznica iseljavanja u Ugarsku, piše sveštenik Karl Julius Rajhard, koji je 1724. godine putovao za Banat i bio primoran danima čekati na prevoz:

„Kod Markshajma smo morali da čekamo osam punih dana zbog neopisivog broja ljudi, koji su tamo. Poput ka-kve male armije, iako su ljudi svakodnevno odlazili, ipak to beše neosetno, kao kada bi se uzela jedna kap vode iz reke“.2 U ovom poetskom opisu odslikava se masovno iseljavanje u Ugarsku, a broj iseljenika je tokom stoleća dostigao oko 400 000.3 Iseljenici su stigli, pre svega, iz krajeva gornjeg toka Dunava, dakle, iz Bavarske, Franač-ke, Virtenberga i Švapske, ali isto tako i sa izuzetno siro-mašne teritorije Švarcvalda. Države duhovnih izbornih kneževa, kao što su Trir i Majnc, katoličke biskupije Aug-zburg i Rotenburg, posedi nemačkih redova, kao i teritorije carskih samostana Fulde, Cvifaltena, Oksenhauzena ili Kemptena, bile su teritorije sa kojih su poticali naseljenici na teritorijama u Ugarskoj, a od kojih treba istaknuti Sa-tmar, Budimske gore, tzv. Švapsku Tursku [nem. Schwä-bische Turkei], Bačku i Banat. Protestantski naseljenici su pretežno bili iz Hesena, koji su se uglavnom nastanili u žu-paniji Tolna.

O istoriji „Švaba na Dunavu“Gerhard Zevan [Gerhard Seewann]

20

Osim toga, kolonisti kao slobodni seljaci doneli su i jedan sistem vrednosti, koji je na ovim prostorima do tada bilo nepoznat, jedan mentalitet, koji je bio usredsređen na sopstvenu proizvodnju, produktivnost i uvećanje imovine. Za razliku od letargičnih mađarskih seljaka kmetova, ne-zainteresovanih za promenu svog položaja, kod naseljeni-ka se mogu ustanoviti osobine, koje se mogu odrediti kao tipične kolonističke vrline: marljivost, štedljivost i izraženi lični interes usmeren ka ekonomskom uspehu. To dolazi do izražaja i 1827. godine, u zabeleženom opažanju seo-skog načelnika iz Hanta, jedne opštine u županiji Tolna: „Gde se neumorni Nemac ugnezdi, istera tromog Mađa-ra.“9 To nadmetanje, u svojoj osnovi potiskivanje, pome-nuo je i mađarski pesnik i agrarni reformator Daniel Ber-ženji, koji je 1809. svog prijatelja Ferenca Kazincija izvestio u jednom pismu o sledećem:

„Švabe [tj. Nemci, nem. Schwaben], koji su se naselili u planinskim predelima Tolne i Baranje, žive u lepim kuća-ma, čiji je krov pokriven crepovima, i bogati su, iako obra-đuju samo takvu zemlju koju su Mađari prezirali; ipak, po-što su sa sobom doneli vredan i štedljiv duh, postali su imućni i već se takmiče sa starosedeocima koji su nasta-njeni na najboljem zemljištu.“10

Međutim, nisu samo doseljenici postali bogati, već još više njihovi vlastelini, koji su zahvaljujući naseljavanju ne-mačkih seljaka mogli iskoristiti agrarnu konjunkturu 18. veka, kako bi do tada dominantno stočarstvo, koje je po-drazumevalo držanje stoke na pašnjaku, zamenili profi ta-bilnijim sistemom privređivanja, koje se, pre svega, bazi-ralo na zemljoradnji. Upravo se u ovom kontekstu može naseljavanje Nemaca u Ugarskoj vrednovati kao pravi us-peh. Nekoliko brojki poslužiće kao ilustracija ove činjeni-ce. Na primeru vlastelinstva Boj [mađ. Bóly, nem. Bohl] porodice Baćanji, koji se nalazi nedaleko od Pečuja [mađ. Pécs, nem. Fünfkirchen] rezultati kolonizacije na polju privrede mogu se precizno prikazati brojkama.

Vrednost njihovog poseda Boj, koje je obuhvatalo 27 sela, između 1700. i 1772. uvećala se jedanaest puta, prema državnim procenama. U ovom periodu je udeo nemačkih kolonista porastao sa nule na 49%, njihov udeo, međutim, u prinosu poseda natprosečno na oko 60%, tako da je go-dišnji prihod poseda 1734. godine iznosio svega 4000 gul-dena, a dvadeset godina kasnije, dostigao je gotovo rekor-dnih 20.000 guldena.11 Navešćemo još jednog vlastelina: 1712. godine grof Šandor Karoji otputovao je u Bratislavu [nem. Preßburg], kako bi tamo za svoje imanje oko Sa-tmara pridobio nemačke naseljenike. Bio je u panici, jer je su ga njegovi mađarski seljaci napustili kako bi svoju sreću potražili kao slobodni seljaci na prostorima koje su osvojili Turci. Bez naseljavanja Nemaca grof Karoji ne bi uspeo nadomestiti štetu koju je pretrpeo zbog bega do-maćih seljaka.12 Za njega je iz ovog razloga naseljavanje Nemaca predstavljalo strategiju preživljavanja. U periodu između 1712. i 1838. se preko 2000 porodica s područja Biberaha i Ravensburga odazvalo pozivu grofa i njegovih potomaka u Satmar. Nakon završetka turskih ratova cilj je bio, dakle, da se s obzirom na izmenjeno bezbednosno i privredno stanje, a posebno na poljoprivrednu konjunktu-ru, reformisanje privrede i prelaz s ekstenzivnog stočar-stva na intenzivnu zemljoradnju, kako se ovom posled-njom mogao postići znatno veći profi t. Plodne ravnice i doline, koje su od 16. veka ležale neobrađene, nemački kolonisti su ponovo preorali. Južni Sloveni, koji su se pre-težno bavili stočarstvom, potisnuti su tokom 18. veka u velikoj meri, te su se u mesta, koja su ranije nastanjivali Južni Sloveni, naselili nemački seljaci, koji su se bavili ze-mljoradnjom i zemljište seoske opštine prilagodili potre-bama tropoljnog sistema. Do tada uobičajena sela sa ne-ravnomerno raspoređenim kućama i zemljištem zamenila su ušorena sela, neretko kvadratnog oblika, koja su se sastojala od jednog reda ili više redova (sa tlocrtom koji podseća na šahovsku tablu kao u Banatu ili u Bačkoj), u kojima su ponovo premerene parcele do današnjih dana delimično sačuvane. Za ovu veliku akciju naseljavanja,

2323

sve više zemlje treba videti i osnovu mentaliteta „mađar-skih Švaba“, čiju okosnicu čini ekonomski razvitak, a koji je do danas ostala dominantna karakteristika identiteta Nemaca u Mađarskoj.

Šta su doneli nemački kolonisti u Ugarsku? Šta su imali u svom prtljagu? Ponajpre početni kapital – za ugarske pri-like pozamašan i često uvećan nasledstvom sa matičnih teritorija – koji se do 19. veka posredstvom pošte ili kurira upućivao u Ugarsku.8

Ono najvažnije, ipak, što su nemački kolonisti doneli sa sobom u Ugarsku bilo je njihovo znanje i iskustvo u obla-sti poljoprivrede. Doseljenici su vladali modernim meto-dama obrađivanja zemlje pomoću kojih se zemlja mogla temeljnije kultivisati. Posedovali su znanja vezana za raci-onalno vođenje gazdinstva i prodaju poljoprivrednih proi-zvoda, ukratko, imali su potrebno oruđe za privređivanje orijentisano na dobitak, koje je zamenilo neprofi tabilno privređivanje domaćih seljaka za sopstvene potrebe. Ko-lonisti su poznavali tropoljni sistem obrade, koji je bio utemeljen na smeni redosleda obrađivanih poljoprivred-nih parcela, pri čemu su se oslanjali na metode premera-vanja zemljišta korišćene u njihovoj novoj domovini. Već su poznavali metode sastavljanja plodoreda, gnojenja nji-ve, uzgajanja deteline, kako bi jedna trećina poljoprivred-nog zemljišta uvek mogla biti obrađena i stalno korišćena. Gubitak pašnjaka, koji je usledio, doseljenici su kompen-zovali hraneći životinje u otvorenim, letnjim štalama i upotrebom stajskog đubriva na njivama. Povećanje prino-sa bilo je postignuto dubljim oranjem zahvaljujući upotre-bi teških gvozdenih plugova, koje su češće vukli konji nego volovi, kao i uzgajanjem novih kultivisanih biljaka i zahtevnih kultura kao što su vinova loza ili duvan.

22

Ugovori o naseljavanju su po pravilu sadržavali tačne odredbe u vezi sa plaćanjem dažbine i obavezama, kao što je određena radna obaveza naseljenika. Obim tih obaveza prema vlastelinu je zavisila od statusa podanika, tj. zavi-sno od toga da li su to bili seljaci, maloposednici ili pod-zakupci. U slučaju seljaka je obim obaveza zavisila od ve-ličine njihovog poseda. Seljak koji je imao pola sesije plaćao je upola manje dažbina i imao upola manje radnih obaveza.

Za vlastelina je najvažnija dažbina bila zakupnina [nem. Pachtzins], u izvorima se javlja i kao nem. Arenda, Census ili Grundzins. Ista se plaćala za svako zemljište namenje-no izgradnji kuće, bez obzira na to da li je na njemu zaista sagrađena kuća ili nije. Visina zakupnine varirala je u za-visnosti od vlastelinstva i grupe naseljenika, u vlastelin-stvu Boj je u slučaju nemačkog seljaka-veleposednika (sa jednom celom sesijom od 30-40 jutara zemlje) 5 guldena, u slučaju maloposednika 2,5 guldena. Mađarski seljaci- veleposednici su plaćali četiri guldena, a maloposednici je-dan gulden. Srbi nisu plaćali zakup, već samo glavarinu.13

Naposletku, mora se zaključiti, da nemački kolonisti u Ugarskoj nisu ni u kom slučaju bili privilegovani u odnosu na ostalu zemljoradničku populaciju ove epohe. Morali su plaćati iste dažbine ili čak veće iznose, a njihovi uslovi za život su se samo ponekad razlikovali, naime, samo na po-četku naseljavanja. Bilo bi pogrešno ove poslednje nazvati povoljnijim uslovima, jer su ove početne godine bile pove-zane sa velikim rizikom od neuspeha i plaćanja sopstve-nim životom, o čemu svedoči i veći stepen smrtnosti u ovoj fazi. Jedina, zaista značajna razlika bila je pravo na slobodnu selidbu, koja se, međutim, u praksi samo u određenim slučajevima odobravala. Ekonomski povoljnu priliku dobivanja seoskog imanja mogli su, međutim, iskoristiti svi novonaseljeni, bez obzira na poreklo i etnič-ku pripadnost. Bez ovakvih povoljnosti i mogućnosti, do-duše, nemački seljaci i zanatlije se nikada ne bi upustili u dalek i naporan put od Nemačke do Mađarske. Bez nase-ljavanja Nemaca i njihovog uspešnog prilagođavanja da-tim prilikama poljoprivredno priključivanje Neo-Akvistike bi samo polako napredovalo i agrarna konjunktura ove epohe bi verovatno manje ili više ostala neiskorišćena. Sa agrarnom konjunkturom su neodvojivo povezani i eko-nomski motivi kao osnovni uzroci naseljavanja. Ove su, naime, stvorile zajedničku konstelaciju interesa doselje-njika i kralja, odnosno vlastelina: obe strane – kako selja-ci, tako i vlastelini – želeli su iskoristiti agrarnu konjun-kturu i povećati poljoprivrednu proizvodnju, sopstvene prihode i zahvaljujući tome – dažbine. Politika naseljava-nja i impopulaciona politika 18. veka, koja je vođena u skladu sa merkantilističkim idejama, doprinela je u veli-koj meri obnovi zemlje, porastu gustine naseljenosti i mo-dernizaciji poljoprivrede, a naposletku, u značajnoj meri, promeni privredne strukture, u smislu privrednog razvoja do tada perifernih oblasti kraljevine. U stoleću naseljava-nja postavljen je kamen temeljac moderne Mađarske, u kojoj se postepeno razvijalo građansko društvo. Robna pro-izvodnja i akumulacija kapitala, kao i pravo nasleđivanja

2525

koja je trajala sve do poslednje decenije 18. veka, mađar-ski parlament je na svoju inicijativu osigurao pravni osnov impopulacionim zakonom koji je donet 1723. godine u Bratislavi. U ovom zakonu mađarski parlament moli kra-lja da ohrabri nemačke seljake i zanatlije da se isele u Ugarsku i traže radnu snagu. Tako su i „Naredba o uređi-vanju“ koja je 1719. godine doneta za Banat, impopulacio-ni patenti Marije Terezije 1763. i 1772, kao i impopulacioni patent cara Josifa II (1765-1790) 1782. imali isti cilj. Već je i prva odredba o impopulaciji 1689. omogućila kolonistima mnogobrojne olakšice, te se ista može označiti kao osno-va svih kasnijih privilegija naseljenika: niske cene zemljišta, mogućnost nasleđivanja gazdinstva, u slučaju domaćih na-seljenika trogodišnje, a u slučaju inostranih naseljenika petogodišnje oslobađanje od plaćanja poreza.

Potrebno je istaći da su ove privilegije bile namenjene svim kolonistima, kako domaćim, tako i inostranim, bez obzira na njihovu etničku ili versku pripadnost. To da su nemački naseljenici bili pet godina, a Mađari samo tri go-dine oslobođeni od plaćanja poreza, nije imalo nikakve veze sa preferiranjem prvih u odnosu na druge, već sa kalkulacijom da su doseljenici iz inostranstva samostalno pokrivali troškove puta i morali sa sobom poneti određenu sumu u gotovini za potrebnu nabavku poljoprivrednih ma-šina, životinje za vuču i ostalu stoku. Zatim, ova razlika se odnosila samo na državne poreze koji su se plaćali župa-niji. Na ovaj način je država podržavala naseljavanje, a po-sebno na početku doseljenja želela je da olakša kolonisti-ma izgradnju nove egzistencije. To se nije odnosilo na dažbine koje su se plaćale vlastelinstvu, a koje su se za-konski regulisale u ugovoru o naseljavanju. Ovakav ugovor je uvek bio kolektivan, tj. nije se sklapao između vlastelin-stva i pojedinca, već sa seoskom zajednicom na njenom jeziku i zapečaćen potpisom vlastelina i nekoliko seljaka iz grupe doseljenika, što ujedno ukazuje na to da su seo-ske zajednice, koje su u tom periodu nastajale, imale neku vrstu samostalne uprave.

24

Poštujući pionirsku ulogu nemačkih kolonista, su na pri-mer Mađari prekodunavsko područje naseljavanja sa naj-većim udelom nemačkog stanovništva od kraja 19. veka zvali Švapska Turska [nem. Schwäbische Türkei] kako bi istakli da je područje oko Pečuja od oslobođenja od Tura-ka postala prava mala produktivna riznica.15 Pravi je mo-menat za postavljanje sledećeg pitanja: šta je tada obu-hvatao pojam „Švaba“? „Švaba“ je u u ovim državam već tokom srednjeg veka, od vremena vladavine Štaufovaca, postao sinonim za Nemca. Pojam „podunavski Švaba“ [nem. Donauschwabe] je, međutim, nastao tek početkom dvadesetih godina 20. veka, doduše, predstavljao je zbirni naziv za sve Nemce koji su do 1918. živeli zajedno u Ugar-skoj, a čija su područja naseljavanja novim pomeranjem granica posle Prvog svetksog rata pripala novonastalim državama – Mađarskoj, Rumuniji i Jugoslaviji i koji su na ovaj način razdvojeni.16

Nemački kolonista se prilagodio svojoj etnički, konfesio-nalno i kulturno raznolikoj sredini, ali nije samo postao deo nje, već je i učestvovao u njenom oblikovanju, i to sa dugoročnim posledicama. U području privrede, kao što smo videli, modernizacijom poljoprivrede, čiji je bio nosi-lac, u kulturnom smislu zahvaljujući uzajamnim uticaji-ma, koji su trajno promenili kako materijalnu, tako i du-hovnu kulturu njegove seoske zajednice i okruženja.17 Primer za to je razmena nemačke i mađarske seljačke dece za vreme zimskih meseci u cilju uzajamnog usvaja-nja jezika druge etničke grupe, koja se praktikovala do Drugog svetskog rata.

Godina Ukupan broj stanovništva

BrojNemaca

Broj Nemacau procentima

1720 4,000.000 400.000 10,0

1805 8,750.000 1,100.000 12,5

1840 12,880.406 1,237.677 9,6

1851 11,544.000 1,356.652 11,8

1880 13,729.000 1,953.911 14,2

1910 18,215.000 2,037.435 11

Broj Nemaca u Mađarskom kraljevstvu u periodu1720 - 1910

Na to, u kolikoj je meri miran suživot brojnih naroda sa svojim tolerantnim stavom u okviru ovakvih procesa ope-van i u narodnim pesmama Karpatske nizije, ukazao je niko drugi do mađarski kompozitor svetskog glasa Bela Bartok. Bartok je ustanovio da „kod seljaka nema ni traga gorke mržnje prema drugim narodima, niti ga je bilo. Žive mirno jedni do drugih, svako govori svojim jezikom, pridr-žava se svojih običaja i misle da je prirodno da komšije koje govore drugim jezikom čine isto. Čvrst dokaz za to je-ste ogledalo duše jednog naroda: lirski tekstovi narodnih pesama. Jedva da se u njima može pronaći neprijateljski stav prema drugim nacionalnostima. „Među seljacima vlada mir – mržnju prema ljudima drugog porekla šire samo viši krugovi.“18 Poslednja rečenica nagoveštava pro-ces koji je tokom 20. veka kulturno-etničku raznolikost u Dunavsko-karpatskoj niziji u velikoj meri uništio. Nacio-nalizam mađarske političke nacije je doveo 1918. ne samo do raspada Ugarske kao političkog okvira ove raznolikosti, nego je prouzrokovalo – već i ranije – i političku mobiliza-ciju svih naroda i narodnosti ovog prostora na nacionalnoj osnovi. Nepomirljive suprotnosti i nerešivi konfl ikti uzro-kovani ovakvim nacionalizmima rezultirali su konačnim raspadom ne samo političkog, nego i životnog poretka na kraju Drugog svetskog rata. Tu spada i beg i proterivanje Nemaca, koji su vekovima mirno živeli zajedno sa svojim komšijama. Pa ipak, kada su se kolone „iseljenih“ Nema-ca sa teritorija na koje su se nastanili tokom 18. veka po-krenule ka Nemačkoj, mnogi od njih su pevali nacionalne himne, kako bi pokazali svoju nedvojbenu pripadnost tim zemljama. Ovaj snažan osećaj pripadnosti čini Nemce iz Mađarske kao i sa teritorija zemalja nekadašnje Jugosla-vije Švabama tih država.

2727

nedeljive imovine kao specifi čno pravo nasleđivanja kod Nemaca, na osnovu kojeg je isključivo najstariji sin mo-gao da nasledi seljački posed roditelja sa svim imanjima, prouzrokovali su istorijski proces, koji je usledio već u drugoj polovini 18. veka i koji je bio karakterističan i za ceo 19. vek, a u oslabljenom obliku trajao je do početka Drugog svetskog rata: Mlađi sinovi su nastojali da sa isplaćenim delom nasledstva osnuju sopstveno seosko domaćinstvo u susednim selima (horizontalna mobilnost) ili da se obrazuju i da na taj način kao učitelji, sveštenici, seoski lekari ili baveći se slobodnim profesijama pobolj-šaju svoj društveni status (vertikalna mobilnost). Zbog toga je ovo unutrašnje zauzimanje teritorije u obliku do-seljavanja, unutrašnje migracije ili horizontalne mobilno-sti zahvaljujući sekundarnim naseljima ili doseljavanju u sela drugih etničkih grupa, karakterističan proces u isto-riji Nemaca tokom 19. veka. Broj sela sa nemačkim sta-novništvom je tokom 19. veka zahvaljujući unutrašnjoj mi-graciji bio u stalnom porastu. Tako, gradski lekar u Pečuju, Mikša Helbling opisuje u svojoj monografi ji dina-miku ovog procesa na sledeći način: „Broj nemačkog sta-novništva raste najviše, iako se mnogi od njih iz godine u godinu iseljavaju u druge opštine kako bi poboljšali svoj položaj. Naime, u jednoj kući retko ostaju dvojica zemljo-posednika, dakle, braća. Niko se ne zadovovalja svojim urbarijalnim delom; kako seljak, tako i maloposednik, pa čak i zakupac uzimaju zemlju u najam i po cenu polovine žetve.“14 Ukazuje i na to koje je stanovništvo na ovaj način u prvoj liniji potisnuto: „Vredni Nemci“ – budući da je imo-vina roditelja bila nedeljiva, bili su to mlađi sinovi – kupo-vali su posede „Raca“ [tj. Srba, nem. Raitzen] jedan za drugim, zbog čega je ostajalo sve manje „Raca“.

26

13 Krauss, Karl-Peter: Deutsche Auswanderer in Ungarn. Ansied-lung in der Herrschaft Bóly. Stuttgart 2003, str. 137.

14 Hölbling, Miksa: Baranya vármegyének orvosi helyirata. Pécsett 1845, str. 85f.

15 Sveštenik grada Pečuja, Mihael Has, kasnije satmarski biskup, među prvima je okruge Baranju i Mohač nazivao „Švapskom Tur-skom” [nem. Schwäbische Türkei] – Haas, Mihály: Emlékirat, mell-yel a’ Pécsett MDCCCXLV. aug. elején összegyült magyar orvosok és természetvizsgálóknak kedveskedik …Pécsett 1845, str. 52.

16 Seewann, Gerhard: Donauschwaben. U: Lexikon zur Geschichte Südosteuropas. Izd. Edgar Hösch i.dr. Wien, Köln, Weimar 2004, str. 201-205.

17 Detaljnije v. Andrásfalvy, Bertalan: Der kulturelle Anpassung-sprozeß der Donauschwaben. U: Suevia Pannonica 5 (1987), str. 31-46.

18 Bartók, Béla: Weg und Werk. Schriften und Briefe. Leipzig 1957, str. 205.

1 U vezi s tim v. Hauke, Marie-Kristin: Aufbruch von Ulm entlang der Donau. Ulm und die Auswanderung im 18. Jahrhundert. Ulm 2012.

2 Lotz, Friedrich: Johann Karl Reichard (1700-1753). Bio je prvi banatski evangelistički sveštenik nakon turskog perioda. U: Südost-Forschungen 22 (1963), str. 326-346, ovde str. 344.

3 Seewann, Gerhard: Geschichte der Deutschen in Ungarn. Band 1: Vom Frühmittelalter bis 1860. Marburg 2012, str. 213f. Većina od tih 250.000 iseljenika je vrbovana od strane privatnih posednika. Oko 150.000 kolonista su naselili državni organi, Bečka i Mađarska dvor-ska komora, pre svega, u Banat i Bačku.

4 Hacker, Werner: Auswanderer vom Oberen Neckar nach Südoste-uropa. München 1970, str. 140; Kiss, István N.: Die deutsche Auswanderung nach Ungarn aus neuer Sicht. Köln 1979, str. 11.

5 Hailer-Schmidt, Anette: „Hier können wir ja nicht mehr leben“. Deutsche Auswandererlieder des 18. und 19. Jahrhunderts. Hinter-gründe, Motive, Funktionen. Marburg 2004, str. 51.

6 Hacker, Auswanderer, str. 57.

7 Cit. prema Krauss, Karl Peter: Deutsche Auswanderer in Ungarn. Ansiedlung in der Herrschaft Bóly im 18. Jahrhundert. Stuttgart 2003, str. 53.

8 Krauss, Karl Peter: „Mit einem Bündel sind sie gekommen“ Geldtransfer aus dem Deutschen Reich nach Ungarn. U: Die An-siedlung der Deutschen in Ungarn. Beiträge zum Neuaufbau des Königreiches nach der Türkenzeit. Izd. Gerhard Seewann i. dr. München 2010, str. 125-172.

9 Cit. prema Krauss, Deutsche Auswanderer in Ungarn, str. 395.

10 Kazinczy Ferenc levelezése Berzsenyi Dániellel [Prepiska Feren-ca Kazincija i Daniela Berženjija]. Izd. Gábor Kazinczy, Pest 1860, str. 18.

11 Brojevi sa detaljima v. kod Krauss, Deutsche Auswanderer in Un-garn, str. 116f.

12 Kiss, Die deutsche Auswanderung nach Ungarn, str. 18.

28

„Dakle, najdraža, ako još želiš da dođeš kod mene, možeš doći, jer ovde je bolje živeti nego u Švapskoj... Johan Mihael Baldauf, koji više nije krojač iz Heršvanga, već seljak iz Kerbaja.“ (Pismo verenici u Heršvangu, 1785)

Migracije u Podunavlju. Kolonizacija Nemaca u 18. veku i njene posledice

IzložbaChristian Glass, Andrea Vándor, Leni Perenčević, Henrike Hampe

30

„jer ovde je bolje živeti nego u Švapskoj“ Baden-Virtemberg – Zemlja iseljavanja

Oko 800 000 ljudi se iz današnjeg Baden-Virtemberga, sa zapada Svetog rimskog carstva nemačke nacije, iz Alza-sa-Lorene i Švajcarske u 18. i 19. veku iseljava u istočnu i jugoistočnu Evropu. Ratovi, stagnirajuće cene žitarica i loše žetve pokreću talase iseljavanja. I nasledno pravo igra značajnu ulogu: tamo gde prilikom nasleđivanja vlada podela poseda obradive površine su tako male da je većina seoskog stanovništva upućena na dodatne izvore prihoda. U područjima u kojima postoji glavni naslednik sinovi se-ljaka bez prava na nasleđivanje moraju da zarađuju kao zanatlije ili nadničari. Ubrzo u gradovima postoji prevelika ponuda radne snage jer stanovništvo konstantno raste. Mnogi regioni su prenaseljeni i dolazi do socijalnih trzavica.

Samo ko poseduje imanje uživa prava i ugled u seoskom društvu. Stoga su vrbovatelji iz Mađarske posebno uspeš-ni kod ljudi sa malo zemlje i bez zemlje. Oni obećavaju ve-like povlastice i pre svega sopstveno imanje. Dok je u nji-hovoj domovini socijalni uspon gotovo nemoguć, u Mađarskoj se već sa malo novca može dobiti cela sesija zemlje (30 jutara, oko 13 ha). Pozitivne vesti od rođaka i prijatelja koji su se iselili često daju povod da se sreća okuša nizvodno Dunavom.

32

„Novo-virtemberški posednik doživotnog lena / staro-virtemberški zemljoposednik", Johan-Baptist Pfl ug, oko 1800.Državna galerija, Štutgart

Od rastućih cena žitarica profi tiraju samo veleposednici.

33

Pre iseljavnja morali su otkupiti svoju slobodu. Osim toga, za prenos svoje imovine morali su platiti selidbenu dažbinu. Prvo su morali predati mol-bu načelniku mesta koji ju je dalje prosleđivao višoj upravi u Bruhsal. Odatle je molba stizala pred vlasti, a Dvorski savet i Komora su je uzimali u razmatranje. Konačnu odluku je donosio isključivo knez-biskup. Dok molba ne bi dobila odobrenje, mogli su proći meseci.

Kao razlog iseljavanja, vlasti tog vre-mena navode, najčešće samo sasvim uopšteno, da se ljudi iseljavaju „usled oskudice“. To je tako i u slučaju Eve Mel, koja je bila udata za vojnika. On je bio jako siromašan, te stoga u Ub-štatu (danas okrug Karlsrue) nije mogao dobiti građanska prava i zato se mlada porodica sa dvoje dece 1741. godine iseljava u Ugarsku. U 19. veku za iseljavanje u Ugarsku se odlučilo 250 stanovnika Ubštata. Vrhunac iseljavanja oko 1720, 1750. i 1790. povezan je sa slabom žetvom i ratovima. Pre iseljavanja su morali savladati nekoliko birokratskih pre-preka: skoro svi stanovnici biskupije Špajer, koja je pripadala Ubštatu, bili su kmetovi.

„Usled oskudice – drugde“

34

sveštenik. Povratnici nakon oporavka treba ponovo da se vrate u svoja me-sta. Ali mnogi tamo ponovo moraju da steknu imanje ili ih primaju samo kao pastire.

ste priliku da se venčaju, pošto samo porodice dobijaju imanje. Pošto je Ulm evangelistički grad, parovi treba da se venčaju prema evangelističkoj veri. Ne mali broj katoličkih iseljeni-ka se stoga venčava dva puta: prema evangelističkom obredu u katedrali i prema katoličkom u crkvi Vengen. 1712. god. hiljade ljudi napušta svoju gornjo-švapsku domovinu i od Ulma Dunavom putuje u Mađarsku. Grof Karolji beleži da je 14.000 kolonista pristiglo na njegov posed. Ali se ubr-zo u Beču okuplja 600 Švaba koji se više ne mogu primiti u Mađarsku. Već u jesen 1712. god. Ulm mora da ko-ordinira njihov povratak: u Lajhajmu se za teško bolesne povratnike ure-đuje bolnica gde o njima brinu jedan lekar, medicinske sestre i katolički

Od 1670. god. brodovi prema utvrđe-nom redu vožnje plove od Ulma za Beč, takozvani redovni brodovi – „or-dinari“. Hiljade ljudi iz celog carstva dolazi ovde da bi krenuli na put za Mađarsku. Sami stanovnici Ulma naj-pre se iseljavaju u Rusiju, Prusku i Ameriku. Tek sa Patentom o toleran-ciji cara Jozefa II iz 1781. god. i prote-stanti mogu da dođu u Mađarsku. 850 podanika iz Ulma između 1784. i 1787. god. odlučuje da se iseli tamo.Iseljenici u Ulmu često provedu ne-koliko dana, ponekad i više nedelja. Za stanovnike Ulma, pre svega krč-mare i vlasnike konaka kolonizacija predstavlja dobar posao. Neki iselje-nici neko vreme rade u gradu da bi povećali putni budžet. Mnogi parovi koji se često upoznaju tek usput kori-

Ulm – grad iseljenika

Ulm sa južne straneJohanes Hans, oko 1810.Gradski arhiv, Ulm

35

Car Josif II potpisuje Patent o naseljavanjuIz knjige Johana Jausa „Segheđ tokom prvog stoleća svoga postojanja” [nem. Szeghegy im ersten Jahrhundert seines Bestandes], Kula 1866.Centralni muzej Podunavskih Švaba, Ulm

„Ovaj izvrstan patent... stigao je početkom 1783. godine u Rajnsku oblast. Nije bilo grada, varošice ili sela gde nisu kružili štampani primerci. Milost Josifova je do te mere prihvaćena da se činilo kako se cela oblast pokrenula jer su imali želju da se isele. Čak su se i neki vrbovaoci na-metnuli, koji su uspeli da spoje veći broj porodica, o čemu su doneli spiskove u Beč i predali ih vladaru kako bi ih naselili.”(Johan Ajman, Nemački kolonista [nem. Der deutsche Kolonist], 1822)

36

1720. god. jedan vrbovatelj iz Mađarske dolazi u Gornju Švapsku, jer njegov nalo-godavac, nadbiskup Kaloče, želi da za-počne obnovu svog vlastelinstva. Busen-ski region tada predstavlja tipično područje iseljavanja. Ljudi ovde samo teško ostvaruju prihode. Za vrbovatelja ovo predstavlja pogodno područje, pošto tu žive katolici. Nakon što su gornje-švapski izviđači sami obišli oblasti nase-ljavanja, 1722. god. kreće prva grupa ise-ljenika. Verovatno su se u 45 kilometara udaljenom Ulmu ukrcali na jedan od brodova koji su odatle redovno isplovlja-vali. U toku godine u mađarski Hajoš sti-že 25 porodica. I narednih godina grupe i pojedinci napuštaju svoju domovinu i sele se u Mađarsku. Među iseljenicima koji su se 1726. god. odvažili da krenu na opasan put nizvodno Dunavom nalazi se jedna žena sa posebnim prtljagom. Ana Marija Hal(1670 – 1744) krenula je za svojim sinom Matijasom koji se dve godi-ne pre toga iselio u Hajoš. U drvenom sanduku izrađenom posebno za te potrebe ona transportuje fi guru Bogorodice Ma-rije visoke oko jedan metar. Kako je statua Bogorodice dospela u ise-ljenički prtljag Ane Marije Hal? Šta se nakon putovanja dugog oko 1400 kilome-tara dešava sa njom?

Pisma kolonista daju uvid u njihovu svakodnevicu. Oni utiču na odluku onih koji su ostali kod kuće: da li poći ili ostati?

„dragi roditelji … stvari oko novca izgledale su loše, te nije nedostajalo mnogo, pa da postanem vojnik. Sada radim kao zanatlija ali se rad slabije plaća nego u Nemačkoj, a kad ponovo dođem do novca, hoću opet da odem, pošto na celom putovanju nisam zaža-lio ništa više od toga što sam otišao iz Ulma. A što se doseljavanja tiče, to je sasvim drugačije nego što vi napolju mislite, ako neko ne ponese dovoljno da bi sebi mogao da kupi kuću, ovde mu nije ništa bolje nego kod vas.“ (Johan Georg Nagel svojim roditelji-ma u Gingenu, 1805.)

„Najdraži brate, Ne slušaj našeg brata jer sam ti pravu istinu napisao... Imam lepu novu kuću i dobar komšiluk, naši zemljaci svi; oko mene stanuju Jozef Zajler, Jakob Burghart iz Cela i Joha-nes Burghart iz Mosa, kao i Mates Luš iz Oberbruha.“ (Filip Murat iz Banata piše svom bratu u Unchurstu, 1800)

Da li poći ili ostati? Bogorodica na putovanju

37

Otisak iz dela Aleksandra Jordanskog „Kratak opis zavetnih slika najblaženije device Bogorodice Marije, koje se u Ugarskoj i njenim oblastima i zemljama javno obožavaju“ Bratislava 1836. Centralni muzej Podunavskih Švaba, Ulm

Odiseja Bogorodice započinje 1712. god. kada toranj na hodočasnoj crkvi na brdu Busen zahvata požar. Bogorodica je dodu-še iz plamena spašena gotovo neošteće-na, ali je od tada bez svog doma. Najzad je bila smeštena u parohiji u Ditelhofenu gde je nećak Ane Marije Hal bio kapelan. Iseljenici ga nagovaraju da im fi guru Bo-gorodice da kao „Božansku potvrdu“. Gospođa Hal ima zadatak da transportuje fi guru. Već ubrzo nakon dolaska u Hajoš pričalo se da Bogorodica uslišava molitve vernika. Kada je 1730. god. završena ba-rokna crkva u Hajošu Bogorodica iz Gor-nje Švapske dobija svoje mesto na oltaru Svetog Blaža.

38

Patent Jozefa Antona Fogla, 1736.

„Mi, 26 muškaraca iz Grofovije Hau-enštajn, hoćemo da se odselimo u temišvarski Banat. Neki komesar nam je u Donauešingenu pročitao je-dan carski patent... Zbog nedostatka sredstava, sa ženom i mnoštvom dece... ne možemo više da se prehra-nimo, a da ne izbegnemo sudbinu prosjaka... Molimo vas za oslobođe-nje od plaćanja selidbene dažbine.“(Molba seljaka iz Švarcvalda upućena vlastima Prednje Austrije u Frajburgu, 1737)

Slika iz knjige Eleka Jordanskog "Kratak opis prikaza presvete Bogorodice na teritoriji Ugarske i pripadajućih teritorija", Požun, 1836. Centralni muzej Podunavskih Švaba, Ulm

Izgleda da su u čudotvornost Bogorodice bile uverene i crkvene vlasti, jer se ona 1752. god. postavlja na glavni oltar. 1753. god. nekadašnji nadbiskup Nikolaus Čaki u jednom pismu piše: „Pošto su me mu-čili teški telesni i duševni nemiri, odmah nakon prizivanja najblaženije Device bilo mi je lakše.“ 1794. god. papa Pije VI Haj-ošku crkvu uzdiže u čudotvorno mesto. Sve do u 20. vek Hajoš predstavlja odredi-šte mnogobrojnih hodočasnika i stari pri-povedaju o prvom čudu koje je Bogorodi-ca učinila nakon napuštanja njihove domovine: navodno je grupu iseljenika sa Ana Marijom Hal na opasnom putovanju Dunavom spasila od davljenja.

39

Silva Nigra – Crna šumaL. F. Marsilji „Mađarska i Dunav“, 1741.Centralni muzej Podunavskih Švaba, Ulm

Buna se raspada na zavađene tabore. Oni „mirni“ spremni su na kompromis sa vla-dom Prednje Austrije i manastirom, a oni „nemirni“ zahtevaju autonomiju i smenu vlasti. Njima pripada i Jakob Fridolin Albi-jez. Sin legendarnog Hansa šalitrara 1755. god. biva deportovan u Banat gde mu umiru žena i sin. 1760. god. ilegalno se vraća u svoju domovinu, ali ubrzo po po-vratku biva uhapšen i trebalo je ponovo da bude proteran u Banat. Da li je uspeo da prevari državne organe ili je pomilovan, nije poznato. On 1768. god. u 72. godini osiromašen umire u svojoj domovini.

Dok su mnogi osiromašeni sunarod-nici iz Švarcvalda sanjali o naseljava-nju u Banatu, deportovani Hauen-štajnci nisu želeli da ostanu u Mađarskoj. Oni su uporedivo imućni; u proseku imetak deportovanih iznosi desetostruko više od mnogih grupa iseljenika. Oni nisu imali razloga da ostanu u Banatu i nisu to ni želeli. Ekhert i druge vođe pobune nisu prvi stanovnici Hauenštajna koji su za kaznu deportovani u Mađarsku. Koji su uzroci socijalnih nemira u južnom Švarcvaldu koji su poznati i kao „Šalitrenske pobune“?

Fridlin Ekhert 1756. god. iz Banata piše svojim rođacima u južnom Švar-cvaldu. „Neka nas obavežu oni koji su nas poslali u ovu zemlju ili neka nas puste da se ponovo vratimo kući.“ On pripada grupi od 27 pobunjenika iz grofovije Hauenštajn koja je 1755. god. sa svojim porodicama prinudno deportovana u Banat. Troškove de-portacije morali su da snose sami, čak i za okove u koje su ih stavili u toku nedobrovoljnog putovanja ni-zvodno Dunavom. Bečka dvorska ko-mora ih u Banatu naseljava u razna sela da bi sprečila nove nemire.

Deportacija pobunjenika iz Hauenštajna u Banat

40

Manastir Svetog Blažavor dem Brand 1768 von F. J. Salzmann, um 1700 Državni arhiv - Karlsrue

Grofovija Hauenštajn podeljena je na zajednice u kojima seljaci upravljaju samostalno. Od 14. veka tinja sukob sa manastirom Sv. Blaža koji širi svo-ja prava. Tzv. „Dogernska pogodba“ 1720. god. treba da razjasni koje su dažbine seljaci dužni da plaćaju, ali je ne prihvataju starešine svih zajedni-ca. Među njima je i Hans Fridolin Al-bijez, seljak i radnik na izradi šalitre koji pod imenom „Hans šalitrar“ po-staje simbol pobune. Nakon njegove smrti 1727. god. situacija se zaoštra-va: četiri pobune ugušene su uz vojnu silu, a vođe osuđene su na smrt ili deportovane u Mađarsku na prinudni rad.

41

1736. god. Jozef Anton Vogl vrbuje iseljenike za Banat. U aprilu naredne godine prvi doseljenici iz Švarcvalda stižu u Zadareni. Sela njihovog porekla leže na primer u današ-njem okrugu Valdshut. 1744. god. u Zadareniju živi 36 ne-mačkih porodica, oko 200 lica. 1752. god. stiže dodatnih 80 porodica, sada iz grofovije Hauenštajn – ali ne pobu-njenici, već pre svega ljudi koji zavise od „prosjačke tor-be“.

Arnold Laur iz Bazela koji 1855. god. u Zadareniju boravi kao upravnik zemljišnog poseda iznenađen je kada tamo čuje alemanski. On ostaje u kontaktu sa sudijom Geor-gom Vopfnerom iz Zadarenija koji mu piše: „Mi smo još uvek zadržali naš stari alemanski jezik i naš način života i stare običaje; a kada se neki stranac nastani kod nas, mi ga rado primamo, ali je prinuđen da prihvati naš jezik, inače mu nema ostanka.“ Činjenica da se u Zadare-niju nakon kolonizacije nametnuo alemanski dijalekat s početka 20. veka budi interesovanje folklorista iz Nemačke. Nastaju novi kontakti: na „Svetski susret Badenaca“ 1930. god. u gradu Karlsrue dolazi šest stanovnika Zadarenija koji takođe posećuju i Švarcvald. Sedam godina kasnije, povodom proslave godišnjice kolonizacije, seljaci iz Švar-cvalda dolaze u uzvratnu posetu u Banat.

Alemani u Banatu

Preko jedne trećine prvih kolonista u Sekiću potiče iz današnjeg Baden-Virtemberga. Oni održavaju kontakt sa rodbinom u svojoj domovini – pre svega da bi regulisali pitanja nasled-stva. Posle prvih kolonista kontakti se, međutim, prekidaju. Tek mnogo kasnije, prilikom pripreme godišnjica naseljavanja, potomci kolonista pri-sećaju se svog porekla: „Šta li je naše pretke podstaklo da u velikom broju napuste svoju voljenu staru domovinu?“, pita se prvi hroničar iz Sekića 1886. god.

1936. god. u Sekiću pojavljuju se pi-sma koja su u 18. veku napisana iz Alfdorfa (danas okrug Rems-Mur). Ponovo se razvija prepiska i Sekićani posećuju rođake u Alfdorfu. Oni sa-znaju da se u oktobru 1786. god. se-dam rodbinskih porodica iz Alfdorfa zajedno iselilo u Sekić. Među njima je i porodica Johana Georga Lajber-spergera koji samo četiri godine na-kon svog dolaska umire u 60. godini. Fridrihu Ekertu koji je u svojoj novoj domovini dogurao do opštinskog sudije i porotnika ipak je podareno 37 godina u Sekiću.

Sekićani otkrivaju Baden-Virtemberg

42

„I kada putnik stigne u Budim [mađ. Buda, nem. Ofen], čini mu se da je stigao u novi deo sveta, koji se sasvim razlikuje od zapadnog. Ovde nema perika, tračica, tašni, šešira i rukavica, ovde se ne pije pivo, i ovde se mogu videti drugačiji običaji, maniri i navike.“(Izveštaj putnika Edvarda Brauna o Ugarskoj, 1670)

Osmanska država osnovana je u 14. veku od strane Osmana I, turskog plemićkog vođe. Njegov sistem vlada-vine zasnovan je na vojnoj ekspanziji. Osmanska država širi se veoma brzo, tako i u pravcu centralne Evrope. Turci 1456. god. po prvi put opsedaju Beograd. Oni, među-tim, bivaju savladani od strane hrišćanskih branioca grada. Na tu pobedu hrišćana nad muslimanima danas podseća oglašavanje zvona katoličkih crkava u podne.

U 16. veku ubrzava se ekspanzija Osmanskog carstva. Ono postaje svetska sila koja se proteže od Mađarske do Jemena, od zapadne Persije do Alžira. Ovaj proces obele-žen je odlučujućim bitkama: 1521. god. osvajanje Beogra-da, 1526. god. bitka kod Mohača, 1541. god. zauzimanje Budima/Peći.

Oko sto godina kasnije započinje propadanje carstva. Sa neuspelom opsadom Beča 1683. god. počinje takozvani Veliki turski rat između evropskih sila i Turaka. Isti se 1699. god. okončava Karlovačkim mirom: Osmansko car-stvo je nakon toga primorano da celu Mađarsku i velike delove Hrvatske ustupi Austriji. Austrija time postaje nova velika sila.

Evropska umetnost, književnost i istoriografi ja dugi niz vekova oslikavaju negativnu sliku turskog razdoblja: vla-davina Turaka u jugoistočnoj Evropi izjednačava se sa ra-zaranjem, pustošenjem, istrebljenjem stanovništva i uni-štavanjem bilo kog vida kulture. Ta slika je, međutim, jednostrana i neprecizna.

„kao da dolazite u drugi svet”Svakodnevica i kultura u osmanskoj Evropi

44

Prikazivanje Turaka kao nehumanih tirana itekako ima smisla: tako raste spremnost na pružanje fi nansijskih žrtava, obezbeđeno je plaćanje poreza za odbranu od Turaka u neosvojenim područjima. Kasnije se, međutim, opi-si turskih zlodela često uopštavaju i pogrešno interpretiraju kao istorijski izvor za prikaz prirode Turaka

Turci i Tatari zarobljavaju hrišćaneZemaljska Sečenji biblioteka, Budimpešta

U 16. i 17. veku hrišćanska Evropa Turke poznaje iz letaka, hronika i rat-nih izveštaja. Isti služe ratnoj propa-gandi: oni šire sliku neprijatelja obele-ženu strahom i mržnjom.

Turci nisu samo ratni neprijatelji, već su sa stanovišta Hrišćana i nevernici koji predstavljaju „otelovljenje đavola“. Rat koji se vodi protiv njih stoga se smatra odbranom celokupnog zapad-nog Hrišćanstva.

Turska država ne pokušava da isla-mizuje drugomišljenike. Stoga hri-šćansko stanovništvo može da zadrži izvesnu versku i kulturnu autonomiju, iako uz plaćanje posebnog danka.

Jednu drugu vrstu posebnog danka predstavljala je takozvana „devširma“ – danak u krvi: u pokorenim područ-jima najsposobniji dečaci iz hrišćan-skih porodica prinudno su regrutova-ni da bi se poturčeni i islamizovani obučavali kao podmladak za vojsku i državnu upravu. Pošto je takvo obra-zovanje pružalo neverovatnu priliku za napredovanje na socijalnoj lestvici, i muslimanske porodice pokušavale su da svoje sinove prokrijumčare u devširmu.

Turska država svoje prihode prevas-hodno ostvaruje u vidu poreza i cari-na. U osvojenim oblastima Mađarske i hrišćanski feudalni gospodari na-stavljaju da ubiru porez. To dvostruko poresko opterećenje i ponovljena rat-na dejstva utiču na promene u poljo-privredi: ratarstvo opada, stagniraju metode obrade zemlje. Zato cveta stočarstvo čija mobilnost u ratna vre-mena pruža mnogo prednosti. Tako trgovci stokom iz Mađarske u ka-snom 16. veku godišnje prodaju pre-ko sto hiljada goveda u austrijske, južno-nemačke i italijanske gradove.

Hrišćansko stanovništvo u Osmanskom carstvu

45

Odavanje pošte Mađara pred turskim tiranima Centralni muzej Podunavskih Švaba, Ulm

Pobeda Turaka kod Karlovca 1592. god. Zemaljska Sečenji biblioteka, Budimpešta

Gravura se 1604. god. pojavljuje u Au-gsburgu u delu Samuela Dilbauma: „Iko-nografi ja svih mađarskih gradova, tvrđava, dvoraca i kuća koje su od početka vladavine Rudolfa II, cara Svetog rimskog carstva, do 1603. god. nasilno ili predajom osvojeni ili izgubljeni...”.

46

Bitka kod Beča, 1683.Centralni muzej Podunavskih Švaba, Ulm

Obe gravure pojavljuju se oko 1700. god. u Antverpenu u jednom delu pod naslovom „Sacr. Caes. Ma. Leopoldo has Turcis ereptas, et Favente Deo eripiendas Hongariae Civitates, alia-sque Turcias” („Mađarski gradovi koje je Njegovo Sveto Veličanstvo, car Leopold, preoteo Turcima i koje će uz Božiju pomoć još preoteti, kao i drugi turski [gradovi]“)

47

Značajna je i džamija Hasana Jako-valija o kojoj Čelebija piše: „Ona se nalazi u vrtu ruža i judinog drveća koji se dojmi kao rajski vrt.

Susedni manastir reda Mevlevija tada je bio, koliko je danas poznato, jedino sedište derviša poznatih po okretnom plesu u Mađarskoj. Stoga se Pečuj razvija u centar mistične lirike i per-sijske kulture u zapadnim predelima carstva. Slično važi i za muziku. Jer od gotovo 100 manastira u turskoj Mađarskoj samo se u ovom manasti-ru podučava klasična turska muzika. Tako se vrlo brzo razvija u centar muzičkog života.

Osmansko carstvo u doba svog pro-cvata poseduje upečatljivo naprednu civilizaciju. Glavni centri umetnosti i kulture nalaze se u središtu carstva, ali i na periferiji neki od gradova po-staju centri procvata islamske kultu-re.

Tu spada i Pečuj. Najveću od ukupno jedanaest džamija tamo je u 16. veku izgradio Gazi Kasim. Impresivna gra-đevina koja još danas obeležava sliku grada bila je visoka 22 metra, a preč-nik kupole iznosio je 16 metara. „Toli-ko je lepa i velika kao kupola džamije sultana Selima u Istanbulu“ u 17. veku sa pomalo preterivanja piše pu-topisac Evlija Čelebija.

Turska kultura u zapadnim predelima Osmanskog carstva

48

Izgled turskog grada Budima 1617. Mađarska narodna biblioteka, Budimpešta

Mapa koja Budim/Ofen prikazuje kao turski grad objavljena je u Kelnu, u delu „Civitates Orbis Terrarum”. Na njoj je naznačeno ime Georg Ho-ufnagel: Prikaz je shodno tome izra-đen prema crtežima Houfnagela pre-minulog 1600. god. Kada se mapa uporedi sa zapisima Evlije Čelebije koji je Peć posetio četiri decenije ka-snije, postaje jasno da je Houfnagel zaista bio na licu mesta.

49

Džamija Hasana Jakovalija u Pečuju Centralni muzej Podunavskih Švaba, Ulm

Dobrotvor Jakovali Hasan iz Đakova od 1633. god. postaje paša Kanjiže, ali je u odnosu na glavni grad svog pašaluka prednost davao Pečuju. Džamiji tada pri-pada i medresa (muslimanska visoka škola) i manastir u kome žive derviši reda Mevlevija.

Turska kupatila u BudimuZemaljska Sečenji biblioteka, Budimpešta

Iz dela Luiđija Ferdinanda Marsiljija: „Da-nubius Pannonico-Mysicus”, štampanog 1726. god. Od pet turskih kupatila tada je još četiri u funkciji. Broj V je današnje ku-patilo Časar koje se u doba Turaka zvalo Veli Bej. Isto je 1570. god. izgradio Sokolu Mustafa. 1669. god. posetio ga je engleski putopisac Edvard Braun: „... najraskošnije je kupatilo Veli Bej koje je pod Solimanom dobilo na lepoti; ono poseduje četiri kupo-le i još jednu koja se prelepo uzdiže na sredini i koju podupire dvanaest velikih i debelih stubova.”

50

Bivša džamija u ŠiklošuCentralni muzej Podunavskih Švaba, Ulm

Obe gravure su delo Ludviga Roboka, objavljena 1863. god. u Darmštatu u knjizi „Mađarska i Erdelj“.

51

Mnogi elementi turske svakodnevne kulture ostaju sačuvani i nakon po-novnog osvajanja jugoistočne Evrope. Odevni predmeti, ukrasi i jela nadalje postoje i preuzimaju ih i nemački ko-lonisti. O tome svedoči nekoliko tur-skih izraza koji su zastupljeni i u dija-lektima Podunavskih Švaba: čizme (turski: çizme), kukuruz (turski: ku-kuruz), pekmez (turski: pekmez) i tepsija (turski: tepsi).

U udaljenim selima hrišćansko sta-novništvo živi prevashodno izolovano. U gradovima, međutim, u kojima se sv