modyul 1: mga panginabuhi sa komunidad
TRANSCRIPT
i
Araling Panlipunan Kagamitan ng Mag-aaral
Sinugbuanong Binisaya
Unit 2
Kagawaran ng Edukasyon
Republika ng Pilipinas
2
Ang kagamitan sa pagtuturong ito ay magkatuwang
na inihanda at sinuri ng mga edukador mula sa mga publiko
at pribadong paaralan, kolehiyo, at / o unibersidad.
Hinihikayat namin ang mga guro at ibang nasa larangan ng
edukasyon na mag-email ng kanilang puna at mungkahi sa
Kagawaran ng Edukasyon sa [email protected].
Mahalaga sa amin ang inyong mga puna at mungkahi.
Araling Panlipunan– Ikalawang Baitang Kagamitan ng Mag-aaral sa Sinugbuanong Binisaya Unang Edisyon, 2013 ISBN: 978-971-9990-92-5
Paunawa hinggil sa karapatang-sipi. Isinasaad ng Seksiyon 176 ng Batas Pambansa Bilang 8293: Hindi maaaring magkaroon ng karapatang sipi sa ano mang akda ng Pamahalaan ng Pilipinas. Gayon pa man, kailangan muna ang pahintulot ng pamahalaan o tanggapang kung saan ginawa ang isang akda upang magamit sa pagkakakitaan ang nasabing akda. Kabilang sa mga maaaring gawin ng nasabing ahensiya o tanggapan ay ang patawan ng bayad na royalty bilang kondisyon.
Ang mga akda / materyales (mga kuwento, seleksiyon, tula, awit, larawan,
ngalan ng produkto o brand names, tatak o trademarks, atbp.) na ginamit sa aklat na ito ay sa nagtataglay ng karapatang-ari ng mga iyon. Pinagsikapang mahanap at mahingi ang pahintulot ng mga may karapatang-ari upang magamit ang mga akdang ito. Hindi inaangkin ni kinakatawan ng mga tagapaglathala (publisher) at may-akda ang karapatang-aring iyon.
Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon Kalihim: Br. Armin A. Luistro FSC Pangalawang Kalihim: Yolanda S. Quijano, Ph.D Inilimbag sa Pilipinas ng Vibal Publishing House, Inc. Department of Education-Instructional Materials Council Secretariat (DepEd-IMCS) Office Address: 2nd Floor Dorm G, PSC Complex
Meralco Avenue, Pasig City Philippines 1600
Telefax: (02) 634-1054 o 634-1072 E-mail Address: [email protected]
Mga Bumuo ng Kagamitan ng Mag-aaral
Writers: Djhoane C. Aguilar, Agnes A. Sagsagat, Geraldine B. Carcallas, and Joan Borgonia
Editor: Emily Grace B. Flores Illustrator: Ma. Ninfa G. Rosel Layout Artist: Leigh Jay P. Cubar, Alberto M. Adlawan, Sheila Marie Laurel Consultant: Emelita S. Salvado Team Leader: Gloria D. Benigno, Ed.D., CESO IV Members: Minerva T. Fabros, Ed. D., Danilo M. Canda, Ed.D.
iii
PAGHAHANDOG
Ang Learner’s Material na ito ay bunga ng
pagtitiyaga at pagmamahal ng mga gurong
manunulat mula sa ibat-ibang Division ng Rehiyon XI.
Ito ay inihahandog na gabay para sa mga Guro
na may layuning mapagaan ang kanilang
pagtuturo. Isa rin itong inspirasyon upang
maisakatuparan ang hangarin na mabigyan ng
sapat at wastong kaalaman ang mga mag-aaral.
At sa lahat ng mga taong tumulong, naging
bahagi at naging inspirasyon upang ito ay
maisakatuparan.
Mga Manunulat
iv
TALAMDAN SA PAGTULUN-AN
YUNIT II: Palibot, Pinaggikanan ug Panginabuhi sa
Komunidad
Module 1: Ang Palibot sa Akong Komunidad
Pagtulun-an 1 Ang mga
Mahinungdanong
Dapit/Istruktura sa Akong
Komunidad
60
Pagtulun-an 2 Ang Nahimutangan sa
mga Mahinungdanong
Dapit/Istruktura sa Akong
Komunidad
64
Pagtulun-an 3 Ang Mapa sa Akong
Komunidad
70
Pagtulun-an 4 Ang Akong Komunidad –
Usa ka Salaysay
73
Pagtulun-an 5 Ang Kinaiyang Pisikal sa
Akong Komunidad
75
Pagtulun-an 6 Mga Hulma sa Yuta –
Kabukiran, Bukid ug
Bungtod
78
Pagtulun-an 7 Mga Hulma sa Yuta –
Kapatagan, Walog ug
Talampas
81
Pagtulun-an 8 Mga Hulma sa Yuta -–
Bulkan, Dawis ug Isla
86
v
Pagtulo-an 9 Hulma sa Yuta -– Ang
Kinatibuk-an
91
Pagtulun-an 10 Mga Hulma sa Tubig –
Lawod, Dagat, Golpo, ug
Luok
94
Pagtulun-an 11 Mga Hulma sa Tubig –
Suba, Sapa, Busay ug
Lanaw
99
Pagtulun-an 12 Hulma sa Tubig ug Ang
Kinatibuk-an
105
Pagtulun-an 13 Mga Hulma sa Tubig sa
Kaugalingong Komunidad
107
Pagtulun-an 14 Mapa sa mga Hulma sa
Yuta ug Tubig sa Akong
Komunidad
112
Pagtulun-an 15 Ang Kalahian sa Matag
Komunidad
116
Pagtulun-an 16 Mga Klase sa Panahon
nga Nasinati sa Komunidad
118
Pagtulun-an 17 Pagbuhat og Taho sa
Panahon
124
Pagtulun-an 18 Mga Kinaiyanhong
Katalagman o Disgrasya
nga Nahitabo sa
Komunidad ug Ang mga
Epekto Niini sa Kahimtang
sa mga Hulma sa Yuta,
Tubig ug Katawhan
128
vi
Pagtulun-an 19 Ang “Disaster Drill” sa
Tunghaan
139
Pagtulun-an 20 Ang Kahimtang sa mga
Hulma sa Yuta ug Tubig
Kaniadto ug Karon
140
Pagtulun-an 21 Ang Pagpadayon ug
Kabag-uhan sa Palibot
146
Module 2: Ang Tinubdan ug Panginabuhi sa
Komunidad
Pagtulun-an 1 Ang Sugilanon sa
Gigikanan sa Ngalan sa
Komunidad
150
Pagtulun-an 2 Ang mga Makasaysayon
nga Sagisag, Istruktura,
Bantayog ug Butang nga
Makita sa Komunidad
153
Pagtulun-an 3 Kamahinungdanon sa mga
Makasaysayong Simbolo,
Istruktura, Debolto
Butang nga Makita sa
Komunidad
163
Pagtulun-an 4 Mga Buluhaton o Pamaagi
sa mga Kasaulogan sa
Komunidad
169
Pagtulun-an 5 Ang Pagsalmot sa Pamilya
o Tunghaan sa mga
Kasaulogan sa Komunidad
178
vii
Pagtulun-an 6 Ang Sugilanon Mahitungod
sa Kagikan ug Kinabuhi sa
Komunidad Sukad
Kaniadto Hangtud Karon
184
Pagtulun-an 7 Mga Kabag-uhan ug mga
Butang nga Nagpabilin sa
Komunidad
186
Pagtulun-an 8 Mahinungdanong
Panghitabo sa Komunidad
189
Pagtulun-an 9 Ang Timeline ug Salaysay
Mahitungod sa mga
Kabag-uhan ug
Mahinungdanong
Panghitabo sa Komunidad
192
Pagtulun-an 10 Mga Kategoriya sa mga
Kabag-uhan
197
Pagtulun-an 11 Ang Salaysay Mahitungod
sa mga Butang nga Walay
Kabag-uhan sa
Komunidad
203
59
YUNIT II
Palibot, Pinaggikanan ug
Panginabuhi sa Komunidad
60
MODULE 1: ANG PALIBOT SA AKONG KOMUNIDAD
Ipakita ang imong hinimo nga proyekto nga
collage/scrapbook/album mahitungod sa
imong komunidad.
Iambit ang mga kasayuran mahitungod sa
imong komunidad.
Pag-aghat
Tubaga kini nga mga pangutana:
1. Nasuroy na ba nimo ang imong
komunidad?
2. Unsa ang mga lugar nga inyong naadtu-
an?
3. Ipiyong ang inyong mga mata ug kuyog ta
sa pagpanuroy sa komunidad pinaagi sa
atong handurawan.
4. Timan-i ang mga lugar sa komunidad.
Pagtulun-an 1 : Ang mga Mahinungdanong
Dapit/Istruktura sa Akong Komunidad
Balik Lantaw
61
Kuyog sa imong pundok, iistorya sa imong mga
kauban ang mga lugar sa inyong komunidad
Pagkahuman, tubaga ang mga pangutana ug
isuwat ang mga tubag sa tsart nga gi-andam sa
inyong magtutudlo.
Mga pangutana:
Unsa nga mga lugar ang kanunay adtuan sa
mga tao?
Unsay inyong tuyo o ginahimo anang lugara?
Asa kaha aning mga lugara ang
mahinungdanon sa komunidad?
Nganong nakaingon man kamo nga
mahinungdanon sila.
Ang atong komunidad adunay mga
mahinungdanong dapit o estruktura.
Mahinungdanon sila tungod kay dinhi nagaadto ang
mga katawhan aron matubag ang ilang
panginahanglan, sama sa espirituhanon nga
kalambuan, pagkaon, edukasyon, kahimsog sa
lawas, kahapsay ug kalinaw sa lugar, dulaanan ug
uban pa.
Buhata Kini
Timan-i Kini
62
Mga pananglitan sa mahinungdanong dapit:
Eskwelahan
Simbahan / Mosque
terminal/paradahan
merkado ug tindahan
Purok Center
Barangay Hall
health center
parke
Adunay mga komunidad nga may
mahinungdanong istruktura sama sa mga estatwa,
poste, ug uban pa. Mahinungdanon sila tungod kay
aduna silay kalambigitan sa kasaysayan sa
komunidad. Mahimo usab nga mao kini sila ang
timailhan sa sinugdanan o utlanan sa komunidad.
Sulayi Kini
Buluhaton 1
Kuyog ang imong pundok, istoryahi ninyo ang
mga buluhaton sa usa sa mga
mahinungdanong lugar.
Pag-andam og inamang nga pasundayag.
Ipakita ug ipatagna unsa nga lugar inyong
gipasundayag.
63
Buluhaton 2
Pagpili og usa ka mahinungdanong lugar
nga pinakagusto nimo.
Pagdibuho og dako nga kasing-kasing
ug isuwat dinhi kung giunsa niimo
paghigugma ang mahinungdanong
dapit.
Pagpahanas
Buluhaton 3
Pagpili og lima ka hulagway sa mga
mahinungdanong dapit sa imong komunidad
ug lingini kini. Pagkahuman, isulat ang
kamahinungdanon niini.
64
Pag-aghat
Pilia ang mga lugar nga mahinungdanon sa
inyong komunidad ug isulti ang
pagkamahinungdanon niini
Tubaga ni nga mga pangutana:
o Unsa man ang uban pa nga
mahinungdanong dapit nga wala napakita
sa mga retrato?
o Nganong mahinungdanon ning mga
dapita?
Tubaga ang mga pangutana:
o Aduna bay mahinungdanong lugar dinhi sa
atong lugar tulonghaan?
o Unsa man kini sila?
o Nganong mahinungdanon man sila?
o Asa dapit ni sila nahimutang?
Pagtulun-an 2 : Ang Nahimutangan sa mga
Mahinungdanong Dapit/Istruktura sa Akong
Komunidad
Balik Lantaw
65
Tultuli sila sa mga mahinungdanong dapit sa
inyong komunidad.
Kuyog sa imong pundok, hisguti ang
gikahimutangan sa mahinungdanong lugar
nga inyong nabunutan pinasikad sa
gikahimutangan sa inyong tunghaan.
Ipilit sa dako nga papel ang hulagway o
ngalan sa mahinungdanong lugar nga inyong
nabunutan ug isuwat sa kilid niini ang iyang
gikahimutangan.
Isulti kini sa klase
Tubaga ang mga pangutana:
o Unsa inyong masulti sa tubag sa kada
pundok?
o Asa nahimutang ang mga
mahinungdanong lugar sa komunidad
kung ang kapasikaran ang atong
tunghaan?
o Unsa ang mga pulong nga gigamit aron sa
pagtultol sa nahimutangan sa
mahinungdanong lugar?
o Magiyahan ba ka sa imong adtuan kung
mao ni imong gamiton? Nganong
nakaingon man ka?
o Unsa pa ang uban nga mga pulong nga
pwede gamiton sa pagtultol sa lugar?
Buhata Kini
66
Ang mga mahinungdanong lugar sa atong
komunidad adunay luna nga gikahimutangan.
Kinahanglan makahibalo kamo asa sila
nahimutang aron kahibalo mo asa moadto.
Pananglitan sa mga pulong nga mahimong
gamiton sa pagsulti sa nahimutangan sa usa ka
lugar:
Sa tuong bahin sa wala
sa tapad sa dakbalay sa sentro
Sa atubangan sa kilid
Sa likod nga bahin sa tumoy
Mahimo usab nga mogamit ug numero nga
ordinal. pananglitan:
Ikalima nga balay
Ikasiyam nga dakbalay
ikaduha nga andana
Timan-i Kini
67
Sulayi Kini
Buluhaton 1
Isuwat sa linya ang sakto nga nahimutangan
sa retrato nga naa sa ubos.
a. Ang tindahan
Nahimutang sa
_______________
sa tunghaan.
b. Ang “Purok
Center”
nahimutang sa
_______________
sa tunghaan.
c. Ang
Parke /
dulaanan
nahimutang sa
_______________
sa tunghaan.
68
Buluhaton 2
Paminawa imong magtutudlo samtang iyang
isaysay ang sitwasyon .
Tubaga ang mga pangutana:
o Kung ikaw ang usa sa mga bata nga
nakakita kang Ninay, unsa ang imong isulti
aron matultulan niya ang sentro sa
barangay ug maadtuan niya ang iyang
nanay?
o Unsaon man nimo pagsulti?
o Unsa kaha ang mahitabo kon dili masulti
kang Ninay ang sakto nga nahimutangan
sa sentro sa barangay?
o Sa imong opinyon, mahinungdanon ba nga
kahibalo sa nahimutangan sa mga
mahinungdanong lugar sa imong
komunidad?
69
Pagpahanas
Pagpili og duha o tulo ka mahinungdanong
lugar nga haduol sa inyong balay. Isuwat ang
iyang gikahimutangan pinasikad sa
gikahimutangan sa inyong balay sa ikaduhang
bahin sa kahon.
Mga Mahinungdanong
Lugar Sa Akong
Komunidad
Nahimutangan niini
base sa akong
panimalay
Tulonghaan
Simbahan/Moske
Tindahan/Merkado
Ospital
Tugpahanan
Dunggu-anan
Parke/Dulaanan
Barangay Hall /
Munisipyo
Sentrong
Pangkalusugan
Paradahan
70
Tan-awa ang mga hulagway sa
mahinungdanong dapit sa inyong komunidad
nga ipakita sa inyong magtutudlo. Isulti ang
lugar nga nahimutangan niini base sa inyong
pinuy-anan o tunghaan.
Tan-awa ang dako nga papel nga gibutang
sa blackboard.
Ipapilit ang mga hulagway sa
mahinungdanong lugar sumala sa
gikahimutangan sa inyong tunghaan
Tubaga kini nga mga pangutana:
o Unsa ang inyong nahimo?
o Unsa ang inyong masulti sa inyong hinimo?
o Unsa ang lugar nga naa sa atubangan sa
tunghaan? Sa likod? Sa tuo? Sa wala?
o Unsa ang tawag ani?
o Unsa ang kahulugan sa mapa?
o Unsa kini ka mahinungdanon?
Pagtulun-an 3 : Ang Mapa sa Akong
Komunidad
Balik Lantaw
Buhata Kini
71
Sulayi Kini
Buluhaton 1
Magtinabangay kamo kuyog sa imong
pundok sa paghimo ug mapa.
Paminawa ang inyong magtutudlo alang sa
mga pamaagi sa pagbuhat sa mapa.
Ipakita ang maong mapa sa klase.
Timan-i Kini
Ang mapa usa ka kinatibuk-an nga hulagway sa
mga lugar sa usa ka komunidad. Mao kini ang
naggiya o magtultol sa tukma nga nahimutangan
sa mga dapit ug ang kadak-on niini. Mao kini ang
giya sa matag-usa sa mga lugar. Tungod kay mao
man kini ang tamdanan sa pagtultol sa mga
lugar, kinahanglan nga sakto ang
gikahimutangan sa mga lugar ug hapsay aron dili
masaag ang mogamit.
Aron masayon ang paghimo ug mapa,
gikinahanglan nga adunay basehan sa pagtultol
sa lugar.
72
Buluhaton 2
Kuyog sa imong pundok, paghimo og mapa
nga magpakita sa gikahimutangan sa inyong
pinuy-anan gikan sa gikahimutangan sa
inyong tunghaan.
Idibuho ang gamay nga balay ug butangi kini
og imong ngalan timailhan nga imo kanang
pinuy-anan.
Tubaga ang mga pangutana:
o Unsa ang inyong masulti sa inyong
gihimo?
o Makatabang ba ni sa inyo?
o Unsa inyong gibati sa pagkakit a ninyo sa
gikahimutangan sa inyong pinuy-anan ug
sa balay sa inyong classmate
o Unsa man ang mahinungdanong lugar nga
ikadugang sa inyong mapa? Idibuho kini.
Pagpahanas
Basaha ang sitwasyon sa ubos ug buhata
ang gipahimo niini.
Ningbisita ang imong ig-agaw ug iyaan sa
inyong komunidad. Gusto nilang
makipagpanuroy sa inyong lugar apan dili ka
makakuyog. Himui sila og mapa sa upat ka
mahinungdanong lugar nga mahimo nilang
adtuan o suroyan gikan sa inyong balay aron
mahimo nilang giya sa pagpanuroy.
73
Kuyog sa imong pundok nga namugna
gahapon, ipakita sa atubangan sa klase ang
mapa nga inyong hinimo ug ihulagway kini.
Tubaga kini nga mga pangutana:
o Giunsa paghulagway sa unang grupo ang
ilang komunidad? Sa ikaduha? Sa ikatulo?,
etc.
o Base sa ilang gisulti, unsa-unsa man ang
mga makita nato sa komunidad?
o Gawas sa ilang , aduna ka pa bay
ikadugang? Unsa man kini?
o Unsang pamaagi ang atong gigamit sa
pagsaysay bahin sa atong komunidad?
o Unsa pa kaha ang dugang nga paagi sa
paghulagway sa komunidad?
Pagtulun-an 4 : Ang Akong Komunidad –
Usa ka Salaysay
Balik Lantaw
74
Paghimo og hugpulong nga maghulagway sa
imong komunidad. Isulti kini aron isulat sa imong
magtutudlo sa blackboard.
Tubaga kini nga mga pangutana:
o Mahitungod sa unsa ang atong gisulat?
o Sa unsang paagi nato karon gihulagway
ang atong komunidad?
Ang salaysay usa ka istorya o saysay sa
mga butang, lugar, tao o bisan unsa.
Mahimo nga isulti kini o isulat.
Timan-I Kini
Susiha Kini
Buhata Kini
75
Pag-aghat
Indigay sa pagporma og retrato
Kuyog sa imong pundok, kuhaa ang sulod sa
sobre ug isumpay kini sila aron makahimo og
usa ka hulagway. Ipapilit kini sa papel.
Ipakita sa atubangan sa klase ang inyong
hinimo ug ihulagway kini.
Tubaga kini nga mga pangutana:
o Unsay inyong ikasulti sa hulagway nga
naporma sa unang pundok? Sa ikaduha?
Sa ikatulo?, etc.
o Pareho ba sila ug panagway/porma?
o Unsay ilang kalahian?
Pagtulun-an 5 : Ang Kinaiyang Pisikal sa
Akong Komunidad
Susiha Kini
76
Ipiyong ang inyong mga mata ug
handurawa/ (imagine) ang dagway o
/porma sa inyong komunidad.
Hinuklugi kini nga mga pangutana:
o Asa nahimutang ang inyong komunidad?
Sa bukid ba? Sa daplin og dagat? Sa
patag?
o Unsa ang dagway niini?
o Unsa ang makita dinhi? Aduna bay
kakahuyan? Mga uma? Dagat? Bungtod?
Sapa? Ug uban pa.
Ang kinaiyang pisikal sa usa ka komunidad o
lugar mao ang mga kinaiya nga makita nga
ginalangkuban sa mga musunod:
mga dagway ug porma sa yuta (bukid,
bungtod, patag)
porma sa tubig (sapa, dagat)
mga tanom ug kahayupan nga nabuhi diring
dapita.
Timan-i Kini
Buhata Kini
77
Ang matag komunidad adunay managlahi nga
kinaiyang pisikal tungod sa gikahimutangan
niini. Adunay nahimutang sa bungtod, sa bukid
ug sa patag.
Pagpahanas
Buluhaton 1
Suwati ang mga kahon og mga kasayuran nga
maghulagway sa kinaiyang pisikal sa imong
komunidad
Ang gikahimutangan sa akong komunidad
Ang dagway sa akong komunidad
Ang mga lugar, tanom ug kahayupan nga
makita sa akong komunidad
78
Timan-i Kini
Ang Kabukiran o Bulubundukin usa sa mga
hulma sa yuta. Gilangkuban kini og hataas nga linya
ug sumpay-sumpay o dug-ol nga mga bukid. Tag-as
og bakilid kini sila. Lagmit lasang pa kini ug daghan
pa og halas nga mga tanum ug hayop.
Ang Bukid o
Bundok usa ka
klase sa hulma sa
yuta nga taas ug
bakilid. Mao kini
ang pinakataas
Pagtulun-an 6 : Mga Hulma sa Yuta –
Kabukiran, Bukid ug Bungtod
79
nga hulma sa yuta. Ang porma sa pinakaibabaw
mahimong mura og lingin o talinis. Dinhi makit-an
ang daghang kakahuyan, mga halas nga tanum ug
hayop. Ang pinakataas nga bukid sa tibuok Pilipinas
mao ang Bukid Apo nga makaplagan sa Mindanao.
Ang pinakataas sa Visayas mao ang Bukid Kanlaon.
Ang Bungtod o Burol usa ka klase sa hulma sa yuta
nga hataas apan mas ubos kaysa bukid. Palingin ug
daw gikulob nga kaha o kawa ang kasagaran nga
porma sa ibabaw sa bungtod. Sama sa bukid
daghan pud nagpuyo diri nga mga tanum ug
hayop. Kasagaran, ginahimo nga uma ang maong
hulma sa yuta.
80
Pagpahanas
Pilianan 1:
Isuwat ang ngalan sa hulma sa yuta sa linya sa
kilid sa hulagway. Pagkahuman butangi kini og
color.
____________________
________________
________________
81
Pilianan 3 – Ang Akong Repleksiyon
Sumpayi ang nag-una nga mga ideya.
1. Ang akong nakat-unan sa among gitun-an
mao ang _______________________________.
2. Malipayon/masub-anon ako sa mga
buluhaton karon tungod kay
_________________________________________.
3. Ang akong pinakagusto sa tanan namong
gihimo ang ______________________________.
tungod kay
__________________________________________.
4. Gusto pa nako mahibaw-an ang mahitungod
sa _______________________________________.
Basaha ang balak
Pagtulun-an 7 : Mga Hulma sa Yuta –
Kapatagan, Walog ug Talampas
Balik Lantaw
Bukid, bungtod, kabukiran,
Kini sila atong gikinahanglan,
Mga uma, kakahuyan ug kahayupan,
Dinhi nahamutang, angay ampingan.
Sinulat ni Agnes A. Sagsagat
82
Idibuho ang usa sa mga hulma sa yuta nga
gihisgutan sa balak ug isulat ang ngalan sa
ubos.
Pag-aghat
Tubaga kini nga pangutana:
Aduna pa bay lain nga hulma sa yuta? Unsa
man kini sila?
Tan-awa ang mga hulagway.
a.
c.
b.
Buhata Kini
83
Tubaga kini nga mga pangutana:
1. Unsa ang inyong ikasulti sa unang
hulagway? Sa ikaduha? Sa ikatulo?
Ihulagway kini sila.
2. Pareha ba sila og dagway/porma?
Unsay ilang kalahi-an?
3. Mahitungod sa unsa kining mga
hulagway nga gipakita?
4. Unsa kaha ang tawag ani nga mga
hulma sa yuta?
Ang Kapatagan usa ka
lapad ug patag nga hulma
sa yuta. Pag-uma ang nag-
una nga panginabuhi-an
diri.
Walog ang tawag sa patag
nga yuta nga gipatung-an
og mga bukid. Daghan
ang nagapuyo dinhing
dapita tungod kay nindot
dinhi mag-uma.
Timan-iKini
84
Talampas ang tawag sa
patag nga yuta sa ibabaw
sa bukid. Mahimo kini puy-
an og mga tawo.
Mahimong mananum diri
og gulay, prutas ug mga
lagutmon.
Sulayi Kini
Itupo ang hulagway sa iyang pangalan pinaagi sa
paghimo og linya.
walog
talampas
kapatagan
85
Pagpahanas
Butangi og pareho nga color ang mga kahon
nga magkauban ang ideya.
Talampas
Halapad ug
luag nga
patag.
Walog
Lapad nga
patag sa
ibabaw sa
bukid
Kapatagan
Patag nga
lugar nga
gipatung-an
ug mga bukid
86
Tan-awa ang mga hulagway ug tubaga ang
mga pangutana:
o Unsa ang mga hulagway nga inyong
nakita?
o Unsay inyong masulti sa ilang porma ug
mga butang nga makita dinhi?
Pagtulun-an 8 : Mga Hulma sa Yuta –
Bulkan, Dawis ug Isla
Balik Lantaw
87
Tan-awa ang mga hulagway.
Tubaga kini nga mga pangutana:
1. Unsa ang inyong ikasulti sa unang
hulagway? Sa ikaduha? Sa ikatulo?
Ihulagway kini sila.
2. Pareha ba sila og dagway/porma? Unsay
ilang kalahi-an?
3. Mahitungod sa unsa kining mga retrato nga
gipakita?
4. Unsa kaha ang tawag ani nga mgahulma
sa yuta?
Buhata Kini
88
Ang Bulkan usa kahulma sa
yuta nga sama sa bukid apan
adunay baba sa tumoy niini.
Dinhi magawas ang aso ug
uban pa nga init nga butang
nga gikan sa ilalum sa yuta
sama sa lapuk, tubig ug bato.
Ang Isla usa kahulma sa
yuta nga gilibutan og tubig.
Makita kini sila sa dagat.
Adunay dagko nga isla.
Aduna say gagmay. Naay
mga tawo nga namuyo sa isla.
Ang Dawis usa kahulma
sa yuta nga gilibutan og tubig
ang dakong bahin niini ug ang
uban nga bahin sumpay sa
usa kadako nga bahin sa yuta.
Daghang namuyo diri nga
mga tawo.
Timan-iKini
89
Sulayi Kini
Buluhaton 1
Lingini ang ngalan sa hulagway nga naa sa
walang bahin.
walog, talampas,
bulkan
bungtod, dawis, isla
walog, dawis, isla
90
Pagpahanas
Butangi og pareho nga color ang mga
kahon nga pareho og ideya.
Hulma sa yuta nga
gilibutan og tubig
Dawis
Hulma sa yuta nga
gilubutan og tubig
ang uban nga bahin
apan ang uban nga
bahin sumpay sa usa
kadako nga bahin sa
yuta
Bulkan
Hulma sa yuta nga
susama og bukid
apan adunay baba
sa taliptip niini. Dinhi
nagagawas ang aso
ug uban pa nga init
nga butang sama sa
lapuk, tubig ug bato.
Isla
91
Pag-aghat
Tubaga kini nga pangutana:
1. Asa ani nga hulma sa yuta ang
makit-an sa inyong komunidad?
2. Nakaadto na ba mo anang lugara?
3. Nag-unsa mo didto?
Kuyog sa imong pundok, hisguti ang mga
hulma sa yuta nga makit-an sa inyong
komunidad.
Hisguti ang iyang kinaiyang pisikal ug mga
butang nga makuha diri.
Isuwat ang inyong gihisgutan sa usa ka tsart.
Ipaambit kini sa uban nga magtutu-on
Adunay nagkandaiya nga hulma sa yuta
sama sa kabukiran, bukid, bungtod,
kapatagan, walog, talampas, bulkan, isla ug
talampas. Kada usa adunay iyang
kaugalingong pisikal nga kinaiya.
Pagtulun-an 9: Mga Hulma sa Yuta –
Ang Kinatibuk-an
Buhata Kini
Timan-iKini
92
Sa matag komunidad adunay hulma sa yuta
nga makaplagan tungod kay ang
komunidad mismo na tukod man sa usa
kahulma sa yuta.
Pagpahanas
Lingini ang ngalan sa yuta nga motukma sa
hulagway nga naa sa wala nga bahin.
walog
kapatagan,
talampas
bulkan,
bungtod,
bukid
talampas,
isla,
dawis
93
kapatagan,
walog
talampas
kapatagan
isla
dawis
bungtod,
kabukiran
dawis
bulkan,
kabukiran
isla
Walog
Dawis
Bukid
bungtod
bukid,
kapatagan
94
Buhata Kini
Kuyog sa imong pundok, isumpay ang mga
papel nga anaa sa sobre nga ipanghatag
sa imong magtutudlo aron makaporma og
usa kahulagway. Ipapilit kini sa papel.
Hisguti kini ninyo subay sa musunod nga
mga pangutana:
o Unsa ang inyong naporma nga
hulagway?
o Nakakita na ba mo niini sa inyong palibot
o sa lain pang mga dapit?
o Nakaadto na ba mo anang dapita?
Nag-unsa mo didto?
o Unsa ang inyong ikasulti sa iyang porma
sama sa kalapdon, kalalumon ug katas-
on? Ihulagway kini.
Pagtulun-an 10: Mga Hulma sa Tubig –
Lawod, Dagat, Golpo, ug Luok
95
Ang Hulma sa Tubig mao ang nagkanda iyang
porma sa tubig nga makit-an sa atong palibot.
Pipila sa mga pananglitan niini.
Ang Lawod mao
ang pinakadako,
pinakalapad ug
pinakalalum nga
hulma sa tubig nga
parat. Diri
makakuha ang
mga mananagat og daghan, dagku, ug nagkalain-
laing isda. Halayo na kini sa baybayon.
Ang Dagat usa ka
hulma sa tubig nga
parat. Kini siya parte
sa lawod, mas
gamay og adunay
baybayon o
moabot sa yuta.
Makakuha gihapon og isda diri apan mas gamay.
Dinhi kita pwede maligo tungod kay mas mabaw kini
siya ug adunay baybayon.
Timan-I Kini
96
Ang Golpo usa sa mga
hulma sa tubig. Kabahin
kini siya sa dagat nga
halos mapalibutan ug
yuta. Parat ang tubig
niini.
Ang Look usa sa mga
hulma sa tubig nga
kabahin sa dagat. Mura
kini siya og golpo apan
mas gamay ug mas dako
ang abri ngadto sa dagat.
Dinhi nagadunggo ang
mga barko.
Sulayi Kini
Buluhaton 1
Pangitaa ang ngalan sa mga hulma sa
tubig sa Loop a Word. Lingini kini.
Mamahimong patindog o pahigda ang
pagkabutang/pagkasuwat niini.
97
I F I L M
M O S A L
D R I P A
A B H D W
G O L P O
A I U A D
T R O T V
T H K E P
Buluhaton 2
Tubaga ang mga musunod nga mga pangutana:
1. Mahinungdanon ba kining mga hulma sa tubig
nga atong gitun-an karon? Ngano man?
2. Unsa kahay mahitabo kung mahugaw ning mga
dapita tungod sa mga basura?
3. Gusto ba nimo nga makatagamtam niini?
Ngano man?
4. Isip usa ka bata, unsay imong mahimo aron
magpabilin nga limpiyo ang mga hulma sa
tubig nga gitun-an karon?
98
Pagpahanas
Ila-ilaha ang lugar nga anaa sa hulagway.
Isuwat ang iyang ngalan sa tuong bahin
niini.
____________________ _____________________ _______________________
______________________
99
Kuyog sa imong pundok, tubaga ang
crossword puzzle sa gikinahanglan nga
kasayuran sumala sa panultolan nga naa sa
mga kahon.
1
3
2
Balik Lantaw
Pahigda
1. Pinakalapad ug
pinakalalum nga
hulma sa tubig
2. Kabahin sa dagat
nga halos
nalibutan og yuta
Patindog
1. Kabahin sa dagat
ug nalibutan ang
uban nga parte og
yuta apan dako
ang abri ngadto
sa dagat
3. Kabahin sa lawod.
Dinhi kita maligo.
Pagtulun-an 11: Mga Hulma sa Tubig –
Suba, Sapa, Busay ug Lanaw
100
Kuyog sa imong pundok, hisguti ninyo ang
hulagway nga ihatag sa inyong magtutudlo
sumala sa mga musunod nga pangutana:
o Mahitungod sa unsa ang hulagway?
o Nakakita na ba mo ani nila sa tinuod?
o Nakaadto na ba mo aning mga lugara?
Nag-unsa man mo didto?
o Unsay inyong masulti sa iyang panagway o
porma? Ihulagway kini.
Ang Suba usa ka hulma sa
tubig nga naga agas gikan
sa bukid padulong sa
dagat. Adunay suba nga
gamay ug mabaw, aduna
say dagku ug lalum.
Buhata Kini
Timan-iKini
101
Ang Sapa usa ka hulma sa
tubig nga mas gamay ug
mas mabaw kaysa suba ug
kasagaran maughan kung
ting-init.Tab-ang ang tubig
niini, bugnaw ug limpyo.
Ang Lanaw usa ka dako ug
lalam nga hulma sa tubig
nga gipalibutan og yuta. Kini
siya walay agasanan busa
naga pundo lamang ang
tubig niini.Tab-ang ang tubig niini.
Ang Busay usa ka hulma sa
tubig nga paspas ug kusog
nga nagahagbong gikan sa
suba o sapa nga
nahimutang sa hataas nga
bahin o bukid.
102
Sulayi Kini
Buluhaton 1
Isuwat ang ngalan ug idibuho ang hulagway sa
hulma sa tubig sumala sa gihulagway nga iyang
kinaiya.
Ngalan sa
Hulma sa
Tubig
Kinaiya
Hulagway
Hulma sa tubig nga
nagagikan sa
taas nga bahin. Paspas
ug kusog ang
paghagbong sa tubig.
Hulma sa tubig nga
lalum ug daku.
Gilibutan kini og yuta
ug walay agasanan.
Usa ka daku ug adunay
tubig nga tab-ang nga
hulma sa tubig nga
nagaagas gikan
sa bukid padulong sa
dagat.
Mas gamay ug mabaw
kaysa suba ug
kasagaran mahubsan
kung ting-init
103
Buluhaton 2
Tubaga ang mga pangutana:
1. Mahinungdanon ba kining mga hulma sa
tubig nga gitun-an nato karon? Ngano
man?
__________________________________________
__________________________________________
2. Unsa kahay mahitabo kung mahugaw ning
mga dapita?
__________________________________________
__________________________________________
3. Gusto ba nimo nga matagamtaman kini?
__________________________________________
__________________________________________
4. Isip usa ka bata, unsay imong mahimo aron
magpabilin nga limpyo ang mga hulma sa
tubig?
__________________________________________
__________________________________________
104
Pagpahanas
Isuwat ang pangalan sa hulma sa tubig sa kahon
nga nahimutang sa kilid sa hulagway.
1.
2.
3.
4.
105
Magdula kita
Hatagan kamo og mga papel nga sagol –
sagol ang mga kasayuran sama sa ngalan sa
hulma sa yuta, ug lain-laing hulugaway-niini.
I han-ay kini ug itipo ang mga papel nga
pareha og kasayuran.
Paminawa ang imong magtutudlo alang sa
pamaagi sa pagdula.
Tubaga ang mga pangutana:
Asa ani nga hulma sa tubig ang makaplagan
sa atong komunidad?
Nalipay ba kamo nga adunay sama ani nga
hulma sa tubig sa atong komunidad? Ngano
man?
Unsa kahay mahitabo kung mahugaw ning
mga lugara?
Naa batay maitabang aron magpabilin nga
limpyo ang maong dapit? Unsa man?
Buhata Kini
Balik Lantaw
Pagtulun-an 12: Hulma sa Tubig ug
Ang Kinatibuk-an
106
Sulayi Kini
Idibuho ang usa sa mga hulma sa tubig
nga makaplagan sa inyong komunidad.
Butangi kini og color.
Pagpahanas
Basaha ang mga pangutana ug tubaga kini. Pilia ug
lingini ang letra sa imong tubag.
1. Asa sa mga musunod ang hulma sa tubig nga
parat?
I. Busay III. Sapa
II. Look IV. Suba
a. I ug II lang b. II lang c. IV lang
2. Kini usa ka hulma sa tubig nga kinalaluman ug
kinadak-an.
a. golpo b. lanaw c. lawod
3. Kini usa ka hulma sa tubig nga maughan kung
ting-init.
a. sapa b. lawod c. dagat
107
4. Nindot kini nga tan-awon tungod kay ang tubig
nagahagbong gikan sa taas nga bahin o bukid.
Unsa kini?
a. linaw b. busay c. luok
5. Ang tubig niini nagagikan sa bukid ug padayon
nga gaagas padulong sa dagat.
a. suba b. sapa c. golpo
6. Usa ka hulma sa tubig nga gipalibutan og yuta.
a. busay b. linaw c. golpo
Tan-awa ang mga hulagway sa hulma sa tubig ug
isuwat ang iyang ngalan sa kiliran.
Balik Lantaw
Pagtulun-an 13: Mga Hulma sa Tubig sa
Kaugalingong Komunidad
108
Gikan sa mga hulagway sa hulma sa tubig
nga gipakita kaninyo, pilia ang hulma sa tubig
nga makaplagan sa inyong komunidad.
Kuyog sa imong pundok hisguti ninyo sila base
sa musunod nga mga pangutana:
o Unsa ang mga hulma sa tubig nga
makaplagan sa komunidad nga inyong
gipuy-an? Isuwat ang mga ngalan nila.
o Unsa ang porma o dagway niini?
Ihulagway ang ilang kalapdon, kalimpiyo,
kalalom (pananglitan, taga tuhod ang
tubig, taga hawak, dili matugkad, ug uban
pa), color, sulog, kasaw
Buhata Kini
109
Hulma sa
Tubig sa
Komunidad
Porma o Dagway sa
hulma sa Tubig
1.
2.
3.
Sulayi Kini
Buluhaton 1
Paghimo og usa ka hulma sa tubig nga
makaplagan sa inyong komunidad gamit ang
kulunon. Kon walay kulunon, idibuho kini sa
sulod sa kahon. Isulat ang ngalan niini sa ubos.
110
Buluhaton 2
Tubaga ang mga pangutana:
1. Nalipay ba kamo nga naay sama ani
nga hulma sa tubig sa komunidad nga
inyong gipuy-an? Ngano man?
2. Unsa kahay mahitabo kung mahugaw o
mapuno ug basura kining mga dapita?
3. Naa ba tay matabang aron magpabilin
nga limpiyo ning mga dapita? Unsa
man?
111
Pagpahanas
Lingini ug butangi og color ang mga hulma sa tubig
nga makaplagan sa inyong komunidad, ilha ang
ngalan ug ihulagway kini. Isuwat ang mga tubag sa
tukma nga mga kahon.
Hulagway sa
Hulma sa Tubig
Ngalan
Kinaiya
112
Tan-awa ang hulagway sa ubos.
Tubaga kini nga pangutana:
o Unsa ang makita nato sa hulagway?
o Asa ani nga mga hulma sa yuta ang makita
sa atong komunidad? Ang hulma sa tubig?
Balik Lantaw
Pagtulun-an 14: Mapa sa mga Hulma sa
Yuta ug Tubig sa Akong Komunidad
113
Pag-aghat
Buot ka ba makakita og lahi nga hulagway
sa maong komunidad apan magpakita
gihapon sa mga kayutaan ugkatubigan?
Base sa hulagway nga gipakita, tubaga ang
mga pangutana pinaagi sa pagdibuho:
o Asa dapit ang hulma sa tubig?
o Asa dapit ang mga hulma sa yuta?
o Asa dapit ang balay? Ang tulonghaan?
Ang kakahuyan? Ang kaumahan?
o Unsay atong buhaton aron mailhan ang
katubigan ug mga kayutaan?
o Unsa nga color ang atong gamiton para sa
katubigan? Para sa mga yuta?
Dugang pangutana:
o Unsay imong ikasulti sa imong nahimo?
o Itandi ang hulagway sa imong gidibuho,
naa ba ang mga hulma sa yuta ug tubig sa
imong gidibuho? Pareha ba ang
gikahimutangan sa mga hulma sa yuta ug
sa tubig?
o Pareho ba ang gidak-on ug porma ang
mga hulma sa yuta sa hulagway ug sa
Buhata Kini
114
atong gihimo? Ang porma sa balay ug
tulonghaan?
o Unsay tawag nato ana?
o Unsay tawag nato sa atong gihimo nga
hulagway?
o Unsay gipakita aning mapa?
Ang Mapa usa kamahinungdanong giya
galamiton sa paghulagway sa gikahimutangan
sa usa ka lugar aron madali kini matultolan.
Naggamit og simbolo ang mapa timailhan para
sa mga kasayuran nga iyang gihulagway. Sama
sa pag-ila sa katubigan ug kayutaan, naggamit
kini og color, berde para sa kayutaan, ug
bughaw para sa katubigan.
Sulayi Kini
Buluhaton 1
1. Isuwat sa tsart ang mga ngalan sa hulma sa uta
ug tubig.
2. Isuwat usab ang iyang nahimutangan pinasikad sa
nahimutangan sa tunghaan
Timan-iKini
115
Mga hulma Sa Yuta
Sa Akong
Komunidad
Nahimutangan Niini
Mga Hulma Sa
Tubig Sa Akong
Komunidad
Nahimutangan
Niini
3. Himu-i og hulagway o mapa ang imong
komunidad apil ang mga kasayuran nga nahisulat
sa tsart mahitungod sa mga hulma sa yuta ug
tubig.
4. Butangi kini og color nga magtimaan sa yuta ug
sa tubig.
5. Butangi usab og ngalan ang maong mga dapit.
6. Isaysay ang inyong hinimo nga mapa sa
atubangan.
Buluhaton 2
Tubaga ang mga pangutana. Isuwat ang mga
tubag sa inyong papel.
116
Mahinungdanon ba ang mapa? Ngano
man?
Angayan ba ang lahi –lahi nga color ang
ibutang para sa kayutaan ug katubigan sa
mapa? Ngano man?
Pagpahanas
Pagdibuho og yano nga mapa sa komunidad nga
nagpakita sa mga hulma sa yuta ug tubig base sa
gikahimutangan sa imong pinuy-anan.
Gamit ang mapa nga hinimo nimo kagahapon,
ipakita ug ihulagway kini pinaagi sa pagtubag
sa mga pangutana:
o Unsa ang kasagaran makita sa inyong
komunidad?
o Pila ka klase sa hulma sa yuta ug tubig ang
naa sa inyong komunidad?
Balik Lantaw
Pagtulun-an 15: Ang Kalahian sa Matag
Komunidad
117
o Unsa kini sila?
o Asa dapit sila nahimutang?
o Unsa ang imong ikasulti sa kinatibuk-an nga
kinaiya sa imong komunidad? Bukid ba
kini? Bakilid? Bugnaw?
Pagkuha og pares.
Ipakita ang imong hinimo nga mapa sa
imong pares.
Itandi ang imong komunidad sa iyang
komunidad. Isaysay ang mga kasayuran
mahitungod niini base sa imong tubag sa
pangutana sa balik lantaw.
Tubaga kini :
o Parehas ba ang imong komunidad sa
komunidad sa imong isig ka magtutu-on?
o Nganong nakaingon man ka? Sa unsang
butang sila managlahi o magkaparehas?
o Unsa ang imong ikasulti sa matag
komunidad?
Buhata Kini
118
Ang matag komunidad adunay nagkalain-
laing kinaiya. Adunay komunidad nga naa
sa bungtod, sa bukid, sa patag, isla ug
uban pa. Aduna say komunidad nga duol
ug mga hulma sa tubig, aduna say layo.
Tungod niini,usahay lahi ang porma, klase
sa mga tanum ug hayop ang atong makita
kaysa sa uban.
Apan aduna say komunidad nga amgid sa
ubang komunidad tungod kay pareha sila
ug gikahimutangan busa pareha ang
porma, tanum ug mga hayop.
Tan-awa ang imong magtutudlo.
Tubaga ang mga pangutana:
o Unsay inyong masulti sa akong gisuot ug
gigamit karon? Ihulagway kini.
Pag-aghat
Timan-i Kini
Pagtulun-an 16: Mga Klase sa Panahon nga
Nasinati sa Komunidad
119
Buhata Kini
o Aduna ba kamoy sanina ug gamit nga
sama ani?
o Angayan ba nga magsuot kita ug sama ani
nga sanina ug gamit karon? Ngano man?
Tan-awa ang duha ka hulagway.
o Tubaga ang mga pangutana:
Unsa ang nakita ninyo sa hulagway A?
sa hulagway B? Isuwat ang tubag sa
tsart A.
Magkapareho ba ang duha ka
hulagway?
Unsay ilang kalainan?
o Basaha ang musunod nga pangutana ug
isuwat sa tsart B ang mga tubag.
o Nakasinati na ba kamo ug pareha sa
nasinati sa mga bata sa hulagway A ug
hulagway B?
o Kanus-a man ninyo nasinati ning pareha sa
hulagway A? sa hulagway B?
o Unsa man ang buot ipasabot sa ting-init?
Sa ting-ulan?
o Unsa ang atong makita ug mabati sa
atong komunidad kung ting-init? Kung ting-
ulan?
o Unsa may pwede mahimo kung ting-init?
Kung ting-ulan?
120
o Unsa may tawag aning ting-init ug ting-
ulan?
o Unsay buot ipasabot sa panahon?
Ang panahon ang tawag sa kahimtang sa
palibot sa mubo nga tempo.
Adunay duha ka panahon nga masinati an ang
atong komunidad; ang ting-init ug ting-ulan.
Sa panahon sa ting-init, hayag ang palibot
tungod kay makita man ang adlaw. Mobati kita og
kainit ug kaigang. Mao nay hinungdan nga magsuot
ang mga tao ug nipis, walay bukton nga mga bisti,
mokaon ug pampabugnaw nga mga pagkaon aron
mahupay ang kainit nga gibati. Usahay adunay
gamay nga panganod sa kalangitan apan
kasagaran wala. Daghan ang mabuhat kung ting-
init sama sa pagpanglaba, pagligo sa dagat,
pagdula, pagpananum, ug uban pa. Apan
kinahanglan mag-amping usab nga dili masubrahan
ang pagpasayasaya sa init aron dili masakit.
Sa panahon sa ting-ulan, ngitngit ug basa ang
palibot, dili makita angadlaw kay nasalipdan sa
baga nga panganod. Bati-on kita ug katugnaw.
Timan-i Kini
121
Mao nay hinungdan nga magsuot kita ug mga bisti
nga baga o mogamit ug mga rubber ug plastic nga
gamit aron mapanalipdan ang lawas. Mas gamay
ang mabuhat kung moabot ni nga panahon tungod
kay basa ang palibot ug delikado ang dalan tungod
sa kadanlog. Kinahanglan mag-amping ang matag-
usa ug mabinantayon aron malayo sa sakit,
disgrasya ug makapangandam aron dili mabahaan.
Buluhaton 1
Isuwat ang ting-init kung ang gamit para sa
ting-init ug ting-ulan kung para sa ting-ulan
Sulayi Kini
122
Buluhaton 2:
o Awita kini
Unsa ang Panahon?
(awiton sa tono sa London Bridge)
Unsa ron ang panahon,
panahon, panahon?
Unsa ron ang panahon?
Sultihi ko.
Ang panahon ting-init,
ting-init, ting-init
Ang panahon ting-init,
maglipay ta
Unsa ron ang panahon,
panahon, panahon?
Unsa ron ang panahon?
Sultihi ko.
Ang panahon ting-ulan,
ting-ulan, ting-ulan
Ang panahon ting-ulan,
mangandam ta
123
o Tubaga ang mga pangutana:
o Mahitungod sa unsa ang kanta?
o Unsa ang mga panahon nga naapil sa
kanta?
o Matud sa kanta, mag-unsa kita kung ting-
init? Kung ting-ulan?
o Nganong maglipay man ta kung ting-init?
o Nganong mangandam man ta kung ting-
ulan?
Isuwat ang panahon sumala sa sitwasyon nga
gipakita sa hulagway.
____________________ _____________________ ______________________
Pagpahanas
124
_______________________ _______________________
Awita ang “Unsa ang panahon?”
Tubaga ang mga pangutana:
o Unsa ang mga panahon nga nasinati sa
atong komunidad?
o Unsa ang dagway sa atong komunidad
kung ting-init? Kung ting-ulan?
Suroy sa gawas sa imong lawak tunghaan
ug panid-i ang palibot labi na ang
kalangitan, panganod, adlaw ug kainiton o
kabugnawon sa palibot.
Pag-aghat
Balik Lantaw
Pagtulun-an 17: Pagbuhat og Taho sa
Panahon
125
Buhata Kini
Uban sa imong pundok, buhata ang nasuwat
sa “Buluhaton”.
Itaho kini sa atubangan sa inyong klase.
Tan-awa ang duha ka hulagway.
Buluhaton 3
1. Tan-awa ang langit, panganod ug palibot
karong taknaa. Butangi og ekis ang kahon nga
motukma sa imong nakita.
Kalangitan
Nay
adlaw
walay
adlaw
Panganod
Wala
Nipis ug
gamay ra
Daghan
Daghan
kaayo
Palibot
Hayag
Ngitngit
126
2. Isuwat sa inyong papel ang uban pa nga
napanid-an ninyo sa palibot.
3. Tubaga ang mga pangutana:
o Unsa ang mga butang nga inyong gipanid-
an?
o Nganong kana man ang gipapanid-an sa
inyo?
o Unsa ang resulta sa inyong pagpaniid?
o Base sa resulta sa inyong pagpaniid, unsa
man ang panahon karon?
o Angay ba nga mahibaw-an sa mga tawo
ang panahon? Ngano man?
o Unsay angay natong buhaton aron
mahibaw-an kini sa mga tawo?
Ang kasayuran sa panahon usa ka
mahinungdanong butang tungod kay mao kini ang
usa sa tamdanan sa buluhaton sa mga tawo. Kini
ginataho sa radyo, tv ug mga mantalaan.
Ang taho sa panahon kinahanglan magsulti sa
tinuod nga kahimtang sa panahon.
Timan-i Kini
127
Sa paghimo og taho sa panahon,
gikinahanglan ang mga musunod nga kasayuran:
a. Petsa ug oras sa pagtaho
b. Pangalan sa lugar/komunidad
c. Kahimtang sa panahon (pananglitan:
init, ulan, mapanganuron, dag-um
Buluhaton 1
Uban sa imong ka pundok, himui og
taho sa panahon ang napanid-an
ganinang buntag nga panahon
Buluhaton 2
Sumpayi ang pulongan aron masulti ang
kamahinungdanon sa taho sa panahon.
Isuwat ang kumpleto nga pulongan sa
inyong papel.
1. Ang taho sa panahon mahinungdanon tungod
kay
2. Kinahanglan isulat nako ang tinuod nga
kahimtang sa panahon aron
Sulayi Kini
128
Paghimo og taho sa panahon sumala sa gipakita sa
hulagway. Ang maong sitwasyon napanid-an
ganinang buntag sa kaugalingong komunidad.
Tan-awa ang mga hulagway ug ilha ang
panahon nga gihulagway niini.
o Ganahan ba mo nga makasinati ani nga
mga panahon? Ngano man?
Pagpahanas
Balik Lantaw
Pagtulun-an 18:
Mga Kinaiyanhong Katalagman o Disgrasya
nga Nahitabo sa Komunidad ug Ang mga
Epekto Niini sa Kahimtang sa mga Hulma sa
Yuta, Tubig ug Katawhan
129
Mag- indigay sa pagporma ug usa ka sekreto
nga pangalan pinaagi sa paggamit sa
pinakauna nga letra sa ngalan sa prutas.
o Isuwat ang matag letra sa kahon sa
ibabaw sa hulagway.
o Ang ulahi nga letra sa pangalan gihatag
na busa isulat na kini sa kahon.
o Ang pinaka-una nga maka butyag sa
sekreto nga pangalan maoy manana-og
Pag-aghat
O
130
Buhata Kini
Uban sa imong pundok, tan-awa ang
hulagway nga ihatag sa inyong magtutudlo
o Tubaga ang mga pangutana mahitungod
niini:
o Unsa ang naa sa hulagway? Ihulagway kini
o Sa inyong huna-huna, nganong nahitabo
kini?
o Nakasinati na ba ug ingon ani ang inyong
komunidad?
o Unsay mahitabo sa mga tao, hulma sa yuta
ug sa tubig kung moabot kini?
o Unsay tawag ani nga panghitabo?
Pagkahuman sa oras, ipakita kini sa
atubangan ug itaho ang inyong istorya
mahitungod sa hulagway.
131
Timan-i Kini
Ang kinaiyanhong katalagman mao ang mga
panghitabo nga makahatag ug grabe nga kadaut /
kasakit sa kinabuhi sa tawo ug sa kinaiyahan. Kini sila
natural, dili ginama sa tawo ug dili mapugngan.
Pipila sa kinaiyanhong katalagman mao ang
musunod:
132
a. Ang Baha – mao kini ang pagtaas ug pag-awas sa
tubig gikan sa iyang natural nga gikahimutangan
o ginaagian ngadto sa mga kayutaan. Ang
kadaut nga iyang dala magdepende sa kakusgon
sa sulog ug gidaghanun sa tubig. Kung kusog ang
sulog sa tubig, mangadaut ug mangaanud ang
tanan nga iyang maagi-an sama sa kabalayan,
kakahuyan/katanuman, dakbalay, yuta ug mga
tao.
b. Bagyo - Usa ka kusog nga paghaguros sa hangin
nga adunay dala nga kusog nga ulan. Moresulta
kini ug baha ug kadaut sa tanan nga iyang
maagi-an. Ang kadaut nga iyang dala
modepende gihapon sa kakusgon ug kapaspas sa
paghaguros sa hangin ug kakusgon sa ulan. Mas
133
kusog ang paghaguros sa hangin, mas dako ang
kadaut. Ang Bagyong Sendong ug Bagyong
Pablo pipila lamang sa mga kusog nga bagyo
nga nasinati sa katawhan sa Mindanao. Kini sila
nagdala og daku nga kadaut sa mga lugar,
pananum, panginabuhi ug kinabuhi sa katawhan.
c. Ang Landslide/Dahili mao ang pagdahili sa yuta
tungod sa paghumok niini o tungod sa linog .
134
d. Kasagaran mahitabo kini sa mga bukid nga gina
mina o mga bukid nga adunay lugti/liki/guna. Sa
pagdahili sa yuta, madaut ang natural nga porma
niini, madaut ang mga tanum ug usahay adunay
mga katawhan nga matabunan ilabi na sa
minahan.
e. Ang Linog mao ang ang pag-uyog o pagkurog sa
yuta tungod sa paspas nga lihok sa enerhiya ug
pag lihok sa dagkung tipak nga yuta sa
ilalum/sulod nga bahin sa kalibutan. Adunay
hinay nga linog nga dili mamatikdan sa mga
katawhan ug walay kadaut nga dala apan aduna
say kusog nga linog. Ang kusog nga linog
magdala usab ug kadaut. Ang mga yuta mangliki,
135
maputol ang mga tulay, mangliki o mangatumba
ang mga dagko nga dakbalay ug usahay maoy
hinungdan sa tsunami.
f. Ang Hulaw mao ang taas nga panahon sa ting-
init sa usa ka lugar. Ang yuta mangliki, ang uban
suba mahubsan ug ang mga tanum/balili
mangalaya o mangasunog tungod sa kainit.
Tungod niini, dili makapananum ang mga mag-
uuma. Makatagamtam ang mga katawhan ug
kalisod tungod sa kakulang sa pagkaon/
kamahal sa palaliton.
136
g. Ang Pagbuto sa Bulkan mao ang panghitabo
nga diin ang bulkan magbuga ug init/ nagbaga
nga mga bato, lapok ug abo. Usahay ang iyang
pagbuto maoy hinungdan sa paglinog.
137
Buluhaton 1
Pangitaa ang katugbang sa Lumbay A diha sa
Lumbay B. Isuwat ang letra sa inyong tubag sa
walang bahin sa lumbay A.
Lumbay A Lumbay B
1. Bagyo
a. Pagtaas ug pag-awas sa
tubig ngadto sa yuta nga
maoy hinungdan sa
pagkadaut sa tanan nga
maagi-an niini
2. Hulaw
b. Ang pag-uyog o pagkurog
sa yuta nga tungod sa
paglihok sa dagkung tipak
sa yuta sa ilalum nga bahin
sa kalibutan
3. Baha
c. Usa ka kusog nga
paghaguros sa hangin nga
adunay dala nga kusog nga
ulan
4. Pagbuto
sa
bulkan
d. Paspas nga pagdahili sa
yuta gikan sa taas nga
bahin
5. Dahili
e. Taas nga panahon sa ting-
init, walay ulan
6. Linog
f. Pagbuga ug init nga mga
bato, lapok ug abo gikan sa
bulkan i
Pagpahanas
138
Buluhaton 2
Pagpili og usa ka kinaiyanhong katalagman nga
nasinati na sa imong komunidad ug isuwat ang
epekto niini sa kahon para sa tao, hulma sa yuta ug
sa tubig
_______________
Pangalan ng katalagman
Epekto sa kahimtang sa
Tao Hulma sa
Yuta
Hulma sa
Tubig
139
Buhata Kini
Ihan-ay ang mga letra aron makaporma og
ngalan sa katalagman
__________________
__________________
o Kuyog sa imong pundok, panid-i ug
hinumdumi ang ipakita sa inyong
magtutudlo kay itaho ninyo sa klase ang isa
sa mga paagi nga iyang ipakita.
o Himu-a nga tamdanan ang mga
pangutana nga anaa sa blackboard.
Pag-aghat
ilgon
usgon
Pagtulun-an 19:
Ang Disaster Drill sa Tunghaan
140
Timan-iKini
Ang Disaster Drill usa kabuluhaton sa matag
tunghaan diin bansayon ang mga kawani ug
tinun-an sa mga pamaagi sa pagresponde sa
panahon sa linog ug sunog. Gihimo kini aron
magpabilin nga han-ay, linaw ug luwas ang
pag –atubang sa maong katalagman ug
malikayan ang kadaut o disgrasya.
Paminawa ang istorya nga iasoy sa imong
magtutudlo nga nag-ulohan og “Si Lola Tina”.
Pag-aghat
Pagtulun-an 20:
Ang Kahimtang sa mga Hulma sa Yuta ug
Tubig Kaniadto ug Karon
141
Buhata Kini
Tubaga ang mga pangutana bahin sa istorya.
o Mahitungod sa unsa ang gibasa nga
istorya?
o Kinsa ang mga tao sa istorya?
o Pila ka tuig wala nakabisita si Lola Tina ila
Kristel?
o Sa sulod anang mga tuiga, aduna bay
kabag-uhan sa komunidad nila Kristel nga
napanid-an niya?
o Unsa ang iyang napanid-an?
Tubaga ang mga pangutana bahin sa
pagtulun-an:
o Asa ani nga mga hulagway ang kahimtang
sa bukid ug suba/sapa kaniadto ug karon
sumala sa napanid-an ni Lola Tina?
o Itandi ang matag lugar, aduna bay
kalahian? Unsa man kini?
o Karon huna-hunaa ang imong komunidad,
aduna ka bay nahibaw-an nga kalahian sa
kahimtang sa hulma sa yuta kaniadto ug
karon? Sa hulma sa tubig? Unsa man kini?
142
Timan-i Kini
Sa paglabay sa panahon, adunay mga kabag-uhan
nga nagakahitabo sa palibot. Kini mamahimong
natural o tungod sa mga gipangbuhat sa mga
katawhan. Ang uban nga kabag-uhan nakaapekto
sa kahimtang sa hulma sa yuta ug sa tubig.
Nangadaut ilang porma, nahugaw ug nangamatay
ang mga namuyo niini.
Buluhaton 1
Susiha ang hulagway ug itandi ang ilang
kahimtang kaniadto ug karon.
Isuwat ang inyong nakita sa graphic organizer
Sulayi Kini
143
144
145
Kahimtang sa _______________________
Kaniadto
Karon
Basahon ng awiton ang kantang “Masdan
Mo ang Kapaligiran”.
Tubaga ang mga pangutana bahin sa kanta.
o Unsa ang hulagway sa tubig nga gihisgutan
sa kanta?
Pagpahanas
Hindi na masama ang pag-unlad at
malayo-layo na rin ang ating narating
Ngunit masdan mo ang tubig sa dagat
Dati’y kulay asul ngayo’y naging itim.
146
o Unsa ang kalahian sa kahimtang niini sa
kaniadto ug karon?
o Unsa ang kahulogan sa mga color nga
asul ug itom sa dagat?
o Sa imong hunahona unsa ang hinungdan
nga nausab ang color sa dagat?
o Gusto ba nimo mulangoy sa itom nga
dagat? Ngano man?
o Unsa ang imong puwede nga mahimo
aron malikayan ang pagsamot sa
sitwasyon sa dagat?
Tubaga ang mga pangutana:
o Mahitungod sa unsa ang istorya nga
gipaminaw ninyo gahapon?
o Unsa ang nanamatikdan ni Lola Tina nga
kalahian sa komunidad nila Kristel?
o Nganong aduna may kalahian ang
kahimtang sa hulma sa yuta ug tubig sa
ilang komunidad?
Balik Lantaw
Pagtulun-an 21:
Ang Pagpadayon ug Kabag-uhan sa Palibot
147
Buhata Kini
Aduna bay kalahian sa kahimtang sa mga
hulma sa yuta ug tubig kaniadto ug karon sa
inyong komunidad? Unsa man?
Uban sa imong pundok, tubaga ang mga
pangutana:
o Base sa nakalista sa blackboard nga mga
kalahian sa kahimtang sa hulma sa tubig
ug yuta kaniadto ug karon, masulti ba nimo
nga adunay kabag-uhan nga nahitabo sa
inyong komunidad?
o Unsa kini? Magsuwat og tulo.
o Pinasikad sa inyong pagdukiduki, aduna
bay butang sa komunidad nga walay
kabaghuan?
o Unsa kini sila? Magsuwat og duha.
Pag-aghat
148
Buluhaton 1
o Pundok 1 hangtud 5 – paghimo og hulad sa
usa sa mga kabag-uhan sa palibot sa
inyong komunidad pinaagi sa pagdibuho
niini o paggamit og kulunon
o Pundok 6 hangtud 10 – paghimo og hulad
sa usa sa mga wala nabag o sa palibot sa
inyong komunidad pinaagi sa pagdibuho
niini o paggamit og kulunon
Buluhaton 2
o Unsa pa ang gusto nimo nga mabag-o sa
imong komunidad? Ngano man?
Sulayi Kini
149
Suwati ang graphic organizer og mga
kasayuran mahitungod sa mga kabag-
uhan ug gipadayon sa palibot sa imong
komunidad.
Pagpahanas
Ang Palibot sa Akong Komunidad
Mga Kabaghuan Mga Pagpadayon
150
MODULE 2: ANG TINUBDAN UG PANGINABUHI SA
KOMUNIDAD
Pag-aghat
Pagtulun-an 1:
Ang Sugilanon sa Gigikanan sa Ngalan sa
Komunidad
Maayong adlaw Karim.
Kuyog ta sa balay.
Akong ipa-ila-ila ang
akong ig-agaw, si
Luzviminda.
Kaanindot sa
pangalan, Luzviminda.
Asa gikan ang iyang
ngalan?
151
Sa una nga silaba sa
Luzon, Visayas ug
Mindanao. Diha
gikuha ang iyang
pangalan.
Ah, mao diay nga
Luzviminda.
Pangutan-on pud
nako si Ina kon asa
niya gikuha ang
akong pangalan.
152
Akong
Nahibaluan
Mahitungod sa
Gigikanan sa
Ngalan sa
Akong
Komunidad
Akong Gustong
Mahibaluan
Mahitungod sa
Gigikanan sa
Ngalan sa Akong
Komunidad
Akong
Nahibaluan
Mahitungod
sa Gigikanan
sa Ngalan sa
Akong
Komunidad
Buhata Kini
153
Itupo ang hulagway sa iyang ngalan pinaagi sa
linya.
1. Balay ni Aguinaldo sa Cavite
Pag-aghat
Timan-i Kini
Adunay tinubdan ug sugilanon ang
pangalan sa matag komunidad. Dili kini
himu-himu lamang apan gibase sa usa ka
kasaysayan ug kultura.
Pagtulun-an 2:
Ang mga Makasaysayon nga Sagisag,
Istruktura, Bantayog ug Butang nga Makita
sa Komunidad
154
2. Krus ni Magellan
3. Bulkang Mayon
4. Dibolto ni Lapulapu
5. Luneta Park
155
Malipayong gisuroy sa magtiayon nga Bryan og
Marni ang ilang mga anak nga sila Cristy ug Danny.
Kini isip premyo sa ilang dakung grado sa
eskwelahan. Gidala nila ang mga bata sa “Nayong
Pilipino”. Ngangha kaayo ang mga bata sa ilang
nakita. “Pagkadaghan sa talan-awon diri Tay oi!”,
ingon ni Cristy.” Hala, tan-awa gud ate Cristy. Mao
man kana ang naa sa among libro nga Krus ni
Magellan”, sagbat sa manghud nga si Danny. “Naa
man pud gani ang balay ni Aguinaldo. Tan-awa
didto dapit diba naa pud ang balay ni Rizal ug ang
hagdan-hagdang palayan.” “Mao gyud kini ang
resulta kung magtarong mo sa inyong pagtungha,”
matud ni Nanay Marni. “Daghan kaayong salamat
Tay ug Nay,” dungan nga tubag ni Cristy ug Danny.
Ikaw ug ang imong magtutudlo magdungan sa
pagbasa sa hamubo nga sugilanun nga naa sa
ubos.
Susiha Kini
156
Mga Pangutana :
Bahin sa unsa ang sugilanon?
Kinsa man ang mga tawo sa sugilanon?
Unsa ang ilang gibuhat?
Asa sila ning-adto?
Nganong nanuroy man sila?
Unsa ang ilang mga nakita didto?
Unang Pundok: “Sa Akong Paglibot”
Ipiyong ang inyong mga mata ug handurawa
ang panagway sa imong komunidad. Aduna
bay mga makasaysayong butang nga makita
dinhi? Kung aduna, ilista sila sa ubos. Sa tupad
niini isuwat ang hinungdan nganong
makasaysayon kining mga butanga.
Buhata Kini
157
Ikaduhang Pundok : “Magpares Kita”
Pangita og kapareha. Uban sa imong kapareha,
pag-iyahay kamo og lista sa mga makasaysayong
bantayog nga inyong makita sa inyong komunidad.
Itandi ang inyong nalista pagkahuman sa lima ka
minuto.
Mga Makasaysayong Butang
sa Akong Komunidad
158
Ang Akong Lista Ang Lista sa Akong
Higala
159
Ikatulong Pundok : “Manuroy Kita”
Pun-a ang matag kariton sa mga makasaysayong
istruktura nga imong makita sa imong komunidad.
160
Timan-i Kini
Daghan ug nagkalin-lain nga mga
makasaysayong butang, bantayog ug
istruktura ang makita sa atong mga
komunidad. Kini magpahinumdom kanato sa
mga pakigbisog nga nahimo sa atong mga
“bayani” niadtong unang panahon.
161
Isulat ang makasaysayong butang nga ginganlan sa
matag lumbay.
Mga Kabahin sa Kasaysayan sa Akong
Komunidad
Sagisag
Istruktura
Bantayog
Butang
Sulayi Kini
162
Isulat ang tama nga pulong aron makumpleto
ang matag hugpulong nga naa sa ubos.
1. Ang among komunidad adunay mga
makasaysayon nga __________________ .
2. Ang usa sa mga makasaysayong butang
nga anaa sa among komunidad mao ang
________________ .
3. Ang simbolo sa makasaysayon nga sagisag sa
among komunidad mao ang ______________ .
4. Ang bantayog nga makita sa among
komunidad nagahulagway kang
______________ .
5. Mahinungdanun nga atong mailhan ang
mga makasaysayong timailhan, bantayog,
istruktura ug butang sa atong komunidad
aron __________________________ .
Pagpahanas
163
Unsa imong ikasulti sa matag hulagway?
Pag-aghat
Pagtulun-an 3:
Kamahinungdanon sa mga
Makasaysayong Simbolo, Istruktura,
Debolto ug Butang nga Makita sa
Komunidad
164
165
Unang Buluhaton:
Ipasundayag pinaagi sa usa ka drama ang mga
sitwasyon nga naa sa ubos.
a. Nakita nimo nga gidula-dulaan sa mga
gagmayng bata ang hulagway ni Dr. Jose
Rizal. Ilaha kini nga gisulat-sulatan ug
gibutangan og yaga-yaga nga pangalan.
Unsay imong isulti ngadto kanila?
b. Layo-layo pa ka sa imong tunghaan.
Nadungog nimo nga nibagting na para sa
Flag Ceremony. Ningdagan ka, apan sa
pagpadulong nimo sa imong linya, imong
nadungog nga nag-awit na sila sa
nasudnong awit. Unsa imong buhaton?
c. Napansin nimo nga naay mga bata nga
didto mangihi sa kilid sa inyong barangay
hall. Masuko sila kung imo silang buyagon.
Unsa ang aksyon nga imong ?
Buhata Kini
166
Ang akong barangay
Hingpit nga maanindot
Makasaysayong mga ________
Makita sa palibot.
Adunay _________
Way tumbas nga istruktura
Bantayog nga _________
Garbo namo sa bisita.
Dinhi usab makita
Sagisag sa _________
Ang tanan mahinungdanun
Maong ako ______________ .
Ikaduhang Buluhaton:
Ipaambit ang imong paghatag og bili sa imong
komunidad pinaagi sa pagsumpay og mga tama ug
angayan nga pulong sa balak nga naa sa ubos.
167
Hinumdomi Kini
Basaha ug sabta ang matag hugpulong. Pili-a
ug isuwat sa imong papel ang pulong nga wala
naghatag og bili sa mga makasaysayong
butang sa komunidad.
1. Gipanindot ni Kapitan Tomas ang parke ni
Dr. Jose Rizal mao nga gihimo kining
istambayanan sa mga ulitawo.
2. Daan ug pughaw na ang bandila sa
among eskwelahan mao nga gilabay na
lamang kini.
3. Usa ang barangay hall sa mga
makasaysayong lugar sa among
Sulayi Kini
Mahinungdanon ang mga makasaysayong
sagisag, simbolo, istruktura ug mga butang sa
atong komunidad. Kini daku og kalambigitan sa
atong kasaysayan ug umaabot mao nga ato kining
ampingan.
168
komunidad. Dinhi nagatapok ang mga
kababayenhan aron mangukit.
4. Gipatindog sa tunga sa eskwelahan ang
bantayog sa nagdonar niini. Ganahan
kayo kami nga isulat among pangalan sa
maong bantayog.
5. Gitipigan sa among niaging kapitan ang
orihinal nga kopya sa sugilanon sa among
komunidad apan gisaya-saya lamang kini
sa among bag-o nga lider.
Pagpili og usa ka makasaysayong sagisag/
istruktura/bantayog o butang nga makita sa imong
komunidad. Idibuho ug panganli kini. Sa ubos sa
imong dibuho, pagsulat og us aka hugpulong nga
maghulagway sa imong paagi sa pag-amping niini.
Pagpahanas
169
Balik Lantaw
Unsa ang gipakita sa matag hulagway?
Pagtulun-an 4:
Mga Buluhaton o Pamaagi sa mga
Kasaulogan sa Komunidad
170
171
Susiha Kini
Pag-aghat
Mga higala, kanus-a inyong
pista? Unsa ang mga buluhaton
sa inyong komunidad kon
magpista mo?
Pagkanindot sa parada sa
Adlaw sa atong Barangay,
Rey. Daghan pud ang
nitambong sa programa.
Bitaw, bibo kaayo. Nindot
gyud kaayo ang moapil sa
selebrasyon kay daghan
kaayo ta og mahibal-an
bahin sa atong komunidad.
172
Buhata Kini
Unang Buluhaton
Pilia ang hulagway nga nagpakita og tamang
buluhaton kung adunay mahinungdanong
kasaulogan sa inyong komunidad. Butangi kini og
kolor.
173
Ikaduhang Buluhaton
Giunsa ninyo pagsaulog ang Philippine
Independence Day? Pilia ang imong tubag gikan sa
mga pulong nga anaa sa ubos ug isuwat kini sa
kahon.
pagpapataas ng
bandila
parada, pagdrama
programa, pasugal
pabingo, pagbasa ng
kasaysayan
174
Timan-i Kini
Adunay nagkandaiya nga paagi
ang komunidad sa ilang pagsaulog sa
mga mahinungdanong selebrasyon.
Kasagaran, adunay programa, parada,
pagtaas sa bandila ug mga kalihukan
nga magpalig-on sa kahibalo sa mga
tawo sa selebrasyon nga gisaulog.
175
Butangi og tsek ( √ ) ang kahon kon ang hulagway
nagpakita og sakto nga pamaagi sa pagsaulog og
mahinungdanong kasaulogan sa komunidad ug ekis
(x) kung ang pamaagi dili sakto.
1.
2.
Sulayi Kini
176
3.
4
177
Pilia ug lingini ang mga maayong pamagi sa
paghimo og usa ka mahinungdanong
kasaulogan. Biyai lamang kon kini wala
nagpakita og maayong pamaagi.
1. Si Jose aktibong niapil sa programa sa
barangay.
2. Nagpundo sa balay si Ana kay Adlaw man
kadto sa mga Bayani. Tibuok adlaw siyang
ningtan-aw og telebisyon.
3. Giimbitahan ang tanang pamilya sa pag-apil
sa pananum og kahoy isip kalihukan sa adlaw
sa barangay. Mas gipili sa pamilya ni Nong
Timon nga mobayad og multa kaysa muapil
niini.
4. Sayo pa lamang gipukaw na ni Nang Lita ang
mga anak aron makaapil sa nga parada.
5. Nagpasiugda og sabong ang lider sa
komunidad kay hapit na ang adlaw sa
barangay.
Pagpahanas
178
Basaha ang sugilanon.
Ang Adlaw sa Kagawasan
(Independence Day)
Independence Day na usab. Busy na kaayo ang
barangay sa pag-andam sa mga buluhaton alang
niini. Nagbitay ang mga tanod og mga bandila sa
mga poste sa suga. Ang mga health worker nagtaud
ug mga bandila sa barangay hall ug sa health
center. Isip tunghaan, giandam sa mga magtutudlo
ang mga bata alang sa parada. Nagdala sila og
mga gagmayng bandila nga ilang iwara-wara
samtang maglakaw. Andam na ang tanan gawas
sa pamilya ni Inday. Naa pa sila sa ilang balay og
nagpatugtog og kusog kaayong huni gikan sa ilang
videoke samtang ang ilang mga silingan ning-apil sa
programa. Pagkasunod adlaw sa tunghaan,
nangutana ang magtutudlo kon unsa ang mga
Pagtulun-an 5:
Ang Pagsalmot sa Pamilya o Tunghaan sa
mga Kasaulogan sa Komunidad
Buhata Kini
179
gihimong buluhaton panahon sa kasaulogan sa
Independence Day. Daghan kaayong gikasulti ang
mga tinun-an, gawa ni Inday. Hilom lang kaayo siya
nga naminaw sa kilid. Naulaw siya kay siya lang ang
walay gipaambit sa klase. Gikan sa asoy sa iyang
mga classmate daghan siyang nakat-unan bahin sa
Independence Day. Iyang nahuna-hunaan nga mas
daghan unta siya og natun-an kon ningsalmot siya
sa kasaulogan. Pagkahuman sa klase, nakahuna-
huna siya nga iyahang isaysay sa iyang nanay ug
tatay ang mga gi-asoy sa iyang mga classmate sa
panahon sa kasaulogan sa Adlaw sa Kagawasan.
Timan-i Kini
Ang tulonghaan ug pamilya mga
mahinungdanon nga kabahin sa komunidad. Ang
ilang pag-apil sa mga kasaulogan sa komunidad
makatabang sa kalampusan niini. Aduna silay
nagkalain-lain nga paagi sa pag-apil sa
kasaulogan, kabahin niini ang pag-apil sa parade,
programa ug mga buluhaton nga adunay
kalambigitan sa kasaulogan nga gi-selebrar.
180
Unang Buluhaton
Suwati og mga kasayuran ang kahon alang sa
mga angay buhaton sa pamilya ug tunghaan isip
pakiglambigit sa mga Kasaulogan sa komunidad.
Sa Akong Tulonghaan Sa Akong Pamilya
Sulayi Kini
181
Ikaduhang Buluhaton
Pangitaa og kolori ang hulagway nga dili maayong
sundon sa mga bata nga pareha nimo.
Pangitaa og kolori ang hulagway nga dili maayong sundon sa mga bata nga pareha nimo.
Tubaga ang pangutana:
Nganong kana man ang imong gibutangan
og color?
Unsay angay buhaton sa pamilya sa
panahon nga adunay kasaulogan
182
Ikatulong Buluhaton
Butangi og color ang kahon sa ubos sa kon ang
hugpulong naghulagway sa angay nga buhaton sa
pamilya o tunghaan sa mga kasaulogan sa
komunidad ug sa ubos sa kon wala
naghulagway sa angay nga buhaton.
Mga Kapulongan
Kanunay nagatambong si Tatay
sa tagbo sa komunidad.
Ningtabang mi sa pagtaud sa
mga banderitas alang sa pista.
Natunong og Sabado ang
“Araw ng Kagitingan”. Wala
gipaapil ang mga bata sa
pagsaulog niini.
Hilum nga naminaw ang mga
miyembro sa pamilya sa
kasaysayan sa komunidad
samtang gi-asoy kini.
183
Hapit na maabot ang Adlaw sa Kagawasan kon
Independence Day. Unsa man ang saktong buhaton
aron maipakita ang pagpakiglabigit sa pamilya ug
tunghaan? Isulat ang letra sa tamang tubag sulod sa
tunob.
Pagpahanas
a. Mag-asoy sa kasaysayan sa kagawasan
b. Maghimo og gugmay nga bandila
c. Magpasabong sa parke
d. Mutambong sa programa
e. Maghimo og seremonya sa pagpataas sa
bandila
f. Matulog tibuok adlaw
184
Unang Buluhaton
Isuwat sa scroll ang mga mahinungdanong
panghitabo kalabot sa kagikan o kinabuhi sa imong
komunidad.
Buhata Kini
Pagtulun-an 6:
Ang Sugilanon Mahitungod sa Kagikan ug
Kinabuhi sa Komunidad Sukad Kaniadto
Hangtud Karon
185
Ikaduhang Buluhaton
Pagdibuho og usa ka butang nga mahinungdanon
sa kinabuhi sa imong komunidad. Paghatag og usa
ka hugpulong nga mopasabot niini.
186
Pag-aghat
Pagtulun-an 7:
Mga Kabag-uhan ug mga Butang nga
Nagpabilin sa Komunidad
187
Unang Buluhaton
Isulat sa una nga kahon ang mga butang anaa sa
lungsod sa Hagonoy kaniadtu. Isulat sa ikaduha nga
kahon ang mga butang nga nadugang sa lungsod
sa Hagonoy sa pagdagan sa panahon.
Buhata Kini
188
Ikaduhang Buluhaton
Isuwat ang mga kabag-uhan sa komunidad sa
ibabaw nga kahon u gang mga butang nga
nagpabilin sa ubos nga kahon.
Sulayi Kini
Isuwat sa sulod sa mga porma ang mga kabag-uhan
sa imong komunidad sumala sa sugilanon nga
imong nadungog.
189
Tan-awa ang hulagway ug tubaga ang mga
pangutana.
Pag-aghat
Pagtulun-an 8:
Mga Mahinungdanong Panghitabo sa
Komunidad
190
Tubaga kini nga mga pangutana:
o Unsa inyong nakita sa hulagway?
o Nag-unsa ang mga tao?
o Matawag ba nato ni nga panghitabo?
o Unsay buot ipasabot sa pulong nga
panghitabo?
191
Tubaga kini nga mga pangutana:
o Unsa ang mga mahinungdanong
panghitabo nga gitino sa una nga
pundok? Sa ikaduha? Sa ikatulo? Uban pa?
o Unsa ang inyong ikasulti sa ilang gitino nga
mga panghitabo? Mao ba kini ang
gihisgutan sa istorya sa inyong komunidad?
o Unsay ilang gikasulti sa usa sa mga
panghitabo? Nganong mahinungdanon
man kining mga panghitabu-a?
o Unsa pa ang uban nga mahinungdanong
panghitabo nga ikadugang nato? Aduna
pa ba?
Pagsuwat sa kahon og lima ka mga
mahinungdanong panghitabo sa
komunidad.
Susiha Kini
Pagpahanas
192
Pagpili og usa ka mahinungdanong panghitabo
sa imong komunidad nga naghatag kanimo og
kalipay. Pagsuwat og 2 hangtud 3 ka
hugpulong nga naghulagway niini.
Pili-a ang mga kabag-uhan nga nahitabo sa inyong
komunidad ug ihan-ay kini sumala sa pagkahitabo.
Suwati og 1 sa linya alang sa una nga nahitabo,
sunod 2, 3, 4 ug uban pa hangtud sa pinaka ulahi
nga panghitabo.
____ Natauran og kuryente ang among
komunidad
Balik Lantaw
Mga Mahinungdanong Panghitabo sa
Akong Komunidad
Pagtulun-an 9:
Ang Timeline ug Salaysay Mahitungod sa
mga Kabag-uhan ug Mahinungdanong
Panghitabo sa Komunidad
193
____ Natukod ang tulunghaan sa elementary
____ Natukod ang una nga kapilya/simbahan
____ Natukod ang purok center o barangay hall
____ Pinili-ay sa mga una nga mamuno sa
komunidad
____ Paghimo o pag-ayo sa dalan
____ Natauran og patubig ang komunidad
____ Natukod ang tunghaan sa sekondarya
____ Nahitabo ang unang graduation sa Ika
unom nga ang-ang
____ Nakumpleto ang ang-ang sa elementarya
____ Nadugangan og kinder ang mga
magtutungha.
Tan-awa ang kalendaryo nga ipakita sa
imong magtutudlo
Tubaga ang mga pangutana:
o Unsa ang imong makita sa kalendaryo?
o Para asa ang kalendaryo?
o Mahinungdanon ba kini? Ngano man?
Kuyog sa imong pundok, paghimo og taas
nga linya nga pahigda sa tunga sa papel.
Sa ibabaw sa linya, pagsuwat og tulo ka mga
kabaghoan sa komunidad. Ihan-ay kini gikan
Pag-aghat
Buhata Kini
194
sa pinaka-una nga nahitabo. Butangi og
espasyo kada kabaghoan
Sa ubos sa linya, isuwat ang petsa sa
pagkahitabo sa kabaghoan sa tungod niini.
Ang Timeline usa ka paagi sa
pagpasundayag o pagpakita og listahan sa
mga panghitabo nga gihan-ay sumala sa
pagkahitabo niini. Mamahimo nga pinahigda
o pinatindog ang timeline.
Ang usa ka timeline adunay taas nga linya
(mamahimong pinatindog o pinahigda),
petsa sa pagkahitabo ug ngalan sa
panghitabo o kabaghoan. Makatabang kini
sa pagsabot sa panghitabo o kabaghoan ug
sa kaduyagon sa panghitabo.
Buluhaton 1
Himui og timeline ang musunod nga kabaghoan ug
panghitabo sa tulunghaan.
Sulayi Kini
Timan-i Kini
195
Kabaghoan/Panghitabo Petsa
a. Pag-apil sa nasudnong
indigay sa Story Telling.
Nob. 2011
b. Pagtukod og lawak
tunghaan alang sa mga
kindergarten
Abril 2010
c. Pagsugod sa K to 12
Curriculum
Hunyo
2012
Buluhaton 2
Paghimo og timeline sa tulo ka mahinungdanong
panghitabo sa imong kinabuhi.
Timeline sa Mahinungdanong Panghitabo
sa Akong Kinabuhi
Pagsuwat og hamubo nga salaysay mahitungod sa
imong gihimo nga timeline.
196
Buluhaton 1
Paghimo og timeline alang sa mga kasayuran
mahitungod sa imong komunidad nga giplastar sa
pisara.
Buluhaton 2
Paghimo og 2-3 ka hugpulong nga salaysay sa
timeline nga nahimo.
Pagpahanas
197
Butangi ug color nga berde ang mga butang o
kahimtang kaniadto ug “dilaw” ang sa ksamtangan.
Aduna bay kabag-uhan nga nahitabo sa
komunidad?
Balik Lantaw
Pagtulun-an 10:
Mga Kategoriya sa mga Kabag-uhan
198
Kuyog sa imong pundok, susiha ang mga
hulagway.
Itapok sa usa ka grupo ang mga hulagway
nga pareha ug gamit, dagway o kinaiya
depende sa inyong kasabutan.
Hinganli ang mga grupo nga inyong nabuhat.
Buhata Kini
199
Ang komunidad nakatagamtam og nagkandaiyang
kabaghoan sama sa dagway sa mga balay,
munisipyo, sanina, sakyanan, mga dula, paagi sa
pag komunikar, gidaghanun sa katawhan ug uban.
Aron masayon sa matag-usa nga makita unsa ang
mga nabag-o, mamahimo sila nga ipundok pinaagi
sa pagtan-aw sa ilang pareha nga kinaiya, gamit, o
porma. Ang tawag ani pagkategoriya.
Ang mga kabaghoan mamahimong I
kategoriya sa mga musunod nga pananglitan:
a. Panakyanan – mga nagkandaiyang
sakyanan
b. Kalingawan – mga paagi/buluhaton nga
makalipay o malingaw ang
katawhan.
c. Populasyon o kamulupyohan – mao kini sila ang
kinatibuk-an nga mga sa
komunidad.
d. Urog/sanina – mga gisuot sa mga
e. Dakbalay - mga kabalayan ug uban pa
nga dakbalay
f. Muwebles – mga gamit sama sa mga
katre, lingkuranan, talad ug
uban pa.
g. Kagamitan - Mga telebisyon
Timan-i Kini
200
Buluhaton 1
Isuwat ang kategoriya sa matag grupo sa
hulagway. Pili-a ang tubag sa kahon nga anaa
sa ubos
1.
_______________
2. _______________
3. _______________
4. _______________
5. _______________
Sulayi Kini
Kalingawan Dakbalay Kagamitan
Panakyanan Urog
201
Buluhaton 2
Pagsuwat ug 2-3 hugpulong nga nagahulagway sa
kabaghoan sa imong komunidad.
Buluhaton 3
Idibuho ang kasamtangang hulagway sa
komunidad kuyog sa imong pundok.
Buluhaton 4
Idibuho ang imong ampay nga kalingawan ug
isuwat ang hinungdan nganong ampay nimo na.
Buluhaton 1
Isuwat ang kategoriya sa kada grupo ug
sirkulohi ang butang nga wala nalangkub niini.
Pili-a ang inyong tubag sa kahon.
Pagpahanas
202
1.
_________________
2.
3.
4.
5.
Kalingawan Dakbalay Mga Kagamitan
Panakyanan Komunikasyon
203
Kuyog sa imong pundok, isuwat ang mga butang
nga walay kabag-ohan sa komunidad.
Pagkahuman isaysay/ihulagway kini.
Tubaga kini ng mga pangutana:
o Unsa ang mga butang nga walay
kabaghoan sa komunidad nga sa unang
grupo? Sa ikaduha? Sa ikatulo?
o Unsay imong ikasulti bahin aning mga
butanga?
o Giunsa paghulagway/pagsaysay ang mga
butang nga wala nabag-o?
o Unsa pa kaha ang dugang nga paagi sa
paghulagway sa mga wala nabag-o?
Balik Lantaw
Pagtulun-an 11:
Ang Salaysay Mahitungod sa mga Butang
nga Walay Kabag-uhan sa Komunidad
204
Kuyog sa imong pundok, hisguti ninyo ang
mga butang nga wala nabag-o sa inyong
komunidad.
Paghimo ug hugpulong nga maghulagway
niini.
Isulti kini aron isuwat sa inyong magtutudlo.
Tubaga kini nga mga pangutana:
o Mahitungod sa unsa ang atong gisulat?
o Sa unsang paagi nato karon gihulagway
ang mga butang nga wala nabag-o?
Ang salaysay usa ka istorya o saysay sa mga
butang, lugar, tao o bisan unsa. Mahimo nga
isulti kini o isulat.
Buhata Kini
Timan-i Kini
Susiha Kini