AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI

SƏHİYYƏ NAZİRLİYİ

1 NÖMRƏLİ BAKI

TİBB KOLLECİ

MÖVZU – TƏQVİM

PLANI ÜZRƏ

2020 / 2021 – ci tədris ilinin Ⅲ kurs, Ⅴ

semestr

Fənn: “Reanimatologiya

anesteziologiyanın əsasları ilə”

Şöbə: “Müalicə işi”

Fənn: Reanimatologiya

MÜNDƏRİCAT

Mövzunun

adı

Mühazirə

MÖVZU 1 REANİMATOLOGİYAYA GİRİŞ.

HƏKİMƏQƏDƏR İLK TƏCİLİ VƏ

TƏXİRƏSALINMAZ YARDIMIN TƏŞKİLİ

MÖVZU 2 AĞ CİYƏR, ÜRƏK REANİMASİYASI

MÖVZU 3 İNFUZİON TERAPİYANIN PRİNSİPLƏRİ

MÖVZU 4 KƏSKİN ÜRƏK-DAMAR ÇATIŞMAMAZLIĞI

ZAMANI REANİMASİYA VƏ İNTENSİV

TERAPİYA

MÖVZU 5 KƏSKİN TƏNƏFFÜS ÇATIŞMAMAZLIĞI

ZAMANI REANİMASİYA VƏ İNTENSİV

TERAPİYA

MÖVZU 6 ŞOK, TƏSNİFATI. ŞOK ZAMANI

REANİMASİYA VƏ İNTENSİV TERAPİYA

MÖVZU 7 ANAFİLAKTİK ŞOK ZAMANI REANİMASİYA

VƏ İNTENSİV TERAPİYA

MÖVZU 8 KOMA. KOMATOZ VƏZİYYƏTLƏR ZAMANI

REANİMASİYA VƏ İNTENSİV TERAPİYA

MÖVZU 9 HİPO VƏ HİPERTEMİYA ZAMANI

REANİMASİYA VƏ İNTENSİV TERAPİYA

MÖVZU

10

BOĞULMA, SUDABATMA ZAMANI

REANİMASİYA VƏ İNTENSİV TERAPİYA

MÖVZU

11

ELEKTROTRAVMALAR ZAMANI

REANİMASİYA VƏ İNTENSİV TERAPİYA

MÖVZU

12

YANIQLAR VƏ DONMALAR ZAMANI

REANİMASİYA VƏ İNTENSİV TERAPİYA

MÖVZU

13

ZƏHƏRLƏNMƏLƏR ZAMANI REANİMASİYA

VƏ İNTENSİV TERAPİYA

MÖVZU

14

UŞAQ REANİMASİYASI. QICOLMALAR

ZAMANI REANİMASİYA VƏ İNTENSİV

TERAPİYA

MÖVZU

15

ANESTEZİOLOGİYANIN ƏSASLARI.

İNHALYASİON NARKOZ

Mövzu 1

Reanimatologiyaya giriş. Həkiməqədər ilk təcili və təxirəsalınmaz yardımın

təşkili

Reanimatologiya – terminal vəziyyətdə olan orqanizmin kompleks müalicəsi ilə məşğul olan

elmdir. Reanimatologiya kliniki ölüm vəziyyətində olan orqanizmin həyata qaytarılması

üsullarını və problemlərini öyrənir. Latın dilində «Re»-geri qaytarmaq, «animos»-canlı

orqanizm, «loqos»-elm mənasını verir. Terminal vəziyyətdə orqanizm ölümlə həyat arasındakı

sərhəddə olur. Bu vəziyyətdə olan xəstəyə düzgün və tam həcmdə tibbi yardım göstərilərsə, onu

həyata qartarmaq imkanı yaranır.

Zərərçəkmiş insana hadisə yerində, yaxud qəflətən ağır xəstələnmiş şəxsə onun yatağında və

xəstəxanaya nəql olunarkən yolda göstərilən təxirəsalınmaz tibbi yardım tədbirləri kompleksinə

ilkin tibbi yardım deyilir. Bədbəxt hadisəyə məruz qalmış, yaxud həyat üçün təhlükə törədən

qəfləti ağır xəstəliyə düçar olmuş insanların hamısına təxirəsalınmaz ilkin tibbi yardım

göstərilməlidir.

Ətraf mühit faktorlarının insan orqanizminə qəfləti təsirindən hər hansı bir üzvün anatomik

tamlığının, yaxud onun funksiyasının pozulması bədbəxt hadisə adlanır. İlkin tibbi yardımın

göstərilməsində əsas məqsəd bədbəxt hadisə nəticəsində zərərçəkmiş, yaxud qəfləti ağır xəstəliyə

düçar olmuş şəxsin həyatını qoruyub saxlayaraq onun halının ağırlaşmasına yol verməməklə, bu

insanın sağalması üçün aparılacaq sonrakı müalicəyə şərait yaratmaqdan ibarətdir.

Ağır xəstələrdə terminal hallara-ölümlə həyat arasında olan bir vəziyyətə tez-tez təsadüf olunur

(terminus-sərhəd, hüdudlanma deməkdir). Aterial təzyiqin katastrofik enməsi, qaz mübadiləsi və

metobolizmin dərin dəyişikliklərlə birgə orqanizmin həyat fəaliyyətinin kritik səviyyədə

enməsinə terminal hal deyilir. Terminal hallar müxtəlif travmalar, yanıqlar, elektrikvurma,

kəskin qanitirmə, şok, suda boğulma, mexaniki asfiksiya, miokard infarktı və digər patoloji

proseslər, bədbəxt hadisələr zamanı meydana çıxır. İnsanın ölümündə dinamik olaraq bir- birinin

ardınca gələn bir neçə proses ayırd edilir, ürək fəaliyyətinin, qan dövranının və tənəffüsün

dayanması, baş beyinin fəaliyyətdən düşməsi, huşun itməsi, bəbəklərin genəlməsi, predaqoniya,

terminal fasilə, aqoniya, klinik və bioloji ölüm.

Terminal hallarda 4 mərhələ ayırd edilir:

predaqoniya

terminal fasilə

aqoniya

klinik ölüm

Predaqonal dövrdə-orqanizmin mühüm həyati funksiyalarının və mübadilə proseslərinin

pozulmasından asılı olaraq meydana çıxan bir sıra əlamətlərlə xarakterizə olunur. Ümumi

tormozlanma fonunda xəstənin huşu tez-tez itir və alaqaranlıq vəziyyətdə olur. Arterial təzyiq

kəskin enir, təyin edilmir. Nəbz kəskin taxikardiya ilə müşaiyət edilir, sapvari olur, periferiyada

deyil, yalnız magistral arteriyalar üzərində əllənir. Tənəffüs səthidir, tezləşib və təngnəfəslik

qeyd edilir. Dəri kəskin avazıyır, kəskin akrosianoz müşahidə edilir. Bu dövrdə MSS-nin

birincili (bilavasitə MSS-nin zədələnməsi nəticəsində-travma, qansızma, şişlər, meningit,

ensefalit və s.) və ikincili (başqa sistemlərin fəaliyyətinin pozulması səbəbindən) zədələnməsi

baş verir ki, bu da özünü klinik olaraq huşun yüngül tormozlanmasından tutmuş dərin koma

halına qədər olan pozulması ilə göstərir və yüksək oyanıqlıq, eyforiya, qıcolmalarla müşaiyət

oluna bilər.

Qan dövranının pozulma dərəcəsi xəstəni ölüm vəziyyətinə salan patoloji prosesin növündən

asılıdır. Bu isə əksər hallarda özünü arterial təzyiqin proqressiv enməsi, toxuma qan dövranının

kəskin pozulması ilə biruzə verir. Qan dövranının bu cür pozğunluqları müxtəlif səbəblərdən-qan

dövranının mərkəzi tənziminin pozulmasından, dövran edən qanın həcminin azlığından, ürəyin

nasos funksiyasının pozulmasından, böyrəküstü vəzin funksional çatmazlığından və s. olur.

Bütün bu pozğunluqlar üçün ümumi olan cəhət qan dövranı aparatının orqanizmi O2-ilə,

energetik maddələrlə təchizinin kəskin azalması və toxumalardan (üzvlərdən) metobolizm

məhsullarının tam çıxarılmamasıdır.

Toxuma və üzvlərin O-ilə təchizinin pozulması orqanizmdə metobolik asidozun inkişafına səbəb

olur. Metabolik asidoz hüceyrə membranının keçiriciliyini yüksəldir, hüceyrə öz funksional

qabiliyyətini itirir. Sinir hüceyrəsi impuls göndərə bilmir, əzələ hüceyrəsi təqəllüs qabiliyyətini

itirir, vəz hüceyrəsi sekret ifraz edə bilmir. Fermentlərin fəaliyyəti pozulur və xəstənin vəziyyəti

proqressiv surətdə ağırlaşır.

Predaqoniya zamanı elektrolitlərin kalium ionlarının miqdarının artması- hiperkaliemiya

müşahidə edilir. Klinik olaraq bu özünü ətrafların paresteziyasının və zəif ifliclərin baş verməsilə

göstərir. Həmçinin, ürək tonları karlaşır, hipotoniya, bradikardiya, elektrokardiaqrammada T

dişinin yüksəlməsi və sıxılması, QRS kompleksinin genişlənməsi və P dişinin itməsi də

xarakterikdir. Ağır hallarda mədəciklərin fibrilyasiyası və ürək fəaliyyətinin dayanması baş verə

bilər. Terminal hallar həmişə qlükokortikoid hormonlara tələbatın artması, böyrəküstü vəzlərin

isə bu tələbatı ödəyə bilməməsidir. Qlükokortikoid çatmazlığı miokardın yığılma qabiliyyətinin

pozulması, katexolaminlərə həssaslığının azalması və s. ilə müşaiyət olunur. Hüceyrədaxili

fermentlərin fəaliyyəti kəskin pozulur. Bu dövrdə toxumaların O2 ilə təchizatının kəskin

pozulması, maddələr mübadiləsində baş verən dərin dəyişikliklər orqanizmdə üzvi turşuların

(süd və piroüzüm turşusu) və karbon qazının toplanmasına səbəb olur.

Predaqoniya dövrü uzandığı təqdirdə baş beynin ödemi, kəskin böyrək çatmazlığı, kəskin qara

ciyər çatmazlığı, hemakoaqulyasiyanın pozulması və digər ağırlaşmalar inkişaf edir.

Terminal pauza (fasilə) dövrü-bu dövrdə baş beynin, ürək-damar və tənəffüs mərkəzlərinin

funksiyası proqressiv olaraq enməkdə davam edir, tənəffüs isə 40 saniyədən 2-dəqiqəyədək

dayana və yenidən bərpa ola bilər.

Aqonal dövr (aqonio-mübarizə)-xəstənin huşu təmamilə itir, arefkeksiya, dərinin kəskin

avazıması və akrosianoz baş verir. Tənəffüs aqonal tipli (köməkçi əzələlərinin iştirakı ilə), dərin

və seyrəkdir, patoloji ritmlərin, nəfəsalma və nəfəsvermə fazalarının ləngiməsi ola bilər.Bəzi

hallarda ürək müvəqqəti olaraq öz fəaliyyətini artıra və hətta arterial təzyiq 100mm c. süt.

səviyyəsinə qədər yüksələ bilir. Bəzən xəstənin huşu da aydınlaşır, lakin bunun ardınca huş

yenidən itir, ürək fəaliyyəti kəskin enir, arterial təzyiq proqressiv olaraq düşür, bradikardiya

inkişaf edir, nəbz sapvari olub, yalnız magistral arteriyalar üzərində çətinliklə əllənir.

Klinik ölüm-terminal halların son, həyatla ölüm arasında keçid mərhələsi olub, 3-6 dəqiqə

davam edir. Kilinik ölüm ürək fəaliyyəti və tənəffüsün tam dayanması, MSS-nin sıradan

çıxmasından sonra baş verir. Zahiri olaraq xəstədə heç bir həyat əlamətləri müşahidə edilmir.

Klinik ölüm zamanı aşağıdakı əlamətlər olur: huşun tam itməsi, arefleksiya, ürək fəaliyyətinin

dayanması, nəbzin olmaması, arterial təzyiqin sıfıra bərabər olması, bədən hərarətinin enməsi,

qıcolmalar, qeyri-iradi sidik və nəcis ifrazı. Lakin ürək və tənəffüs dayandıqdan sonra mübadilə

prosesləri kəskin zəifləsə də tam dayanmır, anaerob qlikoliz hesabına hələ bir müddət davam

edir. Bu səbəbdən də bir müddət toxumalarda ilk növbədə baş beyin qabığı hüceyrələrində hələ

geridönməz dəyişikliklər baş vermir və ona görə də klinik ölüm geri qaytarılan bir hal sayılır.

İlkin tibbi yardımın 5 növü ayırd edilir:

1. İlkin ixtisaslaşmamış tibbi yardım

2. Həkiməqədərki yardım

3. Təxirəsalınmaz ilkin həkim yardımı

4. Təxirəsalınmaz səriştəli həkim yardımı

5. Təxirəsalınmaz ixtisaslaşmış həkim yardımı

Həkiməqədərki yardım: Bu növ tibbi yardım orta tibb işçiləri (feldşer, tibb bacısı)

tərəfindən göstərilir. Bu yardım tibbi biliyə malik tibb işçiləri tərəfindən göstərildiyindən ilkin

ixtisaslaşmamış yardıma nisbətən bir qədər keyfiyyətli olur. Əgər xəstəyə, yaxud zərərçəkmiş

şəxsə heç bir yardım göstərilməyibsə, orta tibb işçisi ona həkiməqədərki yardım göstərir. Yaxud

xəsarət almış insanlara ilkin yardım göstərildiyi hallarda feldşer həmən yardım zamanı buraxılan

nöqsanları aradan qaldırır (məs. Esmarx kəmərini düzəldir, yaraya sarğını təzədən qoyur), onu

tamamlayır(ağrıkəsicilər, ürək-damar dərmanları yeridir və s.). Həmçinin lazımi hallarda xəstəyə

infuzion terapiya (venadaxilinə mayelərin köçürülməsi, məs. poliqlukin, hemodez və s.) aparılır.

İLKİN TƏXİRƏSALINMAZ HƏKİMƏQƏDƏRKİ YARDIM

VƏ ONUN VƏZİFƏLƏRİ

İlkin təxirəsalınmaz həkiməqədərki yardım zamanı aşağıdakı üç qrup mühüm vəzifələr yerinə

yetirilir:

1. Ətraf mühitin xəsarət törədən faktorlarının təsiri dərhal ləğv edilməsi (yüksək, yaxud

aşağı temperatur, elektrik cərəyanı, ağır əşyalarla sıxılma və s.) və zərərçəkən şəxs

düşdüyü həyat üçün çox təhlükəli şəraitdən (yanan binadan, torpaq altından, sudan, dəm

qazı toplanmış yerdən və s.) təcili olaraq çıxarılmalıdır.

2. Şəxsin aldığı xəsarətin, bədbəxt hadisənin, yaxud ağır qəfləti xəstəliyin xarakterindən,

növündən və ağırlıq dərəcəsindən asılı olaraq müvafiq ilkin təxirəsalınmaz tibbi yardım

göstərilməlidir (xarici qanaxmanın müvəqqəti saxlanılması, süni tənəffüs, ürəyin qapalı

masajı və s.)

3. Xəstənin yaxud zərərçəkmiş şəxsin tezliklə xəstəxanaya aparılmasının təşkili.

Birinci qrup tədbirləri hamı bacarmalıdır və adətən, bu tədbirlər şəxsin özü-özünə və qarşılıqlı

yardım şəklində həyata keçirilir.

İkinci qrup tədbirlər təxirəsalınmaz xarakter daşıyır və tibb işçiləri, yaxud ilkin tibbi yardım

elementlərini bilən şəxslər tərəfindən, yaxud xəstənin özü tərəfindən hadisə yerində göstərilir.

Təxirəsalınmaz həkiməqədərki yardım göstərilmiş şəxs dərhal xəstəxanaya göndərilməlidir.

Xəstənin, yaxud xəsarət almış şəxsin xəstəxanaya aparılması zamanı onun xəstəliyin xarakterinə,

yaxud travmanın növünə müvafiq olaraq düzgün nəql olunmasına ciddi fikir verilməlidir. Orta

tibb işçisi belə xəstələrin nəql olunması zamanı onları müşayiət edir və yolda da lazımi

təxirəsalınmaz tibbi yardım tədbirlərini davam etdirir.

Mövzu 2

Ağ ciyər, ürək reanimasiyası

Xəstəni terminal vəziyyətdən-klinik ölümdən çixartmaq üçün görülən təxirəsaliınmaz tibbi

tədbirlər kompleksi olan reanimasıyanın (reanimasiya-yenidən canlandırma) əsas vəzifəsi

hipoksiya ilə mübarizə aparmaq və orqanizmin sönmüş (və ya sönməkdə olan) funksiyalarını

bərpa etməkdən ibarətdir.

Bütün ölüm hallarında ilkin dövrdə klinik əlamətlərin triadası aşkar edilir: 1. ürəyin dayanması-asistoliya

2. tənəffüsün olmaması-apnoe

3. huşun itməsi-koma

Yardım göstərən şəxs qəfil ürəyi və ya tənəffüsü dayanmış, yaxud huşu itmiş xəsarət almış

insanda minimal da olsa həyat əlamətləri aşkarlayarsa, dərhal reanimasiya tədbirlərinə

başlamalıdır:

Həyat əlamətləri bunlardır:

- ürək döyünmələrinin olması. Bu məqsədlə 1 əli, yaxud qulağı döş qəfəsinin sol yarısına–döş

vəzisi olan yerə qoyurlar;

- arteriyalar üzərində nəbzin ələnməsi-nəbzi mil, ağır hallarda boyunda yuxu və ya bud arteriyası

üzərində təyin edirlər;

- tənəffüsün olması-bunu döş qəfəsinin və qarının hərəkəti, ağıza və buruna tutulmuş güzgünün

tərləməsi və burun dəliklərinə yaxınlaşdırılmış pambıq parçasının hərəkəti əsasında təyin edirlər;

- bəbəklərin işığa qarşı reaksiyasının olması-gün işığında gözün birini əllə tutub, bir qədər

saxladıqdan sonra qəflətən əli kənara çəkir və bu zaman bəbək daralır. Gecə isə fənərin işığını

gözə salır və bu zaman işığa qarşı bəbəklərin daralması baş verir.

Ürək döyünmənin, tənəffüsün, bəbəklərin işığa qarşı reaksiyasının olmaması və iynə batırdıqda

heç bir cavab reaksiyası alınmaması ölümün şübhəli əlamətləri sayılır və bu əlamətlər klinik

ölüm vəziyyətində də ola bilər, belə hallarda təxirəsalınmaz reanimasiya tədbirləri aparılmalıdır.

Beyin qabığı hüceyrələri oksigen aclığına çox həssas olduqlarından hipoksiyaya 5-6 dəq dözə

bilirlər. Ona görə də bu müddətdən sonra beyin hüceyrələri sıradan çıxır (dekortikasiya) və beyin

ölümü baş verir, yəni klinik ölüm bioloji ölümə keçir.

Bioloji ölüm həyat fəaliyyətinin geridönməz şəkildə dayanmasıdır, orqanizmin canlı sistemi

fəaliyyətinin son mərhələsidir.

Bioloji ölümün əsas əlamətləri bunlardır:

1. bəbəklərdə işığa qarşı reaksiya olmur, gözü 2 barmaq arasında sıxdıqda bəbək deformasiya

olunaraq uzunsov forma alır, daralır və pişik gözünə oxşayır

2. gözün buynuz qişası bulanır və quruyur

3. bədən ətraf mühit temperaturunadək soyuyur

4. dəridə göy-bənövşəyi rəngli meyit ləkələri əmələ gəlir

5. ölümdən 2-4 saat sonra meyit qatıması əmələ gəlir

Xəstəni klinik ölüm vəziyyətindən çıxarmaq üçün aşağıdakı reanimasiya tədbirləri

görülür:

1. ürək masajı

2. ürəkdaxili inyeksiya

3. arteriya daxilinə Neqovski üsulu ilə qanın qovulması

4. ürəyin defibrilyasiyası

Belə hallarda ilk növbədə ABS üçlüklər qaydası üzrə ürək-ağciyər reanimasiyası

aparılmalıdır.

1. tənəffüs yollarının keçiriciliyinin bərpası;

2. ağciyərlərin süni ventilyasiyasına başlamalı;

3. ürək masajı aparılmalıdır

Yuxarı tənəffüs yollarının keçiriciliyinin bərpası. Bu da 3 üsulla həyata keçirilir:

1. Xəstənin başının geri qatlanması üsulu: a) yardım göstərən şəxs 1 əlini xəstənin boynunun altından keçirib bir qədər qaldırır və arxaya

doğru əyir. Digər əlini isə xəstənin alnına qoyaraq, başi arxaya doğru itələyir. Xəstələrin

əksəriyyətində bu üsulla yuxarı tənəffüs yollarının keçiriciliyi bərpa olunur;

b) sınaq məqsədilə ağızdan ağıza xəstənin ağciyərlərinə hava qovulur, əgər bu zaman döş qəfəsi

ekskursiya etmirsə digər üsullar seçilir.

2. Alt çənənin önə çıxarılması üsulu:

Hər iki əlin barmaqları çənəaltından yapışmaqla, baş barmaqlar isə ağız bucağının yanlarından

aşağıya doğru çənəni tutmaqla alt çənə önə doğru çıxarılır, aşağıya doğru dartılır ki, alt kəsici

dişlər üst kəsicilərdən öndə dursun. Bu üsul komada olan, əzələlər boşalmış halında olan

xəstələrdə asanlıqla aparılır.

3. Baş barmaqla ağızın açılması: a) sağ əlin baş barmağını ağıza salıb, qalan 4 barmaqla çənə altından tutaraq aşağıya doğru

dartırlar.

b) Alına qoyulmuş sol əllə isə başı arxaya doğru itələyirlər. Bu üsulla ağız açıldıqda alt çənədəki

kəsici dişlər üst çənədəki kəsici dişlərdən önə çıxır.

Bundan əlavə aşağıdakı bir sıra üsullardan da istifadə edilə bilər: Havaüfürən borunun tətbiqi:

Yuxarıda qeyd etdiyimiz üsullarla yuxarı tənəffüs yollarının keçiriciliyini bərpa etmək mümkün

olmadıqda havaüfürən borulardan istifadə edilir. Havaüfürən boru dilin kökünü basmaqla onun

qatlanaraq tənəffüs yollarını tutmasına imkan vermir. Bu borular ağızdan, yaxud burundan

yeridilir və “S”-vari formada olurlar.

Lakin “T”–vari faringeal borular da var; c) sol əlin baş və şəhadət barmaqlarını çarpazlaşmış formada ağıza salıb, digər barmaqlarla

çənəaltından tutub xəstənin ağzını açırlar;

d) digər sağ əldə tutulmuş havaüfürən borunun əyri tərəfi yuxarı olmaqla ağız boşluğuna

yeridilir, sonra onu 180 dərəcə fırladıb, dilin kökünə qədər itələyirlər və dairəvi lövhədən sonrakı

hissə çöldə qalır.

TRAXEYANIN

İNTUBASİYASI

Əgər bu qeyd etdiyimiz üsullar müsbət nəticə verməzsə, belə hallarda həkim tərəfindən ağızdan,

yaxud burundan traxeyanın intubasiyası aparılaraq, traxeyaya intubasion boru yeridilir.

TRAXEOTOMİYA VƏ

TRAXEOSTOMİYA

Qırtlağın, yaxud traxeyanın ödemi, iltihabı, şişləri, yad cisimləri zamanı tənəffüs yollarının

keçiriciliyinin bərpası üçün təxirəsalınmaz traxeyanın ön divarı açılır (traxeotomiya) və oraya

traxeostomik boru salınır. Ekstremal hallarda bu əməliyyatı ağrısızlaşdırma aparmadan skalpel

olmadıqda bucağın ucu, şüşə parçası, mismarla və s. ilə icra etmək lazım gəlir və boru kimi içi

boş, dairəvi formalı müxtəlif əşyalar istifadə edilir. Traxeostomiyanın 3 forması ayırd edilir:

yuxarı, orta və aşağı.

Aşağı traxeostomiya belə icra edilir: a) vidaci çuxurdan 2 köndələn barmaq yuxarı dəridə köndələn kəsik aparılır;

b) ağ xəttin üstü açılır, əzələlər küt üsulla aralanır, köndələninə boynun orta fassiyası kəsilir və

traxeyanın üstü açılır;

c) nəfəs borusunun ön divarı boylama açılır və oraya traxeostomik boru yeridilir. Müxtəlif

səbəblərdən traxeotomiyanın aparılması mümkün olmazsa, xəstənin həyatını xilas etmək üçün

böyük diametrli iynə ilə boyunun ön hissəsində traxeyanı deşirlər və iynə bu vəziyyətdə

saxlanılır.

Yuxarıda göstərilən üsulların köməyilə ağız açıldıqdan sonra xəstənin ağız boşluğuna üzərinə

dəsmal sarınmış şəhadət barmaq salınaraq, qusuntu kütlələrindən, yad cisimlrdən təmizlənir,

qatlanmış dil düzəldilir və yuxarı tənəffüs yollarının keçiriciliyi bərpa edilir. Ağızda olan

möhtəviyyatın tənəffüs yollarına ola biləcək aspirasiyanın qarşısını almaq üçün xəstənin başı

yana doğru əyilir.

AĞ CİYƏRLƏRİN SÜNİ

VENTİLYASİYASI

Süni tənəffüs zamanı hava zərərçəkmiş şəxsin ağ ciyərlərinə süni olaraq qovulur. Süni tənəffüsün

bir neçə növü vardır:

“Ağızdan-ağıza”, “ağızdan-buruna” və havaüfürən boru ilə “ağızdan - ağıza” tənəffüsün

verilməsi;

“Ağızdan-ağıza” tənəffüsün verilmə texnikası: 1. xəstə arxası üstə sərt əşya üzərində uzadılır

2. döş qəfəsini sıxan paltarların yaxası açılır

3. xəstənin ağzı yuxarıda qeyd etdiyimiz üsullardan birilə açılır, alt çənə bir qədər önə doğru

dartılır, başı yana əyilir və ağız dəsmalla selikdən, qusuntu kütlələrindən, digər yad cisimlərdən

təmizlənir və beləliklə, yuxarı tənəffüs yollarının keçiriciliyi bərpa edilir;

4. xəstənin sağında duraraq sağ əli onun boynunun altına salıb bir qədər yuxarı qaldırırlar ki,

zərərçəkmiş şəxsin başı bir qədər arxaya sallansın;

5. sonra xəstənin açılmış ağzına dodaqlarının üzərinə dəsmal sərib, sol əli xəstənin alnına

dayayıb, 2 barmaqla onun burnunu sıxırlar;

6. yardım göstərən şəxs dərindən nəfəs alaraq, ağzını xəstənin ağzına dayayıb havanı xəstənin

ağciyərlərinə qovur;

7. sonra nəfəs verən şəxs dodaqlarını xəstənin dodaqlarından aralayır, barmaqlarını burundan

çəkir. Bu hərəkətlər ritmiki olaraq 1 dəqiqədə 16-20 dəfə təkrarlanmalıdır.

“Ağızdan-buruna” süni tənəffüsün verilmə texnikası: Ağızı açmaq mümkün olmadıqda vaxtı itirmədən bu üsula başlamaq lazımdır.

1. arxası üstə uzanmış, yaxası açılmış xəstənin burnunun üzərinə tənzif sərirlər

2. sonra yardım edən şəxs dərindən nəfəs alaraq, ağzını xəstənin burnuna dayayır, digər əli ilə

alt çənəni sıxır və havanı xəstənin ağ ciyərlərinə qovur

3. “S” vari havaüfürən boru vasitəsilə süni tənəffüsün verilmə texnikası. Bu cür borulardan

istifadə edilməsi gigiyenik cəhətdən ən düzgün yoldur

1. yuxarıda təsvir etdiyimiz qayda ilə xəstə arxası üstə uzadılır, ağzı açılaraq oraya “S” vari

boru yeridilir

2. sonra nəfəs verən şəxs xəstənin başı üzərində oturmuş vəziyyətdə dərindən nəfəs alaraq,

borunun çöldə qalan hissəsindən havanı xəstənin ağciyərlərinə qovur

Bu 3 üsuldan hər birində 1 dəfəyə xəstənin ağciyərlərinə 1,5 l hava qovulur. Havanın verilməsi

arasındakı fasilələr 3-5 saniyə olmalıdır. Aparılan süni tənəffüsün səmərəliliyi hava qovulan

zamanı döş qəfəsinin qalxması, passiv nəfəsvermədə isə onun enməsi əsasında müəyyən edilir.

Xəstənin ağciyərlərinə qovulan havada 15-17 % O2 və 2-4% karbon qazı olmasına baxmayaraq

bu ekspirator üsullar olduqca səmərəlidir.

Silvester üsulu:

a) yardım göstərən şəxs arxası üstə uzanmış xəstənin başı üzərində durur

b) sonra xəstənin hər 3 saidinin aşağı 1/3-dən tutaraq 3 san. ərzində onun qollarını yuxarı və

arxaya olmaqla xəstənin başı üzərinə qaldırırlar

c) 3 san. sonra qollar aşağı salınaraq döş qəfəsinə sıxılır. 1 dəqiqədə 14-16 dəfə belə hərəkətlər

icra edilir

Şiller üsulu:

a) xəstə arxası üstə uzadılır və çiyin qurşağının altına yastıqça qoyulur

b) yardım göstərən şəxs hər 2 əli açılmış şəkildə döş qəfəsinin aşağı yan 1/3- nə hər 2 tərəfdən

qabırğa qövsləri üzərinə qoyaraq döş qəfəsini dəqiqədə 12-16 dəfə ritmiki sıxıb buraxır (aşağı

qabırğaların sınığında bu üsul işlənə bilməz)

Lobardo üsulu: a) xəstə arxası üstə uzadılıb yaxası açılır

b) xəstənin ağzı yuxarıda göstərilən üsullarla açılır

c) sonra yardım göstərən şəxs xəstənin dilinin ucundan dəsmalla tutub, dili dəq-də 12-16 dəfə

ritmiki önə dartıb buraxır

Şefer üsulu: a) xəstə qarnı üztə uzadılır, üzü yana çevrilərək onun başı qatlanmış qolunun üstünə qoyulur və

dili çölə çıxarılır

b) yardımçı şəxs üzü xəstənin başına doğru olmaqla dizlərini yerə dayamaqla xəstənin üzərində

sanki oturur

c) sonra hər 2 əlini döş qəfəsinin aşağı-yan səthinə qoyaraq dəq-də 12-16 dəfə ritmiki olaraq döş

qəfəsini sıxıb buraxır

Maska ilə aparılan süni tənəffüs:

a) arxası üstə uzanmış şəxsin ağzı və burnu üzərinə maska qoyulur və 1 əllə sifətə bərk sıxılır.

Xəstənin başı bir qədər geri əyilir, digər əllə içərisində hava olan Ambu kisəsi sıxılmaqla hava

döş qəfəsi qalxana kimi ağciyərlərə qovulur, sonra kisənin sıxılması dayandırılır ki, nəfəsvermə

olsun, bu qayda ilə dəq-də 16-20 dəfə süni tənəffüs verilir.

İntubasiya borusundan istifadə etməklə ağızdan-boruya olmaqla süni tənəffüs:

a) arxası üstə uzadılmış xəstəni larinqoskopun köməyilə ağızdan intubasiya edirlər, yəni

intubasiya borusunu traxeyaya yeridirlər

b) sonra intubasiyanı aparmış həkim dərindən nəfəs alaraq havanı intubasion borunun çöldə

qalmış ucundan xəstənin ağciyərlərinə qovur

c) sonra borunun ucundan ağzını çəkir ki, nəfəsvermə olsun

Bu qayda ilə xəstəyə 1 dəqiqədə 16-20 dəfə süni tənəffüs verilir

Traxeostomiya vasitəsilə süni tənəffüs verilməsi:

Bir sıra hallarda klinik şəraitdə traxeostomiya aparılaraq, sonra traxeyadakı həmin yarıqdan xəstə

intubasiya olunur və ağciyərlərin süni ventilyasiyası icra olunur.

ÜRƏYİN MASAJ

FORMALARI

Ürəyin xarici və daxili masajı ayırd edilir. Ürəyin xarici masajı hadisə yerində, daxili masaj isə

operasiya otağında aparılır. Ürəyin qapalı masajında əks-göstərişlər: döş qəfəsinin daxilə keçən

yaralanmaları, pnevmotoraks, hava emboliyası və ürək tamponadası.

Ürəyi masaj etdikdə o sıxılaraq qanı aortaya, oradan yuxu və ağciyər arteriyalarına qovur,

ağciyərlərdə qan oksigenlə zənginləşir. Ürəyin sıxılması dayandırıldıqda isə ürək yenidən qanla

dolur.

Körninq üsulu ilə ürəyin qapalı masajının aparılma texnikası:

-xəstə arxası üstə sərt əşya üzərində uzadılır;

-döş qəfəsinə, ürək nahiyəsinə 1-2 prekardial yumruq vurulur;

-masaj aparan şəxs xəstənin böyründə durub, sol əlini tam açaraq xəncərvari çıxıntıdan 2 sm

yuxarı, döş sümüyünün aşağı orta 1/3-nin üzərinə, bir qədər sola doğru olmaqla qoyur. Sonra sağ

əli mil-bilək oynağında maksimal qatlanmaqla, həmin əlin ovuc səthini sol əlin üzərinə qoyur və

bir qədər önə doğru əyilməklə bədənin ağırlığını qollara salır;

-sonra döş qəfəsinə bu vəziyyətdə təzyiq göstərərək onu 4-5 sm dərinliyinə fəqərə sütununa

təkanvari sıxıb buraxırlar.

Belə hərəkətlər 1 dəqiqədə 60-70 dəfə olmaqla təkrar olunur.

Bir yaşınadək uşaqlarda qapalı ürək masajı iki barmaqla barmaqların uclarını xəncərvari

çıxıntının qurtaracağına qoymaqla – dəqiqədə 100-120 dəfə təkanvari zərbələr endirməklə

aparılır.

Bir-on beş yaşlı uşaqlarda isə ürək masajı bir əllə icra edilir. Arteriya daxilinə Neqovski üsulu ilə

qanın qovulması.

Bu əməliyyatı həkim aparır. Hər hansı arteriya (mil, bud, yuxu və s.) daxilinə 200-250 ml qanı (1

ml noradrenalin əlavə edilərək) 150-220 mm c.s. təzyiqi altında köçürürlər. Sonra isə qan və

digər qanəvəzedicilərin (poliqlükin, reopoliqlükin, 5%-li qlükoza və s.) venadaxili köçürülməsi

davam etdirilir.

Ürəyin defibrillyasiyası - Ürək fəaliyyətinin dayanmasının iki forması ayırd edilir: asistoliya

(ürək fəaliyyəti tam dayanır) və mədəciklərin fibrillyasiyası (bu zaman miokardın ayrı- ayrı əzələ

lifləri xaotik, əlaqəsiz şəkildə təqəllüs etdiklərindən səyrimə baş verir). Belə hallarda elektrik

kondensatoru tipli aparat olan elektrik defibrillyatoru cihazı ilə ürəyin defibrillyasiyasını

aparırlar. Təhlükəsizlik texnikası qaydalarına riayət etməklə elektrodu isə ürək zirvəsi

nahiyəsində döş qəfəsinə sıxaraq əvvəlcə 3000- 3500 V gərginlikdə elektrik yükü ilə ürəyə

impuls cərəyanla depolyarizasiya aparılır. Sonra hər dəfə gərginlik 500 V artırılmaqla 6000-7000

V həddinə çatdırılır.

Reanimasiya tədbirləri zamanı hay-küy olmamalı, yardım göstərən şəxs özünü itirməməli, bütün

tədbirləri metodik və ardıcıllıqla yerinə yetirməlidir.

Bütün bu reanimasiya tədbirləri effektli aparılarsa, periferik arteriyalarda nəbz əllənməyə

başlayır, arterial təzyiq 60-80 mm c.s.-dək yüksəlir, bəbəklər daralır və işığa reaksiya verməyə

başlayır, dərinin göyümtül-solğun rəngi itir və tədricən sərbəst tənəffüs bərpa olunur.

Reanimasiya zamanı bir sıra ağırlaşmalar ola bilər:

1. intubasiya apararkən onun 15 san-dən çox çəkməsi asfiksiya və ürəyin bərpa olmayan

dayanması olur;

2. hava ağciyərlərə yüksək təzyiqlə qovulduqda ağciyər parenximası partlayır və gərginlik

pnevmotoraksı əmələ gəlir;

3. ürəyin qapalı masajı zamanı əllər sola doğru çox qoyulub qüvvə ilə sıxıldıqda qabırğaların

sınığı, ağciyərlərin və ürəyin zədələnməsi baş verir;

4. əllər xəncərvari çıxıntı üzərinə qoyulduqda masaj zamanı qaraciyərin və mədənin

partlaması ola bilər;

5. elektrik defibrillyasiyası apararkən təhlükəsizlik texnikası qaydalarına riayət olunmadıqda,

elektrikvurma ola bilər.

Yekun olaraq reanimasiya tədbirlərinin ardıcıllığı:

1. tənəffüs yollarının keçiriciliyinin bərpası;

2. ağciyərlərin süni ventilyasiyası və ürəyin qapalı masajı;

3. körpücükaltı venanın kateterizasiyası və infuzion sistem qoyulması;

4. venadaxilinə, yaxud intratraxeal, yaxud ürəkdaxilinə adrenalin, atropin və kalsium xloridin

yeridilməsi;

5. mübadilə proseslərini normallaşdıran tədbirlərin görülməsi;

6. baş beynin hipoksiyadan qorunması və dehidratasiya.

Mövzu 3

İnfuzion terapiyanın prinsipləri

İnfuziya -orqanizma müxtəlif üsullarla çoxlu miqdarda məhlulların köçürülməsinə deyilir.

İnfuzion terapiyanın erkən başlanması xəstənin vəziyyətinin tezliklə bərpa olunmasına imkan

verir.

İnfuzion terapiyanın əsas prinsipləri və məqsədləri aşağıdakılardır:

1. Dövran edən qanın həcminin və tərkibinin bərpası;

2. Qanın reoloji hüsusiyyətlərinin yaxşılaşdırılması;

3. İnfuzion rehidratasiya (makro-və mikrosirkulyasiyanin saxlanılması);

4. Elektrolit balansının və turşu-qələvi tarazlığın normallaşdırılması;

5. Aktiv infuzion dezintoksikasiya.

İnfuzion terapiya üçün mühtəlif məhlullar istifadə oluna bilər. Kristalloidli və kolloidli məhlullar

ayırd edilir. Kristalloidlərə elektrolitlər (fizioloji məh., Ringer, laktosol) və karbohidrat

məhlulları aiddir.

Kalloid məhlulları isə aşağıdakılardır:

Dekstranlar (poliqlükin), jelatin, kraxmal, albumin, plazma, protein. Bunların molekulyar çəkisi

böyük olduğu üçün uzun müddət damar daxilində qala bilirlər və qanın həcmini təmin edirlər.

Eyni zamanda bunlar qanəvəzedicilərə də aiddir.

Dövran edən qanın həcminin bərpası üçün dekstranlar (poliqlyukin, reopoliqlyukin,

reoqlyuman), jelatinlər, qan preparatları istifadə olunur. İndiki zamanda kolloid qanəvəzedicilər

geniş tədbiq olunur- infukol, stabizol.

Qanın reoloji xüsusiyyətlərini yaxşılaşdırmaq üçün aşağı molekullu dekstranlardan, rehidratasiya

üçün NaCl məhlulu, laktosol, Rinqer- lok, məhlulu, disol, trisol, atsetosol və s. istifadə olunur.

Elektrolit balansının tez bir zamanda normallaşması üçün hüsusu mühitlər təklif olunub- kalium

və maqnezium asparaqinatı, ionosteri.

Turşu-qələvi tarazlığın pozulmasında: asidozda - natrium laktat və ya bikarbonat, alkalozda isə

qlükozada həll olunmuş 1N HCl turşusu tədbiq olunur. Metabolik asidoz hiperkaliemiya ilə

müşayiət olunur, alkaloz isə hipokaliemiya ilə. Hipokaliemiyanın müalicəsi üçün 0,5-0,7% KCl

5% və ya 10% qlükoza məhlulu ilə birgə v/d+ insulin 1 TV 3-4 q qlükozaya, hiperkaliemiyada

isə v/d 10% qlükoza məhlulu insulinlə birgə istifadə olunur. Plazmada kaliumun səviyyəsini

aşağı salmaq üçün diuretiklər (furosemid v/d) yeridilir. Onun ürəyə olan təsirini azaltmaq üçün

Ca preparatlarını (Ca qlükonat, CaCl) təyin edirlər.

Dezintoksikasiya üçün qlükoza məhlulu, hemodez, polidez məhlulu məsləhətdir. Bunlarla yanaşı

yüksək diurez təmin olunması da vacibdir (furosemid).

İnfuzion terapiyanın həcmi xəstənin vəziyyətindən asılıdır. Arterial təzyiq qorxusuz səviyyəyə

(80-100mm c.s.) qaldırılana qədər infuziya sürətlə aparılır. Sonraki dövrdə arterial təzyiqin

sabitləşməsi, mərkəzi venoz təzyiqin 40-50-mm c.s. qədər qalxması, diurezin bərpası (saatda 30

ml- dən az olmamaq şərtilə) infuziyanı damcı üsulu ilə davam etdirilməsinə imkan verir.

İnfuzion terapiya adətən venalar vasitəsi ilə aparılır. Venaya məhlulları damcı və şırnaqla

yeritmək olar. Şırnaqla yeritmək üçün 10-20 ml-k şpris istifadə edilir. Adətən məhlulu

venepunksiya və ya veneseksiya aparıb dirsək venasına yeridillər. Dövran edən qanın həcmini

tez bir zamanda bərpa etmək lazım gəldikdə (operasiya vaxtı çoxlu qan itirdikdə, şok və ya

kollaps zamanı) məhlulları şırnaqla yeridirlər, lakin bir dəfəyə 500 ml-dən artıq yeritmək olmaz.

Damcı üsulu sutka ərzində bir neçə litr maye köçürməyə imkan verir.

Bu üsulun bir neçə üstün cəhətləri vardır:

xəstəyə əziyyət vermir;

yeridilən maye tədricən sorulur və orqanizmda uzun müddət qalır;

arterial təzyiq qalxıb enmir və ürəyin işini ağırlaşdırmır.

Yeridiləcək mayeni 40 dərəcəyə qədər qızdırmaq lazımdır və onun soyumamasına fikir vermək

lazımdır.

Damarların istifadəsi mümkün olmadıqda, və yaxud xəstəni nəql edərkən, məhlulu dəri altına

yeritmək mümkündür (NaCl steril izotonik məhlul, 5% qlükoza və s.). Sutka ərzində d/a 3 litrə

qədər, lakin birləşdirici toxumanı zədələməmək üçün bir dəfəyə 500 ml- qədər maye yeritmək

olar. Sutka ərzində yeridilən mayenin yarısını saat 9-dan 15-ə qədər, qalan hissəni isə saat 18-

dən 24-ə əgər yeridirlər. Məhlulları d/a uzun müddət yeritmək üçün ən münasib nahiyə-budun on

səthidir.

Beləliklə, terminal hallarda ürək və ağciyər reanimasiyası ilə yanaşı v/d infuziya quraşdırılır və

şırnaqla 1: 10 000 durulaşmada olan 1,5-2 ml adrenalin yeridilir. Bunun üçün ampuladaki

standart məhlulla 9 ml NaCl izotonik məhlul əlavə olunur. Adrenalinlə birgə 2,4% eufillin

məhlulu və 2-3ml 10% CaCl məhlulu yeritmək olar. Adrenalinin yeridilməsi ürək ritminin bərpa

olunmasına qədər hər 5 dəqiqədən bir təkrar olunur. Adrenalin əvəzinə daha güclü təsirli

novodrin istifadə oluna bilər. Na hidrokarbonat məhlulu asidozla mübarizə üçün vacibdir. Bunlar

əsasən kiçik dalğalı fibrillyasiyalarda əhəmiyyətlidir və onun iridalğalı formaya keçməsinə

kömək edir. Sonra defibrillasiya təkrarlanır və ürək ritmi bərpa olunur. İri dalğalı

fibrillasiyslarda v/d şırnaqla 1mq/kq lidokain yeridilir 2% məhlul 2-3,5 ml, sonra damcı üsulu ilə

1dəq. 20 damcı (20ml 2% lidokain 80ml 5% qlükozada həll olunur). Asistoliyada+v/d şırnaqla 1

mq atropin, lazım gəldikdə təkrarən də yeridilir. Hiperkaliemiya və asidozla mübarizə üçün Na

bikarbonat köçürülür. Ürəyin masajı və sünni ventilyasiya davam etdirilir.

Reanimasiya başlanandan 30-40 dəqiqə ərzində heç bir nəticə alınmazsa, meyit əlamətləri

meydana çıxarsa, aparılan tədbirlərin dayandırılması məsləhət görülür.

Mövzu 4

Kəskin ürək-damar çatışmazlığı zamanı reanimasiya və intensiv terapiya

Ürək-damar çatışmazlığı (lat. insufficientia cordis) - ürək əzələsinin yığılma qabiliyyətinin

zəifləməsi nəticəsində meydana çıxan təcili tibbi yardım olmadan klinik ölümlə nəticələnə bilən

funksional pozğunluqdur. Bu hal kəskin və xroniki gedişli olmaqla, meydana çıxma səbəblərinə

görə iki yerə bölünür:

anadangəlmə ürək çatışmazlığı

qazanılmış ürək çatışmazlığı.

Tədricən orqanizmdə maye ləngiyir, bütün orqanların funksiyası pozulur: ag ciyər, qara ciyər,

mədə, bagırsaq, böyrəklər, mərkəzi sinir sistemi.

Xəstəliyin 3 ağırlıq dərəcəsi var:

1. Birinci yüngül dərəcə. İnsanin iş qabiliyyəti saxlanılıb, fiziki hərəkət zamanı təngənəfəslik

və ürəkdöyünməsi əmələ gəlir.

2. Ikinci (orta) dərəcəli. Sakit vəziyyətdə də aritmiya və təngənəfəslik qeyd olunur. Xəstə

yataq (yarıyataq) rejimə, xüsusi preparatlarla ambulator və vaxtaşırı - stasionar müalicəyə

ehtiyac duyur.

3. Ücüncu (ağır) dərəcə. Xəstədə nəzərə çarpan ödemlər əmələ gəlir, о cümlədən, daxili

orqanlarda, ürək asmasi tutmaları inkişaf edir, orqanizmin bütün funksiyaları pozulur.

Ciddi yataq rejimi, pəhriz, sidikqovucu və ürək preparatlari ilə müalicə aparilir.

Ürək çatışmazlığı arterial hypertoniyalar, ürək qüsurları, miokarditlər, tac damarların

çatışmamazlığı: koronarsklerozlar, koronarspazmalar, tac damarların tromb kütlələri ilə

tıxanması və nahiyə qan təchizatının pozulması - miokard infarktı nəticəsində ürəyin daha

doğrusu ürək əzələsinin gücə düşməsi və əldən düşməsi nəticəsində meydana çıxır. Bu zaman

qan dövranı durğunluğu ürək əzələsini normal təchiz edə bilmir. Əsas nasos funksiyasına malik

sol mədəcik çatışmamazlığı öz növbəsində kiçik qan dövranında durğunluğa səbəb olur ki, bu da

tənginəfəslik, sianozlarla-göyərmələrlə, köpüklü qanhayxırmalarla, ağciyər ödemi, qaraciyərin

böyüməsi ilə meşahidə olunur. Nəticə etibarı ilə orqan və toxumaların hipoksiyası və digər

metobolizm pozğunluqları meydana çıxmış olur.

Kəskin ürək-damar çatmamazlığı qəflətən inkişaf edir. Az bir müddət ərzində xəstədə

təngnəfəslik artır, nəfəsalma tezləşmiş xışıltılı olur, arterial təzyiq kəskin artır, dəri göyərir,

dodaqlarda çəhrayı köpük əmələ gəlir. Bu vəziyyət insanın həyatə üçün ciddi təhlükə yaradır.

Xəstə dərhal reanimasiyaya yerləşdirilməlidir.

Kəskin ürək çatmamazlığının əsas klinki əlamətləri:

Kardiogen şok

Kardial astma

Ağ ciyərlərin alveollar ödemidir

Ağ ciyərlərin interstisial ödemi özünü ürək astması əlamətləri ilə büruzə verir: hava

çatmamazlığı, havasızlıqdan boğulma,narahatlıq və sifətdə ölüm qorxusu.

Ağ ciyər ödemi-bir çox xəstəliklərin gedişini ağırlaşdırır. Kardiogen və qeyri- kardiogen

ağciyər ödemləri ayırd edilir.

Kardiogen ağ ciyər ödemi-ürək-damar xəstəlikləri (kəskin miokard infarktı,

dekompensasiya olunmuş mitral stenoz, hipertenziv sindrom, aorta qövsünün qüsurları və

s.) zamanı baş verir.

Qeyri-kardiogen ağ ciyər ödemi-MSS xəstəlikləri (baş beynin travma və ya ödemi

tənəffüs xəstəlikləri (aspirasion pnevmonit, krupoz pnevmoniya, respirator distress-

sindrom), böyrəklərin kəskin və xroniki xəstəlikləri zamanı baş verir.

Patogenezi: ağciyər ödemi qan dövranında təzyiqin kəskin artması nəticəsində inkişaf edir.

Həmçinin kapilyarların keçiriciliyinin pozulması nəticəsində qanın maye hissəsi damarlardan

intersistial boşluğa keçir. Tənəffüs zamanı transsudat hava ilə qarışır və qatı zülallarla zəngin

köpük əmələ gəlir ki, bu da alveol və bronxların mənfəzini dolduraraq O2-nin alveolların

divarına çatmasını çətinləşdirir. Nəticədə qazların diffuziyası azalır, bronxial müqavimət artır,

toxuma hipoksiyası, tənəffüs çatmazlığı baş verir.

Klinika: təngənəfəslik (1dəq-də 35-40) və boğulma nəticəsində xəstə məcburi oturaq

vəziyyətində olur. Tənəffüs fitverici olub, ağ rəngli bəlğəmlə müşaiyət olunur. 1-2 saat ərzində

2-3 l bəlğəm xaric ola bilər. Auskultasiyada krepitasiyaedici xırda və orta həcmli xırıltılar

eşidilir. Perkussiyada qutu səsi müşahidə olunur.

Müalicə: İldırımvari formada 10-15 dəq ərzində xəstə tələf ola bilər. Xəstəyə oturaq vəziyyət

verilir, ayaqları aşağı sallanır. Emossional steresi aradan qaldırmaq üçün narkotik analgetiklər

(morfin vena daxilinə 5 mq, promedol, fentanil vena daxilinə 0,1-0,2 mq), trankvilizatorlar

(diazepam vena daxilinə 5-10 mq), neyropelptiklər (droperidol vena daxilinə 2,5-5 mq) təyin

edilir.

Kiçik qan dövranında təzyiqi azaltmaq üçün dövr edən qanın həcmini azaltmaq, ürəyin sağ

şöbəsinə gələn venoz cərəyanı azaltmaq lazımdır. Bu məqsədlə furosemid 20-40 mq (sutkalıq

doza 300-500 mq) və ya etakrin turşusu 50 mq vena daxilinə təyin edilir. 30-40 dəqiqədən sonra

diuretik effekt əldə olunur. Qanqlioblokatorlar kapilyarların mənfəzini genişləndirərək sistolik

arterial təzyiqin enməsinə, ürəyin işinin azalmasına, mərkəzi venoz təzyiqin aşağı enməsinə

səbəb olur.

Qanqlioblokatorlardan pentamin 0,2-0,5 ml 5%, 20 ml 5% qlükozada həll edilib vena daxilinə

vurulur. Bu məqsədlə son zamanlar periferik vazodilatorlar istifadə olunur.

Nitroqliserin izotonik məhlulda 10 dəfə həll edilir və 220-440 mkq/dəq vena daxilinə yeridilir.

Na nitroprussid 0.3 mkq/kq/dəq vurulur. Hər 5-10 dəq- dən bir sürət artırılır. Maksimal sürət 8

mkq/kq/dəq-dən çox olmamalıdır. Ümumi periferik müqaviməti azaltmaq eufillin 5-10 ml 2.4%

məhlulu 10-20 ml izotonik məhlulda həll edilir vena daxilinə yeridilir.

Miokardın yığılma funksiyasını stimullaşdırmaq üçün strofantin (0,25 mq 10 ml 20% qlükozada

həll edilib vena daxilinə 4-6 dəqiqə ərzində ehtiyatla vurulur), korqlükon (0,5-1 ml 0,06%

məhlulu 10 ml 40% qlükozada həll edilib 5-6 dəqiqə ərzində ehtiyatla vurulur) təyin edilir.

Həmçinin bu məqsədlə adrenostimulyatorlardan izadrin (5% qlükozada həll edilib 0,5-3 mkq/dəq

vena daxilinə damcı üsulu ilə), dofamin (vena daxilinə 1-5 mkq/dəq) təyin edilir.

Kortikosteriodlər miokarda inotrop təsir göstərir, alveol-kapilyar membranının keçiriciliyini

azaldır, arterial təzyiqi stabilləşdirir. (arterial təzyiqi aşağı olduqda). Xəstələrin gedişindən və

arterial təzyiqin səviyyəsindən asılı olaraq 50-150 mq prednizalon təyin edilir.

Xəstədə tənəfüsün dekompensasiyası zamanı intubasiya və ASV aparılır.

Ağ ciyər ödemi zamanı intensiv terapiya

sxemi:

Arterial təzyiq 80 mm.c.süt. aĢağı

Arterial təzyiqin 160 mm. c. süt. yuxarı

O2 terapiya O2 terapiya

Narkotik analgetik Narkotik analgetiklər

Kiçik trankvilizatorlar (diazepan) Droperidol

Saluretiklər (az doza) Saluretik (yüksək dozada)

Eufillin (az doza) Hipotoniya

Ürək qlükozidləri Qazodilatorlar (nitratlar)

Kortikosteroidlər (yüksək doza) Izazdin

Kortikosteroidlər (arterial təzyiq endikdən sonra kiçik

dozalarda)

KƏSKİN ÜRƏK-DAMAR ÇATIŞMAZLIĞI ZAMANI

REANİMASİYA VƏ İNTENSİV TERAPİYA

Ürəyin xarici və daxili masajı ayırd edilir. Ürəyin xarici masajı hadisə yerində, daxili masaj isə

operasiya otağında aparılır. Ürəyin qapalı masajında əks- göstərişlər: döş qəfəsinin daxilə keçən

yaralanmaları, pnevmotoraks, hava emboliyası və ürək tamponadası.

Ürəyi masaj etdikdə o sıxılaraq qanı aortaya, oradan yuxu və ağ ciyər arteriyalarına qovur, ağ

ciyərlərdə qan oksigenlə zənginləşir. Ürəyin sıxılması dayandırıldıqda isə ürək yenidən qanla

dolur.

KÖRNİNQ ÜSULU İLƏ ÜRƏYİN QAPALI

MASAJININ APARILMA TEXNİKASI

-xəstə arxası üstə sərt əşya üzərində uzadılır

-döş qəfəsinə, ürək nahiyəsinə 1-2 prekardial yumruq vurulur

-masaj aparan şəxs xəstənin böyründə durub, sol əlini tam açaraq xəncərvari çıxıntıdan 2 sm

yuxarı, döş sümüyünün aşağı orta 1/3-nin üzərinə, bir qədər sola doğru olmaqla qoyur. Sonra sağ

əli mil-bilək oynağında maksimal qatlanmaqla, həmin əlin ovuc səthinin sol əlin üzərinə qoyur

və bir qədər önə doğru əyilməklə bədənin ağırlığını qollara salır

-sonra döş qəfəsinə bu vəziyyətdə təzyiq göstərərk onu 4-5 sm dərinliyinə fəqərə sütununa

təkanvari sıxıb buraxırlar

Belə hərəkətlər 1 dəqiqədə 60-70 dəfə olmaqla təkrar olunur.

Bir yaşınadək uşaqlarda qapalı ürək masajı iki barmaqla barmaqların uclarını xəncərvari

çıxıntının qurtaracağına qoymaqla - dəqiqədə 100-120 dəfə təkanvari zərbələr endirməklə

aparılır.

Bir-on beş yaşlı uşaqlarda isə ürək masajı bir əllə icra edilir.

ARTERİYA DAXİLİNƏ NEQOVSKİ ÜSULU

İLƏ QANIN QOVULMASI

Bu əməliyyatı həkim aparır. Hər hansı arteriya (mil, bud, yuxu və s.) daxilinə 200-250 ml qanı (1

ml noradrenalin əlavə edilərək) 150-220 mm c.s. təzyiqi altında köçürürlər. Sonra isə qan və

digər qanəvəzedicilərin (poliqlükin, reopoliqlükin, 5%-li qlükoza və s.) venadaxili köçürülməsi

davam etdirilir.

ÜRƏYİN

DEFİBRİLLYASİYASI

Ürək fəaliyyətinin dayanmasının iki forması ayırd edilir: asistoliya (ürək fəaliyyəti tam dayanır)

və mədəciklərin fibrillyasiyası (bu zaman miokardın ayrı- ayrı əzələ lifləri xaotik, əlaqəsiz

şəkildə təqəllüs etdiklərindən səyrimə baş verir). Belə hallarda elektrik kondensatoru tipli aparat

olan elektrik defibrillyatoru cihazı ilə ürəyin defibrillyasiyasını aparırlar. Təhlükəsizlik texnikası

qaydalarına riayət etməklə elektrodu isə ürək zirvəsi nahiyəsində döş qəfəsinə sıxaraq əvvəlcə

3000- 3500 V gərginlikdə elektrik yükü ilə ürəyə impuls cərəyanla depolyarizasiya aparılır.

Sonra hər dəfə gərginlik 500 V artırılmaqla 6000-7000 V həddinə çatdırılır.

Reanimasiya tədbirləri zamanı hay-küy olmamalı, yardım göstərən şəxs özünü itirməməli, bütün

tədbirləri metodik və ardıcıllıqla yerinə yetirməlidir.

Bütün bu reanimasiya tədbirləri effektli aparılarsa, periferik arteriyalarda nəbz əllənməyə

başlayır, arterial təzyiq 60-80 mm c.s.-dək yüksəlir, bəbəklər daralır və işığa reaksiy verməyə

başlayır, dərinin göyümtül-solğun rəngi itir və tədricən sərbəst tənəffüs bərpa olunur.

ÜRƏKDAXİLİ

İNYEKSİYALAR

Ürəyin qapalı masajı və defibrillyasiyası müsbət nəticə vermədikdə ürək daxilinə müxtəlif

dərmanların (0,1%-li adrenalin, 10%-li kalsium-xlorid, 0,25%-li strofantin və s.) yeridilməsindən

də istifadə edilir. Lakin bu zaman bir sıra qorxulu ağırlaşmalar baş verə bilməsi təhlükəsinə görə

(ürək əzələsinin, ürəyin keçirici sistemi və tac arteriyaların zədələnməsi; kalsium-xloridin

miokarda yeridilməsi nəticəsində nekrozun ola bilməsi) bu üsul geniş yayılmayıb. Bu məqsədlə

şprisə 1 ml 0,1%-li adrenalin, 10 ml 10%-li kalsium-xlorid və 1 ml 0,5% (yaxud 0,25%-li)

strofantin (yaxud 0,6%-li korqlükon) yığılır və onun ucuna 4-5 sm uzunluğunda iynə taxılır.

Sonra sol parasternal xətt üzrə bir köndələn barmaq sola doğru (1,0- 1,5 sm) IV (yaxud V)

qabırğaarası sahədə iynə 3-4 sm dərinə yeridilir və porşen bir qədər geri çəkilir. Bu zaman şprisə

qanın gəlməsi iynənin ucunun ürək boşluğunda olduğunu göstərir. Sonra şprisdəki dərmanı ürək

boşluğuna yeridərək, onu iynədən ayrırılar. Əgər yeridilən dərman təsirindən ürək fəaliyyəti

bərpa olunursa, belə halda ürək ritminə uyğun olaraq iynənin ucu hərəkət edir və onun

mənfəzindən damla-damla al qan xaric olmağa başlayır. Yalnız bundan sonra iynəni çıxarırlar.

Xəstəyə tənəffüs və ürək-damar mərkəzini oyadan preparatlar da yeridilməlidir (lobelin, sititon,

bemeqrid, kordiamin və s.). Vena daxilinə hormonal (deksametazon, prednizalon və s.)

dərmanlar, qan, şok əleyhinə olan (reopoliqlükin, poliqlükin, 5-10% qlükoza) və digər

qanəvəzedicilər də köçürülməlidir.

Mövzu 5

Kəskin tənəffüs çatışmamazlığı zamanı reanimasiya və intensiv terapiya

Tənəffüs çatışmazlığı adətən ətraf mühit havası ilə arterial qan arasında qaz mübadiləsinin

pozulması mənasını verir.

Tənəffüs çatışmazlığı adətən iki əsas qrupa bölünür:

1. alveolyar səviyyədə qaz mübadiləsinin pozuntusu (əsas problem kimi

hipoksemiya)

2. ağ ciyər ventilyasiyasının pozulması (əsas problem kimi hiperkapniya)

Kəskin tənəffüs çatmamazlığı aşağıdakı hallarda baş verə bilər:

1. Tənəffüs mərkəzinin zəifləməsi

Dərmanların dozasının artıq olması (opioidlər), intoksikasiya

MSS-in xəstəliyi

Müxtəlif səbəblərdən huşun itirilməsi

Xronik hipoventilyasiya olan xəstələrdə ehtiyatsız oksigen terapiyası

2. Sinir impulsları tənəffüs əzələlərinə ötürülmür

Onurğa beyni zədələnmələri

Miyelit

İnfeksiya (tetanus, polimiyelit, botulizm)

Sinir-əzələ xəstəlikləri (miasteniya qravis, motoneyron xəstəlikləri, əzələ distrofiyaları):

adətən xronik hipoventilyasiya kəskin pisləşməsi (məsələn, tənəffüs infeksiyaları zamanı)

Poliradikulit

3. Hava yolu obstruksiyası

Yad cisim

Şiş və ya seliklə obstruksiya

Kəskin astma tutması və ya xronik obstruktiv ağ ciyər xəstəliyinin kəskin pisləşməsi

4. Parenximal ağ ciyər xəstəliyi

o Ağ ciyər ödemi

o Ağ ciyər qan dövranının çatışmazlığı

o Ağ ciyər emboliyası

o Qanda oksigen saturasiyasının azalması

Əlamət və simptomlar:

Nəfəsalmanın subyektiv çətinliyi (dispnoe)

Narahatlıq, təşviş və huşun pozulmaları

Nəfəsalma yükünün artması, əlavə tənəffüs əzələlərinin istifadəsi, tənəffüs ritminin

artması

REANİMASİYA VƏ

İNTENSİV TERAPİYA

Kəskin tənəffüs çatışmazlığı müxtəlif səbəblərdən baş verərək, birincili və qan dövranı

pozğunluğunun nəticəsi olaraq, ikincili olur. Birincili kəskin tənəffüs çatışmazlığının əmələ

gəlmə səbəbləri aşağıdakılar ola bilər: yad cisimlərin tənəffüs yollarını tutması, sudaboğulma,

elektrik cərəyanı vurması, müxtəlif toksiki və ya dərman preparatları ilə zəhərlənmə. Qan

dövranı pozğunluğu ilə gedən xəstəliklərin ağırlaşması olaraq ağciyər ödemi, ağciyər

arteriyasının tromboemboliyası, həddən artıq infuziyalardan əmələ gələn ağciyər ödemi ikincili

kəskin tənəffüs çatışmazlığı yaradır. Tənəffüs çatışmazlığı və onun ağır təzahürü asfiksiya-

tənəffüsün dayanması səbəblərdən asılı olmayaraq orqanizmdə oksigenin azalmasına (hipoksiya)

və karbon qazının artmasına (hiperkapniya) gətirib çıxarır. Hipoksiya və hiperkapniya

nəticəsində orqanizmdə ağır dəyişikliklər, bütün orqanların funskiyalarının pozulması baş verir.

Bunları aradan qaldırmaq yalnız ağciyərlərin süni ventilyasiyası ilə mümkündür.

AĞ CİYƏRLƏRİN SÜNİ

VENTİLYASİYASI

Süni tənəffüs zamanı hava zərərçəkmiş şəxsin ağ ciyərlərinə süni olaraq qovulur. Süni tənəffüsün

bir neçə növü vardır:

Ağızdan-ağıza

ağızdan-buruna və havaüfürən boru ilə

ağızdan- ağıza tənəffüsün verilməsi

Ağızdan-ağıza tənəffüsün verilmə texnikası: 1. xəstə arxası üstə sərt əşya üzərində uzadılır;

2. döş qəfəsini sıxan paltarların yaxası açılır;

3. xəstənin ağzı yuxarıda qeyd etdiyimiz üsullardan birilə açılır, alt çənə bir qədər önə doğru

dartılır, başı yana əyilir və ağız dəsmalla selikdən, qusuntu kütlələrindən, digər yad cisimlərdən

təmizlənir və beləliklə, yuxarı tənəffüs yollarının keçiriciliyi bərpa edilir;

4. xəstənin sağında duraraq sağ əli onun boynunun altına salıb bir qədər yuxarı qaldırırlar ki,

zərərçəkmiş şəxsin başı bir qədər arxaya sallansın;

5. sonra xəstənin açılmış ağzına dodaqlarının üzərinə dəsmal sərib, sol əli xəstənin altına

dayayıb, 2 barmaqla onun burnunu sıxırlar;

6. yardım göstərən şəxs dərindən nəfəs alaraq, ağzını xəstənin ağzına dayayıb havanı xəstənin

ağciyərlərinə qovur;

7. Sonra nəfəs verən şəxs dodaqlarını xəstənin dodaqlarından aralayır, barmaqlarını burundan

çəkir. Bu hərəkətlər ritmiki olaraq 1 dəqiqədə 16-20 dəfə təkrarlanmalıdır.

Ağızdan-buruna süni tənəffüsün verilmə texnikası: Ağızı açmaq mümkün olmadıqda vaxtı itirmədən bu üsula başlamaq lazımdır.

1. arxası üstə uzanmış, yaxası açılmış xəstənin burnunun üzərinə tənzif sərirlər;

2. sonra yardım edən şəxs dərindən nəfəs alaraq, ağzını xəstənin burnuna dayayır, digər əli ilə alt

çənəni sıxır və havanı xəstənin ağ ciyərlərinə qovur.

“S”vari havaüfürən boru vasitəsilə süni tənəffüsün verilmə texnikası: Bu cür borulardan

istifadə edilməsi gigiyenik cəhətdən ən düzgün yoldur.

1. yuxarıda təsvir etdiyimiz qayda ilə xəstə arxası üstə uzadılır, ağzı açılaraq oraya “S”vari boru

yeridilir;

2. sonra nəfəs verən şəxs xəstənin başı üzərində oturmuş vəziyyətdə dərindən nəfəs alaraq,

borunun çöldə qalan hissəsindən havanı xəstənin ağ ciyərlərinə qovur.

Bu 3 üsuldan hər birində 1 dəfəyə xəstənin ağciyərlərinə 1,5 l hava qovulur. Havanın verilməsi

arasındakı fasilələr 3-5 saniyə olmalıdır. Aparılan süni tənəffüsün səmərəliliyi hava qovulan

zamanı döş qəfəsinin qalxması, passiv nəfəsvermədə isə onun enməsi əsasında müəyyən edilir.

Xəstənin ağ ciyərlərinə qovulan havada 15-17 % O2 və 2-4% karbon qazı olmasına baxmayaraq

bu ekspirator üsullar olduqca səmərəlidir.

Silvester üsulu:

a) yardım göstərən şəxs arxası üstə uzanmış xəstənin başı üzərində durur;

b) sonra xəstənin hər 2 saidinin aşağı 1/3-dən tutaraq 3 san. ərzində onun qollarını yuxarı və

arxaya olmaqla xəstənin başı üzərinə qaldırırlar;

c) 3 saniyədən sonra qollar aşağı salınaraq döş qəfəsinə sıxılır. 1 dəqiqədə 14-16 dəfə belə

hərəkətlər icra edilirı.

Şiller üsulu:

a) xəstə arxası üstə uzadılır və çiyin qurşağının altına yastıqça qoyulur;

b) yardım göstərən şəxs hər 2 əli açılmış şəkildə döş qəfəsinin aşağı yan 1/3- nə hər 2 tərəfdən

qabırğa qövsləri üzərinə qoyaraq döş qəfəsini dəqiqədə 12-16 dəfə ritmiki sıxıb buraxır (aşağı

qabırğaların sınığında bu üsul işlənə bilməz)

Laborda üsulu: a) xəstə arxası üstə uzadılıb yaxası açılır;

b) xəstənin ağzı yuxarıda göstərilən üsullarla açılır;

c) sonra yardım göstərən şəxs xəstənin dilinin ucundan dəsmalla tutub, dili dəq-də 12-16 dəfə

ritmiki önə dartıb buraxır;

Şefer üsulu:

a) xəstə qarnı üztə uzadılır, üzü yana çevrilərək onun başı qatlanmış qolunun üstünə qoyulur və

dili çölə çıxarılır;

b) yardımçı şəxs üzü xəstənin başına doğru olmaqla dizlərini yerə dayamaqla xəstənin üzərində

sanki oturur;

c) sonra hər 2 əlini döş qəfəsinin aşağı-yan səthinə qoyaraq dəq-də 12-16 dəfə ritmiki olaraq döş

qəfəsini sıxıb buraxır;

Maska ilə aparılan süni tənəffüs: a) arxası üstə uzanmış şəxsin ağzı və burnu üzərinə maska qoyulur və 1 əllə sifətə bərk sıxılır.

b) xəstənin başı bir qədər geri əyilir, digər əllə içərisində hava olan Ambu kisəsi sıxılmaqla hava

döş qəfəsi qalxana kimi ağciyərlərə qovulur.

c) sonra kisənin sıxılması dayandırılır ki, nəfəsvermə olsun;

d) bu qayda ilə dəq-də 16-20 dəfə süni tənəffüs verilir.

İntubasiya borusundan istifadə etməklə ağızdan-buruna olmaqla süni tənəffüs a) arxası üstə uzadılmış xəstəni larinqoskopun köməyilə ağızdan intubasiya edirlər, yəni

intubasiya borusunu traxeyaya yeridirlər;

b) sonra intubasiyanı aparmış həkim dərindən nəfəs alaraq havanı intubasion borunun çöldə

qalmış ucundan xəstənin ağciyərlərinə qovur;

c) sonra borunun ucundan ağzını çəkir ki, nəfəsvermə olsun.

Bu qayda ilə xəstəyə 1 dəqiqədə 16-20 dəfə süni tənəffüs verilir.

Stenoz, difteriya, yalançı inaq, həşərat dişlədikdə, qırtlağın reaktiv ödemi və s. zamanı olan

daralma təsadüflərində, əksərən uşaqlarda tətbiq olunur. İntubasiyanı etmək üçün xəstəni

oturdur, sol əlin qırtlaq girəcəyinə qədər daxil edilən şəhadət barmağı üzrə xüsusi alətin, yəni

intubatorun köməyilə boş metal borunu yeridir və onu qırtlaqda qoyurlar. Əgər boru qırtlağa

düşmüşsə, öskürək əmələ gəlir və boru vasitəsilə xarakter fışıltılı küyə malik tənəffüs baş verir.

Çıxarılması asan olmaq üçün intubasiya borusuna əvvəlcə ipək sap bağlayır və onun sərbəst

ucunu plastır ilə yanağa təsbit edirlər. Qırtlaqda sürtünmə yarası əmələ gəlməsin deyə, borunu

24-36 saatdan sonra çıxarmaq lazım gəlir. İntubasiyanın daha bir qüsuru odur ki, həkim daim

növbə çəkməlidir, çünki öskürək və qusma zamanı boru asanlıqla qopub çıxa bilir.

Traxeotomiyaya nisbətən o bir sıra üstünlüklərə tez qoyulması və köməkçilərin az olmasına

malikdir.

Qırtlağın intubasiyası üçün alətlər dəsti: ağızgenəldən, intubator, ekstubator, müxtəlif diametrli

intubasiya boruları və s.

Mövzu 6

Şok, təsnifatı. Şok zamanı reanimasiya və intensiv terapiya

Şok-ingiliscə zərbə deməkdir. Şok problemi fizioloq alimlər tərəfindən 200 ildən artıqdır ki,

öyrənilir. Şok və onun simptomları haqqında ilk dəfə 1737-ci ildə fransız həkimi Le-Dran

məlumat vermiş və şok termini tibbə daxil edilmişdir.

Şok-orqanizmin həddən artıq zədələyici təsirə qarşı ümumi reaksiyası olub, bütün həyati vacib

orqanların fəaliyyətinin pozulmasıdır.

Etiopatoloji əlamətlərinə görə şokun 100-ə yaxın növü məlumdur.

Təsnifatına görə aşağıdakı qrupları var:

- hipovolemik

- kardiogen

- travmatik

- infeksion-toksiki

- anafilaktik

Bütün şokların əsasında qan dövranının ağır pozğunluğu nəticəsində hemostazın pozulması

durur.

Travmatik şok ağır mexaniki travma nəticəsində baş verir. Bu zaman qan dövranının, tənəffüsün,

maddələr mübadiləsinin, mərkəzi sinir sisteminin ağır pozğunluqları müşahidə edilir.

Şokun daha sürətli inkişafı və ağır gedişinə qanitirmə, yorğunluq, aclıq, şüa xəstəliyi və digər

faktorlar təsir göstərir.

Şoka döş qəfəsinin, döş boşluğu və qarın boşluğu üzvlərinin zədələnmələri, kəllə, onurğa, çanaq

və bud sümüyünün sınığı, yayılmış yanıqlar zamanı da çox rast gəlinir.

Travmatik şokun inkişafı haqqında irəli sürülən bir çox nəzəriyyələr içərisində sinir-reflektor

nəzəriyyə əsas yer tutur. Bu nəzəriyyəyə əsasən zədələnən nahiyədə güclü qıcıq əvvəlcə MSS-də

qısa müddətli oyanıqlıq yaradır. Bu isə endokrin sistemin funksiyasının artmasına, ürək

yığılmalarının tezləşməsinə, a/t-in artmasına, periferik damarların spazmına, miokard və beyin

damarlarının genəlməsinə, hərəki reaksiyaların artması və maddələr mübadiləsinin güclənməsinə

səbəb olur.

Sonradan zərbə nahiyəsində qıcığın müddət və intensivliyindən asılı olaraq MSS-də dərin

tormozlanma gedir.

Tormozlanma zamanı damar sisteminin terminal şöbəsində tonus aşağı düşür, ürək

yığılmalarının gücü və sirkulyasiya edən qanın həcmi azalır, arterial və venoz hipotoniya inkişaf

edir. Qan dövranının pozulması ilə əlaqədar sirkulyar xarakterli hipoksiya başlayır. Mübadilə və

oksidləşdirici proseslər kəskin surətdə pozulur. Bu zaman qanda şəkərin və qalıq azotun miqdarı

artır, turşu-qələvi tarazlığı azalır. Turşu-qələvi tarazlığı azaldıqda toxumalarda oksidləşməmiş

mübadilə məhsulları (asidoz) toplanır. Bütün bu pozulmalar MSS-nin ağır pozğunluqlarına səbəb

olur.

Şokun faza və dərəcələri - Kliniki gedişinə görə şokun 2 fazası ayırd edilir:

- Erektil faza-oyanıqlıq;

- Torpid faza-tormozlanma.

Erektil faza travma alınan zaman inkişaf edir. Çox vaxt qısamüddətli olub, bəzən müşahidə

olunmur.

Bu fazada zədə almış şəxsin huşu özündə olur, qışqırır, kömək istəyir, qadınlar çox vaxt ağlayıb

hönkürürlər. Hərəki və nitqi oyanıqlıq yaranır. Xəstənin baxışı narahat olur, nitqi qırıqlaşır, fikri

qarışır, bəzən isə eyforiya halı baş verir. Xəstəni soyuq tər basır, nəbz artır, a/t qalxır. Tənəffüs

qeyri- düzgün, səthi olur. Ağrı hissiyatı kəskinləşir. Şokun erektil fazasının 2-3 saatdan artıq

uzanması zədə almış şəxs üçün pis proqnozludur.

Güclü şüalanma zamanı erektil faza uzanır, xəstəliyin inkişafı zamanı isə kəskin qısalır və ya

tamam itmiş olur.

Torpid faza orqanizmin həyati vacib funksiyalarının tormozlanması ilə xarakterizə edilir (qan

dövranı, tənəffüs, maddələr mübadiləsi və s.).

Şokun torpid fazası ağırlıqdan asılı olaraq 4 dərəcəyə bölünür: I dərəcə (yüngül) - dəri və selikli qişaların avazıması ilə müşaiyət olunur. Nəbz ritmik olmaqla

dəqiqədə 90-100 vurur. A/t –in maksimal səviyyəsi 100-90 mm.c.süt. səviyyəsində, tənəffüs

dəqiqədə 22-24.

II dərəcədə (orta) - x əstənin huşu özündə olsa da, bəzi tormozlanma əlamətləri müşahidə edilir.

Zədə almış şəxs sakit danışır. Dəri örtüyü avazıyır, yapışqanlı tərlə örtülür, bəbəklərin işığa

reaksiyası, nəbz dəqiqədə 120-130 vurğu, zəif dolğunluqda olur, bəzən isə bradikardiya

müşahidə edilir. Maksimal təzyiq 80 mm, minimal a/t 50 mm.c.süt səviyyəsinə düşür. Ürək

tonları karlaşır, ən kiçik qan damarlarında atoniya inkişaf edir. Dövr edən qanın həcmi azalır

(arterial və venoz təzyiq aşağı enir), hipoksiya və asidoz baş verir. Bədənin hərarəti 35,8

dərəcəyə qədər düşür. Şokun II dərəcəsində təcili və aktiv müalicəyə ehtiyac yaranır.

III dərəcə (ağır) - N.İ.Piroqov tərəfindən daha aydın şərh edilib:

“Sarğı məntəqəsində əl və ya ayağı kəsilmiş hərəkətsiz şəxs uzanıb. O, nə qışqırır, nə inildəyir,

nə şikayətlənir. Hər şeyə etinasızdır, heç nə tələb etmir. Onun bədəni soyuqdur, üzü meyit kimi

avazımışdır, baxışı hərəkətsiz və dalğındır. Nəbz sapvaridir, barmaq altında güclə duyulur.

Suallara cavab vermir və ya güclə eşidilən səslə danışır; tənəffüsü zəifdir, yara və dəri

hissiyatsızdır. Xəstənin bu vəziyyəti bir neçə saatdan sonra dərman maddələrinin təsirindən

keçib gedir, bəzən isə ölənə qədər davam edir. A/t 70-60 mm.c. sütuna qədər düşür, minimal a/t

40-30 mm.c.süt. səviyyəsində dayanır, bəzən isə təyin olunmur. Bədən hərarəti 35,5 dərəcəyə

enir. Xəstəyə uzunmüddətli şok əleyhinə kompleks təcili yardım göstərilərsə və bu tədbirlərə

qədər orqanizmdə dönməyən proseslər başlamasa, zədə almış şəxsi bu vəziyyətdən çıxarmaq

olar”.

IV. dərəcəyə - aqoniyadan qabaqkı dövr və aqonal hal aid edilir (terminal hal). Ümumi hal ağır

olur, xəstənin huşu dumanlanır və ya tamam itir. Dəri ağarıb, boz kölgələrlə və soyuq yapışqanlı

tərlə örtülür, göz bəbəkləri genəlir, onların işığa reaksiyası itir, a/t təyin olunmur. Nəbz sapvari

olub o qədər tezləşir ki, vurğuları saymaq çətinləşir və ya vurğular tamamilə ayırd edilmir.

Tənəffüs səthi, Çeyn-Stoks tipli olur, bəzən depressiya fonunda oyanıqlıq müşahidə edilir. Şokun

IV dərəcəsində təcili yardım göstərilsə və müalicə aparılsa da, nəticə qeyri-məqbuldur.

TERMİNAL HAL

Bu hal kəskin profuz arterial qanaxmadan, narkozdan və digər səbəblərdən baş verən

asfiksiyalar, septiki cərrahi, travmatik və kardiogen şoklardan sonra müşahidə edilir. Terminal

halı şokun IV dərəcəsinə aid etmək olar.

Bu 3 vəziyyətdə müşahidə edilir:

- Aqoniyadan qabaqkı dövr;

- Aqoniya halı

- Kliniki ölüm

Aqoniyadan qabaqkı dövrdə-dəri avazıyır, akrosianoz, huşun itməsi müşahidə olunur. Tənəffüs

zəifləyir, nəbz sapvari, a/t təyin edilmir.

Aqoniya halı-xəstənin huşu tamam itir, dəri ağarır, akrosianoz müşahidə edilir. Periferik nəbz

əllənir, ancaq yuxu arteriyasında azacıq hiss olunur. Ürək tonları karlaşır, titrək tənəffüs və

aritmiya təyin edilir.

Klinik ölüm-bu vəziyyətin yaxınlaşması aqoniyadan başlayır. Aqoniya orqanizmin sonuncu

reaktivliyinin və uyğunlaşma funksiyalarının kompelksidir. Bu zaman onu nizamlayan sistemlər

dərindən pozulur və bədəndə qıcolmalar, ağciyərlərdə ödem, ürək aritmiyası, sfinktorların iflici

əlamətləri başlayır. Tənəffüs və ürək fəaliyyəti dayanır. Bu hal 4-5 dəq. davam edir.

Xəstəni bu vəziyyətdən çıxartmaq üçün müalicə 2 istiqamətdə aparılmalıdır: - Orqanizmin sönmüş funksiyasını stimulə etmək və süni olaraq əvəz etmək;

- Hipoksiya ilə mübarizə.

Orqanizmin dirilməsi üçün kompleks müalicə üsullarından istifadə edilir:

- arteriya daxilinə qanköçürmə

- ürəyin vasitəli və vasitəsiz masajı

- ürəyin defibrilyasiyası

- ağciyərlərin süni tənəffüsü

- yardımçı qan dövranı

- elektrostimulyatorlar

Bütün hallarda aşağıdakı tədbirlər həyata keçirilir: - zədələnmiş nahiyədən MSS-nə güdən ağrı impulslarını aradan götürmək üçün tədbirlər

görülür (vena daxilinə promedol, pantopon yeridilir, zədələnmiş nahiyəyə soyuq kompres

qoyulur, zədə almış nahiyə immobilizasiya olunur, zədələnmiş şəxs travma faktorundan

uzaqlaşdırılır).

- qanaxma dayandırılır və yaraya aseptik sarğı qoyulur;

Şok əleyhinə müalicə tədbirləri xəstəxanada aşağıdakı istiqamətdə aparılmalıdır: - yerli keyitmə, novokain blokadası, pentran və ya trilen ilə analgesiya və analgetiklərin

yeridilməsi ilə patoloji ağrı impulslarının aradan qaldırılması (morfin, hidroxlorid, amnopon,

promedol);

- ağciyərlərdə qaz mübadiləsinin yaxşılaşdırılması;

- yuxarı tənəffüs yollarının keçiriciliyinə nəzarət və sərbəst tənəffüsün bərpası (ototraxeal və ya

nazotraxeal intubasiya, traxeostomiya);

- ağciyərlərin müxtəlif köməkçi aparatlarla ventilyasiyası;

- ağciyərlərin süni ventilyasiyası;

- dövr edən qanın həcminin doldurulması: itirlən qanın yerinin eyni qrupdan və ya uyğun

qrupdan olan qan köçürülməklə doldurulması;

- plazma əvəzedici məhlullar-kolloid məhlullar və kristalloidlər;

- metobolik asidozun korreksiyalaşdırılması-5% natrii-bikarbonat məhlulu ilə həyata keçirilir.

Maddələr mübadiləsini normallaşdırmaq məqsədilə 20-40% 500 ml qlükoza insulinlə, 5% 10-20

ml C vitamini, B qurp vitamini, elektrolit məhlullarla birlikdə yeridilir.

Mövzu 7

Anafilaktik şok zamanı reanimasiya və intensiv terapiya

Sensebilizəolunmuş (həssaslığı yüksəlmiş) orqanizmə antigen daxil olduqda baş verən dəyişilmiş

həssaslığın polisindromlu təzahürü allergik reaksiya adlanır. Təbabətdə yeni dərmanların,

istehsalatda və məişətdə sintetik maddələrin, kənd təsərrüfatında kimyəvi preparatların geniş

tətbiqi insan orqanizminə mənfi təsir göstərərək allergizasiya törədir. Belə orqanizmə allergen

daxil olduqda müxtəlif ağırlıqlı allergik reaksiyalar baş verir. Yüksək molekullu zərdab və bitki

zülalları, bir sıra bakterial toksinlər güclü antigen qabiliyyətinə malikdirlər. Praktik olaraq hər

hansı bir dərman preparatı allergik (anofilaktik) reaksiya verə bilər. Həmçinin bir sıra qida

məhsulları (yumurta, çiyələk, şokolad, bal, sitrus meyvələri) da ağır allergik hallar törədirlər.

Spesifik antigen təsirindən 20-30 dəq. sonra baş verən reaksiyalar kəskin allergik dərhal

meydana çıxan hiperhəssas allergik reaksiyalara aiddir. Bu reaksiyalara anafilaktik şok, Layella

sindromu, Kvinke ödemi və s. daxildir. Əgər allergik reaksiya spesifik antigen təsirindən 25-30

dəq və daha çox müddətdən sonra olarsa bu gecikmiş hiperhəssas reaksiya hesab olunur. Dərhal

baş verən hiperhəssas reaksiyanın gedişində 3 mərhələ ayırd edilir:

1. İmmunoloji mərhələ

2. Patokimyəvi mərhələ

3. Patofizioloji mərhələ

Anafilaktik şok həyat üçün təhlükə yaradan kəskin böhranlı vəziyyətdir, sürətlə inkişaf edərək

ağır hemodinamik pozğunluqlar törədir, orqanizmdə dərin hipoksiya yaradır, həyati vacib

orqanların zədələnməsi ilə müşaiət olunur. Anafilaktik şok əksər hallarda dərman preparatlarının

yeridilməsi zamanı baş verir. Anafilaktik şokun ağırlığı xeyli dərəcəd allergenin orqanizmə daxil

olduğu vaxtla şok reaksiyasının inkişafı arasındakı müddətdən (işıqlı dövr) asılıdır. İşıqlı dövrün

müddətinə görə anafilaktik şokun 3 forması ayırd edilir:

İldırım sürətli

Ağır

Orta ağırlıqlı forma

İldırım sürətli formada (işıqlı dövr 1-2dəq qədər olur) dərmanı bədənə təzəcə yeritməyə

başlarkən bir göz qırpımında ani sürətlə kəskin ürək çatmamazlığı meydana çıxır: Xəstənin

sifəti, dərisi kəskin göyərir, bəbəklər genəlir, təzyiq yoxdur, nəbz əllənmir, aqonal tənəffüs.

Bəzi hallarda auskultasiyada tənəffüsün keçirilməməsi aşkarlanır bunun ardınca klinik ölüm

qeyd edilir. İlkin 10 dəq ərzində reanimasiya tədbirləri aparılmazsa xəstə tələf olur.

Ağır formalı şokda (işıqlı dövr 5-7dəq –yə qədər olur) aqonal vəziyyət bir qədər uzanır.

İşıqlı dövr qurtaran kimi əlamətlər meydana çıxır.. kəskin halsızlıq, nəfəsalmaın

çətinləşməsi, qorxu, narahatlıq, başgicəllənmə, qulaqlarda küy, eşitmə və görmənin

zəifləməsi, baş ağrıları, istilik hissi, qaşınma, soyuq tər. Sonra birdən-birə ildırım sürətli

formadakı klinik mənzərə inkişaf edir.

Orta ağırlıqlı anafilaktik şokun (işıqlı dövr 30 dəq qədər olur) klinik gedişində 4 variant

aşkarlanır:

kardial

asmoid

serebral

abdominal

Kardial varianta daha çox təsadüf edilir və bu zaman ürək-damar sisteminin fəaliyyəti

kəskin pozulur ki, bu da özünü dərinin avazıması, göyümtül rəngə çalması, soyuq tərlə

örtülməsi ilə, sapvari nəbzlə, arterial təzyiqin kəskin enməsi ilə göstərir.

Asmoid yaxud asveksiya variantlı şok təngnəfəslik, döşdə sıxılma hissiyyatı ilə başlayır.

Təngnəfəslik get-gedə artır və boğulmaya (asveksiyaya) keçir. Boğulmaya səbəb

bronxospazmın yaxud yuxarı tənəffüs yollarının keçiriciliyini tam ya da hissəvi pozan

udlağın, qırtlağın və traxiyanın ödeminin baş verməsidir.

Serebral variant gedişinə görə epileptik statusu yaxud beyin qan dövranının pozulmasını

xatırladır: yüksək oyanıqlıq, qorxu, kəski baş ağrısı, huşun itməsi,tonk və klonik qıcolmalar,

ağızdan köpük daşması, qeyri iradi nəcis və sidik ifrazı olur.

Abdominal forma üçün “kəskin qarın simptomları” (ürəkbulanma, qusma, qarında sancı

şəkilli ağrılar və s.) olub bəzən belə hallar kəskin bağırsaq keçməməzliyi yaxud perfaratik

mədə xorası kimi səhv diaqnoz qoyulmasına gətirib çıxardır.

TƏXİRƏSALINMAZ YARDIM:

dərmanın yeridilməsi dərhal dayandırılır

inyeksiya yerindən yuxarı ətrafa kəmər qoyulur (yalnız venalar sıxılmaq şərti ilə)

venadaxilinə yaxud dəri altına 0,5-1,0 ml 0,1%li adrenalin yeridilir

xəstəyə oksigen verilir

xəstəyə narkotik preparatlar ( 1 ml 2%li promedol, yaxud 1 ml 2%li omnopon və s.)

vurulur

ürək fəaliyyətinin və tənəffüsün dayanması hallarında ürəyin qapalı masajı aparılır və

xəstəyə süni nəfəs verilir

ürəyin qapalı masajı müvəffəqiyyətlə nəticələnməzsə, ürək daxilinə 0,4 ml 0,1%li

adrenalin, 10 ml 10%li kalsium xlorid və 0,5 ml 0,1%li atropin vurulur və sonra iynə

ürək boşluğundan çıxarılmadana əlavə olaraq 60 ml 5%li natrium hidrokarbonat

yeridilir

vena daxilinə damcı üsulu ilə 400 ml poliqlukin, 400 ml 5%li qlükoza (10 v insulinlə

birgə) antihistamin dırmanlar (suprastin, pipolfen, tavegil və b.) qlükokortikoidlər

(125-500 mq hidrokortizon, prednizalon) bronxolitiklər və ürək qlikozidləri

(strofantin, korqlukon)

ağ ciyərlərin ödemində traxeyanın intubasiyası aparılır və xəstəyə oksigen verilir

ağır formalı şokda venaya 1-2ml 0,1% adrenalin (100-200ml fizioloji məhlulda) 2ml

2%li suprastin və ya 2ml 2,5%li pipolfen, 10ml 2,4%li eufillin və 2-4ml laziks

vurulur

xəstə təcili reanimasiya şöbəsinə göndərilir

Mövzu 8

Koma. Komatoz vəziyyətlər zamanı reanimasiya və intensiv terapiya

Koma - orqanizmin ağrıya qarşı reaksiyasının itməsi ilə birlikdə olan huşsuzluq halıdır.

Səbəblərin müxtəlifliyinə baxmayaraq, komaların patogenezində müəyyən ümumilik qeyd

olunur. Bütün növ komaların patogenezində əsas yeri başbeyində qan dövranının pozulması və

MMS hüceyrələrinin toksiki zədələnməsi tutur. Şəkərli diabetdə beyinə yağ mübadiləsinin tam

oksidləşməmiş məhsulları (keton cisimləri), asidoz və hipoksiya toksiki təsir göstərir. Travmalar

zamanı beyinə qansızma nəticəsində kəllə daxili təzyiq qalxır, qatların ödemi inkişaf edir.

Uremik və qaraciyər komaların əsasında pozulmuş maddələr mübadiləsinin məhsulları ilə

intoksikasiya, asidoz və turşu- qələvi müvazinətinin pozulması durur.

Mənşəyindən asılı olaraq komaları aşağıdakı qruplara bölürlər:

1 MMS birincili zədələnməsi ilə izah olunan nevroloji koma. Bu qrupa başneyinin iltihabında

və şişlərində inkişaf edən koma, apoplektik(insultlarda), epileptik, travmatik komaları aiddir.

2. Endokrin xəstəliklərində baş verən komalar- hormonların çatışmamazlığı və ya artıq ifrazı,

hormonal preparatların düzgün dozalaşdırılmaması nəticəsində yaranan maddələr mübadiləsinin

pozulması səbəbindən yaranır: hiper- və hipoqlikemik komalar, tireotoksik və hipotireoid

komaları.

3. Elektrolitlərin, suyun itirilməsi və energetik maddələrin defisiti nəticəsində komalar-

xlorhidropenik koma (inadlı qusma olan xəstələrdə.).

4. Qazlar mübadiləsinin pozulması ilə izah olunan komalar- respirator koma (tənəfffüs

çatmamazlığı olan xəstələrdə beyinin hipoksiyası, hiperkapniya və asidoz nəticəsində yaranır).

Ağciyərlərə oksigenin çatışmayan miqdarda daxil olması (asfiksitada, hündürlükdə olduqda) və

oksigenin nəqli pozulması(anemiyalarda) nəticəsində yaranan hipoksik komada bu qrupa aiddir.

5. Toksiki koma - İnfeksion xəstəliklərdə, qaraciyər və ya böyrəklərin ağır zədələnmələrində

endogən intoksikasiya və ya müxtəlif zəhərlənmələrdə (alkoqol, barbituratlar) ekzogen

intoksikasiya nəticəsidir.

Etiologiyadan asılı olmayaraq komaların əsas əlamətləri aşağıdakılardır: huşun olmaması, ağrı

qıcıqlara reaksiyanın olmaması, reflekslərin zəifləməsi və ya tam itməsi, tənəffüsün pozulması,

qeyri iradi defekasiya, və sidik buraxma. Komanın simptomları adətən əsas xəstəliyin əlamətləri

ilə uyğunlaşır və anamnezlə birgə komanın mənşəyini təyin etməyə kömək göstərir.

Beyinin zədələnmə ağırlığından asılı olaraq komanın bir neçə dərəcəsi ayırd edilir:

Ⅰ dərəcəli komada (yüngül) xəstə bir qədər keyləşib, suallara çətinliklə cavab verir, nitqi

yayğındır. Verilən qıcıqlardan xəstə bir qədər aktivləşsə də, tezliklə üzülür. Reflekslər saxlanılıb.

Ⅱ dərəcəli koma (stupor, zəif koma) huşun dərin pozğunluğu ilə xarakterizə olunur. Xəstəni

çətinliklə dərin yuxudan çıxartmaq olur. Xəstə suallara çətinliklə cavab verir, onda taxipnoe,

taxikardiya, arterial təzyiqin enməsinə meyillik müşahidə edilir. Reflekslərin zəifləməsi başlayır.

Birincili və ikinci dərəcəli koma əslində prekoma halıdır.

Ⅲ dərəcəli koma (dərin koma). Huş həmişə itir, bəbəklər genəlir, sfinktorlar boşalır, reflekslər

itir. Tənəfffüs səthidir, tezləşib və aritmikdır, təzyiq enir.

Ⅳ dərəcəli koma çox dərin komadır. Xəstədə arefleksiya, adinamiya, Kussmaul, yaxud Çeyn-

Stoks tipli tənəfffüs olur. Arterial təzyiqi ancaq vazopressor dərmanların yeridilməsi və infuzion

terapiya sayəsində qaldırmaq mümkün olur. Ürək ritmi və təqəllüsün sayı pozulur.

Koma tədricən və ya tez inkişaf edir. Tez, hətta İldırım sürətli inkişaf nevroloji komalar üçün

xarakterdir. Hipoqlikemik komada tez inkişaf edir. Komanın tədricən inkişafı isə xəstəliyin

ağırlığı artdıqca qeydə alınır. Belə hallarda prekomatoz dövr ayırd edilir. Bu dövrün

simptomlarını bilməli vacibdir, çünki bu dövrdə göstərilən yardım komanın inkişafının qarşısını

alır və xəstənin həyatını xilas edir.

Baxış zamanı dərinin rənginə fikir vermək lazımdır: anemiya, beyin damarlarının trombozunda,

uremiyada- dərinin avazıması, alkoqol komada, beyinə qansızmada- sifətin hiperemiyası, dəm

qazı zəhərlənməsində- dərinin çəhrayı olması, qaraciyər komasında dərinin sarımtıl olması qeyd

olunur. Dərinin nəmliyi də vacib əhəmiyyət kəsb edir: hipoqlikemik komada nəm, tərlə örtülü,

hipereqlikemik komada isə həmişə quru, qaşinma izləri ilə; qaraciyər və uremik komalardada

qaşınma izləri görünür. Köhnə furunkulların çapıqları və ya təzə furunkullar komada olan

xəstələrdə şəkərli diabetin olması barədə fikirləşməyə imkan verir. Dərinin turqoru diabetik

komada zəifləmiş olur. Bu zaman göz almaların turqoru da zəifləyir, göz almaları yumşaq olur.

Dil üzərində təzə dişləmə və köhnə dişləmədən çapıqlar xəstədə epilepsiya xəstəliyin olması

barədə düşünməyə imkan verir. Dilin qeyri adi quruluğu uremik koma üçün xasdır. Təzahür

olunmuş ödemlər uremik və qaraciyər komaları üçün xarakterdir. Sonuncu halda assitlə müşayiət

olunurlar.

Koma üçün tənəfffüs ritminin pozulması da xarakterdir: diabetik və qaraciyər komaların- böyük

küylü Kussmaul tənəffüsü, beyin komalarında- xorultulu stridoroz tənəfffüs təyin olunur.

Nəfəs verilən havanın qoxusu da vacib diaqnostik əhəmiyyəti kəsb edir. Uremik koma üçün

amonyak qoxusu xarakterdir, bəzən elə güclü ki, otağa daxil olan kimi hiss olunur.

Qaraciyər komasında xoşa gəlməz qaraciyər qoxusu qeyd olunur. Diabetik komada demək olar

ki həmişə aseton qoxusu (çürüyən alma qoxusunu xatırladır) təyin olunur.

Nəbzin və A/T təyini də vacibdir. Eklampsiya zamanı- bradikardiya, gərgin nəbz və yüksək A/T

(beyin komaların erkən mərhələsində də) təyin edilir. Uremik komada yüksək arterial

hipertoniya. Diabetik komada A/T aşağı olur və taxikardiya qeyd olunur.

Diabetik komanın 2 əsas növü ayırd edilir:

Hiperqlikemik

Hipoqlikemik

Hiperqlikemik koma - qanda insulinin çatışmazlığı nəticəsində, qlükozanın toxumalar

tərəfindən tam mənilsənilməməsi və qanda onun miqdarının kəskin artması səbəbindən baş verir.

İnsulinin gec və lazım olan miqdarda yeridilməməsi, pəhrizin kobud pozulması, infeksiyalar,

travmalar, cərrahi müdaxilələr və s.

Koma tədricən inkişaf edir. Komadan qabaq xəstədə yuxululuq, yanğı hissiyatı, ürəkbulanma,

qusma, ümumi halsızlıq, zəiflik, baş ağrısı, iştahanın itməsi, dispepsik pozğunluqlar, tənəffüsün

tezləşməsi qeyd olunur. Dəri və görünən selikli qişalar solğun və quru olur. Polidipsiya,

poliuriya, ağızda quruluq qeydə alınır. Sonra tənəffüs dərinləşir və uzanır, Kusmaul tipli tənəffüs

əmələ gəlir. Ağızdan aseton iyi gəlir, üzün cizgiləri dərinləşir. Əzələlər boşalır, vətər refleksləri

zəifləyir, yaxud tam itir.

Laborator müayinədə hiperqlikemiya, metabolik asidoz, sidikdə şəkır və aseton aşkarlanır.

Qanda leykositoz və qalıq azotun miqdarının artması müşahidə olunur. Kəskin böyrək

çatışmamazlığı baş verdikdə uremiya, qanda kreatinin miqdarının artması olur.

Təxirəsalınmaz yardım:

Hiperqlikemiya yüksək olmadıqda əvvəlcə əzələyə 16-20 V insulin, sonra isə hər saatdan

bir 6-10 V insulin yeridilir

Hiperqlikemiya yüksək olduqda venaya birdəfəlik 5-100 V insulin vurulur

V/d-nə damcı üsülü ilə 400 ml Ringer, 4-8%li 400 ml natrium hidrokarbonat və 400 ml

fizioloji məhlul vurulur

Xəstəyə damar dərmanları yeridilir.

Hipoqlikemik komaya səbəb - İnsulinin yüksək dozada vurulması, yaxud karbohidratların

bədənə az miqdarda yeridilməsidir. Komadan əvvəl xəstələrdə qorxu hissi, həyəcan, aclıq

hissyatı, başgicəllənmə, ürəkbulanma, çox tərləmə və dərinin avazıması kimi hallar olur. Bəzi

hallarda hətta hallusinasiyalar, tonik və klonik qıcolmalarda olur. Arterial təzyiq yüksəlir,

taxikardiya meydana çıxır. Hipoqlikemiya dərinləşdikcə psixomotor oyanıqlıq artır, huş pozulur.

Psixomotor oyanma qıcolmalara keçir, nitq pozulur və sonra oyanma adenamiyalarla əvəz

olunur, huş tezliklə itir. Tənəffüs səthiləşir, arterial təzyiq enir, bradikardiya qeyd edilir. Qanda

qlükozanın miqdarının kəskin azalması aşkarlanır, sidikdə şəkər və aseton olmur. Əgər

hipoqlikemik koma 3 saatdan çox davam edərsə, onda mərkəzi sinir sistemində üzvü

dəyişikliklər meydana çıxır. Dəri nəm olur. Ağızdan aseton iyi gəlmir.

Təxirəsalınmaz yardım:

Dərhal venaya 40-50 ml 40%li (yaxud 20%li) qlükoza yeridilir

Qlükozanın yeridilməsi huşun bərpasınadək davam etdirilir

Huş bərpa olandan sonra xəstəyə şirin çay verilir

Ürək damar dərmanları yeridilir

Dərin hipoqlikemiya hallarında venaya 0.5-1.0 ml 0.1 faizli adrenalin,30-60 mq

prednizalon vurulur

Mövzu 9

Hipo və Hipertermiya zamanı reanimasiya və intensiv terapiya

Bədən temperaturunun normadan çox yüksəlməsi Hipertermiya adlanır. Hipertermiyanın

əsas səbəbi istilik əmələ gəlməsilə istilik verilməsi prosesi arasındakı tarazlığın – istilik

tənziminin pozulmasıdır.

Hipertermik reaksiyaların 3 tipi ayırd edilir:

müdafiə (normal)

pataloji

bədxassəli

Müdafiə (normal) hipertermiyası ilə orqanizm travmaya, iltihabi prosesə reaksiya verməklə

immunoreaktiv qüvvələri artırır və bədəndə əlavə enerji yaradır. Bu reaksiya üçün temperaturun

tədricən (saatda 0,1oC olmaqla) artaraq 37,5-38oC-ə çatması, ağ ciyərlərin ventilyasiyanın və

ürək döyünmələri sayının bir qədər artması xarakterikdir. Müdafiə hipertermiyası zamanı

katabolik prosseslərin yüksəlməsi az dərəcədə olduğundan, intensiv terapiya tələb olunmur.

Patoloji hipertermik reaksiyalara uzun müddət davam edən, yaxud operasiyadan sonrakı

dövrdə nisbətən gec meydana çıxan hipertermiyalar aiddir. Belə hallara irinli ağırlaşmalarda,

pnevmoniyalarda, tromboflebitlərdə və s. pataloji proseslərdə təsadüf edilir. Orqanizmə

yeridilən, yaxud bədənin özündə əmələ gələn bir sıra pirogen maddələr də belə reaksiya törədə

bilirlər. Həmçinin istilik əmələgəlməsini artıran (adrenomimetiklər, mərkəzi analeptiklər), yaxud

tər ifrazını azaldan (atropin), dəri damarlarını daraldan (noradrenalin, efedrin) maddələr

işlədildikdə (bu zaman istilik vermənin azaldılması baş verir) də hipertermiya baş verə bilir.

Adətən, pataloji hipertermiyanı törədən səbəb ləğv olunduqdan sonra, belə tipli reaksiya da keçib

gedir.

Bədxassəli hipertermik sindromlar nisbətən az rast gəlsə də çox qorxulu olub, intensiv

müalicə tələb edir. Belə hipertermiya bədən temperaturunun kəskin (saatda 1oC) sürətdə 41-

42oC-yə çatması, çox tərləmə, katabolizmin artması, tənəffüsün, qan dövranı, həmçinin, immun

reaksiyaların kəskin zəifləməsi və dərin metabolik dəyişikliklərlə xarakterizə olunur. Belə

reaksiyalar əksər hallarda beyin ödemi verir. Bədxassəli hipertermiyaya ən çox uşaqlarda təsadüf

edilir.

Bunun bir növ müxtəlifliyi də ən çox bir yaşadək olan uşaqlarda rast gəlinən və inkişaf edən

Ombreden sindromudur. Bu zaman qızdırma qısa müddətdə meydana çıxır, hərarət 42oC-yə

çatır, dəri kəskin avazıyır (“solğun qızdırma” sindromu), tənəffüs tezləşir, səthiləşir, nəbz

zəifləyir. Tezliklə qıcolmalar, komatoz hal inkişaf edərək, 15-20 saatdan sonra uşaq ölür. Bu

sindromun əsasında termorequlyasiyanın təkmil olmaması ilə yanaşı, toxumalarda fosforlu

oksidləşmə proseslərinin də pozulması durur.

Hipertermik reaksiyaların xüsusi bir forması da skelet əzələlərinin rigidliyi (gərginləşməsi)

fonunda bədxassəli qızdırmanın olmasıdır. Belə sindrom xəstələrə suksinilxolin tipli

depolyarizəedən miorelaksantlar yeritməklə narkoz verdikdə baş verir. Narkozun əvvəlindən

temperatur artır və qısa zamanda 42oC-yə çatır. Sindromun əsasında hüceyrə membranın və əzələ

lifi mitoxondrilərinin genetik əsaslı qeyri-mükəmməlliyi durur.

Təxirəsalınmaz yardım:

xəstənin alnına, ürək nahiyyəsinə yaş dəsmal, boyunda yuxu arteriyaları və qasıqda isə

hər iki bud arteriyalarıüzərinə buz qovuları qoyulur

xəstənin bədəni soyuq suda isladılmış yaş dəsmalla silinir

mədəyə zond salınaraq soyuq su ilə yuyulur, soyuq su ilə imalə aparılır

venadaxilinə 2-4ml 50%li analgin, 3-5ml noramidopirin yeridilir

venaya damcı üsulu ilə soyudulmuş reopoliqlukin, fizioloji məhlul (1l-dək) yeridilir

dəri damarları spazmını aradan qaldıran tropafen ( 2%li 1ml), imexin ( 1%li 1,0ml)

vurulur

mərkəz mənşəli hipertermiyalarda neyrovegetativ blokada məqsədilə xəstəyə

neyroleptiklər (0,25%li 10,0ml droperidol, 2,5%li 2,0ml aminazin) yeridilir

ürək-damar dərmanları vurulur

bədxassəli qızdırmada venaya 1-2mq/kq dozada dantrolen yeridilir

xəstə stasionara göndərilir

HİPOTERMİYA

Hipotermiya - İnsan bədənində temperaturun aşağı düşməsi nəticəsində yaranan simptomdur.

Hipotermiya insanın uzun müddət soyuq şəraitdə qalması nəticəsində

yaranır. Leysan, külək və qar kimi faktorlar hipotermiyanın yaranmasının əsas səbəblərindən

hesab olunur. Orqanizminiz üçün təhlükə yaradan yalnız mənfi temperatur deyil, rütubət və

küləkli hava da eyni dərəcədə təhlükəlidir.

HİPOTERMİYA VƏ

DONVURMA

Hipotermiya və donvurma soyuqla əlaqədar yaranan təhlükəli halın iki növüdür. Soyuq

insan orqanizminə ümumi təsir göstərdikdə hipotermiyaya - bədənin həddindən artıq

soyumasına, yerli təsir göstərdikdə isə soyuğun təsirinə məruz qalan bədən hissələrinin don

vurmasına gətirib çıxara bilər.

Donma zamanı zədələnmiş nahiyədə yaranan əlamətlər:

hissiyyatın itməsi, dərinin həssaslığının kəskin azalması;

zədələnmiş nahiyənin quruması, keyləşməsi, donmuş sahənin bərk və ya yumşaq olması;

şişkinliyin olması;

isitdikdən sonra suluqların əmələ gəlməsi;

dərinin muma bənzər olması;

dərinin soyuması (burun, qulaq, üz, barmaqlar, əl və ayaq və s.);

dərinin rənginin dəyişməsi (qızarması, saralması, avazıması, göyərməsi), bəzi hallarda

donmuş sahənin ağ rəngdə və ya göy ləkəli olması;

iynə batma hissi, barmaqlarda gizildəmə, hərəkətlərin çətinləşməsi;

don vuran yerin qızdırılma zamanı ağrı verməsi;

don vuran yerdə yanğı hissi, uzun sürən ağrının olması.

Təxirəsalınmaz yardım:

Donmada tibbi yardımın əsas prinsipi zədələnmiş nahiyəni isitmək və təkrar soyumadan

qorumaqdır. Tibb müəssisəsi uzaqda olarsa xilasedici passiv yardım göstərməlidir (dərini

qızdırmaq, zərərçəkəni ədyal, paltar, palto və s. köməyi ilə isti saxlamaq). Aktiv isitmə

xəstəxanada aparılmalıdır. Zərərçəkən xəstəxanaya bir saat ərzində çatdırılacaqsa, o zaman

aşağıdakı tədbirlər görülməlidir:

Zərərçəkəni isti otağa aparın;

Yaş və nəm paltarları, həmçinin bədəni sıxan paltarları, üzüyü, saatı və s. çıxarın.

Siqaret çəkməyin, spirtli içkilərdən və qəhvədən istifadə etməyin;

Əgər xəstəxanadan bir saatlıq yoldasınızsa, zərərçəkəni ləngimədən xəstəxanaya

çatdırın.

Mümkündürsə, ətrafı hərəkətsizləşdirin, şina ilə immobilizasiya edin, sarğı qoyub don

vuran yerləri müdafiə edin.

Zərərçəkənin xəstəxanaya çatdırılması yubadılarsa, o zaman aşağıdakı tədbirlər görülməlidir.

Donmuş nahiyə aşkar edilən kimi:

Zərərçəkəni isti yerə gətirin, ayaqqabılarını və əlcəklərini çıxardın.

Ağır donma zamanı yardım göstərərkən zədələnmiş yerlə ehtiyatlı davranın.

Donmuş ətrafı əvvəl quru parça və ya dəsmal ilə qurudun.

Don vurmuş hissənin donunun açılması üçün başqa imkan yoxdursa və görülən tədbirlər

nəticəsində donmuş nahiyə normal rəng almırsa, zədələnmiş yeri ehmalca temperaturu

20C olan suya salın. Təxminən 10 dəqiqə müddətində suyun temperaturunu 38-40C-ə

qədər qaldırın. Çalışın suyun istiliyi 41C artıq olmasın və bu temperaturda qalsın.

Zədələnmiş yer dəri yumşaq, elastik, çəhrayı rəngdə olana və əl vurduqda istilik hiss

edilənə qədər isti suda saxlanılmalıdır. Əgər diskomfort hissi yaranırsa, deməli, su

həddindən artıq istidir. Donmuş yeri isidəndə şiddətli ağrılar ola bilər. Toxumaların

sonrakı zədələnməsinin qarşısını almaq üçün zədələnən nahiyəni suya qoyarkən qabın

dibinə və ya divarlarına dəyməsinə imkan verməyin.

Əgər isti su yoxdursa donmuş ətrafları bədənin isti yerlərinə yaxın saxlayın (budların

arasına və s). Üz kimi açıq nahiyələrə təzyiq göstərmədən əlinizi və ya əlcəyinizi qoyub

isidin. Əlləri qoltuq altında və ya sinədə qızdırmaq olar.

Zədələnmiş nahiyəyə steril quru sarğı qoyun. Sarğı tarım olmamalıdır.

Əl və ya ayaq barmaqları donmuşsa, onların arasına pambıq və ya tənzif qoyun.

Ayaqların donu açıldıqdan sonra zərərçəkənə gəzməyə icazə verməyin.

Huşu aydın olan zərərçəkənə isti çay, isti yemək verin.

Təkrar donmaya heç vaxt yol verməyin.

Suluqları deşməyin.

Zədələnmiş nahiyəni sürtməyin və ona təzyiq göstərməyin. Zədələnmiş nahiyəni heç vaxt

əllə ovuşdurmayın. Dəri daxilində iti su kristalları olduğu üçün dərində yerləşən

toxumalar zədələnir.

Zədələnmiş nahiyəni qarla sürtməyin. Bu, dərinin daha da soyumasına, dəridə sızıqların

əmələ gəlməsinə və onların infeksiyalaşmasına səbəb olur və dərində yerləşən toxumaları

zədələyir.

Bədənin donmuş hissəsini birdən-birə və birbaşa isitmədən çəkinin (açıq alov, isti

butulka, isidilmiş kərpic)

Dərin donma zamanı donmuş ətrafı hərəkətsizləşdirin.

Zərərçəkəni mümkün qədər tez xəstəxanaya çatdırın.

Mövzu 10

Boğulma, sudabatma zamanı reanimasiya və intensiv terapiya

İnsan təsadüfən, ya qəsdən suda (hər hansı mayedə) batdıqda, xarici tənəffüs sisteminin

saxlanılması fonunda atmosfer havası ilə qazlar mübadiləsinin pozulması, ya da təmamilə

kəsilməsi nəticəsində baş verən kəskin patoloji vəziyyət suda boğulma adlanır. Buna səbəb

tənəffüs yollarına suyun dolması, larinqospazmın baş verməsi və psixiki zərbə-qorxu, yaxud

reflektor təsirdən ürək fəaliyyətinin dayanmasıdır. Bütün bu halların hamısında ölümə səbəb

orqnizmin, ilk növbədə baş beynin, xüsusən də beyin qabığının kəskin O2 aclığıdır

(anoksiyadır). İnsan soyuq suda batdıqda, hipotermiya qoruyucu effektə malik olduğu üçün

ölümün baş verməsi bir qədər ləngiyir. Bu zaman qazlar mübadiləsinin, əzələlərin hərəkətinin və

ürək fəaliyyətinin pozulması stupor halının inkişafına, yaxud huşun itməsinə gətirib çıxarır.

Boğulma dəniz sularında olduqda hipertonik tərkibli bu suların təsirindən ağciyər

kapillyarlarındakı qanın maye hissəsi alveollara yığılır. Digər tərəfdən yuxarı tənəffüs

yollarından su alveollara daxil olur. Bu 2 səbəbdən də xarici tənəffüs pozulur, ağır hipoksiya və

asidoz inkişaf edir.

Şirin sularda boğumada isə alveollara daxil olan su tez bir zamanda qana sorulur, dövran edən

qanın həcmi artır, eritrositlər parçalanır. Bu səbəbdən də alveollar büzüşür, qazlar mübadiləsi

pozulur ki, bu da ağır hipoksiya və asidozla nəticələnir.

Suda boğulmanın 3 forması ayırd edilir:

1. həqiqi

2. asfiktik

3. sinkopal

Həqiqi boğulma zamanı tənəffüsün qısamüddətli dayanmasından sonra məcburi nəfəsalma

nəticəsində su ağciyərlərə dolur. Həqiqi sudaboğulma 3 dövrdə olur:

başlanğıc

aqonal

klinik ölüm dövrü

Başlanğıc dövrdə boğulan şəxslərdə huş, iradi hərəkətlər və suyun altında nəfəsalma aktını

iradi saxlamaq qabiliyyəti hələ qalır. Xəstələrdə ümumi zəiflik, baş ağrıları və öskürək qeyd

olunur.

Aqonal dövrdə boğulan şəxs huşunu itirir, lakin tənəffüs və ürək fəaliyyəti saxlanılır. Dəri

örtükləri soyuq, kəskin göyümtül rəngdə olur, xəstənin ağzından və burnundan çəhrayı köpüklü

maye xaric olur.

Klinik ölüm dövründə bəbəklər genəlir, işığa qarşı reaksiya olmur, tənəffüs keçirilmir və

ürək fəaliyyəti dayanır. Bu dövr 3-6 dəq. davam edir.

Asfiktik formada sudaboğulma xalis asfiksiya tipində keçir. Alkohol, yaxud digər

intoksikasiyalar, emosional stres, suya kəllə, yaxud qarnı üstə tullandıqda ağrı kimi faktorlar

təsirindən MSS-də əmələ gələn dəyişikliklər bu forma boğulmaya şərait yaradan amillərdəndir.

Tənəffüsün dayanması sonradan “yalançı respirator” nəfəsalmalarla əvəz olunur. Belə hallarda

səs yarığı tonik olaraq bağlandığından ağciyərlərə su daxil olmur, ürək fəaliyyətinin enməsi,

asidoz və ürəyə doğru qan axınının pozulması ağciyər ödeminin inkişafına şərait yaradır.

Asfiktik boğulmada başlanğıc dövr olmur. Aqonal dövrdə xilas olunanların tənəffüs yollarında

su, qusuntu kütləsi olmasa da, onlar huşsuz və kəskin göyərmiş vəziyyətdə olurlar. Xəstənin

ağzından çəhrayı rəngli köpük gəlir, ürək fəaliyyəti kəskin enir. Klinik ölüm 1 dəq-dən 4-6

dəqiqə çəkir.

“Sinkopal” boğulma 5-10% hallarda, əsasən uşaqlarda və qadınlarda müşahidə edilir.

Sinkopal boğulma suda batmazdan əvvəl emosional şok (hündür yerdən suya yıxılma), dəriyə

çox soyuq suyun təsirindən olan hidroşok, yaxud larinqofaringeal şok (yuxarı tənəffüs yollarının

soyuq su ilə qıcıqlanması nəticəsində) vəziyətində olan şəxslərdə olur. Bu cür boğulmanın

xarakterik xüsusiyyəti ilkin olaraq klinik ölümün baş verməsidir. Xəstənin rəngi kəskin avazımış,

solğun olduğundan belə ölüm “solğun ölüm”, boğulma isə “solğun boğulma” adlanır. Tənəffüs

yollarından heç bir maye xaric olmur. Xəstənin bəbəkləri genəlir, işığa qarşı reaksiyası olmur,

tənəffüs keçirilmir, ürək fəaliyyəti dayanır. Klinik ölüm müddəti 6 dəq-dən çox olur.

Suda batan insanı xilas edərkən ona arxadan yaxınlaşıb, onun qoltuqaltı nahiyəsindən, yaxud

saçlarından yapışaraq arxası üstə çevirirlər ki, ağciyərlərinə su daxil olmasın. Sonra boğulan

şəxsin başını sudan çıxararaq ona “ağızdan- buruna” olmaqla süni tənəffüs verirlər.

Boğulan adam sudan çıxarıldıqdan sonra onu yardım göstərən şəxsin bükülmüş dizi üstə başı döş

qəfəsindən aşağı olmaqla qoyulur, bir parça dəsmalla ağız boşlugu sudan, qusuntudan və

yosunlardan təmizlənir. Sonra döş qəfəsinin yan tərəflərindən hər 2 əllə ritmik sıxıb buraxmaqla

traxeya və bronxlara dolmuş suyu oradan çıxarırlar. Boğulan uşaq olarsa onun hər 2 ayağından

tutub başı aşağı sallamaqla tənəffüs yollarını sudan azad edirlər. Yalnız bundan sonra

təxirəsalınmaz tibbi yardım göstərilir.

- əgər zərərçəkmiş şəxsin huşu üstündə olarsa islanmış paltarlar çıxarılır, zərərçəkmiş şəxs

qızdırılır, ona quru paltar geyindirilir, isti çay, qəhvə verilir, göstəriş olduqda ürək-damar

dərmanları (2 ml kordiamin, 1 ml 1-% kofein) yeridilir

- zərərçəkmiş şəxs huşsuz olarsa

- xəstənin huşu olmayıb, ürək fəaliyyət göstərib, tənəffüsü sərbəst keçirildiyi təqdirdə, xəstə

arxası üstə yerə uzaılıb, paltarları çıxarılır, bədəni ovuşdurulur, aşağı və yuxarı ətrafları massaj

edilir

- həmin şəxsə naşatır spirti iylədilir

- imkan varsa xilas olmuş şəxsə O2 inhalyasiyası verilir

- 2,0 ml kordiamin, yaxud 1,0 ml 1% lobelin, ya da 1,0 ml 5% efedrin və venaya 20-40 ml 40%-

li qlükoza yeridilir

- əgər huş bərpa olunmayıb, tənəffüs pisləşərsə, zərərçəkmiş şəxsə əlavə olaraq 2 ml 10% -li

kofein, yaxud 2 ml kordiamin vurulur

- zərərçəkmiş şəxs termonal vəziyyətdə olarsa zərərçəkmiş şəxsin paltarları ya çıxarılır, ya da

yaxası açılır ki, döş qəfəsini sıxmasın və sonra ağız boşluğu açılaraq ora salınmış barmaqlarla

yuxarı tənəffüs yollarının keçiriciliyi qumdan, sudan, yosunlardan, qusuntu kütlələrindən

təmizlənməklə bərpa edilir

- ağciyərlərə dolmuş su yuxarıda göstərilən üsulla xaric edilir

- dərhal eyni vaxtda süni tənəffüs və ürəyin qapalı massajına başlanılır

- ürək-ağciyər reanimasiyası ya tənəffüs və ürək fəaliyyəti bərpa olanadək, ya da meyit

əlamətləri meydana çıxana qədər inadla, səbrlə və enerjili surətdə davam etdirilməlidir;

- şərait olduqda xəstə intubasiya edilir və ağciyərlərin süni ventilyasiyası aparılır, O2 verilir,

elektrokardioqramma çəkilir, defibrillyasiya olarsa, ürəyin defibrillyasiyası aparılır

- təcili yardım çağırılır

- ürəyin qapalı massajı müsbət nəticə vermədikdə həkim tərəfindən ürək daxilinə 10 ml 10%-li

kalium-xlorid, 0,5-1,0 ml 0,05%-li strofantin və 0,5-1,0 ml 0,1%-li adrenalin yeridilir

- xəstədə tənəffüs bərpa olduqdan sonra ona tənəffüs mərkəzini oyadan dərmanlar (1 ml 1%-li

lobelin, yaxud 5 ml 0,5%-li bemeqrid, yaxud 2 ml kordiamin) vurulur

- vena daxilinə 400-500 ml 4%-li natrium-bikarbonat, 15-30 mq prednizalon, yaxud hər kq

çəkiyə 2-4 mq olmaqla deksametazon yeridilir

- bronxospazmı aradan götürmək üçün venaya 2 ml 2,4% -li eufillin məhlulu vurulur

- zərərçəkmiş şəxs xəstəxanaya-reanimasiya şöbəsinə çatdırılır

Boğulma - orqanizmin toxumalarına oksigenin daxil olmasının birdən-birə kəsilməsi

nəticəsində onların həyatı üçün təhlükəli vəziyyətin yaranmasıdır. Bunun səbəbləri nəfəs

yollarında maneə, məs: qırtlaq və traxeyaya yad cismin daxil olması, səs yarığının ödemi və

spazmı, ətraf havada oksigenin azalması, oksigenin hemoqlobinlə ötürülməsinə mane olan

qazlarla zəhərlənmə, tənəffüs mərkəzinə təzyiq edilməsi və ya tənəffüs əzələlərinin iflicidir.

İlk yardım boğulmanın səbəbinə görə təyin edilir. Nəfəs yollarındakı mexaniki maneə dərhal

aradan qaldırılmalıdır. Bunun üçün barmaqlar vasitəsilə ağızı və ağız-qırtlaq sahəsini qida

qalıqlarından, selikdən təmizləmək, boğaza tıxanmış dili tutqac vasitəsilə çəkib çıxarmaq

lazımdır. Tənəffüs mərkəzinə təzyiq edilən zaman tənəffüs analeptikləri (kordiamin, lobelin)

tətbiq olunması məsləhətdir. Ümumiyyətlə bütün boğulma hallarında oksigenlə terapiya

aparılmalıdır.

Mövzu 11

Elektrotravmalar zamanı reanimasiya və intensiv terapiya

Texniki və atmosfer elektrikinin (ildırım) insan orqanizminə təsiri nəticəsində elektrotravma –

elektrik vurma adlanan patalohiya baş verir. Elektrik vurmanın ağırlığı cərəyanın gücündən,

növündən, təsir müddətindən, cərəyan mənbəyi ilə təmasda olan səthin sahəsindən və insan

bədənindən keçən cərəyanın yollarından asılıdır.

Bu zədələnmələr daha tez-tez ölümlə nəticələnir. 50 vattdan yüksək elektrik cərəyanı istilik və

elektrie effekti yaradır. Ən çox məişətdə və istehsalatda elektrik cihazları ilə işləyərkən texniki

təhlükəsizlik qaydalarına əməl etmədikdə baş verir.

Elektrotravmanın kliniki əlamətləri 2 yerə ayrılır:

ümumi (elektrotravma)

yerli (elektrik yanıqları)

Əlamətləri – elektrik cərəyanının gərginliyi və təsir müddəti nə qədər çox olarsa, o qədər də

ağır zədələnmə baş verir.

Cərəyanın daxil və xaric olduğu yerdə ağır elektroyanıqlar, hətta kömürləşmə baş verə bilər.

Yüngül hallarda cərəyan «nişanələri» – dairəvi ləkələr – 1-6sm diametrində – ortası tünd

kənarları göyümtül olur. Termiki yanıqlardan fərqli olaraq, tüklər «ütülmüş» olmur. Bu ləkələrin

kənarlarında dəridə cırılmış arı pətəyi şəklində dəyişiklik olur. Ümumi təsiri ondan ibarətdir ki,

ətrafların əzələlərində cərəyanla təmas zamanı əzələlər kəskin qıcolma kimi yığılır. Yüksək

gərginlik zamanı isə huşun itməsi, tənəffüsün dayanması, aritmiya, hətta fibrilyasiya baş verə

bilər. Ürək fəaliyyətində dəyişiklik hətta bir neçə gündən sonra özünü göstərə bilər (EKQ).

Bəzən cərəyanın təsirindən zədələnən şəxs kənara atılır, nəticədə sümüklər sınır, daxili

orqanlarda ağır zədələnmələr əmələ gələ bilər. Ağır hallarad kardiogen şoku xatırladan hal əmələ

gələ bilər – tez-tez zəif nəbz, arterial təzyiq aşağı düşür, avazımış, qorxmuş, təngənəfəs

vəziyyətdə olur. Bəzi hallarda qıcolmalar, tənəffüsün dayanması baş verə bilər. Diaqnozu

qoymaq üçün cərəyan ilə əlaqədə olub – olmaması, cərəyan «nişanələrinə», ümumi əlamətlərə

fikir vermək lazımdır.

İlk yardım: İlk növbədə cərəyanın təsirini kəsmək lazımdır, bu cərəyanın mənbədə

söndürülməsi yolu ilə, yaxud da quru taxta parçası ilə məftili kənara atmaqla edirlər. Tənəffüs

dayandıqda süni tənəffüs vermək, ürək və damar vasitələri (adrenalin, kordiamin, kofein),

tənəffüsü stimulə edən (lobelin) yeridilir. Yara səthinə aseptik sarğı qoyulur. Yanıqların

müalicəsi ümumi qaydada aparılır. Ağır hallarda dərhal reanimasiyaya aparmaq lazım gəlir.

Mövzu 12

Yanıqlar və donmalar zamanı reanimasiya və intensiv terapiya

YANIQLAR

Yüksək hərarət, kimyəvi maddələr, elektrik cərəyanı və radiasiya təsirin dən toxumalarda baş

verən patoliji dəyişikliklərə yanıqlar deyilir.

Yanıqlar onu törədən agentin növündən asılı olaraq 4 yerə bölünür:

1. Termiki

2. Kimyəvi

3. Elektrik

4. Şüa yanıqları

Yüksək hərarətin təsirindən – termiki yanıqlar, kimyəvi maddələrin (turşuların, qələvilərin)

təsirindən – kimyəvi yanıqlar, nüfüzedici radiasiyanın təsirindən – şüa yanıqları və elektrik

cərəyanının təsirindən baş verir. Yanıqlar – dəri toxumalarının, dəri təbəqəsinin və üzvlərinin

zədələnməsidir. Toxumaların 52 dərəcədən artıq qızması toxumalarda zülaların geridönməz

koaqulyasiyasına səbəb olur. Kliniki praktikada ən çox termiki yanıqlar rast gəlir. Zədələnmənin

ağırlığı t-un dərəcəsindən, təsirin müddətindən, zədələnmənin yerindən və böyüklüyündən

asılıdır. Ən ağır yanıqları alov, ərimiş metal, təzyiq altında buxar, qaynayan yağ, qaynar qaz

törədir. Ən çox əlin, ayaqların, gözlərin yanıqları rast gəlir. Gündəlik həyatda yanıqlar ən çox

neftdən, qazdan ehtiyatsız rəftar etməkdən, isti xörəkdən, qaynar sudan baş verir. Uşaqlar ən çox

qaynar sudan yanırlar. Hal – hazırda bütün dünyada hər il 100000-dən çox adam yanıqdan tələf

olur. Əgər keçmiş müharibələr şəraitində ən çox itki odlu silah tərəfindən yaralanmalar zamanı

olurdusa, indiki müharibələr şəraitində termiki zədələnmələr (yandırıcı silahlardan istifadə

nəticəsində) 80%-dən çox olur.

Zədələnmənin dərinliyinə görə yanıqların 4dərəcəsi ayırd edilir;

Ⅰ dərəcəli yanıqlarda – eritema - dərinin qızarması, şişginliyi və ağrı olur. Qan damarlarının

genəlməsi, plazmanın damar divarından xaric olması şişginliyə səbəb olur. 3-6 gündən sonra

sağalma baş verir, dəridə olan bütün əlamətlər keçir, yerində isə piqmentasiya qalır, bəzən qabıq

verir.

Ⅱ dərəcəli yanıqlarda – bu zaman yalnız epidermis zədələnir - suluqlar ya dərhal, ya da

müəyyən vaxt keçdikdən sonra əmələ gəlir, suluqlarda olan maye şəffaf olur, dəri ilə geniş

sahədə birləşmiş, ya da dəridən sallanmış vəziyyətdə ola bilər, intensiv qızartı və ağrı ilə

müşayət olunur, dərinin dərin qatları prosesə cəlb olunmur, infeksiya qoşulmazsa, 10-15 günə

tam sağalma baş verə bilər.

Ⅲ dərəcəli yanıqlarda – dərinin bütün qatları yanır, boz, bəzən isə qəhvəyi və ya qara rəngdə

qartmaq əmələ gəlir, həmin toxumalarda hissiyat itir, yara ikincli sağalır, yerində kobud çapıq

qalır, bəzən isə plastik operasiya etmək lazım gəlir. Bu dərəcə özüdə 2 yerə bölünür

ⅢA – dərinin üst qatının məməyəbənzər qatın zirvəsinədək nekrozu baş verir

ⅢB - dərinin bütünlüklə nekrozu müşahidə edilir

Ⅳ dərəcəli yanıqlarda – kömürləşmə baş verir, əzələlər, vətərlər, sümüklər yanır. Əgər aşağı və

yuxarı ətraf bu cür yanarsa, xəstənin vəziyyətini yalnız amputasiya xilas edir. Ⅰ, Ⅱ və ⅢA

dərəcəli yanıqlar səthi ⅢB və Ⅳ dərəcəli yanıqlar dərin yanıqlar adlanır. Yanıq sahəsi kritik

həddi keçdikdə termiki xəsarət almış şəxslərdə yanıq xəstəliyi meydana çıxır.

Yanıq xəstəliyinin gedişində 4 dövr ayırd edilir:

yanıq şoku

yanıq toksemiyası

septikosemiya

rekonvalessensiya (sağalma)

Yanıq səthi – bədənin sahələrinin % hesabı ilə ölçülür; boynun və başın səhəsi – 9%, ayaqlar –

18%, əl – 9%, bədənin ön və arxa səthi müvafiq olaraq – 18% hesab olunur. Yanıqlar bədən

səthinin 30%-ni əhatə etdikdə və ya dərin yanıqlar 10%-ni əhatə etdikdə yanıq şoku baş verir –

uzun müddətli erektil fazası olur, ağrıya dözə bilməyib, özlərini hara gəldi çırpırlar,

oriyentasiyanı itirirlər. A/t az artır, sonra düşür, xarakter əlaməti – çoxlu miqdarda plazmanın

itirilməsi nəticəsində qanın qatılaşmasıdır, sidiyin miqdarı azalır, tünd rəngli olur, qusma və ishal

olur. Müalicəyə vaxtında başlanmazsa xəstə 18 – 24 saata ölür. Şok fazasından sonra kəskin

yanıq intoksikasiyası başlayır – yüksək hərarət, taxikardiya, iştahanın azalması, yaraların gec

sağalması xarakterikdir. Yanıq şokunun ağırlığı yanığın sahəsindən və dərinliyindən

(dərəcəsindən) asılıdır. Sahəsi 20%dən az olan dərin yanıqlarda yüngül (Ⅰ dərəcəli), 20-40%dən

çox olanda ağır (Ⅲ dərəcəli) şok inkişaf edir.

Kimyəvi yanıqlar – yandırıcı təsir göstərən kimyəvi maddələrin bilavasitə təsiri nəticəsində

əmələ əglir. Turşular, qələvilər, ağır metallar, fosforlu üzvü maddələr – belə maddələrdir.

Kimyəvi yanıqlar təsadüfü və qəsd nəticəsində ola bilər. Əsas cəhəti odur ki, dərhal kömək

göstərilməzsə, yanıq səthi öz-özünə get-gedə artır, buna görə də 20-30 dəq müddətində

dərinləşir. Kimyəvi yanıqlarda az hallarda suluqlar əmələ gəlir, çünki çox zaman Ⅲ, Ⅳdərəcəli

yanıqlar baş verir. Turşuların təsirindən qaysaq yaranır, qələvilərlə yandıqda isə nekroz baş verir.

Həmçinin kimyəvi maddələr ümumi zəhərləyici təsirli ola bilər.

İlk yardım; paltar dərhal çıxardılır, kimyəvi maddənin təsiri aradan götürülür. Dərini çoxlu su ilə

yuyurlar. Turşularal yanıqlarada 4%-li soda məhlulu ilə isladılmış aseptik sarğı qoyulur, qələvi

yanıqlarında isə hidroxlorid, limon turşusu və ya sirkə ilə isladılmış sarğı qoyulur. Belə xəstələr

yanıq şöbələrinə, ümumi zəhərlənmə əlamətləri olduqda toksikologiya şöbələrinə köçürdülür.

Şüa yanıqları – xüsusi xəstəliklərdəndir, adi yanıqlardan gizli dövrün olması ilə fərqlənir.

Şüalanmadan sonra dərialtı sulu şişkinlik əmələ əglir. Şişkinliyin üzərində dərinin rəngi açıq sarı

olur, qıraqları isə qırmızı xətlə əhatə olunur. Yanıq yerində qansızmalar olur, yaralar, daha sonra

xoralar əmələ gəlir.

Təxirəsalınmaz yardım:

ilk növbədə termiki agentin təsiri dayandırılır və yanmış şəxs nisbətən təhlükəsiz yerə

aparılır

yanıqdan dərhal sonra (ilkin 20-30dəq ərzində) yanığın sahəsi 30%dən çox olmazsa yanıq

səthi, 15-30dəq müddətində soyuq su ilə soyudulur. Bu ağrının, ödemin əmələ gəlməsini

azaldır

yanıq şokunun profilaktikası məqsədilə əzələ daxilinə yaxud venaya narkotik və qeyri

narkotik mənşəli analgetiklər (1-2ml 2%li pantopon,1-2ml 2%li promedol, 2ml 50%li

analgin və s.) yeridilir

yüngül və ağır yanıqlarda əzələyə yaxud venaya antihistamin dərmanlar (2-3ml 1%li

dimedrol, 1-2ml 2%li suprastin və s.) vurulur.

ağır yanıqlarda həmçinin, venadaxilinə streoid hormonlar da (100-150 mq hidrokortizon,

30-90 mq prednizalon, yaxud 8-12 mq deksametazon) yeridilir

əvvəlcə yanmış səthdən paltarlar çox ehtiyyatla çıxarılır və sonra yanıq səthinə quru,

yaxud nəm aseptik sarğı (novokain, rivanol, furasillin və s. məhlullarla isladılmış)

qoyulur

xəstəyə ürək-damar dərmanları yeridilir (strofantin, 2ml kardiomin və s.)

xəstə dərhal yanıq şöbəsinə göndərilir və yolda venadaxilinə damcı üsulu ilə

xəstə dərhal yanıq şöbəsinə göndərilir və yolda venadaxilinə damcı üsulu ilə 300ml 5%li

natrium hidrokarbonat, 400ml poliqlukin, 250ml Disol və yaxud da Trisol və digər

məhlullar köçürülür

DONMALAR

Donma – 00-dən aşağı hərarətin bədənin hər hansı bir hissəsinə uzun müddət təsir etməsi

nəticəsində baş verən zədələnmədir. Havanın hərarəti nə qədər aşağı olarsa, küləyin hərəkəti

nəqədər qüvvəli, şiddətli olarsa, bədən bir o qədər tez və dirin dona bilər. Donma 2 cür olur;

ümumi və yerli.

Ümumi donma aşağı hərarətin bədənə uzun müddət təsir göstərməsi nəticəsində qan dövranı

tədricən dayanır, beyində anemiya başlayır, orqanizmin bütün toxumalarında dərin dəyişikliklər

əmələ gəlir, ürək və tənəffüs fəaliyyəti dayanır, xəstə dərin yuxuya gedir və ölüm baş verir. Sülh

vaxtı – gəmilərin batması, alpinistlərlə bədbəxt hadisələr baş verdikdə, alkoqol sərxoşluğunda,

huşun itirilməsində baş verə bilər. Müharibələr zamanı isə yaralılar məruz qalır.

Simptomları – soyuqdəymə, titrətmə olur, dəri örtüyü ağarır, elastikliyini itirir, quru olur, «qaz

ətinə» oxşayır. Bədənin t-ru 35 dərəcə olduqda sifət avazıyır, sianoz olur, oynaqlarda, cinsiyyət

orqanlarında ağrılar başlayır, sidik ifrazı ağrılı olur, miqdarı çox olur, əhvalı pisləşir, apatiya

olur, hərəkətlərin koordinasiyası pozulur, görmə pisləşir, yorğunluq, yuxululuq əmələ gəlir.

Ümumi donmanın gedişində 3 mərhələ olur:

adinamik

stuporoz

qıcolma

Bu mərhələlər 3 ağırlıq dərəcəsi ilə;

yüngül

orta ağırlıqlı

ağır

Yüngül dərəcəli ümumi donmada – adinamik mərhələdə bədən temperaturu 35-33oC-ə

qədər düşür və xəstədə bir sıra aşağıdakı əlamətlər meydana çıxır: titrəmə, dərinin avazıması, qaz

dərisinin əmələ gəlməsi, huşun bir qədər tormozlanması və bradikardiya, həmçinin ümumi

zəiflik, yuxululuq, nitqin ləngiməsi, təzyiqin enməsidə olur. Bu mərhələdə ümumi halsızlıq,

əzələ zəifliyi üstünlük təşkil edir.

Orta ağırlıqlı ümumi donmalarda – stuporoz mərhələdə bədən temperaturu 29-27oC-ə

qədər enir. Xəstənin huşu pozulur, keyləşir, yuxululuq baş verir, titrəmə ümumi əzələ qatması

olur. Dəri soyuq olub kəskin avazıyır, yaxud göyümtül rəngə çalır. Ətraflarda hərəkətlər

çətinləşir.

Ağır dərəcəli ümumi donmada – qıcolma mərhələsində bədən temperaturu 25-22oC-ə

qədər düşür. Huş itir, əzələ gərginliyi, çeynəmə əzlələrinin isə qıcolması meydana çıxır.

Bəbəklər daralır, qusma, qeyri iradi sidik ifrazı, qıcolmalar, əzələ qatması olur, arterial təzyiq

enir, nəbzin sayı 1 dəqdə 34-32dək qədər azalır.

Ümumi donma zamanı beynin, ağ ciyərlərin ödemi, kəskin böyrək çatmamazlığı, absessləşməyə

meyilli olan pnevmaniyalar kimi ağır fəsadlar ola bilər.

Yerli donma – əsas şərtləri külək və nəmlikdir. Soyuq havanın, suyun, qarın, buzun,

soyumuş metalların və digər amillərin orqanizmə yerli təsirləri nəticəsində yerli donmalar baş

verir.

Kliniki gedişində 2 forma ayırd edilir:

1. Reaktivliyəqədərki (gizli)

2. Reaktivlik dövrü

Toxumaların zədələnmə dərinliyinə görə donmaların 4 dərəcəsi ayırd olunur:

Ⅰ dərəcəli donma – Soyuğun qısa müddətli təsirindən baş verdiyindən toxumalardakı

dəyişikliklər funksional xarakter daşıyır. Bu zaman dəri hiperemiyalaşır, bir qədər sianotik olur,

ödem inkişaf edir və yandırıcı ağrılar meydana çıxır, qaşınmada ola bilər. Bu əlamətlər 3-7

gündən sonra keçib gedir, sonralar epitel qabıqlanır və həmin nahiyyənin soyuğa qarşı həssaslığı

yüksəlir.

Ⅱ dərəcəli donmanın – xarakterik əlaməti ödemləşmiş, göyümtül, yaxud qonur qırmızı

rəngli dəridə epidermisin nekrozu səbəbindən içərisi şəffaf maye ilə dolu suluqların əmələ

gəlməsidir, suluqlar deşildikdən sonra ağrılı yara səthi görünür. Dərinin ağrı və temperatur

hissiyatı saxlanılır. Sağalma prossesi 2-3 həftə çəkir.

Ⅲ dərəcəli donmada – dəri və dərialtı toxumanın nekrozu başlayır. İçi hemorragik maye ilə

dolu suluqlar meydana çıxır. Tədricən quryaraq qara qartmağa çevrilir. Ölmüş toxmalar qopub

düşdükdən sonra yara səthi əmələ gəlir. Yaranın sağalması 3-4 həftədən 2-3aya qədər uzanır.

Ⅳ dərəcəli donmada – vətərlərin, əzələlərin, sümüklərin nekrozu başlayır. Dəri göyümtül

rəng alır, içərisi maye ilə dolu suluqlar əmələ gəlir, ödem getdikcə artır, 14-21 ci gün sağlamvə

ölmüş toxumalar arasında sərhəd xətti – demarkasion xətt əmələ gəlir. Ölü toxumaların sərbəst

qopub düşməsi aylarla uzanır.

Ⅰ və Ⅱ dərəcəli donmalar səthi donmalar, Ⅲ və Ⅳ dərəcəli donmalar dərin donmalara aiddir.

Təxirəsalınmaz yardım:

yüngül donmada zərərçəkmiş şəxs isti binaya gətirilir, əynindəki yaş paltarlar çıxarılır və

o, isti yorğana (paltara) bükülür, içməyə isti çay, qəhvə verilir (ən yaxşısı isə vannanı

iləq su ilə doldurub, həmən şəxsi vannaya salaraq, tədricən suyun hərarətini 36oC-dək

çatdırmaqla isti vanna qəbuludur)

ürək fəaliyyəti və tənəffüsün dayanması hallarında ürək- ağ ciyər reanimasiyası aparılır

xəstəyə ürək-damar dərmanları, analeptiklər yeridilir (1,0 ml 0,05%li strofantin, 2,0ml

kordiamin, 2,0ml sulfokamfokain, 5ml 0,5%li bemeqrid və s.)

orta ağırlıqlı və ağır ümumi donmalar zamanı xəstənin ürək, qara ciyər nahiyələrinə və iri

damarların üzərinə isitqac qoyulur, venadaxilinə bir qədər qızdırılmış 40-60ml 40%li

qlukoza, 10ml 10%li kalsium-xlorid, 200-300 ml 5%li natrium-bikarbonat və ürək-damar

dərmanları vurulur

qıcolmalar olarsa 10ml 20%li natrium oksibutirat yeridilir

xəstə isti paltarlara bükülərək stasionara göndərilir

Mövzu 13

Zəhərlənmələr zamanı reanimasiya və intensiv terapiya

YUXUGƏTİRİCİ PREPARATLARLA

ZƏHƏRLƏNMƏ

İlk növbədə pozulmuş funksiyalar korreksiya edilməlidir: traxeyanın intubasiyası, ASV, O2

terapiya, traxeobronxial şaxənin sanasiyası, şok əleyhinə terapiya. Pnevmoniyanın profilaktikası

üçün antibiotiklər təyin edilir. Eyni zamanda aktiv detoksikasiya aparılır: mədə yuyulur və

zəiflədici dərman (30q MgSO4 100 ml suda həll edilərək) təyin edilir. Qeyri-spesifik antidot-

aktivləşdirilmiş kömür 300-350 mq barbituratı adsorbsiya edir.

Barbituratlar ağır zəhərlənmə zamanı (100 ml qan zərdabında 10 mq barbiturat aşkar edildikdə)

diurez aparılır: 2 ədəd flakon götürüb birində 5-% sidik cövhəri, digərində elektrolit məhlulu (1 l

distillə olunmuş suda 7,2 q NaHSO3, 2,16 q K, 2,16 q Na, 18 q qlükoza) həll edilir.

Müalicə 3 dövrə ayrılır:

I dövr - 4 saat ərzində vena daxilinə damcı üsulu ilə 300 ml elektrolit və 80 ml sidik cövhəri

köçürülür. Diurez 350 ml/saat az olmamalıdır.

II dövr - xəstənin huşu bərpa olunana qədər aparılır. İlk 4 saat ərzində hər saatda 600 ml

elektrolit və 30 ml sidik cövhəri, sonrakı saatlarda 600 ml elektrolit və 10-20 ml sidik cövhəri

köçürülür. Diurez 600 ml/saat az olmamalıdır.

III dövr - 4 saat ərzində hər saatda 400 ml elektrolit, sonrakı 4 saatda hər saatda 300 ml

elektrolit köçürülür.

Nəticədə komanın müddəti 2 sutkadan çox çəkmir.

100 ml qan zərdabında 20 mq barbiturat aşkar olunduqda yüksək pH-a malik dializedici

məhlullarla peritoneal dializ edilir. Kollaps olmadıqda erkən hemodializ aparmaq

məqsədəuyğundur.

Sedativ preparatlarla zəhərlənmələrdə yardım və müalicə yuxarıda qeyd olunduğu kimidir.

ALKOQOLLA

ZƏHƏRLƏNMƏLƏR

Etil spirti - Aktiv detoksikasiya ilə yanaşı simptomatik müalicə aparılır. Traxeya intubasiya

edilir, mədə yuyulur, diurez aparılır, qlükozanın hipo və izotonik məhlulları, reopoliqlükin

köçürülür, vitamin C və B qrupu, kofermentlər təyin edilir.

Metil spirti - Dərhal etil spirti ilə antidot aparılır. Dəri daxilinə damcı üsulu ilə 5% etil spirti

məhlulu (96% spirt 70q) köçürülür, yüngül hallarda 100 ml 30% spirt daxilə verilir. 2 saatdan

sonra sutkada 4-5 dəfə 50 ml 30% spirt daxilə verilir. Qlükoza novokain məhlulu ilə infuziya

edilir, vitamin terapiyası da aparılır.

FOSFOR ÜZVİ

BİRLƏŞMƏLƏRLƏ ZƏHƏRLƏNMƏLƏR

Simptomatik müalicə: ASV, traxeobronxial şaxənin daimi sanasiyası, qıcolma əleyhinə terapiya.

Aktiv detoksikasiya: mədənin yuyulması, zəiflədici dərmanlar, diurez, peritoneal dializ,

plazmasorbsiya (sorbent SKT-6A)

Antidot terapiyası: atropinizasiya-yüngül hallarda 2-3 ml dəri altına, orta ağırlıqda 10 ml 40%

qlükozada 3 ml atropin həll edilib vena daxilinə yeridilir. Ağır komada 20-30 ml vena daxilinə

damcı üsulu ilə.

Eyni zamanda ilk saatlarda xolinesteraza reaktivatorları: diproksim (1 ml 10% dəri altına, 2-3

saat fasilə ilə, sutkalıq doza 1-1,5 q), izonitrozin (3 ml 45% əzələ daxilinə və ya vena daxilinə,

30-40 dəq fasilə ilə, sutkalıq doza 5 q) təyin edilir.

DƏM QAZI İLƏ

ZƏHƏRLƏNMƏLƏR

Aktiv detoksikasiya: O2 ilə fasiləsiz inhalyasiya, 3 atmosfer təzyiqində barokamera, ASV,

kvars lampaları ilə şüalanma, karbagen (95% O2 və 5% dəm qazı).

Simptomatik müalicə: hipotermiya, qıcolma əleyhinə, şok əleyhinə preparatlar yeridilir.

TURŞULARLA

ZƏHƏRLƏNMƏLƏR

Aktiv detoksikasiya: ağrısızlaşma fonunda mədənin soyuq su ilə yuyulması, diurez.

Yerli müalicə: hər saatda xəstəyə 20 ml günəbaxan yağı emulsiyası, anestazin və antibiotiklə

birlikdə verilir.

Simptomatik terapiya: şok əleyhinə və hormonal preparatlar verilir, qanaxma zamanı

hipotermiya və hemostatik terapiya aparılır. Çapıq deformasiyasının və pnevmoniyanın

profilaktikası üçün antibiotik təyin edilir. Massiv infuzion terapiya aparılır (sutkada 10-15 L).

Hemolizin müalicəsi üçün qlükoza (1000 ml 10-20%) və 4% NaHCO3 (1500 ml) təyin edilir.

QƏLƏVİLƏRLƏ

ZƏHƏRLƏNMƏLƏR

Turşularla zəhərlənmədə olduğu kimidir, yalnız NaHCO3 təyin edilmir.

GÖBƏLƏKLƏ

ZƏHƏRLƏNMƏLƏR

Zond vasitəsilə mədə yuyulur, zəiflədicilər verilir. Dəri daxilinə 10 % qlükoza, NaCl izotonik

məhlulu, poliqlükin köçürülür. Ürək-damar preparatları, vitaminlər, qlütamin turşusu təyin edilir.

İLANVURMA ZAMANI

ZƏHƏRLƏNMƏLƏR

Ətrafın immobilizasiyası, zəhərin sorulması, hipotermiya, ilan sancan nahiyəyə 0,3 ml adrenalin,

sirkulyar novokain blokadası, turna qoymaq, infuzion terapiya (2 litrə qədər maye) təyin olunur.

Antidot terapiya: 500-1500 TV “Antigürzə” zərdabı (2-5 ml) dəri daxilinə, anaflaktik

ağırlaşmaların qarşısını almaq üçün əvvəlcə 0,1 ml, sonra 0,25 ml, daha sonra qalan doza

vurulur.

Qanköçürmə, qlükokortikoidlər (250-300 mq), hidrokortizon təyini də məqsədəuyğundur.

Simptomatik terapiya: 1 ml 0,05% prozerin, ASV, heparin, CaCl2, ürək-damar və qıcolma

əleyhinə preparatlar yeridilir.

Mövzu 14

Uşaq reanimasiyası. Qıcolmalar zamanı reanimasiya və intensiv terapiya

Reanimasiya (diriltmə) orqanizmin həyat fəaliyyətinin bərpa edilməsinə və onun terminal

(bioloji ölümə yaxın) vəziyyətdən çıxarılmasına yönəldilmiş tədbirlər sistemidir. Terminal

vəziyyətə aqoniya ərəfəsi dövrü, aqoniya (canvermə) dövrü və klinik ölüm aiddir.

Reanimasiya tədbirləri kompleksinin həyata keçirilməsinə mümkün olduqca erkən və ən yaxşısı -

ürək asistoliyası inkişaf edənə və tənəffüs tamamilə dayanana qədər başlamaq lazımdır. Bu halda

reanimasiyanın bilavasitə effekt verməsi, proqnozun uzun müddət üçün əlverişli olması şansı

xeyli artır.

İntensiv terapiyanın öz vaxtında keçirilməsinin əhəmiyyəti böyükdür. Bu terapiya ağır və çox

vaxt kritik vəziyyətdə (kəskin ürək çatışmazlığı, ağciyər ödemi, astma vəziyyəti, komatoz hal və

s.) olan xəstələrə tibbi, o cümlədən təcili tibbi yardım göstərilməsi daxildir. Bir sıra hallarda

intensiv terapiyanın müvəffəqiyyətlə keçirilməsi xəstədə terminal vəziyyətin inkişaf etməsinin

qarşısını alır. Bütün reanimasiya tədbirləri pozulmuş qan dövranı, tənəffüs, maddələr mübadiləsi

kimi həyat üçün çox əhəmiyyətli funksiyaların bərpa olunmasına yönəldilmişdir. Reanimasiya

metodları ölümün irəliləmə mexanizminə görə seçilib təyin edilir və bu, çox vaxt əsas xəstəliyin

xarakterindən asılı olmur. Böyük yaşlı və pediatrik xəstələrin reanimasiyasında hazırda üstünlük

qan dövranının (sirkulyasiyanın) təmin edilməsinə verilir.

NEONATAL (YENİDOĞULMUŞLARIN)

REANİMASİYA

Yenidoğulmuşların tənəffüs çatışmazlığı çox vaxt ya hipoksemiya, ya da anaya verilən

dərmanların təsiri səbəbindən baş verir.

Hipoksemiya çox ağır dərəcəli olduqda müvafiq patofizioloji hadisələr baş verir. Hipoksemik

stressə məruz qalmış körpə ilk növbədə qısa müddətli sürətli tənəffüs dövrünü yaşayır və daha

sonra tənəffüsü dayanır. Bu, birincili apnoe (tənəffüs dayanması) adlanır. Birincili apnoe zamanı

körpənin ürəyinin vurma tezliyi və neyro- əzələ tonusu azalır. Lakin əgər hipoksemik stress

davam edirsə, körpənin vəziyyəti daha da pisləşməyə davam edir. Bu zaman körpədə dərin və

qeyri-müntəzəm tənəffüs fazası və daha sonra tənəffüsün yenidən dayanması müşahidə edilir.

Bu, ikincili apnoe (tənəffüs dayanması) adlanır. İkincili apnoe zamanı körpənin ürəyinin vurma

tezliyi, qan təzyiqi və PaO2 (oksigenin parsial təzyiqi) əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşür. İkincili

apnoe zamanı doğulan körpədə tənəffüs həm spontan (özbaşına) bərpa olunmur, həm də taktil

stimulyasiya və əlavə oksigenin verilməsi tənəffüsün bərpası üçün yetərli olmur. Həmin

körpələrdə hipoksemiyanın korreksiyası üçün süni ventilyasiya aparılmadıqda onların vəziyyəti

daha da pisləşə və ölümü baş verə bilər.

Yenidoğulmuşda hipoksemiya ağır dərəcədə olarsa, bir çox hallarda ürəyin masajı (kompressiya)

və ya müəyyən farmakoloji preparatlardan istifadə tələb oluna bilər. Xüsusilə vurğulanmalıdır

ki, tənəffüsü pozulmuş körpələrin böyük əksəriyyətinin vəziyyəti aparılan effektiv

ventilyasiya nəticəsində yaxşılaşır; lakin bir qismində ürəyin masajına və daha az körpədə isə

dərmanların istifadəsinə ehtiyac yaranır. Bu səbəbdən də neonatal oksigenasiya və

ventilyasiyanın əsaslarının öyrənilməsi yenidoğulmuşların həyatlarının xilas edilməsi üçün

xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

TƏNƏFFÜS YOLLARININ

KEÇİRİCİLİYİNİN TƏMİN EDİLMƏSİ

Əgər körpə vaxtından əvvəl doğulubsa və nəfəs almır, ağlamırsa və ya əzələ tonusu zəifdirsə,

ilkin reanimasiya tədbirləri başlanmalıdır. İlk addım olaraq körpənin tənəffüs yollarının açıq

olmasını təmin etmək lazımdır. Bu məqsədlə körpənin müvafiq vəziyyətdə uzandırılması tələb

olunur. Tənəffüs yollarının açılması üçün körpənin boynu yüngülcə arxaya bükülür. Belə ki,

boyunun arxaya çox bükülməsi və ya tələb olunandan az bükülməsi tənəffüs yollarının

obstruksiyasına səbəb olur. Sağlam və aktiv yenidoğulmuşlarda tənəffüs yollarının

obstruksiyasına şübhə olmadıqda, tənəffüs yollarının sovurucu/aspirator və ya iri həcmli şprislə

aspirasiyası aparılmamalıdır. Tələb olunduqda əvvəlcə ağız boşluğunun və sonra burunun

aspirasiyası aparılmalıdır.

Ağır klinik vəziyyətdə olan və ya tənəffüs çatışmazlığı olan yenidoğulmuşun reanimasiyası

zamanı normotermiyanın təmin edilməsi vacibdir.

Hipoksemiya-işemiya səbəbindən baş verən beyin zədələnməsi daha da dərinləşdirdiyi üçün

hipertermiyaya yol verilməməlidir. Respirator çatışmazlığı olan yenidoğulmuşda traxeyanın

aspirasiyası üçün endotraxeal intubasiya istifadə edilir.

Endotraxeal intubasiyaya digər göstərişlər aşağıdakılardır:

uzun müddətli süni tənəffüsün (ventilyasiyanın) aparılması,

müsbət təzyiqli ventilyasiya effektiv olmayan hallarda daha irəliləmiş süni tənəffüs üsulu

kimi,

diafraqma yırtığının olduğu güman edilən körpənin ventilyasiyası üçün.

Körpə düz səth üzərində uzadılır, baş orta xətt üzrə tutulur, boyun bir qədər arxaya doğru əyilir.

Rahat olsun deyə, baş və boyunun həmin vəziyyətdə saxlanması üçün çiyinlər altına kiçik yastıq

və ya dəsmaldan hazırlanmış mütəkkə qoyula bilər. Bu cür “qoxulama” pozası traxeyanı optimal

vəziyyətə gətirir. Belə ki, traxeya səs yarığı ilə bir xətt üzərində yerləşir və nəticədə

larinqoskopun düzgün yeridilməsindən sonra optimal görüntü təmin olunur. Bir daha

xatırladılmalıdır ki, boyun arxaya həddən artıq əyilməməlidir, çünki bu səs yarığının görüntüdən

yuxarı səviyyəyə çıxmasına və traxeyanın daralmasına səbəb olacaqdır.

Endotraxeal borunun səs tellərindən keçərək traxeyaya daxil olmasını görməklə, döş qəfəsi

divarının simmetrik hərəkətini müşahidə etməklə, döş gilələlərini birləşdirən xətt üzərində

aparılan auskultasiya zamanı bərabər tənəffüs küylərinin eşidilməsi ilə və endotraxeal borunun

divarlarının tərləməsini izləməklə borunun düzgün yerləşdirilməsini təyin etməyə yardım edə

bilər.

ÜRƏYİN QAPALI

MASAJI

30 saniyə ərzində aparılmış effektiv müsbət təzyiqli ventilyasiyaya baxmayaraq, ürək

döyüntülərinin sayı dəqiqədə 60 vurğudan aşağı olan körpələrdə qan dövranının təmin edilməsi

məqsədilə ürəyin qapalı masajı başlanmalıdır. Ürəyin qapalı masajı effektiv oksigenasiya və

ağciyərlərə qan axını bərpa olunanadək yenidoğulmuşun sirkulyasiya sistemini dəstəkləmək

məqsədi daşıyır.

Bir daha xatırladaraq qeyd olunmalıdır ki, ürək əzələsinin fəaliyyəti üçün oksigenasiya tələb

olunduğuna görə ürəyin qapalı masajına başlamazdan əvvəl effektiv ventilyasiya təmin

edilməlidir.

Ürəyin qapalı masajının aparılması üçün ikinci tibb işçisi (reanimasiya komandasının üzvü) tələb

olunur. Yadda saxlanmalıdır ki, ürəyin qapalı masajı mütləq ağciyərlərin ventilyasiyası ilə eyni

vaxtda aparılmalıdır. Buna görə də ürəyin qapalı masajını həyata keçirmək üçün iki nəfər tələb

olunur - biri döş qəsəfini sıxmalı, o biri isə ağciyərlərin ventilyasiyasını (məs., oksigen kisəsi və

maska ilə) davam etdirməlidir.

Ürəyin qapalı masajı məqsədilə kompressiyalar (döş qəfəsinin sıxılması) döş sümüyünün aşağı

üçdə bir hissəsində aparılır. Bu zaman döş sümüyünün xəncərəbənzər çıxıntısını (lat. processus

xiphoideus) zədələməməyə çalışmaq lazımdır.

Ürəyin qapalı masajını aparmaq üçün iki üsul istifadə edilə bilər. Birinci üsula əsasən qapalı

masaj zamanı hər iki əlin baş barmağı döş sümüyünə təzyiq edir (döş sümüyünün aşağı üçdə bir

hissəsini onurğa sütununa doğru sıxır), yerdə qalan barmaqlar isə döş qəfəsini dairəvi şəkildə

əhatə edir (Şəkil A). Bu manevr bədəni sabit saxlamağa və onurğa sütununa dayaq verməyə

yardım edir. Əgər körpənin bədəni böyük, tibb işçisinin əlləri isə kiçikdirsə, o zaman

yenidoğulan uşağı bərk səth üzərində uzatmaq lazımdır.

İkinci üsula əsasən isə bir əlin orta barmağı ilə ya şəhadət, ya da adsız barmağın ucları döş

sümüyünə təzyiq edir, digər əl isə körpənin kürəyinə dayaq vermək üçün istifadə olunur (əgər

körpə bərk səth üzərində uzadılmayıbsa) (Şəkil B).

“İki baş barmaqla” aparılan kompressiya (döş qəfəsinin sıxılması) üsuluna üstünlük verilir.

Ümumiyyətlə, bu üsul nisbətən az yorucudur və adətən, döş qəfəsinin kompressiyası (sıxılması)

dərinliyinə daha yaxşı nəzarət etməyə imkan yaradır. Bundan başqa, bu üsul uzun dırnaqları olan

şəxslər üçün daha rahatdır. Həmçinin, “iki baş barmaq” üsulunun tətbiqi daha yüksək sistolik və

koronar perfuziya təzyiqlərini yaratmağa imkan verir.

Lakin uşaq iridirsə, yaxud tibb işçisinin əlləri kiçikdirsə, o zaman bir əlin iki barmağı ilə qapalı

masajın aparılması daha rahat olacaqdır. İki barmaq texnikası göbək ciyəsi damarlarından

dərman yeridilməsinə ehtiyac yarandığı zaman göbəyə maneəsiz yanaşmağa imkan yaradır. Bu

səbəbdən də, tibb işçiləri hər iki üsuldan səlist istifadə etməyi bacarmalıdırlar. Ümumiyyətlə,

əgər körpənin reanimasiyasında bir neçə müxtəlif mütəxəssis (tibb işçisi) paralel olaraq iştirak

edir və müxtəlif müdaxilələr (məs., dərmanların yeridilməsi, ventilyasiya, göbək venasının

kateterizasiyası, sümükdaxili kateterizasiya və s.) aparırlarsa, o zaman bir əlin iki barmağı ilə

kompressiyanın aparılmasına üstünlük verilməlidir ki, digər mütəxəssislərin fəaliyyətinə maneə

yaradılmasın.

Ürəyin qapalı masajı zamanı (istənilən üsulla aparıldıqda) döş sümüyünün təxminən döş

qəfəsinin ön-arxa ölçüsünün üçdə-birinə (1/3) bərabər olan dərinlikdə əyilməsinə kifayət edəcək

səviyyədə təzyiqin yaradılması tələb olunur. Bundan sonra isə döş sümüyünü sərbəst buraxaraq

ürəyin qanla dolmasına imkan verilməlidir. Döş sümüyünün sıxılması dərinliyi körpənin bədən

ölçülərindən də asılı olacaqdır. Ürəkdən qan vurulmasının maksimal həcmini təmin etmək

məqsədilə döş sümüyünün aşağıya doğru sıxılmasının davametmə müddəti döş sümüyünün

sərbəst buraxılması müddətinə nisbətən bir qədər qısa olmalıdır. Sıxılmalar (kompressiyalar)

arası dövrdə barmaqlar döş qəfəsindən ayrılmamalıdır.

İlkin ürək-ağciyər reanimasiyası zamanı ürəyin qapalı masajı həmişə müsbət təzyiq altında

ventilyasiya ilə müşayiət olunmalıdır. Ancaq döş qəfəsinin kompressiyası ilə eyni vaxtda

ventilyasiyanın aparılmasından çəkinmək lazımdır, çünki onlarin biri digərinin effektivliyini

azaldacaqdır. Buna görə də ürəyin qapalı masajı zamanı hər üç kompressiyadan sonra

ventilyasiya üçün kiçik tənəffüs (pauza) verilməlidir. Bu yanaşma ilə döş qəfəsinin effektiv

kompressiyalarının sürəti dəqiqədə 90 və verilən tənəffüslərin sayı isə dəqiqədə 30 olur. Ürəyin

qapalı masajı aparılarkən ürək döyüntülərinin sayı hər 45-60 saniyədən bir təkrar

qiymətləndirilməlidir. Əgər aparılan effektiv ventilyasiya və döş qəfəsi kompressiyalarından 45-

60 saniyə sonra ürək döyüntülərinin sayı dəqiqədə 60 vurğudan azdırsa, o zaman farmakoloji

terapiyanın başlanmasına ehtiyac yaranır.

Qeyd:

1yaşınadək uşaqlarda qapalı ürək masajı iki barmaqla – barmaqların uclarını

xəncərvari çıxıntının qurtaracağına qoymaqla dəqiqədə 100-120 dəfə təkanvari

zərbələr endirməklə aparılır.

1-15 yaşlı uşaqlarda isə ürək masajı bir əllə icra edilir.

Reanimasiya tədbirlərinin ilkin mərhələsi birincili ürək-ağciyər reanimasiyası adlanır və

aşağıdakı hissələrdən ibarətdir:

A-Airvay (tənəffüs yolları)

B-Breathing (tənəffüs)

C-Circulation (qan dövranı)

A-şəraitdən asılı olaraq tənəffüs yollarının keçiriciliyi müxtəlif üsullarla bərpa edilir.

B-ASV-nın ekspirator üsulları (“ağızdan-ağıza, “ağızdan-buruna”, “buruna və ağıza”)

sadədir. Yenidoğulmuşlarda ACV 1 dəq-də 40 dəfə, 5-7 yaşlı uşaqlarda 24-35 dəfə olmalıdır.

“Həyat açarı” polietilen təbəqədən hazırlanır və birdəfəlik istifadə üçündür. Onun yan kənarları

qulaq seyvanına bərkidilir, mərkəzində isə klapan vardır. Bu yardım göstərən şəxsi xəstə ilə

birbaşa təmasdan qoruyur. Həkim yardımı mərhələsində ASV tənəffüs kisələrinin və ya

avtomatik respiratorların köməyilə aparılır.

C-orqan və toxumalarda minimal dərəcədə qan dövranını bərpa etmək üçün ürəyin

qapalı masajı aparılır.

Uşağın yaşı Döş sümyünün yerdəyişmə dərinliyi 1 dəq-də kompressiyanın sayı

1 yaşa qədər

1-8 yaş

8 yaşdan böyük

1,5-2,5 sm

2,5-3,5 sm

4-5 sm

100-dən az olmayaraq

80-100

80 yaxın

Son illər qəbul olunmuş qərara görə kliniki ölüm vəziyyətində olan pasiyentə 2 və daha artıq

şəxs kömək göstərməli, ASV və ürəyin qapalı masajı fasiləsiz aparılmalıdır.

Aktiv kompressiya-dekompressiyanın ən müasir üsulu Cardio Pump sayılır. Qurğu döş qəfəsinin

ön səthinə qoyulur, vakuum sorucu hesabına döş qəfəsi divarına yapışır. Bunun hesabına nəinki

aktiv süni sistola. Həmçinin süni diastola həyata keçirilir. Standart reanimasiya tədbirləri ilə

müqayisədə Cardio Pump istifadə edilən zaman 3 dəfə artıq müsbət nəticə alınır.

Ürəyin açıq masajı yalnız xəstəxanada aparılır.

Amerika Səhiyyə Assosiasiyasının qərarına görə uşaqlarda ürəyin açıq masajı yalnıq döş

qəfəsinin dəlib-keçən yaralanmaları olduqda aparılmalıdır.

Ürək-ağciyər reanimasiyasının effektivliyinin kriteriləri aşağıdakılardır: 1. Döş qəfəsinin kompressiyası zamanı yuxu arteriyasında nəbz dalğası;

2. Döş qəfəsinin adekvat ekskursiyası və dəri örtüyünün rənginin yaxşılaşması;

3. Bəbəklərin daralması və işığa reaksiyasının bərpası.

Uşaqlarda ürəkdaxili inyeksiyaya göstəriş: uşağın intubasiya edilməməsi və 90 san ərzində

venapunksiya təmin edilməsi mümkün olmadıqda. Şprisə taxılmış 6-8 sm uzunluqda iynə ilə sol

mədəcik punksiya edilir. Döş sümüyündən solda IV və V qabırğarasında aşağı qabırğanın üst

kənarı ilə döş sümüyünə perpendikulyar punksiya aparılır. İynəni daxilə keçirərkən şprisin

porşeni daim geriyə dartılmalıdır. Şprisdə qanın görünməsi iynənin mədəcikdə olduğunu

göstərir. Ürəkdaxili inyeksiyada mərkəzi venalar punksiya edilməlidir. Sümükdaxili

inyeksiyalar-damar mənfəzini əldə etmək üçün alternativsiz üsuldur. Əsasən körpücükaltı

sümüyün ön yuxarı kənarı istifadə olunur.

Reanimasiyada tətbiq olunan dərman preparatları - I və II qrupa bölünür:

I qrup: Adrenalin-10-20 mkq/kq. Təkrar 3 dəq sonra vurulur. İkiqat inyeksiyanın təsiri olmadıqda doza

10 dəfə artırılır. 0,1 mq/kq. 3-5 dəq-dən bir doza təkrar edilir.

Atropin-tək-tək ürək yığılmaları odluqda 0,02 mq/kq dozada yeridilir. 3-5 dəq-dən sonra təkrar

vurmaq olar. Ümumi doza 3 yaşa qədər uşaqlarda 1 mq, 3 yaşdan böyüklərdə isə 2 mq-dan artıq

olmamalıdır.

Natruim hidrokarbonat-güclü antiasiodotik təsirə malik olduğundan metabolik və tənəffüs

asidozunu aradan qaldırır.

Göstərişlər: ağır metobolik asidoz və hiperkaliemiya fonunda ürəyin dayanması, 15-20

dəqiqədən artıq çəkən ÜAR, qan dövranı bərpa olunduqdan sonra asidoz vəziyyətində.

Dozası: 1 ml/kq -8,4% məhlulu, 2 ml/kq 4% məhlulu. Ca preparatları.

Göstərişləri: hiperkaliemiya, hipokalsiemiya, Ca antaqonistlərinin dozasının çox olması

nəticəsində ürəyin dayanması.

Doza: CaCl2 20 mq/kq, Ca qlükonat 60 mq/kq.

Lidokain-yenidoğulmuşlarda 0,5 mq/kq, uşaqlarda 1 mq/kq, sonra infuziya ilə 20-50 mkq/kq/dəq

vermək olar.

II qrup prepartlar:

Dopamin - 1-5 mkq/kq (diurez az olduqda) 5-20 mkq/kq (ürək yığılmalarının sayı az olduqda)

Qlükortikoid hormonları, kokarboksilaza, ATF, C, E, B qrup vitaminləri, qlütamin turşusu,

qlükoza insulinlə birlikdə.

Ornid - 5 mq/kq 3-5 dəq. sonra təkrar 10 mq/kq dozada. (taxikardiya zamanı). İzadrin-0,1

mkq/kq-dəq infuziyada (sinus bradikardiyada və atrioventikulyar blokadada).

Noradrenalin - 0,1 mkq/kq/dəq infuziyalarda (elektromexaniki dissosiasiya və ya miokard

yığılmalarının zəifliyi zamanı)

E. EKQ ürək fəaliyyətinin manitorinqinin klassik metodudur. Ekranda və ya lentdə izoxətt (tam

asistoliya), tək-tək ürək kompleksi (bradikardiya), böyük və ya kiçik titrəmə amplitutları ilə

sinusoidlər (böyük və ya kiçik dalğalı) olduğunu göstərir.

EKQ köməyi ilə ürəyin fibrilyasiyası təsdiq edildikdə tətbiq olunur. Ürəyin

defibrilyasiyasının 4 növü var:

1. kimyəvi;

2. mexaniki;

3. medikamentoz;

4. elektrik.

1 üsulda-vena daxilinə KCl vurulur. Hal-hazırda isə istifadə olunmur. II üsulda-döş sümüyünə

yumruqla vurulur.

III üsulda-atiaritmik preparatlar-lidokain, ornid, verapamil vurulur. IV üsul -ən effektli üsuldur.

Uşaqlarda defibrilyasiya zamanı verilən

gərginliyin ölçüləri

Uşağın yaşı I gərginlik Sonrakı gərginliyin

artımı

Maksimal gərginlik

1-3 yaş 1000 +100 2000

4-8 yaş 2000 +200 4000

8 yaşdan yuxarı 3500-4000 +300 6000

Aşağıdakı hallarda ÜAR-na başlamamaq olar:

1. ürək intensiv terapiya fonunda dayanıb;

2. xəstə sağalmayan xəstəlik nəticəsində terminal vəziyyətə düşüb;

3. ürəyin dayanmasından 25 dəqiqə keçib;

4. xəstə yazılı sənədlə ÜAR-dan imtina edib. 14 yaşa qədər uşaqların valideyni sənədə

imza atmalıdır.

QICOLMALAR

Qıcolmalar – bədən əzələlərinin nəzarətsiz tutma şəklində yığılmasıdır, yəni daimi yaxud

tutma şəkilli baş verən qeyri iradi əzələ yığılmasıdır. Qıcolmalar bədənin bir çox əzələ qruplarını

əhatə edirsə bu yayılmış (generalizə olunmuş), bir əzələ qrupunu əhatə edirsə yerli (local)

qıcolmalar adlanır.

Generalizə olunmuş qıcolmalar:

tonik

klonik

tonik – klonik

Lokal qıcolmalar:

tonik

klonik

Tonik qıcolmalar - əzələlərin yavaş-yavaş yığılması, klonik qıcolmalar isə əzlələrin sürətli

yığılması ilə xarakterizə olunur.

Bəs, qıcolma tutması hansı şəkildə baş verir?

Belə ki, bu zaman insan birdən-birə bir neçə saniyə ərzində sanki donub qalır, sonra göz

qapaqları bağlanır və o yıxılır, daha sonra isə ətraf əzələləri yığılmağa başlayır. Bəzi hallarda isə

əksinə olaraq insanın bədəni mil kimi dartılaraq gərginləşir. Adətən xəstənin ağzından xeyli

köpük xaric olur, bəzən isə qusma da baş verir. Qıcolma tutmasının sonunda qeyri-ixtiyari sidik

ifrazı da ola bilər. Qıcolma tutması xəstənin yuxuya getməsi ilə başa çatır.

Kiçik uşaqlarda qıcolma tutmasının formalarından biri - huşun itirilməsi, bayılma, kəskin şəkildə

əzginlik kimi əlamətlərlə meydana çıxır ki, bu zaman uşaq birdən-birə yumşalır və ətrafdakı

hadisələrə heç bir reaksiya vermir. Qıcolmaların ən böyük təhlükəsi ondan ibarətdir ki, bu zaman

dilin qatlanması və ya qusuntu kütləsinin tənəffüs yoluna düşməsi tənəffüsün dayanmasına səbəb

ola bilər. Tənəffüsün dayanmasının profilaktikası üçün, xəstəni sadəcə olaraq böyür üstə

uzatmaq lazımdır. Zərərçəkənin ağzından onun dilini zorla çıxarmağa cəht etməyin!

Qıcolmalar həm böyüklərdə həm də uşaqlarda təsadüf edilə bilər.

Qıcolmalar aşağıdakı səbəblərdən baş verə bilər:

- bədən temperaturunun yüksək olması (febril qıcolmalar adlandırılır). Yüksək temperaturun

fonunda olan qıcolmalara adətən uşaqlarda tez-tez rast gəlinir. Belə qıcolmaların qarşısını almaq

üçün, uşaqlarda yüksək hərarəti vaxtında aşağı salmaq lazımdır;

- epilepsiya;

- meningit, ensefalit, beyin absesi, beyin şişi;

- başın travması;

- maddələr mübadiləsinin pozğunluqları – qanda kalsium, kalium, maqnezium elementlərinin

azalması;

- tez-tez və uzun müddət ərzində baş verən ishal və qusmalar;

- bədənin həddindən artıq qızması;

- əsəbi uşaqlarda 6 aylığından 3 yaşınadək olan müddət ərzində istənilən güclü emosiya (qorxu,

qəzəb, sevinc) qıcolmalara səbəb ola bilər.

Təxirəsalınmaz yardım:

xəstəni böyür üstə düz səthə (döşəməyə) uzadaraq başının altına yastıq və ya mütəkkə

qoyun və ya onun başını dizinizin üstünə qoyun;

otağa təmiz hava daxil olmasına şərait yaradın (pəncərəni və ya nəfəsliyi açın), xəstəni

sıxan paltarları (paltarın yaxasını, kəməri və s.) boşaldın;

qıcolmanın səbəbi yüksək temperatur olarsa, qıcolmalar qurtardıqdan sonra onu fiziki

üsullarla və ya şam şəklində (uşaqlarda) olan dərmanla və ya iynə vurulması

ilə endirməyə çalışın. Əgər xəstə huşsuz vəziyyətdə olarsa, onun ağzına sirop

tökməyə və ya dərman içirtməyə cəhd etməyin – onlar tənəffüs yoluna düşə bilərlər

ki, bu da çox qorxulu hal hesab olunur!

zərərçəkənin ağzı açıq olarsa, o istənilən an çənələrini birləşdirməklə dilini dişləyə bilər.

Bunun baş verməməsi üçün onun dişləri arasına bükülmüş parça (burun dəsmalı, əl-üz

dəsmalının bir ucu) qoymaq lazımdır. Əgər çənə artıq sıx bağlanmış olarsa, qəti şəkildə

onu zorla açmaq olmaz – bu zaman xəstənin dişləri sına bilər və ya xəstə sizin

barmağınızı dişləyə bilər.

Qıcolma tutması zamanı xəstə uşağı heç bir halda bir dəqiqə də olsa nəzarətsiz qoymaq

olmaz!

venaya 20ml 40%li qlukoza məhlulunda olmaqla 2ml 0,5%li seduksin yeridlir

effekt olmadıqda venaya 10ml 10%li kalsium-xlorid, əzələ daxilinə isı 4ml 2,5%li

aminazin, 1ml 5%li pentamin vurulur

Mövzu 15

Anesteziologiyanın əsasları. İnhalyasion narkoz

Anesteziolologiya – ağrının, hissiyyatın aradan götürülməsi yolları haqqında elmdir. «An» –

inkar etmə, rədd etmə, «estes» – hissiyyat və «loqos» – elm mənasını verir. Ağrı hissiyyatının

olması normal, fizioloji bir hal kimi qəbul edilməlidir. Ağrı qoruyucu səciyyə daşımaqla əksər

xəstəliklərin mühüm simptomlarından biri kimi təzahür edir. Yəni bir çox xəstəliklər orqanizmin

bu və ya digər nahiyəsində ağrının əmələ gəlməsilə özünü büruzə verir və xəstəni həkimə

müraciət etməyə vadar edir. Bütün tibb elmləri kimi müasir anesteziologiya-reanimatologiya da

sürətlə inkişaf edir. Bu gün müasir həkim- anestezioloq- reanimatoloqların professional səviyyəsi

xeyli yüksəlmişdir. Lakin müalicəsi cərrahi yolla aparılan xəstəliklər zamanı ağrı arzuolunmaz

amil kimi meydana çıxır, həkimə mane olmaqla yanaşı, xəstə üçün fəlakətlər törədə bilir. Bu

halda ağrının qarşısı alınmadan hər hansı müdaxilənin və ya cərrahi əməliyyatın aparılması

xəstəni şok vəziyyətinə sala bilər.

Anesteziologiyanın əsas vəzifəsi xəstəni cərrahi müdaxiləyə hazırlamaq, əməliyyatın ağrısız

olmasını təmin etmək, həyat əhəmiyyətli orqanların fəaliyyətini tənzimləmək və cərrah üçün

əməliyyatın tam həcmdə aparılmasına optimal şərait yaratmaqdan ibarətdir.

Müasir anesteziologiyada kombinəolunmuş narkoza üstünlük verilir. Yəni cərrahiyyə əməliyyatı

zamanı tətbiq edilən narkoz bir neçə dərmanın işlədilməsilə həyata keçirilir.

Anesteziya ( yunanca anaisthia ) – hissi sinirlərin zədələnməsi nəticəsində hissiyyatın itməsidir.

Süni anesteziya – ağrısızlaşdırma cərrahi əməliyyatlarda ağrı hissini aradan qaldırmaq üçün

istifadə olunur. Bu ümumi ağrısızlaşdırma – narkoz və ya yerli anesteziya şəklində aparıla bilər.

Anesteziologiya – ağrısızlaşdırma problemlərini öyrənən , cərrahi əməliyyat və ondan sonra

orqanizmin vacib həyati funksiyalarını idarə edən kliniki təbabətin bir sahəsidir.

Ağrısızlaşdırma ən qədim üsullardan biridir. İnsanlar qədim zamanlardan başlayaraq ağrı ilə

mübarizə etməyə çalışmış, ağrını azaltmaq üçün müxtəlif vasitələrə əl atmışlar. İlk ağrıkəsici

vasitələr müxtəlif bitkilərdən alınan dəmləmə, bişirmə şəklində istifadə olunurdu. Bitkilərin

şirəsindən və yandırıb tüstüsündən ağrıkəsici kimi istifadə edirdilər.

Anesteziyanın bir çox növləri vardır, lakin ən sadə və universal qəbul olunmuş formaları

aşağıdakılardır:

1.ümumi anesteziya – narkoz

2.yerli anesteziya

3. regionar anesteziya (spinal, epidural və nəqledici anestaziya)

Bilavasitə narkozdan qabaq premedikasiya adlanan xüsusi hazirlıq aparılır, bundan məqsəd

cərrahi əməliyyat və narkoz gözləməklə əlaqədar olaraq xəstədə baş verən həyəcanı, təlaşı

azaltmaq, xoşagəlməz reaksiyaları aradan götürməkdir.

Anestetiklər ümumi narkoz, yerli və regionar anesteziya yaratmaq üçün istifadə olunan

vasitələrdir. Bu dərman preparatlarının həm agrıkəsici, həm də narkotik təsiri vardır. Bütün

istifadə olunan anestetikləri şərti olaraq 3 qrupa bölmək olar:

1) Güclü narkotik effekti və zəif analgetik təsiri olan anestetiklər – ftoratan , barbiturat turşusu

preparatları.

2) Güclü analgetik və zəif narkotik təsirli vasitələr: azot oksidi, trilen, ketalar.

3) Analgetik və narkotik təsiri bərabər olan vasitələr: efir.

Anestetiklərin istifadə etmə yollarına görə aşagıdakı formaları vardır:

1)inhalyasiyon anestetiklər : azot oksidi (güldürücü qaz) , halotan, ftoratan.Yeni nəsil

anestetiklər- izoflyuran, desflyuran, sefoflyuran – bunların istifadəsinə heç bir əks göstəriş

yoxdur.

2) qeyri – inhalyasion :propofol, tiopental natrium, heksenal , natrium oksibutirat, droperidol,

ketamin (kalipsol), ketalar, sombrevin və s.

Bu anestetikləri həm tək , həm də kombinasiyalı şəkildə istifadə etmək olar.

İNHALYASİON NARKOZ

Narkoz (sinonim – ümumi ağrısızlaşdırma, ümumi anesteziya ) mərkəzi sinir sisteminin süni

yaradılan geri dönən tormozlanma vəziyyətidir. Bu zaman yuxu, huşun itməsi, yaddaşın qısa

müddətli itməsi (amneziya ), skelet əzələlərinin boşalması, bəzi reflekslərin zəifləməsi, agrı

hissinin itməsi baş verir. Narkozun əsas məqsədi orqanizmin cərrahi müdaxilə zamanı ağrı

hissinə qarşı reaksiyalarını zəiflətməkdir. Bu zaman yaranan yuxu narkozun birinci

komponentidir. Narkozun ikinci komponenti cərrahi travma zamanı yüksələn vegetativ

funksiyaları ( ürək vurğuları, arterial təzyiq) zəiflətməsidir. Narkozun 3 – cü komponenti isə

miorelaksasiya – əzələlərin tonusunun açağı düşməsidir ki, bu da cərrahın normal işləməsi üçün

əsas şərtlərdəndir. Ağrı hissi olmadıqda orqanizmin müdafiə mexanizmləri işə düşmür.

Narkozun aşağıdakı növləri vardır:

– inhalyasion narkoz – agrıkəsici vasitələr tənəffüs yolları vasitəsilə yeridilir.

– parenteral – anestetiklər vena daxili, əzələ daxili, rektal və s.verilir.

– kombinasiyalı üsul.

Narkozun aşağıdakı stadiyaları vardır:

1) Analgeziya stadiyası. Bu zaman huş aydındır, ağrı hissi kütləşir və ya itir, taktil və temperatur

hissi saxlanılir. Tənəffüs dərin, ritmikdir, nəbz sürətlənib, əzələlərin tonusu sabit və ya bir qədər

yüksəlib.

2) Hərəki oyanma stadiyası. Bu zaman skelet əzələlərinin tonusu artır, ətraflarda yığılmalar baş

verir, bəzən xəstələr ayağa durmağa çalışır. Tənəffüs və nəbzin tezləşməsi, arterial təzyiqin

yüksəlməsi müşahidə olunur. Bəbəklər genişlənib, ağız suyu, göz yaşı, tər, bronxial vəzlərin

sekresiyası artıb. Bu fazada analgeziya dərinləşir, bəzən sidikburaxma, qusma, ürəyin reflektor

dayanması, mədəciklərin fibrilyasiyası, hətta ölüm baş verə bilər.

3) Cərrahi narkoz dövru. Bu dövr özü də bir neçə mərhələyə bölünür: səthi, yüngül narkoz; tam

narkoz; çox dərin narkoz. Əsas cərrahi əməliyyatlar tam narkoz mərhələsində aparılır. Bu dövrdə

tənəffüs sakit, səthi, nəbz ritmik, arterial təzyiq aşağıdır, skelet əzələlərinin tonusu aşağı

düşmüşdür. Bəzən bu dövrdə dilin qatlanması və qırtlağı tutması nəticəsində asfiksiya ola bilər.

Dərin narkoz dövrü həyat və ölüm arasında sanki bir sərhəddir. Tənəffüs səthi, diafraqmal, nəbz

zəif doğunluglu, arterial təzyiq aşağıdır. Selikli qişaların sianozu qeyd olunur. Göz almalarının

hərəkəti yoxdur, bəbəklər genişdir. Buynuz qişa qurudur.

Bütün narkoz müddətində nəbz, arterial təzyiq müşahidə olunur.Daimi EKQ çəkilir, qanda

oksigenin miqdarı,elektrolitlər və turşu – qələvi müvazinəti təyin edilir.

4) Narkozdan ayılma dövrü çox məsuliyyətli dövrdür. Bu zaman reflekslər tədricən bərpa olunur.

Xəstələr bir müddət özünü qeyri- adekvat aparır. Bu dövrdə də xəstə anestezioloq tərəfindən

daimi müşahidə olunur.

İnhalyasion narkoz (buxar, qaz halına salınmış mayelərlə nəfəs alma). İnhalyasion narkoz

atmosfer havası və oksigenlə eyni vaxtda narkotik mayelərin buxarı və narkotik qazlarla nəfəs

alınması vasitəsi ilə əldə edilir.

Qazabənzər maddələrin timsalında azot turşusu, tsiklopropan, etilen, ksomen və s. istifadə edilir.