mÜndƏrİcat Çİn3 sasanİ dÖ aĞ hun İmperatorluĞutarix.info/7 sinif umumi tarix.pdf · və...

MMÜÜNDƏRİCATNDƏRİCAT

ÇÇİN...............................................................................................................İN.................................................................................................................33

SASANİ DSASANİ DÖÖVLƏTİ.................................................................................VLƏTİ.........................................................................................77

QAFQAZ XALQLARI................................................................................9QAFQAZ XALQLARI................................................................................9

AĞ HUN İMPERATORLUĞU..........................................................AĞ HUN İMPERATORLUĞU..........................................................................1111

QƏRBİ HUN İMPERATORLUĞU..................................................QƏRBİ HUN İMPERATORLUĞU...................................................................14.14

GGÖÖYTYTÜÜRK DRK DÖÖVLƏTİ...............................................................................18VLƏTİ...............................................................................18

XƏZƏR XAQANLIĞI...........................................................................XƏZƏR XAQANLIĞI................................................................................22...22

UYĞUR DUYĞUR DÖÖVLƏTİ...................................................................................24VLƏTİ...................................................................................24

OĞUZ DOĞUZ DÖÖVLƏTİ.......................................................................................26VLƏTİ.......................................................................................26

QARAXANLI DQARAXANLI DÖÖVLƏTİ .........................................................................28VLƏTİ .........................................................................28


ÇÇİN...............................................................................................................İN.................................................................................................................33










1


ÇÇİN...............................................................................................................İN.................................................................................................................33










QƏZNƏVİ DQƏZNƏVİ DÖÖVLƏTİ...........................................................VLƏTİ.............................................................................32................32

BULQAR DBULQAR DÖÖVLƏTİ ............................................................................34VLƏTİ ............................................................................34

HİNDİSTAN...........................................................................................36HİNDİSTAN...........................................................................................36

ƏRƏB XİLAFƏTİ..................................................................................38ƏRƏB XİLAFƏTİ..................................................................................38

QƏRBİ AVROPA XALQLARI..............................................................42QƏRBİ AVROPA XALQLARI..............................................................42

BİZANS İMPERİYASI..........................................................................48BİZANS İMPERİYASI..........................................................................48

SLAVYANLAR......................................................................................50SLAVYANLAR......................................................................................50

MƏDƏNİYYƏT.....................................................................................52MƏDƏNİYYƏT.....................................................................................52

QƏZNƏVİ DQƏZNƏVİ DÖÖVLƏTİ...........................................................VLƏTİ.............................................................................32................32

BULQAR DBULQAR DÖÖVLƏTİ ............................................................................34VLƏTİ ............................................................................34

HİNDİSTAN...........................................................................................36HİNDİSTAN...........................................................................................36

ƏRƏB XİLAFƏTİ..................................................................................38ƏRƏB XİLAFƏTİ..................................................................................38

QƏRBİ AVROPA XALQLARI..............................................................42QƏRBİ AVROPA XALQLARI..............................................................42

BİZANS İMPERİYASI..........................................................................48BİZANS İMPERİYASI..........................................................................48

SLAVYANLAR......................................................................................50SLAVYANLAR......................................................................................50

MƏDƏNİYYƏT.....................................................................................52MƏDƏNİYYƏT.....................................................................................52

2

ÇÇİNİN IIIIII--IVIV əəsrlsrləərdrdəə ÇindÇindəə feodalizmfeodalizm ccəəmiyymiyyəətiti AvropadanAvropadan xeyfixeyfi teztez yaranmağayaranmağabaşladıbaşladı.. BütünBütün torpaqlartorpaqlar imperatorunimperatorun mülkiyymülkiyyəətindtindəə idiidi.. KKəəndlilndliləərr dövldövləətdtdəənnaldıqlarıaldıqları torpaqdantorpaqdan istifadistifadəə əəvvəəzindzindəə xxəəzinzinəəyyəə vergivergi verirdilverirdiləərr.. "Güclü"Güclü ailailəəlləər"r" (iri(iri xüsusixüsusi torpaqtorpaq sahiblsahibləəri)ri) adlananadlanan sayısayı az,az, ancaqancaq nisbinisbimüstmüstəəqilliyqilliyəə malikmalik olanolan ailailəəlləərinrin kkəəndlilndliləəriri asılıasılı vvəəziyyziyyəəttəə salmasısalması dövldövləəttəəvergivergi ververəənn əəhalininhalinin sayınısayını azaldırdıazaldırdı.. OnaOna görgörəə ddəə hökumhökuməətt vaxtaşırıvaxtaşırı «güclü«güclüailailəəlləərdrdəən»n» torpaqlarıtorpaqları müsadirmüsadirəə ededəərrəəkk kkəəndlilndliləərrəə paylayır,paylayır, nnəəticticəəddəə ÇindÇindəə"dövl"dövləətt feodalizmi"feodalizmi" inkişafinkişaf edirdi,edirdi, DövlDövləətt hhəərbirbi xidmxidməətt müqabilindmüqabilindəə ddəə şşəərtirtitorpaqtorpaq sahsahəəlləəriri paylayırdıpaylayırdı.. OnuOnu alanalan dövldövləətt vergisinivergisini verdikdverdikdəənn sonrasonra qalanqalanggəəlirlirəə sahibsahib olurduolurdu.. TTəədricdricəənn güclgücləənnəənn iriiri feodallarfeodallar VIIIVIII əəsrdsrdəənn etibaretibarəənn dövldövləətt torpaqlarınıtorpaqlarınıözbaşınaözbaşına tutmağatutmağa başladılarbaşladılar.. ŞimaldanŞimaldan türktürk xalqlarınınxalqlarının hücumlarınınhücumlarının arasıarası kkəəsilmirdisilmirdi.. VIVI əəsrinsrin sonundasonunda ssəərkrkəərdrdəə YanYan SzyanSzyan SuySuy sülalsülaləəsininsinin ((586586--618618)) əəsasınısasınıqoyub,qoyub, paytaxtıpaytaxtı ÇananÇanan şşəəhhəəriri olanolan vahidvahid dövldövləətt yaratdıyaratdı.. O,O, 589589--cucu ildildəə CCəənubinubiÇiniÇini ddəə birlbirləəşdirdişdirdi.. BuBu sülalsülaləəninnin dövründdövründəə YanszıYanszı vvəə XuanxeniXuanxeni birlbirləəşdirşdirəən,n,uzunluğuuzunluğu 17001700 kmkm olanolan BöyükBöyük kanalkanal ççəəkildikildi..



3

618618--cici ildildəə SuySuy sülalsülaləəsinisini TanTan sülalsülaləəsisi əəvvəəzz etdietdi.. TanTan imperatorunuimperatorunu"S"Səəmama oğlu"oğlu" adlandırırdılaradlandırırdılar.. BuBu sülalsülaləə KoreyaKoreya vvəə VyetnamıVyetnamı tutub,tutub, MMəərkrkəəziziAsiyayaAsiyaya qqəəddəərr "İp"İpəəkk yoyollu"nuu"nu nnəəzarzarəətt altınaaltına aldıaldı.. 751751--cici ildildəə əərrəəblbləərr ttəərrəəfindfindəənn mməəğlubğlub edildikdedildikdəənn sonrasonra bubu nnəəzarzarəətt ÇininÇininəəlindlindəənn çıxdıçıxdı.. SuySuy vvəə TanTan sülalsülaləəlləəriri dövründdövründəə vahidvahid dövldövləətintin yaradılmasıyaradılmasıiqtisadiyyataiqtisadiyyata müsbmüsbəətt ttəəsirsir göstgöstəərdirdi.. VIIIVIII əəsrdsrdəənn etibaretibarəənn ÇindÇindəə kkəəndlilndliləərr hhəəmm xxəəzinzinəəyyəə,, hhəəmm ddəə feodalafeodalatöycütöycü verirdilverirdiləərr.. BuBu amillamilləərr kkəəndlilndliləərinrin vvəəziyyziyyəətinitini olduqcaolduqca ağırlaşdırırdıağırlaşdırırdı.. AğırAğır vvəəziyyziyyəəttəə dözmdözməəyyəənn kkəəndlilndliləərr 874874--cücü ildildəə XuanXuan ÇaoÇao adlıadlı birbirkkəəndlininndlinin başçılığıbaşçılığı altındaaltında üsyanüsyan qaldıraraqqaldıraraq KantonKanton vvəə ÇananÇanan şşəəhhəərlrləərinirinitutdulartutdular.. İmperatorİmperator elanelan edilediləənn XuanXuan ÇaoÇao vergilvergiləəriri lləəğvğv edib,edib, anbarlardananbarlardanyoxsullarayoxsullara taxıltaxıl paylatdıpaylatdı.. LakinLakin feodallarfeodallar ttəərrəəfindfindəənn şimaldanşimaldan ddəəvvəətt edilediləənn süvarisüvari köçköçəəriri tayfalartayfalar884884--cücü ildildəə üsyançılarıüsyançıları mməəğlubğlub etdiletdiləərr.. XuanXuan ÇaoÇao hhəəlaklak olduoldu.. LakinLakinmüxtmüxtəəliflif bölgbölgəəlləərdrdəə mübarizmübarizəə 2020 ililəə qqəəddəərr davamdavam etdietdi.. ÜsyanÜsyan zamanızamanıöldürülmüşöldürülmüş feodallarınfeodalların torpaqlarınıntorpaqlarının birbir hisshissəəsisi kkəəndlilndliləərinrin əəlinlinəəkeçmişdikeçmişdi.. XalqXalq kütlkütləəlləərininrinin vvəəziyyziyyəətiti müvmüvəəqqqqəətiti ddəə oisaoisa yüngüllyüngülləəşmişdişmişdi.. XuanXuan ÇaoÇaoüsyanındanüsyanından sonrasonra ölkölkəənini araara müharibmüharibəəlləəriri bürüdübürüdü.. ÇininÇinin şimalındaşimalında beşbeş sülalsülaləə birbir--birinibirini əəvvəəzz etdietdi..



4

960960--cıcı ildildəə SunSun sülalsülaləəsisi hakimiyyhakimiyyəəttəə ggəəldildi.. ÇininÇinin şimalşimal--şşəərqindrqindəə ÇjurçjenÇjurçjen(mancur)(mancur) tayfalarıtayfaları dada özöz dövldövləətltləərinirini yaratdılaryaratdılar vvəə onuonu TsinTsin (yeni(yeni Qızıl)Qızıl)adlandırdılaradlandırdılar.. ÇjurçjenlÇjurçjenləərlrləə uzunuzun sürsürəənn müharibmüharibəəlləərr ÇiniÇini zzəəiflifləətditdi.. SunSun sülalsülaləəsisi ililəə bağlananbağlanan müqavilmüqaviləəyyəə görgörəə çjurçjenlçjurçjenləərr tutduqlarıtutduqları əərazilraziləəririözlözləərindrindəə saxladılarsaxladılar.. ÇinÇin imperatoruimperatoru çjurçjenlçjurçjenləərdrdəənn vassallığıvassallığı qqəəbulbul edib,edib,gümüşgümüş vvəə ipipəəklkləə ttəəzminatzminat verdiverdi..

5

ERKERKƏƏN ORTAN ORTA ƏƏSRLSRLƏƏRDRDƏƏ ÇİN MÇİN MƏƏDDƏƏNİYYNİYYƏƏTİTİ

IIII əəsrdsrdəə ÇindÇindəə kağızkağız istehsalınaistehsalına başlanılmış,başlanılmış, XIXI əəsrdsrdəə heroqliflheroqlifləərlrləə kitabkitab çapınınçapının əəsasısası qoyulmuşduqoyulmuşdu.. VIIIVIII əəsrdsrdəə "Paytaxt"Paytaxt xxəəbbəərlrləəriri"" adlıadlı gündgündəəliklik qqəəzetzet çıxırdıçıxırdı.. IIII əəsrdsrdəə ÇindÇindəə seysmoskop,seysmoskop, IIIIII əəsrdsrdəə spidometrspidometr kkəəşfşf edilmişdiedilmişdi.. XanXan sülalsülaləəsisi dövründdövründəə ilkilk "Farmakologiya""Farmakologiya" kitabıkitabı yazılmış,yazılmış, VIIVII əəsrdsrdəə "Aliml"Alimləərr palatası"palatası" (Xan(Xan akademiyası)akademiyası) yaradılmışdıyaradılmışdı.. VIIIVIII——IXIX əəsrlsrləərr "Çin"Çin poeziyasınınpoeziyasının qızılqızıl dövrü"dövrü" idiidi.. VIIIVIII əəsrdsrdəə DuDu FuFu "C"Cəəngng arabalarıarabaları haqqındahaqqında mahnı"mahnı" poemasınıpoemasınıyazmışdıryazmışdır.. IIIIII——IVIV əəsrlsrləərdrdəə çoxpillçoxpilləəlili qüllqülləəlləər,r, mağaramağara mməəbbəədldləəriri inşainşa edilmişdiedilmişdi.. ÇindÇindəə peyzajapeyzaja "Dağlar"Dağlar vvəə sular",sular", qaraqara tuşlatuşla ççəəkilmişkilmiş şşəəkillkilləərrəə "Çiç"Çiçəəklkləərrvvəə quşlar"quşlar" deyilirdideyilirdi.. PaytaxtdaPaytaxtda RRəəssamlıqssamlıq AkademiyasıAkademiyası ffəəaliyyaliyyəətt göstgöstəərirdirirdi.. VIVI əəsrdsrdəə "T"Təənhanha ssəəhlhləəbb çiççiçəəyi"yi" adlıadlı musiqimusiqi notanota alınmış,alınmış, VIIIVIII əəsrdsrdəə baletbalet inkişafinkişaf etmişdietmişdi.. ÇiniÇini qablarınqabların ilkilk vvəəttəənini ddəə ÇinÇinolmuşdurolmuşdur..



6



SASANİ DÖVLƏTİ (226-651) 224-cü ildə Suzian gölü yaxınlığındakı döyüşdə Sasanilər sülaləsininnümayəndəsi Ərdəşir Parfiya ordusunu darmadağın etdi. Parfiyanın paytaxtı Ktesifonu tutan Ərdəşir 226-cı ildə Sasani dövlətininəsasını (226-651)qoydu. Sasani dövlətində əhali dörd təbəqəyə bölünürdü:1) Kahinlər (başçıları ali maq şahdan sonra ikinci adam idi).2) Döyüşçülər (başçı ali baş komandan). п,3) Əyanlar və ya mirzələr (başçıları "böyük mirzə").4) Kəndlilər, sənətkarlar, tacirlər (başçıları vastrioşansalar). İdarə aparatına "böyük bölüşdürücü", maliyyə işinə vastrioşansa başçılıqedirdi. Ordunun əsasını azadlardan (orta və xırda feodal) ibarət süvarilər təşkiledirdi. Vilayətlərə mərzbanlar başçılıq edirdi. Onlara şəhrdar (canişin)deyilirdi. Sasani dövlətində III—VII əsrlərdə feodal münasibətləri təşəkkültapmışdı. Əsas feodal torpaq mülkiyyət forması dastakert idi. Zərdüştilik üç dövlətin (Midiya, Əhəməni, Sasani) rəsmi dövlət dini idi. «Avesta» Sasanilər dövründə pəhləvi dilinə tərcümə olunmuş, ona şərhləryazılmışdı. Tərcümə və şərhlər "Zənd Avesta" adlanırdı.



7

IIIIII əəsrdsrdəə ((215215--276276)) ArşakilArşakiləərr nnəəslindslindəənn olanolan ManiMani özöz ttəəliminiliminiPPəəhlhləəvivi vvəə SuriyaSuriya dilldilləərindrindəə yaymağayaymağa başladıbaşladı.. O,O, IIII ŞapurŞapur ttəərrəəfindfindəənn edamedam etdirildietdirildi.. OnunOnun ideyalarındanideyalarından bbəəhrhrəəlləənnəənn MMəəzdzdəəkk ((481481--529529)) özöz ttəəliminilimini ilkilkddəəffəə HHəəmməədandadanda yaymağayaymağa başladıbaşladı.. BuBu hhəərrəəkatıkatı yatıranyatıran SasaniSasani şahışahı II XosrovXosrov ƏƏnuşirnuşirəəvanvan hhəərbi,rbi,idaridarəəetmetməə vvəə vergivergi islahatlarıislahatları keçirdikeçirdi.. OnunOnun hhəərbirbi--inzibatiinzibati islahatınaislahatına əəsassasəənn Albaniya,Albaniya, Atropatena,Atropatena,İberiyaİberiya şimalşimal kustakınakustakına (canişinliyin(canişinliyinəə)) daxildaxil edildiedildi.. VIIVII əəsrinsrin birincibirinci yarısındayarısında hakimiyyhakimiyyəətt uğrundauğrunda ççəəkişmkişməəlləərr dövldövləətitizzəəiflifləətditdi.. 651651--cici ildildəə əərrəəblbləərr SasaniSasani dövldövləətinintinin varlığınavarlığına sonson qoydularqoydular..

IIIIII əəsrdsrdəə ((215215--276276)) ArşakilArşakiləərr nnəəslindslindəənn olanolan ManiMani özöz ttəəliminiliminiPPəəhlhləəvivi vvəə SuriyaSuriya dilldilləərindrindəə yaymağayaymağa başladıbaşladı.. O,O, IIII ŞapurŞapur ttəərrəəfindfindəənn edamedam etdirildietdirildi.. OnunOnun ideyalarındanideyalarından bbəəhrhrəəlləənnəənn MMəəzdzdəəkk ((481481--529529)) özöz ttəəliminilimini ilkilkddəəffəə HHəəmməədandadanda yaymağayaymağa başladıbaşladı.. BuBu hhəərrəəkatıkatı yatıranyatıran SasaniSasani şahışahı II XosrovXosrov ƏƏnuşirnuşirəəvanvan hhəərbi,rbi,idaridarəəetmetməə vvəə vergivergi islahatlarıislahatları keçirdikeçirdi.. OnunOnun hhəərbirbi--inzibatiinzibati islahatınaislahatına əəsassasəənn Albaniya,Albaniya, Atropatena,Atropatena,İberiyaİberiya şimalşimal kustakınakustakına (canişinliyin(canişinliyinəə)) daxildaxil edildiedildi.. VIIVII əəsrinsrin birincibirinci yarısındayarısında hakimiyyhakimiyyəətt uğrundauğrunda ççəəkişmkişməəlləərr dövldövləətitizzəəiflifləətditdi.. 651651--cici ildildəə əərrəəblbləərr SasaniSasani dövldövləətinintinin varlığınavarlığına sonson qoydularqoydular..

8

QAFQAZ XALQLARIQAFQAZ XALQLARI IIIIII——VV əəsrlsrləərdrdəə QafqazdaQafqazda feodalfeodal münasibmünasibəətltləəriri meydanameydana ggəəldildi.. ErkErkəənnortaorta əəsrlsrləərinrin başlanğıcındabaşlanğıcında CCəənubinubi QafqazdaQafqazda Albaniya,Albaniya, LazikaLazika (q(qəədimdimKolxida),Kolxida), KartliKartli (q(qəədimdim İberiya)İberiya) dövldövləətltləəriri varvar idiidi.. RomaRoma ililəə SasanilSasaniləərr arasındakıarasındakı 298298--cici ilil NizbinNizbin sülhünsülhünəə görgörəə KolxidaKolxidavvəə İberiyaİberiya RomadanRomadan asılıasılı vvəəziyyziyyəəttəə düşdüdüşdü.. 481481--484484--cücü illilləərdrdəə CCəənubinubi QafqazQafqaz xalqlarınınxalqlarının SasanilSasaniləərrəə qarşıqarşıüsyanındanüsyanından sonrasonra şahşahəənşahnşah BalaşBalaş 485485--cici ildildəə CCəənubinubi QafqazQafqaz xalqlarıxalqları ililəəNvarsakNvarsak sülhüsülhü bağlamağabağlamağa mməəcburcbur olduoldu.. BuBu sülhsülh müqavilmüqaviləəsinsinəə əəsassasəənn CCəənubinubi QafqazQafqaz özünüidarözünüidarəə hüququnuhüququnusaxladısaxladı.. ƏƏyanlarınyanların vvəə xristianxristian ruhanilruhaniləərinrin imtiyazlarıimtiyazları toxunulmaztoxunulmaz elanelanedildiedildi.. AlbaniyadaAlbaniyada yerliyerli hökmdarhökmdar hakimiyyhakimiyyəətiti bbəərparpa olunduolundu.. 571571--591591--cici ilil SasaniSasani -- BizansBizans müharibmüharibəəsisi 592592--cici ildildəə sülhsülh müqavilmüqaviləəsisi ililəəbaşabaşa çatdıçatdı.. AzAzəərbaycanrbaycan torpaqlarıtorpaqları vvəə KartliKartli Sasani,Sasani, LazikaLazika isisəə BizansınBizansınnüfuznüfuz dairdairəəsisi hesabhesab edildiedildi.. AlbaniyadaAlbaniyada xristianlıqxristianlıq eramızıneramızın II əəsrindsrindəənn yayılmağayayılmağa başladığıbaşladığı halda,halda,digdigəərr QafqazQafqaz xalqlarıxalqları bubu dinidini gecgec qqəəbulbul etmişdiletmişdiləərr.. IVIV əəsrinsrin ikinciikinci yarısındayarısında Kartli,Kartli, VIVI əəsrinsrin əəvvvvəəlinlin ddəə isisəə LazikaLazikaxristianlığıxristianlığı rrəəsmismi dindin kimikimi qqəəbulbul etdiletdiləərr..



9

VIIVII əəsrinsrin sonusonu –– IXIX əəsrdsrdəə indikiindiki GürcüstanGürcüstan əərazisindrazisindəə birbir neçneçəə feodalfeodaldövldövləətt varvar idiidi::1.1. AbxaziyaAbxaziya çarlığıçarlığı;;2.2. TaoTao--KlarcetiKlarceti knyazlığıknyazlığı;;3.3. TiflisTiflis müsmüsəəlmanlman əəmirliyimirliyi (Ş(Şəərqirqi Gürcüstan)Gürcüstan).. VIIIVIII əəsrinsrin 3030--cucu illilləərindrindəə yaranmışyaranmış TiflisTiflis müsmüsəəlmanlman əəmirliyimirliyininninəəhalisininhalisinin əəksksəəriyyriyyəətinitini AzAzəərbaycanrbaycan türkltürkləəriri ttəəşkilşkil edirdiedirdi.. BuBu əəmirlikmirlik gürcü,gürcü, ermerməənini vvəə BizansBizans xristianxristian blokunablokuna qarşıqarşı mübarizmübarizəəddəəŞŞəəddadilddadiləərr dövldövləətintinəə vvəə oğuzoğuz tayfalarınatayfalarına arxalanırdıarxalanırdı.. 11221122--cici ildildəə TiflisTiflis müsmüsəəlmanlman əəmirliyimirliyi GürcüstanınGürcüstanın ttəərkibinrkibinəə qatıldıqatıldı..



10

AĞ HUN İMPERATORLUGU (IVAĞ HUN İMPERATORLUGU (IV əəsrin sonlarısrin sonları--567)567) BöyükBöyük HunHun imperatorluğuimperatorluğu dağıldıqdandağıldıqdan sonrasonra hunlarınhunların böyükböyük birbir hisshissəəsisiQQəərbirbi TürküstandaTürküstanda yerlyerləəşdişdi.. IVIV əəsrinsrin sonlarındasonlarında bubu əərazidrazidəə AğAğ HunHun adlananadlanan yeniyeni birbir dövldövləətintin əəsasısasıqoyulduqoyuldu.. BuBu dövldövləətintin əərazisinrazisinəə MMəərkrkəəzizi Asiya,Asiya, ƏƏfqanıstanfqanıstan torpaqlarıtorpaqları vvəəşimalşimal-- şşəərqirqi HindistanınHindistanın birbir hisshissəəsisi daxildaxil idiidi.. VV əəsrdsrdəə hakimiyyhakimiyyəətdtdəə olmuşolmuş EftalEftal xanınxanın adıadı ililəə AğAğ HunHun imperatorluğuimperatorluğuEftalitEftalit dövldövləətiti kimikimi ddəə tanınmağatanınmağa başladıbaşladı.. AğAğ hunlarınhunların qqəərbrb ssəərhrhəədinddindəə qonşusuqonşusu vvəə əəsassas rrəəqibiqibi SasaniSasani imperiyasıimperiyasıidiidi.. 430430--cucu ildildəə AğAğ hunlarhunlar sasanilsasaniləərrəə birbir neçneçəə sarsıdıcısarsıdıcı zzəərbrbəə endirmişdilendirmişdiləərr..AğAğ HunHun hökmdarıhökmdarı AğsuvarAğsuvar xanxan SasaniSasani şahışahı II YezdYezdəəgerdigerdi özündözündəənn asılıasılıvvəəziyyziyyəəttəə salaraqsalaraq ttəəlləəblbləərinirini onaona qqəəbulbul etdirdietdirdi.. 459459--cucu ildildəə AğsuvarAğsuvar xanxan SasaniSasani şahzadşahzadəəsisi FiruzuFiruzu taxtataxta çıxartdığınaçıxartdığına görgörəəo,o, AğAğ HunHun dövldövləətindtindəənn asılıasılı vvəəziyyziyyəəttəə düşdüdüşdü.. SasanilSasaniləərr hhəərr ilil AğAğ hunlarahunlara bacbacödödəəyirdilyirdiləərr.. SasaniSasani hökmdarıhökmdarı FiruzFiruz asılılıqdanasılılıqdan çıxmaqçıxmaq üçünüçün böyükböyük hhəərbirbi qüvvqüvvəə ililəə AğAğhunlarınhunların üzüzəərinrinəə hücumahücuma keçskeçsəə ddəə,, AğsuvarAğsuvar xanxan ttəərrəəfindfindəənn mühasirmühasirəəyyəəalındıalındı.. FiruzFiruz elçilelçiləərr göndgöndəərrəərrəəkk çoxçox ağırağır şşəərtlrtləərlrləə sülhsülh bağlamağa,bağlamağa, xaqanınxaqanınayağınaayağına düşübdüşüb üzrüzr ististəəmməəyyəə mməəcburcbur olduoldu..



11

484484--cücü ildildəə SasaniSasani şahışahı FiruzFiruz AğsuvarAğsuvar xanxan ttəərrəəfindfindəənn alçaldılmasınınalçaldılmasınınintiqamınıintiqamını almaqalmaq üçünüçün AğAğ hunlarınhunların üzüzəərinrinəə yürüşyürüşəə başladı,başladı, ancaqancaq ağırağırmməəğlubiyyğlubiyyəəttəə uğradıuğradı.. FiruzFiruz yeddiyeddi oğluoğlu ililəə birlikdbirlikdəə döyüşddöyüşdəə öldürüldüöldürüldü.. SasanilSasaniləərr sülhsülh bağlayaraqbağlayaraq MMəərvrv vvəə SoqdSoqd əəyalyaləətltləərinirini AğAğ hunlarahunlaravermverməəlili oldularoldular .. SasanilSasaniləərinrin üzüzəərinrinəə ağırağır vergilvergiləərr qoyulduqoyuldu.. VV əəsrinsrin sonlarındasonlarında ToramanToraman TTəəkininkinin dövründdövründəə HindistanaHindistana yürüşyürüşnnəəticticəəsindsindəə PPəəncabncab vilayvilayəətiti əəlləə keçirildikeçirildi vvəə buradakıburadakı SakalaSakala şşəəhhəəririimperatoriuğunimperatoriuğun paytaxtıpaytaxtı elanelan edildiedildi.. 515515--cici ildildəə ToramanToraman TTəəkininkinin ölümündölümündəənn sonrasonra onunonun yerinyerinəə keçmişkeçmişböyükböyük oğluoğlu MihiraqulaMihiraqula xanınxanın dövründdövründəə AğAğ HunHun imperatorluğuimperatorluğu özözqüdrqüdrəətinintinin əənn yüksyüksəəkk zirvzirvəəsinsinəə çatdıçatdı.. DövlDövləətintin yaxşıyaxşı silahlanmış,silahlanmış, ttəəlimlim görmüş,görmüş, çoxçox güclügüclü nizaminizami ordusuordusuvarvar idiidi.. AğAğ hunlarhunlar 700700 döyüşdöyüş filinfilinəə malikmalik idilidiləərr.. BuBu dövrddövrdəə şimalşimal--qqəərbirbiHindistanHindistan tamamiltamamiləə AğAğ hunlarahunlara tabetabe edilmişdiedilmişdi.. 550550--cici ildildəənn başlayanbaşlayan daxilidaxili ççəəkişmkişməəlləərr dövldövləətintin zzəəiflifləəmməəsinsinəə ggəətiribtiribçıxardıçıxardı.. VIVI əəsrinsrin ortalarındaortalarında yaranmışyaranmış GöytürkGöytürk dövldövləətinintinin İstİstəəmimi xanınxanındövründdövründəə dahadaha dada qüvvqüvvəətltləənmnməəsisi vvəə onunonun AralAral gölügölü hövzhövzəəsinisini əəlləəkeçirmkeçirməəsisi AğAğ HunHun imperatorluğuimperatorluğu üçünüçün böyükböyük ttəəhlükhlükəə yaratdıyaratdı..



12

SasaniSasani hökmdarıhökmdarı XosrovXosrov ƏƏnuşirnuşirəəvanvan AğAğ hunlarahunlara qarşıqarşı bırgbırgəə cıxışcıxışetmetməəkk barbarəəddəə göytürklgöytürkləərlrləə ittifaqaittifaqa girmişdigirmişdi.. 567567--cici ildildəə GöytürkGöytürk--SasaniSasani birlbirləəşmişşmiş hhəərbirbi qüvvqüvvəəlləəriri ililəə aparılanaparılandöyüşddöyüşdəə AğAğ hunlarhunlar mməəğlubğlub oldularoldular.. GöytürklGöytürkləərlrləə aparılanaparılan döyüşldöyüşləərrdövldövləətiti tamamiltamamiləə zzəəiflifləətditdi.. NNəəticticəəddəə AğAğ HunHun imperatorluğuimperatorluğu dağıldıdağıldı vvəəonunonun torpaqlarıtorpaqları göytürklgöytürkləərlrləə sasanilsasaniləərr arasındaarasında bölüşdürüldübölüşdürüldü.. ÇinÇin mməənbnbəəlləərindrindəə ccəəngavngavəərr tayfatayfa kimikimi ssəəciyyciyyəəlləəndirilndiriləənn AğAğ hunlarhunlarbaşqabaşqa türktürk tayfalarındantayfalarından dahadaha teztez oturaqoturaq hhəəyatayata keçmişdilkeçmişdiləərr.. AğAğ hunlarınhunların ttəəssəərrüfatındarrüfatında əəsassas yeriyeri əəkinçilik,kinçilik, maldarlıqmaldarlıq vvəəssəənnəətkarlıqtkarlıq tuturdututurdu.. AğAğ hunlarhunlar ticarticarəətltləə ddəə mməəşğulşğul olurdularolurdular.. BöyükBöyük ipipəəkk yolununyolunun birbir hisshissəəsisi AğAğ hunlarınhunların nnəəzarzarəətiti altındaaltında idiidi.. OnlarOnlar metalmetal puldanpuldan istifadistifadəə edirdiledirdiləərr.. BuBu pullarınpulların üstündüstündəəkiki yazıyazıtoxartoxar yazısıyazısı idiidi.. AğAğ hunlarhunlar AzAzəərbaycanrbaycan xalqınınxalqının ttəəşşəəkkülükkülü prosesindprosesindəə iştirakiştirak etmişletmişləərr.. EramızınEramızın ilkilk əəsrlsrləərindrindəə AğAğ hunlarınhunların birbir hisshissəəsisi DDəərbrbəəndnd əətraftrafıındandamməəskskəənn salmışdısalmışdı..



13

QQƏƏRBİ HUN İMPERATORLUĞURBİ HUN İMPERATORLUĞU BöyükBöyük HunHun imperatorluğuimperatorluğu dağıldıqdandağıldıqdan sonrasonra eramızıneramızın IVIV əəsrindsrindəəHunHun tayfalarınıntayfalarının QQəərbrbəə doğrudoğru hhəərrəəkkəətiti başlandıbaşlandı.. BuBu hadishadisəə tarixdtarixdəə"Xalqların"Xalqların böyükböyük köçü"köçü" adlanıradlanır.. HunlarınHunların ttəəsirisiri altındaaltında alanlar,alanlar, qotlarqotlar vvəə digdigəərr xalqlarxalqlar dada MMəərkrkəəzizi vvəəQQəərbirbi AvropayaAvropaya köçköç etdiletdiləərr.. "Xalqların"Xalqların böyükböyük köçü"köçü" eramızıneramızın IVIV--VIVI əəsrlsrləərinirini əəhathatəə etmişdiretmişdir.. VIVIəəsrdsrdəə slavyanlarınslavyanların BizansBizans əərazisindrazisindəə mməəskunlaşmasıskunlaşması ililəə bubu prosesproses başabaşaçatdıçatdı.. HunlarHunlar BöyükBöyük ÇinÇin ssəəddindddindəənn FransayaFransaya qqəəddəərr gedibgedib çıxdılarçıxdılar.. HunlarHunlar QQəərbrbəə doğrudoğru hhəərrəəkkəətt ededəərkrkəənn 370370--cici ildildəə DonDon sahilindsahilindəəalanlarıalanları,, 371371--cici ildildəə KrımdaKrımda OstqotOstqot tayfalarınıtayfalarını mməəğlubğlub etdiletdiləərr.. 375375--cici ildildəə OstqotOstqot çarıçarı GermanixGermanix mməəğlubiyyğlubiyyəəttəə dözmdözməəyyəərrəəkk özünüözünüöldürdüöldürdü.. HunlarHunlar KrımdaKrımda quldarlıqquldarlıq münasibmünasibəətltləərinrinəə zzəərbrbəə vurdularvurdular.. OnlarOnlar DnestrDnestr çayınıçayını keçkeçəərrəəkk VestqotVestqot kralıkralı AtanarixiAtanarixi ddəə QQəərbrbəə doğrudoğrusıxışdırdılarsıxışdırdılar.. VestqotlarVestqotlar RomaRoma imperiyasınaimperiyasına sığındılarsığındılar..MoldovaMoldova əərazisindrazisindəə hunlarahunlara qarşıqarşı "Atanarix"Atanarix ssəədldləəri"ri" tikilditikildi..



14

400400--cücü ildildəə PannoniyadaPannoniyada (indiki(indiki MacarıstanMacarıstan əərazisininrazisinin qqəərbi)rbi) mməəskunskun--laşanlaşan hunlarhunlar CCəənubnub--ŞŞəərqirqi AvropanınAvropanın İdilİdil (Volqa)(Volqa) çayındançayından DunayaDunaya qqəəddəərrolanolan hisshissəəsinisini nnəəzarzarəətt altınaaltına aldılaraldılar.. HunHun dövldövləətinintinin başçısıbaşçısı BalamirBalamir ((374374--400400)) orduyaorduya xüsusixüsusi diqqdiqqəətt yetiriryetirirvvəə daxilidaxili intizamıintizamı möhkmöhkəəmlmləəndirirdindirirdi.. 434434--cücü ildildəə hakimiyyhakimiyyəəttəə ggəəlləənn AttilaAttila BizanslaBizansla KonstansKonstans sülhünüsülhünübağladıbağladı.. SülhünSülhün şşəərtlrtləərinrinəə görgörəə::1)1) BizansBizans hunlarahunlara tabetabe olanolan xalqlarlaxalqlarla əəlaqlaqəə saxlamamalı,saxlamamalı,2)2) hunlardanhunlardan qaçıbqaçıb BizansdaBizansda gizlgizləənnəənlnləəriri qaytarmalı,qaytarmalı, yaxudyaxud onlarınonların hhəərr

biribiri üçünüçün 88 qızılqızıl pulpul vermverməəlili idiidi..3)3) TTəərrəəflfləərr ssəərhrhəəddddəə bbəərabrabəərhüquqlurhüquqlu ticarticarəətt ededəə bilbiləərdirdi..4)4) BundanBundan əəlavlavəə,, BizansBizans hunlarahunlara 700700 librlibrəə qızılqızıl xxəəracrac vermverməəlili idiidi.. AttilanınAttilanın dövründdövründəə imperatorluğunimperatorluğun əərazisirazisi şşəərqdrqdəə İdilİdil çayındançayından qqəərbdrbdəəReynReyn çayına,çayına, ccəənubdanubda BalkanBalkan yarımadasındanyarımadasından şimaldaşimalda BaltikBaltik sahillsahilləərinrinəəqqəəddəərr uzanırdıuzanırdı.. AttilaAttila tabetabe etdiyietdiyi xalqlaraxalqlara əəmrlmrləəriri onlarınonların özöz dilinddilindəə çatdırırdıçatdırırdı.. O,O, türkctürkcəəbilmbilməəyyəənlnləərrəə özöz dilinddilindəə danışmağadanışmağa icazicazəə verir,verir, qqəərarrar çıxarmazdançıxarmazdan əəvvvvəəlllazımlazım bildiyibildiyi şşəəxslxsləəriri dinldinləəmməəyiyi üstünüstün tuturdututurdu.. LakinLakin oo özüözü qqəərarrar çıxarırçıxarır vvəəonunonun yerinyerinəə yetirilmyetirilməəsinsinəə nnəəzarzarəətt edirdiedirdi.. QQəərbdrbdəə onuonu “Tanrı“Tanrı qırmancıqırmancıAttila"Attila" adlandırırdılaradlandırırdılar..





15

AttilaAttila BurqundiyaBurqundiya hersoqluğunuhersoqluğunu dada tutaraqtutaraq bütünbütün AlmaniyanıAlmaniyanıözünözünəə tabetabe etdietdi.. OnunOnun 200200 minlikminlik qoşunununqoşununun 160160 minimini türkltürkləərdrdəənn,, qalanlarıqalanları isisəəalmanalman vvəə slavyanlardanslavyanlardan ttəəşkilşkil olunmuşduolunmuşdu.. BizansınBizansın KonstansKonstans sülhününsülhünün şşəərtlrtləərinirini pozduğunupozduğunu görgörəənn AttilaAttila 447447--cici ildildəə "İkinci"İkinci BalkanBalkan ssəəffəəri"ri"nnəə çıxdıçıxdı.. O,O, KonstantinopoluKonstantinopolu mühasirmühasirəəyyəə aldıaldı vvəə BizansBizans imperatoruimperatoru IIIIFeodesiniFeodesini sülhsülh bağlamağabağlamağa mməəcburcbur etdietdi.. BizansBizans ttəəzminatzminat kimikimi birdbirdəəffəəliklik 66 min,min,ildildəə isisəə 22 minmin qızılqızıl librlibrəə ödödəəmməəyi,yi, DunayDunay çayınınçayının ccəənubnub sahillsahilləərinirini hunlarahunlara vermverməəyi,yi, eleləəccəə ddəə hunlarahunlara tabetabe olanolan xalqlarxalqlar arasındaarasında pozuculuqpozuculuq işlişləəririaparmamağıaparmamağı öhdöhdəəsinsinəə götürdügötürdü.. BundanBundan sonrasonra əəsassas hhəəddəəff QQəərbirbi RomaRoma imperiyasıimperiyası olduoldu.. RomaRoma ordusuordusu ililəə AttilanınAttilanın ordusuordusu arasındaarasında 451451--cici ilinilin yayındayayındaKatalaunKatalaun döyüşüdöyüşü başbaş verdiverdi.. RomaRoma ordusuordusu gerigeri ççəəkilmkilməəlili olduoldu..



16

452452--cici ildildəə yenidyenidəənn RomaRoma üzüzəərinrinəə yürüşyürüş ededəənn AttilanınAttilanın ordusuordusu çoxçoxkeçmkeçməəddəənn RomanınRomanın əətrafındatrafında idiidi.. BuradaBurada böyükböyük birbir elçielçi heyheyəətiti ililəə birgbirgəə onunonun qarşısınaqarşısına çıxançıxan RomaRomapapasıpapası IIIIII LeonLeon RomaRoma imperatoruimperatoru vvəə xristianxristian dünyasınındünyasının adındanadındanRomanıRomanı dağıtmamağıdağıtmamağı ondanondan xahişxahiş etdietdi vvəə bildirdibildirdi ki,ki, romalılarromalılar onunonunbütünbütün şşəərtlrtləərinirini qqəəbulbul edirledirləərr.. AttilaAttila RomanıRomanı dağıtmadıdağıtmadı.. 453453--cücü ildildəə onunonun ölümündölümündəənn sonrasonra QQəərbirbi HunHun imperatorluğuimperatorluğuzzəəiflifləədidi vvəə 470470--cici ildildəə dağıldıdağıldı.. OnunOnun yerindyerindəə Bulqar,Bulqar, Avar,Avar, XXəəzzəərr vvəə SuvarSuvar dövtdövtəətltləəriri yarandıyarandı.. QalibiyyQalibiyyəətlitli müharibmüharibəəlləərr yoluyolu ililəə yarananyaranan QQəərbirbi HunHunimperatorluğuimperatorluğu hhəərbirbi--feodalfeodal dövldövləətiti idiidi..BirBir neçneçəə qohumqohum tayfanıntayfanın birliyinbirliyinəə "el""el" deyilirdideyilirdi..MacarıstandaMacarıstanda qazıntılarqazıntılar zamanızamanı tapılantapılan əəşyalarşyalar göstgöstəərirrir ki,ki, hunlarhunlarqızılqızıl vvəə gümüşgümüş əəşyalarşyalar düzdüzəəltmltməəkdkdəə avropalılardanavropalılardan çoxçox irirəəliligetmişdilgetmişdiləərr..



17

GGÖYTÜRKÖYTÜRK DÖVLDÖVLƏƏTİTİBBİRİNCİ GÖYTÜRK İMPERATORLUĞUİRİNCİ GÖYTÜRK İMPERATORLUĞU

(552(552--588)588) BöyükBöyük HunHun imperatorluğuimperatorluğu dağıldıqdandağıldıqdan sonrasonra MMəərkrkəəzizi AsiyadaAsiyada yaşayanyaşayanhunlarınhunların birbir hisshissəəsisi jujanlarınjujanların hakimiyyhakimiyyəətiti altınaaltına düşdüdüşdü.. BumınBumın xaqanxaqan 552552--сiсi ildildəə jujanlarıjujanları mməəğlubğlub ededəərrəəkk yeniyeni birbir türktürkdövldövləətinintinin -- GöytürkGöytürk dövldövləətinintinin əəsasınısasını qoyduqoydu.. DövlDövləəttəə "Göytürk""Göytürk" adınınadının verilmverilməəsisi ililəə hunlarhunlar ilkilk ddəəffəə özlözləərinirini rrəəsmsməənn"türk""türk" adlandırdılaradlandırdılar.. BirinciBirinci GöytürkGöytürk dövldövləətiti MuğanMuğan vvəə İstİstəəmininminin xaqanlığıxaqanlığı dövründdövründəə dahadaha dadagüclgücləəndindi..MuğanMuğan xanınxanın başlıcabaşlıca siyassiyasəətiti atasınınatasının yaratmışyaratmış olduğuolduğu dövldövləətitimöhkmöhkəəmlmləəndirmndirməəyyəə vvəə onunonun əərazisinirazisini genişlgenişləəndirmndirməəyyəə yönyönəəlmişdilmişdi.. O,O, jujanlarıjujanları darmadağındarmadağın etdietdi.. ÇinÇin türkltürkləərdrdəənn asılıasılı vvəəziyyziyyəəttəə salındısalındı.. İstİstəəmimi xaqanınxaqanın başçılığıbaşçılığı ililəə QQəərbrbəə hhəərrəəkkəətt ededəənn türkltürkləərr 555555--cici ildildəə AralAralgölüngölünəə çatdılarçatdılar.. İranaİrana göndgöndəərilriləənn türktürk elçilelçiləərininrinin eftalitleftalitləərr (ağ(ağ hunlar)hunlar) ttəərrəəfindfindəənnöldürülmöldürülməəsisi türkltürkləərinrin onlarınonların üzüzəərinrinəə hücumhücum etmetməəsinsinəə ssəəbbəəbb olduoldu.. EftalitlEftalitləəriri mməəğlubğlub ededəənn İstİstəəmimi xaqanxaqan SasanilSasaniləərdrdəənn onlaraonlara ödödəədikldikləəririverginivergini göytürklgöytürkləərrəə vermverməəyiyi ttəəlləəbb etdietdi..


(552(552--588)588) BöyükBöyük HunHun imperatorluğuimperatorluğu dağıldıqdandağıldıqdan sonrasonra MMəərkrkəəzizi AsiyadaAsiyada yaşayanyaşayanhunlarınhunların birbir hisshissəəsisi jujanlarınjujanların hakimiyyhakimiyyəətiti altınaaltına düşdüdüşdü.. BumınBumın xaqanxaqan 552552--сiсi ildildəə jujanlarıjujanları mməəğlubğlub ededəərrəəkk yeniyeni birbir türktürkdövldövləətinintinin -- GöytürkGöytürk dövldövləətinintinin əəsasınısasını qoyduqoydu.. DövlDövləəttəə "Göytürk""Göytürk" adınınadının verilmverilməəsisi ililəə hunlarhunlar ilkilk ddəəffəə özlözləərinirini rrəəsmsməənn"türk""türk" adlandırdılaradlandırdılar.. BirinciBirinci GöytürkGöytürk dövldövləətiti MuğanMuğan vvəə İstİstəəmininminin xaqanlığıxaqanlığı dövründdövründəə dahadaha dadagüclgücləəndindi..MuğanMuğan xanınxanın başlıcabaşlıca siyassiyasəətiti atasınınatasının yaratmışyaratmış olduğuolduğu dövldövləətitimöhkmöhkəəmlmləəndirmndirməəyyəə vvəə onunonun əərazisinirazisini genişlgenişləəndirmndirməəyyəə yönyönəəlmişdilmişdi.. O,O, jujanlarıjujanları darmadağındarmadağın etdietdi.. ÇinÇin türkltürkləərdrdəənn asılıasılı vvəəziyyziyyəəttəə salındısalındı.. İstİstəəmimi xaqanınxaqanın başçılığıbaşçılığı ililəə QQəərbrbəə hhəərrəəkkəətt ededəənn türkltürkləərr 555555--cici ildildəə AralAralgölüngölünəə çatdılarçatdılar.. İranaİrana göndgöndəərilriləənn türktürk elçilelçiləərininrinin eftalitleftalitləərr (ağ(ağ hunlar)hunlar) ttəərrəəfindfindəənnöldürülmöldürülməəsisi türkltürkləərinrin onlarınonların üzüzəərinrinəə hücumhücum etmetməəsinsinəə ssəəbbəəbb olduoldu.. EftalitlEftalitləəriri mməəğlubğlub ededəənn İstİstəəmimi xaqanxaqan SasanilSasaniləərdrdəənn onlaraonlara ödödəədikldikləəririverginivergini göytürklgöytürkləərrəə vermverməəyiyi ttəəlləəbb etdietdi..


(552(552--588)588) BöyükBöyük HunHun imperatorluğuimperatorluğu dağıldıqdandağıldıqdan sonrasonra MMəərkrkəəzizi AsiyadaAsiyada yaşayanyaşayanhunlarınhunların birbir hisshissəəsisi jujanlarınjujanların hakimiyyhakimiyyəətiti altınaaltına düşdüdüşdü.. BumınBumın xaqanxaqan 552552--сiсi ildildəə jujanlarıjujanları mməəğlubğlub ededəərrəəkk yeniyeni birbir türktürkdövldövləətinintinin -- GöytürkGöytürk dövldövləətinintinin əəsasınısasını qoyduqoydu.. DövlDövləəttəə "Göytürk""Göytürk" adınınadının verilmverilməəsisi ililəə hunlarhunlar ilkilk ddəəffəə özlözləərinirini rrəəsmsməənn"türk""türk" adlandırdılaradlandırdılar.. BirinciBirinci GöytürkGöytürk dövldövləətiti MuğanMuğan vvəə İstİstəəmininminin xaqanlığıxaqanlığı dövründdövründəə dahadaha dadagüclgücləəndindi..MuğanMuğan xanınxanın başlıcabaşlıca siyassiyasəətiti atasınınatasının yaratmışyaratmış olduğuolduğu dövldövləətitimöhkmöhkəəmlmləəndirmndirməəyyəə vvəə onunonun əərazisinirazisini genişlgenişləəndirmndirməəyyəə yönyönəəlmişdilmişdi.. O,O, jujanlarıjujanları darmadağındarmadağın etdietdi.. ÇinÇin türkltürkləərdrdəənn asılıasılı vvəəziyyziyyəəttəə salındısalındı.. İstİstəəmimi xaqanınxaqanın başçılığıbaşçılığı ililəə QQəərbrbəə hhəərrəəkkəətt ededəənn türkltürkləərr 555555--cici ildildəə AralAralgölüngölünəə çatdılarçatdılar.. İranaİrana göndgöndəərilriləənn türktürk elçilelçiləərininrinin eftalitleftalitləərr (ağ(ağ hunlar)hunlar) ttəərrəəfindfindəənnöldürülmöldürülməəsisi türkltürkləərinrin onlarınonların üzüzəərinrinəə hücumhücum etmetməəsinsinəə ssəəbbəəbb olduoldu.. EftalitlEftalitləəriri mməəğlubğlub ededəənn İstİstəəmimi xaqanxaqan SasanilSasaniləərdrdəənn onlaraonlara ödödəədikldikləəririverginivergini göytürklgöytürkləərrəə vermverməəyiyi ttəəlləəbb etdietdi.. 18

XosrovXosrov ƏƏnuşirnuşirəəvanınvanın bubu ttəəlləəblbləə razılaşmamasırazılaşmaması müharibmüharibəə üçünüçünbbəəhanhanəə olduoldu.. 571571--cici ildildəə GöytürklGöytürkləərlrləə SasanilSasaniləərr arasındaarasında sülhsülh müqavilmüqaviləəsisi bağlandıbağlandı..SülhSülhəə görgörəə SoqdianaSoqdiana TürkTürk dövldövləətintinəə birlbirləəşdirildişdirildi.. İstİstəəmimi xaqanxaqan 576576--cıcı ildildəə BizansBizans torpaqlarınatorpaqlarına hücumhücum etdietdi.. TürklTürkləərr BosforuBosforu tutsalartutsalar da,da, KrımıKrımı əəlləə keçirkeçirəə bilmbilməədildiləərr.. GöytürklGöytürkləərr ŞimaliŞimali QafqazınQafqazın düzdüzəənliklnlikləərindrindəə vvəə DağıstanınDağıstanın dağdağəəttəəyiyihisshissəəsindsindəə möhkmöhkəəmlmləəndilndiləərr.. BelBeləəlikllikləə,, GöytürkGöytürk dövldövləətiti olduqcaolduqca böyükböyük əərazilraziləəriri əəlləə keçirib,keçirib,qüdrqüdrəətlitli imperatorluğaimperatorluğa çevrildiçevrildi.. 576576--cıcı ildildəə İstİstəəmimi xaqanınxaqanın ölümündölümündəənn sonrasonra GöytürkGöytürk xaqanlarınınxaqanlarınınÇinlÇinləə yaxınlaşmaları,yaxınlaşmaları, buddizmibuddizmi himayhimayəə etmetməəlləəriri xalqınxalqın narazılığınanarazılığınassəəbbəəbb olduoldu.. DaxiliDaxili ziddiyyziddiyyəətltləərr vvəə hakimiyyhakimiyyəətt uğrundauğrunda ççəəkişmkişməəlləərr nnəəticticəəsindsindəə588588--cici ildildəə BirinciBirinci GöytürkGöytürk imperatorluğuimperatorluğu parçalandıparçalandı..1.1. MMəərkrkəəzizi MonqolustanMonqolustan olmaqlaolmaqla ŞŞəərqirqi GöytürkGöytürk vvəə2.2. mməərkrkəəzizi YeddisuYeddisu olmaqlaolmaqla QQəərbirbi GöytürkGöytürk dövldövləətiti yarandıyarandı..



19

İKİNCİ GÖYTÜRK İMPERATORLUĞUİKİNCİ GÖYTÜRK İMPERATORLUĞU(682(682--744)744)

VIIVII əəsrinsrin əəvvvvəəlllləərindrindəə ŞŞəərqirqi GöytürkGöytürk xaqanlığınınxaqanlığının iqtisadiiqtisadi vvəə hhəərbirbiqüdrqüdrəətiti zzəəiflifləədidi.. DövlDövləətt teztez--teztez ÇininÇinin aramsızaramsız hücumlarınahücumlarına mməəruzruz qalırdıqalırdı.. 634634--cücü ildildəə xxəəyanyanəətt nnəəticticəəsindsindəə ŞŞəərqirqi GöytürkGöytürk hökmdarıhökmdarı QaraQara XaqanXaqanÇinÇinəə əəsirsir aparıldıaparıldı.. BununlaBununla dada ŞŞəərqirqi GöytürkGöytürk dövldövləətiti süqutsüqut etdietdi.. 658658--659659--cucu illilləərdrdəə QQəərbirbi GöytürkGöytürk dövldövləətiti ddəə ÇinÇin ttəərrəəfindfindəənn mməəhvhv edildiedildi.. ÇininÇinin əəsarsarəətiti altındaaltında olanolan türkltürkləərr KürKür ŞadınŞadın başçılığıbaşçılığı ililəə üsyanüsyan qaldırdılarqaldırdılar..ÜsyançılarÜsyançılar qeyriqeyri--bbəərabrabəərr döyüşddöyüşdəə qqəəhrhrəəmanlıqlamanlıqla hhəəlaklak oldularoldular.. LakinLakin ÇinÇinəəsarsarəətiti uzunuzun sürmsürməədidi.. 682682--cici ildildəə İltİltəərisris xaqanınxaqanın başçılığıbaşçılığı ililəə türkltürkləərr qüdrqüdrəətlitli birbir hhəərrəəkatkatnnəəticticəəsindsindəə ÇinÇin əəsarsarəətindtindəənn xilasxilas oldularoldular.. İitİitəərisris xaqanxaqan İkinciİkinci GöytürkGöytürk imperatorluğununimperatorluğunun əəsasınısasını qoyduqoydu.. O,O, tanınmıştanınmış alimalim TonyukukuTonyukuku başbaş vvəəzirzir ttəəyinyin etdietdi.. İltİltəərisris xaqanıxaqanı əəvvəəzz ededəənn qardaşıqardaşı QapağanQapağan xaqanınxaqanın başlıcabaşlıca siyassiyasəətiti::1)1) ordunuordunu möhkmöhkəəmlmləətmtməək,k,2)2) ölkölkəəninnin iqtisadiyyatınıiqtisadiyyatını canlandırmaqcanlandırmaq3)3) türkltürkləəriri birlbirləəşdirmşdirməəkk idiidi..





20

BuBu yoldayolda başlıcabaşlıca manemaneəə olanolan ÇinÇin mməəğlubğlub edildiedildi vvəə göytürklgöytürkləərdrdəənnasılıasılı vvəəziyyziyyəəttəə düşdüdüşdü.. TürklTürkləərr SakitSakit okeanokean sahillsahilləərinrinəə çıxdılarçıxdılar.. QapağanQapağan xaqanxaqan qardaşıqardaşı oğlanlarıoğlanları BilgBilgəə xaqanxaqan vvəə KültiginKültigin onaonakömköməəkk edirdiledirdiləərr.. 709709--cucu ildildəə BilgBilgəə xaqanxaqan qırğızqırğız vvəə türkeşltürkeşləəri,ri, 711711--715715--cici illilləərdrdəə isisəə qarluqqarluq qqəəbilbiləəlləərinirini tabetabe etdietdi.. BilgBilgəə xaqanxaqan 734734--cücü ildildəə düşmdüşməənlnləəriri ttəərrəəfindfindəənn zzəəhhəərlrləəndirilndiriləərrəəkköldürüldüöldürüldü.. 744744--cücü ildildəə İkinciİkinci GöytürkGöytürk dövldövləətiti dağıldıdağıldı.. GöytürklGöytürkləərdrdəə xaqanınxaqanın ggəəlləəccəəkk varisivarisi yabquyabqu titulutitulu daşıyırdıdaşıyırdı.. TürkTürk yabqularıyabquları xxəəracrac toplayır,toplayır, ticarticarəətdtdəənn gömrükgömrük haqqıhaqqı alırdılaralırdılar.. ŞahzadŞahzadəəlləərr tigintigin titulutitulu daşıyırdıdaşıyırdı.. XaqanXaqan ailailəəsisi GöyGöy adlanırdıadlanırdı.. BudunBudun (xalq)(xalq) vvəə qaraqara budunbudun (qara(qara xalq)xalq) ttəəbbəəqqəəlləəriri varvar idiidi.. ƏƏsilzadsilzadəəlləərinrin ttəəssəərrüfatlarındarrüfatlarında qulqul əəmməəyindyindəənn istifadistifadəə edilirdiedilirdi.. ŞŞəəhhəərlrləəri,ri, adadəəttəən,n, "balıq""balıq" adlandırırdılaradlandırırdılar.. AliAli mməəşvşvəərrəətçitçi orqanorqan qurultayqurultay idiidi..



21

XXƏƏZZƏƏR XAQANLIĞIR XAQANLIĞI634634--965965

XXəəzzəərlrləərr sabirsabir türkltürkləərininrinin davamçılarıdavamçıları idilidiləərr.. 634634--cücü ildildəə ŞŞəərqirqi GöytürkGöytürkdövldövləətiti dağıldıqdandağıldıqdan sonrasonra XXəəzzəərr xaqanlığıxaqanlığı yarandıyarandı.. O,O, İdilİdil çayınınçayının aşağıaşağı hisshissəəsini,sini, ŞimaliŞimali Qafqazı,Qafqazı, AzovAzov ddəənizinizi sahillsahilləərinirini vvəəKrımKrım yarımadasınınyarımadasının birbir hisshissəəsinisini əəhathatəə edirdiedirdi.. BBəəzizi vaxtlardavaxtlarda ManqışlaqdanManqışlaqdan AralAral gölüngölünəə qqəəddəərr olanolan torpaqlartorpaqlar dadaxaqanlığaxaqanlığa daxildaxil idiidi.. PaytaxtıPaytaxtı əəvvvvəəll SSəəmməəndndəər,r, sonrasonra İdilİdil şşəəhhəəriri olmuşdurolmuşdur.. XaqanınXaqanın başbaş mməəslsləəhhəətçisitçisi "m"məəliklik”” vvəə yaya "xaqanb"xaqanbəəyi"yi" adlanırdıadlanırdı.. ƏƏhalihali əəkinçilik,kinçilik, maldarlıqmaldarlıq vvəə ssəənnəətkarlıqlatkarlıqla mməəşğulşğul olurduolurdu.. ƏƏrrəəblbləərdrdəənn şimala,şimala, BizansdanBizansdan şşəərqrqəə doğrudoğru uzananuzanan ticarticarəətt yollarıyollarıxxəəzzəərlrləərinrin ölkölkəəsindsindəənn keçirdikeçirdi.. GenişGeniş ticarticarəətt əəlaqlaqəəlləəriri ölkölkəəninnin iqtisadiiqtisadi vvəə mməəddəənini hhəəyatınayatına böyükböyük ttəəsirsirgöstgöstəərirdirirdi.. TacirlTacirləərr ggəətirdikltirdikləəriri mallarınmalların ddəəyyəərininrinin 11//1010 hisshissəəsinisini gömrükgömrükhaqqıhaqqı kimikimi xaqanaxaqana verirdilverirdiləərr.. XXəəzzəərr xaqanlığıxaqanlığı BizanslaBizansla sıxsıx əəlaqlaqəəlləərr saxlayırdısaxlayırdı.. DesnaDesna vvəə DneprDnepr çaylarıçayları arasındaarasında yaşayanyaşayan slavyanslavyan qqəəbilbiləəlləəriri xxəəzzəərlrləərinrinhakimiyyhakimiyyəətiti altındaaltında idiidi.. SlavyanlaraSlavyanlara böyükböyük ttəəsirisiri olmuşolmuş xxəəzzəərlrləərr KiyevKiyev dövldövləətinintinin yaranmasındayaranmasındaböyükböyük rolrol oynamışdılaroynamışdılar..


XXəəzzəərlrləərr sabirsabir türkltürkləərininrinin davamçılarıdavamçıları idilidiləərr.. 634634--cücü ildildəə ŞŞəərqirqi GöytürkGöytürkdövldövləətiti dağıldıqdandağıldıqdan sonrasonra XXəəzzəərr xaqanlığıxaqanlığı yarandıyarandı.. O,O, İdilİdil çayınınçayının aşağıaşağı hisshissəəsini,sini, ŞimaliŞimali Qafqazı,Qafqazı, AzovAzov ddəənizinizi sahillsahilləərinirini vvəəKrımKrım yarımadasınınyarımadasının birbir hisshissəəsinisini əəhathatəə edirdiedirdi.. BBəəzizi vaxtlardavaxtlarda ManqışlaqdanManqışlaqdan AralAral gölüngölünəə qqəəddəərr olanolan torpaqlartorpaqlar dadaxaqanlığaxaqanlığa daxildaxil idiidi.. PaytaxtıPaytaxtı əəvvvvəəll SSəəmməəndndəər,r, sonrasonra İdilİdil şşəəhhəəriri olmuşdurolmuşdur.. XaqanınXaqanın başbaş mməəslsləəhhəətçisitçisi "m"məəliklik”” vvəə yaya "xaqanb"xaqanbəəyi"yi" adlanırdıadlanırdı.. ƏƏhalihali əəkinçilik,kinçilik, maldarlıqmaldarlıq vvəə ssəənnəətkarlıqlatkarlıqla mməəşğulşğul olurduolurdu.. ƏƏrrəəblbləərdrdəənn şimala,şimala, BizansdanBizansdan şşəərqrqəə doğrudoğru uzananuzanan ticarticarəətt yollarıyollarıxxəəzzəərlrləərinrin ölkölkəəsindsindəənn keçirdikeçirdi.. GenişGeniş ticarticarəətt əəlaqlaqəəlləəriri ölkölkəəninnin iqtisadiiqtisadi vvəə mməəddəənini hhəəyatınayatına böyükböyük ttəəsirsirgöstgöstəərirdirirdi.. TacirlTacirləərr ggəətirdikltirdikləəriri mallarınmalların ddəəyyəərininrinin 11//1010 hisshissəəsinisini gömrükgömrükhaqqıhaqqı kimikimi xaqanaxaqana verirdilverirdiləərr.. XXəəzzəərr xaqanlığıxaqanlığı BizanslaBizansla sıxsıx əəlaqlaqəəlləərr saxlayırdısaxlayırdı.. DesnaDesna vvəə DneprDnepr çaylarıçayları arasındaarasında yaşayanyaşayan slavyanslavyan qqəəbilbiləəlləəriri xxəəzzəərlrləərinrinhakimiyyhakimiyyəətiti altındaaltında idiidi.. SlavyanlaraSlavyanlara böyükböyük ttəəsirisiri olmuşolmuş xxəəzzəərlrləərr KiyevKiyev dövldövləətinintinin yaranmasındayaranmasındaböyükböyük rolrol oynamışdılaroynamışdılar..


XXəəzzəərlrləərr sabirsabir türkltürkləərininrinin davamçılarıdavamçıları idilidiləərr.. 634634--cücü ildildəə ŞŞəərqirqi GöytürkGöytürkdövldövləətiti dağıldıqdandağıldıqdan sonrasonra XXəəzzəərr xaqanlığıxaqanlığı yarandıyarandı.. O,O, İdilİdil çayınınçayının aşağıaşağı hisshissəəsini,sini, ŞimaliŞimali Qafqazı,Qafqazı, AzovAzov ddəənizinizi sahillsahilləərinirini vvəəKrımKrım yarımadasınınyarımadasının birbir hisshissəəsinisini əəhathatəə edirdiedirdi.. BBəəzizi vaxtlardavaxtlarda ManqışlaqdanManqışlaqdan AralAral gölüngölünəə qqəəddəərr olanolan torpaqlartorpaqlar dadaxaqanlığaxaqanlığa daxildaxil idiidi.. PaytaxtıPaytaxtı əəvvvvəəll SSəəmməəndndəər,r, sonrasonra İdilİdil şşəəhhəəriri olmuşdurolmuşdur.. XaqanınXaqanın başbaş mməəslsləəhhəətçisitçisi "m"məəliklik”” vvəə yaya "xaqanb"xaqanbəəyi"yi" adlanırdıadlanırdı.. ƏƏhalihali əəkinçilik,kinçilik, maldarlıqmaldarlıq vvəə ssəənnəətkarlıqlatkarlıqla mməəşğulşğul olurduolurdu.. ƏƏrrəəblbləərdrdəənn şimala,şimala, BizansdanBizansdan şşəərqrqəə doğrudoğru uzananuzanan ticarticarəətt yollarıyollarıxxəəzzəərlrləərinrin ölkölkəəsindsindəənn keçirdikeçirdi.. GenişGeniş ticarticarəətt əəlaqlaqəəlləəriri ölkölkəəninnin iqtisadiiqtisadi vvəə mməəddəənini hhəəyatınayatına böyükböyük ttəəsirsirgöstgöstəərirdirirdi.. TacirlTacirləərr ggəətirdikltirdikləəriri mallarınmalların ddəəyyəərininrinin 11//1010 hisshissəəsinisini gömrükgömrükhaqqıhaqqı kimikimi xaqanaxaqana verirdilverirdiləərr.. XXəəzzəərr xaqanlığıxaqanlığı BizanslaBizansla sıxsıx əəlaqlaqəəlləərr saxlayırdısaxlayırdı.. DesnaDesna vvəə DneprDnepr çaylarıçayları arasındaarasında yaşayanyaşayan slavyanslavyan qqəəbilbiləəlləəriri xxəəzzəərlrləərinrinhakimiyyhakimiyyəətiti altındaaltında idiidi.. SlavyanlaraSlavyanlara böyükböyük ttəəsirisiri olmuşolmuş xxəəzzəərlrləərr KiyevKiyev dövldövləətinintinin yaranmasındayaranmasındaböyükböyük rolrol oynamışdılaroynamışdılar.. 22

VIIVII əəsrinsrin ortalarındaortalarında əərrəəblbləərinrin İranaİrana vvəə AzAzəərbaycanarbaycana olanolan hücumlarıhücumlarıxxəəzzəərlrləərinrin CCəənubnub ölkölkəəlləərinrinəə marağınımarağını artırdıartırdı.. 730730--cucu ildildəə XXəəzzəərr qoşunuqoşunu ƏƏrdrdəəbilibili tutdu,tutdu, buradakıburadakı əərrəəbb ordusunuordusunu mməəhvhvededəərrəəkk DiyarbDiyarbəəkirkir vvəə MosulaMosula qqəəddəərr irirəəlilliləədidi.. ƏƏrrəəblbləərr XilatXilat şşəəhhəəriri yaxınlığındayaxınlığında xxəəzzəərlrləərinrin yürüşünyürüşün qarşısınıqarşısını alıbalıb əəksks--hücumahücuma keçdilkeçdiləərr vvəə xxəəzzəərlrləərinrin SSəəmməəndndəərr şşəəhhəərinrinəə qqəəddəərr ggəəliblib çıxdılarçıxdılar.. XXəəzzəərr xaqanıxaqanı əərrəəblbləərlrləə sülhsülh bağlamağabağlamağa mməəcburcbur olubolub islamislam dininidinini qqəəbulbuletdietdi.. YüzYüz ililəə yaxınyaxın davamdavam ededəənn XXəəzzəərr--ƏƏrrəəbb müharibmüharibəəlləəriri başabaşa çatdıçatdı.. BuBu müharibmüharibəə XXəəzzəərr xaqanlığınınxaqanlığının qüdrqüdrəətintinəə zzəərbrbəə vuraraqvuraraq onuonu zzəəiflifləətditdi.. XXəəzzəərlrləərr əərrəəblbləərrəə mməəğlubğlub olduqdanolduqdan sonrasonra əəhalininhalinin birbir hisshissəəsisi islamislam dininidininiqqəəbulbul etdietdi.. XXəəzzəərr xaqanıxaqanı ObadiObadi 790790--cucu ildildəə iudaizmiiudaizmi dövldövləətintin rrəəsmismi dinidini elanelan etdietdi..LakinLakin əəhalininhalinin çoxçox hisshissəəsisi müsmüsəəlmanlman olduğundanolduğundan xalqlaxalqla ililəə hakimhakim ttəəbbəəqqəəarasındaarasında uçurumuçurum yarandıyarandı.. Bu,Bu, XXəəzzəərr xaqaniığımnxaqaniığımn faclfacləəsisi vvəə dağılmasınındağılmasının başlanğıcıbaşlanğıcı olduoldu.. DaxiliDaxili ççəəkişmkişməəlləərr nnəəticticəəsindsindəə xaqanlığınxaqanlığın zzəəiflifləəmməəsindsindəənn istifadistifadəə ededəənnKiyevKiyev knyazıknyazı SvyatoslavSvyatoslav SSəəmməəndndəərr vvəə SarkelSarkel şşəəhhəərlrləərinirini tutdututdu.. 965965--cici ildildəə XXəəzzəərr xaqanlığıxaqanlığı süqutsüqut etdietdi..



23

UYĞUR DÖVLUYĞUR DÖVLƏƏTİTİ 744744--842842 UyğurUyğur sözüsözü "mütt"müttəəfiq"fiq" demdeməəkdirkdir.. UyğurlarUyğurlar haqqındahaqqında ilkilk mməəlumatılumatı IIII əəsrdsrdəəantikantik yunanyunan alimialimi PtolomeyPtolomey vermişdirvermişdir.. HunlarınHunların TalasTalas qolunaqoluna mməəxsusxsus olanolanuyğuruyğur türkltürkləəriri MMəərkrkəəzizi AsiyadaAsiyada -- ŞŞəərqirqi TürküstanınTürküstanın mməərkrkəəzindzindəə yaşayırdılaryaşayırdılar..QutluqQutluq BilgBilgəə GülGül 744744--cücü ildildəə UyğurUyğur dövldövləətinintinin əəsasınısasını qoymuşdurqoymuşdur.. DövlDövləətintin əərazisirazisi şşəərqdrqdəə AltaydanAltaydan Mancuriyaya,Mancuriyaya, ccəənubdanubda QobiQobi ssəəhrasınahrasınaqqəəddəərr uzanırdıuzanırdı.. OnunOnun paytaxtıpaytaxtı OrduOrdu şşəəhhəəriri idiidi..MoyonMoyon ÇurÇur xaqanxaqan ((745745-- 759759)) hakimiyyhakimiyyəətinitini möhkmöhkəəmlmləətmtməəkk üçünüçün birbir sırasırattəədbirldbirləərr gördügördü::1.1. VVəəttəəndaşndaş müharibmüharibəəsisi törtörəəddəənn əəyanlarınyanların müqavimmüqaviməətinitini qırdı,qırdı, ölkaölka

daxilinddaxilindəəkiki qiyamlarıqiyamları yatırdıyatırdı..2.2. Qırğızları,Qırğızları, ssəəkkizkkiz öğuzları,öğuzları, doqquzdoqquz tatartatar kaıiuqları,kaıiuqları, türkeşltürkeşləəriri vvəə digdigəərr türktürk

tayfalarınıtayfalarını özöz əətrafındatrafında birlbirləəşdirdişdirdi.. QiyamçılarQiyamçılar ttəərrəəfindfindəənn hakimiyyhakimiyyəətdtdəənn uzaqlaşdırılanuzaqlaşdırılan ÇinÇin imperatoruimperatoru kömköməəkküçünüçün MoyonMoyon ÇurÇur xaqanaxaqana müraclmüracləətt etdietdi.. ÇinÇinəə sahiblsahibləənmnməəkk arzusudaarzusuda olanolanMoyonMoyon ÇurÇur xaqanxaqan ÇinÇin imperatorununimperatorunun hakimiyyhakimiyyəətinitini bbəərparpa etdietdi.. ƏƏldldəə olunmuşolunmuş razılığarazılığa görgörəə ÇinÇin imperatoruimperatoru uyğurlarauyğurlara 2020 minmin toptop ipipəəkk verdiverdi..MoyonMoyon ÇurÇur xaqanxaqan ÇinÇin imperatorununimperatorunun qızıqızı ililəə evlevləəndikdndikdəənn sonrasonra ÇinlÇinləə olanolanəəlaqlaqəəlləərr dahadaha dada möhkmöhkəəmlmləəndindi.. LakinLakin çoxçox keçmkeçməəddəənn ÇinlÇinləə uyğurlaruyğurlar arasındaarasında münasibmünasibəətt ddəəyişdiyişdi..







24

755755--cici ildildəə başbaş ververəənn döyüşddöyüşdəə mməəğlubiyyğlubiyyəəttəə uğradılanuğradılan çinlilçinliləərr uyğurlardanuyğurlardanasılılığıasılılığı qqəəbulbul etmetməəyyəə mməəcburcbur oldularoldular.. BögüBögü xaqanınxaqanın dövründdövründəə ((759759--779779)) 762762--cici ildildəə ÇinÇin üzüzəərinrinəə basqınbasqın ededəənntibetliltibetliləərinrin mməəğlubiyyğlubiyyəəttəə uğradılmasıuğradılması nnəəticticəəsindsindəə uyğurlarınuyğurların ÇinÇin üzüzəərindrindəənüfuzunüfuzu dahadaha dada artdıartdı.. ÇininÇinin bütünbütün ticarticarəətiti uyğurlarınuyğurların əəlinlinəə keçdikeçdi.. IXIX əəsrinsrin ortalarındanortalarından zzəəiflifləəmməəyyəə başlayanbaşlayan UyğurUyğur dövldövləətinitini 842842--cici ildildəə başbaşvermişvermiş qırğızqırğız üsyanlarıüsyanları süqutasüquta uğratdıuğratdı.. DövlDövləətt süqutasüquta uğradıqdanuğradıqdan sonrasonrauyğurlaruyğurlar karluqlularkarluqlular öölklkəəsinsinəə,, AsiyanınAsiyanın içiçəərilriləərinrinəə,, ÇinÇinəə mühacirmühacirəətt etdiletdiləərr.. UyğurlarınUyğurların ttəəssəərrüfatrrüfat hhəəyatındayatında maldarlıqmaldarlıq vvəə əəkinçilikkinçilik mühümmühüm yeryer tuturdututurdu.. OnlarOnlar toxuculuq,toxuculuq, xalçaçılıq,xalçaçılıq, metalişlmetalişləəmməə ((əəmməəkk alaləətltləəri,ri, silahlar,silahlar, mməəişişəətt vvəəbbəəzzəəkk əəşyalarınınşyalarının düzdüzəəldilmldilməəsi)si) vvəə başqabaşqa ssəənnəətt növlnövləəriri ililəə mməəşğulşğul olurdularolurdular.. UyğurUyğur ssəənnəətkarlarınıntkarlarının əəlindlindəənn çıxmışçıxmış mismis qabqab--qacaqlar,qacaqlar, xalçaxalça vvəə palazlarpalazlardünyanındünyanın birbir çoxçox ölkölkəəlləərindrindəə satılırdısatılırdı.. UyğurlarUyğurlar BöyukBöyuk İpİpəəkk YoluYolu üzüzəərindrindəə yaşadıqlarındanyaşadıqlarından digdigəərr ölkölkəəlləərlrləə genişgenişticarticarəətt əəlaqlaqəəlləəriri saxlayırdılarsaxlayırdılar.. UyğurUyğur türkltürkləəriri avropalılardanavropalılardan xeylixeyli əəvvvvəəll kağızkağız istehsalıistehsalı vvəə kitabkitab çapçap etmetməəyiyibacarırdılarbacarırdılar.. ƏƏrrəəblbləərr kağızkağız düzdüzəəltmltməəyiyi vvəə ondanondan istifadistifadəə etmetməəyiyi uyğurlardanuyğurlardanöyröyrəənmişdilnmişdiləərr..



25

OĞUZ DÖVLƏTİ "Oğuz" sözü boylar (qəbilələr) deməkdir. "Oğuz" adına ilk dəfə Orxon-Yenisey abidələrində rast gəlinmişdir. Bu adərəbdilli mənbələrdə "quz", slavyan mənbələrində "türk" şəklindəişlənmişdir. 24 boydan ibarət olan oğuzlar IX - X əsrin birinci yarısında Xəzərin şərqsahillərindən Ceyhun (Amudərya) çayına qədər olan ərazidə yaşayırdılar. Oğuzlar əkinçilik və maldarlıqla məşğul olur, bir sıra qonşu dövlətlərlə geniş ticarət əlaqələri saxlayırdılar. X əsrin ortalarında Ceyhun çayı və Xəzər dənizi arasında yerləşən türkboyları birləşib Oğuz dövlətini yaratdılar.Mərkəzi Yenikənd şəhəri olan bu dövlətin başında yabqu adlananhökmdar dururdu. Yabqudan sonra ölkədə ən böyük səlahiyyət subaşıya məxsus idi. O,orduya başçılıq edirdi. Yabqunun naibi və ya vəkili gülərgin adlanır, əsilzadə təbəqəsinə yınal titulu verilirdi. Şəhərlərdən vergi yığan məmurlara təhsildar deyilirdi. Hökmdarın yanında məsləhət şurası - divan fəaliyyət göstərirdi.



26

OğuzlarOğuzlar peçeneqlpeçeneqləərrəə qarşıqarşı mübarizmübarizəəddəə xxəəzzəərlrləərlrləə ittifaqaittifaqa girmişdilgirmişdiləərr..LakinLakin bubu ittifaqittifaq uzunömürlüuzunömürlü olmadıolmadı.. 10001000--cici ildildəə daxilidaxili ççəəkişmkişməəlləərr vvəə qıpçaqlarınqıpçaqların hücumlarıhücumları OğuzOğuz dövldövləətinintinindağılmasınadağılmasına ssəəbbəəbb olduoldu.. XIVXIV əəsrsr tarixçisitarixçisi FFəəzlullahzlullah RRəəşidşidəəddininddinin "Cami"Cami əətt--ttəəvarix"varix" əəssəərindrindəəverilveriləənn mməəlumatalumata görgörəə,, OğuzOğuz dövldövləətinintinin sonuncusonuncu yabqusuyabqusu ƏƏlili xanxanolmuşdurolmuşdur.. 950950--cici ildildəənn oğuzlaroğuzlar arasındaarasında yayılmağayayılmağa başlayanbaşlayan islamislam XIXI əəsrinsrin sonusonu ––XIIXII əəsrinsrin əəvvvvəəlllləərindrindəə hakimhakim dinadina çevrildiçevrildi.. İslamıİslamı qqəəbulbul ededəənn oğuzlaroğuzlar XX əəsrdsrdəənn başlayaraqbaşlayaraq türkmtürkməənn adlanmağaadlanmağabaşladılarbaşladılar.. OğuzlarOğuzlar bubu güngün:: AzAzəərbaycan,rbaycan, TürkmTürkməənistan,nistan, İran,İran, İraq,İraq, Suriya,Suriya, TürkiyTürkiyəə,, KiprKipr vvəə BalkanlardaBalkanlarda yaşayanyaşayan türkltürkləərinrin əəcdadlarıdırcdadlarıdır..



27

QARAXANLI DÖVLQARAXANLI DÖVLƏƏTİTİ(927(927--1212)1212)

ŞŞəərqirqi Türküstan,Türküstan, YeddisuYeddisu torpaqlarındatorpaqlarında vvəə TyanTyan--ŞanŞan dağlarınındağlarının şimalşimaləəttəəklkləərindrindəə yaşayanyaşayan türksoylutürksoylu qarluqlarqarluqlar (türk(türk sözüsözü olanolan «qarlıq»,«qarlıq», «qar«qar yığını»yığını»mməənasındanasında işlişləədilir)dilir).. birbir müddmüddəətt göytürklgöytürkləərin,rin, sonrasonra isisəə uyğurlarınuyğurların hakimiyyhakimiyyəətitialtındaaltında olmuşdurolmuşdur.. QarluqlarınQarluqların başçısı,başçısı, özünüözünü «Qara«Qara xan»xan» yyəəni,ni, «Böyük«Böyük xan»xan» adlandıranadlandıranQutluqQutluq BilgBilgəə QQəədirdir xanxan bubu bölgbölgəəddəə yaşayanyaşayan digdigəərr türktürk boylarınıboylarını dadabirlbirləəşdirşdirəərrəəkk 927927--cici ildildəə yeniyeni birbir türktürk dövldövləətinintinin əəsasınısasını qoyduqoydu..DövlDövləətintin QaraxanlıQaraxanlı adlanmasıadlanması onunonun qurucusununqurucusunun daşıdığıdaşıdığı «Qara«Qara xan»xan» titulutituluililəə bağlıdırbağlıdır.. DövlDövləətt qurulandanqurulandan birbir müddmüddəətt sonrasonra QaraxanlılarQaraxanlılar YeddisuYeddisu vvəəQaşqarınQaşqarın qqəədimdim şşəəhhəərlrləərinirini vvəə əəsassas əəkinçilikkinçilik bölgbölgəəlləərinirini özöz əərazilraziləərinrinəə daxildaxiletdiletdiləərr.. QaraxanlılarQaraxanlılar islamislam mməənbnbəəlləərindrindəə ƏƏfrasiyabfrasiyab sülalsülaləəsisi kimikimi ddəə verilmişdirverilmişdir.. QaraxanlıQaraxanlı hökmdarıhökmdarı SatukSatuk QaraQara xanxan İslamİslam dininidinini dövldövləətintin rrəəsmismi dinidini elanelanededəərrəəkk ««ƏƏbdülkbdülkəərim»rim» adınıadını götürmüşdürgötürmüşdür.. O,O, tarixdtarixdəə ««ƏƏbdülkbdülkəərimrim SatukSatuk (Buğra)(Buğra) xan»xan» kimikimi tanınırtanınır.. QaraxanlılarQaraxanlılar islamislam dininidinini qqəəbulbul etmişetmiş ilkilk türktürk sülalsülaləəlləərindrindəənn biridirbiridir.. İslamınİslamın qqəəbulbul edilmedilməəsisi ililəə türktürk dünyasınındünyasının böyükböyük birbir hisshissəəsisi İslamİslam alaləəmimi ililəəqovuşduqovuşdu..





28

QaraxanlılarınQaraxanlıların əəsassas hücumhücum hhəəddəəfifi MMəərkrkəəzizi AsiyadaAsiyada yerlyerləəşşəənn SamanilSamaniləərrdövldövləətiti olduoldu.. XX əəsrinsrin sonlarındasonlarında bubu dövldövləətt ttəənnəəzzülzzül mməərhrhəəlləəsindsindəə idiidi;; feodalfeodalözbaşınalığıözbaşınalığı vvəə vergivergi sistemininsisteminin ağırlığındanağırlığından xalqınxalqın narazılığınarazılığı güclgücləənmişdinmişdi.. SamaniSamani dövldövləətinintinin türktürk qvardiyasınınqvardiyasının ssəərkrkəərdrdəəlləəriri vvəə müsmüsəəlmanlman ruhanilruhaniləərrQaraxanlıQaraxanlı sarayısarayı ililəə ittifaqaittifaqa girmişdilgirmişdiləərr.. BundanBundan istifadistifadəə ededəənn QaraxanlıQaraxanlı hökmdarıhökmdarı ƏƏlili TTəəkinkin 999999--cucu ildildəə BuxaraBuxaraşşəəhhəərinirini tutaraqtutaraq SamanilSamaniləərr dövldövləətintinəə sonson qoyduqoydu.. SamanilSamaniləərinrin əərazisirazisiQaraxanlıQaraxanlı vvəə QQəəznznəəvivi dövldövləətltləəriri arasındaarasında bölüşdürüldübölüşdürüldü.. BelBeləəlikllikləə,, dövldövləətintin ssəərhrhəədldləəriri BalxaşBalxaş gölündgölündəənn HindiquşHindiquş vvəə QaraqorumQaraqorumdağlarınındağlarının əəttəəklkləərinrinəəddəəkk olanolan çoxçox genişgeniş əərazinirazini əəhathatəə edirdiedirdi.. DövlDövləətintin paytaxtıpaytaxtı müxtmüxtəəliflif vaxtlardavaxtlarda Qaşqar,Qaşqar, BalasaqunBalasaqun vvəə UzgenUzgenşşəəhhəərlrləəriri oimuşduroimuşdur.. XIXI esrdesrdəə FFəərqanrqanəə vvəə MavMavəəraraəənnnnəəhrhr kimikimi çoxçox genişgeniş əərazilraziləərr ddəə dövldövləətintinttəərkibinrkibinəə daxildaxil edilmişdiedilmişdi.. İnzibatiİnzibati baxımdanbaxımdan ölkölkəə vilayvilayəətltləərrəə bölünürdübölünürdü.. VilayVilayəətltləəriri QaraxanlıQaraxanlınnəəslindslindəənn olanolan vvəə ilekxanilekxan adlandırılanadlandırılan xanlarxanlar idaridarəə edirdiledirdiləərr.. DövlDövləətintin başındabaşında xanlarxanlar xanıxanı titulunutitulunu daşıyandaşıyan hökmdarhökmdar dururdudururdu..



29

XX--XIXI əəsrlsrləərdrdəə QaraxanlılarQaraxanlılar dövldövləətindtindəə feodalfeodal münasibmünasibəətltləəriri hökmhökmsürürdüsürürdü vvəə əəsassas torpaqtorpaq sahibliyisahibliyi formalarıformaları bunlarbunlar idiidi:: DövlDövləəttəə mməəxsusxsus olanolan sultanisultani torpaqlartorpaqlar;; SülalSülaləəyyəə mməəxsusxsus olanolan xassxass torpaqlartorpaqlar;; VilayVilayəətt əəsilzadsilzadəəlləəriri olanolan dehqanlaradehqanlara mməəxsusxsus irsiirsi mülkmülk torpaqlarıtorpaqları..MülkMülk sahiblsahibləəriri dövldövləəttəə xidmxidməətt etmetməəyyəə bilbiləərdilrdiləər,r, ancaqancaq bununbunun əəvvəəzindzindəədövldövləəttəə mməəhsulhsul vergisivergisi şşəəklindklindəə xxəəracrac ödödəəyirdilyirdiləərr;; HHəərbirbi vvəə mülkimülki xidmxidməəttəə görgörəə bağışlananbağışlanan iqtaiqta torpaqlarıtorpaqları.. İqtaİqta dövldövləətintinmülkiyymülkiyyəətiti sayılırsayılır vvəə irsirsəənn keçkeçəə bilmbilməəzdizdi.. KKəəndlilndliləərr birbir sırasıra vergivergi ödödəəyiryir vvəə mükmükəəlllləəfiyyfiyyəətt daşıyırdılardaşıyırdılar.. ƏƏsassas vergivergi növünövü mməəhsullahsulla ödödəənilirdinilirdi.. BundanBundan başqabaşqa kkəəndlilndliləərr suvarmasuvarma arxlarınınarxlarının ççəəkilmkilməəsisi vvəə ttəəmirmir edilmedilməəsisikimikimi ağırağır mükmükəəlllləəfiyyfiyyəəttəə ccəəlblb olunurdularolunurdular.. SSəəmməərqrqəənd,nd, Buxara,Buxara, ÜrgÜrgəəncnc kimikimi şşəəhhəərlrləəriri dahadaha çoxçox inkişafinkişaf etmişdietmişdi.. ŞŞəəhhəərlrləərindrindəə ticarticarəətt vvəə ssəənnəətkarlıqtkarlıq qqəəssəəbbəəlləəriri olanolan rabadlarrabadlar yaranırdıyaranırdı..ŞŞəəhhəərlrləəriri dövldövləətt ttəərrəəfindfindəənn ttəəyinyin edilmişedilmiş hakimlhakimləərr idaridarəə edirdiledirdiləərr.. ŞŞəəhhəərlrləərdrdəə hhəərr birbir ssəənnəətkartkar emalatxanasındaemalatxanasında usta,usta, xxəəliflifəə adlananadlanan ustaustakömköməəkçisikçisi vvəə şagirdşagird işlişləəyirdiyirdi..



30

EyniEyni peşpeşəəddəənn olanolan ssəənnəətkarlartkarlar özlözləərinirini qanunsuzluqlardanqanunsuzluqlardan vvəə feodalfeodalözbaşınalığındanözbaşınalığından qorumaqqorumaq mməəqsqsəədildiləə müxtmüxtəəliflif ssəənnəətkartkar birliklbirlikləəririyaradırdılaryaradırdılar.. BuBu birliklbirlikləərr özünüidarözünüidarəə hüququnahüququna malikmalik idilidiləərr.. ÇinÇin vvəə ŞŞəərqirqi AvropaAvropa ölkölkəəlləəri,ri, Kiyev,Kiyev, İdilİdil vvəə BulqarBulqar şşəəhhəərlrləəriri ililəə ticarticarəəttəəlaqlaqəəlləəriri saxlanırdısaxlanırdı.. 10421042--cici ildildəə QaraxanlıQaraxanlı dövldövləətiti ŞŞəərqrq vvəə QQəərbrb adlananadlanan ikiiki hisshissəəyyəəparçalandıparçalandı.. ÇuÇu çayıçayı sahillsahilləəri,ri, TalasTalas vadisi,vadisi, CeyhununCeyhunun şşəərqi,rqi, FFəərqanrqanəəninnin birbir hisshissəəsisi vvəəss.. ŞŞəərqirqi QaraxanlıQaraxanlı dövldövləətinintinin ttəərkibinrkibinəə daxildaxil idiidi vvəə onunonun ssəərhrhəədldləəririCunqariyaCunqariya çöllçölləərinrinəə,, ccəənubdanubda TTəəhlhləəmməəkankan çölünçölünəə qqəəddəərr uzanırdıuzanırdı.. QQəərbirbi QaraxanlıQaraxanlı dövldövləətinintinin ttəərkibinrkibinəə isisəə MavMavəəraraəənnnnəəhr,hr, FFəərqanrqanəəninnin birbirhisshissəəsi,si, FFəərab,rab, ÖzkÖzkəəndnd (bu(bu şşəəhhəərr paytaxtpaytaxt hesabhesab olunurdu)olunurdu) vvəə ss.. daxildaxil idiidi..DövlDövləətintin paytaxtıpaytaxtı ÖzkÖzkəənddnddəənn sonrasonra SSəəmməərqrqəəndnd olduoldu.. DaxiliDaxili ççəəkişmkişməəlləərr nnəəticticəəsindsindəə zzəəiflifləəyyəənn hhəərr ikiiki dövldövləətt XIXI əəsrinsrin 6060--7070--ciciillilləərindrindəə ssəəlcuqlcuq türkltürkləərinrinəə,, XIIXII əəsrinsrin 4040--cıcı illilləərindrindəə isisəə qarakitaylaraqarakitaylara ttabeabe edildiedildi.. XarXarəəzmşahzmşah MMəəhhəəmmmməədd 12121212--cici ildildəə qarakitaylarıqarakitayları mməəğlubğlub edib,edib,QaraxanlıQaraxanlı dövldövləətintinəə sonson qoyduqoydu..



31

QQƏƏZNZNƏƏVİ DÖVLVİ DÖVLƏƏTİ (962Tİ (962——1187)1187) QQəəznznəəvivi dövldövləətinintinin əəsasınısasını 962962--cici ildildəə AlptAlptəəkinkin qoymuşdurqoymuşdur.. DövlDövləətintin paytaxtıpaytaxtı QQəəznznəə şşəəhhəəriri idiidi.. HindistanaHindistana birbir neçneçəə yürüşyürüş etmişetmiş SabuqtSabuqtəəkininkinin dövründdövründəə ((977977--997997))dövldövləətintin müstmüstəəqilliyiqilliyi möhkmöhkəəmlmləəndindi vvəə əərazisirazisi genişlgenişləəndindi.. OnunOnun oğluoğlu sultansultan MahmudMahmud QQəəznznəəvininvinin dövründdövründəə ((998998--10301030)) SamanilSamaniləərrdövldövləətiti süqutasüquta uğradıldıuğradıldı vvəə torpaqlarıtorpaqları QQəəznznəəvilviləərlrləə QaraxanlılarQaraxanlılar arasındaarasındabölüşdürüldübölüşdürüldü.. SultanSultan MahmudMahmud QQəəznznəəvininvinin xaricixarici siyassiyasəətindtindəə əəsassas yeriyeri HindistanınHindistanın işğalıişğalıtuturdututurdu.. OnunOnun 10021002--10261026--cıcı illilləərdrdəə etdiyietdiyi 1717 yürüşyürüş nnəəticticəəsindsindəə bubu ölkölkəəninninşimalşimal vvəə şimalşimal--qqəərbrb torpaqlarıtorpaqları QQəəznznəəvivi dövldövləətintinəə birlbirləəşdirildişdirildi.. O,O, Rey,Rey, HHəəmməədan,dan, vvəə İsfahanİsfahan kimikimi İranİran torpaqlarınıtorpaqlarını dada tutdututdu.. SultanSultanMahmudunMahmudun dövründdövründəə dövldövləətintin ssəərhrhəədidi HindistandanHindistandan XarXarəəzmzməə vvəə XXəəzzəərrsahillsahilləərinrinəə qqəəddəərr uzanırdıuzanırdı.. QQəəznznəəvivi dövldövləətindtindəə hökmdarhökmdar qeyriqeyri--mməəhdudhdud hakimiyyhakimiyyəəttəə malikmalik olanolansultansultan idiidi.. OnunOnun dövldövləətiti idaridarəəetmetməə siyassiyasəətinintinin əəsasınısasını mməərkrkəəzizihakimiyyhakimiyyəətintin möhkmöhkəəmlmləəndirilmndirilməəsisi ttəəşkilşkil edirdiedirdi.. SultanSultan dövldövləətt idaridarəəçiliyindçiliyindəəmülkimülki əəsilzadsilzadəəlləərrəə vvəə ordununordunun əəsasınısasını ttəəşkilşkil ededəənn qulamlaraqulamlara arxalanırdıarxalanırdı..OrdudaOrduda könüllükönüllü döyüşçüldöyüşçüləərdrdəənn -- qazilqaziləərdrdəənn ddəə istifadistifadəə olunurduolunurdu.. SultanSultanMahmudMahmud dövldövləətintin paytaxtıpaytaxtı QQəəznznəə şşəəhhəərininrinin ttəərrəəqqisinqqisinəə xüsusixüsusi fikirfikir verir,verir,ssəənnəətkarlığın,tkarlığın, ticarticarəətintin inkişafınainkişafına ssəəyy göstgöstəərirdirirdi..



32

MahmudMahmud QQəəznznəəvininvinin dövründdövründəə dövldövləətintin ttəərrəəqqisiqqisi zahirizahiri idiidi.. ƏƏslindslindəə,, uzunsüruzunsürəənn müharibmüharibəəlləərr::1)1) suvarmasuvarma sistemlsistemləərininrinin dağılmasına,dağılmasına,2)2) torpaqlarıntorpaqların mməəhsuldarlığınıhsuldarlığını itirmitirməəsinsinəə,,3)3) xalqınxalqın varvar--yoxdanyoxdan çıxmasınaçıxmasına ggəətiribtirib çıxarmışdıçıxarmışdı..4)4) OrdununOrdunun ildildəənn--ililəə artanartan xxəərclrcləərininrinin ödödəənilmnilməəsindsindəə ççəətinlikltinlikləər,r,5)5) ağırağır vergivergi siyassiyasəətiti yeridilmyeridilməəsinsinəə ssəəbbəəbb olmuşduolmuşdu.. SultanSultan MMəəsudunsudun dövründdövründəə ((10301030--10411041)) QQəəznznəəvivi dövldövləətiti zzəəiflifləədidi vvəəXarXarəəzmzm onunonun ttəərkibindrkibindəənn çıxdıçıxdı.. VergilVergiləərinrin kkəəskinskin şşəəkildkildəə artırılması,artırılması, onlarınonların yığılmasındayığılmasında yolyol verilveriləənnözbaşınalıqlar,özbaşınalıqlar, daxilidaxili ziddiyyziddiyyəətltləər,r, dövldövləətt aparatınınaparatının iflası,iflası, ölkölkəəninnin hhəərbirbiqüdrqüdrəətinintinin zzəəiflifləəmməəsisi dövldövləətintin süqutundasüqutunda əəsassas amillamilləərr olduoldu.. 10401040--cıcı ildildəə DDəəndndəənnəəkankan döyüşünddöyüşündəə ssəəlcuqlarlcuqlar ttəərrəəfindfindəənn mməəğlubğlubedilediləənn QQəəznznəəvilviləərinrin əəlindlindəə yalnızyalnız ƏƏfqanıstanınfqanıstanın birbir hisshissəəsisi vvəə PPəəncabncabqaldıqaldı.. 11871187--cici ildildəə QQəəznznəəvivi hökmdarıhökmdarı XosrovXosrov MMəəlikiliki əəsirsir alanalan gurlulargurlular bubudövldövləətintin varlığınavarlığına sonson qoydularqoydular..



33

CƏNUB-ŞƏRQİ AVROPADA (DUNAY)BULQAR TÜRK DÖVLƏTİ

Qərbi Hun imperatorluğunun dağılmasından sonra Bulqar türkləri 630-cu ildə Şimali Qafqazda Böyük Bulqar xaqanlığı adlı dövlət yaratdılar.Xaqanlığın banisi Başçı Qurd (Qubrad) idi. Onun vəfatından sonra xəzərlərin hücumlarına tab gətirməyən xaqanlıq665-ci ildə parçalandı. Bulqarların bir hissəsi İdil çayı boyundaməskunlaşdı, digər hissəsi isə Asparux xanın başçlığı altında Dunay çayıətrafı ərazilərə köç etdi. 679-cu ildə Bizans qoşunları üzərində qələbə qazanan Dunay bulqarlarıCənub-Şərqi Avropada müstəqil Bulqar türk dövlətini yaratdılar. 681-ci ildə bağlanan sülhə görə Bizans onun müstəqilliyini tanıdı vəxərac verməli oldu. Bu dövlətin paytaxtı əvvəl Pliska, sonralar Preslav şəhərləri olmuşdur. Bizansa məxsus VIII əsr "Əkinçilik" qanunu və IX əsrdə Bulqar türkdövlətində tərtib olunmuş "Krum xanın qanunları"ndan aydın olur ki,burada feodalizm cəmiyyəti meydana gələrək inkişaf etmişdir. Bu dövlətin əhalisinin əsas məşğuliyyəti əkinçilik olmuşdur. İqtisadihəyatda maldarlıq da mühüm rol oynayırdı. Xanın və əyanların cins at ilxıları var idi.





34

BütünBütün hakimiyyhakimiyyəətt xanaxana mməəxsusxsus idiidi.. OnunOnun yanındayanında əəyanlardanyanlardan ibaribarəətt şuraşuraffəəaliyyaliyyəətt göstgöstəərirdirirdi.. AvropanıAvropanı ŞŞəərqlrqləə birlbirləəşdirşdirəənn ticarticarəətt yollarınınyollarının BulqarBulqar türktürk dövldövləətinintininəərazisindrazisindəənn keçmkeçməəsisi daxilidaxili vvəə xaricixarici ticarticarəətintin inkişafınainkişafına müsbmüsbəətt ttəəsirsir göstgöstəərirdirirdi..TicarTicarəətdtdəə BizansBizans sikksikkəəlləərindrindəənn istifadistifadəə olunurduolunurdu..MüstMüstəəqilqil türktürk dövldövləətinintinin yaranmasıyaranması ililəə razılaşmaqrazılaşmaq ististəəmməəyyəənn BizansBizansiimperiyasımperiyası onunonun varlığınavarlığına sonson qoymaqqoymaq ististəəyirdiyirdi.. BulqarBulqar xanlarıxanları isisəə BizansaBizansa qarşıqarşı müvmüvəəffffəəqiyyqiyyəətltləə mübarizmübarizəə aparır,aparır, hhəəttattabbəəzzəənn onuonu bacbac vermverməəyyəə ddəə mməəcburcbur edirdiledirdiləərr.. BulqarBulqar xanıxanı KrumKrum ((803803--814814)) MacarıstanMacarıstan vvəə TransilvaniyanıTransilvaniyanı tutmuş,tutmuş, 811811--ciciildildəə VribVrib keçidindkeçidindəəkiki döyüşddöyüşdəə BizansBizans imperatoruimperatoru II NikiforuNikiforu mməəğlubğlub ededəərrəəkkSofiyaSofiya vvəə BelqradıBelqradı əəlləə keçirmişdikeçirmişdi.. O,O, KonstantinopoluKonstantinopolu mühasirmühasirəəyyəə alsaalsa da,da, 814814--cücü ildildəə qqəəflfləəttəənn öldüöldü.. OnuOnu OmurtaqOmurtaq xan,xan, OmurtaqOmurtaq xanıxanı isisəə BoqorisBoqoris xanxan əəvvəəzz etdietdi.. OmurtaqOmurtaq xanınxanın dövründdövründəə bulqarlarınbulqarların slavyanlaşmasıslavyanlaşması prosesiprosesi başladıbaşladı.. BunuBunuOmurtaqOmurtaq xanınxanın şşəərrəəfinfinəə qoyulmuşqoyulmuş abidabidəəddəə türktürk sözlsözləərininrinin azlığıazlığı göstgöstəərirrir.. BizansBizans imperatorlarıimperatorları vvəə ŞŞəərqirqi FrankFrank kralıkralı LüdovikLüdovik bubu dövldövləətiti zzəəiflifləətmtməəkküçünüçün xristianlıqdanxristianlıqdan istifadistifadəə etdiletdiləərr.. OnlarınOnların ttəəsirisiri altınaaltına düşdüşəənn BoqorisBoqoris xanxan 864864--cücü ildildəə xristianlığıxristianlığı rrəəsmismi dindinkimikimi qqəəbuibui etdietdi.. BununlaBununla dada bulqarlarınbulqarların slavyanlaşmasıslavyanlaşması başabaşa çatdıçatdı..



35

HİNDİSTAN.HİNDİSTAN. HindistandaHindistanda feodalizminfeodalizmin ilkinilkin əəlamlaməətltləəriri IVIV--VV əəsrlsrləərdrdəə meydanameydanaggəəlmişdilmişdi.. VV əəsrdsrdəə QuptaQupta imperiyasınınimperiyasının dağılmasıdağılması quldarlıqdanquldarlıqdan feodalizmfeodalizməəkeçidikeçidi sürsürəətltləəndirdindirdi.. BuBu dövrddövrdəə kastakasta quruluşuquruluşu dahadaha ciddiciddi şşəəkilkil aldıaldı.. KastalaraKastalara ağsaqqallarağsaqqallar şurasışurası başçılıqbaşçılıq edirdiedirdi.. BrahmanlarBrahmanlar (kahinl(kahinləər)r) vvəəracputlarracputlar (döyüşçül(döyüşçüləər)r) kastalarınkastaların aliali ddəərrəəccəəsinisini ttəəşkilşkil edirdiledirdiləərr..QuptaQupta imperiyasıimperiyası parçalandıqdanparçalandıqdan sonrasonra HindistandaHindistanda 7070--əə qqəəddəərrknyazlıqknyazlıq yarandıyarandı.. RacRacəəlləərr--hindhind knyazlarıknyazları hhəərbirbi xidmxidməətt əəvvəəzinzinəə qohumlarınaqohumlarına vvəə yaxınyaxınadamlarınaadamlarına torpaqtorpaq sahsahəəlləəriri verirdilverirdiləərr.. VerilVeriləənn torpaqlartorpaqlar irsirsəənn keçirdikeçirdi.. BuBudövrddövrdəə hindhind kkəəndlilndliləərininrinin ödödəədiyidiyi əəsassas vergivergi töycütöycü idiidi.. AdAdəəttəən,n, onlaronlarbecbecəərdiklrdikləəriri mməəhsulunhsulun yarıdanyarıdan çoxunuçoxunu racracəəyyəə verirdilverirdiləərr.. VV əəsrinsrin əəvvvvəəlindlindəə MMəərkrkəəzizi AsiyadaAsiyada yaşayanyaşayan AğAğ hunlarınhunların (eftalitl(eftalitləər)r)HindistanaHindistana yürüşlyürüşləəriri başladıbaşladı.. OnlarOnlar 500500--cücü ildildəə HindHind çayıçayı vadisini,vadisini, RacRacəəstanıstanı vvəə MMəərkrkəəzizi HindistanıHindistanıtutdulartutdular.. AğAğ hunlarınhunların hücumlarınahücumlarına davamdavam ggəətirmtirməəyyəənn QuptaQupta imperiyasıimperiyası süqutsüqutetdietdi.. OnunOnun yerindyerindəə XarşaXarşa dövldövləətiti ((606606--648648)) yarandıyarandı.. HHəərbrb gücüngücünəə qurulmuşqurulmuş bubu dövldövləətt 648648--cici ildildəə parçalandıparçalandı..



36

ErkErkəənn ortaorta əəsrlsrləərdrdəə HindistandaHindistanda müxtmüxtəəliflif dinidini inancinanc vvəə ttəəriqriqəətltləərrəə,,mürmürəəkkkkəəbb çoxtanrılıqçoxtanrılıq ttəəliminliminəə əəsaslanansaslanan hindushindus dinidini sistemisistemiformalaşdıformalaşdı.. HindusHindus dinindininəə görgörəə Brahma,Brahma, VişnaVişna vvəə ŞivaŞiva üçüç böyükböyük tanrıtanrı idiidi.. BuBudövrddövrdəə ssəənnəətkarlıq,tkarlıq, xüsusxüsusəənn ticarticarəətt yüksyüksəəkk inkişafinkişaf etmişdietmişdi.. ölkölkəəyyəəÇindÇindəən,n, Afrikadan,Afrikadan, ƏƏrrəəbistandanbistandan tacirltacirləərr ggəəlir,lir, hindhind tacirltacirləəriri isisəə ÇinÇin vvəəYaponiyaYaponiya bazarlarınabazarlarına çıxırdılarçıxırdılar.. VIIIVIII əəsrinsrin əəvvvvəəlllləərindrindəə HindistanaHindistana hücumhücum ededəənn əərrəəblbləərr MMəənsurnsurəə vvəəMultanMultan əərazilraziləərindrindəə ikiiki əəmirlikmirlik yaratdılaryaratdılar.. HindistandaHindistanda islamislam dininindinininyayılmasıyayılması mməəddəəniyyniyyəətintin inkişafınainkişafına ttəəkankan verdiverdi.. PPəərakrakəəndndəəliklik dövründdövründəə araara müharibmüharibəəlləəriri ililəə əəlaqlaqəədardar xüsusixüsusi hhəərbirbittəəşkilatşkilat olanolan racracəəlutlut kastasıkastası (rac(racəəlutlut -- racracəə uşaqları)uşaqları) yarandıyarandı.. XIXI əəsrinsrin əəvvvvəəlllləərindrindəə QQəəznznəəvivi hökmdarıhökmdarı SultanSultan MahmudMahmud 1717 ddəəffəəyürüşyürüş edib,edib, PPəəncabncab vvəə SindSind vilayvilayəətltləərinirini özöz dövldövləətinintinin ttəərkibinrkibinəə qatdıqatdı.. BuBu yürüşyürüş nnəəticticəəsindsindəə HindistanınHindistanın şimalındaşimalında türktürk--müsmüsəəlmanlmanəəhalisininhalisinin mməəskunlaşmasıskunlaşması vvəə bubu yerlyerləərdrdəə islamislam dininindininin yayılmasıyayılmasıgüclgücləəndindi..



37

ƏƏRRƏƏB XİLAFB XİLAFƏƏTİ 632Tİ 632--12581258ƏƏrrəəblbləərinrin vvəəttəənini türktürk vvəə farslarınfarsların ""ƏƏrrəəbistan"bistan" adlandırdığıadlandırdığı yarımadadıryarımadadır.. KöçKöçəəriri əərrəəblbləəriri "b"bəəddəəvi"vi" (s(səəhrahra adamı)adamı) adlandırırdılaradlandırırdılar.. VIVI əəsrinsrin sonusonu -- VIIVII əəsrinsrin əəvvvvəəlindlindəə əərrəəblbləərr ibtidaiibtidai icmadanicmadanfeodalizmfeodalizməə keçidkeçid dövründdövründəə yaşayırdılaryaşayırdılar.. ƏƏnn böyükböyük ticarticarəətt mməərkrkəəzizi MMəəkkkkəə idiidi.. ƏƏrrəəblbləərr bütpbütpəərrəəstst idilidiləərr..MMəəhhəəmmmməədd PeyğPeyğəəmbmbəərr (s(s..əə..s)s) 610610--cucu ildildəənn yeniyeni dinidini--islamıislamı ttəəbliğbliğetmetməəyyəə başladıbaşladı.. PeyğPeyğəəmbmbəərr 622622--cici ildildəə MMəəkkkkəəddəənn MMəədindinəəyyəə hicrhicrəətt etdietdi.. 630630--cucu ildildəə o,o, MMəəkkkkəəyyəə qayıdaraqqayıdaraq ƏƏrrəəbb dövldövləətinitini ttəəsissis etdietdi..BelBeləəlikllikləə,, əərrəəblbləərinrin əəksksəəriyyriyyəətiti islamislam dininidinini qqəəbulbul etdietdi.. İslamİslam dininindininin ttəəmməəll kitabıkitabı "Quran""Quran" 114114 sursurəəddəənn ibaribarəətdirtdir.. ƏƏslsl müsmüsəəlmanlman beşbeş vacibvacib şşəərtrtəə əəmməəll etmetməəlidirlidir::11)) kkəəlmeyilmeyi şşəəhadhadəətiti bilmbilməəlili;;22)) namaznamaz qılmalıqılmalı;;33)) orucoruc tutmalıtutmalı;;44)) zzəəkatkat vermverməəlili;;55)) imkanıimkanı olarsa,olarsa, MMəəkkkkəəddəəkiki KKəəbbəənini ziyarziyarəətt etmetməəlidirlidir..



38

MMəəhhəəmmmməədd PeyğPeyğəəmbmbəərdrdəənn sonrasonra dövldövləətiti xxəəliflifəəlləərr (davamçı,(davamçı, müavin)müavin)idaridarəə etmetməəyyəə başladılarbaşladılar.. ƏƏrrəəbb dövldövləətinintinin tarixitarixi üçüç dövrdövrəə bölünürbölünür::11.. 630630--661661--cici illilləərr –– RaşidiRaşidi xxəəliflifəəlləəriri dövrüdövrü.. MMəəhhəəmmmməədd PeyğPeyğəəmbmbəərr vvəəondanondan sonrasonra ggəəlləənn dörddörd xxəəliflifəə dövrüdövrü ((ƏƏbubu BBəəkrkr rr..aa..,, ÖmÖməərr rr..aa..,, OsmanOsmanrr..aa..,, ƏƏlili rr..aa..)).. XilafXilafəətintin paytaxtıpaytaxtı MMəədindinəə vvəə MMəəkkkkəə idiidi..22.. 661661--750750--cici illilləərr ƏƏMMƏƏVİLVİLƏƏRR.. MüaviyMüaviyəəninnin xxəəliflifəəliyiliyi ililəə başlayanbaşlayanƏƏmməəvilviləərr dövrüdövrü.. BuBu dövrddövrdəə xilafxilafəətintin paytaxtpaytaxt DDəəmməəşqşq (Şam)(Şam) şşəəhhəəriri idiidi..33.. 750750--12581258--cici illilləərr-- ABBASİLABBASİLƏƏRR.. AbbasilAbbasiləərr dövrüdövrü -- paytaxtıpaytaxtı BağdadBağdad ((762762--cici il)il) şşəəhhəəriri idiidi.. AbbasilAbbasiləərr dövründdövründəə BağdaddanBağdaddan 120120 kmkm uzaqlıqdauzaqlıqda XXəəliflifəəüçünüçün iqamiqaməətgahtgah salındısalındı.. Bu,Bu, SamirSamirəə şşəəhhəəriri idiidi.. ƏƏrrəəblbləərr BizansBizans vvəə İranİran torpaqlarınatorpaqlarına selsel kimikimi axışdıaxışdı.. OnlarınOnlarınyürüşlyürüşləərininrinin uğurluuğurlu olmasınınolmasının ssəəbbəəblbləəriri varvar idiidi::1)1) qoşunun,qoşunun, xüsusilxüsusiləə süvarilsüvariləərinrin çoxçox olmasıolması;;2)2) BizanslaBizansla İranİran arasındakıarasındakı müharibmüharibəəninnin hhəərr ikisiniikisini zzəəiflifləətmtməəsisi;;3)3) BizansBizans -- İranİran müharibmüharibəəlləərindrindəənn əəziyyziyyəətt ççəəkkəənn əəhalininhalinin əərrəəblbləərrəə

xilaskarxilaskar kimikimi baxmasıbaxması..





39

VIIIVIII əəsrinsrin əəvvvvəəlllləərindrindəə ŞimaliŞimali AfrikanıAfrikanı tutantutan əərrəəblbləərr 711711--cici ildildəə TariqinTariqinbaşçılığıbaşçılığı ililəə CCəəbbəəllütariqllütariq boğazınıboğazını keçibkeçib İspaniyanıİspaniyanı tutdulartutdular.. 732732--cici ildildəə PuatyePuatye döyüşünddöyüşündəə franklarfranklar ttəərrəəfindfindəənn mməəğlubğlub edilediləənn əərrəəblbləərrgerigeri ççəəkildilkildiləərr.. İslamİslam ordularıorduları Qafqazı,Qafqazı, MMəərkrkəəzizi AsiyanıAsiyanı tutdulartutdular.. ŞŞəərqdrqdəəÇinÇinəə vvəə HindHind çayıçayı vadisinvadisinəə gedibgedib çıxdılarçıxdılar.. VIIVII əəsrinsrin sonusonu -- VIIIVIII əəsrinsrin birincibirinci yarısındayarısında ƏƏrrəəbb dövldövləətinintinin ssəərhrhəədldləəririAtlantikAtlantik okeanındanokeanından HindistanHindistan vvəə ÇinÇinəə qqəəddəərr uzanırdıuzanırdı.. DövlDövləətintin başındabaşında xxəəliflifəə dururdudururdu.. XXəəliflifəə müharibmüharibəə vaxtıvaxtı aliali başbaş komandankomandanidiidi.. AyrıAyrı--ayrıayrı sahsahəəlləəriri idaridarəə etmetməəkk üçünüçün divanlardivanlar yaradılmışdıyaradılmışdı.. HHəərbirbi işlişləərrdivanıdivanı ordununordunun ttəəchizatchizat mməəssəəlləəlləərinrinəə,, daxilidaxili işlişləərr divanıdivanı isisəə vergivergi toplayantoplayanidaridarəəlləərinrin ffəəaliyyaliyyəətintinəə nnəəzarzarəətt edirdiedirdi.. XilafXilafəətintin idaridarəə olunmasındaolunmasında poçtpoçtxidmxidməətiti divanıdivanı mühümmühüm rolrol oynayırdıoynayırdı.. OnlarOnlar hhəəttatta poçtpoçt göygöyəərçinlrçinləərindrindəənn ddəəistifadistifadəə edirdiledirdiləərr.. XilafXilafəətdtdəə bütünbütün dövldövləətt işlişləəriri əərrəəbb dilinddilindəə aparılırdıaparılırdı.. XilafXilafəəttəərazisindrazisindəə qızılqızıl dinardinar vvəə gümüşgümüş dirhdirhəəmdmdəənn istifadistifadəə olunurduolunurdu.. İşğalİşğal olunanolunan bütünbütün torpaqlartorpaqlar dövldövləətintin mülkiyymülkiyyəətindtindəə idiidi.. ƏƏrrəəblbləərr tabetabeetdikletdikləəriri ölkölkəəlləərdrdəə möhkmöhkəəmlmləənmnməəkk üçünüçün köçürmköçürməə siyassiyasəətindtindəənn genişgenişistifadistifadəə edirdiledirdiləərr.. BununBunun ikiiki mməəqsqsəədidi varvar idiidi::1.1. etniketnik dayaqdayaq yaradaraqyaradaraq möhkmöhkəəmlmləənmnməəkk;;2.2. ttəəqaüdqaüd alanlarıalanları köçürmköçürməəklkləə xxəəzinzinəənini ttəəqaüdqaüd xxəərcindrcindəənn azadazad etmetməəkk..



40

XilafXilafəəttəə daxildaxil olanolan ölkölkəəlləərdrdəə üsyanlarüsyanlar başbaş verirdiverirdi.. MMəərkrkəəzizi AsiyadaAsiyadaMüqMüqəənnanınnnanın başçılığıbaşçılığı ililəə başbaş ververəənn üsyanüsyan 783783--785785 illilləərdrdəə yatırıldıyatırıldı.. MüqMüqəənnannattəəlimininliminin əəsasındasasında MMəəzdzdəəkk ttəəlimilimi dururdudururdu.. XXəəliflifəə MötMötəəsimsim dövründdövründəə ((833833--842842)) ordudaorduda türkltürkləərinrin mövqeyimövqeyigüclgücləənmiş,nmiş, türkltürkləərdrdəənn ibaribarəətt xüsusixüsusi orduordu yaradılmışdıyaradılmışdı..MötMötəəsimsim BizansBizans imperiyasınaimperiyasına vvəə xilafxilafəətdtdəəkiki üsyanlaraüsyanlara qarşıqarşı mübarizmübarizəəddəətürkltürkləərdrdəənn istifadistifadəə edirdiedirdi.. DövlDövləətt idaridarəəlləərindrindəə türkltürkləərrəə yüksyüksəəkk vvəəzifzifəəlləərr tapşırılırdıtapşırılırdı.. ÇünkiÇünki onlaronlar bubuişdişdəə dahadaha qabiliyyqabiliyyəətlitli idilidiləərr..MisiriMisiri idaridarəə ededəənn TulunTulun sülalsülaləəsisi türktürk mməənşnşəəlili idiidi.. MisirMisir canişinicanişini ƏƏhmhməəddibnibn TulununTulunun dövründdövründəə yaradılanyaradılan güclügüclü donanmadonanma AralıqAralıq ddəənizindnizindəə ağalıqağalıqedirdiedirdi.. O,O, tikintitikinti işlişləərinrinəə vvəə əəhalininhalinin firavanfiravan yaşamasınayaşamasına diqqdiqqəətt yetirirdiyetirirdi..MisirMisir tarixçiltarixçiləəriri onunonun hakimiyyhakimiyyəətt illilləərinirini ((868868--884884)) «qızıl«qızıl dövr»dövr»adlandırırdılaradlandırırdılar.. VIIIVIII əəsrinsrin ortalarındaortalarında İspaniyaİspaniya xilafxilafəətdtdəənn ayrıldıayrıldı vvəə buradaburada müstmüstəəqilqil əərrəəbbdövldövləətiti -- KordovaKordova əəmirliyimirliyi yarandıyarandı.. IXIX əəsrdsrdəə isisəə Misir,Misir, MMəərkrkəəzizi Asiya,Asiya, İranİran vvəə ƏƏfqanıstanfqanıstan xilafxilafəətdtdəənn ayrıldıayrıldı.. XIXI əəsrinsrin ortalarındaortalarında xilafxilafəətintin mülklmülkləərinirini SSəəlcuqlarlcuqlar tutdulartutdular..



41

QQƏƏRBİ AVROPA XALQLARIRBİ AVROPA XALQLARI

EramızınEramızın əəvvvvəəlllləərindrindəə almanalman tayfalarıtayfaları qqəərbdrbdəə ReynReyn çayı,çayı, şşəərqdrqdəə VislaVislaçayı,çayı, ccəənubdanubda AlpAlp dağlarıdağları vvəə DunayDunay çayı,çayı, şimaldaşimalda isisəə BaltikBaltik vvəə ŞimalŞimalddəənizlnizləəriri arasındakıarasındakı əərazidrazidəə nnəəsilsil icmasıicması halındahalında yaşayırdılaryaşayırdılar.. RomalılardanRomalılardan ikitarlalıikitarlalı əəkinkin qaydasınınqaydasının öyröyrəənilmnilməəsisi əəmməəkkmməəhsuldarlığınıhsuldarlığını artırmışdıartırmışdı.. BuBu dövrddövrdəə tayfanıtayfanı müharibmüharibəə,, sülh,sülh, başçıbaşçı seçmseçməəkk kimikimi mühümmühüm mməəssəəlləəlləəririhhəəllll etmetməəkk ssəəlahiyylahiyyəətiti olanolan xalqxalq yığıncağıyığıncağı idaridarəə edirdiedirdi.. TTəədricdricəənn tayfanıntayfanınbirincibirinci adamıadamı olanolan əəyanlaryanlar yarandıyarandı.. TayfaTayfa başçılarıbaşçıları drujinalardrujinalar adlananadlanan hhəərbirbi ddəəststəəlləərr yaratdılaryaratdılar.. AlmanlarAlmanlar arasındaarasında bbəərabrabəərsizliyinrsizliyin yaranmasınınyaranmasının əəsassas ssəəbbəəblbləəriri bunlarbunlaridiidi::1.1. VV--VIVI əəsrlsrləərdrdəə nnəəsilsil icmasındanicmasından ttəədricdricəənn qonşuqonşu icmasınaicmasına keçidkeçid..2.2. RomaRoma imperiyasınaimperiyasına basqınlarbasqınlar zamanızamanı əəlləə keçirilkeçiriləənn qqəənimniməətltləərinrin tayfatayfa

başçılarınabaşçılarına çatmasıçatması.. VV əəsrinsrin sonlarındasonlarında almanalman tayfalarındantayfalarından olanolan qqəərbrb qotlarıqotları (vestqotlar)(vestqotlar)İspaniyada,İspaniyada, şşəərqrq qotlarıqotları (ostqotlar)(ostqotlar) İtaliyada,İtaliyada, franklarfranklar Qalliyada,Qalliyada, vandallarvandallarŞimaliŞimali Afrikada,Afrikada, anqllaranqllar vvəə sakslarsakslar isisəə BritaniyadaBritaniyada yaşayırdılaryaşayırdılar..







42

AlmanlarınAlmanların istilalarıistilaları nnəəticticəəsindsindəə QQəərbirbi AvropadaAvropada quldarlıqquldarlıq quruluşuquruluşudağıldı,dağıldı, feodalizmfeodalizməə keçidkeçid üçünüçün şşəəraitrait yarandıyarandı.. CCəəmiyymiyyəətdtdəə xırdaxırda torpaqtorpaqsahibisahibi olanolan icmaicma üzvlüzvləərininrinin rolurolu artdıartdı.. FrankFrank tayfatayfa başçılarındanbaşçılarından biribiri olanolan XlodviqXlodviq QalliyanıQalliyanı tutmaqtutmaq üçünüçünbaşqabaşqa tayfatayfa başçılarıbaşçıları ililəə ittifaqaittifaqa girdigirdi.. O,O, 486486--cıcı ildildəə SuassonSuasson şşəəhhəəriri yaxınlığındakıyaxınlığındakı döyüşddöyüşdəə QalliyanıQalliyanı idaridarəəededəənn RomaRoma canişininicanişinini mməəğlubğlub edib,edib, oranıoranı əəlləə keçirdikeçirdi.. QalliyadakıQalliyadakı RomaRomaquldarlarıquldarları dada XlodviqinXlodviqin hakimiyyhakimiyyəətinitini tanıyaraqtanıyaraq özöz torpaqlarınıtorpaqlarını saxladılarsaxladılar..RomaRoma imperatorunaimperatoruna mməəxsusxsus torpaqlartorpaqlar XlodviqinXlodviqin ixtiyarınaixtiyarına keçdikeçdi.. XlodviqXlodviqdrujinadrujina üzvlüzvləərinrinəə vvəə yaxınyaxın adamlarınaadamlarına torpaqtorpaq paylamaqlapaylamaqla hakimiyyhakimiyyəətinitinimöhkmöhkəəmlmləəndirdindirdi.. TTəəxminxminəənn 500500--cücü ildildəə FrankFrank dövldövləətiti yarandıyarandı.. XlodviqXlodviq bubu dövldövləətintin kralıkralıolduoldu.. KralaKrala qarşıqarşı hhəərr birbir hhəərrəəkkəətt xxəəyanyanəətt hesabhesab olunurduolunurdu.. KralKral hakimiyyhakimiyyəətitiirsiirsi idiidi.. KralKral vilayvilayəətltləəriri idaridarəə etmetməəkk üçünüçün qraflarqraflar ttəəyinyin edirdiedirdi.. QrafQraf vilayvilayəətdtdəə vergivergiyığır,yığır, döyüşçüdöyüşçü ddəəststəəlləərinrinəə başçılıqbaşçılıq edir,edir, mməəhkhkəəmməə işlişləərinrinəə baxırdıbaxırdı.. XlodviqinXlodviqin dövründdövründəə qqəədimdim adadəətltləərr vvəə kralınkralın yeniyeni ffəərmanlarırmanları əəsasındasasında ilkilkqanunqanun toplusutoplusu yarandıyarandı.. XlodviqXlodviq özöz mövqeyinimövqeyini möhkmöhkəəmlmləəndirmndirməəkk üçünüçün QalliyanınQalliyanın yerliyerliəəhalisininhalisinin dininidinini -- xristianlığıxristianlığı qqəəbulbul etdietdi..



43

VIVI əəsrinsrin sonundansonundan etibaretibarəənn ailailəəlləərinrin paypay torpaqlarıtorpaqları onlarınonların xüsusixüsusimülkiyymülkiyyəətintinəə çevrildiçevrildi.. QonşuQonşu icmasınaicmasına keçidkeçid qqəətiti olaraqolaraq başabaşa çatdıçatdı.. KKəəndlindliözöz paypay torpaqlarınıntorpaqlarının tamtam sahibisahibi olduoldu.. TezTez--teztez hhəərbirbi xidmxidməəttəə çağırılan,çağırılan, varvar--yoxdanyoxdan çıxan,çıxan, torpağıtorpağı varlıvarlı qonşuqonşuttəərrəəfindfindəənn tutulan,tutulan, qorunmaqqorunmaq üçünüçün başqasınınbaşqasının "himay"himayəəsinsinəə"" sığınansığınankkəəndlilndliləərr asılıasılı vvəəziyyziyyəəttəə düşdüldüşdüləərr.. BuBu zamanzaman kkəəndlilndliləərr ikiiki qrupaqrupa bölünürdübölünürdü::1.1. yalnızyalnız torpağatorpağa görgörəə asılıasılı olanolan kkəəndlilndliləərr;;2.2. hhəəmm torpağatorpağa görgörəə,, hhəəmm ddəə şşəəxsxsəənn asılıasılı olanolan kkəəndlilndliləərr.. BelBeləə kkəəndlilndliləərr

ttəəhkimlihkimli kkəəndlilndliləərr adlanırdıadlanırdı.. KralKral hhəərbirbi qulluqçularaqulluqçulara xidmxidməətt müqabilindmüqabilindəə torpaqlartorpaqlar paylayırdıpaylayırdı.. BelBeləətorpaqtorpaq feod,feod, onunonun sahibisahibi isisəə feodalfeodal adlanırdıadlanırdı.. FeodFeod hhəərbirbi xidmxidməəttəə görgörəəverilveriləənn vvəə irsirsəənn keçkeçəənn torpaqtorpaq mülkümülkü idiidi.. FeodalFeodal mülkündmülkündəə əəkinkin sahsahəəsisi ikiikiyeryerəə bölünürdübölünürdü::1.1. ağaağa torpaqlarıtorpaqları;;2.2. kkəəndlilndliləərinrin paypay torpaqlarıtorpaqları.. KKəəndlindli torpaqdantorpaqdan istifadistifadəə etdiyietdiyi üçünüçün mükmükəəlllləəfiyyfiyyəətltləərr yerinyerinəə yetirirdiyetirirdi.. OnunOnun feodalfeodal ttəəssəərrüfatındarrüfatında gördüyügördüyü bütünbütün işlişləərrəə biyar,biyar, özöz ttəəssəərrüfatındanrrüfatından əəldldəə etdiyietdiyi mməəhsuldanhsuldan feodalafeodala ödödəədiyidiyi hisshissəəyyəə isisəətöycütöycü deyilirdideyilirdi..





44

FeodalFeodal istismarıistismarı kkəəndnd ttəəssəərrüfatınınrrüfatının inkişafınıinkişafını lləəngidirdingidirdi.. KKəəndlilndliləərinrinəəmməəkk alaləətltləərinirini ttəəkmillkmilləəşdirmşdirməəkk üçünüçün vaxtıvaxtı vvəə vvəəsaitlsaitləəriri yoxyox idiidi..TTəəssəərrüfatrrüfat naturalnatural xarakterxarakter daşıyırdıdaşıyırdı.. NaturalNatural ttəəssəərrüfatrrüfat yaşayışyaşayış üçünüçünlazımlazım olanolan hhəərr şeyinşeyin satışsatış üüçünçün deyil,deyil, şşəəxsixsi ttəəlləəbatıbatı ödödəəmməəkk üçünüçünhazırlandığıhazırlandığı qapalıqapalı ttəəssəərrüfatarrüfata deyilirdeyilir.. FeodallarınFeodalların əəsassas mməəşğuliyyşğuliyyəətltləəriri müharibmüharibəə,, ovov vvəə turnirlturnirləərr idiidi.. FeodalFeodal atlıatlıdöyüşçünündöyüşçünün -- ccəəngavngavəərinrin gücgüc vvəə ççeevikliyinivikliyini mümüəəyyyyəənn etmetməəkk üçünüçün keçirilkeçiriləənnhhəərbirbi yarışyarış turnirturnir adlanırdıadlanırdı.. HHəərr birbir feodalınfeodalın özöz gerbigerbi vvəə devizidevizi olurduolurdu.. GerbGerb ffəərqlrqləənmnməə nişanınişanı idiidi..DevizDeviz isisəə gerbingerbin mməənasınınasını bildirbildirəənn yığcamyığcam birbir kkəəlamdanlamdan ibaribarəətt idiidi.. SonralarSonralar feodallarfeodallar "c"cəəngavngavəərr şşəərrəəfi"fi" deyildeyiləənn qaydalarqaydalar işlişləəyibyib--hazırladılarhazırladılar..BuBu qaydayaqaydaya görgörəə,,1)1) ccəəngavngavəərr daimdaim igidlikigidlik göstgöstəərmrməəli,li,2)2) xristianxristian dininindininin düşmdüşməənlnləərinrinəə qarşıqarşı mübarizmübarizəə aparmalıaparmalı vvəə3)3) zzəəiflifləəriri müdafimüdafiəə eetmtməəlili idiidi.. FrankFrank dövldövləətiti BöyükBöyük KarlınKarlın hakimiyyhakimiyyəətiti ((768768--814814)) dövründdövründəə çoxçoxgüclgücləənmişdinmişdi.. BöyükBöyük KarlKarl İtaliyanınİtaliyanın çoxçox hisshissəəsinisini əəlləə keçirkeçirəərrəəkk özöz torpağınatorpağına qatmış,qatmış,PireneyPireney dağlarınındağlarının ccəənubundanubunda kiçikkiçik birbir vilayvilayəətiti əərrəəblbləərinrin əəlindlindəənn alaalabilmişdibilmişdi..



45

O,O, ReynReyn vvəə ElbaElba (Laba)(Laba) çaylarıçayları arasındaarasında yaşayanyaşayan sakslarasakslara qarşıqarşı otuzotuz ildildəənnçoxçox mübarizmübarizəə apardıapardı.. KarlKarl sakslarasakslara zorlazorla xristianlığtxristianlığt qqəəbulbul etdirir,etdirir, onlaraonlaraqarşıqarşı amansızamansız ttəədbirldbirləərr hhəəyatayata keçirirdikeçirirdi.. OndanOndan torpaqtorpaq alaraqalaraq özöz xalqınaxalqınaxxəəyanyanəətt ededəənn sakssaks əəyanlarınınyanlarının kömköməəyiyi ililəə BöyükBöyük KariKari sakslarısaksları özünözünəə tabetabeetdietdi.. 800800--cücü ildildəə BöyükBöyük KarlKarl RomayaRomaya ggəəldildi vvəə buradaburada özünüözünü imperatorimperator elanelanetdietdi.. İlkinİlkin feodalfeodal dövldövləətiti olanolan FrankFrank imperiyasınınimperiyasının paytaxtıpaytaxtı AhenAhen şşəəhhəəriri idiidi.. İmperiyayaİmperiyaya daxildaxil olanolan xalqlarxalqlar arasındaarasında ttəəssəərrüfatrrüfat əəlaqlaqəəlləərininrinin olmaması,olmaması,naturalnatural ttəəssəərrüfatınrrüfatın hökmranlığı,hökmranlığı, feodallarınfeodalların torpaqtorpaq üzüzəərindrindəəmülkiyymülkiyyəətinintinin möhkmöhkəəmlmləənmnməəsisi mməərkrkəəzizi hakimiyyhakimiyyəətintin zzəəiflifləəmməəsinsinəə vvəəFrankFrank imperiyasınınimperiyasının parçalanmasınaparçalanmasına ssəəbbəəbb olduoldu.. 843843--cücü ildildəə BöyükBöyük KarlınKarlın üçüç nnəəvvəəsisi VerdendVerdendəə müqavilmüqaviləə bağlayaraqbağlayaraqimperiyanıimperiyanı özöz aralarındaaralarında böldülböldüləərr.. BuBu bölünmüşbölünmüş əərazilraziləərdrdəə tezlikltezlikləə üçüçböyükböyük krallıqkrallıq -- Fransa,Fransa, AlmaniyaAlmaniya vvəə İtaliyaİtaliya dövldövləətltləəriri formalaşdıformalaşdı.. HHəəminmin dövldövləətltləərdrdəə BöyükBöyük KarlınKarlın mməəxsusxsus olduğuolduğu sülalsülaləə -- KarolinqlKarolinqləərrsülalsülaləəsisi hakimhakim idiidi.. LakinLakin bubu krallıqlarınkrallıqların dada hamısıhamısı vahidvahid dövldövləətt deyildideyildi.. DigDigəərr QQəərbirbi AvropaAvropa ölkölkəəlləərindrindəənn ffəərqlirqli olaraqolaraq vahidvahid dövldövləətt olanolanAlmaniyaAlmaniya XX əəsrinsrin ortalarıortaları -- XIXI əəsrinsrin əəvvvvəəlllləərindrindəə işğalçılıqişğalçılıq siyassiyasəətiti aparırdıaparırdı..



46

ŞimaliŞimali vvəə MMəərkrkəəzizi İtaliyadaİtaliyada çoxluçoxlu müstmüstəəqilqil feodalfeodal dövldövləətltləəriri mövcudmövcud idiidi..OnlardanOnlardan əənn güclüsügüclüsü 756756--cıcı ildildəə yarananyaranan PapaPapa vilayvilayəətiti idiidi.. 962962--cici ildildəə İtaliyaİtaliya MüqMüqəəddddəəss RomaRoma imperiyasınaimperiyasına qatıldıqatıldı.. IXIX--XX əəsrlsrləərdrdəə İtaliyadaİtaliyada yarananyaranan iriiri şşəəhhəərlrləərinrin çoxuçoxu özünüidarözünüidarəə hüququhüququalmışdıalmışdı.. Genuya,Genuya, Piza,Piza, VenesiyaVenesiya vvəə ss.. şşəəhhəərlrləərr müstmüstəəqilqil respublikalararespublikalaraçevrildilçevrildiləərr.. FransadaFransada IXIX--XX əəsrlsrləərdrdəə kralkral hakimiyyhakimiyyəətiti zzəəiflifləəmişmiş vvəə ölkölkəə müsteqilmüsteqilfeodalfeodal mülklmülkləərinrinəə parçalanmışdıparçalanmışdı.. FransadaFransada əənn iriiri feodalfeodal mülklmülkləəririNormandiyaNormandiya vvəə BretanBretan hersoqluqları,hersoqluqları, FlandriyaFlandriya qraflığıqraflığı idiidi.. IXIX——XIXI əəsrlsrləərr QQəərbirbi AvropadaAvropada feodalfeodal dağınıqlığıdağınıqlığı dövrüdürdövrüdür.. FeodallarFeodallararasındaarasında gedgedəənn müharibmüharibəəlləərr araara müharibmüharibəəlləəriri adlanırdıadlanırdı.. :: ,, QQəərbirbi AvropadaAvropada feodallarfeodallar arasındaarasında asılılıqasılılıq qaydasıqaydası vvəə feodalfeodal nnəərdivanırdivanımeydanameydana çıxdıçıxdı.. FeodalFeodal nnəərdivanırdivanı aşağıdakıaşağıdakı qaydadaqaydada ttəəşkilşkil olunmuşduolunmuşdu::

1. Kral.1. Kral. 2.2. HHersoq versoq vəə qraflar.qraflar. 3.3. Baronlar.Baronlar. 4. C4. Cəəngavngavəərlrləər.r. FeodalFeodal nnəərdivanınınrdivanının aşağıaşağı pillpilləəsindsindəə duranduran ccəəngavngavəərlrləərinrin--xırdaxırdafeodallarınfeodalların vassallarıvassalları yoxyox idiidi.. KKəəndlindli feodalfeodal nnəərdivanınardivanına daxildaxil deyildideyildi.. BuBu dövrddövrdəə feodallarfeodallar feodalfeodal nnəərdivanırdivanı formasındaformasında olanolan ttəəşkilatdanşkilatdanmüharibmüharibəə aparmaqaparmaq vvəə kkəəndlilndliləəriri itaitaəətdtdəə saxlamaqsaxlamaq üçünüçün istifadistifadəə edirdiledirdiləərr..





47

BİZANS İMPERİYASIBİZANS İMPERİYASI395395--14531453

BizansınBizansın ttəərkibinrkibinəə BalkanBalkan yarımadası,yarımadası, KiçikKiçik Asiya,Asiya, Suriya,Suriya, Misir,Misir, ҒəҒəlləəstin,stin,habelhabeləə KrımKrım vvəə ŞimaliŞimali AfrikanınAfrikanın birbir sırasıra torpaqlarıtorpaqları daxildaxil idiidi.. OnunOnun paytaxtıpaytaxtıKonstantinopolKonstantinopol şşəəhhəəriri AvropaAvropa ililəə AsiyanıAsiyanı birlbirləəşdirşdirəənn «Qızıl«Qızıl körpü»körpü»adlanırdıadlanırdı.. DigDigəərr mməəşhurşhur şşəəhhəərtrtəəriri İsgİsgəəndndəəriyyriyyəə,, Antioxiya,Antioxiya, BeyrutBeyrut vvəə KorinfKorinf idiidi.. BizansdaBizansda QQəərbirbi AvropayaAvropaya nisbnisbəəttəənn::11)) imreratorimrerator hakimiyyhakimiyyəətiti hhəəlləə güclügüclü idiidi vvəə vahidvahid dövldövləətt qalmışdıqalmışdı;;22)) güclügüclü orduordu vvəə donanmadonanma saxlanırdısaxlanırdı.. NNəəticticəəddəə BizansBizans barbarbarbarhücumlarıhücumlarındanndan qorunaqoruna bilirdibilirdi;;33)) ssəənnəətkarlıq,tkarlıq, ticarticarəətt vvəə kkəəndnd ttəəssəərrüfatırrüfatı dahadaha yüksyüksəəkk ssəəviyyviyyəəddəə inkişafinkişafetmişdietmişdi.. İmperatorİmperator YustinianYustinian ((527527--565565)) RomaRoma imperiyasınıimperiyasını əəvvvvəəlkilki əərazisirazisidaxilinddaxilindəə bbəərparpa etmetməəyyəə,, quldarlıqquldarlıq qaydalarınıqaydalarını möhkmöhkəəmlmləəndirmndirməəyyəə ssəəyygöstgöstəərirdirirdi.. O,O, OstqotOstqot vvəə VandalVandal krallıqlarınıkrallıqlarını işğalişğal etdietdi.. LakinLakin YustinianınYustinianın ölümündölümündəənn azaz sonrasonra onunonun QQəərbdrbdəə işğalişğal etdiyietdiyi əərazilraziləərritirildiitirildi.. VIVI əəsrinsrin ortalarındanortalarından etibaretibarəənn slavyanlarslavyanlar əəvvvvəəlclcəə BalkanBalkan yarımadasınınyarımadasınınşimalını,şimalını, sonrasonra isisəə MakedoniyaMakedoniya vvəə YunanıstanıYunanıstanı işğalişğal etdiletdiləərr..


BizansınBizansın ttəərkibinrkibinəə BalkanBalkan yarımadası,yarımadası, KiçikKiçik Asiya,Asiya, Suriya,Suriya, Misir,Misir, ҒəҒəlləəstin,stin,habelhabeləə KrımKrım vvəə ŞimaliŞimali AfrikanınAfrikanın birbir sırasıra torpaqlarıtorpaqları daxildaxil idiidi.. OnunOnun paytaxtıpaytaxtıKonstantinopolKonstantinopol şşəəhhəəriri AvropaAvropa ililəə AsiyanıAsiyanı birlbirləəşdirşdirəənn «Qızıl«Qızıl körpü»körpü»adlanırdıadlanırdı.. DigDigəərr mməəşhurşhur şşəəhhəərtrtəəriri İsgİsgəəndndəəriyyriyyəə,, Antioxiya,Antioxiya, BeyrutBeyrut vvəə KorinfKorinf idiidi.. BizansdaBizansda QQəərbirbi AvropayaAvropaya nisbnisbəəttəənn::11)) imreratorimrerator hakimiyyhakimiyyəətiti hhəəlləə güclügüclü idiidi vvəə vahidvahid dövldövləətt qalmışdıqalmışdı;;22)) güclügüclü orduordu vvəə donanmadonanma saxlanırdısaxlanırdı.. NNəəticticəəddəə BizansBizans barbarbarbarhücumlarıhücumlarındanndan qorunaqoruna bilirdibilirdi;;33)) ssəənnəətkarlıq,tkarlıq, ticarticarəətt vvəə kkəəndnd ttəəssəərrüfatırrüfatı dahadaha yüksyüksəəkk ssəəviyyviyyəəddəə inkişafinkişafetmişdietmişdi.. İmperatorİmperator YustinianYustinian ((527527--565565)) RomaRoma imperiyasınıimperiyasını əəvvvvəəlkilki əərazisirazisidaxilinddaxilindəə bbəərparpa etmetməəyyəə,, quldarlıqquldarlıq qaydalarınıqaydalarını möhkmöhkəəmlmləəndirmndirməəyyəə ssəəyygöstgöstəərirdirirdi.. O,O, OstqotOstqot vvəə VandalVandal krallıqlarınıkrallıqlarını işğalişğal etdietdi.. LakinLakin YustinianınYustinianın ölümündölümündəənn azaz sonrasonra onunonun QQəərbdrbdəə işğalişğal etdiyietdiyi əərazilraziləərritirildiitirildi.. VIVI əəsrinsrin ortalarındanortalarından etibaretibarəənn slavyanlarslavyanlar əəvvvvəəlclcəə BalkanBalkan yarımadasınınyarımadasınınşimalını,şimalını, sonrasonra isisəə MakedoniyaMakedoniya vvəə YunanıstanıYunanıstanı işğalişğal etdiletdiləərr..


BizansınBizansın ttəərkibinrkibinəə BalkanBalkan yarımadası,yarımadası, KiçikKiçik Asiya,Asiya, Suriya,Suriya, Misir,Misir, ҒəҒəlləəstin,stin,habelhabeləə KrımKrım vvəə ŞimaliŞimali AfrikanınAfrikanın birbir sırasıra torpaqlarıtorpaqları daxildaxil idiidi.. OnunOnun paytaxtıpaytaxtıKonstantinopolKonstantinopol şşəəhhəəriri AvropaAvropa ililəə AsiyanıAsiyanı birlbirləəşdirşdirəənn «Qızıl«Qızıl körpü»körpü»adlanırdıadlanırdı.. DigDigəərr mməəşhurşhur şşəəhhəərtrtəəriri İsgİsgəəndndəəriyyriyyəə,, Antioxiya,Antioxiya, BeyrutBeyrut vvəə KorinfKorinf idiidi.. BizansdaBizansda QQəərbirbi AvropayaAvropaya nisbnisbəəttəənn::11)) imreratorimrerator hakimiyyhakimiyyəətiti hhəəlləə güclügüclü idiidi vvəə vahidvahid dövldövləətt qalmışdıqalmışdı;;22)) güclügüclü orduordu vvəə donanmadonanma saxlanırdısaxlanırdı.. NNəəticticəəddəə BizansBizans barbarbarbarhücumlarıhücumlarındanndan qorunaqoruna bilirdibilirdi;;33)) ssəənnəətkarlıq,tkarlıq, ticarticarəətt vvəə kkəəndnd ttəəssəərrüfatırrüfatı dahadaha yüksyüksəəkk ssəəviyyviyyəəddəə inkişafinkişafetmişdietmişdi.. İmperatorİmperator YustinianYustinian ((527527--565565)) RomaRoma imperiyasınıimperiyasını əəvvvvəəlkilki əərazisirazisidaxilinddaxilindəə bbəərparpa etmetməəyyəə,, quldarlıqquldarlıq qaydalarınıqaydalarını möhkmöhkəəmlmləəndirmndirməəyyəə ssəəyygöstgöstəərirdirirdi.. O,O, OstqotOstqot vvəə VandalVandal krallıqlarınıkrallıqlarını işğalişğal etdietdi.. LakinLakin YustinianınYustinianın ölümündölümündəənn azaz sonrasonra onunonun QQəərbdrbdəə işğalişğal etdiyietdiyi əərazilraziləərritirildiitirildi.. VIVI əəsrinsrin ortalarındanortalarından etibaretibarəənn slavyanlarslavyanlar əəvvvvəəlclcəə BalkanBalkan yarımadasınınyarımadasınınşimalını,şimalını, sonrasonra isisəə MakedoniyaMakedoniya vvəə YunanıstanıYunanıstanı işğalişğal etdiletdiləərr.. 48

SlavyanlarınSlavyanların BizansBizans əərazisindrazisindəə mməəskunlaşmasıskunlaşması quldarlıqdanquldarlıqdanfeodalizmfeodalizməə keçidikeçidi sürsürəətltləəndirdindirdi.. ƏƏhalininhalinin çoxuçoxu azadazad kkəəndlilndliləərrəə çevrildiçevrildi.. QuldarQuldar malikanmalikanəəlləəriri ancaqancaq KiçikKiçik AsiyadaAsiyada qalmışdıqalmışdı.. VIIVII əəsrdsrdəənn etibaretibarəənn BizansdaBizansda feodalizminfeodalizmin meydanameydana ggəəlmlməəsisi dövrüdövrübaşlandıbaşlandı.. İriİri feodallarınfeodalların güclgücləənnəərrəəkk imperatoraimperatora tabetabe olmaqolmaq ististəəmməəmməəsisi vvəəordununordunun əəsasınısasını ttəəşkilşkil ededəənn kkəəndlilndliləərinrin yoxsullaşmasıyoxsullaşması BizansınBizansınzzəəiflifləəmməəsinsinəə ssəəbbəəbb olduoldu.. BizansBizans imperiyasınınimperiyasının xüsusiyyxüsusiyyəətltləəriri bunlarbunlar idiidi::1.1. QQəərbirbi AvropaAvropa ililəə müqayismüqayisəəddəə quldarlığınquldarlığın dahadaha uzunuzun müddmüddəətt davamdavam

etmetməəsisi..2.2. FeodalizminFeodalizmin zzəəifif inkişafı,inkişafı, azadazad kkəəndlindli icmasınınicmasının dahadaha davamlıdavamlı

olmasıolması..3.3. QQəərbirbi AvropaAvropa ölkölkəəlləərindrindəənn ffəərqlirqli olaraqolaraq vahidvahid dövldövləətt kimikimi qalmasıqalması..







49

SLAVYANLARSLAVYANLAR

VIVI əəsrdsrdəə slavyanlarslavyanlar MMəərkrkəəzizi vvəə ŞŞəərqirqi AvropadaAvropada yaşayırdılaryaşayırdılar.. OnlarOnlar üçüç qrupaqrupa bölünürdübölünürdü::1.1. ŞŞəərqrq (ruslar,(ruslar, beloruslar,beloruslar, ukraynalılar)ukraynalılar)..2.2. CCəənubnub (serbl(serbləər,r, bolqarlar,bolqarlar, xorvatlar)xorvatlar)..3.3. QQəərbrb (çexl(çexləər,r, polyaklar,polyaklar, slovaklar)slovaklar).. SlavyanlarınSlavyanların əəsassas mməəşğuliyyşğuliyyəətiti əəkinçilikkinçilik idiidi.. OnlarOnlar özöz ttəəqvimlqvimləərindrindəə aylaraaylara kkəəndnd ttəəssəərrüfatırrüfatı işlişləərinrinəə uyğunuyğun adadverirdilverirdiləərr.. OnlarınOnların IXIX əəsrsrəə qqəəddəərr yazılarıyazıları olmamışdırolmamışdır.. VIVI əəsrdsrdəə hhəəlləə dövldövləətt yoxyox idiidi vvəə icmaicma halındahalında yaşayırdılaryaşayırdılar.. BütünBütün işlişləəriri xalqxalq yığıncağıyığıncağı hhəəllll edirdiedirdi.. OnlarOnlar almanlaralmanlar vvəə əərrəəblbləərr kimikimi ibtidaiibtidai icmaicma quruluşundanquruluşundan birbaşabirbaşafeodalizmfeodalizməə keçmişdilkeçmişdiləərr.. FeodalizmFeodalizməə keçidlkeçidləə bağlıbağlı IXIX——XX əəsrlsrləərdrdəə slavyanlarınslavyanların ilkilk dövldövləətltləəririyaranmışdıyaranmışdı..





50

882882--cici ildildəə şşəərqrq slavyanlarınınslavyanlarının KiyevKiyev dövldövləətiti yarandıyarandı.. XX əəsrinsrin əəvvvvəəlindlindəə Çexiya,Çexiya, XX əəsrinsrin ortalarındaortalarında PolşaPolşa dövldövləətiti yarandıyarandı.. SlavyanlarınSlavyanların qqəərbrb qonşularıqonşuları olanolan almanlaralmanlar XX əəsrdsrdəə ŞŞəərqrqəə hücumhücumededəərrəəkk BaltikBaltik sahillsahilləərindrindəə vvəə ElbaElba çayıçayı boyundaboyunda yaşayanyaşayan slavyanlarıslavyanları asılıasılıvvəəziyyziyyəəttəə saldılarsaldılar.. DağınıqDağınıq tayfalardantayfalardan ibaribarəətt olanolan vvəə dövldövləətiti olmayanolmayan slavyanlarslavyanlarmüqavimmüqaviməətt göstgöstəərrəə bilmbilməədildiləərr.. LakinLakin 983983--cücü ildildəə onlaronlar üsyanüsyan ededəərrəəkk əəsarsarəətdtdəənn azadazad oldularoldular.. IXIX əəsrinsrin sonundasonunda UralUral dağlarınındağlarının ccəənubundannubundan AvropayaAvropaya ggəəlləənnmacarlarmacarlar 906906--cıcı ildildəə BöyükBöyük MoraviyaMoraviya dövldövləətinitini darmadağındarmadağın etdiletdiləərr.. OnlarOnlar Pannoniyanı,Pannoniyanı, TissaTissa vvəə DunayDunay çaylarıçayları arasındakıarasındakı torpaqlardatorpaqlardayaşayanyaşayan slavyanlarıslavyanları özlözləərinrinəə tabetabe etdiletdiləərr..MacarlarMacarlar ŞimaliŞimali İtaliyaya,İtaliyaya, hhəəttatta ParisParisəə qqəəddəərr gedibgedib çıxdılarçıxdılar.. OnlarınOnların yürüşündyürüşündəənn əənn çoxçox zzəərrəərr ççəəkkəənn AlmaniyaAlmaniya olduoldu.. XX əəsrinsrin sonundasonunda AvropadaAvropada MacarMacar krallığınıkrallığını quranquran macarlarınmacarlarınbasqınlarıbasqınları XIXI əəsrinsrin əəvvvvəəlllləərindrindəə tamamiltamamiləə kkəəsildisildi..



51

TÜRK XALQLARININ MTÜRK XALQLARININ MƏƏDDƏƏNİYYNİYYƏƏTİTİ

VV--XIXI əəsrlsrləərdrdəə türktürk xalqlarınınxalqlarının mməəddəəniyyniyyəətiti.. TürkTürk xalqlarınaxalqlarına mməəxsusxsus əənn mühümmühüm yazılıyazılı mməənbnbəə OrxonOrxon--YeniseyYeniseyabidabidəəlləəridirridir.. BuBu abidabidəəlləərinrin çoxuçoxu 3434 samitsamit vvəə 44 saitdsaitdəənn ibaribarəətt olanolan GöytürkGöytürk əəlifbasılifbasıililəə yazılmışdıryazılmışdır.. OrxonOrxon--YeniseyYenisey abidabidəəlləərininrinin çoxuçoxu 725725--735735--cici illilləəriri əəhathatəə ediredir.. OnlarınOnların əənn mməəşhurlarışhurları BilgBilgəə xaqan,xaqan, KültiginKültigin vvəə TonyukukTonyukuk üçünüçünqoyulmuşqoyulmuş abidabidəəlləərdirrdir.. GöytürklGöytürkləərr özöz xaqanlarınınxaqanlarının şşəərrəəfinfinəə bbəəngüdaşlarngüdaşlar adlananadlanan heykheykəəlllləərrqoyurdularqoyurdular.. OrxonOrxon--YeniseyYenisey abidabidəəlləərindrindəə VIIIVIII əəsrdsrdəə yaşamışyaşamış YulluqYulluq TigininTigininmahnısımahnısı dada özöz əəksiniksini tapmışdırtapmışdır.. TürkTürk xalqlarınaxalqlarına mməəxsusxsus elmelm mməərkrkəəzlzləərindrindəə çoxluçoxlu saydasayda mməəşhurşhuralimlalimləərr çalışırdıçalışırdı::11.. İbnİbn SinaSina ((980980--10371037)) 55 hisshissəəddəənn ibaribarəətt "Tibb"Tibb ensiklopediyasıensiklopediyası vvəə TibbTibbelmininelminin qanunu"qanunu" əəssəərlrləərinirini yazmışdıryazmışdır.. BuBu əəssəərlrləərr birbir çoxçox dildiləə ttəərcümrcüməəedilmişdiredilmişdir..





52

22.. MMəəhhəəmmmməədd FFəərabirabi ((870870--950950)) AristoteldAristoteldəənn sonrasonra elmlelmləərinrin ttəəsnifatınısnifatınıververəənn ikinciikinci alimalim olmuşolmuş vvəə "ikinci"ikinci mümüəəllim"llim" adınaadına layiqlayiq görülmüşdürgörülmüşdür..33.. ƏƏbubu ReyhanReyhan əəll--BiruniBiruni ((973973--10481048)) "Hindistan""Hindistan" adlıadlı coğraficoğrafi əəssəərryazmış,yazmış, astronomiyaastronomiya sahsahəəsindsindəə böyükböyük uğurlaruğurlar qazanmışqazanmış vvəə ilkilk qlobusuqlobusudüzdüzəəltmişdirltmişdir.. BiruniBiruni ilkilk ddəəffəə YerinYerin GünGünəəşş əətrafındatrafında fırlanmasıfırlanması fikrinifikrini irirəəlilisürmüşdürsürmüşdür.. IXIX əəsrdsrdəə yaşamışyaşamış AprinçurAprinçur TiginTigin adlıadlı uyğuruyğur şairininşairinin ikiiki şerişeridövrümüzdövrümüzəə ggəəliblib çatmışdırçatmışdır.. XIXI əəsrdsrdəə türktürk yazılıyazılı əəddəəbiyyatınınbiyyatının inkişafıinkişafı islamislam dininindininin vvəə əərrəəbbəəlifbasınınlifbasının yaylımasıyaylıması ililəə bağlıbağlı idiidi.. YusifYusif BalasaqunlununBalasaqunlunun 10691069--cucu ildildəə yazdığıyazdığı "Kitabqu"Kitabqu bilik"bilik"("Xoşb("Xoşbəəxtlikxtlik elmi")elmi") əəssəəriri QaraxanlıQaraxanlı hökmdarıhökmdarı BuğraBuğra QaraQara xanaxana hhəəsrsrolunmuşdurolunmuşdur.. XanXan onaona "Ulus"Ulus xasxas Hacib"Hacib" rütbrütbəəsisi vermişdirvermişdir.. "Övliya"Övliya şairi"şairi" adıadı almışalmış ƏƏhmhməədd YYəəssəəvivi "H"Həəqiqqiqəətltləərr heybheybəəsi"si" əəssəəriniriniyazmışdıryazmışdır.. UzgenUzgen şşəəhhəərindrindəəkiki türbtürbəə,, IIII MahmudMahmud türbtürbəəsi,si, UluUlu BazarBazar mməəscidiscidi türktürkxalqlarınınxalqlarının yaratdıqlarıyaratdıqları memarlıqmemarlıq nümunnümunəəlləərindrindəəndirndir..



53

İİSLAM MSLAM MƏƏDDƏƏNİYYNİYYƏƏTİTİ

ƏƏrrəəblbləərr vvəə onlarınonların tabetabe etdikletdikləəriri ölkölkəəlləərinrin xalqlarıxalqları zzəənginngin islamislammməəddəəniyyniyyəətinitini yaratmışlaryaratmışlar.. BuBu ölkölkəəlləərdrdəə dövldövləətt dilidili əərrəəbb dilidili idiidi..MüqMüqəəddddəəss kitabımızkitabımız QuranQuran dada əərrəəbb dilinddilindəə yazılmışdıryazılmışdır..MüxtMüxtəəliflif xalqlarınxalqların nümaynümayəəndndəəlləəriri bubu dilddildəə yazıbyazıb--yaratmışlaryaratmışlar.. İslamİslam ölkölkəəlləərindrindəə ttəəhsilhsil xeylixeyli inkişafinkişaf etmişdietmişdi.. İspaniyadakıİspaniyadakı KordovaKordova xxəəliflifəəlləərindrindəənn birininbirinin kitabxanasındakitabxanasında 400400mindmindəənn çoxçox kitabkitab varvar idiidi.. VIIIVIII--IXIX əəsrlsrləərdrdəə xilafxilafəətintin əərazisindrazisindəə birbir çoxçox mməəşhurşhur coğrafiyaçıcoğrafiyaçı vvəətarixçitarixçi alimalim yaşayırdıyaşayırdı.. CoğrafiyaçıCoğrafiyaçı İbnİbn XordadbehinXordadbehin (IX(IX əəsr)sr) "Yollar"Yollar vvəə mməəmlmləəkkəətltləərrhaqqındahaqqında kitab"kitab"ında,ında, YYəəqubininqubinin (IX(IX əəsr)sr) "Tarix""Tarix" əəssəərlrləərindrindəə AzAzəərbaycanrbaycan haqqındahaqqındaqiymqiyməətlitli mməəlumatlarlumatlar verilmişdirverilmişdir..





54

XilafXilafəətdtdəə astronomiyaastronomiya elmielmi inkişafinkişaf etmiş,etmiş, rrəəssəədxanalardxanalar tikilmiş,tikilmiş,kimyaçıkimyaçı alimlalimləərr :: spirtispirti,, naşatırnaşatır spirtinispirtini vvəə potaşıpotaşı kkəəşfşf etmişdiletmişdiləərr..MMəərkrkəəzizi AsiyadaAsiyada yaşayanyaşayan mməəşhurşhur alimlalimləərdrdəənn "elmin"elmin şeyxi"şeyxi"adlananadlanan İbnİbn SinaSina (IX(IX--X),X), astronomastronom əəll--BiruniBiruni bütünbütün dünyadadünyadamməəşhurşhur idilidiləərr.. 805805--cici ildildəə BağdaddaBağdadda yaradılmışyaradılmış "Bilik"Bilik evi"ndevi"ndəə müxtmüxtəəliflif dilldilləərdrdəənnkitablarkitablar ttəərcümrcüməə edilibedilib saxlanırdısaxlanırdı.. XilafXilafəətt dövründdövründəə incincəəssəənnəətintin əənn çoxçox inkişafinkişaf eeddəənn növünövü memarlıqmemarlıqidiidi.. QüdsdQüdsdəə ÖmÖməərr mməəscidiscidi (VIII(VIII əəsr),sr), SamirSamirəəddəə UluUlu mməəscidscid,, KordovaKordova mməəscidiscidi (VIII(VIII——IXIX əəsrlsrləər),r), SeviliyadaSeviliyada ƏƏlklkəəsarsar sarayısarayı (XII(XII əəsr),sr), QranadadaQranadada ƏƏlhambralhambra sarayısarayı (XIII(XIII——XVXV əəsrlsrləər)r) mməəşhurşhur memarlıqmemarlıqabidabidəəlləəriri idiidi..



55

HİNDİSTAN MHİNDİSTAN MƏƏDDƏƏNİYYNİYYƏƏTİTİ

"Çarvaklar""Çarvaklar" (dörd(dörd söz)söz) ttəəliminliminəə görgörəə,, dünyadünya dörddörd ünsürdünsürdəənn(torpaq,(torpaq, su,su, od,od, hava)hava) ibaribarəətdirtdir.. VV--VIVI əəsrlsrləərdrdəə HindistandaHindistanda rrəəssəədxanalardxanalar ffəəaliyyaliyyəətt göstgöstəərirdirirdi.. VV əəsrsrəə aidaid tökmtökməə ddəəmirmir qüllqülləəninnin indiyindiyəəddəəkk paslanmamasıpaslanmamasımükmükəəmmmməəll metalmetal emalıemalı texnologiyasındantexnologiyasından xxəəbbəərr verirverir.. AcantadaAcantada mməəşhurşhur mağaramağara--mməəbbəədd varvar idiidi.. VIIIVIII əəsrdsrdəənn daşdaş mməəbbəədldləərr tikilirditikilirdi.. RRəəqsqs ededəənn tanrıtanrı heykheykəəlili dünyadadünyada hhəərrəəkkəətintin mməənbnbəəyiyi sayılırdısayılırdı.. RamRam vvəə KrişnaKrişna tamaşasıtamaşası göstgöstəərilirdirilirdi.. KalidasKalidas dövrünündövrünün mməəşhurşhur şairişairi idiidi..





56

Bizans mBizans məəddəəniyyniyyəətiti

ErkErkəənn ortaorta əəsrlsrləərinrin başlanğıcındabaşlanğıcında BizansBizans mməəddəəniyyniyyəətiti QQəərbirbiAvropadakıAvropadakı kimikimi ttəənnəəzzülzzüləə uğramadıuğramadı.. OnunOnun özünözünəəmməəxsusxsus xüsusiyyxüsusiyyəətltləəririvarvar idiidi.. BizansBizans mməəddəəniyyniyyəətindtindəə RomaRoma--yunanyunan mməəddəəniyyniyyəəti,ti, MisirMisir vvəə AsiyaAsiyamməəddəəniyyniyyəətiti birbir--biribiri ililəə qovuşmuşduqovuşmuşdu.. VIIVII——VIIIVIII əəsrlsrləərdrdəə əərrəəbb hücumlarıhücumları zamanızamanı BizansBizans yalnızyalnız BalkanBalkanyarımadasıyarımadası vvəə KiçikKiçik AsiyanıAsiyanı özöz əəlindlindəə saxlayasaxlaya bildibildi.. YunanYunan dilidili imperiyanınimperiyanın dövldövləətt dilindilinəə çevrildiçevrildi.. BizansdaBizansda savadlısavadlı adamlaradamlar QQəərbirbi AvropayaAvropaya nisbnisbəəttəənn dahadaha çoxçox idiidi.. KilsKilsəəmməəktktəəblbləəriri ililəə yanaşı,yanaşı, xüsusixüsusi vvəə dünydünyəəvivi mməəktktəəblbləərr ddəə açılmışdıaçılmışdı..MMəəktktəəblbləərdrdəə antikantik dövründövrün alimlalimləərininrinin vvəə şairlşairləərininrinin əəssəərlrləəriri ddəəöyröyrəənilirdinilirdi.. IXIX əəsrdsrdəə KonstantinopoldaKonstantinopolda mməəşhurşhur alimalim LevLev MatematikinMatematikin ddəərsrs dediyidediyialiali mməəktktəəbb varvar idiidi..





57

10451045--cici ildildəə BizansBizans UniversitetiUniversiteti açıldıaçıldı.. AliAli tibbtibb mməəktktəəbindbindəə hhəəkimkim NikitaNikita ttəərrəəfindfindəənn ccəərrahiyyrrahiyyəəninnin əəsasısasıqoyulduqoyuldu.. XX əəsrdsrdəə kkəəndnd ttəəssəərrüfatırrüfatı ensiklopediyasıensiklopediyası yaradıldıyaradıldı.. VIIVII əəsrdsrdəə "Yunan"Yunan odu"odu" adlıadlı yandırıcıyandırıcı maddmaddəə ixtiraixtira edildiedildi.. BizansdaBizansda əənn möhtmöhtəəşşəəmm abidabidəə YustinianınYustinianın əəmrimri ililəə tikilmiştikilmiş ((532532--537537)) "Möcüz"Möcüzəəlləərr möcüzmöcüzəəsi"si" adlananadlanan "Müq"Müqəəddddəəss Sofiya"Sofiya" mməəbbəədidi idiidi..MMəəbbəədd osmanlılarosmanlılar ttəərrəəfindfindəənn "Aya"Aya Sofiya"Sofiya" mməəscidinscidinəə çevrilmişdirçevrilmişdir.. RRəəssamlıqdassamlıqda "ikonalar""ikonalar" genişgeniş yayılmışdıyayılmışdı.. BizansdaBizansda hökmdarhökmdar taxtınıtaxtını hhəərrəəkkəəttəə ggəətirmtirməəkk üçünüçün avtomatavtomat qurğuqurğudada hazırlanmışdıhazırlanmışdı..

10451045--cici ildildəə BizansBizans UniversitetiUniversiteti açıldıaçıldı.. AliAli tibbtibb mməəktktəəbindbindəə hhəəkimkim NikitaNikita ttəərrəəfindfindəənn ccəərrahiyyrrahiyyəəninnin əəsasısasıqoyulduqoyuldu.. XX əəsrdsrdəə kkəəndnd ttəəssəərrüfatırrüfatı ensiklopediyasıensiklopediyası yaradıldıyaradıldı.. VIIVII əəsrdsrdəə "Yunan"Yunan odu"odu" adlıadlı yandırıcıyandırıcı maddmaddəə ixtiraixtira edildiedildi.. BizansdaBizansda əənn möhtmöhtəəşşəəmm abidabidəə YustinianınYustinianın əəmrimri ililəə tikilmiştikilmiş ((532532--537537)) "Möcüz"Möcüzəəlləərr möcüzmöcüzəəsi"si" adlananadlanan "Müq"Müqəəddddəəss Sofiya"Sofiya" mməəbbəədidi idiidi..MMəəbbəədd osmanlılarosmanlılar ttəərrəəfindfindəənn "Aya"Aya Sofiya"Sofiya" mməəscidinscidinəə çevrilmişdirçevrilmişdir.. RRəəssamlıqdassamlıqda "ikonalar""ikonalar" genişgeniş yayılmışdıyayılmışdı.. BizansdaBizansda hökmdarhökmdar taxtınıtaxtını hhəərrəəkkəəttəə ggəətirmtirməəkk üçünüçün avtomatavtomat qurğuqurğudada hazırlanmışdıhazırlanmışdı..

58

ErkErkəən ortan orta əəsrlsrləər Avropa mr Avropa məəddəəniyyniyyəətiti

BuBu dövrdövrəə QQəərbirbi AvropaAvropa mməəddəəniyyniyyəətiti üçünüçün xarakterikxarakterik idiidi::1.1. antikantik mməəddəəniyyniyyəətintin ttəənnəəzzülüzzülü;;2.2. ŞŞəərqrqəə vvəə BizansaBizansa nisbnisbəəttəənn gerilikgerilik;;3.3. dinindinin elmelm vvəə ttəəhsilhsil üzüzəərindrindəə ağalığıağalığı.. BöyükBöyük KarlınKarlın dövründdövründəə başbaş vermişvermiş inkişafinkişaf "Karolinq"Karolinq oyanışı"oyanışı"adlanıradlanır.. O,O, AxenAxen şşəəhhəərindrindəə əəddəəbibi ddəərnrnəəkk -- "Saray"Saray akademiyası"akademiyası" yaratmışyaratmış vvəəşşəəhhəərdrdəə saraylarsaraylar vvəə kilskilsəəlləərr tikdirmişditikdirmişdi.. BuBu dövrddövrdəə ggəəzzəəriri hhəəyatyat sürsürəənn artistlartistləərr -- jonqiyorlarjonqiyorlar varvar idiidi..MMəəktktəəblbləərdrdəə ttəəhsilhsil ikipillikipilləəlili idiidi::aşağıaşağı pillpilləəddəə qrammatika,qrammatika, ritorika,ritorika, diplomatikadiplomatika;; yuxarıyuxarı pillpilləəddəə hesab,hesab, hhəəndndəəssəə,, astronomiya,astronomiya, müsiqimüsiqi öyröyrəədilirdidilirdi..





59

mÜndƏrİcat Çİn3 sasanİ dÖ aĞ hun İmperatorluĞutarix.info/7 sinif umumi tarix.pdf · və...

Documents