VII SİNİF

AZƏRBAYCAN TARİXİ

AZƏRBAYCAN ERKƏN ORTA ƏSRLƏR DÖVRÜNDƏ

Azərbaycan III-V əsrlərdə

Azərbaycanda feodal münasibətlərinin yaranması

III-V əsrlərdə Azərbaycanda tədricən torpaq sahibkarlığının yeni səciyyəvi cəhətləri meydana gəldi. Belə ki,

dövlət torpaqları xidmət müqabilində hərbçilərə, dövlət işçilərinə paylanır və bəzən xüsusi xidməti olan şəxslərə

hədiyyə verilirdi. Xüsusi xidmət adamlarına paylanmış belə torpaqlar mülk, həmin torpaq (mülk) sahibi mülkədar,

yəni feodal adlanırdı. Çox hallarda həmin adamlara

mülklə birlikdə onu becərən kəndlilər (əkinçilər) də

hədiyyə verilirdi. Feodalizm cəmiyyəti adı buradan

yaranmışdır.

III-V əsrlərdə - Azərbaycanda feodalizm

münasibətləri meydana gəldi. Azərbaycanda feodal

münasibətlərinin yaranması məhsuldar qüvvələrin

inkişafının nəticəsi idi.

Feodal münasibətlərinin inkişafı

VI əsrin əvvəllərində Azərbaycanda feodal

münasibətləri inkişaf edirdi. Kənd icmalarının

torpaqları feodalların əlinə keçirdi. Əkilib becərilməsi

çətinlik törədən torpaqlar isə sahibsiz qalırdı.

Torpaqsız qalan icma üzvləri asılı kəndlilərə

çevrilirdilər. V—VII əsrlərdə Albaniya və

Atropatenada feodal münasibətləri eyni cür inkişaf

edirdi.

Əhalinin sosial təbəqələri

Erəkən Orta srlərdə Azərbaycanda əhali müxtəlif sosial təbəqələrə bölünürdü. Feodalizm dövründə

cəmiyyətin əsas sinifləri kəndlilər və feodallar idi. Kəndlilərlə yanaşı sənətkar və tacirlər də vergi verənlər

təbəqəsinə daxil idi. Kahinlər, hərbçilər, mirzələr isə cəmiyyətin hakim təbəqəsi sayılırdı. Zərdüştlük dininin

hakim mövqe tutması kahinlərin də varlanmasına səbəb olmuşdu.

III-V əsrlərdə Azərbaycanda vergi verənlər təbəqəsi

Sasanilər dövründə torpaq mülkiyyət formaları, vergi və mükəlləfiyyətlər

Sasani ağalığı dövründə (III-VII əsrlərdə) Azərbaycanda iki əsas torpaq mülkiyyət forması mövcud idi:

• Dastakert – irsən keçən torpaq mülkiyyət forması idi. İri feodal və Zərdüşd dininin kahinlərinə

verilirdi.

• Xostak - şərti torpaq mülkiyyət forması idi. Xostaqın əsas sahibi xırda və orta feodallar idi. Belə

torpaqlar vassal xidməti müddətində dövlət tərəfindən müvəqqəti istifadə üçün verilirdi.

Kəndlilərin istismar edilməsinin əsas forması vergilərin ödənməsi və mükəlləfiyyətlərin icrası idi. Sasani

ağalığı dövründə Azərbaycanda (Atropatena və Albaniyada) iki vergi növü mövcud idi:

• Xaraq - məhsul vergisi idi. Məhsulun 1/3-dən 1/6-nə qədərini təşkil edirdi.

• Gezit - can vergisi idi. Sasani imperiyasının ərazisində yaşayan bütün əhalidən, xüsusilə xristianlardan

və sənətkarlardan ildə bir dəfə toplanılırdı.

sənətkarlar

kəndlilər

tacirlər

Kəndlilər vergi verməklə yanaşı, müəyyən mükəlləfiyyətlər də (dövlət mülkiyyətində olan körpülərin,

qalaların, yolların tikintisində və bərpasında iştirak etmək və.s) yerinə yetirirdilər

Kəndlilərin mükəlləfiyyətlər yerinə yetirməsi məcburi idi və bunun əvəzində onlara heç bir ödənc verilmirdi.

Sasani şahı I Xosrovun islahatları

Azərbaycanın cənub torpaqlarında - Atropatenada feodal münasibətlərinin inkişafına Sasani şahı I Xosrovun

islahatları böyük təsir göstərdi. I Xosrov torpaq, vergi və inzibati islahatlar həyata keçirmişdi. I Xosrovun torpaq

islahatına əsasən sahibsiz torpaqlar hərbçilərə paylanıldı. I Xosrovun vergi islahatı keçirməkdə məqsədi vergi

sahəsindəki nöqsanları aradan qaldırmaq və ya vergi yığan məmurların özbaşınalığına son qoymaq idi. I

Xosrovun vergi islahatına əsasən:

Vergilərin toplanması nizama salındı və vergiyığan məmurların özbaşınalığına son qoyuldu.

Uşaqlar, qadınlar, kahinlər, məmurlar can vergisindən azad edildilər.

Bu islahatlar nəticəsində şərti torpaq mülkiyyəti genişləndi, xırda və orta torpaq sahiblərinin sayı artdı.

Azərbaycanda feodalizmin əsas xüsusiyyətləri

Azərbaycanda feodal münasibətlərinin inkişafı Avropadakı kimi feodalizmin ümumi qanunlarına

əsaslanırdı. Lakin Azərbaycanda yeni yaranmış feodal münasibətləri Qərbi Avropa ölkələrindən kəskin fərqlənirdi.

Azərbaycanda feodalizmin əsas xüsusiyyətlərindən biri təsərrüfatın natural forması idi. Kəndlilər özlərinin və

feodalın tələbatını ödəmək üçün müxtəlif ərzaq məhsulları, sənətkarlıq malları tədarük edir, bazara mal

çıxarmırdılar. Beləliklə, məhsul mübadiləsinə çox az hallarda ehtiyac duyulurdu. Natural təsərrüfat ayrı-ayrı

bölgələr arasında iqtisadi münasibətlərin yaranmasına mane olurdu.

Azərbaycanda feodal münasibətlərinin Qərbi Avropa ölkələrindən fərqli cəhətləri

Sasanilərin köçürmə siyasəti

Sasanilər dövləti ona tabe olan ərazilərə, o cümlədən Azərbaycanın şimal torpaqlarına farsdilli tayfalar

köçürdürdülər. Sasani şahlarının köçürmə siyasətində iki məqsəd var idi:

1. Etnik dayaq yaratmaq.

2. Hakimiyyətini güclənmək.

Lakin farsdilli tayfalar türk dilinin və mədəniyyətinin təsiri ilə çoxsaylı yerli türk tayfaları ilə qaynayıb-

qarışır, vahid xalqın formalaşmasında iştirak edirdilər.

Azərbaycanda

Qərbi Avropada

I. Azərbaycanda feodalizm cəmiyyəti tez yaranıb gec

süqut etmişdir. (III əsr - XIX əsrin ikinci yarısınadək).

II. Azərbaycanda kəndlilər feodaldan yalnız iqtisadi

cəhətdən asılı olub, şəxsən asılı (təhkimli) deyildilər.

III. Azərbaycanda fedalların şəxsi təsərrüfatı, yox idi.

Bunun əsas səbəbi süni suvarma tələb edən təsərrüfata

böyük xərc qoymaq lazım gəlməsi idi.

I. Qərbi Avropada feodalizm cəmiyyəti gec yaranıb tez

süqut etmişdir (V əsr - XVII əsrin sonlarınadək).

II. Qərbi Avropada kəndlilər feodaldan iqtisadi cəhətdən

və şəxsən asılı (təhkimli) idilər.

III. Qərbi Avropada feodalların şəxsi təsərrüfatı var idi.

III-VII əsrlərdə torpaq mülkiyyət

formaları

dastaker

t

xostakt

III-VII əsrlərdə vergi

növləri

xaraq

gezit

Azərbaycanın şimalına köçürülən fars mənşəli əhali tatlar adı ilə məlumdur. Onlar əsasən Azərbaycanın

şimalında Abşeron, Şamaxı, Dəvəçi, Quba bölgələrinə köçürülmüşdür. Azərbaycanın indiki Lahıc kəndində

yaşayanlar İranın Lahıc kəndindən köçürülmüş tatların nəsilləridir.

TERMİNLƏR

Dastakert Sasanilər dövlətində şərti torpaq mülkiyyəti.

Gezit Sasanilər dövlətində alınan can vergisi.

Feodal Torpaq mülkiyyətçisi, asılı kəndliləri istismar edən feod sahibi.

Feodalizm Əsas işçi qüvvəsinin əksəriyyətini təhkimli kəndlilər təşkil edən dövr; quldarlığı əvəz

etmişdir.

İslahat ictimai həyatın (təsisatın, qaydaların) hər hansı bir tərəfini dəyişdirmək, yeniləşdirmək.

Xostak Sasani imperiyasında, o cümlədən Albaniyada hakim zümrənin nümayəndələrinə xidməti

əvəzində dövlət tərəfindən müvəqqəti istifadə üçün verilən şərti torpaq mülkiyyəti.

Natural təsərrüfati İstehsalın məhsulunun satış məqsədi ilə deyil, şəxsi istifadə üçün nəzərdə tutulduğu

təsərrüfat növü

SUAL VƏ TAPŞIRIQLAR

1. Azərbaycanda feodal münasibətləri nə vaxt

yaranmışdı?

2. III-V əsrlərdə Azərbaycanda torpaq

sahibkarlığının hansı yeni səciyyəvi cəhətləri

meydana gəldi?

3. Şərti torpaq mülkiyyəti necə yarandı?

4. Kənd icmalarının torpaqları nə vaxt feodalların

əlinə keçirdi?

5. İcma üzvləri asılı kəndlilərə necə çevrilirdilər?

6. Azərbaycanda feodal münasibətlərinin

inkişafının səbəblərini nə idi?

7. Erəkən Orta srlərdə Azərbaycanda əhali hansı

sosial təbəqələrə bölünürdü?

8. Feodalizm dövründə cəmiyyətin əsas siniflərini

kimlər təşkil edirdi?

9. III-V əsrlərdə Azərbaycanda vergi verənlər

təbəqəsinə kimlər daxil idi?

10. Cəmiyyətin hakim təbəqəsi kimlər sayılırdı?

11. Kahinlərin varlanmasının səbəbi nə idi?

12. Sasani ağalığı dövründə Azərbaycanda hansı

torpaq mülkiyyət forması mövcud idi? Dastakert

və xostak nəyə deyilir?

13. Kəndlilərin istismar edilməsinin əsas forması nə

idi?

14. Sasani ağalığı dövründə əhalidən hansı vergilər

alınırdı?

15. Kəndlilər hansı mükəlləfiyyətləri yerinə

yetirirdilər?

16. Atropatenada feodal münasibətlərinin inkişafına

hansı Sasani şahının islahatları böyük təsir

göstərmişdi?

17. Sasani şahı I Xosrov hakimiyyəti dövründə hansı

islahatlar həyata keçirmişdi?

18. I Xosrovun torpaq islahatının mahiyyəti necə idi?

19. I Xosrovun vergi islahatı keçirməkdə məqsədi nə

idi?

20. I Xosrovun vergi islahatına əsasən kimlər can

vergisindən azad edildilər?

21. Vergilərin toplanması nizama salındı və vergiyığan

məmurların özbaşınalığına son qoyuldu.

22. I Xosrovun vergi islahatı nə ilə nəticələndi?

23. Azərbaycanda feodalizmin əsas xüsusiyyətləri

hansılar idi?

24. Nəyə görə natural təsərrüfat bölgələr arasında

iqtisadi münasibətlərə mane olurdu?

25. Azərbaycanda feodal münasibətlərinin Qərbi

Avropa ölkələrindən fərqli cəhətləri nə idi?

26. Sasanilər dövləti ona tabe olan ərazilərə əsasən

kimləri köçürürdülər?

27. Sasani şahlarının köçürmə siyasətində məqsəd nə

idi?

AZƏRBAYCAN XİLAFƏTİN TƏRKİBİNDƏ (VII ƏSR – IX ƏSRİN ORTALARI)

Azərbaycanın ərəblət tərəfindən işğalı

Ərəb işğalları ərəfəsində Azərbaycanda siyasi vəziyyət

VII əsrin əvvəllərində Albaniyada Mehranilər

sülaləsinin (Girdiman dövlətinin) hökmranlığı başlandı. Bu

sülalə hakimiyyəti əvvəllər Albaniyanın Girdiman vilayətində

(indiki Şəmkir-Qazax bölgəsində) qurulmuşdu. Sonralar

Mehranilərin hakimiyyəti bütün Albaniya dövlətini əhatə etmiş,

mərkəzi isə Partav şəhəri (indiki Bərdə şəhəri) olmuşdur.

Mehranilər sülaləsinin banisi Mehran idi. Mehranın dövründə:

Türk mənşəli sabir tayfaları Girdiman vilayətində

məskunlaşdı.

Mehrəvan şəhəri salındı.

Ərəb işğalları ərəfəsində Azərbaycanda vəziyyət

Atropatena Albaniya

Sasanilərdən tam asılı vəziyyətdə idi

Sasani mərzbanları tərəfindən idarə olunurdu

İqtisadi və siyasi vəziyyət ağır idi

Ölkənin inkişaf ahəngi pozulmuşdu

Daxili müstəqilliyini saxlayırdı

Yerli hökmdarlar tərəfindən idarə olunurdu

İqtisadi və siyasi vəziyyət nisbətən yaxşı idi

Xəzərlərinn hücumlarına məruz qalırdı

Cavanşirin daxili və xarici siyasəti

Mehranilər sülaləsinin ən görkəmli dövlət xadimi, sərkərdə Cavanşir

olmuşdur. Cavanşir (642-681) ölkənin daxili sabitliyini təmin etməklə yanaşı,

uğurlu xarici siyasət yeridirdi. Cavanşirin xarici və daxili siyasətinin əsas

istiqamətləri aşağıdakılar idi:

Bizans və Xəzər dövlətləri ilə münasibətləri qaydaya salmaq.

Ölkədə dinc quruculuq işlərini həyata keçirmək.

Varaz Qriqor

(630-642)

Cəsur Vardan

(600-615)

Mehran

(570-590)

Cavanşir

(642-681)

Varaz Trdat

(681-705)

Albaniyada hakimiyyətdə olmuş sülalələr

“Arşakilər sülaləsi”

(I əsr - 510)

“Aranilər sülaləsi”

(e.ə II – e. I əsrlər)

“Mehranilər (Girdiman)

sülaləsi” (629-705)

Musa Kalankatlunun “Albaniya tarixi” əsərindən

Mehran Sasani şahı II Xosrovun atasının ölümündə təqsiri olduğu

üçün onun qəzəbindən qorxaraq İrandan qaçıb Albaniyanın Uti

vilayətinə gələrək xəzərlərlə birləşmək istəyirdi. II Xosrov bunun

qarşısını almaq üçün Mehranı bağışladı və onu Girdiman vilayətinin

hakimi kimi tanıdı. Mehran bundan sonra Girdiman vilayətində

onunla gələn ailələrlə birlikdə burada məskən saldılar

.

Cavanşirin dövründə paytaxt Bərdə şəhərinin abadlığına xüsusi diqqət

yetirilir, alimlər, şairlər hökmdar tərəfindən himayə edilirdi.

Ərəb qoşunlarının Cənubi Azərbaycana hücumu

VII əsrin 30-cu illərində ərəblərin Sasanilər dövlətinə hücumları başladı. Ərəb ordusu Sasani imperiyasına

hücum edərkən Sasani hökmdarı imperiyaya tabe olan ölkələrin hamısından, o cümlədən Albaniyadan ərəblərə qarşı

vuruşmaq üçün qoşun tələb etdi. Albaniya Sasani imperatorluğundan yarımasılı vəziyyətdə olduğu üçün Cavanşir

ərəblərə qarşı Sasanilərin tərəfində vuruşdu. Gənc sərkərdə Cavanşir döyüşlərdə igidliyi ilə fərqlənirdi. Lakin

apardığı mübarizənin öz ölkəsi üçün mənasız olduğunu görən Cavanşir vətəninə qayıtdı.

VII əsrin 40-cı illərində ərəb qoşunları Azərbaycana yürüşə başladılar. Azərbaycanın Sasani imperiyası

dağıldıqdan sonra ərəblər Azərbaycanın işğalını genişləndirdilər. Atropatenanın işğalı zamanı ərəblər Ərdəbildə

ciddi müqavimətlə rastlaşdılar. Burada da qələbə qazanan ərəblər şimala - Azərbaycan Albaniya dövlətinin ərazisinə

doğru irəlilədilər.

Bilmək maraqlıdır

Ağvan hökmdarı Cavanşirin hökmranlığı; iranlıların basılması

... ərəblər qalxanlarını birləşdirib İran qoşunlarını darmadağın etmək üçün özləri qabaqcadan hücuma keçdilər.

Albaniya sərkərdəsi Cavanşir öz igid döyüşçüləri ilə onların səfləri içərisinə soxulub düşmənlərdən ikisini yerə

sərdi, özü üç ağır yara aldı, atı isə dörd yerdən yaralandı. Düşmən onu ... Fərat çayınadək təqib etdi, o isə həmlələri

dəf edərək çayı üzüb keçdi. Onun üst-başı qan içində idi, ... Şaha Cavanşirin şücaətindən danışanda şah deyilənləri

qəbul edib əmr etdi ki, ona şah sarayında yer ayırıb yanına həkimlərini göndərsinlər.... bir qədər sağalandan sonra

Cavanşir şahın yanına gəldi... şah onun belinə mirvari ilə işlənmiş qızıl kəmər və qızıl saplı qılınc bağladı...

Cavanşirin Bizans imperiyası ilə yaxınlaşması

Albaniya Erkən Orta əsrlərdə Bizansın, xəzərlərin və ərəblətin hərbi yürüşünə məruz qaldı. Azərbaycan

əhalisi Sasanilərin əsarətindən azad olmamış yeni işğalçının - ərəblərin hücumuna məruz qaldı.

Ölkənin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün atası Cavanşiri 642-ci ildə hökmdar taxtına oturtdu. Albaniya

tarixçi-salnaməçisi Musa Kalankatlmm yaz dığına görə, Cavanşir İberiya sərhədlərindən Hun keçidinə və Araz

çayına qədər ərazilərdə hökmranlıq etmişdir.

651-ci ildə ərəblər Sasani imperiyasının varlığına son qoydu. Bu zaman Cavanşir ərəb təhlükəsinə qarşı

Bizans imperatoru ilə ittifaqa girdi. Bizans imperatoru II Konstantinlə Cavanşir görüşdə ərələrə qarşı birgə

mübarizə yolları müzakirə edildi. Müttəfiqlər birlikdə ərəblərə qarşı müqavimət göstərmək qərarına gəldilər.

Cavanşirin xəzərlərlə mübarizəsi

Cənubda Azərbaycan Atropatena dövlətinin əraziləri ərəblər tərəfindən işğala məruz qaldığı bir vaxtda

şimaldan xəzərlərin Albaniyaya hücumları baş verdi. Yürüşlərin birində Cavanşirin qoşunları xəzərləri məğlub edib

ölkədən çıxara bildi. Lakin onların sonrakı yürüşləri daha güclü olduğundan Cavanşir Xəzər xaqanı ilə sülh bağladı

və xaqanın qızı ilə evləndi. Bu «nikah diplomatiyası ilə Albaniya hökmdarı ölkəsinin mənafeyini qorudu. Sülhün

şərtlərinə görə, Albaniya dövləti hər il xəzərlərə xərac verməli, bunun əvəzində isə bütün əsirlər və ələ keçirilmiş

mal-qara geri qaytarılmalı idi.

Cavanşirin diplomatik əlaqələr saxladığı dövlətlər

Cavanşirin Xəlifə ilə yaxınlaşması

VII əsrin 60-cı illərində Xilafətdə Əməvilər sülaləsi (661-750) hakimiyyətə gəldi. Əməvilər dövründə

ərəblər qonşu ölkələrə müharibələri gücləndirdilər. Xilafətdə hakimiyyət Əməvilər sülaləsinin əlinə keçdikdən

Bizans

Xəzərlər

Ərəblər

Sasanilər

sonra Cavanşirin Xilafətə qarşı münasibətini dəyişdi. Cavanşirin Xilafətə qarşı münasibətini dəyişdirməsinin

aşağıdakı amillərlə bağlı idi:

1. Albaniyanın müttəfiqi olan Bizansın ərəblərlə müharibədə xeyli zəifləməsi.

2. Albaniyanın təklikdə çoxsaylı ərəb qoşunları ilə döyüşdə uğur qazanmağın mümkünsüzlüyü.

3. Şimaldan xəzərlərin yürüşü, cənubdan isə iran feodallarının Albaniyaya hücumlarının artması.

Bu amilləri nəzərə alan Cavanşir Xilafətlə münasibətləri diplomatik yolla nizama salmağı qərara aldı. Bu

məqsədlə 667-ci və 670-ci ildə iki dəfə Dəməşq şəhərinə gedərək Ərəb xəlifəsi Müaviyə ilə görüşdü. Danışıqlar

uğurla nəticələndi. Belə ki, Cavanşirlə xəlifə arasında danışıqlar nəticəsində:

Xəlifə Azərbaycan Albaniya dövlətinin daxili müstəqilliyinə toxunmadı.

Albaniyada əhalidən alınan vergilərin üçdə bir hissəsi azaldıldı.

Xəlifənin Cavanşirə güzəştə getməsinin bir neçə səbəbi vardı. Həmin səbəblər aşağıdakılardır:

• Albaniyanın zəngin sərvətləri, hərbi-strateji və coğrafi mövqeyi.

• Cavanşirin şəxsi nüfuzu və dərin biliyi.

Albaniyanın müstəqilliyinə son qoyulması

Cavanşir uzaqgörən xarici siyasəti nəticəsində Şimali Azərbaycan - Albaniya Ərəb xilafətinin, Bizansın,

Sasanilərin və xəzərlərin işğallarından xilas oldu, ölkədə təsərrüfatın və mədəniyyətin inkişafına şərait yarandı.

Beləliklə, Cavanşir Albaniyanın daxili müstəqilliyini qoruyub saxlamağa nail oldu. Lakin müstəqilliyə can atan

bizanspərəst feodallar sui-qəsd təşkil edərək 681-ci ildə Cavanşiri qətlə yetirdilər. Onun varisləri isə Albaniyanın

müstəqilliyini qoruya bilmədilər. VIII əsrin əvvəllərində Cənubi Qafqazdakı Bizan tərəfdarlarını cəzalandırmaq

məqsədi ilə buraya ərəb qoşunu göndərildi. Həmin qoşunların bir hissəsi 705-ci ildə Albaniyaya yürüş etdi.

Ərəblərin Albaniyaya bu yürüşü nəticəsində:

İdarəçilik xəlifənin təyin etdiyi canişinə tapşırıldı.

Albaniyanın daxili müstəqilliyi ləğv edildi.

Albaniyanın idarə olunması xəlifənin canişininə tapşırıldı.

Albaniyada Mehranilər sülaləsinin hakimiyyəti sona çatdı.

Albaniya dövləti süqut etdi.

Xəlifə Albaniyanın daxili müstəqilliyi ləğv etdi və Albaniya dövləti süqut etdi

Albaniyada Mehranilər sülaləsinin hakimiyyəti sona çatdı

Albaniyanın idarə olunması xəlifənin canişininə tapşırıldı

VIII əsrin

əvvəlləri

Xəlifə Albaniya əhalisindən alınan vergiləri

üçdə bir qədər azaltdı

Xəlifə Albaniyanın daxili müstəqilliyinə

toxunmadı

Cavanşirin Xəlifə ilə görüçünün nəticəsi

Şimaldan xəzərlərin,

cənubdan isə sasani

feodallarının hücumları

Cavanşirin Xilafətə qarşı münasibətinin dəyişməsinin səbəbləri

Bizansın Xilafətlə müqayisədə çox

zəif olması, hətta özünü belə

müdafiə edə bilməməsi

Albaniyanın təklikdə çoxsaylı ərəb

qoşunları ilə döyüşdə uğur

qazanmağın mümkünsüzlüyü

Albaniya və Sasanilər tarixi üçün oxşar cəhətlər

Azərbaycan uğrunda xəzər-ərəb müharibələri

VII əsrdə ərəblərlə xəzər türkləri arasında müharibələr başladı. Bu müharibə Azərbaycan uğrunda gedirdi.

Müharibə VIII əsrdə daha da şiddətləndi. Ərəblər Azərbaycanda möhkəmləndikdən sonra daha mütəşəkkil

müharibəyə başladılar. Buna baxmayaraq, döyüşlərdə hərbi üstünlük gah xəzərlərin, gah da ərəblərin əlinə keçirdi.

Növbəti hücum zamanı xəzərlər ərəbləri sıxışdıraraq Ərdəbilə çatdılar. Xəzərlər Savalan dağı yaxınlığında

döyüşdə ərəb ordusuna qalib gəldikdən bir qədər sonra Diyarbəkiri və Mosulu ələ keçirdilər. Xəlifənin xəzərlərə

qarşı kömək üçün əlavə göndərdiyi ərəb ordusu Van gölü yaxınlığındakı Hilat şəhəri ətrafında döyüşdə ərəblər

çətinliklə də olsa xəzərlərin hücumunu dayandırdı və hərbi üstünlüyü ələ aldı, xəzərlər Azərbaycandan çıxarıldı. Bu

hadisədən sonra ərəblərlə sülh bağlayan xəzərlərin bir hissəsi İslam dinini qəbul etdi. Təqribən yüz ilə yaxın

davam edən bu müharibələr VIII əsrin sonlarında başa çatdı. Beləliklə, xəzər-ərəb müharibələri nəticəsində:

• Azərbaycan hədsiz dağıntılar və fəlakətlərə məruz qaldı.

• Ərəblərlə sülh bağlayan xəzərlərin bir hissəsi İslam dinini qəbul etdi

Xəzərlərlə ərəblər arasında baş vermiş döyüşlər

İslam dininin Azərbaycanda asanlıqla yayılmasının səbəbləri

Ərəblər xalqın mübarizə əzmini qırmaq üçün əhali ilə mülayim rəftar etməyə və lazım gəldikdə güzəştdə

getməyə məcbur olurdular.

Azərbaycan əhalisinin İslam dinini könüllü qəbul etməsinin səbəbləri bunlar idi:

• Xəlifənin göstərişlərinə əməl edilərək adamların şəxsiyyətinin və mülkiyyətinin qorunması

• Xalqın İslam dini zəminində səadət və əmin-amanlıq tapacaqlarına ümid bəsləməsi

• Başqa dinlərdən fərqli olaraq yeni dinin daha humanist, ümidverici və ədalətli olması

Hilat

Savalan

Xəzərlər parlaq qələbə qazandı. Bundan sonra xəzərlər döyüşü davam etdirərək Diyarbəkrə və Mosula çatdılar

Ərəblər xəzərlərin hücumunu çətinliklə dayandıra bildilər. Tərəflər

aralarında sülh bağlandı

Albaniya və

Sasanilər

Ərəblərə qarşı müharibə aparmışdılar

Dastagerd və xostaq torpaq mülkiyyəti mövcud idi

Feodali münasibətləri eyni dövrdə yarandı

Bizansın hücumlarına məruz qalmışdı

Ərəblər tərəfindən süquta uğradılmışdı

Əhalidən gezit və xaraq vergiləri alınırdı

VII əsrin əvvəllərində Albaniyada hakimiyyətə gəldi

Ərəblər sasanilərin ərazisinə hücum

edərkən sasanilərin müttəfiqi oldu

Sonralar hakimiyyəti bütün

Albaniyada yayıldı

Xəzərlərlə müharibə aparsa da nigah

vasitəsilə münasibətlər yaxşılaşdı

Bizans və Xilafətlə dostluq əlaqələri

saxlayırdı

Ərəblər tərəfindən hakimiyyətinə son

qoyuldu

Ən güclü hökmdarı

Cavanşir olmuşdur

Sülalənin banisi

Mehran olmuşdur

Mehranilər

sülaləsi

629-705-ci illərdə Albaniyada

hakimiyyətdə olmuşdu

Sülalənin əsasını sabir türləri təşkil

edirdi

• Əhalinin yadellilərin dağıdıcı basqınlarından, Bizans-Sasani müharibələrindən hədsiz dərəcədə

əziyyət çəkməsi və.s

Ərəblərin hücumu ərəfəsində Azərbaycanda müxtəlif dini etiqadlar mövcud olduğu üçün siyasi sabitlik

mümkün deyildi. Azərbaycan əhalisi isə yalnız vahid din ətrafında birləşərək siyasi sabitliyə və milli birliyə nail ola

bilərdi. Beləliklə, Azərbaycanda sabitlik bərqərar oldu. İslam dini Azərbaycanın cənub torpaqlarında, şimalda isə -

Muğanda, Mildə və digər bölgələrdə nisbətən sürətlə yayılırdı. Qədim türklərin təkallahlı dininin - Tanrıçılığın -

tək Tanrıya sitayişin güclü olduğu bu yerlərdə əhali İslamı rəğbətlə qarşılayırdı. Yoxsul təbəqədən olanlar İslamı

tərəddüdsüz və könüllü qəbul edirdilər.Lakin cənubda Ərdəbil, şimalda isə Bərdə şəhərinin əhalisi ərəblərə və

İslam dininə daha ciddi müqavimət göstərdi. Albaniyanın qərbində - xristian dininin nisbətən geniş yayıldığı bəzi

dağlıq və dağətəyi yerlərdə də İslam dininə müqavimət güclü idi yeni dinin yayılması prosesi ləng gedirdi.

Yoxsullar təbəqəsindən olanlar isə İslamı, demək olar ki, tərəddüdsüz və könüllü qəbul edirdilər.

İslam dininin Azərbaycanda yayılmasının əhəmiyyəti

Ərəb işğalları və İslam dini Azərbaycanda əvvəlki dinləri tam sıxışdırıb çıxara bilməsə də xalqın taleyində

misilsiz dönüş yaratdı. Belə ki, İslam dininin Azərbaycanda qəbul olunmasının aşağıdakı əhəmiyyətli nəticələri

oldu:

İqtisadi və siyasi sabitlik yarandı.

Təsərrüfatın canlanmasına və mədəniyyətinin inkişafına təkan verdi.

İslamaqədərki mədəniyyət məzmununu dəyişərək yeni keyfiyyət qazandı.

Türk tayfaları ilə qeyri-türk əhalinin qaynayıb-qarışması prosesi daha da sürətləndi.

Vahid Azərbaycan xalqının və Azərbaycan türk dilinin formalaşması prosesinə müsbət təsir göstərdi.

Dini birliyin yaranması vahid adət-ənənələrin formalaşmasına səbəb oldu.

Beləliklə, İslamın dəyərlərindən Azərbaycan xalqı da faydalandı. Azərbaycanın İslam dünyası ilə əlaqələri

genişləndi. Xalqımız ümumislam mədəniyyətinin və müsəlman

intibahının inkişafında mühüm rol oynadı.

Biz eşitmişik ki, qənimət — bu, müslimlərin

döyüşdə, silah vasitəsilə ələ keçirdikləri şeylərdir, pay isə

(sülhün) müqavilənin şərtlərinə görə aldıqları şeylərdir...

... Qənimətə gəldikdə isə onun beşdə bir hissəsi xüms

— Allaha ... məxsusdur — Allah onu (aşağıda) sadalananlara:

«həm elçisinə, həm qohumlarına, həm yetimlərə, həm

yoxsullara, həm də yolda qalanlara qaytarmışdır*.

İslam dininin nisbətən sürətlə yayıldığı ərazilər

Xəzər sahilləri

Kür və Araz çayları vadisi

İslam dini

Azərbaycanın cənub hissəsi

Mil və Muğan

Ərəblərin Azərbaycanı asanlıqla işğal etməsini asanlaşdıran amillər

İslam dininineni dinin

daha humanist və

ədalətli din olması

Əhali ilə mülayim

rəftar olunması

bəsləməsi

Dağıdıcı Sasani-

Bizans müharibələri

və ona son qoyulması

İnsanların şəxsiyyətinə

və mülkiyyətinə

toxunulmaması

TERMİNLƏR

Tolerant başqalarının fikrinə, düşüncə tərzinə, dinlərə və müxtəlif adət- ənənələrə dözümlü

yanaşmaq deməkdir

İberiya Cənub-qərbi Gürcüstanda tarixi vilayət

Hun keçidi Dərbənd keçidinin adlarından biri

XRONOLOGİYA

VII əsrin əvvəlləri Albaniyada Mehranilər sülaləsi hakimiyyətə gəldi.

629-705 “Mehranilər (Girdiman) sülaləsi”nin Albaniyada hakimiyyəti dövrü.

VII əsrin 30-cu illəri Ərəblərlə Sasanilər imperiyası arasında müharibələr başladı.

VII əsrin 40-cı illəri Ərəblər Cənubi Azərbaycanı – Atropatenanı işğal etdilər.

642-681 Cavanşirin Albaniyada hakimiyyəti dövrü.

651 Sasani imperiyasının süqut etməsi

654 Cavanşirin Bizans imperatoru II Konstantin ilə birinci dəfə görüşməsi

660 Cavanşirin Bizans imperatoru II Konstantin ilə ikinci dəfə görüşməsi

661-750 Xilafətdə Əməvilər sülaləsinin hakimiyyəti

667 Cavanşirin birinci dəfə Xilafətin paytaxtı Dəməşq şəhərinə gedərək xəlifə

Müaviyə ilə görüşməsi

670 Cavanşirin ikinci dəfə xəlifə Müaviyə ilə görüşməsi.

681 Albaniyada bizanspərəst feodalların sui-qəsdi nəticəsində Cavanşirin qətlə

yetrilməsi.

705 Ərəblərin Albaniyaya yürüş etməsi. Albaniya dövlətinin süqut etməsi və

Mehranilərin hakimiyyəti başa çatdı. Albaniyanın idarəsi xəlifənin canişinlərinə

tapşırıldı

VII-VIII əsrlər Ərəblərin xəzərlərlə Azərbaycan uğrunda yüz ilədək müharibə aparması.

VIII əsrin sonları Xəzər-ərəb müharibələri başa çatdı.

SUAL VƏ TAPŞIRIQLAR

VII əsrin əvvəllərində Albaniyada hası sülalənin

hökmranlığı başlandı?

Girdiman dövlətinin əsası nə zaman qoyuldu?

Mehranilərin hakimiyyəti hansı əraziləri əhatə

etmişdi?

Girdiman dövlətinin mərkəzi paytaxtı hansı şəhər

olmuşdur?

Mehranilər sülaləsinin mənşəyi nə idi?

Mehranilər sülaləsinin banisi kim idi?

Mehranın dövründə hansı hadisələr baş

vermişdi?

Mehranilər sülaləsinin ən görkəmli dövlət xadimi

kim olmuşdur?

Cavanşirin xarici və daxili siyasətinin əsas

istiqamətləri hansılar idi?

Cavanşirin dövründə Albaniyanın paytaxtı hansı

şəhər idi?

Ərəblər

və

Sasanilər

Azərbaycanı hakimiyyəti altına almışdılar

Albaniya ilə müttəfiqlik əlaqələri

saxlamışdılar

Bizans ilə müharibə aparmışdılar

Vergi islahatı həyata keçirmişdilər

Əhalidən can vergisi alırdılar

Köçürmə siyasəti həyata keçirmişdilər

Ərəblərlə Sasanilərin ümumi cəhətləri

Ərəb işğalları ərəfəsində Azərbaycanda

Atropatenada Albaniyada siyasi vəziyyət necə

idi?

Ərəblərin Sasanilər dövlətinə hücumları nə vaxt

başladı?

Ərəb ordusu Sasani imperiyasına hücum edərkən

Sasani hansı addımı atdı?

Cavanşir ərəblərə qarşı Sasanilərin tərəfində nə

üçün vuruşurdu?

Cavanşir ərəblərə qarşı Sasanilərin tərəfindən

vuruşmaqdan nə üçün imtina etdi?

Ərəb qoşunlarının Azərbaycana yürüşləri nə

vaxt başladı?

Ərəblər hansı hadisədən sonra Azərbaycanın

işğalını genişləndirdilər?

Atropatenanın işğalı zamanı ərəblər hansı

şəhərdə ciddi müqavimətlə rastlaşdılar?

Ərəblər hansı hadisədən sonra Albaniya

dövlətinin ərazisinə doğru irəlilədilər?

Albaniya Erkən Orta əsrlərdə kimlərin hərbi

yürüşünə məruz qalmışdı?

Azərbaycan əhalisi Sasanilərin əsarətindən azad

olmamış kimin hücumuna məruz qaldı?

Cavanşirin atası nə məqsədlə onu Albaniyada

hökmdar taxtına oturtdu?

Cavanşirin hakimiyyətə gəldiyi dövrdə ölkədə

vəziyyət necə idi?

Cavanşır neçənci illərdə hakimiyyətdə

olmuşdur?

Cavanşirin dövründə Albaniya dövlətinin

sərhədləri hansı torpaqları əhatə edirdi?

Ərəblər Sasani imperiyasının varlığına son

qoyduqdan sonra Cavanşir ərəb təhlükəsinə

qarşı hansı dövlətlə ittifaqa girdi?

Cavanşırin Bizans imperatoru II Konstantinlə

görüşünün hansı nəticəsi oldu?

Cənubda Azərbaycan Atropatena dövlətinin

əraziləri ərəblər tərəfindən işğala məruz qaldığı

bir vaxtda şimaldan Albaniyaya kimin hücumuna

məruz qaldı?

Cavanşır Albaniyanı xərərlərin hücumundan

necə xilas etdi?

Cavanşir ilə xərəzlər arasında imzalanan sülhün

şərtləri hasılar idi?

Cavanşir hansı dövlətlərlə diplomatik əlaqələr

saxlamışdı?

VII əsrin 60-cı illərində Xilafətdə hansı sülülə

hakimiyyətə gəldi?

Xilafətdə hakimiyyət Əməvilər sülaləsinin əlinə

keçdikdən sonra Cavanşirin Xilafətə qarşı

münasibətində hansı dəyişiklik baş verdi?

Cavanşirin Xilafətə qarşı münasibətini

dəyişdirməsi hansı amillərlə bağlı idi?

Cavanşiri Ərəb xilafəti ilə danışıqlara vadar

edən səbəblər hansılar idi?

Cavanşir Xilafətlə münasibətləri diplomatik

yolla nizama salmağı üçün hansı addımları atdı?

Cavanşirlə xəlifə arasında danışıqlar ın hansı

nəticələri oldu?

Xəlifənin Cavanşirə güzəştə getməsinin səbəbləri

hansılar idi?

Şimali Azərbaycan - Albaniya Ərəb xilafətinin,

Bizansın, Sasanilərin və xəzərlərin işğallarından

necə xilas oldu?

Cavanşirin varisləri dövründə Albaniyada

vəziyyət necə idi?

VIII əsrin əvvəllərində Xəlifənin Cənubi

Qafqazda qoşun göndərməkdə məqsədi nə idi?

705-ci ildə ərəblərin Albaniyaya yürüşünün

hansı nəticələri oldu?

Albaniyanın daxili müstəqilliyi ləğv edildikdən

sonra Albaniyanın idarəsi kimə tapşırıldı?

Albaniyada Mehranilər sülaləsinin hakimiyyəti

nə vaxt sona çatdı?

Albaniya və Sasanilər dövlətinin tarixi üçün

oxşar cəhətlər hansılardır?

Ərəblərlə xəzər türkləri arasında müharibələr nə

vaxt başladı?

VII-VIII əsrlərdə xəzər-ərəb müharibələri hansı

ölkə uğrunda gedirdi?

Ərəblər hansı hadisədən sonra xərərlərə qarşı

daha mütəşəkkil müharibəyə başladılar?

Xəzərlərlə ərəblər arasında baş vermiş Savalan

döyüşü nə ilə nəticələndi?

Xəzərlərlə ərəblər arasında hansı döyüşlər baş

vermişdi?

Savalan döyüşündən sonra hansı əraziləri ələ

keçirdilər?

Hansı hadisədən sonra ərəblər xərərlərlə

müharibədə hərbi üstünlüyü ələ aldı?

Ərəblərlə xəzərlər arasında bağlanmış sülhün

şərtləri hansılar idi?

Xəzər-ərəb müharibələri nə ilə nəticələndi?

Xəzər-ərəb müharibələrinin Azərbaycan üçün

hansı nətcələri oldu?

Ərəblərin Azərbaycanı asanlıqla işğal etməsini

səbəbi nə idi?

Ərəblər nə üçün əhali ilə mülayim rəftar etməyə

məcbur olurdular?

Azərbaycan əhalisinin İslam dinini könüllü qəbul

etməsinin səbəbləri hansılar idi?

Ərəblərin hücumu ərəfəsində Azərbaycanda nə

üçün siyasi sabitlik mümkün deyildi?

Azərbaycan əhalisinin İslam dinini qəbul

etməsinin hansı nəticələri oldu?

İslam dini Azərbaycanın hansı bölgələrində

nisbətən sürətlə yayılırdı?

Əhalinin İslamı rəğbətlə qarşılamasının səbəbi

nə idi?

İslamdan əvvəl Azərbaycanda yaşayan əhali

hansı dinlərə sitayiş edirdilər?

Nəyə görə İslam dini atəşpərəstlik dinini

sıxışdıra bildi?

Nə üçün Albaniyanın qərbində İslam dininə

müqavimət güclü idi və yeni dinin yayılması

prosesi ləng gedirdi?

Əhalinin hansı təbəqəsi İslam dinini

tərəddüdsüz və könüllü qəbul edirdilər?

İslam dininin Azərbaycanda yayılmasının hansı

əhəmiyyətli nəticələri oldu?

Türk xalqlarının mədəniyyətinin

formalaşmasında İslam dininin rolu nədən ibarət

idi?

Ərəblərlə Sasanilərin tarixi üçün ümumi cəhətlər

hansılardır?

Azərbaycanda ərəb əsarətinə qarşı Xürrəmilərin milli azadlıq hərəkatı

Əhalinin Xilafətdən narazılığının səbəbləri

VIII əsrin ortalarında Əməvilər sülaləsinin

siyasətinə qarşı xilafətin mərkəzində və asılı ölkələrdə

mübarizə kəskinləşdi. Azərbaycan əhalisinin yadelli

ağalara qarşı qəzəbi artdı. Azərbaycanda ərəb əsarətinə

qarşı çıxışların səbəbləri aşağıdakılar idi:

• Məmurların özbaşıqalığı.

• Xilafətin soyğunçu vergi siyasəti.

• Ərəb mənşəli əhalinin Azərbaycana

köçürülməsi.

• Yerli feodalların mülk və imtiyazlarının

məhdudlaşdırılması .

Yerli feodalların mülklərinin və imtiyazlarının

məhdudlaşdırılması onların da ərəblərdən üz

döndərməsinə səbəb olmuşdu.

Yerli feodalların ərəblərdən üz döndərməsinin səbəbləri

Xürrəmilərin azadlıq müharibəsinə Babəkin başçılıq etməyə başlaması

Ərəblərə qarşı azadlıq mübarizəsinin ən parlaq mərhələlərindən biri xürrəmilər* hərəkatıdır. Təqribən 60

ildən artıq mübarizə aparan xürrəmilər vətəni azad etməklə yanaşı, insanlar arasında bərabərliyə nail olmağa

çalışırdılar. Babəkin xürrəmilər hərəkatına başçılıq etməsi ilə xalq azadlıq hərəkatının yeni mərhələsi başladı.

Xürrəmilər hərəkatının mərkəzi Azərbaycan, Bəzz qalası isə əsas sığınacağı idi.

Xəlifənin Afşini xürrəmilərə qarşı sərkərdə təyin etməsi

Ərəblər çox çalışsalar da, xürrəmilərin zərbələrini dəf edə bilmirdilər. Xəlifə xürrəmilərə qarşı mübarizədə

qalib gəlmək üçün aşağıdakı tədbirləri həyata keçirdi:

• Külli miqdarda pul və hərbi qüvvəsini xürrəmilərə qarşı yönəltdi.

• Məşhur türk sərkərdəsi Afşin xürrəmilərə qarşı vuruşan ərəb ordusuna komandan təyin edildi.

Afşin Babəklə əsas döyüşə girməzdən əvvəl xürrəmilərə qarşı aşağıdakı taktiki tədbirlər həyata keçirdi:

• Öz iqamətgahını üsyançıların mərkəzinə yaxın olan Bərzəndə köçürdü

• Bərzəndlə Ərdəbil arasında yollar və qal alar bərpa edildi.

Mülk və imtiyazlarının

məhdudlaşdırılması

Vəzifələrindən uzaqlaşdırılması

Bəzz adlanan keçilməz dağ qalasında varlı vilayət hakimi,

yerli xürrəmi təşkilatına başçılıq edən Cavidan bir dəfə qış

vaxtı Zəncanda qalaya qayıdarkən yolda qar fırtınasına

düşür. Onun dəstəsi sığınmaqdan ötrü Ərbədilin Bilalabad

kəndinə dönür və Babəkin ailəsi glidə qalmalı olurlar.

Burada Babəklə görüşü Cavidanı bərk təəccübləndirir. Buna

görə də o, Babəki özü olə bəzz qalasına aparı. Babək Bəzzdə

Cavidanın malikanəsini idarə etməyə başalyır. Cavidan

toqquşmaların birində həlak olandan sonra Babək onun

yerinə keçir və xürrəmilər icmasına rəhbərlik etməyə

başlayır

• Xürrəmi dəstələri arasına kəşfiyyatçılar göndərildi.

Afşinin gördüyü tədbirlər nəticəsində qüvvələr nisbəti ərəblərin xeyrinə

dəyişirdi. Afşin özünə lazım olan qədər məlumat topladıqdan sonra uzunsürən

döyüşlərdən yorulmuş xürrəmilərlə həlledici döyüşə başladı. Xürrəmilər də tədbirli

fəaliyyət göstərirdilər.Lakin azadlıq müharibəsinin illərlə uzanması və geniş əraziləri

əhatə etməsi ona rəhbərliyi çətinləşdirirdi. Ərəblərin güclənməsi və Afşinin

tədbirlərindən qorxuya düşən Babəkin müttəfiqi olan yerli iri feodallar ondan

uzaqlaşdı. Bununla belə, xürrəmilər mübarizə əzmini itirmirdilər. 836-cı ildə

Həşdadsər dağı yaxınlığındakı döyüşdə xürrəmilər Babəkin hərbi taktikası ilə hərəkət

edib ərəblər üzərində yenidən parlaq qələbə qazandılar. Düşmənin çoxlu canlı qüvvəsi

məhv edildi, xeyli silah, ərzaq və pul üsyançıların əlinə keçdi.

Bəzz qalasının tutulması. Xürrəmilər hərəkatının süqutu

837-ci ildə xəlifə Afşinin köməyinə iki böyük ordu və 30 milyon dirhəm pul göndərdi. Hazırlıq işləri başa

çatdıqdan sonra Afşinin qoşunu həmin ilin yayında Bəzz qalasına yaxınlaşaraq qalanı mühasirəyə aldı. Afşin döyüşə

başlamazdan əvvəl Babəkə sülh təklif etdi. Afşinin Babəkə sülh təklif etməkdə məqsədi Bizansa qarşı müharibədə

ondan istifadə etmək idi. Lakin Babək əqidəsindən dönmədi və sülh təklifini rədd etdi.

Tərəflər arasında son döyüş daha yaxşı silahlanmış və təchiz olunmuş düşmən üçün əlverişli bir vaxtda, 837-

ci il avqustun 26-da Bəzz qalası yaxınlığında başladı. Döyüş zamanı Bəzz qalasının divarlarını dağıtmaq üçün

mancanaqlardan istifadə edən ərəblər Bəzz qalasını çətinliklə ələ keçirdilər. Ələ keçirilən əsirlərin arasında

Babəkin ailə üzvləri və yaxın qohumları da vardı.

Babəkin ələ keçirilərək edam olunması

Bəzz qalasının süqutundan sonra Babək Azərbaycanın şimalına -

Arrana gəldi. Onun Arrana gəlməkdə məqsədi Bizans imperatorunun

yanına gedərək yeni qüvvə toplayıb müharibəni davam etdirmək idi.

Xəlifə Babəki ələ keçirmək üçün yeni üsula əl atdı. Hər yerə xəbər

yayıldı: — Kim Babəkin yerini bildirsə və ya onu tutub ərəblərə təhvil versə,

əvəzində ona 2 milyon dirhəm pul mükafatı veriləcək.

Hiyləgər və acgöz feodallardan biri Babəki öz mülkünə dəvət etdi,

sonra da xəyanət yolu ilə onu ərəblərə təhvil verdi. Babəki Afşinin

Bərzənddəki düşərgəsinə gətirdilər. Sonra onu Samirə şəhərinə apardılar.

Yola düşməzdən öncə Afşin Babəkin son arzusunu yerinə yetirdi. O, Bəzz

qalası ilə vidalaşdı. 838-ci ildə xəlifənin əmri ilə Babək edam edildi.

`

Xürrəmilər hərəkatının məğlubolma səbəbləri və əhəmiyyəti

Orta əsrlərin digər üsyanları kimi, xürrəmilər hərəkatı da məğlub oldu. Xürrəmilər hərəkatının məğlub

olmasının səbəbi aşağıdakı amillərlə bağlı idi:

1. Yerli əyanların hərəkatdan boyun qaçırması və feodalların xəyanəti.

2. Xəlifənin xürrəmilərə qarşı ən güclü türk sərkərdələrini və əsgərlərini döyüşə cəlb etməsi.

Azadlıq mübarizəsinin miqyası böyük idi. İllərlə davam edən müharibədə xürrəmilər Xilafətə saysız-hesabsız

maddi zərər vurmuşdu. Minlərlə ərəb əsgəri məhv edilmişdi. Onlar arasında Xilafətin ən məşhur sərkərdələri var idi.

Xürrəmilər hərəkatının böyük əhəmiyyəti var idi. Belə ki, Babəkin başçılıq etdiyi xalq azadlıq hərəkatı

nəticəsində

• Xürrəmilər hərəkatı Xilafətin əsarəti altında olan digər xalqların da azadlıq mübarizəsinə təkan verdi.

• Xilafət sarsıldı və əvvəlki mövqeyini bir daha bərpa edə bilmədi.

IX əsrin II yarısından etibarən Xilafətdən asılı olan ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycanda bir sıra müstəqil

yerli dövlətlər meydana gəldi.

Babəkin müttəfiqi Bizans

imperatoru II Konstantin (829-842)

TERMİNLƏR

Xürrəm şad, firavan deməkdir, pəhləvi dilində isə od, günəş mənasında işlənirdi

Mancanaq qala divarlarını dağıtmaq üçün daş, yanar maye atan qurğu

XRONOLOGİYA

778-838 Ərəb xilafətinə qarşı Xürrəmilər hərəkatı baş verdi.

816-837 Xürrəmilərin azadlıq müharibəsinə Babəkin başçılıq etməsi.

819 Xürrəmilərə qarşı xəlifənin ilk nizami ordu göndərməsi.

835 Afşinin Xürrəmilərə qarşı vuruşan ərəb ordusuna baş komandan təyin edilməsi.

836 Həşdadsər döyüşü.

837 Xəlifənin Afşinin köməyinə iki böyük ordu göndərməsi.

837 26 avqust Bəzz döyüşü.

838 14 mart Babəkin Samirə şəhərində edam olunması.

SUAL VƏ TAPŞIRIQLAR

Nə vaxtdan başlayaraq Xilafətin siyasətinə qarşı

mübarizə kəskinləşdi?

Azərbaycanda ərəb əsarətinə qarşı çıxışların

səbəbləri hansılar idi?

Yerli feodalların ərəblərdən üz döndərməsinin

səbəbi nə idi?

Ərəblərə qarşı Azərbaycanda azadlıq

mübarizəsinin ən yüksək zirvəsi hansı üsyan

olmuşdurr?

Xürrəmilər hərəkatı neçənci illərdə baş

vermişdi?

Xürrəmilər nəyə nail olmağa çalışırdılar?

«Babək» filmindən kadrlar (1979) Aktyor Rasim Balayev.

Səid Nəfisi Babəkin edam edilməsi

haqqında

Hicri ilinin 223-cü ilində (838-ci ildə) Babək

xürrəmidini xəlifə Mötəsimin yanına apardılar.

Babək Mötəsimin hücuruna yetişərkən

Mötəsim ona dedi: Ey Babək sən elə bir iş

gördün ki, heç kəs bunu görə bilməmişdir. İndi

də o qədər dözülməzsən ki, kimsə elə dözə

bilməmişdir. Babək dedi: Tezliklə mənin

dözümümü görəssən. Mötəsim hüzurunda onun

əllərinin və ayaqlarının kəsilməsini əmr etdi.

Əvvəlcə cəlladlar Babəkin sağ əlini sonar isə

sol əlini kəsməyə başladılar. Kəsilmiş əlindən

qan axmağa başladıqda Babək qanlı biləklərini

bütün üz-gözünə yaxdı.

Mötəsim dedi: ondan soruşun görək o, nə üçün belə etdi? Babəkdən soruşduqda dedi: …qorxuram qanım axıb,

üzüm sarala, camaat da elə təsəvvür edə ki, mənim üzümün sarılığı qanımın axmasından deyil, qorxudandır.

Üzümün saralmağını göstərməmək üçün onu qana boyadım. Mötəsim dedi: - Onun gördüyü işlər bağışlanmalı

olsaydı, elə bu üstünlüyünə görə yaşamağa layiq olardı.

Hansı hadisədən sonra Xürrəmilər hərəkatının

yeni mərhələsi başladı?

Xürrəmilər hərəkatının mərkəzi mərkəzi hara

idi?

Xəlifə xürrəmilərə qarşı mübarizədə qalib

gəlmək üçün hası tədbirləri həyata keçirdi?

Afşin Babəklə əsas döyüşə girməzdən əvvəl

xürrəmilərə qarşı hansı tədbirləri həyata

keçirdi?

Xürrəmilər hərəkatının gedişi zamanı hansı

hadisədən sonra qüvvələr nisbəti ərəblərin

xeyrinə dəyişirdi?

Ərəblərə qarşı mübarizədə Babəkin müttəfiqləri

kimlər idi?

Afşinin tədbirlərindən sonra Babəkin müttəfiqi

hansı addımı atdılar?

Xürrəmilərlə ərəblər arasında hansı döyüşlər

baş vermişdi?

Həşdadsər dağı yaxınlığındakı döyünün hansı

nəticələri oldu?

Afşin döyüşə başlamazdan əvvəl Babəkə sülh

təklif etdi. Afşinin Babəkə sülh təklif etməkdə

məqsədi Bizansa qarşı müharibədə ondan

istifadə etmək idi. Lakin Babək əqidəsindən

dönmədi və sülh təklifini rədd etdi.

Ərəblərlə Xürrəmilər arasınsa son döyüş nə vaxt

oldu?

Bəzz döyüşü nə ilə nəticələndi?

Ərəblər hansı yolla Bəzz qalasını ələ keçirdilər?

Bəzz qalasının süqutundan sonra Babək hansı

addım atdı?

Babəkin Arrana gəlməkdə məqsədi nə idi?

Xəlifə Babəki ələ keçirmək üçün hansı üsula əl

atdı?

Babə əsir düşərkən Afşindən hansı arzusunu

yerinə yetirilməsini xaiş etdi?

Babək nə vaxt və hansı şəhərdə edam olundu?

Babəklə Cavanşir arasında hansı oxşar və fərqli

cəhətlər var idi?

Xürrəmilər hərəkatı nə ilə nəticələndi?

Xürrəmilər hərəkatının məğlub olmasının səbəbi

hansı amillərlə bağlı idi?

Xürrəmilər hərəkatının hansı tarixi əhəmiyyəti və

ya nəticələri oldu?

AZƏRBAYCAN IX-XI ƏSRLƏRDƏ

Azərbaycanda ilk feodal dövlətlərin yaranması

Ərəb xilafətinin zəiflənməsi və Azərbaycanda müstəqil dövlətlərin yaranması

Xilafətə tabe olan ölkələrdə azadlıq müharibələri genişlənirdi. Azərbaycan Xilafətə qarşı azadlıq hərəkatının

başlıca mərkəzlərindən idi. IX əsrdə Xilafət Babəkin başçılıq etdiyi xalq azadlıq hərəkatı nəticəsində zəifləmişdi.

Feodal münasibətlərinin möhkəmlənməsi nəticəsində iri feodalların mövqeyi güclənmiş, Xilafətin

ucqarlarında mərkəzə tabe olmaq istəməyən qüvvələrin sayı artmışdı. Daxili çəkişmələrin çoxalması da Xilafəti

zəiflədirdi. Ərəb canişinləri müstəqilliyə can atır, öz feodal dövlətlərini yaradırdılar. Bu dövrdə Azərbaycanda bir

sıra yerli feodal dövlətləri olan Şirvanşahlar, Sacilər, Salarilər, Şəddadilər, Rəvvadilər dövlətləri yarandı.

Azərbaycanın qədim dövlətçilik ənənələri dirçəldi. Bu dövlətlərlə yanaşı, Şəki hakimliyi, Dərbənd və Tiflis

əmirlikləri kimi nisbətən kiçik dövlətlər də yaranmışdı. Beləliklə, IX əsrdə Xilafətin xeyli zəifləməsi və feodal

münasibətlərinin möhkəmlənməsi nəticəsində:

• İri feodalların mövqeyi qüvvətləndi

• Əyalət hakimlərinin müstəqilliyi artdı

• Milli azadlıq hərəkatları genişləndi

Bu dövlətlərin hamısında İslam dini rəsmi din olmuş, Azərbaycan xalqının təşəkkülü üçün vacib olan vahid

türk dili və türk-islam mədəniyyəti formalaşmışdı. IX-XI əsrlərdə yerli dövlətlərin yaranmasının aşağıdakı

əhəmiyyəti var idi:

• Azərbaycanın qədim dövlətçilik ənənələrinin dirçəldi .

• Türk və qeyri türk etnik qrupları qəsbkarlara qarşı vahid qüvvə halında birləşdi

• Bizans, erməni və gürcülərin Azərbaycan torpaqlarını ələ keçirmək planı puça çıxdı.

• Ümumi düşmənlərə qarşı mübarizədə xalq sıx birləşdi.

• Ölkədə etnik-siyasi birlik daha da möhkəmləndi.

• Slavyanlar Azərbaycanda möhkəmlənə bilmədilər

IX-IX əsrlər yaranmış Azərbaycanın ilk feodal dövlətləri

Xilafətin parçalanması

gedişində yaranan

dövlətlər

Şirvanşahlar

(861-1538)

Sacilər

(879-941)

Salarilər

(941-981)

Şəddadilər

(971-1054)

Rəvvadilər

(981-1054)

Şirvanşahlar dövləti (861-1538)

Şirvanşah Məzyədilər sülaləsinin Azərbaycanda möhkəmlənməsi

Şirvan Azərbaycanın şimal-şərqində

kiçik bir vilayət idi. Dərbənddən Kür çayına

doğru Xəzər dənizi sahillərindəki Azərbaycan

torpaqlarını əhatə edirdi. Ərəb

xilafətinin işğalından sonra, Şirvan ərazisi xəlifin

təyin etdiyi hakimlərin mülkünə çevrilmişdir.

Şirvanın birinci rəsmi hakimi Yəzid ibn Məzyəd

olmuşdur (O, Xəlifə Harun ər-Rəşidin

zamanında Cənubi Qafqaz vilayətinin, o cümlədən

Şirvanın hakimi təyin olunmuşdu). Yəzid ibn

Məzyəd ərəb mənşəli Şeybani qəbiləsindən idi. Bu

sülalə tarixi ədəbiyyatda Məzyədilər adlandırılır.

Yezid ibn Məzyəd öldükdən sonra növbə ilə onun

oğulları əvəz etdilər.

Şirvanşahlar dövlətinin yaranması.

Şirvanşahlar dövlətinin banisi Heysam ibn Xalid olmuşdur. O, Şirvanın birinci rəsmi hakimi Yəzid ibn

Məzyədin nəvəsi idi. Heysam ibn Xalidin (861-908) 861-ci ildə:

Şirvanı müstəqil elan etdi.

İlk dəfə Şirvanşah titulunu qəbul etdi.

Müstəqil Şirvanşahlar dövlətinin əsasını qoydu.

Şirvanşahlar dövlətinin ərazisi Dərbənddən Kür çayına qədər olan Azərbaycan torpaqlarını əhatə edirdi.

Dövlətin ilk paytaxtı Şirvan şəhəri oldu. Azərbaycanda yaranmış müstəqil feodal dövlətləri içərisində Şirvanşahlar

dövləti uzun müddət öz müstəqilliyini qorumuşdur.

Xırda feodal mülklərinin Şirvanşahlar dövlətinə birləşdirilməsi

Şirvanşah Əbu Tahirin hakimiyyəti dövründə (917-948):

Şirvanşahlar dövlətinin müstəqilliyini daha da artdı və ərazisi genişləndi.

918-ci ildə qədim Şamaxını bərpa etdirib, Şirvanşahlar dövlətinin paytaxtını bura köçürtdü.

Sonralar da Azərbaycanın şimalındakı xırda feodal mülkləri Şirvan ətrafında birləşdirilməsi davam etdirildi.

Məzyədilərin uğurlu siyasəti nəticəsində müxtəlif dövrlərdə Şəki, Beyləqan, Qəbələ, Bərdə, Şabran və hərbi-

strateji əhəmiyyətə malik Dərbənd əmirliyi Şirvanşahlar dövlətinə tabe edildi. Şirvanşahlar Dərbəndi ələ

keçirdikdən sonra şəhərin qala divarlarını təmir etdirib möhkəmləndirdilər. Lakin dövlətin sərhədləri siyasi

hadisələrlə əlaqədar tez-tez dəyişirdi.

IX əsrin sonu - X əsrin ortalarında Şirvanşahlar əvvəlcə Sacilər, sonra isə Salarilər dövlətindən asılı

vəziyyətdə olmuşdu. Lakin daxili idarəçilikdə müstəqilliyi qoruyan Məzyədilər həmin dövlətlərə yalnız xərac

ödəyirdilər.

Şirvanşahlar dövlətinin Səlcuqlardan asılı vəziyyətə düşməsi

Səlcuq türklərinin Azərbaycana axınları zamanı Şirvanşahlar dövləti onlara 12 il uzunmüddətli müqavimət

göstərsə də bu heç bir nəticə vermədi. 1066-cı ildə Şirvanşahlar dövləti Səlcuqlar tərəfindən işğal edildi. Səlcuqlar

tərəfindən Şirvanşahlar dövlətinin işğal edilməsi nəticəsində:

• Şirvanşah I Fəribürz (1063— 1096) səlcuqlara tabe oldu.

• I Fəribürz şah titulundan məhrum edildi.

Lakin Şirvanşahlar dövləti süqut etmədi, daxili müstəqilliyini qoruyub saxladı.

Səlcuqların Şirvanı işğal etməsinin nəticələri

Şirvanşah III Mənuçöhrün hakimiyyəti . Gürcülərin Şirvana hücumları

Hər il Səlcuq imperatorluğuna xərac ödəyən Şirvanşahlar XII əsrin

əvvəllərində İraq Səlcuq sultanlığının zəifləməsindən istifadə edib, xarici

siyasətdə dəyişiklik edərək səlcuqlaran üz döndərdi. Belə ki, Şirvanşah III

Mənuçöhr (1120—1160) hakimiyyətə gələrkən:

• Səlcuqlara illik xəracı ödəməkdən imtina etdi.

• Xarici siyasətdə Gürcülərlə yaxınlaşdı.

Şirvanşah III Mənuçöhr Gürcüstan çarı IV Davidin qızı, şahzadə Tamarla

evlənmişdi. Buna rəğmən Azərbaycanın qərb torpaqlarını ələ keçirməyə çalışan

gürcü çarı IV David təcavüzkar siyasət yeridərək, tez-tez Şirvana dağıdıcı yürüşlər

edirdi. I Lakin IV Davidin ölümündən sonra Şirvana olan basqınlar dayandı.

Şirvanşahlar dövlətində sabitlik yarandı.

Şirvanşah I Axsitanın hakimiyyəti

1160-cı ildə Atabəy Şəmsəddin Eldənizin köməyi ilə hakimiyyətə gələn I Axsitan atası III Mənüçöhrdən

fərqli olaraq, onun yeritdiyi xarici siyasətdə dəyişiklik edərək Səlcuqlarla münasibətləri bərpa etdi və dostluq

münasibətini yaratdı. Şirvanşah I Axistanın hakimiyyəti (1160-1196) dövründə:

Şirvanşahların qüdrətini artırdı.

Gürcülər, Eldənizlər və Səlcuqlarla dinc münasibətlərini qoruyub saxladı.

Dərbənd hakimliyi yenidən Şirvanşahlardan asılı vəziyyətə salındı.

Dərbənd keçidi təmir edilərək möhkəmləndirildi.

Ölkə ərazisində çoxlu qalalar, qüllələr, sədlər tikildi

və bərpa edildi.

1175-ci ildə slavyan donanmasının hücumuna məruz

qalan Şirvanşahlar düşməni ölkədən qovdular.

1192-ci ildə Şamaxı zəlzələsindən sonra paytaxt

Bakıya köçürüldü.

I Axsitanın və varislərinin hakimiyyəti illərində

yaranmış siyasi sabitlik Şirvanşahlar dövlətində

iqtisadiyyatın, mədəniyyətin inkişafına səbəb oldu.

QEYD: 1175-ci ildə slavyan donanması Şirvana hücum

edərkən bu zaman gürcülər Şirvanşahlara hərbi kömək etmişdilər.

Şirvanşah I Axsitanın dostluq münasibətləri saxladığı dövlətlər

XI-XII əsrlərdə Şirvanşahlar dövlətinə hücum etmiş qüvvələr

Gürcüstan çarlığı Atabəylər dövləti Səlcuq sultanlığı

1066-cı il

Şirvanşahlar səlcuqlardan asılı

vəziyyətə düşdü

Səlcuqlar Azərbaycanın işğalını başa

çatdırdılar

Şirvanşahlar səlcuqlara tabe oldu

I Fəribürz şah titulundan məhrum edildi

Şirvanşah I Axsitan Bakı limanında, Oqtay Sadıxzadənin rəsm əsəri (Azərbaycan Tarix Muzeyi)

a) Şirvanşahlar dövlətinin

gümüş pulu dirhəm. X—

XI əsrlər. b) Mənuçöhr

dövrünə aid mis pul

a)

b)

Şirvanşah hökmdarları XI-XII əsrlərdə

Şirvanşah III Mənuçöhrdən miras qalmış Bakı qalası

Mərdəkandakı Dördkünc və Dairəviqalalar I Axsitanın hakimiyyəti dövründə inşa edilmişdir. Qız qalası isə

I Axsitanın zamanında əsaslı bərpa olunaraq müdafiə qurğusuna çevrilmişdi.

I Fəribürz (1063-1096) III Mənüçöhr (1120-1160) I Axistan (1160-1196)

• Şirvanşahlar səlcuqlara tabe oldu

• Şirvanşahlar səlcuqlardan asılı

vəziyyətə düşdü

• Bütün Azərbaycan torpaqlarının

Böyük Səlcuq imperatorluğunun

tərkibinə qatılması prosesi başa çatdı

• Şirvanşahlar səlcuqlarla ittifaqdan

çıxaraq onlardan üz döndərdi

• Şirvanlar Gürcüstan çarlığı ilə

yaxınlaşdı

• Gürcü çarı IV David Şirvana dağıdıcı

yürüşlər etdi

• Şirvanşahların qüdrətini artırdı

Şirvanşahlar dövləti qüvvətləndi,

• Dərbənd hakimliyi asılı vəziyyətə düşdü

• Səlcuqlar, Atabəylər və Gürcü çarlığı ilə

dostluq münasibətlərii quruldu

• Slavyan donanması darmadağın edildi

Şirvanşahlar

dövləti

Slavyanlar Gürcülər

Səlcuqlar

Qıpçaqlar

Sacilər dövləti (879-941)

Sacilər sülaləsinin mənşəyi

Ərəb əsarətinə qarşı mübarizə dövründə

Azərbaycanda yaranmış güclü feodal dövlətlərdən biri də

Sacilər dövləti idi. Azərbaycan Sacilər dövlətini türk

mənşəli sülalə olan Sacilər yaratmışdılar. Xilafətin

zəiflədiyi zaman türkmənşəli, «Afşin» titullu Sacilər

sülaləsinin nüfuzu artdı. Sacilər sülaləsinin banisi

Xilafətin sərkərdəsi Əbu Sac Divdad idi. Sacilər

sülalənin nümayəndələri Afşin ləqəbini daşıyırdı.

Sacilər Mərkəzi Asiyanın Əşrusən (Usruşana)

vilayətinin qədim türk nəsillərindən idilər. Ərəb

ordusunun bir çox məhşur sərkərdələri, o cümlədən

xürrəmilər hərəkatını yatırmaqda mühüm xidməti olan

Afşin Heydər ibn Kavus bu nəsildən idi.

Əbu Sac Divdaddan başqa Sacilər sülaləsinin

digər görkəmli nümayəndələri Məhəmməd ibn Əbu Sac,

Yusif ibn Əbu Sac və Deysəm olmuşdur.

Sacilər dövlətinin yaranması. Əbu Sac Divdadın hakimiyyəti (879-898)

879-cu ildə əsası qoyulmuş Sacilər dövlətinin banisi Əbu Sac Divdad olmuşdur.

Əbu Sac Divdad:

Xilafət qoşunlarında xidmət edən məşhur türk sərkərdələrindən idi

Xilafətdə bir sıra mühüm vəzifələr tutmuşdur

Xilafətəə xidmət müqabilində Azərbaycan ərazisini mükafat olaraq almışdı.

Xidmətlərinə görə Xəlifə mülk olaraq Azərbaycanı Sacilərə vermişdir. Ərəb xilafəti

zəifləyərkən Əbu Sac Divdad Azərbaycanın cənub rayonlarında Sacilər dövlətinin əsasını qoydu. Sonralar

Sacilər bütün Azərbaycan torpaqlarını ilk dəfə vahid dövlətdə birləşdirdilər. Sacilər Xilafətin xəzinəsinə ildə 120

min dinar xərac göndərsə də sonradan bu dayandırıldı.Sacilər dövlətinin paytaxtı əvvəl Marağa, sonra isə

Ərdəbil şəhəri olmuşdu.

Sacilər Azərbaycanın qərb torpaqlarını ələ keçirməyə çalışan erməni və gürcü hakimlərini dəfələrlə ağır

məğlubiyyətə uğradaraq, onları özündən asılı vəziyyətə salmışdı.

IX əsrin sonlarında hakimiyyətdə olmuş hökmdar Məhəmməd ibn Əbu Sacın adına pul kəsilirdi.

Şirvanşahlarla Sacilər dövləti arasında oxşar cəhətlər

Ərəb xilafətinin dağılması gedişində yaranmışdılar

IX əsrdə yaranmışdılar

Dərbənd səddini təmir etdirmişdilər

Gürcülərlə mübarizə aparmışdılar

Şirvanşahlar

və Sacilər

dövləti

Əbu Sac Divdad (879-

898)

Məhəmməd ibn əbu

Sac (898-900)

Yusif ibn əbu Sac

(900-920)

Deysəm

(920-941)

Sacilər sülaləsi

Yusif ibn Əbu Sacın hakimiyyəti (900-927)

Məhəmmədin ibn Əbu Sacın ölümündən sonra hakimiyyətə onun qardaşı Yusif ibn

Əbu Sac gəldi. Yusif ibn Əbu Sacın hakimiyyəti dövründə:

Sacilər dövləti müstəqil siyasət yeritdi və daha da qüvvətləndi.

912-ci ildən etibarən Xilafət xəzinəsinə xərac göndərilməsi tamamilə dayandırıldı.

Sacilər dövlətinə itaət etmək istəməyən ermənilər və gürcülər dəfələrlə

məğlubiyyətə uğradıldı.

Dəbili tutduqdan sonra Tiflisi ələ keçirərək. gürcü hakimləri Sacilər dövlətindən

asılı vəziyyətə düşdü

Şirvanşahlar dövlətini Sacilər özlərindən asılı vəziyyətə saldılar.

Ölkənin sərhədlərini möhkəmləndirmək üçün Dərbənd səddi təmir etdirildi

Paytaxt Maragadan Ərdəbil şəhərinə köçürüldü.

Cənubda Həmədan və Zəncandan şimalda Dərbəndə qədər, qərbdə Ani və Dəbil, şərqdə Xəzər

dənizinədək uzanan bütün Azərbaycan torpaqları Sacilər dövlətinin ərazisinə birləşdirildi.

X əsrin əvvəllərində bütün Azərbaycan torpaqlarını əhatə edən Sacilər dövləti feodallar arasında gedən ara

müharibələri nəticəsində zəiflədi.

QEYD: Ərəb mənşəli sərkərdələr olması, X əsrdə yaşamaları və paytaxtların dəyişdirilməsi və Yusif Əbu

Sac ilə Şirvanşah Əbu Tahir üçün oxşar cəhət təşkil edir.

Sacilər dövlətinin süqutu

Xilafətin tənəzzülü nəticəsində Yaxın və Orta Şərqdə yaranmış siyasi hərc-mərclik şəraitində Sacilər dövləti

də uzun zaman davam gətirə bilmədi və sonuncu Saci hökmdarı Deysəmin Salarilər tərəfindən 941-ci ildə taxtdan

salınmasından sonra süquta uğradı.

Dirhəm. Saci hökmdarı Deysəmin hakimiyyəti dövrünə aid gümüş pul

Salarilər dövləti (941-981)

Salarilər dövlətinin yaranması və ərazisi

941-ci ildə meydana gələn Salarilər dövlətinin banisi

keçmiş Deyləm (Gilan) hakimi Mərzban ibn Məhəmməd

(941-957) idi. Mərzban ibn Məhəmməd Azərbaycanın feodal

qrupları arasındakı çəkişmədən istifadə edərək 941-ci ildə

sonuncu Saci hökmdarı Deysəmə qalib gəlib Ərdəbil şəhərini

ələ keçirərək Sacilər dövlətinin varlığına son qoydu və Salarilər

dövlətini yaratdı.. Bu hadisədən sonra Sacilər dövləti yarandı.

Mərzban ibn Məhəmməd Salarilər sülaləsindən idi. Buna görə

dövlət Azərbaycan tarixində Salarilər dövləti kimi tanınır.

Salarilər dövlətinin paytaxtı Ərdəbil şəhəri idi. Dövlətin

ərazisinə şimalda Dərbənd keçidi, cənubda Dəclə və Fərat

çaylarının yuxarı axarı, şərqdə Gilan daxil olmaqla Xəzər

sahilləri, qərbdə Şərqi Gürcüstan əraziləri daxil idi.

Salarilərin hakimiyyəti dövründə Xəzər dənizində

yenidən ticarət gəmiləri üzməyə başladı. Azərbaycan Yaxın və

Orta Şərqdə həm iqtisadi, həm də siyasi cəhətdən daha qüdrətli

bir ölkə kimi tanındı.

Mərzban ibn Məhəmmədin hakimiyyəti

Mərzban ibn Məhəmmədin hakimiyyəti (941-957)dövründə:

Şirvanşahlar dövləti asılı hala salındı və Dərbənd ələ keçirildi.

Azərbaycanın şimal- qərb torpaqları Salarilər dövlətindən asılı hala salındı.

Şərqi Gürcüstanı Salarilər dövlətinə tabe edildi.

Xəzər dənizində Azərbaycanın ticarət gəmiləri üzməyə başladı.

Azərbaycanın Yaxın və Orta Şərqdə iqtisadi və hərbi-siyasi rolu daha da artdı.

Yenidən bütün Azərbaycan torpaqları vahid dövlətdə birləşdirildi.

Dövlətin sərhədləri şimalda Dərbənd keçidi, cənubda Dəclə və Fərat çaylarının yuxarı axarına qədər

əraziləri əhatə edirdi.

Salarilər dövlətinin tənəzzülü

Mərzban ibn Məhəmmədin ölümündən sonra (957) onun oğulları ilə qardaşı Vəhsudan arasında hakimiyyət

ugrunda mübarizə, feodal ara müharibələri başladı. Hakimiyyətə gələn Vəhsudan feodalları ələ alaraq öz tərəfinə

çəkir, bu yolla hakimiyyətini möhkəmləndirirdi. Vəhsudandan sonra hakimiyyətə İbrahim (962-981) gəldi. Salari

İbrahim hakimiyyəti dövründə:

Dövlətin əvvəlki nüfuzunu qoruya bilmədi və Salarilərin hakimiyyəti zəiflədi.

Yerli feodalları əldə saxlamaq üçün iqta torpaqları paylamaq siyasəti də səmərə vermədi.

Dövlətin ərazisində Şəddadilər dövləti yarandı və Gəncə və onun ətrafındakı torpaqlar itirildi.

Rəvvadilər nəslindən olanlar feodallar gücləndi və Salarilər dövlətinin süqutu sürətləndi.

981-ci ildə İbrahim ibn Mərzban taxtdan salındı və Salarilər dövləti Rəvvadilər tərəfindən süquta uğradıldı.

Mərzban ibn Məhəmməd

(941-957)

Vəhsudan

(957-962)

İbrahim inb Mərzban

(962-981)

Salarilər sülaləsi

Rəvvadilər dövləti (981-1054)

Rəvvadilər sülaləsinin mənşəyi

Rəvvadilər Azərbaycanda ərəb əsarətinə qarşı mübarizə aparıb müstəqilliyə can atan iri feodal nəsli idi. Bu

feodal sülaləsinin soykökü qədim ərəb nəsillərindən birinə bağlanırdı. Xilafət işğalları zamanı Azərbaycanın cənub

bölgələrinə çoxlu ərəb nəsilləri köçürülmüşdü. Onlardan biri də əzdilər nəslindən olan rəvvadilər idi. Onların bir

hissəsi Marağa, Təbriz, Qaradağ və Əhər bölgələrində köçürülmüş, yerli əhali ilə qaynayıb-qarışmışdılar.

VIII əsrin sonlarında rəvvadilər Azərbaycanın cənubunda yarım-müstəqil Rəvvadi əmirliyi yaratmışdılar.

Rəvvadilər dövlətinin yaranması. Əbülhica Rəvvadi

Salarilərin hakimiyyətinin zəiflədiyi bir dövrdə qüvvətlənən rəvvadilər nəsli yaranmış siyasi vəziyyətdən

istifadə edərək Rəvvadi Əbülhicanın başçılığı ilə 981-ci ildə sonuncu Salari hökmdarı İbrahim ibn Mərzbanı

taxtdan salaraq ilk paytaxtı Ərdəbil şəhəri olan Rəvvadilər dövlətinin əsasını qoydu və yeni dövlətin banisi oldu.

Əbülhica Rəvvadi (981-988)

Salariləri məğlubiyyətə uğratdıqdan sonra Rəvvadilər Azərbaycanın cənub torpaqlarını qəti olaraq öz

hakimiyyətləri altında birləşdirdilər. Bundan başqa, Rəvvadilər Muğan hakimliyini də özlərindən asılı vəziyyətə

salmışdılar. Rəvvadilər dövlətinin ərazisinə Cənubi Azərbaycanı torpaqları və Muğan hakimliyi daxil idi.

Rəvvadilər dövlətinin paytaxtının Təbrizə köçürülməsi

Rəvvadilər dövlətinin paytaxtı əvvəl Ərdəbil olsa da sonradan Təbriz şəhərinə köçürüldü. Bununlada

Təbriz ilk dəfə olaraq paytaxt şəhərə çevrildi. Təbriz Rəvvadilərin hakimiyyəti illərində daha da böyüdü və

abadlaşdı. Təbriz şəhəri ticarət yollarının qovşağında yerləşdiyi üçün sürətlə inkişaf edirdi.

Oğuz tayfalarının Azərbaycana yeni axınları

Rəvvadilər ərəb mənşəli olsalar da, artıq türkləşmişdilər. Rəvvadilərin hakimiyyəti dövründə Azərbaycanda

yerli türk tayfalarının mövqeyi gücləndi. Hətta 1028-ci ildə Xorasandan köç etmiş yeni oğuz-türk nəsillərini

Rəvvadi hökmdarı Vəhsudanın (1020-1059) Azərbaycanda məskunlaşmağa icazə vermişdi. Oğuz tayfalarının yeni

axını XI əsrin 20-ci illərində oğuz tayfalarının Azərbaycana yeni axınları nəticəsində Azərbaycanda yerli türk

tayfaları daha da möhkəmləndi. Sonralar da oğuz tayfalarının Azərbaycana yeni-yeni axınları baş verdi.

Rəvvadilər dövlətinin süqutu

Zaman keçdikcə Rəvvadilərin, eyni zamanda Şirvanşahlar və digər hakim sülalələrin hakimiyyəti zəiflədi.

Buna görə də Azərbaycan dövlətləri Səlcuq türklərinin yürüşlərinə qarşı dura bilmədilər. 1054-cü ildə Vəhsudan

səlcuqların hakimiyyətini tanıdı. Sonralar səlcuqlar Rəvvadilər dövlətinin varlığına tədricən son qoydular. Yalnız

Marağada Rəvvadi nəslindən olan Ağsunqurilər sülaləsi (1108-1227) hakimiyyətini qoruyub saxlaya bildi.

Ağsunquri hakimləri səlcuqlar dövründə atabəy rütbəsi daşımış, öz mülklərini monqol işğallarınadək qoruyub

saxlaya bilmişdilər. Lakin 1227-ci ildə Xarəzmşah Cəlaləddin Marağada Ağsunqurilər sülaləsinin varlığına son

qoydu.

Sacilər və

Salarilər

dövləti

Hər iki dövlətin paytaxtı Ərdəbil şəhəri olmuşdur

Ərazisləri şimalda Dərbənd keçidinədək uzanırdı

Cənubi Azərbaycan torpaqlarında yaranmışdılar

Şirvanşahlar dövlətini özlərindən asılı vəziyyətə salmışdılar

Gürcüstanın bir hissəsini və erməniləri

özlərinə tabe etmişdilər

Bütün Azərbaycan torpaqlarını vahid dövlətdə birləşdirmişdilər

Rəvvadilərin Salarilər və Sirvanşahlarla oxşar cəhətləri

Şəddadilər dövləti (971-1054/55)

Şəddadilər dövlətinin yaranması

Şəddadilər dövləti Azərbaycanın şimalında, Kürlə

Araz çayları arasındakı ərazidə meydana gəlmişdir.

Şədaddilər əvvəllər Dəbil ətraflarında yaşayırdılar.

951-ci ildə Məhəmməd ibn Şəddad (951-979)

Salarilər dövlətinin zəifləməsindən istifadə edərək onların

tabeçiliyində olan Dəbil şəhərini ələ keçirib müstəqil

Dəbil əmirliyini yaratdı.

971-ci ildə isə Şəddadilər Gəncə şəhərini ələ

keçirərək Azərbaycan Şədaddilər dövlətinin əsasını

qoydu. Gəncə dövlətin paytaxtı oldu

Şəddadilər sülaləsinin nümayəndələri

Fəzl ibn Məhəmmədin hakimiyyəti (985-1030)

Fəzl ibn Məhəmmədin hakimiyyəti dövrünə aiddir:

• Şəddadilər dövləti və mərkəzi hakimiyyət qüvvətləndi.

• İtaət göstərməyən xırda feodallar mərkəzi hakimiyyətə tabe edildi.

• Gəncə ətrafındakı bütün xırda feodal mülkləri ləğv edildi

• Şədaddilərin ata-baba mülkləri olan Dəbil dövlətə birləşdirildi

• Gürcü feodallarına və xəzərlərə qarşı uğurla mübarizə aparıldı

• Şədaddilərlə Şirvanşahlar arasında yaxın əlaqələr və qohumluq münasibətləri yarandı

• Rəvvadilərlər və Tiflis əmirliyi ilə ilə iqtisadi və mədəni əlaqələr quruldu.

• Arazdan şimaldakı Azərbaycan torpaqlarında yeni oğuz tayfaları məskən saldı

• Araz çayı üzərində Xudafərin körpüsü (1027) salındı (Xudafərin körpüsünün inşası Azərbaycanın

şimal və cənub əraziləri arasında iqtisai və mədəni əlaqələrin genişlənməsində mühüm rol

oynamışdır).

Rəvvadilərin Salarilərlə oxşar cəhətləri Rəvvadilərin Sirvanşahlarla oxşar cəhətləri

Paytaxtlarından biri Ərdəbil şəhəri olmuşdu

Eyni əsrdə yaranmışdılar

Azərbaycanın ilk feodal dövlətlərindən idilər

Azərbaycanın cənubunda yaranmışdılar

Başqa dövlət dağılarkən yaranmışdılar

Yarım-müstəqil əmirlik yaratmışdılar

Ərəb mənşəli sülalə tərəfindən idarə olunurdu

Paytaxtını başqa şəhərə köçürmüşdülər

Səlcuqlardan asılı vəziyyətə düşmüşdülər

Məhəmməd ibn

Şəddad (951-956)

Əli Ləşkəri

(971-978)

Fəzl ibn Məhəmməd (985-

1030)

Əbulasrav Şavur

(1050-1067)

Şəddadilər dövlətini möhkəmləndirmək üçün Fəzl ibn Məhəmmədin həyata keçirdiyi tədbirlər

Şəddadilər dövlətinə oğuz axınlarının nəticələri

XI əsrin 30-cu illərində Şimali Azərbaycan torpaqlarında yeni oğuz tayfaları məskən saldı. Bu dövrdə

Azərbaycan torpaqlarında yeni oğuz tayfalarının məskən salması nəticəsində:

• Şədaddilər dövlətinin hərbi qüdrəti daha da artdı.

• 1037-ci ildə Dəbili ələ keçirməyə çalışan Bizns-erməni qoşunlarına ağır zərbə vuruldu.

• 1038-ci ildə Bizans və gürcü feodallarının birləşmiş qüvvəllərinin Tiflis müsəlman əmirliyini aradan

qaldırmaq cəhdi boşa çıxdı.

Əbüləsvar Şavurun hakimiyyəti (1049-1067)

Əbüləsvar Şavurun hakimiyyəti dövründə:

Şədaddilər dövləti daha da qüvvətləndi.

Gürcü və erməni feodallarına və onlara kömək edən Bizans imperiyasına qarşı mübarizə aparıldı.

Şəddadilər dövləti Səlcuq sultanı IToğruldan asılılığı qəbul edərək Gürcü, erməni və Bizansa qarşı birgə

mübarizə apardılar.

Gürcü çarı IV Baqrat, Cəfərilər sülaləsinin idarə etdiyi Tiflis əmirliyini tutmaq məqsədi ilə alanlarla

ittifaq bağlanaraq (1062-ci ildə) onları Azərbaycana hücuma təhrik etdi

Gəncənin müdafiəsini möhkəmləndirmək məqsədilə iki mühüm tədbir həyata keçirdi:

Şəhərin ətrafına hasar və xəndəklər çəkdirdi.

1063-cü ildə usta İbrahim Osmanoğluya Gəncənin məşhur qala qapıları hazırltdı.

Əbüləsvar Şavurun mübarizə apardığı qüvvələr

Şəddadilərin Səlcuq türkləri ilə münasibətləri

Kiçik Asiyanın şərqində Bizans və erməni feodallarının birləşmiş hərbi qüvvələrinə qarşı vuruşan Şəddadi

qoşunlarının əsas zərbə qüvvəsi yerli türklər, sonralar isə daha qüvvətli müttəfiqi Səlcuq türkləri oldu.

Azərbaycanın qərb torpaqlarını (Ani və Dəbili) ələ keçirməyə çalışan erməni və gürcü feodalları Bizans

imperiyasına arxalanırdılar. Erməni – gürcü hakimləri və Bizans imperiyasının birləşmiş qüvvələrinə qarşı

Şəddadilər müxtəlif oğuz tayfaları ilə, o cümlədən səlcuq türkləri ilə əlbir hərəkət edirdilər. Bu da Azərbaycan

torpaqlarının erməni – gürcü və Bizans təcavüzündən qorunmasında mühüm rol oynamışdır.

Bizans

imperiyası

gürcülər

ermənilər

Daxili siyasətdə

İtaət göstərməyən xırda feodallar mərkəzi hakimiyyətə tabe

edildi, mərkəzi hakimiyyəti gücləndirildi

Xarici siyasətdə

Şirvanşahlar, Rəvvadilərlər və Tiflis əmirliyi ilə dostluq münasibətləri

saxlandı, Gürcü feodallarına və xəzərlərə qarşı uğurlu mübarizə aparıldı

Hərbi-strateji Araz çayı üzərində Xudafərin körpüsü inşa edildi

(1027-ci ildə)

Şəddadilərlə Rəvvadilər dövlətinin oxşar cəhətləri

Şədaddilər dövlətinin süqutu

Şəddadi hökmdarı Əbuləsrav Şavurun hakimiyyəti illərində Səlcuq sultanlarının Cənubi Qafqaza hücumu

baş verdi. Buradakı siyasi parçalanmadan və feodal ara müharibələrindən istifadə edən Səlcuqlar bir çox

vilayətləri özlərindən vassal asılılıqda olan mülklərə çevirdilər. 1054-cü ildə Səlcuq sultanı I Toğrul Rəvvadi

hökmdarı Vəhsudanı tabe etdikdən sonra, Şəddadi hökmdarı Əbuləsrav Şavur:

• Sultan I Toğrulun yanına gələrək, onun hakimiyyətini qəbul etdi.

• Bizansa qarşı döyüşlərdə I Toğrulla ittifaqa girərək onun müttəfiqinə çevrildi.

Zaman keçdikcə Səlcuqlar Şəddadilər dövlətinin müstəqilliyinə tədricən son qoydular.

Erkən feodal dövlətləri

Adı Banisi Paytaxtı Ərazisi

Şirvanşahlar Heysam ibn

Xalid

Şirvan, Şamaxı

Bakı

Azərbaycanın şimal-şərq torpaqları, Dərbənddən Kür çayına doğru

Xəzər dənizi sahillərindək ərazilər

Sacilər Əbu Sac

Divdad

Marağa

Ərdəbil

Şərqdən Xəzər dənizi, qərbdən İrəvan yanındakı Ani və Dəbil,

cənubda Zəncan və Şimalda Dərbəndə qədər ərazilər

Salarilər Mərzban ibn

Məhəmməd

Ərdəbil Şimalda Dərbənd, cənubda Dəclə və Fərat çaylarının yuxarı axarı,

şərqdə Gilan və Xəzər sahilləri, qərbdə Şərqi Gürcüstan ərazilər

Rəvvadilər Əbülhica

Rəvvadi

Ərdəbil

Təbriz

Bütün Cənubi Azərbaycanı torpaqları və Muğan hakimliyi

Şəddadilər

Əli Ləşkəri

Gəncə Azərbaycanın şimalında, Kürlə Araz çayları arası arasındakı

ərazilər

Şəddadilər və

Rəvvadilər

X əsrdə yaranmışdılar

Salarilər dövlətinin parçalanması

nəticəsində yaranmışdılar

Səlcuqlardan asılı vəziyyətə

düşmüşdülər

Ərazisində oğuz türkləri köçərək

məskunlaşmışdılar

Slavyanların Azərbaycana hücumları

Slavyanların Azərbaycana ilk hücumları

IX əsrin sonu -X əsrin əvvəllərində

Azərbaycana yadelli basqınlarının sayı artdı. Belə bir

şəraitdə yadelli basqınlarına qarşı mübarizə

çətinləşirdi. IX-XI əsrlərdə yadellilərin Azərbaycana

diqqətini cəlb edən əsas amil Azərbaycanin zəngin

sərvəti və əlverişli hərbi strateji mövqeyi idi. Bu

dövrdə Azərbaycanın yadelli basqınlarına qarşı

mübarizəsini aşağıdakı amillər çətinləşdirirdi:

• Ölkə ərazisində vahid dövlətin olmaması.

• Siyasi hərc-mərciliyin mövcud olması.

• Bizansın himayə etdiyi erməni-gürcü

feodallarının basqınları

• Azərbaycan hökmdarlarının dənizdə

qüvvətli donanma yaradılması qayğına qalmaması.

Ərəb xilafətinin dağılması slavyanların Xəzəryanı vilayətlərə hücum etmələrinə imkan yaratdı. Əvvəllər Don-

Volqa-Xəzər vasitəsilə Azərbaycanla və Azərbaycan torpaqlarından keçərək xilafətlə ticarət əlaqələri yaratmış

slavyanlar çox keçmədən Xəzəryanı vilayətlərə soyğunçuluq yürüşləri etməyə başladılar. Xəzər sahillərinə və

Azərbaycana yürüşlər edən slavyanlar ərəb mənbələrində vahid adla - “ruslar” kimi qeyd edilir. Çünki o vaxt

Kiyev knyazlarının hərbi drujinalarının üzvləri “rus” adlanırdı.

Slavyanların Xəzəryanı Azərbaycan torpaqlarına ilk hücumları IX əsrin ikinci yarsında başladı və X

əsrin əvvəllərində daha da genişlənərək aramsız xarakter almağa başladı. Bu dövrdə Azərbaycanda mövcud olan

Şirvanşahlar və Salarilər dövlətləri slavyanların hücumlarına məruz qaldılar.

Bəhs olunan dövrdə Azərbaycan hökmdarlarının heç biri ölkəni Xəzər dənizi tərəfdən qorumaq barədə

düşünmürdü. Hərbi donanmanın olmaması Azərbaycan torpaqlarının yadelli hücumlarından qorunmasına mane

olurdu. Azərbaycanda qüdrətli dəniz dövlətinin olmaması qarətçi yürüşlərə imkanlar açırdı.

Yadellilərin Azərbaycana diqqətini cəlb edən əsas amillər

Slavyanların 914-cü il yürüşü

914-cü ildə slavyanların Xəzər sahillərinə əvvəlki yürüşlərdən daha dəhşətli hərbi yürüşü baş verdi. Böyük

və nizamlı hərbi dəstələrlə ərazilərimizə soxulan slavyanların hücumu əvvəlkindən fərqlənirdi. Belə ki, onlar bu dəfə

daha böyük donanma ilə yürüş etmişdilər. . Onlar hər birində 100 döyüşçü olan 500 gəmi ilə gəlmişdilər.

Slavyanlar Xəzər sahillərindən ələ keçiriləcək qənimətin yarısını Xəzər xaqanlığının ərazisindən keçib

gəldikləri üçün Xəzər xaqanına vəd etdilər. Vədə görə arxayın olan slavyanlar hücuma keçdilər. Slavyanların

914-cü il yürüşü nəticəsində slavyanlar:

IX

əsr

Azərbaycan torpaqları ilk dəfə vahid dövlət halında birləşdirildi

Azərbaycana slavyanların ilk hücumları başlandı

Sacilər dövlətində Məhəmməd ibn Əbu Sacın

adına pul kəsildi

Heysam ibn Xalid Şirvanşah titulunu qəbul etdi

Ölkənin zəngin sərvətləri

Əlverişli hərbi strateji mövqeyi

• Abşeron sahilindəki ərazilərdə dəhşətli talanlar törətdilər.

• Pirallahı, Zirə, Zənbilə, Sarı və s. adalarda mökəmlənərək basqınlar edirdilər.

• Dinc əhaliyə divan tutdular. qadınlar və uşaqlar əsir götürüldü.

• Geri qayıdarkən külli miqdarda qənimət apardılar

Slavyanlar geri qayıdarkən ələ keçirdikləri qənimətin bir hissəsini şərtləşdikləri kimi, Xəzər xaqanına

göndərdilər. Lakin Xəzərin şimal sahillərində qarətdən qayıdan slavyan drujinaları təqribən 15 min nəfərlik

müsəlman-türk qoşunları qarşılaşdılar. Tərəflər arasında şiddətli döyüş baş verdi. Ərəb tarixçisi Məsudinin

məlumatına görə, “üç gün davam edən bu döyüşdə ruslar darmadağın edildi, onlardan ancaq kiçik bir dəstə

qaçıb, canını qurtara bildi”. Döyüşdə darmadağın edilən slavyanlar ölkədən qovuldular. 914-cü ildə slaviyanlar

Xəzər xaqanlığının müsəlman türkləri tərəfindən darmadağın edildikdən sonra:

• Slavyanların Azərbaycana hücumları bir qədər dayandı.

• 30 il rusların Azərbaycanın Xəzər sahillərinə yürüşləri təkrar olunma

Slavyanların 944-cü il yürüşü. Bərdə faciəsi

Otuz illik fasilədən sonra slavyanlar 944-cü ildə yenidən Xəzər sahillərinə hücum etdilər. Bu yürüşdə əvvəlki

yürüşlərdən fərqli olaraq slavyanların məqsədi «Arranın anası» kimi tanınan Bərdə şəhərini ələ keçirmək və

Azərbaycanda möhkəmlənmək idi. Bərdə Yaxın və Orta Şərqdə ən böyük ticarət və sənətkarlıq mərkəzlərindən

biri idi. Slavyanlar Qafqazın baş şəhəri, Bərdəni böyük qənimət mənbəyi hesab edirdilər.

Azərbaycan torpaqlarına hücum edən slavyanlar gəmilərlə əvvəlcə Kürün mənsəbinə doğru, oradan isə

Bərdəyə tərəf irəlilədilər. Ərəb tarixçilərinin verdiyi məlumata görə, onlar Bərdə yaxınlığında, Kür sahilində düşərgə

saldılar. Gəmiləri sahildə qoyaraq Bərdəyə hücum etdilər.

Slavyanların 944-cü ildə Bərdəyə yürüşü zamanı şəhər Salarilər dövlətinin tərkibində idi və Salari hökmdarı

Mərzban ibn Məhəmməd (941-957) idi. Bərdə hakimi az qüvvəsi olduğu üçün slavyanlara müqavimət göstərə

bilmədi və Bərdə slavyanların əlinə keçdi. Slavyanlar Bərdəyə daxil olduqdan sonra:

• Əhalini qılıncdan keçirdilər

• Şəhəri amansızcasına qarət etdilər

Bərdəni itaətdə saxlamağın mümkün olmayacağını yəqin edən ruslar onlardan tələb etdilər ki, gün ərzində

şəhərdən çıxıb getsinlər. Göstərilən müddət başa çatdıqdan sonra slavyanlar:

• Şəhərdən çıxa bilməyən Bərdə əhalisini yenidən qılıncdan keçirdilər

• Qalan əhalini məscidə toplayıb sağ qalmaq üçün adambaşına 20 dirhəm pul tələb etdilər

Bu dəhşətli faciə zamanı Bərdə əhalisinin təqribən 20 min nəfəri qətlə yetirilmişdir.

Bərdənin ağır günlərində Salari hökmdarı Mərzban ibn Məhəmməd 30 min nəfərlik qoşunla özünü yetirərək

şəhəri mühasirəyə aldı. Lakin, Mərzban ibn Məhəmməd düşmənə ağır zərbə vursa da, şəhəri ala bilmədi. Bu

zaman Mosul hakiminin Azərbaycanın cənub sərhədlərini pozaraq Xoy və Salması ələ keçirdiyi üçün Mərzban

ibn Məhəmməd Bərdənin müdafiəsini yarımçıq qoyaraq özünün əsas hərbi qüvvələri ilə Azərbaycanın cənubuna

hərəkət etməyə məcbur oldu. Salarilərin 4 min nəfərlik kiçik hərbi qüvvəsi isə Bərdənin mühasirəsini davam

etdirsələrdə bu heç bir nəticə vermədi. Lakin slavyanlar Bərdənin uzun müddət əllərində saxlaya bilmədilər. Bunun

əsas səbəbi aşağıdakı amillərlə bağlı idi:

• Əhalinin mübarizə əzmini qıra bilməməsi.

• Vaxt uzandıqca daha çox itki verməsi.

• Onlar arasında yoluxucu xəstəliklərin yayılması.

Bu səbəbdən slavyanlar gecə vaxtı qalanı yandırıb, şəhəri tərk etdilər və Kür sahilindəki gəmilərinə minib

ölkələrinə qayıtdılar. Slavyanların Bərdəyə 944-cü il yürüşünün isə aşağıdakı ağır nəticələri oldu:

• Bərdə şəhəri dağıldı və bundan sonra uzun müddət dirçələ bilmədi.

• Sənətkarlıq və ticarət tənəzzülə uğradı, şəhərdə pul kəsilməsi dayandırıldı.

• Məşhur Bərdə bazarı əvvəlki əhəmiyyətini itirdi.

• X əsrin ikinci yarısında yaranan Şəddadilər dövlətinin Gənəni özlərinə paytaxt seçməsi ilə Bərdə

diqqətdən və abadlıq işlərindən kənarda qaldı.

Nizami Gəncəvi «İsgəndərnamə» poemasında Bərdənin bu vəziyyətini aydın təsvir etmişdi.

Bərdə şəhərinin slavyanlar tərəfindən alınması.

Rəssam N.M.Koçerqin. 1947-ci il.

dic.academic.ru

Slavyanların 987-ci il yürüşü

Slavyanların Azərbaycana basqınları sonralar da davam etdi. X-XI əsrlərdə Azərbaycan hakimləri ümumi

düşmənə qarşı birləşmək əvəzinə, öz aralarındakı ixtilafları həll etmək üçün rus dəstələrini köməyə çağırır,

bununla ölkənin yadellilərin tapdağı altına düşməsinə şərait yaradırdılar. Məsələn, 987-ci ildə Dərbənd hakimi

əmir Maymun ibn Əhməd yerli əyanlara qarşı slavyanlardan kömək istədi. Hakimiyyətini möhkəmləndirdikdən

sonra o, yanında hətta slavyanlardan ibarət mühafizə dəstəsi (drujinalar) saxladı.

1032—1033-cü illərdə slavyanların Şirvana yenidən hücumu zamanı paytaxt Şamaxı ələ keçirildi. Lakin

Vətənin müdafiəsinə qalxan əhali mübarizə aparıb onları ölkədən qovdu.

Slavyanların Azərbaycana yürüşlərinin nəticələri

Tarixi Nəticəsi

914-cü il Müsəlman-türk qoşunları ilə döyüşdə darmadağın edildilər

944-cü il Bərdə şəhərini qarət edərək geri qayıtdılar

987-ci il Dərbənd hakimi əmir Maymun hakimiyyətini möhkəmləndirdi

1032-1033-cü il Yerli əhali tərəfindən ağır məğlubiyyətə uğradıldılar

Xronologiya

IX əsr Xilafətin zəifləməsi və Azərbaycanda ilk feodal dövlətlərin yaranması

859 Məhəmməd ibn Yezidin Gəncəni bərpa etdirərək iqamətgahını buraya köçürməsi

861 Heysam ibn Xalidin Şirvanı müstəqil elan edərək Şirvanşah titulunu qəbul etməsi

918 Şirvanşah Əbu Tahirin Şamaxını bərpa etdirərək paytaxtı buraya köçürməsi.

920 Şamaxının Sündü kəndində günbəzli məscid inşa olunması

IX-X əsrlər Naxçıvanda Əlincə qalasının inşa olunması

***

879-941 Sacilər dövlətinin mövcud olması

IX əsrin sonları Sacilər dövlətində Məhəmməd ibn Əbu Sacın adına pul kəsilməsi

912 Yusif ibn Əbu Sacın Xilafət xəzinəsinə xərac göndərməyi dayandırması

941 Sacilər dövlətinin sonuncu hökmdarı Deysəmin Salarilər tərəfindən taxtdan salınması və Sacilər

dövlətinin süqut etməsi

941-981 Salarilər dövlətinin mövcud olması

***

VIII əsrin sonları Azərbaycanın cənubunda yarım-müstəqil Rəvvadi əmirliyinin yaranması

981 Əbülhica Rəvvadinin sonuncu Salari hökmdarı İbrahim ibn Mərzbanı taxtdan salaraq Salarilər dövlətini

süquta uğratması və Rəvvadilər dövlətinin əsasının qoyulması

981-1054 Rəvvadilər dövlətinin mövcud olması

981-988 Əbulhica Rəvvadinin hakimiyyəti

1020-1059 Rəvvadi hökmdarı Vəhsudanın hakimiyyəti

X əsrin 20-ci illəri Oğuz tayfalarının Azərbaycana yeni axınlarının baş verməsi

1028 Vəhsudanın Xorasandan gələn oğuz ailələrinin Azərbaycana köçməsinə iczə verməsi

1054 Səlcuqların Rəvvadilər dövlətini özlərindən asılı vəziyyətə salması

1108-1227 Rəvvadilər nəslindən olan Ağsunqurilər sülaləsinin Marağada hakimiyyəti

***

951 Məhəmməd ibn Şəddadın Dəbil əmirliyini yaratması

971 Şəddadilərin Gəncəni ələ keçirərək Şəddadilər dövlətinin əsasını qoyması

971-1054 Şəddadilər dövlətinin mövcud olması

1027 Fəzl ibn Məhəmmədin Araz çayı üzərində Xudafərin körpüsünü inşa etdirməsi

XI əsrin 30-cu illəri Arazdan şimaldakı Azərbaycan torpaqlarında yeni oğuz tayfalarının məskən salması nəticəsində

Şədaddilərin hərbi qüdrətinin daha da artması

1037 Şəddadilərin Dəbili ələ keçirməyə çalışan Bizans-erməni qoşunlarına ağır zərbə vurması

1038 Bizans və gürcü feodallarının birləşmiş qüvvəllərinin Tiflis müsəlman əmirliyini aradan qaldırmaq

cəhdinin baş tutmaması

1054 Əbuləsrav Şavurun Səlcuq sultanı I Toğrulun hakimiyyətini qəbul etməsi

1063 İbrahim Osman oğlu tərəfindən Gəncənin qala qapılarının düzəldilməsi

***

IX əsrin sonları Slavyanların Azərbaycana ilk hücumlarının başlanması

X əsrin əvvəlləri Slavyanların Xəzəryanı Azərbaycan torpaqlarına basqınlarının genişlənməsi və aramsız xarakter alması

914 Slavyanların Xəzərin Azərbaycan sahillərinə və Bakı ətrafına basqınlar etməsi. Lakin slavyanlar geri

qayıdarkən Xəzərin şimal sahillərində müsəlman-türk qoşunları arasında şiddətli döyüşdə darmadağın

edildilər.

944 Slavyanların Azərbaycana növbəti yürüşü. Bərdə faciəsinin baş verməsi

987 Dərbənd hakimi əmir Maymun ibn Əhmədin yerli əyanlara qarş mübarizədə slavyanları köməyə

çağırması

1032-1033 Şirvanın slavyanların növbəti hücumuna məruz qalması. Yürüş nəticəsində Şirvanşahların paytaxtı

Şamaxı şəhəri ələ keçirilərək qarət edildi

IX– XI əsrlərdə Azərbaycanda iqtisadi tərəqqi və dirçəliş

Təsərrüfat sahələrinin inkişafı

IX əsrdə Azərbaycanın xilafətin tabeliyindən çıxması nəticəsində:

• Yeni müstəqil dövlətlər yarandı

• Ölkədə iqtisadi inkişaf sürətləndi

• İstehsal ənənələri dirçəlməyə başladı

IX əsrin ikici yarısı – XI əsrin ortalarında aşağıdakı amillər Azərbaycanda iqtisadi inkişafın sürətlənməsinə

səbəb oldu:

• Azərbaycanın Xilafət zülmündən azad olması

• Müstəqil yerli dövlətlərin meydana gəlməsi

IX əsrin ikinci yarısından başlayaraq Azərbaycanda qədin və zəngin istehsal ənənələri dirçəlməyə başladı.

Azərbaycanda müxtəlif təsərrüfat ənənələrinin dirçəlməsi və tərəqqisinə müsbət təsir göstərən amillər bunlar idi:

• Ölkənin əlverişli iqlimi, münbit torpaqları və zəngin təbii sərvətləri

• Xalqın qədim istehsal və əkinçilik ənənələrinə malik olması

IX-XI əsrlərin ərəb coğrafiyaşünasları və tarixçilərinin məlumatları təsdiq edir ki, o zaman Azərbaycan

bütün Yaxın və Orta Şərqin, ümumiyyətlə, İslam dünyasının ən inkişaf etmiş ölkələrindən biri idi.

Kənd təsərrüfatı. Ticarət. Sənətkarlığın inkişafı

Xilafət dövründə və ondan çox əvvəllər olduğu kimi, Azərbaycan əhalisi oturaq həyat sürür, başlıca olaraq

kənd təsərrüfatı ilə məşğul olurdu. Əhali əkinçilik və bağçılıqla məşğul olurdu. Kotanla şumlanan torpaqlarda taxıl

və digər dənli bitkilər yetişdirilirdi.

Bu dövrdə ipəkçilik inkişaf etmişdi. Əhali Şəkidə, Şirvanda, Bərdə ətrafında, habelə ölkənin digər

ərazilərində ipəkqurdu yetişdirmək məqsədilə tut ağacı bağları salmışdı.

Balıqçılıq əhalinin qədim peşələrindən biri idi. İbn Havqəl yazır ki, Kür və Araz çaylarından tutulan balıq

Ərdəbil, Rey və İraqa göndərilirdi. İxrac olunan məhsullar sırasında balın və mumun olması isə arıçılığın ölkə

həyatında mühüm rol oynamasının göstəricisidir.

Bol sərvətlərlə zəngin ölkəmizdə ticarət üçün geniş imkanlar vardı. Dağlarda qızıl, gümüş, civə, qurğuşun və

başqa qiymətli metallar çıxarılırdı. Təbriz, Naxçıvan və Bakıda duz istehsal olunurdu. Bakıda həm də neft quyuları

vardı. Beynəlxalq ticarət yolunun üstündə yerləşən Azərbaycan şəhərləri məşhur ticarət mərkəzləri idi.

IX—XI əsrlərdə Azərbaycanda ipək, yun, pambıq və kətan parçalar istehsal olunurdu. Bəzz qalası ətrafından

çıxarılan qırmızı kvas parçaların boyanmasında istifadə olunurdu. Hətta bu boya İraq və Yəmənə də göndərilirdi.

Toxucuların qırmız böcəyindən hazırladıqları «qırmız» adlanan boya isə ərəb tarixçisi əl-İs-təxrinin yazdığına görə,

Bərdədən Hindistana və başqa yerlərə ixrac edilirdi.

Ərəb zülmünün devrilməsindən sonra Azərbaycanda iqtisadi

dirçəliş

İqtisadi

dirçəlişin

nəticələri

İqtisadi dirçəlişin səbəbi

Azərbaycanın Xilafət zülmündən azad

olması və müstəqil yerli dövlətlərin

meydana gəlməsi

İqtisadi tərəqqiyə müsbət təsir göstərən amillər

Əlverişli iqlim şəraiti, münbit torpaqlar

və zəngin sərvətləri, xalqın qədin

istehsal və əkinçilik ənənələrinə malik

olması

Daxili iqtisadi əlaqələr genişləndi, Sənətkarlığın kənd təsərrüfatından ayrılması prosesini daha da

sürətləndi, Azərbaycan şəhərlərinin xarici ölkələrlə ticarət əlaqələri daha da canlandı, sənətkarlıq

və ticarət mərkəzləri olan yeni şəhərlər meydana gəldi, Azərbaycan dünyanın çoxlu şəhərləri olan

ölkələrdən birinə çevrildi

Azərbaycanın orta əsr şəhərlərinin ümumi cəhətləri

Azərbaycanın orta əsr şəhərlərinin hamısı zahiri görünüşcə bir-birinə bənzəyirdi. Azərbaycanın orta əsr

şəhərlərinin ümumi cəhətləri aşağıdakılar idi:

• Karvan yolları üstündə və müdafiə üçün əlverişli olan təbii- coğrafi mövqedə salınırdı.

• Bir qayda olaraq, möhkəm qala divarları ilə əhatə olunurdu.

• Əhalisi sənətkarlıq, ticarət, əkinçilik və bağçılıqla məşğul olurdu.

• Quruluşuna görə iki hissədən (içəri şəhər, bayır şəhər) ibarət idi.

• Evlər və təsərrüfat binaları içəri şəhərdə, əkin-biçin yerləri isə qala divarının bayır hissəsində yerləşirdi.

• Şəhərlərin ən gur yeri, bir qayda olaraq, Cümə məscidi yaxınlığında yerləşən bazar meydanı idi.

Azərbaycanın orta əsr şəhərləri (IX-XI əsrlərdə)

Bu dövrdə Bərdə, Şabran, Təbriz, Ərdəbil, Dərbənd, Tiflis böyük şəhərlər sayılırdı. Ərəb səyyahları o

zamankı Azərbayanın şəhərləri içərisində Bərdənin rolunu xüsusi qeyd edirlər. İbn Havqəl Bərdəni Azərbaycanın

«başlıca şəhəri» adlandıraraq Bağdadla eyniləşdirmiş, şəhərin bazarından bəhs etmişdir. Ümumiyyətlə, IX-XI

əsrlərdə Bərdə şəhərinə aiddir:

• Bütün Cənubi Qafqazın siyasi, sənətkarlıq və ticarət mərkəzi idi.

• Arranın ən böyük şəhəri, Azərbaycanın daxil olduğu iqlimin Bağdadı adlandırılırdı.

• Bir müddət Salarilər dövlətinin tabeliyində olmuşdur.

• 944-cü ildə slavyanların basqınlarından sonra iqtisadi və siyasi mərkəz kimi tənəzzülə uğramışdı.

Arranın böyük şəhərlərindən biri də Dərbənd şəhəri idi. Dərbənd şəhərinə aiddir:

• Baş Qafqaz sıra dağları ilə Xəzər dənizi arasındakı dar keçiddə yerləşirdi.

• Azərbaycanın ən böyük liman-şəhəri və sənətkarlıq mərkəzi idi.

Ərəb müəlliflərinin məlumatına görə, çox səliqəli olan bu şəhərdə, hətta kanalizasiya sistemi də yaradılmışdı.

Bakı şəhərinə aiddir:

• Dərbənddən sonra ikinci liman şəhəri idi.

• Neft «bulaqları» onu qonşu ölkələrdə məşhurlaşdırmışdı.

Şamaxı şəhərinə aiddir:

• Paytaxt şəhəri idi (Şirvanşahlar dövlətinin ikinci paytaxtı idi).

• Şirvanın iqtisadi və siyasi mərkəzi rolunu oynuyurdu

• İpəyi bütün Azərbaycanda və bir sıra başqa ölkələrdə öz şöhrətini saxlayırdı.

Bəhs edilən dövrdə sürətlə tərəqqi edən Marağa, Ərdəbil və Təbriz şəhərləri paytaxta çevrilmişdilər.

Ərəb səyyahları Azərbaycan şəhərləri haqqında...

Bakuyə. Şirvan vilayətinin Dərbənd dairəsində şəhərdir. Burada «neft quyusu var. Onun icarə haqqı bir min

dirhəmə çatır, o quyunun yanında isə arası kəsilmədən, gecə-gündüz civə kimi qatı ağ neft püskürən başqa bir quyu

da var.». İnandığım tacirlərdən biri mənə danışırdı ki, orada özözünə həmişə yanan bir yer görmüşdür.

Yaqut al-Hamavi

Bab əl-Əbvab (Dərbənd) Təbəristan dənizi sahilindədir, ona Xəzər dənizi deyirlər. Bu şəhər Ərdəbildən iki kvadrat

mil böyükdür. Şəhərin çoxlu əkin yerləri var, ancaq meyvə ağacları azdır, meyvəni buraya başqa yerlərdən gətirirlər.

Şəhərin dağlardan üzüaşağı enən qala divarları var. Bu dağlarda elə bir yol yoxdur ki, onlar ilə müsəlman ölkələrinə

girə biləsən.

Yaqut al-Hamavi

Təbriz. Azərbaycanda ən çox tanınmış şəhər. Bu, çox adam yaşayan, kərpic və əhəngdən yaxşı hörülmüş divarları

olan gözəl şəhərdir. Şəhərdən çoxlu kiçik çaylar axır. O, bağlar içindədir, şəhərdə meyvə ucuzdur.

Yaqut al-Hamavi

QEYD: Ərəb səyyahları Azərbaycandan bəhs edərkən bir qayda olaraq, ölkənin Arazdan şimaldakı torpaqlarını,

yəni Arran adı ilə təqdim edirlər. Ərəblər Arranın ən böyük şəhərlərinin sırasında Bərdə və Dərbənddən sonra

Tiflisdən də bəhs edir, buranın “Azərbaycan hökmdarlarının idarə etdiyi dağlıq ölkə” olduğunu bildirirdilər.

Ərəb səyyahlarının fikrinə görə bu dövrdə Tiflis «suyu odsuz qızdırılan» müalicə hamamları ilə məşhur idi. Qala

divarları ilə əhatə olunan Tiflis, həm də ticarət mərkəzi kimi tanınırdı.

IX-XI əsrlərdə Arranın ən böyük şəhərləri

Kəndli qrupları

IX-XI əsrlərdə Azərbaycanda feodal münasibətləri inkişaf etməkdə idi. Bu dövrdə cəmiyyətin əsas

istehsalçısı qüvvəsi kəndlilər idi. IX-XI əsrlərdə Azərbaycan kəndliləri başlıca olaraq iki hissəyə bölünürdülər:

1. Uluc kəndlilər. Feodallardan asılı vəziyyətdə olan kəndlilər uluclar adlanırdı

2. Azad kəndlilər. Azad kəndlilər başlıca olaraq, dağ rayonlarında yaşayırdılar.

İstər azad kəndlilər, istərsə də uluclar dövlətə vergi ödəməyə borclu idilər.

IX-XI əsrlərdə Azərbaycanda kəndli qrupları

Vergi və mükəlləfiyyətlər

IX-XI əsrlərdə Azərbaycanda üç əsas vergi növü mövcud idi:

1. Zəkat (sədəqə) və xüms - müsəlman əhalisindən öz əmlakına görə alınan vergi idi

2. Cizyə - müsəlman olmayan əhalidən alınan can vergisi idi.

3. Üşr – torpaqdan istifadə müqabilində kəndlidən alınan onda bir vergisi idi.

Müstəqil dövlətlərin yaranması əhalinin vəziyyətini nisbətən yaxşılaşdırmışdı. Hakimiyyətdə olan sülalələrin

başçıları iri feodalları mərkəzi hakimiyyətə tabe etmək üçün tez-tez tədbirlər görməyə çalışırdılar. Məsələn, Saları

hökmdarı Mərzban ibn Məhəmməd “Qanunnamə” hazırlatmışdı. Mərzban ibn Məhəmmədin “Qanunnamə”

hazırlatmaqda məqsədi bunlar idi:

• Mərkəzi hakimiyyətə tabe olmaqdan boyun qaçıran feodal hakimlərin əl-qolunu yığmaq

• Vergi sistemində qayda-qanun yaratmaq

Tədbir nəticəsində vergilərin toplanması və özbaşınalığın aradan qaldırılması ölkədə vəziyyəti bir müddət

yaxşılaşdırdı. Lakin vahid dövlətin olmaması, feodal hərc-mərcliyi, həmçinin bir-birini əvəz edən dövlətlərin

arasındakı mübarizə əhaliyə ciddi ziyan vururdu.

Torpaq mülkiyyəti formaları

IX—XI əsrlərdə torpaq üzərində mülkiyyətin bir neçə forması mövcud idi. Ərəb xilafətinin dağılmasından

sonra mövcud olan torpaq mülkiyyəti formalarında bəzi dəyişikliklər baş verdi. Ümumiyyətlə, IX-XI əsrlərdə

Azərbaycanda feodal torpaq mülkiyyətinin aşağıdakı növləri mövcud idi:

1. Mülk torpaqları

• Ən geniş yayılan torpaq mülkiyyət forması idi

• Ayrı- ayrı feodallara məxsus olub, irsən (nəsildən-nəsilə) keçirdi

• Mülk sahibi malik (məlik) və ya mülkədar adlanırdı

• Mülk sahibləri həmin torpaqları istədiyi zaman sata və bağışlaya bilərdi

• Mülk sahibi dövlətə torpaq vergisi verirdi

2. İqta torpaqları

• Dövlətə xidmət müqabilində verilirdi.

• Ərəblərdən qalma şərti torpaq mülkiyyəti idi.

3. Camaat (icma) torpaqları

• Əsasən, otlaqlar, örüşlər, meşələr, bataqlıqlardan, bəzən əkin yerlərindən ibarət olurdu

Azadlar

Uluclar

Bərdə Tiflis

Dərbənd

• Dövlətin mülkiyyətində idi.

5. Dövlət torpaqları - dövlətə məxsus olan və gəliri birbaşa xəzinəyə daxil olan torpaqlar idi.

6. Vəqf torpaqları - ayrı-ayrı ruhanilərə, dini və xeyriyyə müəssisələrinə, məscidlərə, mədrəsələrə

verilirdi. Vəqf torpaqlarında yaşayan kəndlilər vergini vəqf sahibinə və ya dini müəssisəyə verirdilər.

IX– XI əsrlərdə Azərbaycanda mədəni dirçəliş

Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafı

IX-XI əsrlərdə iki mühüm amil Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafı üçün əlverişli şərait yaratmışdır:

1. Ərəb xilafətinin süqutu nəticəsində Azərbaycanda baş vermiş siyasi dirçəliş.

2. Müstəqil dövlətlərin yaranması, iqtisadi tərəqqi.

Ərəb xilafətinin süqutundan sonra Azərbayaycanda başlamış siyasi oyanış (dirçəliş) sənətkarlıq və ticarətin

tərəqqi etməsinə, şəhərlərin inkişaf edərək mədəniyyət mərkəzlərinə çevrilməsinə və Azərbaycan mədəniyyətinin

daha yüksək nailiyyətlər əldə etməsinə şərait yaratdı.

Bu dövrdə əsas ünsiyyət dili - rəsmi dil ərəb dili idi. Təhsil ocaqları bu dilin öyrədilməsi ilə məşğul olurdu.

Azərbaycanda çoxlu məktəb və mədrəsələr fəaliyyət göstərirdi.

İslamın türklər tərəfindən qəbulu türk-islam birliyini yaratdı. Vahid dinin qəbulu dövlətçiliyin inkişafına

müsbət təsir göstərərək onun yüksəlişinə səbəb oldu. Beləliklə, xalqın adət-ənənələri və mədəniyyəti islam dəyərləri

ilə birləşərək türk-islam mədəniyyətini formalaşdırdı.

Azərbaycanda İslam dininin yayılması elmin inkişafına təkan verdi. IX əsrdən başlayaraq təbiət elmlərinə

maraq artmağa başladı. Tibb elmi inkişaf edir, ölkədə yaxşı həkimlər yetişirdi. Astronomiya və göy cisimlərinə

maraq artırdı.

IX-IX əsrlərdə ərəb dilinin Azərbaycanda mövqeyi

IX-XI əsrlər Azərbaycanın intibah dövrünün memarlıq abidələri

Azərbaycanda İslam dilinin qərarlaşması memarlığın inkişafına öz təsirini göstərdi. İslam

mədəniyyətinə uyğun olaraq məscid və minarələr, saraylar inşa olunurdu.Bəhs edilən dövrdə Azərbaycanda

aşağıdakı tarixi abidlər inşa olunmuşdur:

• Naxçıvanda Əlincə qalası (IX-X əsr)

• Şamaxının Sündü kəndində günbəzli məscid (920-ci il)

• Araz çayı üzərində Xudafərin körpüsü (1027-ci il)

• Gəncədə qala qapıları (1063-cü il)

Ticarətin inkişafında mühüm rol oynayan karvansaralar beynəlxalq ticarət yolları üzərində inşa edilirdi.

Möhkəm tikili olan bu abidələr, həm də tacirlərin təhlükəsizliyini təmin edirdi.

QEYD: Ərəblər dövründə inşa olunan memarlıq abidəsi VIII əsrdə Şamaxıda inşa olunan Cümə məscididir.

IX-X əsrlərə aid memarlıq abidələri içərisində xüsusi yer tutan sahələr

bürclər (minarələr)

saraylar

saraylar məscidlər

Ərəb

dili

Rəsmi dövlət dili idi

Dini ibadətlər bu dildə icra olunurdu

Əsərlər bu dildə yazılırdı

Məktəb və mədrəsələrdə tədris bu dildə

aparılırdı

Xudafərin körpüsü Gəncə qala qapıları

• 1027-ci ildə Araz çayı üzərində salınmışdır

• Şədaddi hökmdarı Fəzl ibn Məhəmmədin (985-

1030) göstərişi ilə inşa edilmişdir

• 15 aşırımlı (tağlı) körpü tikilərkən təbii şəraitdən

məharətlə istifadə edilmişdir

• Azərbaycanın şimalı ilə cənubu arasında iqtisadi

hərbi və siyasi baxımdan mühüm rol oynamışdır

• 1063-cü ildə İbrahim Osmanoğlu düzəldilmişdir

• Şəddadi hökmdarı Əbuləsvar Şavurun (1049-

1067) göstərişi ilə düzəltdirilmişdir

• 1139-cu il Gəncə zəlzələsi zamanı gürcülər

tərəfindən qənimət kimi Gürcüstana aparılmışdır

Əlincə qalası Sündü məscidi Xudafərin körpüsü Gəncə qala qapısı

«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı

Şifahi xalq ədəbiyyatının inkişafı bu dövrün mədəniyyətinin ən böyük uğurlarından biri idi. Azərbaycan

ədəbiyyatının ən qədim və zəngin tarixi abidəsi olan «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı buna parlaq nümunədir. Bu

dastan VII— IX əsrlərdə şifahi şəkildə el sənətkarlarının — ozanların dili ilə şimallı-cənublu bütün ölkə ərazisində

yayılmışdı. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı türk dilində, ərəb əlifbası ilə yazıya alınmışdır. Bu dastan Azərbaycan

dilinin dünyanın ən qədim dillərindən biri olmasından xəbər verir. Çox sonralar isə Avropa kitabxanalarından

tapılan bu əsər Azərbaycana məxsus bir inci kimi dəyərləndirildi. Xalqımızın tarixən formalaşmış adət-ənənələri bu

əsərdə öz əksini tapmışdır. Dastanda Dərbənddən Diyarbəkirədək, Xəzərdən Trabzonadək geniş ərazilərdə baş verən

hadisələrdən bəhs edilir. Qarabağ, Göyçə götü, Naxçıvan, İrəvan elləri və başqa Azərbaycan torpaqlarının adı da

çəkilir. Bu dastan böyük türk dünyasının müştərək əsəri hesab olunur. Lakin onun Azərbaycan torpaqlarında

formalaşmasını, bizim xalqımıza məxsus olmasını sübut edən çoxsaylı və danılmaz dəlillər vardır. Oğuz bilicisi və

ağsaqqalı sayılan Dədə Qorqudun Azərbaycanda yaşaması, məzarının Dərbənddə olması bunu sübut edir. Eyni

zamanda dastandakı bütün yer adl arının Azərbaycana məxsusluğu, hadisələrin ölkəmizin ərazilərində cərəyan

etməsi bunu bir daha təsdiq edir. Elə buna görədir ki, ulu öndər Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə «Kitabi-Dədə

Qorqud» dastanlarının 1300 illiyi məhz bizim Vətənimizdə keçirilmişdir. Paytaxtımızın ən görkəmli yerində Dədə

Qorqud Parkı salınmış, məşhur Dədə Qorqud abidəsi ucaldılmışdır.

Türkün şirin dili Dədə Qorqudun dilində. Dastan baş qəhrəman olan sazlı-sözlü Dədə Qorqudun dili ilə

danışılır. O, oğuz igidlərinə nəsihət verir, yol göstərir. O, yuxunu «kiçik ölüm» sayaraq oğuzlara düşməndən

qorunmaq üçün ayıq-sayıq olmağı nəsihət edir. Oğuz türkləri üçün vətən müqəddəs idi. Buna görə də dastandakı

bütün hadisələrin sonunda oğuz igidləri nə qədər uzağa getsələr də, sonda öz yurd-yuvalarına dönürlər.

Öz aralarında nə qədər inciklik olursa-olsun oğuzlar birlik tələb olunan yerdə bütün kin-küdurəti

unudurdular. Əsasən də, yurd sevgisi onları incik qoya bilməzdi. Vətən sevgisi oğuz türklərini həmişə sıx

birləşdirirdi.

Dastanda oğuz tarixinin təsdiqi. Dastandan məlum olur ki, oğuz türkləri oturaq həyat sürür, taxılçılıq,

bağçılıq və bostançılıqla məşğul olurdular. Dastanda əmtəə-pul münasibətləri haqqında fikirlər də çoxdur. Boylarda

qızıl pul olan «altun axça»nın adına tez-tez rast gəlinir.

Ciddi hərbi intizama malik olan oğuzların başında «xanlar xanı» dururdu. Bütün məsələlərə hərbi məclisdə

baxılır, səfərə çıxmaq istəyən igidlər «xanlar xanı»ndan icazə alırdılar.

Azərbaycan İslamı qəbul etmiş ilk türk məskənlərindən biridir. İslamdan öncə Tanrıya sitayiş edən türk

xalqları bu dini tez qəbul etdilər. Onların Ulu Tanrıya - yəni tək Allaha sitayiş etməsi bunu asanlaşdırdı. Tezliklə

türklər İslamın təbliğatçısına çevrildilər. Dastanın ozan qəhrəmanı Dədə Qorqud Məhəmməd peyğəmbərin müasiri

idi. Hətta dastanda qeyd olunur ki, oğuz igidlərindən Peyğəmbəri görənlər də olmuşdu. Dastan qəhrəmanlarından

biri olan Dəli Domrul müqəddəs kitaba — «Qurani- Kərim»ə əl basıb and içir ki, düşmənə qarşı döyüşəcəkdir.

«Kitabi-Dədə Qorqud» Azərbaycan xalq ədəbiyyatının ən qədim yazılı

abidəsidir. Elm aləminə XIX əsrdən məlum olan «Kitabi-Dədə

Qorqud»un iki əlyazma nüsxəsi (Drezden və Vatikan) tapılmışdır. Bu

dastanlar islamdan öncə Azərbaycanda baş vermiş hadisələrlə

səsləşir. Dastandakı hadisələrin əksəriyyəti Dəmirqapı Dərbənd,

Bərdə, Gəncə, Əlincə, Göyçə gölü və s. yerlərdə cərəyan edir.

«Kitabi-Dədə Qorqud»u yazıya köçürən şəxs Dədə Qorqudu bu

dastanların yaradıcısı, həm də iştirakçısı kimi təqdim edir. «Kitabi-

Dədə Qorqud» yarandığı dövrün adət-ənənələri, köçəri həyat tərzi və

s. haqqında tarixi-etnoqrafik məlumatla zəngindir. Soykökümüzü,

tariximizi, dövlətçiliyimizi və Azərbaycan türkcəsini öyrənmək

baxımından zəngin mənbə olan «Kitabi-Dədə Qorqud» yalnız

Azərbaycanın deyil, bütün türk dünyasının ölməz kitabıdır.

HEYDƏR ƏLİYEV

AZƏRBAYCAN XI ƏSRİN ORTALARI – XIII ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ

Azərbaycan Səlcuqların hakimiyyəti dövründə

Səlcuq dövlətinin yaranması

Səlcuqlar oğuz türklərinin qınıq boyundan idilər. Bu tayfa öz adını Səlcuq

bəyin adından götürmüşdü. Qəznəvilərin işğalları dövründə səlcuqlar Xorasan

vilayətinə köçdülər. Səlcuqun nəvələri Toğrul bəy və Çağrı bəy qısa zamanda

səlcuqları birləşdirdilər. Səlcuqlar 1038-ci ildə Nişapur şəhərini paytaxt seçərək

Toğrul bəyin (1038-1063) başçılığı ilə dövlət yaratdılar. Toğrul bəy 1040-cı ildə

sultan elan olundu. Çox keçmədi ki səlcuqlar Mərv şəhərində toplanan qurultayda

Qərb və Şərq istiqamətlərində yeni torpaqlar tutmağı planlaşdırdılar. İran, Cənubi

Qafqaz və Bizansa qarşı hücuma keçmək qərarı alındı.

Azərbaycan torpaqlarının Səlcuq dövlətinin tərkibinə qatılması

XI əsrin ortalarında Səlcuq qoşunları Azərbaycana doğru yürüşə

başladılar. Çox keçmədən səlcuq qoşunu Xəzərin cənubundakı torpaqları

tutdular və Arrana daxil oldular. Səlcuqların yürüşü zamanı Azərbaycanda

aşağıdakı dövlətlər mövcud idi:

• Rəvvadilər dövləti – hakimiyətdə Vəhsudan (1020-1059) idi.

• Şəddadilər dövləti - hakimiyətdə Əbüləsvar Şavur (1050-1067) idi.

• Şirvanşahlar dövləti - hakimiyətdə I Fəribürz (1063-1096) idi.

1054-cü ildə Sultan Toğrulun hərbi qüvvələri Təbrizi tutdu və Rəvvadi hökmdarı Vəhsudan səlcuq

sultanına tabe olduğunu bildirdi. XI əsrin ortalarında Rəvvadilər səlcuqlar tərəfindən asılı vəziyyətə düşdükdən

sonra Şəddadilər dövləti də səlcuqlardan asılılığı qəbul etdi. Bundan sonra Sultan Toğrul Gəncəyə hücum etdi. Bu

zaman hakimiyyətdə olan Şəddadi hökmdarı Əbuləsvar Şavur da müqavimət göstərmədən səlcuqlara tabe oldu.

Rəvvadi hökmdarı Vəhsudan və Şəddadi hökmdarı Əbülüsvar Şavur səlcuqlarla razılığa gələrək Bizansa qarşı

ittifaq yaratdılar. Rəvvadi və Şəddadi hökmdarlarının səlcuqlarla birlikdə gəldiyi razılığa görə Bizans torpaqlarına

və onun təhriki ilə tez-tez Azərbaycan torpaqlarına hücum edən erməni-gürcü feodallarına qarşı birgə mübarizə

aparmaq üçün birgə mübarizə aparmaq qərara alındı.

Səlcuqların Azərbaycan torpaqlarını asanlıqla ələ keçirməsinin əsas səbəbi Ərəb xilafətinin tənəzzülündən

sonra ölkədə mövcud olan dövlətlərin siyasi dağınıqlıq dövrü keçirməsi idi.

XI əsrin 50-ci llərində səlcuqlardsn asılı vəziyyətə düşən Azərbaycan dövlətləri

Səlcuqların Şirvanşahlar dövlətini tabe etməsi

Səlcuq türkləri Şirvana da yürüş edərkən burada ciddi müqavimətlə qarşılaşdılar. Şirvanşahlar 12 il

müqavimət göstərdi. Lakin 1066-cı ildə səlcuqlar çox böyük çətinliklə Şirvanşahlar dövlətinin müqavimətini

qırdılar. Şirvanşahlar dövləti 1066-cı ildə Səlcuqlar tərəfindən işğal edildi. Səlcuqlar tərəfindən Şirvanşahlar

dövlətinin işğal edilməsi nəticəsində:

• Şirvanşahlar dövlətində hakimiyyətdə olan I Fəribürz səlcuqlara tabe oldu.

• I Fəribürz şah titulundan məhrum edildi.

• Şirvanşahlar səlcuqlardan asılı vəziyyətə düşdü.

• Bütün Azərbaycan torpaqlarının Böyük Səlcuq imperatorluğunun tərkibinə qatılması prosesi başa çatdı.

QEYD: Səlcuqlara tabe olmaları, Rəvvadi hökmdarı Vəhsudan, Şəddadi hökmdarı Əbülüsvar Şavur və

Şirvanşah hökmdarı I Fəribürzun fəaliyyətində oxşarlıq təşkil edir.

Rəvvadilər Şəddadilər

Səlcuq bəy

Sultan I Toğrul

Səlcuqların Şirvanı işğal etməsinin nəticələri

Bizans, erməni və gürcü feodallarının qəsbikarlıq planlarının boşa çıxması

Səlcuq-oğuz türklərinin axınları dövründə Bizans imperiyasından, erməni və gürcü feodallarından ibarət

vahid xristian bloku yaranmışdı. Bu bloka qarşı mübarizənin taleyi Azərbaycan cəbhəsində həll olunurdu. Xilafət

parçalandığından Bizansa qarşı İslam dünyasının mübarizəsində əsas rol türklər həlledici hərbi-siyasi amilə

çevrildi. Bu amilin də əsas istinadgahı* Azərbaycan idi.

Səlcuq türklərinin soydaşları olan Azərbaycan türkləri və Cəbuni Qafqazın bütün müsəlman əhalisi Bizans,

erməni və gürcü feodallarının birləşmiş qüvvələrinin təcavüzünə qarşı mübarizə üçün səlcuqlara özlərinin

müttəfiqi kimi baxırdılar. Odurki, səlcuqlar Azərbaycanın şimal hissəsində möhkəmləndikdən sonra Bizans, erməni

və gürcü feodallarının birləşmiş qüvvələrinə ağır zərbələr vurdu. Belə ki, Azərbaycanın şimalında möhkəmlənən

səlcuqlar burada Şəddadilər dövlətinin hərbi qüvvələri ilə birləşərək Bizans, erməni və gürcü feodallarının

birləşmiş qüvvələrinə qarşı ağır zərbə endirdilər.

Uzun müddət müxtəlif türk tayfaları Anadoluda möhkəmlənməyə çalışmışlar. Azərbaycan isə həmin

tayfalar üçün arxa cəbhə olmuşdur. Səlcuq türkləri də əsas hücum hədəfi kimi Bizans torpaqlarını seçmişdilər.

Səlcuqun nəvəsi Çağrı bəy kəşfiyyat yürüşünə çıxdı və Bizans qoşunlarına qalib gəldi. Səlcuqlar Van gölü

hövzəsini tutdular. Beləliklə, Naxçıvan və onun ətrafındakı Azərbaycan-türk torpaqlarının Bizans və erməni

feodallarının hücumuna qarşı təhlükəsizliyi təmin olundu.

Səlcuq sərkərdəsi Həsənin başçılığı ilə səlcuqlar Azərbaycanın cənub əyalətlərini ələ keçirdikdən sonra Şərqi

Anadoluda birgə hərbi əməliyyatlara başlayan Səlcuq – Azərbaycan türk qoşunları 1048-ci il sentyabrın 18-də

Bizans və onun müttəfiqləri olan xristian blokuna (erməni və gürcü feodallarına ) qarşı ağır zərbə vurdular.

Bundan sonra Bizans səlcuqlarla sülh bağlamağa məcbur oldu.

Səlcuq axınlarının Cənubi Qafqaz və Azərbaycan üçün nəticələri

Azərbaycan ən qədim zamanlardan türk tayfalarının yaşadığı ərazilərdən biridir. Bu ölkə digər türk tayfaları

ilə yanaşı, oğuz türklərinin də vətəni idi. Xilafətin zəiflədiyi dövrdə Azərbaycanda islam-türk etnik-siyasi amili

daha da qüvvətləndi. Səlcuq imperiyasının yaranması ümumdünya tarixinə, o cümlədən Azərbaycanda siyasi

hadisələrin gedişinə çox böyük təsir göstərdi. Xalqımızın taleyinin, tarixi müqəddəratının həllində, müstəqil

dövlətçilik ənənələrinin qorunub saxlanmasında mühüm rol oynadı. XI əsrdə Cənubi Qafqaz və Azərbaycana oğuz-

səlcuqtürklərinin axınları nəticəsində:

• Türk tayfalarının yeni dəstələri Azərbaycanda məskən saldılar

• Səlcuq türkləri ilə qədim Azərbaycan türkləri qaynayıb-qarışdılar.

• Azərbaycan xalqının formalaşması prosesi qəti olaraq başa çatdı.

• Azərbaycan İslam dünyasında türklüyün başlıca istinadgahına çevirildi.

• Türk - İslam amili Cənubi Qafqaz və Azərbaycanda qəti olaraq möhkəmləndi.

• Azərbaycan-oğuz-türk tayfaları Cənubi Qafqaz və Ön Asiyada başlıca etnik siyasi amilə çevirildi.

• Gürcü və ermənilərin Azərbaycanın qərb ərazilərinə yiyələnmək planlarının qarşısı alındı.

• Cənubi Qafqazı bütünlüklə xristianlığın təsir dairəsinə salmaq planı baş tutmadı.

• Azərbaycanın Bizans imperiyası və onun müttəfiqləri tərəfindən işgal olunması təhlükəsi tamamilə

aradan qaldırıldı.

• Xristian blokuna qarşı mübarizə asanlaşdı, Bizans imperiyası və onun əlaltılarının qəsbikarlıq

planları puça çıxdı.

1066-cı il

Şirvanşahlar səlcuqlardan asılı

vəziyyətə düşdü

Səlcuqlar Azərbaycanın işğalını başa

çatdırdı

Şirvanşahlar səlcuqlara tabe oldu

I Fəribürz şah titulundan məhrum

edildi

Səlcuqlar dövründə torpaq mülkiyyət formaları

Səlcuq imperatorluğunun yaranması ilə Yaxın və Orta Şərqin, o cümlədən Azərbaycanın torpaq mülkiyyəti və

vergi sistemində bəzi dəyişikliklər baş verdi. Səlcuqlar dövründə iki torpaq mülkiyyət forması mövcud idi:

• İqta torpaqları

• Uc torpaqları

İqta torpaq mülkiyyəti forması Ərəb xilafəti dövründə meydana gəlsə də Səlcuqlar

dövründə müəyyən dəyişikliklərə məruz qalmışdı. Səlcuq sultanları mərkəzi hakimiyyət üçün

hərbi-siyasi dayaq yaratmaq məqsədi ilə hərbi xidmət əvəzində səlcuq əmirlərinə iqta

paylayırdılar. Səlcuq türklərinin axınları dövründə iqta Azərbaycanda, Yaxın və Orta Şərqdə

başlıca torpaq mülkiyyət formasına çevirildi. Zaman keçdikcə iqta irsən keçməyə başlayır,

mülk torpaqlarından elə də fərqlənmirdi.

Səlcuqlar dövründə meydana gələn torpaq mülkiyyət forması isə uc torpaqları idi. Uc

torpaqları – Səlcuq imperatorluğunun sərhədlərini qoruyan səlcuq sərkərdələrinə verilən

torpaqlara deyilirdi. İstər iqta, istərsə də uc torpaqları ölkəmizə yeni-yeni axınlar edən türk

tayfalarının bu ərazidə daimi məskunlaşmasına şərait yaradırdı.

Azərbaycan xalqının təşəkkülü (formalaşması) prosesi

Xalqının formalaşması üçün zəruri olan şərtlər

Hər bir xalqın formalaşması zəruri olan şərtlər yarandıqda mümkün olur. Həmin şərtlər bunlar idi:

1. Ərazi birliyi.

2. Dil birliyi.

3. Mədəniyyət birliyi.

4. İqtisadi əlaqələrin ümumiliyi.

5. Milli-mənəvi dəyərlərin eyni olması.

QEYD: Din birliyi bu şətlərə daxil deyildir.

Ərazi bütövlüyü. Xalqın və onun dilinin təşəkkülündə mühüm amillərdən biri ərazi birliyidir. Azərbaycan

qədimdən geniş əraziyə malik idi. Ərəblər dövründə Azərbaycanda sərhədlər dəqiqləşdirildi. Bu dövrdə

Azərbaycanın şimal sərhədi Dərbənd, cənub sərhədi Həmədan şəhəri müəyyən edildi. Ümumiyyətlə tarixi

Azərbaycanın sərhədlərinə aşağıdakı ərazilər daxil idi:

• Şimalda - Qafqaz dağlarından Dərbənd ətrafı əraziləri əhatə edirdi.

• Cənubda - Həmədan-Zəncan Qəzvin bölgələri daxil olmaqla Qızılüzən çayını əhatə edirdi.

• Qərbdə Oğuz yurdu olan - İrəvan şəhəri daxil olmaqla indiki Ermənistan ərazisini əhatə edirdi.

• Şərqdə - Xəzər dənizinə, şimal-qərbdə - Tiflis şəhəri ilə birgə Şərqi Gürcüstanı (tarixi Borçalı

mahalını) əhatə edirdi.

Dil birliyi. Qədim tayfaların etnik mənsubiyyətini sübut edən əsas amillərdən biri də dil sayılır. Dil qədim

tayfaların etnik mənşəyini sübut edən əsas amillərdən biridir. Xalqımızın və müasir Azərbaycan dilinin

formalaşmasında ölkəmizin ən qədim sakinləri olan çoxsaylı türk tayfalarının yüksək rolu olmuşdur. Azərbaycan

ərazisində məskunlaşmış tayfalar içərisində türk tayfaları üstünlük təşkil edirdi. Azərbaycan ərazisinin ən qədim

sakinləri: lullubilər, kutilər, turukkilər, hürrilər və başqaları tarixi hadisələrdə yaxından iştirak edirdilər. Qədim və

Orta Əsr mənbələrində Azərbaycanda yaşayan çoxsaylı türk tayfalarının da adları çəkilir. Onların içərisində

kimmerlər, iskitlər, saklar, hunlar, sabirlər, xəzərlər, oğuz və qıpçaq soyundan olan türk tayfaları və qeyri-türk

etnosları mühüm rol oynamışlar. Ayrı-ayrı tarixi dövrlərdə Əhəmənilər, Sasanilər və Xilafət tərəfindən ölkəmizə

köçürülmüş qeyri-türk əhali də xalqımızın tərkibinə daxil olmuşdur. Bugünkü Azərbaycan türkləri onların

varisləridir.

Sasani və Ərəb xilafəti dövründə Atropatena və Albaniya eyni imperiyaların tərkibinə daxil olmuşdu. Bu da

tayfaların ərazi və dil etibarilə birləşməsini zəruri edirdi.

Səlcuq canişinlərinin

Azərbaycanda

kəsdirdikləri mis pullar

Bildiyimiz kimi, orta əsrlər dövründə də Azərbaycana türk axınları davam etmişdir. Həmçinin köçürmə

siyasəti nəticəsində Azərbaycanda farslar və ərəblər məskunlaşdırıldı. Yerli əhali ilə qaynayıb-qarışdıqdan sonra

onlar öz dillərini itirirdilər.

Türk etnoslarının Azərbaycana etnik axınları

Azərbaycanda yaşayan tayfaları birləşdirən ümumi xüsusiyyətlər

Orta əsrlər dövründə Azərbaycan ərazisində yaşayan çoxsaylı tayfaları bir-birinə bağlayan bir çox ümumi cəhətlər

var idi. Həmin xüsusiyyətlər aşağıdakılardı:

• Birinci xüsusiyyət - tayfaların eyni ideologiyanın təsiri altında olması idi. Müxtəlif dövrlərdə bu tayfalar

bütpərəstliyin, Zərdüştliyin, xristianlığın və nəhayət, İslamın ayinlərini icra etməli olmuşdular.

• İkinci xüsusiyyət – tabe olduqları imperiyanın milli əsarətinə qarşı birlikdə mübarizə aparmışdılar.

• Üçüncü xüsusiyyət - yadelli istilaçıların hücumlarına qarşı birlikdə müqavimət göstərirdilər.

QEYD: IV-VII əsrlərdə Cənubi Qafqaz və bütünlükdə Azərbaycan əvvəlcə Sasani və Bizans

imperiyalarının, sonralar isə Xəzər xaqanlığı və Xilafətin maraq dairəsinə düşmüşdü. Bu zaman həmin tayfalar

işğalçılara birlikdə müqavimət göstərmişdilər.Təkallahlı dinlərə sitayiş edənləri müsəlmanlaşdırmaq İslamın

prinsiplərinə zidd olduğu üçün ərəb işğalları dövründə Albaniyanın xristian əhalisi İslam dininin təsir dairəsindən

kənarda qaldı.

Azərbaycan xalqının təşəkkülü prosesində İslam dininin rolu

Ərəb işğalının VII-VIII əsrlərdə mənfi tərəfləri ilə yanaşı, müsbət cəhətləri də vardı. Belə ki, xalqımızın

iqtisadi və mədəni inkişafında islam dininin mühüm rolu olmuşdur. Ümumiyyətlə ərəblərin işğalı və İslam dininin

Azərbaycan ərazisində yayılması nəticəsində:

• Əvvəlki müxtəlif dini baxışlar sıxışdırılıb sıradan çıxarıldı, İslam dini ölkədə hakim din oldu.

• Ölkəyə yadelli orduların hücumlarının qarşısı alındı, siyasi sabitlik yarandı.

• Təsərrüfatın canlanmasına və mədəniyyətin inkişafına zəmin yarandı.

• Ümumislam mədəniyyəti tərkibində Azərbaycan mədəniyyəti inkişaf etdi.

• Türk tayfalarınınölkədəki birliyi möhkəmləndi, türk dilinin təşəkkülü başa çatdı.

• İslamın dəyərlərindən Azərbaycan xalqı faydalandı, dini mübarizə sona yetdi.

• Azərbaycanın Xilafətə tabe olan ölkələrin xalqları ilə iqtisadi və mədəni əlaqələri genişləndi.

• Azərbaycan xalqının formalaşması üçün zəruri şərtlərin hamısı yarandı.

• Ünsiyyət dili olan Azərbaycan türk dilinin təşəkkülü prosesi başa çatdı.

• Azərbaycan ərazisində yaşayan türk və qeyri-türk tayfaları arasında vahid adət-ənənələr yaranıb

genişləndi onların qaynayıb-qarışma prosesini daha da sürətləndi.

QEYD: Ərəblərin VII—VIII əsrlərdə Azəribaycanı işğal etməsi bütpərəstliyi, atəşpərəstliyi tamamilə aradan

qaldırdı. Xristianlıq isə Şimali Azərbaycanın ucqar dağ və dağətəyi rayonlarında İslamla yanaşı əsas din kimi

qalmaqda idi.

E.ə VII əsrdə kimmer, iskit, sak tayfalarının

Azərbaycanda məskunlaşması

I-V əsrlərdə hun tayfalarının başçılığı ilə xəzər, sabir,

oğuz və.b tayfaların Azərbaycanda məskunlaşması

X-XI əsrlərdə Səlcuq türklərinin başçılığı ilə türk

tayfalarının Azərbaycanda məskunlaşması Üçüncü

etnik axın

Birinci

etnik axın

İkinci

etnik axın

Azərbaycan xalqının təşəkkülü prosesinin başa çatması

Xalqımızın təşəkkülü prosesi hələ eramızdan çox əvvəl başlanmış, Əhəməni işğalları dövründə də davam

etmişdi. Atropatena və Albaniya dövlətlərinin yaranması ilə bu proses sürətlənmiş, sasani, ərəb işğalları və İslam

dininin yayılması dövründə isə başa çatmaqda idi.

XI əsrin ortalarında Böyük Səlcuq imperiyasının yaranması Azərbaycanda tarixi hadisələrin gedişinə ciddi

təsir etdi. Azərbaycan türkləri, o cümlədən burada yaşayan müxtəlif oğuz tayfaları səlcuqlarla eyni soykökdən idilər.

Cənubi Qafqazın müsəlman əhalisi Bizans və erməni-gürcü təcavüzünə qarşı mübarizədə səlcuq türklərinə müttəfiq

kimi baxırdılar. Səlcuq türklərinin ölkəmizə axını xalqımızın formalaşması prosesini qəti olaraq başa çatdırdı.

Oğuz-səlcuq türkləri ilə Azərbaycan türkləri tez bir zamanda qaynayıb-qarışdılar. Xalqımızın dili ümumi ünsiyyət

vasitəsinə çevrildi.

Vahid Azərbaycan türk xalqının formalaşmasına müsbət təsir göstərən amillər

Dünyada Təqribi sayı 60 milyon göstərilən dünya azərbaycanlılarının 10

milyondan çoxu hazırda tarixi torpaqlarından kənarda yaşayır və Azərbaycan

diasporunu təşkil edir. Dünyanın 5 qitəsində yaşayan Azərbaycanlılar

Amerika qitəsinin Şimal, Mərkəzi və Cənub hissəsində daha çox

məskunlaşıblar. Onların sayı Amerika Birləşmiş Ştatlarında bir milyona,

Argentinada 12 minə, Braziliyada 75 minə, Kanadada 170 minə, Meksikada

isə 27 min nəfərə çatır. Amerika qitəsində məskunlaşan azərbaycanlıların

əksəriyyəti İran ərazisindən gələn soydaşlarımızdır. Aərbaycan diasporunun

yayılma coğrafiyası və say tərkibinə görə geniş olduğu ikinci qitə Avropadır.

Son zamanların statistik göstəricilərində azərbaycanlıların sayı Türkiyədə və

Rusiyada milyonlarla, Ukraynada və Belarusda, Almaniyada, Böyük Britayinyada yüz minlərlə, Norveçdə, Danimarkada,

İsveçdə, Macarıstanda, Fransada, İtilayada on minlərlə, Polşada, İspaniyada, Avstriyada, Albaniyada, Finlandiyada,

Portuqaliyada on mindən çox göstərilir. Azərbaycan diasporunun üçüncü böyük hissəsi Asiya qitəsində məskunlaşıb. Onların

sayı Banqladeşdə, Hindistan, Əfqanıstan, Pakistan, İordaniya və Orta Asiya respublikalarında yüz minlərlə, İndoneziya, Yəmən,

Çin, Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində, Oman, Səudiyyə Ərəbistanı və Suriyada on minlərlə, İraqda isə təqribən bir milyona çatır.

Hər il dekabr ayinin 31-də bütün Dünya Azərbaycanlılarının Milli Həmrəylik Günü qeyd olunur. 1993-cü ildə Azərbaycan

Respublikası prezidentinin fərmanı ilə 31 dekabr dünya azərbaycanlıların həmrəylik günü elan edildi. Həmrəylik Günü bayramı

dünyanın 70-dən çox ölkəsində azərbaycanlılar tərəfindən qeyd olunur. Bu bayram ayrı-ayrı ölkələrdə yaşayan azərbaycanlılarla

əlaqələr qurmaq, onlar arasında birlik və həmrəylik yaratmaq prosesində mühüm rol oynayır.

Azərbaycan

türk xalqı Səlcuq axınları nəticəsində türk tayfalarının yeni dəstələrinin

Azərbaycanda məskən salması

Ərəb xilafəti dövründə İslam dinini qəbul

olunması

Oğuz-səlcuq türkləri ilə Azərbaycan türklərinin qaynayıb qarışması

Atabəylər dövləti (1136-1225)

Atabəylər dövlətinin yaranması

Böyük Səlcuq imperiyasının parçalandığı

dövrdə yaranmış qüdrətli dövlətlərdən biri

Atabəylər dövləti (1136-1225) idi. Atabəylər

dövlətinin yaranması Eldənizlər sülaləsinin

banisi Atabəy Şəmsəddin Eldənizin adı ilə bağlı

idi. Eldənizlər dövlətinin ərazisi əvvəllər Böyük

Səlcuq imperatorluğunun parçalandığı dövrdə

meydana gəlmiş və əsası Sultan II Mahmud

(1118-1131) tərəfindən qoyulmuş İraq Səlcuq

sultanlığının (1118-1194) tərkibində idi. İraq

Səlcuq sultanlığınən ərazisi İraqı, İranı və Kür

çayından cənubdakı Azərbaycan torpaqları da

daxil olmaqla Cənubi Qafqazın bir hissəsini

əhatə edirdi. Bu dövrdə Şəmsəddin Eldəniz Səlcuq

sarayında az vaxtda görkəmli dövlət xadimi kimi

şöhrət qazanmışdı. İraq Səlcuq sultanlığının

hökmdarı Sultan II Toğrulun (1132—1134) hakimiyyəti dövründə isə Eldəniz vəzifə pillələri ilə sürətlə irəli getdi.

Sultan Eldənizin xidmətlərini qiymətləndirdi, Eldənizə “əmir” titulu verdi və oğlu Arslan şahın atabəyi təyin etdi.

Bundan sonra Şəmsəddin Eldənizin nüfuzu daha da artdı.və onu əmir rütbəsinədək qaldırdı.

1136-cı ildə isə digər İraq Səlcuq hökmdarı Qiyasəddin Məsud (1134-1151) tərəfindən Eldəniz Arran

hakimi təyin olundu və Bərdəyə göndərildi. 1136-cı ildə Eldənizin Arran hakimi təyin olunlası ilə Azərbaycan

Atabəylər dövlətinin və bu dövləti idarə edən Eldənizlər sülaləsinin əsası qoyuldu. Eldənizlər dövlətinin paytaxtı

Şəmsəddin Eldənizin (1136—1175) zamanında Naxçıvan şəhəri idi. Naxçıvan şəhərinin ən yüksək tərəqqi dövrü

məhz Eldənizin hakimiyyəti illərinə təsadüf edir. Eldənizlər dövlətinin ərazisi əvvəllər İraq Səlcuq sultanlığının

tərkibinə daxil idi. Şəmsəddin Eldəniz Arranla yanaşı, Azərbaycanın cənub bölgələrini, eləcə də Naxçıvanı müstəqil

idarə edirdi. O öz adından pul kəsdirmişdi. 1160-cı ildə İraq Səlcuq hökmdarı Süleyman Şahın (1159-1161)

dövründə “Böyük atabəy” titulu alan Şəmsəddin Eldəniz:

• Oğulluğu Arslan şahın (1161-1176) sultan elan edilməsinə nail oldu.

• Bütün İraq Səlcuq sultanlığını özü idarə etməyə başladı.

• Böyük oğlu Məhəmməd Cahan Pəhləvanı İraq Səlcuq sultanının hacibi təyin etdi.

• Kiçik oğlu Qızıl Arslanı İraq Səlcuq sultanlığında ordunun ali baş komandanı təyin etdi.

• İraq Səlcuq sultanlığı Eldənizlər sülaləsinin hakimiyyəti altına keçərək, Azərbaycan sultanlığına çevrildi.

Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyəti (1136-1175)

Şəmsəddin Eldəniz görkəmli sərkərdə və dövlət xadimi idi. Ümumiyyətlə, Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyəti

dövründə:

Naxçıvan şəhəri Eldənizlər dövlətinin ilk paytaxtı oldu.

Gürcü torpaqları və Şirvanşahlar dövləti Eldənizlərdən asılı vəziyyətə düşdü.

Xırda feodal mülklərini aradan qaldıraraq bütün Azərbaycanı vahid dövlətdə birləşdirdi.

Azərbaycan torpaqları, yenidən birləşdirildi.

Kənd təsərrüfatı, sənətkarlıq və ticarət canlandı, mədənioyanışı baş verdi.

İraq Səlcuq sultanlığı Eldənizlər sülaləsinin hakimiyyəti altına düşdü.

Atabəylər dövləti Yaxın və Orta Şərqin ən qüdrətli dövlətlərində birinə çevrildi.

Şəmsəddin Eldəniz dövləti qorumaq üçün aşağıdakı tədbirləri gördü:

• İqta mülkləri almış əmirlərin hərbi qüvvələrindən əlavə, ona tabe olan güclü süvari ordusu yaratdı.

• Mərkəzi hakimiyyətə tabe olmayan əmirlər və iri feodallar itaətə cəlb olundu.

QEYD: Şirvanşahları özlərindən asılı vəziyyətə salamaları və Azərbaycanı vahid dövlət halında

birləşdirməsi Sacilər, Salarilər və Eldənizlər dövlətinin tarixi üçün oxşar cəhət təşkil edir.

Eldənizlər sülaləsi

Məhəmməd Cahan Pəhlavanın hakimiyyəti (1175-1186)

Şəmsəddin Eldənizdən sonra hakimiyyətə oğlu Məhəmməd Cahan Pəhlavan (1175-

1186) gəldi. Məhəmməd Cahan Pəhlavan hakimiyyəti dövründə:

Atabəylər dövləti daha da qüvvətləndi

Paytaxtı Naxçıvandan Həmədan şəhərinə köçürüldü (1175)

Təbrizi Rəvvadilər nəslindən olan Ağsunqurilər sülaləsinin əlindən aldı

Azərbaycanın idarəsini kiçik qardaşı Qızıl Arslana tapşırdı (Qızıl Arslanın

iqamətgahı Təbriz idi).

Müstəqilliyə can atan iri Səlcuq əmirlərinin müqavimətini qırdı.

Mərkəzi hakimiyyəti daha da qüvvətləndirdi. M.C.Pəhlavan

QEYD: Paytaxtlarının köçürülməsi , 1175-ci ildə Eldənizlərin, 1192-ci ildə isə Şirvanşahların tarixində aid

oxşar hadisə idi.

Qızıl Arslanın hakimiyyəti (1186-1191)

Məhəmməd Cahan Pəhlavandan sonra hakimiyyətə qardaşı Qızıl Arslan (1186-1191)

keçdi. Qızıl Arslan hakimiyyətə gələrkən ona qarşı saray müxalifəti yarandı. Bu

müxalifətin əsas məqsədi taxt-tacı ələ keçirmək idi. Qızıl Arslana qarşı aşağıdakı qüvvələr

birləşmişdilər:

1. Formal olaraq sultan titulu daşıyan III Toğrul.

2. Narazı Səlcuq əmirlərindən ibarət qrup.

3. Məhəmməd Cahan Pəhləvanın oğlu Qutluq İnanc.

Mühüm dövlət

vəzifələrinə ən yaxın

adamlarını təyin etdi

Təbrizi Ağsunqurilər

sülaləsinin əlindən

aldı

Müstəqilliyə can atan iri

Səlcuq əmirlərinin

müqavimətini qırdı

Məhəmməd Cahan Pəhlavanın dövləti möhkəmləndirmək üçün həyata keçirdiyi tədbirlər

Mərkəzi hakimiyyəti daha

da qüvvətləndirdi

Azərbaycanın idarəsini

Qızıl Arslana tapşırdı

Paytaxtı Naxçıvandan

Həmədan şəhərinə köçürdü

Şəmsədin Eldənizin “Böyük Atabəy” titulu

aldı

Şirvanşahlar dövlətində I Axistanın

hakimiyyəti ələ aldı

1160-cı ildə baş vermiş hadisələr

Ş.Eldəniz (1136-1175)

M.C.Pəhləvan (1175-1186)

Qızıl Arslan (1186-1191)

Əbu Bəkr (1191-1210)

Özbək (1210-1225)

Qızıl Arslan

Qızıl Arslan saray müxalifəti və Səlcuq əmirləri ilə münasibətləri sahmana salmaq üçün Qutluq İnancla

barışdı.

Lakin III Toğrulla Qızıl Arslan arasında münasibətlər bərpa olunmadı. III Toğrulla Qızıl Arslan arasında

dəfələrlə qanlı döyüşlər oldu. 1191-cı ildə III Toğrulla Qızıl Arslan arasında baş verən Həmədan döyüşü

nəticəsində:

• Qızıl Arslan parlaq qələbə qazandı.

• III Toğrulu oğlu Məlikşahla birlikdə əsir aldı.

1191-ci ildə Qızıl Arslan Xəlifə ən-Nasirin razılığı ilə özünü sultan elan etdi. Qızıl Arslan özünü sultan elan

etməsi ilə, hələ Şəmsəddin Eldənizin vaxtından İraq Səlcuq sultanlığını idarə edən Azərbaycan atabəyləri formal

hakimiyyətə də yiyələndilər.

Qızıl Arslanın daxili siyasəti nəticəsində yaranmış siyasi sabitlik uzun sürmədi. Mərkəzi hakimiyyətin

qüvvətlənməsindən narazı olan iri feodallar Qızıl Arslanı sui-qəsd təşkil edərək onu öldürdülər (1191).

Eldənizlər dövlətinin paytaxtları

Əbu Bəkrin hakimiyyəti (1191-1210)

Qızıl Arslanın öldürülməsindən sonra Eldənizlər dövlətində mərkəzi hakimiyyəti ələ keçirmək uğrunda ara

müharibələri başlnadı. Azərbaycanda Məhəmməd Cahan Pəhləvanın oğlu Əbu Bəkr (1191—1210) taxt- tacı ələ

keçirdi. Əbu Bəkrin hakimiyyəti dövründə:

Mərkəzi hakimiyyət uğrunda ara müharibələri Eldənizlər dövlətinin tənəzzülünü sürətləndirdi.

Ara müharibələrindən istifadə edən Xarəzmşahlar, , Şirvanşahlar və gürcü feodalları fəallaşdı.

1194-cü ildə Şəmkir və Beyləqan vuruşması nəticəsində - Gürcüstan və Şirvanşahların birləşmiş

qoşunları Eldənizləri ağır məğlubiyyətə uğratdılar.

Nə qədər səy göstərilsə də ölkədə feodal hərc-mərciliyin qarşısını almaq mümkün olmadı.

Gürcü qoşunlarının Azərbaycana dağıdıcı basqınları oldu , gürcülər dəfələrlə hücum edərək Gəncə,

Dəbil, Mərənd, Təbriz, Miyanə və.b şəhərləri qarət etdilər.

Eldənizlər dövlətinə aid döyüşlər

Həmədan

( 1191-cı il)

Qızıl Arslan parlaq qələbə qazandı vəIII Toğrulu oğlu Məlikşahla

birlikdə əsir aldı

Gürcüstan və Şirvanşahların birləşmiş qoşunları Əbu Bəkri ağır

məğlubiyyətə uğratdılar Şəmkir və Beyləqan

(1194-cü il)

Naxçıvan Həmədan Təbriz

Qızıl Arslana qarşı birləşmiş qüvvələr

İnanc Xatın

Səlcuq əmirləri

III Toğrul

Qızıl Arslanın Sultan III Toğrulu məğlub edərək əsir

alması

Əbu Bəkrin dövründə Eldənizlər dövlətinin xarici təhlükəyə məruz qalması

Əbu Bəkrin hakimiyyəti dövründə Eldənizlər dövləti xarici təhlükəyə məruz qaldı. Xarəzmşahların

hücumundan bir qədər sonra Eldənizlər sarayındakı hərc-mərcilikdən Şirvanşahlar və gürcülər istifadə etdilər.

Şirvanşah I Axsitan və gürcü çariçası Tamar Əbu Bəkrə qarşı mübarizədə onun qardaşı Əmir Əmiran Ömərə kömək

etdilər. Tərəflər arasında 1194-cü ildə Şəmkir və Beyləqan vuruşması baş verdi. Şəmkir və Beyləqan vuruşması

nəticəsində - Gürcüstan və Şirvanşahların birləşmiş qoşunları Əbu Bəkri ağır məğlubiyyətə uğratdılar. Bundan

sonra Eldəniz şahzadəsi Əmir Əmiran Ömər və gürcülərin birləşmiş qüvvələri Gəncəni ələ keçirərək qarət etdilər.

Bundan sonra gürcü qoşunları Dəbili qarət etdi. Naxçıvanı isə mühasirəyə alsalar da, onu ələ keçirə bilmədilər.

Sonra Təbriz istiqamətində hücumu davam etdirən gürcü qoşunları Mərəndi talan edərək Təbrizi mühasirəyə

aldılar. Təbriz hakimi Zahidə Xatın (Məhəmməd Cahan Pəhləvanın arvadı) çoxlu pul, daş-qaş və sənətkarlıq

məhsulları verməklə Təbrizi gürcülərin təcavüzündən qurtardı. Miyanə şəhəri də xərac verərək gürcülərin

talandan xilas oldu. Lakin gürcü qoşunları geri çəkilərkən miyanəlilər üsyan qaldıraraq şəhərdə saxlanılan gürcü

qarnizonunu qırdılar. Buna cavab olaraq yenidən şəhərə hücum edən gürcü cəza dəstələri şəhər hakimini ailəsi ilə

birlikdə qılıncdan keçirdilər, sonra isə şəhəri qarət edib yandırdılar.

Əbu Bəkrin dövründə Eldənizlərə qarşı mübarizə aparan qüvvələr

Özbəyin hakimiyyəti (1210-1225)

Atabəy Özbəyin (1210-1225) hakimiyyəti dövründə:

Ölkədə daxili çəkişmələri daha da artdı

Azərbaycan gürcü və monqolların hücumuna məruz qaldı

Eldənizlər dövlətinin süqutu daha da sürətləndi

Xarəzmşahların hücumu ərəfəsində ona heç bir müqavimət göstərilmədi.

1225-ci ildə sonuncu Atabəy hökmdarı Özbək Azərbaycana yürüş edən Xarəzmşah Cəlaləddin tərəfindən

taxtdan salındı və Eldənizlər dövləti t süqut etdi.

Naxçıvanın çoxlu əhalisi və inkişaf etmiş sənətkarlıq sahələri vardı. Yerli sənətkarlar daxili və xarici bazar

üçün parça, xalça, keçə, çuxa, saxsı və taxta qablar, keramika məmulatı və həmçinin misdən, qiymətli metallardan

hazırlanmış məmulat istehsal edirdilər.

Şəhər atabəy Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyəti dövründə, Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin paytaxtlarından biri

olarkən, özünün ən böyük çiçəklənmə dövrünə çatmışdı.

Bütün müsəlman torpaqlarından məşhur şair və yazıçılar, alimlər, memarlar, rəssamlar Azərbaycana axıb gəlməyə

başlamışdılar. Atabəylərin ağıllı xarici siyasəti və getdikcə artan qüdrəti sayəsində XII yüzilliyin II yarısından

sonunadək olan dövr nisbətən dinc, xalqın yaradıcı əməklə məşğul olduğu dövr idi.

Əbu Bəkr

Xarəzmşahlar Şirvanşahlar

Səlcuqlar Gürcülər

Azərbaycan İntibah mədəniyyəti (XI-XII əsrlər)

İntibah mədəniyyətinin yaranması

IX əsrin ortalarından başlayaraq Azərbaycan mədəniyyətinin tərəqqisi baş

verdi. Buna görə də IX-XII əsrlər Azərbaycan İntibah mədəniyyəti dövrü adlanır. IX

əsrin ortalarından etibarən müsəlman intibahı başlandı. İslam mədəniyyəti İslam

dinini qəbul etmiş xalqların yaratdıqları ortaq mədəniyyəti hesab olunur. Bəhs edilən

dövrdə Azərbaycan müsəlman intibah – mədəni oyanışın mərkəzlərindən biri idi.

Azərbaycan mütəfəkkirləri bu mədəniyyətin yaradılmasında fəal iştirak etmişdilər. XI

əsrin ortalarından başlayaraq Azərbaycanda maddi və mənəvi mədəniyyətin oyanışına

əlverişli şərait yaratmış amillər aşağıdakılar idi:

1. Ərəb xilafətinin tənəzzülü nəticəsində Azərbaycanda dövlət ənənələrinin

dirçəlməsi.

2. Siyasi müstəqilliklə başlayan mədəni oyanışın baş verməsi.

IX əsrin ortalarından başlayan Azərbaycan intibahı XII əsrə qədər yüksələn

xətlə davam etdi. Bu dövrdə mədəniyyətin bir çox sahələrində bu gün də

əhəmiyyətini itirməyən nümunələr yaradıldı.

Siyasi dirçəliş elmin inkişafına mühüm təkan verdi. Bütün Şərqdə məşhur olan

Gəncə, Bərdə, Şamaxı, Dərbənd, Təbriz, Ərdəbil və başqa şəhərlərdə mükəmməl

təhsil verən çoxlu mədrəsələr var idi. Məscidlərin yanında fəaliyyət göstərən ibtidai

məktəblərdə Quran dərsləri keçirilir, müxtəlif elm sahələrinə aid ilkin məlumatlar

verilirdi.

Elmin ayrı-ayrı sahələrinə maraq getdikcə artırdı. Mədrəsələrdə şəriət, məntiq,

şərq dilləri ilə yanaşı, müxtəlif təbiət elmləri də öyrədilirdi. Azərbaycan mədəniyyəti

ümumdünya mədəniyyətinin inkişafına müsbət təsir göstərirdi. Bu, Azərbaycanın

dünya sivilizasiyasının ən qədim mərkəzlərindən biri olması və coğrafi mövqeyi ilə

bağlı idi. Ölkəmizin alimləri təbabət, fəlsəfə, astronomiya, tarix və coğrafiya

sahəsində dünya elminin önündə gedirdilər.

İntibah mədəniyyətinin görkəmli nümayəndələri

XI—XII əsrlərdə ədəbiyyatda daha güclü oyanış baş verdi. Bu dövrdə şifahi

xalq ədəbiyyatının ən böyük nümunəsi «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanı artıq bütün ölkə

ərazisində geniş yayılmışdı. IX—XI əsrlərdə yazıya alınan dastanın boyları oğuzların

yaşadıqları bütün ərazilərdə yayılmışdı. İntibah dövründə Azərbaycan türk dili bütün

ölkə ərazisində vahid ünsiyyət vasitəsinə çevrildi. Hökmdarların saraylarında, iri

şəhərlərin ədəbi mühitində formalaşan yazılı ədəbiyyat, bir qayda olaraq, ərəb və fars

dillərində yaranırdı.

Azərbaycanda İntibah dövrünün görkəmli elm və ədəbiyyat xadimlərindən

aşağıdakıları qeyd etmək olar:

• Bəhmənyar Mərzban oğlu – dövrün görkəmli filosofu və İbn Sinanın

tələbəsi olmuşdu. Əsərləri bir-çox qərb və şərq dillərinə tərcümə

edilmişdir. Dünya fəlsəfi fikrin inkişafında da mühüm rol oynamışdır.

• Xətib Təbrizi - Bağdadda Nizamiyyə mədrəsəsində 40 il dərs demiş,

fəlsəfə, dil, ədəbiyyat, məntiq elmlərinə dair qiymətli əsərlər yaratmış,

bütün İslam dünyasında ədəbiyyatşünaslıq və dilçilik sahəsində

ensiklopedik biliyə malik ən görkəmli alimlərdən biri səviyyəsinə

yüksəlmişdir.

• Ömər Gəncəyi –filosof-şair, dilçi və ədəbiyyatşünas alim idi. Bağdadın

Nizamiyyə mədrəsəsində təhsil almışdı

Bəhmənyar

Qətran Təbrizi.

Rəssam E.Şahtaxtinskaya

Məhsəti Gəncəvi.

Rəssam G.Mustafayeva

Nizami Gəncəvi

Xaqani Şirvani. Şabran.

Müəllif Camal Rüstəmov

• Eynəlqüzzat Miyanəçi - XII əsrin görkəmli filosofu idi. Çox qiymətli

fəlsəfi əsərlər yaratmışdır.

• Fazil Şirvani – dövrünün görkəmli astronomu idi, bütün ömrünü səma

cisimlərinin öyrənilməsinə sərf etmiş, astronmiyaya dair bir sıra qiymətli

cədvəllər hazırlamışdı

• Qətran Təbrizi - İntibah ədəbiyyatının ilk görkəmli nümayəndələrindən

biri idi. Onun əsərləri XI əsr tariximizi öyrənmək üçün dəyərli mənbə

hesab olunur.

• Məhsəti Gəncəvi - Azərbaycan İntibah ədəbiyyatının ilk görkəmli

nümayəndələrindən biri idi. Onun rübailərinin çoxu sadə peşə adamlarına

həsr edilib.

• Əfzələddin Xaqani Şirvani - İntibah ədəbiyyatının ən görkəmli

şairlərindəndir. O, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində ilk poemanın

müəllifidir. Xaqaninin yaradıcılığı bütün Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatına

güclü təsir göstərmişdir.

• Nizami Gəncəvi (1141—1209) - Azərbaycan İntibah ədəbiyyatı

yaradıcılığı ilə özünün ən yüksək zirvəsinə çatmışdı. Onun yaradıcılığı

Şərq və dünya poeziyasının inkişafına güclü təkan verdi. Şairin ölməz

«Xəmsə»si xalqımıza dünya şöhrəti gətirdi. Nizaminin yaradıcılığı Qərbi

Avropa intibahını yüzillərlə qabaqlamışdır.

XI-XII əsrlərdə Azərbaycan memarlığı. İncəsənət. Bədii sənətkarlığın inkişafı

XI-XII əsrlərdə memarlıq sahəsində də intibah baş verdi. Azərbaycan memarlığına İslam dini yeni üslub

gətirdi – iri şəhərlərdə gözəl imarətlər, məscidlər, minarələr, türbələr, qalalar, bürclər ucaldıldı. XI əsrdə inşa

olunan Azərbaycanın intibah mədəniyyətinə aid tarixi abidələri aşağıdakılardır:

• Xudafərin körpüsü (1027)

• Gəncə qala qapıları (1063)

XII əsrdə inşa olunan Azərbaycanın intibah mədəniyyətinin memarlıq

abidələri isə bunlardır:

• Qız Qalası (Bakı)

• Mərdəkan qalası (Bakı)

• Gülüstan qalası (Şamaxı yaxınlığında)

• Buğurd qalası (Şamaxı yaxınlığında, Ağsu çayı sahilində)

Qeyd edilən memarlıq abidələri müdafiə tikililəri (qalaları) idi.

İntibah dövrü Azərbaycan memarlığının ən görkəmli nümayəndələri XII əsrdə

yaşamış Əcəmi Əbubəkr oğlu və Məsud Davud oğlu idi. Əcəmi Əbubəkr yaşağığı

Eldənizlər dövlətinin paytaxtı olan Naxçıvan şəhərində aşağıdakı nadir memarlıq

abidələrini tikmişdir:

• Cümə Məscidi.

• Qoşaminarə.

• Yusif İbn Küseyr türbəsi.

• Möminə xatun türbəsi.

• Eldənizlər sarayı.

Əcəmi Əbubəkr özündən əvvəlki memarlıq ənənələrini zənginləşdirmiş, riyazi hesablamalara əsaslanan

mürəkkəb memarlıq kompleksləri yaratmış, “mühəndislər şeyxi” ləqəbini qazanmış, özündən sonra Naxçıvan

memarlıq məktəbinin əsasını qoymuşdur. Əcəminin memarlıq sənəti Şərq memarlığına güclü təsir göstərmişdir.

XII əsrin memarlıq incilərindən biri Bakıdakı Qız qalası idi. Qalanın memarı Məsud Davud oğlu olmuşdur.

Müdafiə məqsədilə tikilən qalanın özünəməxsus xüsusiyyətləri var. Digər qalalar — Abşerondakı Mərdəkan,

Şirvandakı Gülüstan və Buğurd qalaları da İntibah dövrünün memarlıq xüsusiyyətlərini daşıyır.

Bakıda Nizami

Gəncəvinin abidəsi.

Müəllif Fuad

Əbdürrəhmanov

Əcəmi Naxçıvaninin

abidəsi. Naxçıvan.

Heykəltəraş Kamal

Ələkbərov

Azərbaycan ustaları nadir metal məmulatları hazırlamaqda da mahir idilər. Belə sənət incilərindən biri də

Gəncənin məşhur qala qapıları hesab olunur.

Qız qalası. Mərdəkan qalası

Gülüstan və Buğurd qalalarının qalıqları

Əcəmi Naxçıvaninin memarlıq abidələri. Cümə məscidi. Qoşaminarə. Yusif ibn Küseyr və Möminə Xatun türbəsi.

XRONOLOGİYA

1038-1157 Böyük Səlcuq imperatorluğunun mövcud olması

1038-ci il

1040-1063 Səlcuq sultanı I Toğrulun hakimiyyəti

1048 18 sentyabr Səlcuq – Azərbaycan türk qoşunlarının Bizans, erməni və gürcü feodallarını məğlub

etməsi

1054 Rəvvadilər və Şəddadilər dövlətinin Səlcuqlardan asılı vəziyyətə düşməsi

1055 Səlcuqların Bağdadı Abbasilər xilafətini özündən asılı vəziyyətə salması.

1066 Səlcuqların Şirvanşahlar dövlətini özlərinə tabe etməsi. Azərbaycan torpaqlarının Böyük

Səlcuq imperatorluğunun tərkibinə qatılması prosesinin başa çatması

1118-1194 İraq Səlcuq sultanlığının mövcud olması.

1136 Şəmsəddin Eldənizin Arran hakimi təyin edilməsi ilə Eldənizlər dövlətinin əsasının

qoyulması

1136-1225 Eldənizlər (Atabəylər) dövlətinin mövcud olması

1136-1175 Şəmsəddin Eldənizin hakimiyyəti.

1160 Şəmsəddin Eldənizin “Böyük atabəy” titulu alması.

1175-1186 Məhəmməd Cahan Pəhlavanın hakimiyyəti.

1175 Məhəmməd Cahan Pəhlavanın paytaxtı Naxçıvandan Həmədana köçürməsi

1186-1191 Atabəy Qızıl Arslanın hakimiyyəti

1190 Həmədan döyüşü. Qızıl Arslanın III Toğrul üzərində qələbə qazanması

1191 Qızıl Arslanın Xəlifə ən-Nasirin razılığı ilə özünü sultan elan etməsi. Atabəylərin sultan

titulunu ələ keçirməsi

1191-1210 Atabəy Əbu Bəkrin hakimiyyəti.

1194 Şəmkir və Beyləqan vuruşması. Gürcüstan və Şirvanşahların birləşmiş qoşunlarının Əbu

Bəkri məğlubiyyətə uğratması

1210-1225 Atabəy Özbəyin hakimiyyəti.

XI əsrin ortaları Azərbaycan xalqının formalaşmasının başa çatması. Azərbaycan türk dilinin bütün ölkə

ərazisində vahid ünsiyyət dilinə və ədəbi dilə çevrilməsi

XII əsr Memar Əcəmi tərəfindən Yusif İbn Küseyr və Möminə xatun türbəsinin, Qoşaminarə.

Cümə məscidi və Eldənizlər sarayının inşa edilməsi

XII əsr Azərbaycanın intibah memarlıq abidələri olan Qız Qalası, Mərdəkan qalası, Gülüstan

qalası və Buğurd qalasının inşa edilməsi

AZƏRBAYCAN XIII-XIV ƏSRLƏRDƏ. MONQOLLARIN AZƏRBAYCANDA

HAKİMİYYƏTİ

Monqolların Azərbaycana birinci yürüşü (1220-1222)

Monqol yürüşləri ərəfəsində siyasi vəziyyət

1206-cı ildə Çingiz xan (1207-1227)

tərəfindən Mərkəzi Asiyanın şərqində yaradılmış

Monqol dövləti ilk vaxtdan hərbi yürüşlərə başladı.

Monqol ordusu geniş əraziləri tutaraq Azərbaycana

doğru irəlilədi. XIII əsrin əvvəllərində monqol

yürüşləri ərəfəsində Azərbaycanda vəziyyət

aşağıdakı kimi idi:

Daxili və xarici vəziyyət gərgin idi, feodal

pərakəndəliyi höküm sürürdü.

Monqollara ciddi müqavimət göstərəcək vahid

mərkəzi dövlət yox idi.

Azərbaycan dövlətlərindən heç biri təhlükədən

qorumağa qadir deyildi.

Eldənizlər dövləti əvvəlki qüdrətini itirmişdi.

Monqol yürüşləri ərəfəsində Azərbaycanda

mövcud olan dövlətlər

Monqolların Azərbaycana birinci yürüşünün başlanması. Təbrizin müdafiəsi

1220-ci ildə Cəbə və Subutayın rəhbərliyi ilə monqol qoşunlarının Azərbaycan torpaqlarına birinci yürüşü

başladı. Monqolların birinci yürüşünün məqsədi kəşfiyyat xarakteri daşıyırdı.

Cəba və Sabutay əvvəl Zəncan, Ərdəbil və Sərab şəhərlərini tutaraq dağıtdıqdan sonra Təbrizə hücum

etdilər. Təbriz şəhəri möhkəm qala divarları ilə əhatə olunduğundan monqollar danışıqlar apardılar. Bu zaman

Eldəniz hökmdarı Özbək, Təbrizin müdafiəsinə arxayın olmadığı üçün monqollarla sazişə girərək Cəba ilə

Sabutayın yanına elçilər və xərac göndərdi. Beləliklə, Azərbaycana monqolların birinci yürüşü zamanı 1220-ci ildə

Təbriz şəhəri xərac verərək talan və qarətdən xilas oldu.

Monqollar Təbrizdən xərac aldıqdan sonra qışlamaq üçün

Muğana getdilər və buradan Gürcüstan istiqamətində hücum

etdilər. Monqolların Muğandan Gürcüstan istiqamətinə hücuma

keçməsinin səbəbi - gürcü çarı IV Georgi ilə Atabəy Özbəyin

monqollara qarşı hərbi ittifaq bağlandığ barədə məlumat

alması idi. Bu hücum nəticəsində gürcü çarı məğlubiyyətə

uğradıldı.

1221-ci ilin əvvəllərində Cəba və Sabutayın dəstələri

Gürcüstandan yenidən Azərbaycana qayıtdılar və ikinci dəfə

Təbrizə hücum etdilər. Bu zaman Təbriz hakimi olan Şəmsəddin Tuğyari monqollara xərac verərək şəhəri ikinci

dəfə qarətdən xilas etdi. Monqollar Təbrizdən xərac aldıqdan sonra Marağaya hücum etdilər.

Əhali monqollara ciddi müqavimət göstərdi. Lakin, monqolların Marağaya hücumu nəticəsində:

• Marağa şəhəri tutularaq qarət olundu

• Şəhər əhalisinə qanlı divan tutuldu

Eldənizlər Ağsunqurilər

Şirvanşahlar

Monqolların yürüşü zamanı

Qafar Seyfullayevin «Monqolların Şamaxıya hücumu»

Monqollar Marağadan sonra Ərdəbili işğal etdilər. Ərdəbili tutandan sonra isə üçüncü dəfə Təbriz üzərinə

hücum etdilər. Bu zaman:

• Atabəy Özbək Təbrizin müdafiəsini buraxaraq Naxçıvana qaçdı

• Şəhər hakimi Şəmsəddin Tuğyari əhalini monqollara qarşı mübarizəyə çağırdı

• Şəmsəddin Tuğyarinin başçılığı ilə əhali Təbrizin müdafiəsinə qalxdılar

• Təbriz hər tərəfdən möhkəmləndirildi və qala divarları təmir olundu

Cəba və Sabutay Təbrizin ciddi mübarizəyə hazır olduğunu gördüyü üçün açıq döyüşə girməkdən

çəkindilər və şəhərdən üçüncü dəfə xərac almaqla kifayətləndilər. Beləliklə, Təbriz şəhəri monqolların

birinci yürüşü zamanı üç dəfə xərac verərək dağıntıdan xilas oldu.

Monqolların Arrana və Şirvana hücumu (1222)

Cəba və Sabutay Beyləqan şəhərini işğal etdikdən sonra Gəncəyə tərəf irəlilədilər.

Gəncəlilərin şəhərin müdafiəsinə əvvəlcədən hazırlaşdığını bildiyi üçün monqol

sərkərdələri şəhərdən xərac almaqla kifayətləndilər Beləliklə, Azərbaycana birinci yürüşü

zamanı monqolların Gəncəyə hücumu nəticəsində şəhər xərac verərək talan və dağıntıdan

xilas oldu. Azərbaycana birinci yürüşü zamanı monqolların Gəncə və Təbriz şəhərlərini işğal

edə bilməməsinin əsas səbəbi bunlar idi:

• Hər iki şəhərin müdafiəsinin yaxşı təşkil olunması

• Hər iki şəhərin mübarizəyə hazır olması

Monqol qoşunları 1222-ci ildə Şirvana hücum etdilər. Monqollar Şirvana hücum

edərkən Şirvanşah hökmdarı qalaların birinə çəkildi. Şamaxı əhalisi isə düşmənə üç gün qəti

müqavimət göstərdi. Lakin sayca üstün olan monqolllar Şamaxını işğal etdildilər.

Azərbaycanın Beyləqan və Şamaxı şəhərləri düşmənə daha ciddi müqavimət göstərdikləri

üçün amansız qırğın və talana məruz qalmdılar.

Monqolların Şamaxıya hücumu haqqında geniş məlumat vermiş ərəb tarixçisi İbn əl-

Əsir Şamaxı şəhərinin əhalisi haqqında yazır ki, əhali “qılınca sarılmaq lazımdır, bizə

ölümdən qurtuluş yoxdur, döyüşmək və ölmək hər şeydən yaxşıdır” deyərək düşmənə

qəhrəmancasına müqavimət göstərdi.

Monqollar 1222-ci ildə Şamaxıdan şimala tərəf üz tutaraq Dərbənd keçidindən keçməklə ölkələrinə getməyi

qərara aldılar. Lakin Dərbənd keçidindən keçməyin çətinliyini bilən Cəba və Sabutay Dərbəndi tuta

bilməyəcəklərini anlayıb Azərbaycanı tərk etdilər.

Monqolların birinci yürüşü zamanı ələ keçirə bilmədiyi Azərbaycan şəhərləri

Gəncə Təbriz Dərbənd

Monqolların

Azərbaycana

birinci yürüşü

Beyləqan və Şamaxı

şəhərləri düşmənə daha

ciddi müqavimət göstərdi

Gürcüstan iki dəfə

monqollar tərəfindən

tutuldu

Təbrizə və Gəncəyə hücum etsələr də işğal edə bilmədilər

Yürüşə monqol

sərkərdələri Cəba və

Sabutay rəhbərlik edirdi

Yürüş 1220-1222-ci illəri

əhatə edirdi

Azərbaycana ilk dəfə

1220-ci ildə yürüşə

başladılar

Yürüşün məqsədi kəşfiyyat

xarakteri daşıyırdı

“Tatarlar

(monqollar nəzərdə

tutulur) Beyləqanı

və onun ətrafını

qarət edib

dağıtdıqdan sonra

Gəncə şəhərinə tərəf

hərəkət etdilər.

Gəncə Arran

vilayətlərinin

mərkəzi idi. Ancaq

tatarlar şəhər

əhalisinin şücaətini

bildikləri üçün ora

yaxın gedə

bilmədilər. Adam

göndərib pul və

paltar istədilər.

Əhali onların

istədiklərini verdi.

Onlar da Gəncədən

çıxıb getdilər”.

İbn al-Əsir

Xarəzimşah Cəlaləddinin Azərbaycanda hakimiyyəti (1225-1231)

Xarəzimşah Cəlaləddinin Azərbaycana yürüşü

Monqollar ölkəni tərk etdikdən sonra 1225-ci ildə Xarəzimşah Cəlaləddin Azərbaycana yürüş etdi. Monqollar

Mərkəzi Asiyanı işğal etdikdən sonra hakimiyyətdən məhrum olmuş və torpaqlarını itirmiş Xarəzimşah Cəlaləddin

qonşu ölkələri, həmçinin İran və Azərbaycanı zəbt etmək qərarına gəldi. Xarəzimşah Cəlaləddinin öz torpaqlarını

müdafiə etmək əvəzinə İran və Azərbaycanı işğal etmək qərarına gəlməsinin səbəbi həmin ərazilərdə feodal

dağınıqlığının hökm sürməsi və müqavimət göstərə biləcək vahid qüvvənin olmaması idi.

Xarəzimşah Cəlaləddin Azərbaycana monqollar kimi cənubdan hücum etdi və Marağanı tutdu. Bundan

sonra o, Marağadan Təbrizə doğru yönəldi. Xarəzimşah Cəlaləddin

Təbrizə hücum edərkən:

• Atabəy Özbək Naxçıvana, Əlincə qalasına qaçdı

(bununla da Eldənizlər dövləti süqut etdi).

• Təbriz hakimi Şəmsəddin Tuğyarinin qardaşı

Nizaməddinin başçılığı ilə şəhər əhalisi Xarəzimşah

Cəlaləddinə qarşı mübarizəyə qalxdı.

Təbrizlilər 7 gün vuruşsalar da sonda müdafiəçilərinin

müqaviməti qırıldı və Cəlaləddinin Təbriz şəhərini ələ keçirdi.

Xarəzimşah Cəlaləddin Nizaməddin Tuğyarini Təbriz hakimi (rəisi) təyin etdi. Daha sonra Gəncə zəbt edildi.

Xarəzmşah Cəlaləddinin Azərbaycanda idarəçiliyinin qurulması

Xarəzimşah Cəlaləddin Azərbaycana yürüşü nəticəsində:

• Bütün Azərbaycan torpaqları Xarəzimşah Cəlaləddinin işğalı altına düşdü.

• Atabəylər dövlətinin varlığına son qoyuldu (1225 ).

• Marağada Ağsunqurilər sülaləsi süqut etdi (1227).

• Şirvanşahlar dövləti ildə Cəlaləddindən asılı vəziyyətə düşdü.

• Azərbaycan torpaqları 1225-1231-ci illərdə Cəlaləddinin idarəsinə keçdi.

Azərbaycan Xarəzimşah Cəlaləddin tərəfindən işğal edildikdən sonra:

• Gəncə şəhərini Xarəzimşah Cəlaləddinin iqamətgaha çevrildi.

• Azərbaycanın idarəsi Cəlaləddinin vəziri Şərəf əl-Mülkə tapşırıldı.

Usta Bəndər üsyanı. Azərbaycanda Xarəzmşahların hakimiyyətinin başa çatması

Cəlaləddinin siyasəti sadə xalqın və yerli feodal əyanların narazılığına və üsyana

gətirib çıxardı. Üsyanların əsas səbəblərindən biri Cəlaləddinin əhali üzərinə ağır vergi və

mükəlləfiyyətlər qoyması idi. Cəlaləddinin Azərbaycanda hakimiyyəti zamanı Təbriz şəhəri

üsyan qaldırdı. Təbrizdə qalxmış üsyan getdikcə bütün Azərbaycanı bürüdü.

Cəlaləddinə qarşı xalq hərəkatının ən yüksək zirvəsi 1231-ci ildə Gəncədə Bəndərin

başçılığı ilə üsyanı oldu. Xarəzmşah ordusuna hücum edən üsyançılar qanlı döyüşə çıxdılar.

Cəlaləddinin Gəncə üsyançıları üzərinə yürüşü nəticəsində:

• Cəlaləddin çətinliklə də olsa hiylə yolu ilə Gəncə üsyanını yatırdı.

• Üsyan başçıları, o cümlədən Bəndər edam olundu.

Təbriz və Gəncədən başqa, digər ərazilərdə də Cəlaləddinə qarşı üsyanlar geniş vüsət

aldı. Lakin Cəlaləddin digər ərazilərdə baş verən üsyanları yatıra bilmədi. Cəlaləddinə qarşı

Azərbaycanda baş vermiş üsyanların nəticəsi olaraq:

• Cəlaləddinin yaratdığı dövlətin möhkəm əsasa malik olmadığını göstərdi.

• Monqolların Azərbaycanı və ətraf əraziləri zəbt etmələri üçün əlverişli şərait

yarandı.

1231-ci ildə Monqolların Azərbaycana ikinci yürüşü zamanı Cəlaləddin Azərbaycanı tərk etdi və daha sonra

naməlum şəraitdə suiqəsd nəticəsində öldürüldü. Bununlada Azərbaycanda Xarəzmşahların hakimiyyəti başa çatdı.

Usta Bəndər

“Gəncə üsyanı

zamanı şəhər

hakiminin sarayı

dağıdıldı, Xarəzm

qarnizonu məhv

edildi.

Üsyançılarla

danışıqları heç bir

nəticə vermədi.

Nəticədə

Cəlaləddinlə

üsyançılar

arasında qanlı

döyüş baş

verdi...”.

Nəsəvi

Xarəzimşah Cəlaləddinin yürüşü

Monqolların Azərbaycana ikinci yürüşü (1231-1239)

Monqolların Azərbaycana ikinci yürüşünün başlanması

1231-ci ildə monqolların Azərbaycana ikinci yürüşü baş verdi. Monqolların Azərbaycana ikinci yürüşünə

Cormağun noyon başçılıq edirdi. Azərbaycandakı siyasi vəziyyət monqollara qəti müqavimət göstərməyə imkan

verməsə də, bir sıra şəhərlərdə onlara qarşı çıxışlar oldu. Monqolların Azərbaycana ikinci yürüşündə əsas məqsədi

Azərbaycanda və ona qonşu olan ərazilərdə möhkəmlənmək idi. Bu isə monqolların Azərbaycana ikinci yürüşünü

birinci yürüşdən fərqləndirirdi.

Əvvəlcə düşmənə ciddi müqavimət göstərən Marağa monqollar tərəfindən tutuldu. Sonra monqollar Təbrizi

mühasirəyə aldılar. Təbriz əyanları birinci yürüşdə olduğu kimi, yenə də monqollarla danışıqlar apardı. Danışıqlar

nəticəsində:

• Əhali monqollara xərac verməklə Təbriz dağıntılardan xilas oldu.

• Təbrizin bir-çox sənətkarları Monqolustanın paytaxtı Qaraqoruma göndərdilər.

Gəncə şəhəri də monqollara uzun müddət müqavimət göstərdi. Lakin Gəncə uzun mübarizədən sonra, 1235-

ci ildə monqollar tərəfindən işğal olundu. Beləliklə, monqolların Azərbaycana birinci yürüşü zamanı xərac verib

dağıntıdan xilas olan Gəncə şəhəri monqolların ikinci yürüşü zamanı ələ keçirildi. Monqolların Azərbaycana ikinci

yürüşü zamanı talan edə bilmədiyi şəhər yalnız Təbriz şəhəri oldu.

Monqollar Şəmkirdə də ciddi müqavimətə rast gəldilər. Lakin Şəmkir də tutuldu, əhali isə qılıncdan

keçirildi. Daha sonra monqollar Bakını da tutdular.

1239-cu ildə Dərbənd şəhərini tutulması ilə bütün Azərbaycanın monqollar tərəfindən istilası və

monqolların ikinci yürüşü başa çatdı.

Azərbaycanın Ali Monqol Xaqanlığının tərkibinə qatılması (1239-1256)

1231-1239-cu illərdə Azərbaycan və Cənubi Qafqazın monqollar tərəfindən işğal edilməsi nəticəsində

Monqollar Cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda möhkəmləndilər. Ali Monqol Xaqanlığının Azərbaycanda

hakimiyyəti (1239-1256) dövründə:

• Azərbaycan Ali Monqol Xaqanlığının canişinləri tərəfindən idarə edilirdi.

• Bütün yararlı torpaqlar köçəri monqol əyanlarının ixtiyarına keçdi.

• Yerli feodalların əksəriyyəti torpaq malikanələrindən məhrum edildi.

• Yerli feodallar torpaqdan istifadə emək üçün yarlıq adlanan xüsusi icazə sənədi almalı idilər.

Azərbaycanda Ali Monqol Xaqanlığı dövründə monqol canişinləri isə öz aralarında hakimiyyət uğrunda

mübarizə aparırdılar. Bu mübarizə canişinlərin hakimiyyətinin sona çatması ilə nəticələndi.

Monqolların

Azərbaycana

II yürüşü

1231-ci ildə baş verdi

Yürüşdə əsas məqsədi

Azərbaycanda möhkəmlənmək idi

Xərac verməklə Təbriz yenə də

dağıntılardan xilas oldu

Təbrizin bir-çox sənətkarları

Qaraqoruma aparıldı

1235-ci ildə Gəncə monqollar

tərəfindən işğal olundu

Yürüşə Cormağun noyonbaşçılıq

edirdi

1239-cu ildə Dərbəndin tutulması ilə bütün Azərbaycan

işğal olundu

Şəmkir və Gəncə monqollara ciddi

müqavimət göstərdi

Monqolların Azərbaycana üçüncü yürüşü. Hülakülər dövləti (1256-1357)

Monqolların Azərbaycana üçüncü yürüşü və onun nəticələri

Monqol sarayındakı çəkişmələrdən istifadə edən yerli feodalların müstəqillik meyli güclənirdi. Bununla

razılaşmayan monqol xaqanı növbəti yürüş üçün göstəriş verdi. Hülakü xanın başçılığı ilə monqollar 1253-cü ildə

Ön Asiyaya qoşun göndərdi. Beləliklə qonşu ölkələrə, həmçinin Azərbaycana monqolların üçüncü yürüşü başlandı.

Hülakü xanın başçılığ etdiyi monqolların üçüncü yürüşünün əsas məqsədi İranın, Ərəb-İraqının, Suriyanın və

başqa ölkələrin müstəqil hakimlərini itaətə gətirmək idi. Hülakü xan güclü hərbi qüvvə və iri köçəri feodalların

köməyi ilə bir çox yerli feodalları itaətə cəlb edə bildi. Beləliklə, monqolların qonşu ölkələrə və Azərbaycana

üçüncü yürüşü nəticəsində:

• Beşinci Monqol Ulusu adlanan Hülakü (Elxanilər) dövləti yarandı.

• 1256-cı ildə Azərbaycan tamamilə Hülakülər dövlətinin tərkibinə qatıldı.

• Azərbaycan bir əsrədək Hülakülər tərəfindən idarə olunmağa başlandı.

• 1258-ci ildə Bağdad tutuldu və Abbasilər xilafəti süqut etdi.

Hülakülər dövlətininn sərhədləri Amudərya çayından Aralıq dənizinə qədər, İran körfəzindən Dərbəndədək

əraziləri əhatə edirdi. Azərbaycan bu dövlətin ən inkişaf etmiş ərazisi idi. Marağam, Təbrizi və Sultaniyyəni, sonra

isə yenidən Təbrizi paytaxt seçən Hülakülər yayda Qarabağı, qışda isə Muğanı özlərinə iqamətgah edirdilər.

Hülakülərin dövründə (XIII-XIV əsrlərdə) Azərbaycan Azərbaycan ərazisi 250 min kvadratkilometr idi.

Hülaku dövlətinin paytaxtı olmuş Azərbaycan şəhərləri

Tarixi Başçıları Xarakteri Nəticələri

I Yürüş

(1220-1222)

Cəba və

Sabutay

Kəşfiyyat

Ölkənin iqtisadi, mədəni-ictimai sahələrinə ağır zərbə

vuruldu, feodal pərakəndəliyi daha da gücləndi

II Yürüş

(1231-1239)

Cormağun

noyon

Azərbaycanda

möhkəmlənmək

Bütün Azərbaycan monqollar tərəfindən işğal olundu

və Ali monqol xaqanının təyin etdiyi canişinlər

vasitəsilə idarə etməyə başlandı

III Yürüş

(1254-1256)

Hülakü xan

Müstəqil

hakimlərini itaətə

gətirmək

Azərbaycan tamamilə Hülakülər dövlətinin tərkibinə

qatıldı və bir əsrədək Hülakülər tərəfindən idarə

olunmağa başlandı

Təbriz

Sultaniyyə

Marağa

Hülakü xanın müstəqil hakimlərini itaətə

gətirmək üçün səfərə çıxması (Qədim şəkil)

1258-ci ildə Hülakü xanın Bağdada hücumu

(Qədim şəkil)

Hülakü xanın hakimiyyəti (1258-1265)

Elxanilər dövlətinin əsasını qoymuş və onun ilk hökmdarı olmuş Hülakü xanın

hakimiyyəti dövründə:

Köçəri feodallara arxalanaraq vilayətlərin idarəçiliyini və hərbi-siyasi işləri

əmirlərə həvalə etdi

Qısa vaxtda güclü və mərkəzləşmiş dövlət yaratdı.

Azərbaycanın şimal hissəsində şimal sərhədlərinin mühafizəsini

möhkəmləndirmək məqsədi ilə güclü monqol hərbi dəstələri məskunlaşdırıldı

Azərbaycan torpaqları uğrunda Hülakü və Qızıl Ordu arasında müharibələr

başlandı.

Qazan xanın hakimiyyəti (1295-1304)

Hülakü xanın ölümü hakimiyyət uğrunda gedən mübarizəni gücləndi. 1295-ci

ildə Qazan xan Qarabağda özünü padşah elan etdi. Uzunsürən mübarizədən sonra

Elxani taxtına çıxan Qazan xan (1295—1304) bu münaqişəyə son qoydu. Beləliklə

Hülakülər dövlətində hakimiyyət uğrunda gedən mübarizə Qazan xanın hakimiyyətə

gəlməsi ilə nəticələndi. Qazan xan hakimiyyətə gəldikdən sonra dərhal aşağıdakı

tədbirləri həyata keçirməyə başladı:

Ölkədə baş verən qiyamların hamısını yatırdı.

İslam dinini dövl ət dini elan edib özünə Mahmud təxəllüsünü götürdü.

Hülakü dövlətini iqtisadi böhrandan xilas etmək üçün islahatlar keçirdi.

Əbu Səidin hakimiyyəti (1316-1335)

Qazan xanın ölümündən sonra Hülakülər dövlətində mərkəzi hakimiyyət bir müddətdən sonra zəiflədi.

Qazan xandan sonra Hülakülər dövlətinin taxt-tacına onun qardaşı Məhəmməd Olcayut daha sonra isə Olcayutun

oğlu Əbu Səid (1316-1335) gəldi. Azyaşlı Əbu Səid dövlətin idarəsində yaxından iştirak edə bilmədiyi üçün

Məhəmməd Olcayut vəsiyyət etmişdir ki, dövlətin idarəsi Sulduz qəbiləsindən olan baş əmir Çobana həvalə

olunsun. Odur ki, Əbu Səid hakimiyyətə gəldikdən sonra Hülakü dövlətini Əmir Çoban idarə etməyə başladı. Onun

hakimiyyətdəki ağalığı digər feodal quruplarının narazılığına və mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxışlara səbəb oldu.

Ölkədə feodal çəkişmələri gücləndi. Əmir Çobana qarşı qiyamlar başladı. Artıq gənc yaşına çatmış Əbu Səid

qiyamları yatırmaq üçün şəxsən döyüşlərə girirdi və qiyamçılarıınn qoşunlarını məğlubiyyətə uğratdı. Buna görə ona

«Bahadır» ləqəbi verildi.

Bundan sonra Əbu Səid Əmir Çobana qarşı mübarizəyə başladı. Əbu Səidin Əmir Çobana qarşı mübarizəyə

başlamasının səbəbi bunlar idi:

1. Əmir Çoban və onun oğlanlarının dövlət idarəçiliyində yüksək mövqe tutması

2. dövlətin idarəsini bütövlükdə Əmir Çoban və onun oğlanlarının əlinə alması

Əbu Səid Əmir Çobana qarşı çıxan feodalları öz ətrafında birləşdirərək 1328-ci ildə əmir Çobanı və onun

oğlanlarından ikisini edam etdirdi. Lakin feodal şəkişmələri daha da gücləndi və səngimək bilmədi.

Çobanilərin Hülakü səltənətini ələ keçirməsi

1335-ci ildə Əbu Səid arvadı tərəfindən zəhərlənərək öldürüldü. Əbu Səidin ölümü ilə Hülakü dövləti

getdikcə tənəzzülə uğradı. Qızıl Ordu qoşunlarına ölkənin içərilərinə soxulmağa şərait yaratdı. Dövlətin süqutu

daxili və xarici qarşıdurmalar nəticəsində sürətləndi. Hakimiyyətə sahiblənmək uğrunda müxtəlif quruplar arasında .

«Hülakü səltənəti uğrunda» mübarizə qızışdı.

Əbu Səid hələ sağlığında əmir Çobanı və onun oğlanlarından ikisini edam etdirsə də, onun ölümündən sonra

Çobanilər Hülakülər dövlətinin zəifləməsindən istifadə edərək hakimiyyət uğrunda mübarizəyə qoşulan ən qüdrətli

feodal qrupa çevrildilər. «Hülakü səltənəti uğrunda» Çobanilərlə yanaşı Cəlairilər və Şirvanşahlar da mübarizə

aparırdı. Bu mübarizədə nisbətən güclü olan çobanilər dövləti Hülakü şahzadələrinin adından idarə edirdilər. Lakin

Çobani əmirləri müstəqil, Hülakülərdən heç bir asılılığı olmayan dövlət qura bilmədilər. Hülakülər dövlətində

Hülakü xan

Qazan xanın İslam dinini

qəbul edib taxta çıxması

çobanilərin ağalığına və zülmünə qarşı üsyanlar baş verdi. Ağır həyat sürən əhalinin tez-tez keçirdiyi üsyanları

Çobanilər zorla yatırırdı.

Çobani zülmündən xilas olmağa çalıçan Azərbaycan əhalisi çıxış yolunu Qızıl Ordu xanı Canı bəyə müraciət

etməkdə gördü. 1357-ci ildə Canı bəy Təbrizə gələrək Çobanilərin hakimiyyətinə son qoydu. Hülakü dövləti süqut

etdi.

Azərbaycan uğrunda Hülakülərlə Qızıl Ordu arasında müharibələr

Hülakülər dövlətinin yarandığı ilk vaxtlarda, Hülakü xanın hakimiyyəti dövründən başlayaraq Hülakülərlə

Cuci nəslindən olan Qızıl Orda xanları arasında Azərbaycan ərazisi uğrunda müharibələr gedirdi. Çünki, Hülakülər

dövlətinin Qızıl Ordu xanları ilə Azərbaycanda mənafeyi toqquşurdu. Hülakülərlə Qızıl Orda xanları arasında gedən

müharibələrin əsas səbəbi Qızıl Ordu xanlarının Monqol dövlətinin yaradıcısı Çingiz xanın vəsiyyətinə görə,

Azərbaycan torpaqlarının Cuci ulusunun payına düşməsini iddia etməsi idi. Odur ki, Hülakülərinin

Azərbaycanda hökmranlığının başlananması ilə Qızıl Ordu xanları tez-tez bu ərazilərə hücumlar edirdilər. Hülakü

xan və ondan sonra gələn davamçıları isə bu yürüşləri dəf etməyə çalışırdılar.

Hülakülər dövləti Qızıl Ordunun ən böyük və dağıdıcı hücumuna 1335-ci və 1357-ci ildə məruz qaldı. 1335-

ci ildə Özbək xanın başçılıq etdiyi Qızıl orduların yeni hücumlarına məruz qaldı. Əbu Səid 60 min nəfərlik

qoşunla Arrana gələrək Qızıl Ordu xanı Özbək xanı məğlub edərək onu geri çəkilməyə məcbur etdi. Lakin Əbu

Səidin zəhərlənərək öldürülməsindən istifadə edən Özbək xan yenidən hücuma keçərək Kür çayına kimi irəlilədi.

Yeni taxta çıxan Arpa xan (1335-1336) Qızıl orduluları ölkədən qova bildi. 1335-ci ildə Özbək xanın qoşunugeri

çəkildilər, burada Şirvanda bütün silahlarını və əmlaklarını atdılar, təcili qaçmağa başladılar... Dərbəndə kimi

qaçdılar, oradan isə öz ölkələrinə getdilər» (Həmdullah Qəzvini).

Qızıl Ordu hökmdarı Canı bəyin Azərbaycana hücumu. Hülakü dövlətinin süqutu

1357-ci ildə Qızıl Ordu xanı Canı bəyin Azərbaycana yürüşü baş verdi. Canı

bəyin yürüşü nəticəsində:

• Təbrizə əhalisinin köməyi ilə Canı bəy hakimiyyəti ələ aldı

• Hülakülər dövləti süquta uğradı

• Azərbaycanda Qızıl Ordunun hakimiyyəti quruldu

• Azərbaycanda çobanilərin ağalığına son qoyuldu.

• Çobanilərin Hülakülər dövlətinin mühafizəsi uğrunda apardığı mübarizəyə

son qoyuldu.

Canı bəy öz ölkəsindəki gərgin vəziyyətlə əlaqədar olaraq oğlu Bərdi bəyi

Təbrizdə səltənətə qoyub, Qızıl Ordaya qayıtdı. Lakin Bərdi bəy atası Canı bəyin qəfil

ölümü ilə əlaqədar olaraq Təbrizdən getməli oldu. Beləliklə, Canı bəyin qəfil ölümü

Qızıl orduluların Azərbaycanı tərk etməsilə nəticələndi. Bu fürsətdən istifadə edən

Cəlairilər dövləti Azərbaycana hücum edərək ölkəni özünə tabe etdi.

XIII – XIV əsrlərdə Azərbaycan uğrunda müharibə aparan dövlətlər

Qızıl Ordu dövləti

Hülakü dövləti

Canı bəy

Qazan xanın islahatları

Qazan xanın islahatlar keçirməkdə məqsədi

Qazan xan Hülakü dövlətini iqtisadi və siyasi böhrandan xilas etmək üçün bir sıra islahatlar - torpaq, vergi,

məhkəmə, rabitə, ticarət və pul islahatları həyata keçirdi. Qazan xanın islahatlarının təşkilində və həyata

keçirilməsində vəzir, tarixçi alim və həkim Fəzlüllah Rəşidəddinin böyük rolu olmuşdu.

Qazan xanın həyata keçirdiyi islahatlar nəticəsində əhalinin vəziyyətini yaxşılaşdırdı, Hülakü dövlətində

iqtisadiyyat canlandı.

Torpaq islahatı

Qazan xanın torpaq islahatı Elxanilərə xidmət edən yerli əyanların mənafeyinin

təmin olunmasına istiqamətləndirilmişdir. Qazan xanın torpaq islahatının əsasını monqol

qoşun hissələrində xidmət edənlərə torpaq verilməsi təşkil edirdi. Qazan xanın torpaq

islahatı keçirməkdə məqsədi kənd təsərrüfatını inkişaf etdirmək, kəndliləri yaşadıqları

torpaqlarda oturaqlaşdırmaq idi. Çünki monqol işğalları nəticəsində məhsuldar Azərbaycan

torpaqları otlaqlara, köçəri maldarların örüş yerlərinə çevrilmişdi. Qazan xanın torpaq

islahatına əsasən:

• Monqol qoşun hissələrində xidmət edənlərə iqta torpağı verildi.

• İqta torpaqları satılıb-alına, bağışlana və ya başqa şəkildə digərinə verilə

bilməzdi.

• İqta sahibi öldükdən sonra hərbi işi kim davam etdirirdisə iqta da ona verilirdi.

Qazan xan istifadəsiz qalan bayrat torpaqlarının becərilməsi üçün də tədbirlər gördü.

Həmin tədbirlərə görə:

• Sahibsiz torpaqlar divanın tabeliyinə verildi.

• Onların istifadəsi üçün yeni sahibkarlar müəyyən edildi.

Qazan xan 1303-cü ildə verdiyi fərmanla iqta torpaqlarında yaşayan kəndlilərin bir

yerdən başqa yerə getməsi qadağan olundu. Bu fərmanla kəndlilər öz yaşayış yerlərinə

təhkim olunurdu.

Vergi islahatı

Qazan xanın vergi islahatına əsasən vergi toplanması sahəsində aşağıdakı dəyişikliklər edildi:

• Vergilərin növü, həcmi, toplama üsulu, vaxtı və.s məsələlərdə qayda qanun yaradıldı.

• Vergi verənlərin siyahısı tutuldu, qeyri qanuni vergilərin toplanması qadağan olundu.

• Əhalinin ödəyəcəyi vergilərin miqdarı lövhələrə həkk olunaraq baxımlı yerlərdə nümayiş etdirildi.

• Vergilərin nağd pulla və ya məhsulla toplanması və toplama vaxtı dəqiqləşdirildi.

Məhkəmə islahatı

Qazan xanın məhkəmə islahatı keçirməkdə məqsədi özbaşınalığın və rüşvətxorluğun qarşısını almaq idi.

Qazan xanın məhkəmə islahatına əsasən:

• 30 illik tarixi keçmiş iddia sənədləri öz qanuni qüvvəsini itirdi.

• «Qazı» (din xadimi) vəzifəsinə ədalətli din xadimləri götürülürdü.

• Qazilərdən qanuna düzgün əməl edəcəkləri barədə iltizam alınırdı.

• cinayətkarların qanuni cəzalandırılmaları üçün tədbirlər görüldü.

Məhkəmə

Rabitə

Torpaq

Qazan xanın islahatları

Vergi

Ticarət

Monqol ağalığı

dövründə

Azərbaycanda

divan, iqta

torpaqları ilə

yanaşı incu və

bayrat torpaq

mülkiyyəti də geniş

yayılmışdı. İncu –

hökmüdar və xan

nəslinə məxsus

torpaqlar idi.

Bayrat isə

istifadəsiz qalıb,

sonradan monqol

feodallarının

himayəsinə keçmiş

torpaqlara

deyilirdi.

Lakin Qazan xanın məhkəmə islahatı yarımçıq qaldı və tam şəkildə həyata keçirə bilmədi.

Rabitə islahatı

Qazan xanın rabitə islahatına əsasən:

• Ticarət yollarında gömrük toplanması işi qaydaya salındı, yollarda karvansaralar tikildi.

• Əsas yollarda təxminən hər 20 km-dən bir rabitə dayanacaqları adlanan yamlar yaradıldı.

• Yamlara əmirlər təyin olundu, onların sərəncamına lazımi qədər qulluqçular, atlar və qoşqu verildi.

• Əmirlərə əhalidən rabitə işinə görə hər hansı bir vəsaitin alınması qadağan edildi.

• İki il müddətində həyata keçrilən bu islahat nəticəsində rabitə sistemi yaradıldı.

Ticarət islahatı

Qazan xan ticarətin inkişafını təmin etmək məqsədi ilə aşağıdakı tədbirləri həyata keçirdi:

• Vahid pul, çəki və ölçü sistemi yaradıldı.

• Ticarət yollarında və bazarlarda gömrük toplanması işi qaydaya salındı.

• Ticarət mərkəzləri, yollarda karvansaralar tikildi.

• karvan yollarının qorunması üçün xüsusi dəstələr təşkil olundu.

Azərbaycanda monqol ağalığı dövründə vergi və

mükəlləfiyyətlərin miqdarı 40-dan artıq idi. Vergi sahəsində

özbaşınalıq hökm sürürdü. Eyni verginin təkrar toplanması

adi hal almışdır. Monqollar dövründə əhali əvvəlki vergilərlə

yanaşı monqolların təyin etdiyi tamğa və qopçur vergilərini də

ödəyirdi. Tamğa şəhər sənətkarları və tacirlərdən pulla

alınırdı. Qopçur vergisini isə əvvəllər köçəri maldarlar

ödəyirdilər. Lakin sonrlar can vergisinə çevrilərək şəhər və

kəndlərin otlaq sahəsinə də şamil edildi.

Monqollar vergi yığarkən

Azərbaycan torpaqlarının Cəlairilər dövlətinin hakimiyyəti altına düşməsi

Cəlairilər Hülakü xanın yürüşü dövründə Azərbaycana köçən monqol qəbiləsi idi. Cəlairilər tez bir vaxtda

qüvvətlənməyə başladılar. Hakimiyyətə sahiblənmək istəyi onların mübarizəsini daha da gücləndirirdi. Cəlairilər

Hülakü səltənətinə yiyələnmək uğrunda mübarizədə Çobanilərə məğlub olaraq Bağdada çəkildi və Şeyx Həsən

Cəlairinin (1340-1354) başçılığı ilə 1340-cı ildə

Bağdadda Cəlairilər dövlətini yaratdı.

1357-ci ildə Qızıl Ordu hökmdarı Canı bəy

Hülakülər dövlətinə son qoyub Azərbaycanda

hakimiyyəti ələ aldıqdan sonra idarəçiliyi oğlu

Bərdi bəyə tapşırdı. Bərdi bəy atasının ölüm

xəbərini eşidəndən sonra ölkəni tərk etməli oldu. Bu

zaman Cəlairilər dövlətində Şeyx Həsən Cəlairidən

sonra hakimiyyətə gəlmiş Şeyx Üveys (1354—

1374) bu fürsətdən istifadə edərək Azərbaycanı

dövlətinin tərkibinə qatmağa çalışdı. Bu məqsədlə

Şeyx Üveys 1358-1359-cu ildə Azərbaycana

hücum etdi. Şeyx Üveysin Azərbaycana yürüşü

nəticəsində:

Təbrizi tutdu və Azərbaycanı Cəlairilər dövlətinin tərkibinə qatdı.

Şirvan ərazisini tutaraq Şirvanşahlar dövlətini özündən asılı vəziyyətə saldı.

Beləliklə Şeyx Üveysin hakimiyyəti dövründə:

Şeyx Üveys hakimiyyəti dövründə:

Azərbaycana Cəlairilər dövlətinin tərkibinə qatıldı.

Şirvanşahlar dövləti Cəlairilərdən asılı vəziyyətə düşdü.

Paytaxt Bağdaddan Tərbizə köçürüldü.

Mərkəzi idarə sistemini möhkəmləndirdi.

Şeyx Üveysin ölümündən sonra hakimiyyəti idarə etmək Cəlairilər üçün çətinləşdi. Feodal pərakəndəliyi və

hakimiyyətə qarşı çıxışlar ölkəni zəiflətməyə başladı.

Şeyx Üveysdən sonra hakimiyyətə Sultan Hüseyn (1374-1382) gəldi. Sultan Hüseynin dövründə:

Ölkədə feodal fərakəndəliyi gücləndi.

Mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxışlar artdı.

Sultan Əhmədin (1382-1410) hakimiyyəti dövründə:

Cəlairilər dövlətində feodal ara müharibələri davam etdi

Ölkənin ictimai və siyasi həyatında elə də əhəmiyyətli dəyişiklik baş vermədi

II Şənbi-Qazan döyüşündə Qara Yusifə məğlub oldu

1410-cu ildə Cəlairilər dövləti, Qaraqoyunlu dövləti tərəfindən süquta uğradıldı

Belə bir vaxtda hakimiyyəti Sultan Əhməd (1382—1410) ələ keçirdi və taxt-tacına sahib oldu. Sultan

Əhməd vəziyyəti düzəltməyə çalışsa da, feodallar arasındakı mübarizə və ölkəyə olan işğalçı yürüşlər ona bu

istəyini reallaşdırmağa imkan vermədi. Beləliklə, Sultan Əhmədin hakimiyyəti dövründə:

Cəlairilər dövlətində feodal ara müharibələri davam etdi.

Ölkənin ictimai və siyasi həyatında elə də əhəmiyyətli dəyişiklik baş vermədi.

II Şənbi-Qazan döyüşündə Qara Yusifə məğlub oldu.

1410-cu ildə Cəlairilər dövləti, Qaraqoyunlu dövləti tərəfindən süquta uğradıldı.

Cəlairilər sülaləsi

Şeyx Həsən (1340-1354) 1340-cı ildə Bağdadda Cəlairilər dövlətini yaratdı

Şeyx Üveys (1354-1374) Təbrizi tutaraq Azərbaycanı Cəlairilər dövlətinin tərkibinə qatdı

Sultan Hüseyn (1374-1382) Ölkədə feodal fərakəndəliyi gücləndi

Sultan Əhməd (1382-1410) Ölkədə feodal ara müharibələri davam etdi

Toxtamış xan və Əmir Teymurun Azərbaycana yürüşləri. Əlincə qalasının müdafiəsi

XIV əsrin 80-cı illərində Azərbaycan Əmir Teymurun və Qızıl Ordu hökmdarı

Toxtamış xanın dağıdıcı yürüşlərinə məruz qaldı və onların mübarizə meydanına çevrildi.

1385-ci ildə Əmir Teymur qoşunu ilə Azərbaycana yürüş etsə də, burada çox qala

bilməyib geri qayıtdı. Əmir Teymur 1385-ci ildə Azərbaycana yürüş etdi. Lakin Mərkəzi

Asiyada baş vermiş hadisələrlə əlaqədar olaraq yürüşü yarımçıq qoyaraq geri qayıtdı. Bu

zaman Azərbaycan Cəlarilər dövlətinin tərkibində idi. Sultan Əhməd Əmir Teymurun yürüşü

zamanı ona qarşı müqavimət göstərə bilməyərək Bağdada qaçdı və ölkəni başsız qoydu.

Əmir Teymurun geri çəkilməsindən və Sultan Əhmədin Bağdada qaçmasından fürsət kimi

istifadə edən Qızıl Ordu xanı Toxtamış xan Azərbaycana yürüşə başladı. 1385-ci ildə

Toxtamış xanın Azərbaycana hücumu nəticəsində Təbriz və digər əraziləri zəbt edib çoxlu

qənimət ələ keçirərək öz ölkəsinə qayıtdı.

Azərbaycan 1386-cı ilin baharında Əmir Teymurun birinci - “üçillik yürüşü”nə

məruz qaldı. Bu yürüş zamanı Təbriz şəhəri tutuldu. Cəlairi əmirlərinin əsas hissəsi

Bağdada, bir qismi isə Əlincə qalasına qaçdı. Əmir Teymurun Azərbaycana “üçillik

yürüşü” nəticəsində, Əlincə qalası istisna olmaqla Naxçıvanadək bütün Azərbaycan

torpaqları onun tərəfindən tutuldu. 1386-cı ildə Teymur Qarabağda olan vaxt Şirvanşah I

İbrahim qiymətli hədiyyələrlə onun hüzuruna gedərək müqavimət göstərmədən ona itaət

etdiyini bildirdi və onunla ittifaq bağladı. Teymur Azərbaycan tutduqdan sonra onun

idarəsini oğlu Miranşaha tapşıraraq paytaxt Səmərqəndə geri döndü. Əmir Teymurun

Azərbaycanı asanlıqla işğal etməsinin səbəbi – ölkədə ona qarşı müqavimət göstərə biləcək

vahid dövlətin olmaması idi.

1392-ci ildə Əmir Teymur ikinci dəfə Azərbaycana yürüş edərək Təbrizə daxil oldu.

Bu zaman Cəlairi əmirləri Əlincə qalasına sığınmışdılar və Teymura tabe olmamışdılar.

Teymur Əlincəyə güclü qoşun göndərsə də qalanı tuta bilmədi. Teymur ikinci yürüşü zamanı

Gürcüstanı zəbt etdi və Şəki hakimi Seyid Əlini itaətə gətirdi. Beləliklə, Əmir Teymurun

Azərbaycana ikinci yürüşü nəticəsində də, Əlincə qalası istisna olmaqla bütün

Azərbaycanı Teymurilər zəbt etdi. Əmir Teymurun Əlincə qalasını uzun müddət tuta

bilməməsinin səbəbi qalanın strateji mövqedə yerləşməsi və yaxşı müdafiə olunması idi.

Odur ki, Əlincə qalası Cənubi Qafqazın, o cümlədən Azərbaycanın yerli feodallarının

Teymurilərə qarşı mübarizənin əsas dayağına çevrildi. Əlincə qalası 14 il mühasirədə

qalandan sonra zəiflədi və 1400-cü ildə süqut etdi. Qalanın süqutunun səbəbi müdafiəçilər

arasında birliyin olmaması idi. Azərbaycanda sonuncu istehkamı da fəth edən Teymur bir

müddət sonra geri qayıtdı.

Əmir Teymur 1405-ci ildə vəfat etdi. Bu zaman Azərbaycanın Şirvana qədər olan

əraziləri Miranşahın oğlu Mirzə Ömər tərəfindən idarə olunurdu. Əmir Teymurun ölüm

xəbəri Azərbaycanı ələ keçirmək uğrunda mübarizənin yenidən başlanmasına səbəb oldu.

Hakimiyyəti yenidən ələ almaq istəyən Cəlairilər və onların müttəfiqi olan Qaraqoyunlular

Təbrizə doğru irəlilədilər. Teymurilərin hakimiyyətini zəiflədən bu yürüşlər daha bir yeni

dövlətin yaranmasına imkanlar açdı.

Əmir Teymur

dəfələrlə Əlincə

qalasına dəfələrlə

yürüş etsədə, heç bir

qələbə qazana

bilməmişdir.

Əlincə qalasının

müdafiəsinə Sultan

Əhmədin oğlu Sultan

Tahir və Əmir Altun

başçılıq edirdi.

Qalanın belə ciddi

müdafiə olunmasının

səbəbi Cəlairilər

dövlətinin

xəzinəsinin burada

saxlanılması idi.

Dövrün tarixçisi İbn

Ərəbşahın yazdığına

görə Teymur

Azərbaycanda

olmadığı vaxtda

Sultan Tahir ilə Əmir

Altun arasında ciddi

münaqişə baş verdi.

Tahir ərzaq gətirmək

üçün getmiş Altunu

qalaya buraxmadı.

Ona görə də Əlincə

müdafiəçiləri

Tahirdən üz

döndərdilər. Belə

olduqda Tahir

acizliyini dərk

edərək xəzinəsini

götürüb yaxın

adamları ilə Bağdada

qaçdı və Əlincə

müdafiəsiz qaldı.

Teymur 1400-cü ildə

başsız qalmış Əlincə

qalasına gələrək

müqavimətsiz qalanı

tutur, onu seyr edir

və möhtəşəmliyinə

heyran qalır.

Əmir Teymur Toxtamış xanın Qızıl Ordu dövlətində hakimiyyətə

gəlməsinə kömək etməklə onu öz vassalına çevirmişdi. Lakin

Toxtamışın Teymurun himayəsi altında olan torpaqlara və

Azərbaycana hücum etməsi onlar arasında müharibəyə səbəb

olmuşdu. Əmir Teymur 1395-ci ildə Toxtamış xanı məğlubiyyətə

uğratdı. Bundan sonra Qızıl Ordu dövləti zəiflədi və bir daha

Teymurilərin hakimiyyəti altında olan ərazilərə yürüşləri kəsildi.

Toxtamış xan Əmir Teymur

Əmir Teymurun Azərbaycana yürüşləri

Birinci “üçillik” yürüş

(1386-1387) yürüşü

İkinci “beşillik” yürüş

(1392-1397)

Üçüncü yürüş

(1399)

• Təbriz şəhəri tutuldu

• Cəlairi əmirləri Bağdada, bir

qismi isə Əlincə qalasına qaçdı

• Əlincə qalası mühasirəyə alındı

• Yürüş nəticəsində, Əlincə qalası

istisna olmaqla bütün

Azərbaycan torpaqları tutuldu

• Əlincəyə güclü qoşun göndərsə

də qalanı tuta bilmədi

• Gürcüstanı zəbt etdi və Şəki

hakimi Seyid Əlini itaətə gətirdi

• Şirvanşah I İbrahim Teymurla

ittifaq bağladı

• Yürüş nəticəsində, Əlincə qalası

istisna olmaqla bütün

Azərbaycan torpaqları tutuldu

• Qarabağ feodal hakimləri, Şəki

hakimi Seyid Əhməd Şirvanşah I

İbrahimin himayədarlığı ilə

Teymurla ittifaq bağladı

• Əlincə qalası daxili çəkişmələr

nəticəsində Teymura tabe oldu

• Azərbaycan Teymurun tam

hakimiyyəti altına düşdü

XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycan torpaqlarının tərkibində olduğu dövlətlətlər

Cəlaləddinin hakimiyəti

1225-1231

Azərbaycan

torpaqları

Ali Monqol xaqanlığı

Hülakü dövləti

1256-1357

1231-1256

1359-1410

fasilələrlə

1386-1408

fasilələrlə

Teymurilər dövləti

Cəlairilər dövləti

Şirvanşahlar dövləti və Şəki hakimliyi XIII-XIV əsrlərdə

Şirvanşahların Monqolların və Cəlaləddinin hücumuna məruz qalması

XIII əsrin əvvəllərində Şirvanşahlar dövlətini Şirvan monqolların birinci

yürüşünə məruz qaldı. Bu zaman monqol dəstələri Şirvanda qətil və qarətlər

törətdilər. 1225-ci ildə Xarəzmşah Cəlaləddin Azərbaycana, o cümlədən Şirvana

yürüş edərək tutdu. Xarəzmşah Cəlaləddinin Azərbaycana yürüşü zamanı

Şirvanşah III Fəribürz (1225-1243) Cəlaləddin ilə müqavilə bağlayaraq ona

xərac ödəyib, dövlətin daxili müstəqilliyini qoruya bildi.

1231-ci ildə ikinci yürüşü zamanı monqollar tədricən Şirvan ərazisinə daxil oldular. 1239-cu ildə Şirvan və

Dərbənd monqollar tərəfindən tutuldu.

Şirvanşahların Çobanilərin və Cəlairilərin hakimiyyəti altına düşməsi

Monqolların üçüncü yürüşü də Şirvanşahlar dövlətindən yan keçmədi. Beləlikə Şirvanşahlar dövləti üçüncü

yürüş nəticəsində yaranan Hülakülər dövlətinin tərkibinə qatıldı. Azərbaycanda çobani ağalığı dövründə

Şirvanşahlar əvvəlcə Çobani Əşrəfin ağalığını qəbul etməsə də sonradan Çobanilərin ağalığını tanıdı.

1359-cu illərdə Azərbaycan Cəlairilər dövləti tərəfindən istila olunduqdan sonra, Şirvanşahlar da bir müddət

Cəlairilərdən asılı vəziyyətdə qaldı. Cəlairilərin ağalığını qəbul edən Şirvanşah Kavus (1345-1372) öldükdən sonra

Şirvanşahlar dövlətini onun oğlu Hüşəng (1372-1382) idarə etdi.

XIV əsrin 80-ci illərində Şirvanşahlar dövlətinin daxili vəziyyəti ağırlaşdı. Şirvanşah Huşəngin zülmü xalqın

güzəranını pisləşdirdi. Nəinki sadə insanlarla yanaşı imtiyazlı təbəqələrin nümayəndələri də hökmdardan narazı

idilər. Narazılıq artaraq üsyana səbəb oldu. Üsyan nəticəsində Huşəng öldürüldü. Şirvan taxtı boş qaldı. 1382-ci

ildə Hüşəngin öldürülməsi ilə Şirvanşahlar dövlətində Kəsranilər sülaləsinin hakimiyyəti başa çatdı.

Dərbəndlilər sülaləsinin hakimiyyətə gəlməsi.

Huşəngin öldürülməsindən sonra Şirvan taxtı

boş qaldı Əyanlar məşvərətə yığışdılar. Qərara gəldilər

ki, Huşəngin əmisi oğlu Şeyx İbrahimi hökmdar

taxtına gətirsinlər. Bu zaman Şeyx İbrahim Şəkidəki

mülkündə sadə həyat tərzi keçirirdi. 1382-ci ildə Şeyx

I İbrahim Dərbəndi Şirvanşah elan olundu. Beləliklə,

Şirvan əyanları Dərbəndlər sülaləsinin nümayəndəsi

Şeyx İbrahim Dərbəndini - I İbrahim (1382-1317) adı

ilə taxta çıxardı. Onun babaları bir zamanlar Dərbənd

hakimi olduğundan I İbrahim və davamçıları tarixdə

Dərbəndilər kimi məşhurlaşdılar.

Dərbəndlilər sülaləsi 1382-1538-ci illərdə

Şirvanşahlar dövlətini idarə etdi. I İbrahim

Dərbəndlilər sülaləsinin ilk və ən görkəmli

nümayəndəsi idi.

II İbrahim

(1502-1524)

I Xəlilullah

(1417-1462)

II Xəlilullah

(1524-1535)

I İbrahim

(1282-1417)

Dərbəndilər sülaləsi

F. Yasar

(1462-1500)

Şahrux

(1535-1538)

III Fəribürzün adından

Şamaxıda kəşilmiş pul

I İbrahimin hakimiyyəti zamanı Şirvanşahların xarici təhlükəyə məruz qalması

I İbrahimin hakimiyyəti dövründə Şərq ölkələrində siyasi vəziyyət Əmir Teymurun yürüşləri ilə əlaqədar

olaraq kəskinləşdi. Şirvanşah I İbrahimin hakimiyyəti dövründə Şirvanşahlar dövləti iki təhlükə qaşısında qaldı:

1. Cənubdan hücum edən Əmir Teymurun yürüşləri.

2. Şimaldan Qızıl Ordu xanı Toxtamış xanın həmlələri.

Şirvanşah I İbrahim hər iki düşmənə qarşı birdən mübarizə aparmağın çətinliyini

dərk edərək ölkəsini qorumaq üçün Əmir Teymurun tərəfinə keçməyi üstün tutdu. Odur

ki, Əmir Teymurin Azərbaycana birinci yürüşü zamanı - 1386-cı ildə Teymur Qarabağda

olan vaxt onun hüzuruna gedərək müqavimət göstərmədən ona itaət etdiyini bildirdi və

onunla ittifaq bağladı. Şirvanşah I İbrahimin Teymurla bağladığı ittifaqa əsasən:

Əmir Teymur I İbrahimi Şirvan hakimi kimi tanındı.

Teymur şimal sərhədlərin mühafizəsini I İbrahimə tapşırıldı.

I İbrahim Teymurun Qızıl Ordu dövlətinə olan yürüşündə yaxından iştirak etdi.

I İbrahimin Əmir Teymurun tərəfinə keçməsinin səbəbi Qızıl Ordu xanı

Toxtamışın Şirvanşahlar üçün daha yaxın təhlükə olması, Əmir Teymurun isə

uzaqdan gəldiyinə görə Şirvanı idarə etmək üçün ona etibarlı bir adam lazım

olacağını düşünməsi idi.

Beləliklə, I İbrahimin Teymurla bağladığı ittifaq nəticəsində:

Şirvan Toxtamış xanın hücumlarından və digər yersiz qarətlərdən xilas

oldu.

I İbrahim Toxtamışa qarşı Əmir Teymurun simasında sadiq müttəfiq

qazandı.

Şirvanın siyasi və hərbi cəhətdən qüvvətlənməsinə imkan yarandı.

Ölkənin Şimal sərhədləri möhkəmləndi.

Şirvanşah I İbrahimin Azərbaycanı birləşdirmək cəhdləri

Teymurun ölümündən sonra (1405) Azərbaycanda siyasi vəziyyət dəyişdiyi

üçün Şirvanşah I İbrahim Teymurilərə qarşı aşağıdakı yeni siyasi xətt tutdu:

• Teymurilərə itaətdən çıxaraq onlara qarşı çıxdı.

• Azərbaycanı birləşdirmək siyasəti yeritdi.

1406-1410-cu illərdə Azərbaycan ərazisi Teymurilərin, Cəlarilərin və Qaraqoyunluların mübarizə

meydanına çevirildi. Teymurilərə qarşı xalq hətəkatı baş verdi. Şirvanşah I İbrahim Teymurilərə qarşı xalq

hərəkatından istifadə edərə aşağıdakı tədbirləri həyata keçirdi:

• Teymurilərə qarşı mübarizəyə qalxaraq, Gəncəni və Qarabağın xeyli hissəsini tutdu

• 1406-cı ildə Təbrizə daxil olaraq, qısa müddətə də olsa Azərbaycanı öz hakimiyyəti altında birləşdirdi.

QEYD: 1406-cı ildə Təbrizdə teymurilərə qarşı üsyan qalxdığı zaman üsyançılar kömək üçün Şirvanşah I

İbrahimə müraciət etdi. I İbrahim üsyançılara kömək etməq məqsədi ilə 1405-ci ilin mayında Təbrizə yürüş etdi.

Bu zaman əhali onu çox hörmətlə və öz hakimləri kimi qarşıladı. Beləliklə, I İbrahim, qısa müddətə də olsa

Azərbaycanı öz hakimiyyəti altında birləşdirdi. Lakin tezliklə Təbrizi tərk edərək Şirvana qayıtdı. I İbrahimin

Təbrizi tərk etməsinin səbəbi Cəlairi Sultan Əhməd və onun müttəfiqi Qaraqoyunlu Qara Yusifin Təbriz şəhərinə

yaxınlaşması idi.

1406-1410-cu illərdə Azərbaycan ərazisi uğrunda mübarizə aparan qüvvələr

Qaraqoyunlular

Teymurilər

Cəlariləri

I İbrahim

Teymur Gürcüstan səfəri öncəsi

məşvərətdə. Bu səfərdə onu

Şirvanşah I İbrahim müşayət

etmişdir

Şəki hakimliyi XIII-XIV əsrlərdə

XIII əsrin əvvvəllərində Şəki hakimliyi Şirvanşahlar dövlətinin tabeliyində idi. Lakin monqol yürüşləri

nəticəsində Şəki hakimliyi Hülakülər dövlətinin tərkibinə

qatıldı. XIII-XIV əsrlərin qovşağında Şəkini Qarabağ,

Muğan və Arranla birlikdə Hülakülərin vəziri, tarixçi

Fəzlülah Rəşidəddinin oğlu Cəlal idarə edirdi.

XIV əsrin birinci yarısında, Hülakülər dövlətinin

tənəzzülə başladığı dövründə Şəki haimliyi:

Daxili müstəqilliyini bərpa etdi.

Hakimiyyətə Oyrat sülaləsi gəldi.

Ölkənin siyasi həyatında yaxından iştirak etdi.

Müstəqillik uğrunda mübarizə apardı.

Əmir Teymur ilk yürüşü zamanı Şəki hakimliyi üzərinə qoşun göndərdi. Ətraf ərazilər, eləcə də Şəkinin

dağlıq əraziləri qarət edildi. Şəki hakimliyi itaət altına alındı. Lakin Əmir Teymur Azərbaycanı tərk etdikdən sonra

Şəki hakimi Seydi Əli itaətdən boyun qaçırdı. Teymurun ikinci yürüşü zamanı o, Şəkini tərk etməli oldu. Teymurun

qoşunları Şəkini və ətraf əraziləri qarət edib dağıtdılar.

Seydi Əli Teymurilərə qarşı mübarizəni davam etdirdi. O, gürcü feodalları ilə ittifaqa girib Əlincəyə yola

düşdü. Əlincədə mühasirədə olan Cəlairilərə kömək edən müttəfiqlər Teymurilərə qalib gəldilər. Lakin Teymurilərin

Şəkiyə növbəti yürüşü zamanı Seydi Əli həlak oldu. Seyid Əlidən sonra onun oğlu Seyid Əhməd Şəki hakimi oldu

və atasının yeritdiyi siyasətdən fərqli olaraq Teymurilərlə yaxımlaşdı. Belə ki, Teymurun Azərbaycana üçüncü

yürüşü zamanı (1399) o, Şirvanşah I İbrahinin vasitəçiliyi ilə Teymurun hüzuruna qiymətli hədiyyələrlə Teymurun

yanına gedərək ona itaətini bildirdi. Əmir Teymur isə bunun qarşılığında:

• Seyid Əhmədi Şəki hakimi kimi tanıdı, ona xələt verdi

• Seyid Əhmədin atası Seyid Əlinin günahını bağışladı

Bundan sonra Şəki hakimliyi uzun müddət müstəqilliyini qoruyub saxlaya bildi.

XIII–XIV əsrlər Azərbaycan mədəniyyəti

Məktəb və mədrəsələr

İlk monqol yürüşləri Azərbaycanda mədəniyyətin inkişafına müəyyən zərbə vursa da, onun tərəqqisini

dayandıra bilmədi. Hülakülər dövründə ölkənin mədəni həyatı, təhsil, elm canlandı. Yadellilərin hücumları

xalqımızın yüksək mədəniyyətini məhv edə bilmədi. XIII—XIV əsrlərdə Azərbaycanda elmin bütün sahələrində

inkişaf baş verdi. XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanda təhsil sisteminin əsasını məktəb və mədrəsələr təşkil edirdi.

Məktəb təhsilinə aiddir:

• Əsasən ibtidai təhsil verən elmi müəssisə idi.

• Məktəblərdə şəriət dərsləri keçilir, Qurani-Kərimin qiraətlə oxunması öyrədilirdi.

Mədrəsə təhsilinə aiddir:

• Əsasən orta təhsil verən elmi müəssisə idi.

• Burada elmlərlə yanaşı, dünyəvi elmlər də tədris olunurdu.

Təbrizdə Rəbi Rəşid mədrəsəsinin açılması

Azərbaycanın inkişaf etmiş şəhərlərində mədrəsələr fəaliyyət göstərirdi. Həmin mədrəsələrdən biri XIV

əsrin əvvəllərində Təbrizin Rəbi Rəşid məhəlləsində açıldı. Ali mədrəsə rolu oynayan Rəbi Rəşid

mədrəsəsinə aiddir:

• Bağdadın Nizamiyyə mədrəsəsindən sonra Şərqdə yaradılmış ikinci ali təhsil müəssisəsi idi

• Fəzlüllah Rəşidəddin tərəfindən təsis edilmişdi.

• Burada yüzlərlə görkəmli alim dərs demiş, minlərlə tələbə təhsil almışdı.

• Mədrəsədə təbiət elmləri, fəlsəfə, təbabət, tarix, astronomiya, ilahiyyat elmləri tədris olunurdu.

F.Rəşiddədinin oğlu Xacə Sədəddinə yazdığı məktublardan da məlum olur ki, Təbriz ali mədrəsəsində

minlərlə tələbə təhsil almış və onların əksəriyyəti digər ölkələrdən gəlmişdi.

Rəşidəddinin abidəsi. İran “Came ət-təvarix” kitabından bir səhifə

Nəsirəddin Tusi. Marağa Rəsədxanası

Dövrün görkəmli Azərbaycan alimimlərindən biri Nəsirəddin Tusi (1201-1274) olmuşdur. Nəsirəddin

Tusiyə aiddir:

• Hülakü xanın məsləhətçisi, Abaqa xanın isə vəziri olmuşdur

• Hülakülər dövlətinin maliyyə sisteminin tənzimlənməsində böyük rolu olmuşdur

• Həndəsənin inkişafına əsaslı şəkildə təsir göstərmiş “Evkilidin şərhi” əsərinin müəllifidir.

• Yaxın və Orta Şərqdə əxlaq dərsliyi kimi şöhrət qazanmış “Əxlaqi Nasiri” əsərini yazmışdır.

• “Zic Elxani” (Elxani cədvəlləri) əsərində planetlərin geosentirik orbitinin əsas elementləri verilmişdir.

• Marağada onun rəhrərliyi ilə rəsadxana tikilmişdi.

Marağa rəsədxanasına aiddir:

• 1259-cu ildə, Nəsirəddin Tusinin təşəbbüsü ilə tikilmişdir.

• Rəsədxanada 100-dən çox alim çalışırdı

Fəzlullah Rəşidəddin

Hülakülər dövlətinin vəziri,

həkim və tarixçisi olmuşdur.

Onun “Came ət-təvarix”

(Tarixlər toplusu) əsəri XIII-

XIV əsrlər tarixini

işıqlanmasında xüsusi yer

tutur. Əsərdə Hülakü xandan

Qazan xanın hakimiyyətinin

sonuna kimi olan dövr şərh

olunur.

QEYD: Fəzullah Rəşidəddin ilə Nəsrəddin Tusinin oxşar cəhəti onların ikisinin də dövrün görkəmli alim və dövlət

xadimləri olmasında idi.

Nəsirəddin Tusi. Rəssam Nəcəfqulu İsmayılov. Marağa rəsədxanası

XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycan ədəbiyyatı

Bu dövrdə şairlər ədəbiyyat sahəsində əvvəlki ənənələri davam etdirirdilər. Şeirlər

təkcə fars və ərəb dillərində deyil, Azərbaycan dilində də yazılırdı. Azərbaycandilli klassik

poeziyanın ilk nümayəndəsi Həsənoğlu Şeyx İzzəddin (XIII əsr) olmuşdur. Onun ana dilində

yazılmış iki qəzəli məlumdur.

XIV əsrin sonlarında Azərbaycan ədəbiyyatında hürufilik adlı fəlsəfi cərəyan yarandı.

Bu cərəyanın banisi böyük Azərbaycan mütəfəkkir şairi Fəzlüllah Nəimi idi. Hürufilik

Azərbaycandan Türkiyə, İran, İraq, Suriya və digər şərq ölkələrinə yayıldı. XIV əsrdə

yaşayıb-yaratmış böyük şairimiz İmadəddin Nəsimi hürufiliyin görkəmli nümayəndəsi,

Fəzlüllah Nəiminin ən yaxın məsləkdaşı idi. Hürufilər ərəb hərflərinin ilahiliyinə, Allahın

iki təzahüründən birinin məhz hərflərdə olduğuna inanırdılar. Bu hərəkat Azərbaycanda

geniş yayılmış və ədəbiyyatda xüsusi yer tutmuşdu. Nəsimi hürufilik ideyalarını öz şeirləri ilə

təbliğ edirdi.

XIII əsrdə «Azərbaycan dili» ifadəsi işlənməyə başladı. Bu dövrdə lüğətlər yarandı.

Lüğətlərdə minlərlə Azərbaycan sözləri və terminləri izah olunurdu. Azərbaycan dilinin

qrammatikasına aid əsərlər yazılmağa başlandı. Dilçilik sahəsində Hinduşah Naxçıvani,

onun oğlu Məhəmməd Naxçıvani xüsusilə seçilirdilər.

Azərbaycan mütəfəkkiri Mahmud Şəbüstərinin fəlsəfə, məntiq, psixologiya, hüquq və

digər sahələri əhatə edən əsərləri bütün Şərqdə yüksək qiymətləndirilirdi.

İmadəddin Nəsiminin abidəsi. Bakı. Fəzlüllah Nəiminin məqbərəsi. Naxçıvan

İmaməddin Nəsimi

Mahmud Şəbüstəri

XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycan memarlığı

Elxanilər dövrü orta əsr Azərbaycan memarlığı və şəhərsalma sənətinin inkişafında ən məhsuldar mərhələ

olmuşdur. XIII-XIV əsrdə Azərbaycanda iki yeni şəhər - Sultaniyyə və Xəzər dənizi yaxınlığında Qazan xan

tərəfindən Mahmudabad şəhəri salındı. Bu şəhərlərin salınmasında yerli memarlar yaxından iştirak etdilər.

XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanda memalıq daha da inkişaf etdi. Abşeron, Naxçıvan, Şirvan, Təbriz,

Abşeron memarları qiymətli sənət nümunələri yaratdılar.

XIII-XIV əsrlərdə Abşeron ərazisində aşağıdakı memarlıq abidələri - qalalar inşa edilmişdir:

• Nardaran qalası.

• Ramana qalası

• Mərdəkanda dairəvi qala.

• Mərdəkanda dördkünc qala.

XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanda Şərq memarlığına məxsus kubşəkilli, səkkizbucaqlı, qülləvari tikilmiş

türbələr meydana gəldi. Həmin türbələr aşağıdakılardı:

• Sultaniyyədə Olcayut Xudabəndə türbəsi.

• Bərdə türbəsi.

• Qarabağlar türbəsi - Beştağ .

• Naçıvanda Gülüstan türbəsi.

XIV əsrin əvvəllərində Təbrizdə inşa edilən Əlişah məscidi ölçülərinə görə, o zamankı müsəlman aləminin

ən möhtəşəm məscidi idi. Divarlarının qalınlığı 3 metr olan bu abidə təbrizlilərin dar günündə etibarlı sığınacaq yeri

olduğu üçün “Ərk qalası” adını almışdı.

XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanda yeni salınan şəhərlər

QALALAR

Nardaran qalası.Ramana qalası. Mərdəkanda dördkünc qala.

TÜRBƏLƏR

Olcayut Xudabəndə türbəsi. Bərdə türbəsi. Qarabağlar türbəsi – Beştağ. Gülüstan türbəsi.

Sultaniyyə

Mahmudabad

Təbrizin simvoluna çevrilən Əlişah məscidi (Ərk qalası) Elxani hökmdarları Sultan Xudabəndənin və Əbu Səidin

vəziri olmuş zəngin tacir Tacəddin Əlişahın göstərişi ilə tikilmişdir. Səttarxan, Bağırxan və digər Təbriz

mücahidlərinin sığınacaqlarından biri olmuşdur. Ərk qalası bir dəfə zəlzələdən, bir dəfə də çar Rusiyası

ordusunun hücumundan xəsarət almışdır. Son zamanlar abidənin məhv olmaq təhlükəsi yaranmışdır.

Dünya muzeylərini bəzəyən sənət nümunələrimiz

XIII—XIV əsrlərdə Azərbaycanda incəsənət də inkişaf edirdi. Azərbaycan xalçaları dünya bazarlarında şöhrət

qazanmışdı. Xalçaçılıq sənəti ilə yanaşı, bədii miniatür sənəti də tərəqqi edirdi. Xalçaların ilmələrinə bəzək vuran

miniatür rəsmlər kitablara xüsusi gözəllik verirdi. Şərqin ən məşhur miniatür mərkəzlərindən biri Təbriz şəhəri idi.

Təbriz xalçaçılıq məktəbi bu dövrdə Təbriz miniatür məktəbinin bədii xüsusiyyətlərini mənimsəyərək daha

yüksək səviyyəyə qalxdı. Təbriz xəttatlarının ərsəyə gətirdikləri əlyazma kitablar bu gün də dünya muzeylərində, o

cümlədən İstanbul şəhərindəki kitabxanalarda saxlanılır.

Təbriz metalişləmə sənəti sahəsində daha üstün mövqe tuturdu. Bunu aşağıdakı faktlar da sübut edir:

• 1319-cu ildə Yusif ibn Əhmədin hazırlaığı bədii kasa. Hal-hazırda London şəhərinin Viktoriya və

Albert muzeyində saxlanılır:

• 1399-cu ildə Əbdüləziz ibn Şərafəddin tərəfindən, Əmir Teymurun sifarişi ilə düzəldilən tiyan.

Hazırda Sank-Peterburq şəhərində saxlanılır.

XRONOLOGİYA

1220-1222 Cəba və Sabutayın rəhbərliyi ilə monqolların Azərbaycana kəşfiyyat xarakterli I yürüşü

1221 Monqolların Təbrizə və Gəncəyə uğursuz hücum etməsi

1222 Monqolların Şirvana hücumu

1225 Xarəzimşah Cəlaləddinin Azərbaycanı, o cümlədən Şirvanı tutması

1225-1231 Azərbaycanda Xarəzimşah Cəlaləddin dövlətinin mövcud olması

1225 Xarəzimşah Cəlaləddin tərəfindən Atabəylər dövlətinin varlığına son qoyulması

1231 Gəncədə Bəndər üsyanı.

1231 Azərbaycanda Xarəzmşah Cəlaləddinin hakimiyyətinin başa çatması

1231-1239 Cormağun noyonun başçılığı ilə monqolların Azərbaycana II yürüşü

1235 Gəncənin monqollar tərəfindən işğal olunması

1239 Monqolların Şirvanı və Dərbəndi ələ keçirməsi. Dərbənd şəhərinin tutulması ilə bütün

Azərbaycanın monqollar tərəfindən istilası və monqolların II yürüşü başa çatdı

1239-1256 Azərbaycanın Ali monqol xaqanlığının tərkibinə qatılması.

***

1256 Monqolların Azərbaycana III yürüşü. Monqolların III yürüşü nəticəsində Azərbaycanın Hülakülər

dövlətinin tərkibinə qatıldı

1256-1357 Beşinci Monqol Ulusu adlanan Hülakülər (Elxanilər) dövlətinin mövcud olması

1258 Bağdadın Hülakülər tərəfindən tutulması və Abbasilər xilafətinin süqut etməsi

1258-1265 Hülakü xanın hakimiyyəti

1259 Nəsirəddin Tusinin rəhbərliyi ilə Marağa rəsədxanasının tikilməsi

XIII əsrin 60-cı illəri Azərbaycan uğrunda Hülakülərlə Qızıl Ordu xanları arasında müharibələrin başlanması

1295 Qazan xanın Qarabağda padşah elan olunması

1295-1304 Qazan xanın hakimiyyəti.

1303 Qazan xanın fərmanıyla kəndlilərin bir yerdən başqa yerə getməsinin qadağan olunması.

XIV əsrin əvvəlləri Təbrizdə Əlişah məscidinin (“Ərk qalası”nın) inşa edilməsi

1304-1316 Məhəmməd Olcayut xanın hakimiyyəti.

1316-1335 Əbu Səidin hakimiyyəti

1328 Əbu Səidin əmir Çobanı və onun oğlanlarını edam etdirməsi

1335 Sultaniyyədə mərkəzi hakimiyyətə qarşı üsyan baş verməsi

1335 Hülakülər dövlətinin Qızıl orduların hücumuna məruz qalması.

1338 Azərbaycanın faktiki olaraq Çobanilərin əlinə keçməsi

1357 Qızıl Ordu hökmdarı Canı bəyin Azərbaycana yürüşü. Canı bəyin Azərbycana yürüşü nəticəsində

Təbriz tutuldu, Hülakülər dövləti süquta uğradı, Azərbaycanda Qızıl Ordunun bir illik hakimiyyəti

quruldu, Çobanilərin Hülakülər dövlətinin mühafizəsi uğrunda apardığı mübarizəyə son qoyuldu.

1357-1358 Azərbaycanda Qızıl orduluların bir illik hakimiyyəti

***

1340 Şeyx Həsən Cəlairinin Bağdadda Cəlairilər dövlətini yaratması

1340-1410 Cəlairilər dövlətinin mövcud olması

1340-1354 Şeyx Həsən Cəlairinin hakimiyyəti

1354-1374 Cəlairi Şeyx Üveysin hakimiyyəti.

1358 Cəlairilərin Azərbaycana yürüş edərək Təbrizi tutması

1358-1359 Azərbaycanın Cəlairilər dövləti tərəfindən işğal olunması

1374-1382 Cəlairi Sultan Hüseynin hakimiyyəti.

1382-1410 Cəlairi Sultan Əhmədin hakimiyyəti.

***

1385 Əmir Teymurun Azərbaycana daxil olması.

1385 sonları Toxtamış xanın Azərbaycana birinci yürüşü.

1386-1387 Əmir Teymurun Azərbaycana birinci “üçillik” yürüşü.

1392-1397 Əmir Teymurun Azərbaycana ikinci “beşillik” yürüşü.

1399 Əmir Teymurun Azərbaycana üçüncü yürüşü.

1399 Teymurun sifarişi ilə Əbdüləziz ibn Şərafəddin tərəfindən hazırda Sank-Peterburq şəhərində

saxlanılan tiyanın düzəldilməsi

1400 Əlincə qalasının daxili çəkişmələr nəticəsində Teymura tabe olması

XIII-XIV əsrlər Fəzullah Rəşidəddin, Gəncəli Kirakos və Nizaməddin Şaminin tarix elminə, Z.Qəzvini, H.Qəzvini

və Əbdürrəşid Bakuvinin coğrafiya elminə, Hinduşah Naxçıvani və Məhəmməd Naxçıvaninin

dilçilik sahəsinə aid qiymətli əsərlər yazması

XIII-XIV əsrlər Sultaniyyədə Olcayut Xudabəndə türbəsi, Bərdə türbəsi, Qarabağlar türbəsi – Beştağ və Naçıvanda

Gülüstan türbəsinin inşa olunması.

XIV əsr Təbrizdə Rəbi Rəşid mədrəsəsinin açılması

***

1225-1243 Şirvanşah III Fəribürzün hakimiyyəti.

XIII-XIV əsrlərin qovşağı Şəki hakimliyinin tarixçi Fəzlülah Rəşidəddinin oğlu Cəlal tərəfindən idarə olunması

XIV əsrin 30-cu illəri Şəki hakimliyinin daxili müstəqilliyini bərpa etməsi və Oyrat sülaləsinin hakimiyyətə gəlməsi

1345-1372 Şirvanşah Kavusun hakimiyyəti.

1358 Şirvanşahlar dövlətinin Cəlairilərin vassal aslılığına düşməsi

1372-1382 Şirvanşah Hüşəngin hakimiyyəti

1382 Hüşəngin öldürülməsi nəticəsində Şirvanda Kəsranilər sülaləsinin hakimiyyətinin başa çatması və

Dərbəndlilər sülaləsinin hakimiyyətə gəlməsi

1382-1538 Şirvanşahlar dövlətində Dərbəndlilər sülaləsinin hakimiyyəti dövrü

1382-1417 Şirvanşah I İbrahimin hakimiyyəti

1386 Şirvanşah I İbrahimin Əmir Teymurun vassal asılılığını qəbul etməsi

1387-1392 Şəki hakimi Seyid Əlinin Teymura itaətdən boyun qaçırması

1392-1395 Teymurun Şəki hakimi Seyid Əlini cəzalandırmaq məqsədilə Şəkiyə hücum etməsi

1395 Miranşahın Seyid Əlini itaətə gətirmək üçün Şəkiyə hücum etməsi

XIII-XIV əsrlər Abşeron ərazisində Nardaran, Ramana, Mərdəkanda dairəvi və dördkünc qalalarının inşa olunması

XIV əsrin sonları Şəki hakimlərinin müstəqillik uğrunda mübarizəsinin güclənməsi

Qaraqoyunlu sülaləsinin mənşəyi. Bayram Xoca

Azərbaycanın tarixində mühüm rol oynamış və xalqımızın təşəkkülündə yaxından iştirak etmiş tayfalardan

biri də qaraqoyunlular olmuşdur. Oğuz tayfalarından olan qaraqoyunlulara baharlılar başçılıq edirdilər.

Qaraqoyunlu tayfasının adı həmin tayfanın totemi sayılan «qara qoç»la bağlıdır. Tarixi mənbələrdə

qaraqoyunluların VI əsrin sonlarında Azərbaycanda məskunlaşması göstərilir. İlk oğuz-türk axınları zamanı

ölkəmizə gələn qaraqoyunlu tayfa birliyinin mərkəzi vilayəti Van gölündən şimalda Ərciş olmuşdu.

Monqol işğalları dövründə isə yerini dəyişməyə məcbur olan qaraqoyunlular Kiçik Asiyanın digər yerləri,

İraq və Suriyada məskunlaşmışdılar.

Qaraqoyunlu sülaləsinin banisi Bayram Xoca (1375-1380) olmuşdur. Bayram Xoca:

Şərqi Anadoluda Qaraqoyunlu bəyliyini yaratmışdı.

Cəlairilərin sultanı Üveysin sarayında nüfuzlu əmirlərdən biri olmuşdu..

Qaraqoyunlu sülaləsi

Pirbudaq (1411)

Cahanşah (1435-1467)

Qara İsgəndər (1421-1435)

Qara Yusif (1389-1421)

Əbu Səid (1429-1431)

Həsənəli (1467-1468)

Bayram Xoca

Qara Məhəmməd (1380-1389)

Qaraqoyunlu

dövlətinin bayrağı

Qara Yusif

Qaraqoyunlu

dövrünə aid qoç

formasında daş,

İğdır

Qara Məhəmmədin hakimiyyəti (1380-1389)

Bayram Xoca savaşların birində öldürüldü və yerinə oğlu Qara Məhəmməd (1380-1389) keçdi. Qara

Məhəmmədin dövründə:

Qaraqoyunlu bəyliyi daha da gücləndirildi.

Cəlairilərlə yanaşı Ağqoyunlular və Əmir Teymura qarşı mübarizə apardı .

1387-ci ildə Çapaqçur döyüşündə Teymur üzərində inamlı qələbə qazandı.

Mərkəzi Van şəhəri olmaqla Qaraqoyunlu bəyliyinin əsası qoyuldu.

QEYD: 1387-ci ildə Əmir Teymur Qaraqoyunlular üzərinə qoşun göndərdi. Lakin Qara Məhəmməd Çapaqçur

döyüşündə onun qüvvələrini məğlub etdi. Bu uğursuzluqdan sonra Əmir Teymur geri - İrana dönməyə məcbur oldu.

Qara Ysifin hakimiyyətə gəlməsi (1389-1421). Teymurilərin Azərbaycandan qovulması

Qara Məhəmmədin ölümündən sonra oğlu Qara Yusif (1389-1421) hakimiyyət başına keçdi. Qara Yusifin

Qaraqoyunlu tayfa ittifaqına rəhbərlik etdiyi dövrdə atasının mübarizəsini davam etdirərək Van şəhərinə hücum

edən Teymurilərlə döyüşə girdi. Van döyüşündə Teymuri qoşunu Qaraqoyunluları məğlub edərək Vanı ələ

keçirdi. Teymurilər Van şəhərini tutaraq qarət etdikdən sonra Qara Yusif Cəlairilərlə yaxınlaşdı və müttəfiqlər

birlikdə Misirə doğru çəkildilər. Qara Yusiflə Sultan Əhmədin Misirə gəldiyini eşidən Teymur Misir hakimindən

onları həbs etməyi tələb etdi. Misir hakimi Teymurla münasibətləri pozmamaq xatirinə 1395-ci ildə müttəfiqləri

həbs edərək zindana atdırdı. Qara Yusif və Sultan Əhməd yalnız 1405-ci ildə, Teymurun ölümündən sonra onlar

həbsdən azad oldular və Azərbaycana yollandılar. Müttəfiqlər öz tərafdarlarını topladıqdan sonra: birgə mübarizəyə

başlayaraq:

1406-cı ildə Bağdadı ələ keçirərək Təbrizə doğru irəlilədilər.

1406-cı ildə I Şənbi-Qazan döyüşündə Teymuriləri məğlub etdilər.

1408-ci ildə Sərdrud döyüşündə Teymuriləri məğlub etdilər. Bununla Azərbaycanın cənubu

Qaraqoyunluların əlinə keçdi və Teymurilər işğal etdikləri Azərbaycan torpaqlarından qovuldular

Cəlairilər dövlətinin Azərbaycanda hakimiyyətinə son qoyulması. Qaraqoyunlu dövlətinin yaranması

Teymurilərin Azərbaycandan çıxarılmasınsan sonra, zaman keçdikcə Qara Yusiflə Sultan Əhməd arasındakı

münasibətlər pozuldu. Onlar arasında münasibətlərin pozulmasına səbəb olmuş əsas amillər aşağıdakılar idi:

• Qara Yusifin nüfuzunun artması.

• Qara Yusifin siyasi və hərbi uğurları.

Belə olduqa Sultan Əhməd Keçmiş müttəfiqi Qara Yusifin üzərinə - Təbrizə hücuma keçdi. 1410-cu ildə II

Şənbi-Qazan adlı yerdə Qara Yusiflə Sultan Əhməd arasında qanlı döyüş baş verdi. Döyüş nəticəsində:

• Cəlairi qoşunu darmadağın edildi.

• Cəlairilərin Azərbaycandakı hakimiyyətinə son qoyuldu.

• Sultan Əhməd döyüşdə əsir götürüldü və bir qədər sonra edam edildi.

• Cəlairilər dövləti süqut etdi və onun yerində Qaraqoyunlu dövləti yarandı

• Qara Yusif Azərbaycanda hakimiyyəti bütünlüklə ələ aldı.

Döyüşdən sonra Qara Yusif Azərbaycanda hakimiyyətin qanuni yolla Qaraqoyunlulara keçməsini

sənədləşdirmək üçün Sultan Əhməddən hakimiyyətdən əl çəkməsi haqqında yazılı sənəd aldı. Beləliklə, 1410-cu

ildə Azərbaycanın Kürdən cənubdakı torpaqları, Anadolunun şərq vilayətləri, İran və Ərəb İraqı daxil olmaqla

böyük bir ərazidə Qaraqoyunlu dövləti yarandı. Qaraqoyunlu dövlətinin paytaxtı Təbriz şəhəri oldu.

1410-cu il

Cəlairilər dövləti süqut

etdi

Qaraqoyunlu dövləti

yarandı

II Şənbi-Qazan döyüşü

baş verdi

Sultan Əhməd Qara Yusif

tərəfindən öldürüldü

Cəlairilərin Azərbaycanda

hakimiyyətinə son qoyuldu

Pirbudağın sultan elan edilməsi

Qaraqoyunlu dövlətinin əsasını qoyduqdan sonra Qara Yusif özünü deyil oğlu Pirbudağı sultan elan edərək

onun adına pul kəsdirdi. Qara Yusifin məhz özünü deyil, oğlu Pirbudağı sultan etməsinin səbəbi bu idi ki, dövrün

ənənəsinə görə yalnız sultan nəslinə mənsub olanlar qanuni hökmdar elan olunurdular. Buna görə də Qara Yusif

hələ xeyli əvvəl Pirbudağı Sultan Əhmədə oğulluğa vermişdi. Pirbudaq qanuni hökmdar olsa dövlətdə yüksək ali

idarəçilik hüququ Qara Yusifdə qalırdı.

Qara Yusifin mərkəzləşmiş dövlət yaratmaq üçün həyata keçirdiyi tədbirlər

Qara Yusif hakimiyyəti dövründə mərkəzləşmiş dövlət yaratmaq üçün aşağıdakı

tədbirləri həyata keçirdi:

Feodal ara müharibələrinin qarşısını aldı.

Əyanları mərkəzi hakimiyyətlə hesablaşmağa məcbur etdi.

Bütün Azərbaycan torpaqlarını vahid dövlətdə birləşdirməyə çalışdı.

Təsərrüfatda müəyyən canlanma yaratdı

Lakin, Qara Yusif güclü mərkəzləşdirilmiş dövlət yarada bilməsi

Qara Yusifin Şirvanşahlar dövlətini özündən asılı vəziyyətə salması

Qara Yusif qurduğu dövləti bir qədər möhkəmləndirdikdən sonra Qarabağa gələrək Şirvana qasid göndərib I

İbrahimin tabe olmasını tələb etdi. Qara Yusifin əsas diqqəti Şirvana yönəltməkdə məqsədi bütün Azərbaycan

torpaqlarını vahid dövlət halında birləşdirmək idi. Lakin Şirvanşah I İbrahim Şirvanşahların müstəqilliyini itirmək

istəmədiyi üçün Qara Yusifin tabe olmaq tələbini tələbi rədd etdi.

1412-ci ildə Şirvanşah və onun müttəfiqlərinin birləşmiş qüvvələri ilə Qara Yusifin qoşunu arasında Kür

çayı sahilində döyüş baş verdi. Kür çayı sahilində baş verən döyüş nəticəsində:

• Qara Yusifin silahlı dəstələri qalib gəldi

• Şirvanşah I İbrahim və onun müttəfiqləri məğlub olaraq əsir

düşdülər.

Qara Yusif döyüşdən bir qədər sonra I İbrahimdən bac alaraq onu

azadlığa buraxdı. Beləliklə Şirvanşahlar Qaraqoyunlu dövlətindən

asılı vəziyyətə salındı.

1417-ci ildə Şirvanşah I İbrahim vəfat etdi və onun

Azərbaycanı birləşdirmək planı yarımçıq qaldı. I İbrahimin oğlu I

Xəlilullah (1417-1462) Şirvanda hakimiyyətə gəldikdən sonar

atasından fərqli olaraq Qaraqoyunlu dövlətinə qarşı aşağıdakı siyasəti

yeritdi:

• Qara Yusifin hakimiyyətini tanımaqdan imtina etdi.

• Qara Yusifə qarşı Teymuri hökmdarı Şahruxla

(1409-1447) ittifaqa girdi.

I İbrahimin birləşdirməcəhdlərinə qarşı çıxan qüvvələr

Qara Yusifə qarşı ittifaq bağlamış dövlətlər

Teymurilər

Cəlairilər

Qaraqoyunlular

Qara Yusif döyüşdə. 1412-ci il Kür sahili döyüşü,

rəsm əsəri. Milli Azərbaycan Tarix Muzeyi

Şirvanşahlar

Qara İsgəndərin hakimiyyəti (1421-1435)

Qara Yusifin qəflətən ölməsi Azərbaycanda siyasi vəziyyəti dəyişdi. I Xəlilullah Teymuri hökmdarı

Şahruxla Qaraqoyunlulara qarşı ittifaqa girərək onu Azərbaycana yürüş etməyə dəvət etdi. Döyüşlərin birində Qara

Yusif yaralandı və bir qədər sonra vəfat etdi.

Qara Yusif vəfat etdikdən sonra Qaraqoyunlu əmirləri arasında mübarizə başladı. Şahrux Azərbaycanı tərk

etdikdən sonra Qaraqoyunlu taxtına Qara İsgəndər (1421-1435) çıxdı. Taxta çıxandan sonra İsgəndər

Şirvanşahlarla və Teymurilərlə mübarizə aparmağa başladı. 1421-ci ildə İsgəndərin ordusunu da məğlub edən

Şahrux bir müddət sonra Azərbaycanı tərk etdi. Şahrux Əmir Teymurdan fərqli olaraq zəbt etdiyi ərazilərdə daimi

möhkəmlənmir, yalnız xərac almaqla kifayətlənirdi.

Cahanşahın hakimiyyəti (1436—1467)

Şahruxla uzunsürən mübarizədən sonra Qaraqoyunlular yenə də məğlub edildilər, İsgəndər isə Anadoluya

qaçdı. Beləliklə İsgəndər hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı.İsgəndərdən sonra Şahruxun köməyi ilə Qaraqoyunlu taxtına

onun qardaşı Cahan şah (1436—1467) keçdi. Cahan şah hakimiyyəti dövründə Teymurilər və Şirvanşahlarla

dostluq münasibətləri yaratdı. Həmçinin, Cahan şah Teymurilərin vassal asılılığını (1436-1447) qəbul etdi. 1447-ci

ildə Cahanşah Şahruxun ölümündən sonra Teymurilərin vassal asılılığından çıxaraq müstəqil siyasət yeritdi.

Bundan sonra Cahan şah hərbi islahat keçirərək ordunu gücləndirdi.

Cahan şah nəinki Teymurilərin vassal asılılığına son qoydu, o həmçinin

Teymurilər dövlətində taxt-tac uğrunda mübarizədən istifadə edərək Teymurilər

üzərində bir-sıra əməliyyatlarda uğur qazandı:

• 1453-cü ildə İran İraqını, bütün Qərbi İranı və Şərqi İranın bir

hissəsini ələ keçirdi

• 1458-ci ildə Teymurilərin paytaxtı olan Herat şəhərini tutdu

• 1459-cu ildə Teymuri hökmdarı Əbu Səidlə Herat barışığı (sazişi)

imzalayaraq ondan təzminat aldı

Cahan şah hərbi səfərdə olduğu zaman onun Herat yürüşündən istifadə edən

oğlanları mərkəzi hakimiyyətə qarşı qiyam qaldırdığı üçün. o, Teymurilərlə

mübarizəni dayandıraraq Herat sazişini imzalayaraq Azərbaycana qayıtmağa məcbur

oldu. Teymurilərlə barışıq müqaviləsi bağlayıb təzminat almaqla Azərbaycana

qayıdan Cahan şah qiyamları yatırdı.

Teymuri Şahruxun Azərbaycana yürüşləri

Tarixi Nəticələri

1418-1420-ci

illər

Şahrux hər iki yürüşdə də meğlub olaraq geri çəkildi. Son döyüşdə Qara Yusif

yaralandı

1420-ci il

dekabr

Şahrux Qaraqoyunlular üzərində qələbə çaldı, Qara Yusifin oğlanları İsgəndər və İsfəndiyar

məğlub oldular

1427-ci il

Şahrux İsgəndər başda olmaqla Qaraqoyunlu qüvvələrini məğlubiyyətə uğratdı və Qara

Yusifin oğlu Əbu Səidi vassalı kimi Qaraqoyunlu taxtına çıxardaraq Azərbaycanı tərk etdi

1435-ci il

Qaraqoyunluları məğlub edildi, Cahanşah Teymurilərin vassalı kimi Qaraqoyunlu

dövlətinin hökmdarı elan edildi, Qaraqoyunlu dövləti Teymurilərin vassal asılılığına düşdü,

Cahan şah

Qaraqoyunlu dövlətinin süqutu

Cahanşah hərbi səfərdə olduğu zaman Azərbaycanda və İraqda Cahanşahın oğllanları qiyam qaldırdılar.

Buna görə də o, Teymurilərlə mübarizəni dayandıraraq Herat sazişini imzalamağa və Azərbaycana qayıtmağa

məcbur oldu. Cahanşah Azərbaycana gələrək qiyamları yatırdı. Lakin, Cahan şah Qaraqoyunlu dövlətində sabitlik

yaratmaq istəs də:

• Müdaxiləyə və ara müharibələrinə son qoya bilmədi.

• Feodal çəkilşələri və mərkəzi hakimiyyətə tabe olmamaq cəhdləri artdı.

Bu amillər Qaraqoyunlu dövlətinin getdikcə zəifləməsinə səbəb oldu. Vəziyyətdən istifadə edən

Ağqoyunlular hakimiyyəti ələ keçirmək uğrunda mübarizədə daha da fəallaşdılar.

Azərbaycanı qüdrətli mərkəzləşmiş dövlətə çevirmək siyasəti yeridən Uzun Həsən 1467-ci ildə Muş döyüşündə

Qaraqoyunlu Cahan şahı məğlub etdi. 1468-ci ildə Ağqoyunlu Uzun Həsənin Qaraqoyunlular üzərində Tam qələbə

qazanaraq Tərbizi tutdu və Qaraqoyunlu dövləti süqut etdi.

Qaraqoyunlular tarixinə aid döyüşlər

Qaraqoyunlu

dövləti

Əsası Qara Yusif

tərəfindən qoyulmuşdur

Ağqoyunlular tərəfindən

süquta uğradılmışdı

Bir müddət Teymuriləri

vassal asılılığına

salmışdır

Bir müddət Teymurilərdən

vassal asılılığına

düşmüşdür

XV əsrdə yaranmışdı və mərkəzləşmiş dövlət

deyildir

Şirvanşahlar dövlətini

özündən asılı vəziyyətə

salmışdı

Dövlətin paytaxtı Təbriz

şəhəri olmuşdur

Ərazisi Şirvandan başqa qalan Arərbaycan

torpaqlarını əhatə edirdi

1387

1394

1408

1406

Çapaqçur

Bağdad

I Şənbi qazan

Sərdrud

Qara Məhəmməd Teymurun qüvvələri üzərində inamlı qələbə qazandı

Teymurilər Qaraqoyunlu və Cəlairiləri qüvvələrini məğlubiyyətə uğratdı

Qaraqoyunlu qüvvələri Teymurilərilərin Azərbaycandakı qoşinlarını məğlub

etdi

Qara Yusif Miranşahı məğlub edərək, Teymurilərin Azərbaycanda hakimiyyətinə son qoydu

1410 II Şənbi qazan

Qara Yusuf Sultan Əhmədi məğlub edərək Cəlairiləri Azərbaycandan qovdular

1412 Kür çayı sahili

döyüşü

Qaray Yusifin qələbə qazanaraq Şirvanşahlar dövlətini özündən asılı vəziyyətə

saldı

1467 Muş döyüşü Uzun Həsən Cahanşahın başçılıq etdiyi qaraqoyunluların qüvvələrini məğlub

etdi

Ağqoyunlu tayfalarının mənşəyi və yaşadığı ərazilər

Xalqımızın təşəkkülündə mühüm rol oynamış oğuz türklərindən olan ağqoyunlular əvvəllər Qafqaz dağları

ilə Araz çayı arasındakı Azərbaycan torpaqlarında yaşayırdılar. Erkən orta əsrlərdə Azərbaycanın cənubunda da

məskunlaşan ağqoyunlular Dəclə və Fərat çaylarına qədər olan ərazilərə, eləcə də Şərqi Anadoluya qədər

yayılmışdı. Sonralar onlar Diyarbəkirdə cəmləşmişdilər. Müxtəlif tədqiqatçılar tayfanın adını onların bayrağında

təsvir olunan ağ qoç ilə bağlayırlar. Ağqoyunlulara məxsus qoç formasında tapılan məzar daşları bunu sübut edir.

Ağqoyunluların siyasi birliyinin başçısı Bayandur tayfasindan olan Pəhləvan bəy olmuşdur. Mərkəzi Diyarbəkr

olan Ağqoyunlu bəyliyinin əsasını isə Qara Yuluq Osman bəy (1394-1434) qoymuşdu.

Ağqoyunlu Osmanlı münasibətlərinin gərginləşməsi. Trabzon məsələsi

1453-cü ildə Uzun Həsənin (1453-1478) Ağqoyunlu bəyliyinin başına keçməsi ilə Ağqoyunlular daha da

gücləndilər. Uzun Həsən vahid və qüdrətli Azərbaycan dövləti yaratmaq siyasəti yeridirdi. O, gələcək planlarını

həyata keçirmək üçün ilk addım olaraq Azərbaycanda hakimiyyətə gəlməsindən xeyli əvvəl Trabzon imperiyası

(1204-1461) ilə yaxınlaşıb dostluq və qohumluq əlaqələri yaratmış, .imperatorun qızı Feodora – Dəspinə xatın ilə

evlənmişdi. Bunun nəticəsində geniş ticarət əlaqələri quran Ağqoyunlular Trabzon vasitəsilə Qara dənizə əlverişli

çıxış yolu da əldə etmişdilər.

Bu dövrdə Qara dənizdə hegemonluq etmək istəyən Osmanlı

dövləti Ağqoyunlularm müttəfiqi olan Trabzonun işğalını planlaşdırdı.

Osmanlı sultanı II Mehmet (1451-1481) Ağqoyunlu Uzun Həsənlə

mübarizəyə Trabzon üzərinə yürüşlə başladı. Sülh yolunu əsas tutan

Uzun Həsən anasını müdrik və uzaqgörən qadın olan Sara Xatunu

danışıqlar üçün II Mehmetin hərbi düşərgəsinə yola saldı. O zaman

Sara Xatun bütün Şərqdə və Avropa ölkələrində tanınan yeganə

diplomat qadın idi.

II Mehmetlə Sara Xatunun görüşü

Ağqoyunlu dövlətinin

bayrağı

Qarabağdan

tapılmış qoç formalı

abidə

Ağqoyunluların Diyarbəkirdə inşa etdikləri qala

Qaynaqların məlumatına gərə, II Mehmet Sara Xatuni hörmətlə qarşılamış, diplomatik danışıqlar zamanı

onlar bir-birinə “ana”,”oğul” – deyə müraciət etmişdilər.

Uzun Həsən Sara xatunu sultan II Mehmetin düşərgəsinə göndərərkən onun qarşısına iki çətin vəzifə qoydu:

1. II Mehmeti mümkün qədər Trabzonu fəth etmək fikrindən döndərmək.

2. Osmanli sultanını Ağqoyunlular üzərinə hücum etmək fikrindən daşındırmaq.

Uzun Həsənin Osmanlı ilə sülh bağlamağa can atmasının səbəbi Ağqoyunluların hələ kifayət qədər cüclü

olmaması idi.

Sara Xatun birinci məsələnin öhdəsindən bacarıqla gəldi. Lakin o, ikinci məsələ olan - Trabzonun işğalı

planından Sultan II Mehmeti daşındıra bilmədi. I Mehmet Trabzon üzərinə yeridi. 1461-ci ildə Trabzon Osmanlılar

tərəfindən tutuldu. Beləliklə, Osmanlılar tərəfindən Trabzonun fəth edilməsi nəticəsində:

• Ağqoyunlu dövləti müttəfiqini və Qara dənizə yeganə çıxış yolunu itirdi.

• Qara dənizdə Ağqpyunluların mühüm ticarət mərkəzi süqut etdi

• Ağqoyunlu - Osmanlı münasibətləri yenidən kəskinləşdi.

itirdiyini görən Sara xatun öz gəlininin – Dəspinə xatunun Trabzon taxtına varislik huququnu irəli sürərək

Trabzon xəzinəsini sultanla bölüşdürdü. Bundan sonra Ağqoyunlu elçilərinin başında geri qayıtdı.

Ağqoyunlu dövlətinin Avropa ölkələri ilə diplomatik əlaqələri

Azərbaycan tarixində orta əsrlərdə Avropa ilə ilk dəfə ən geniş diplomatik əlaqələr yaradan Ağqoyunlu

dövləti olmuşdur.

Avropa dövlətləri ilə münasibətləri davam etdirən Uzun Həsən Venesiya respublikası, Böyük Moskva

knyazlığı, Kipr krallığı, Rodos dövləti və başqa dövlətlərlə diplomatik əlaqələr yaratmışdı.

Uzun Həsənin Avropa ölkələri ilə geniş əlaqələr yaratmaqda əsas məqsədi aşağıdakılar idi:

1. Azərbaycanın beynəlxalq ticarət əlaqələrini və ipək ticarətini sahmana salmaq.

2. Ağqoyunlu dövlətinin ordusunu müasir odlu silahla təchiz etmək.

3. Osmanlıya qarşı birgə mübarizə aparmaq üçün müttəfiqlər tapmaq.

Ağqoyunlu sarayına Avropadan gələn elçilərin ardı-arası kəsilmirdi. Avropa dövlətlərinin əsas məqsədi isə

qüdrətli Osmanlı imperiyasına qarşı Ağqoyunlulardan istifadə etmək idi.

Ağqoyunlu dövlətinin daha geniş əlaqələr saxladığı Avropa ölkəsi Venesiya respublikası idi. 1472-ci ildə

Təbrizdə Venesiya hökuməti ilə Osmanlılara qarşı hərbi ittifaq bağlandı.

Rodos dövləti

Moskva knyazlığı

Kipr Krallığı

Uzun Həsənin diplomatik əlaqələr apardığı dövlətlər

Venesiya

Uzun Həsənin İtaliyalı rəssam

tərəfindən çəkilmiş portreti

Uzun Həsən ... 4 noyabr 1474-cü ildə öz qulamları vasitəsilə məni

İosafat Barbaro (I.Barbaro — 1471 — 1473-cü illərdə Uzun Həsənin

sarayında Venesiya səfiri olmuşdur) ilə birlikdə öz yanına çağırtdırdı. Onun

olduğu otağa daxil olub onu öz məmurları ilə birlikdə gördük. Mən ölkənin

adətinə uyğun olaraq, onun qarşısında təzim etdim, səfərimin məqsədini

(məqsəd Venesiya və Ağqoyunlu dövlətinin Türkiyəyə qarşı birgə

mübarizəsini təmin etmək idi) izah etdim... Sonra o mənə öz məmurlarının

yaxınlığında olan xalının üstündə oturmağı əmr etdi. Bunun ardınca bizə

oranın adətincə hazırlanmış çoxlu dadlı yeməli şeylər verdilər... Sonra biz

əlahəzrətlə xudahafizləşib öz mənzilimizə qayıtdıq.

Zahiri görünüşünə görə ona (Uzun Həsənə) təxminən 70 yaş vermək

olar. O, zarafat etməyi xoşlayır, çox ünsiyyətcildir...

Hündür boyludur, arıqtəhər və qırmızı sifətlidir...

Uzun Həsənin hakimiyyəti altında olan ölkə çox böyükdür. Təbriz

paytaxt və Uzun Həsənin iqamətgahıdır...

Uzun Həsənin Qaraqoyunlular, Teymurilər və Ərdəbil hakimliyi ilə münasibətləri

Ağqoyunlular Azərbaycanda möhkələnmək üçün Qaraqoyunlular və Teymurilərlə mübarizə aparmışdılar.

Azərbaycanı qüdrətli mərkəzləşmiş dövlətə çevirmək siyasəti yeridən Uzun Həsən 1467-ci ildə Muş döyüşündə

Qaraqoyunlu Cahan şahı məğlub etdi və 1468-ci ildə Təbriz paytaxt olmaqla geniş ərazili Agqoyunlu dövlətini

yaratdı. Çox qısa zamanda Kürdən cənubdakı Azərbaycan torpaqlarına, Şərqi Anadolu, İraq, Qərbi İran və

Şərqi Gürcüstana sahib olaraq dövləti imperiyaya çevirdi. Uzun Həsən hakimiyyəti dövründə Tiflis daxil olmaqla

Şimal-şərqi Gürcüstanı da ələ keçirdi.

1467-ci ildə Teymuri hökmdarı Əbu Səid (1460-1469) Muş döyüşündə Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşahın

ölümünü eşidən Ağqoyunlulara qarşı müharibəyə (1468-1469-cu illərdə) başladı. Mharibə nəricəsində Uzun Həsən

Teymuri Əbu Səidi məğlub etdi və Teymurilər dövlətini özündən asılı vəziyyətə saldı.

Mərkəzləşdirilmiş güclü Azərbaycan dövləti yaratmağa çalışan Uzun Həsən ölkədə odlu silahlar istehsalına

başlamaq istəyirdi. Bunun üçün qərb ölkələrinə müraciət etmişdi. Uzun Həsən uzaqgörən dövlət xadimi kimi

qızılbaş hərəkatının gücləndiyini görürdü. O, ölkədə dini parçalanmanın qarşısını almaq üçün bacısını Ərdəbil

hakimi olan Şeyx Cüneyd Səfəviyə, qızını isə onun oğlu Şeyx Heydər Səfəviyə vermişdi.

Xeyli mübarizədən sonra Uzun Həsən feodalları mərkəzi hakimiyyətə tabe etmək, dövlətin siyasi vəziyyətini

və xarici müdafiəsini möhkəmləndirmək məqsədi ilə isə aşağıdakı tədbirləri həyata keçirdi:

• Nizami ordu yaratdı

• Odlu silah istehsal etməyə təşəbbüs etdi

• Feodalların müqavimətini qırdı

• Feodal özbaşınalığına da son qoydu

Bütün bunlar imperiyanın güclənməsinə səbəb oldu.

Ağqoyunluların Osmanli müharibələri və onun nəticələri

Trabzon hadisəsi Osmanlı-Ağqoyunlu münasibətini pozdu. Osmanlı dövlətinə zərbə endirmək məqsədi ilə

özünə müttəfiq axtaran Uzun Həsən Avropa dövlətlərinə üz tutdu. Avropa dövlətləri ilə ticarət əlaqələrini Osmanlı

dövlətinin iştirakı olmadan qurdu. Uzun Həsən Osmanlılara qarşı mübarizədə aşağıdakı dövlətlərlə Osmanlılara

qarşı vahid cəbhədə birləşdirməyə çalışırdı:

1. Qaraman bəyliyini.

2. Kipr krallığını.

3. Rodos feodal dövlətini.

Avropa dövlətləri iki türk dövlətinin yaxınlaşmasını istəmir və onlar arasında ziddiyyət salmağa çalışırdı.

Osmanlı imperiyasının getdikcə güclənməsindən qorxuya düşən qərb ölkələri öz niyyətinə çatdı. Belə ki,

Ağqoyunlu-Osmanlı müharibəsi başlayarkən Venesiya və digər qərb dövlətləri müttəfiqlik borcunu yerinə

yetirmədilər və iki türk ölkəsini qarşı qarşıya qoydular.

Trabzonu fəth etdikdən bir qədər sonra II Mehmet Azərbaycanı ələ keçirmək üçün Ağqoyunlulara qarşı

müharibəyə başladı. Beləliklə Ağqoyunlu-Osmanlı müharibəsi başladı. 1473-cü il avqustun 1-də Malatiya

döyüşündə Ağqoyunlularla II Mehmetin qoşunları Malatyada üz-üzə gəldilər. Döyüş Ağqoyunluların qələbəsi ilə

nəticələndi. II Mehmet sülh təklif etsə də, Uzun Həsən onunla razılaşmadı. Malatya döyüşündən düz 10 gün sonra

Otluqbeli adlı yerdə rəqiblər arasında növbəti döyüş oldu. 1473-cü il avqustun 11-də Otluqbeli (Tercan)

döyüşündə Ağqoyunlular üstünlük təşkil etsələr də döyüş Osmanlların qələbəsi ilə başa çatdı. Otluqbeli

döyüşündə Ağqoyunluların məğlub olmasının əsas səbəbi Osmanlıların odlu silahla yaxşı təmin olunması idi.

Beləliklə, 1472-1473-cü illərdə Ağqoyunlu-Osmanlı müharibəsi

ümumtürk birliyi üçün mənfi nəticələri oldu. Müharibənin

Osmanlılar üçün nəticəsi belə oldu:

Osmanlı sultanı Cənubi Qafqazı və Azərbaycanı tuta bilmədi.

Osmanlıların Avropanın içərilərinə doğru yürüşü ləngidi.

Müharibənin Ağqoyunlular üçün nəticəsi isə aşağıdakı kimi oldu:

Ağqoyunlular müharibədə məğlub oldu və dövlətin

süqutu sürətləndi.

Malatiya döyüşü, rəsm əsəri (Milli

Azərbaycan dövlət Tarix muzeyi)

Uzun Həsənin vahid və mərkəzləşdirilmiş Azərbaycan

dövləti yaratmaq planı yarımçıq qaldı.

Ağqoyunlu dövlətinin daxilində hakimiyyət uğrunda

mübarizəni gücləndi.

Ölkədə bir sıra qiyamlar baş qaldırdı.

Ağqoyunlularla Osmanlılar arasında baş vermiş döyüşlər

Sultan Yaqubun hakimiyyəti (1478-1490)

Osmanlılarla müharibədə məğlubiyyət Ağqoyunlu dövlətinin daxilində hakimiyyət uğrunda mübarizəni

gücləndirdi. Ölkədə bir sıra qiyamlar baş qaldırdı. Uzun Həsən vəziyyəti sabitləşdirmək üçün hərbçilərə torpaqlar

payladı. 1478-ci ildə onun ölümü daxili ziddiyyətləri artırdı.

Uzun Həsəndən sonraonun oğlu Sultan Yaqub (1478-1490) hakimiyyətə gəldi. Yaqub Mirzə atasının

siyasətini davam etdirərək Şirvanla dostluq əlaqələri saxlamaqla yanaşı Sirvanşah Fərrux Yasarın qızı ilə evlənərək

bu əlaqələri daha da möhkəmləndirdi. Lakin Yaqub Mirzə atasının Səfəvilərin Ərdəbil hakimliyinə olan müsbət

meylini qoruyub saxlamadi. Bunun səbəbi getdikcə güclənən Ərdəbil hakimliyinin hakimiyyətini özü üçün təhlükə

hesab etməsi idi. Yaqub Mirzənin hakimiyyəti dövründə Səfəvilərin Ərdəbil hakimliyi ilə Ağqoyunlular arasında

ziddiyyətlər başladı. Şeyx Heydərin Şirvana və Dağıstana uğurlu yürüşləri qonşu dövlətləri Yaqub padşahı

qorxuya saldı. Buna görə də 1488-ci ildə Səfəvilər Şeyx Heydərin başçılığı ilə növbəti dəfə Şirvana yürüş edərkən

Yaqub Mirzə bu dəfə Şirvanşah I Xəlilullaha kömək etdi. Birləşmiş Ağqoyunlu və Şirvan qoşunları ilə qızılbaşlar

Yaqub Mirzə

(1478-1490)

Əlvənd Mirzə

(1497-1501)

Baysunqur

(1490-1492)

Rüstəm Mirzə

(1492-1497)

Gödək Əhməd

(1497)

Murad Mirzə

(1497-1503)

Uzun Həsəndən sonra Ağqoyunlu dövlətini idarə edən hökmdarlar

Şərqi Gürcüstanı Ağqoyunlu dövlətinə birləşdirdi

Paytaxtı Təbriz olan Ağqoyunlu dövlətinin əsasını qoydu

Sara xatun vasitəsilə Osmanlılarla diplomatik danışıqlar apardı

Osmanlılara qarşı Venesiya ilə hərbi ittifaq bağladı

Trabzon imperatoru və Səfəvilərlə qohumluq əlaqəsi qurdu

Şirazda Uğurlu Məhəmmədin üsyanını yatırtdı

Venesiya ilə Osmanlıya qarşı hərbi ittifaq yaratdı

Muş döyüşündə Qaraqoyunlu Cahanşahı məğlub etdi

Odlu silah əldə etmək üçün Avropa ölkələri ilə əlaqələr qurdu

Feodal özbaşınalığına qarşı Qanunnamə qəbul etdi,

nizami ordu yaratdı

Teymuri Əbu Səid ilə müharibədə onu

məğlub etdi

Malatiya, Otluqbeli döyüşlərində Osmanlılarla toqquşdu

Uzun Həsənin

hakimiyyəti

(1453-1478)

1473

1473 Malatiya

Otluqbeli

Ağqoyunlular qalib gəldilər

Ağqoyunlular məğlub oldular

Şahdağın ətyində döyüşə girdi (Ətraflı: Səfəvilərin ərdəbil hakimliyi mövzusuna bax). 1488-ci ildə baş vermiş

Şahdağ döyüşü nəticəsində:

• Qızılbaşlar məğlub oldu.

• Şeyx Heydər döyüşdə öldürüldü.

Rüstəm Mirzənin hakimiyyəti (1492-1497)

Sultan Yaqubun ölümündən sonra Ağqoyunlu sarayında hakimiyyət uğrunda mübarizə daha da şiddətləndi.

Sultan Yaqubun ölümündən sonra oğlu Baysunqur (1490-1492), daha sonra Rüstəm padşah (1492—1497) taxta

çıxdı. Rüstəm padşah hakimiyyətini möhkəmləndirmək üçün feodallara soyurqal adlanan torpaqlar paylamaqla

onların rəğbətini qazandı. Nəticədə iri köçmə feodallar qüvvətləndilər və mərkəzi hakimiyyətə tabe olmaq

istəmədilər. Rüstəm Mirzə onlara qarşı mübarizədə Ərdəbil hakimliyinə Şeyx Heydərin böyük oğlu Sultanəlini

gətirərək onunla ittifaqa girdi.

Sonradan Ərdəbildə Səfəvi tərəfdarlarının güclənməsi Rüstəm Mirzəni qorxuya saldı. Odur ki, Rüstəm

Mirzə 1494-cü ildə Ağqoyunluların keçşim müttəfiqi olan Səfəvilərin Ərdəbil hakimliyinə qarş qəst təşkil edərək

onların üstlərinə qoşun göndərdi. Tərəflər Ərdəbil yaxınlığında Şəməsi adlı yerdə döyüşə başladılar. Döyüş

başlamazdan əvvəl Sultanəli sufi əmirlərinin yığıncağını keçirdi. Yığıncaqda Sultanəli kiçik qardaşı İsmayılı

“Səfəviyyə” ordeninin başçısı təyin etdi və Ərdəbilə yola saldı. Özü isə düşmənlə döyüşə başladı. 1494-cü ildə baş

verən Şəməsi döyüşü nəticəsində:

• Qızılbaş qüvvələri məğlub oldu.

• Sultanəli döyüşdə öldürüldü.

Gödək Əhmədin hakimiyyəti (1497)

Əslində, Rüstəm padşah köçəri hərbçi feodal dəstələrinə torpaqlar verməkdə böyük səhv etmişdi. Ölkədəki

gərgin vəziyyətdən istifadə edən feodallar ona qarşı çıxıb müstəqil olmağa çalışırdılar.

Bu vəziyyətdən Osmanlı imperiyası da istifadə etdi. Belə ki, vaxtilə Uzun Həsənin atasına qarşı qiyam

qaldırmış oğlu Uğurlu Məhəmməd məğlub olduqdan sonra Osmanlı dövlətinə qaçdı. Osmanlı sultanı II Mehmet

Uğurlu Məhəmmədi İstanbulda təntənə ilə qarşılayaraq qızı Gövhərxan Sultanı ona ərə verdi. Bu nikahdan onların

Əhməd adlı bir oğlu oldu. Osmanlılar Gödək Əhmədi Ağqoyunluların qanuni varisi kimi qoşunla Azərbaycana

göndərdilər. Tarixdə Gödək Əhməd adı ilə tanınan bu Ağqoyunlu şahzadəsi 1497-ci ildə, Rüstəm padşahı məğlub

edərək Təbrizə daxil oldu və Ağqoyunlu taxtına əyləşdi.

Hakimiyyəti ələ keçirdikdən sonra Gödək Əhməd xalqa arxalanaraq aşağıdakı tədbirləri həyata keçirdi:

Dövləti möhkəmləndirməyə cəhd göstərdi.

Əhalinin vəziyyətinin yaxşılaşması üçün islahatlar keçirdi.

Şəriətdə olmayan iyirmiyədək vergi və mükəlləfiyyəti ləğv etdi.

Köçəri-hərbçi əyanların özbaşınalığının qarşısını almağa çalışdı.

Bu addımlar iri feodal əyanlarının mənafeyinə zidd idi. Nəticədə Gödək Əhmədə qarşı yönəlmiş feodal

qiyamları onun yeddi aylıq hakimiyyətinə son qoydu. Döyüşlərin birində Gödək Əhməd öldürüldü. Taxt-tac

uğrunda mübarizə yenidən qızışdı. Bu mübarizə ölkənin iki hissəyə parçalanmasına səbəb oldu.

Agqoyunlu dövlətini daxili çəkişmələr bürüdü

Şirvanşahlarla qohunluq əlaqələrini

daha da möhkəmləndirdi

Ərdəbil hakimliyinə olan müsbət meylini qoruyub saxlamadı

Təbrizdə Həşt-Behişt sarayını inşa

etdirdi

Ağqoyunlu dövlətində kəndli

çıxışı baş

verdi

Elm və maarifə qayğı

göstərildi

Şirvanla dostluq

əlaqələrini davam etdirdi

Sultan Yaqubun

hakimiyyəti

(1478-1490)

Ağqoyunlu dövlətinin parçalanması və süqutu

Gödək Əhmədin ölümündən sonra Ağqoyunlu taxtı uğruna iki varis - Murad Mirzə (1497-1503) və

Əlvənd Mirzə (1499-1501) mübarizəyə başladı. 1500-cü ildə Təbriz yaxınlığında Əbhər adlı yerdə Murad Mirzə

ilə Əlvənd Mirzə barşışaraq saziş imzaladılar. Tarixə Əbhər sazişi (1500) kimi düşən bu sülhün şərtlərinə əsasən

Ağqoyunlu dövləti şahzadə Murad Mirzə ilə Əlvənd Mirzə arasında iki yerə bölündü. Əbhər sülhü nəticəsində

Ağqoyunlu dövləti iki yerə parçalandı, hərbi qüdrəti sarsıldı, dövlətin süqutu sürətləndi.

1501-ci ilin ortalarinda Şərur döyüşündə Ərdəbil hakimi İsmayıl həlledici döyüşdə Əlvənd Mirzəni

məğlub etdi. Ağqoyunlu dövlətinin birinci qoluna son qoyuldu.

1503-cü il iyunun 21-də Almaqulağı döyüşündə İsmayıl Murad Mirzəni məğlub etdi. Beləliklə, Səfəvilər

dövləti tərəfindən Ağqoyunlu dövlətinin varlığına son qoyuldu.

QEYD: Qaraqounlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin süqut etmələri səbəblərində oxşarlıq var idi. Belə ki, hər iki

dövlət, qonşu dövlətlərlə aparılan müharibələr, mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsi və feodal ara müharibələri

nəticəsində süqut etmişdir.

Səfəvilərlə Ağqoyunlular arasında baş vermiş döyüşlər

1488

1494

1503

1501

Şahdağ döyüşü

Şəməsi döyüşü

Şərur döyüşü

Almaqulağı döyüşü

Qızılbaşlar məğlub oldu, Şeyx Heydər döyüşdə öldürüldü

Qızılbaş qüvvələri məğlub oldu,Sultanəli döyüşdə öldürüldü

Ərdəbil hakimi İsmayıl Mirzə Əlvənd Mirzəni məğlub etdi

Ərdəbil hakimi İsmayıl Mirzə Murad Mirzəni məğlub etdi

Əlvənd Mirzənin əlinə keçən ərazilər

Murad Mirzənin əlinə keçən ərazilər

Əbhər sazişi (1500-cü il)

(1500)

Kirman

Fars vilayəti

Bütün Ərəb-İraqi

Qarabağ

Diyarbəkr

Kürdən cənubdakı

Azərbaycan torpaqları

Oturaq əyanlara arxalanaraq köçəri

feodallara qarşı mübarizə apardı

Ara müharibələrinə son qoymağa

çalışdı

Vergi islahatı keçirdi, şəriətdə olmayan

20-dək vergini ləğv etdi

Mərkəzi hakimiyyəti

möhkəmləndirməyə çalışdı

Gödək

Əhmədin

hakimiyyəti

XV əsrdə Azərbaycanın sosial-iqtisadi və mədəni həyatı

Dövlət quruluşu və ordu

XV əsrdə Azərbaycanda Şirvanşahlar, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətləri mövcud olmuşdur.

Qaraqoyunluların və Ağqoyunluların hakimiyyəti dövründə Azərbaycan torpaqları paytaxt Təbrizdən idarə

olunurdu. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətinin hər ikisində də dövlətin başçısı padşah və ya sultan adlanırdı.

Ümumiyyətlə, XV əsr Azərbaycan dövlətlərində mərkəzi dövlət aparatında saray vəzifələrinin əhəmiyyətinə görə

ardıcıllığ belə idi:

1. Padşah.

2. Əmir ül-üməra .

3. Sədr-əzəm (Mövlana).

4. Baş vəzir (Sahibi divan).

Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətində padşahdan sonra ikinci şəxs

Əmir ül-üməra (Əmirlər əmiri) adlanırdı.

Əmir-ül-üməraya aiddir:

• Ordunun baş komandanı (əmirlər əmiri) titulunu daşıyırdı

• Hakim sülalə üzvlərindən və ya məşhur əmirlərdən təyin olunurdu

Əmir ül-üməradan sonrakı yerdə Sədr-əzəm dayanırdı. Sədr-əzəmə aiddir:

• Mövlana (ağa) ləqəbini daşıyır, məhkəmə işlərini nizamlayırdı.

• Ruhanilərə, vəqf mülklərinə və dini müəssisələrə başçılıq edirdi.

Mərkəzi dövlət aparatında sonrakı yeri Baş vəzir tuturdu. Baş vəzirə aiddir:

• Şahın möhrdarı olub, sahibi divan adlanırdı

• Daxili nizibati və xarici işlərə, dövlət gəlirinin hesablanmasına və

maliyyə işlərinə baxırdı

Qoşunun ali rəislərinə əmir titulu verilirdi. Vaxtının çoxunu müharibələrdə

keçirən hökmdarlar döyüş zamanı zirehli geyim geyinirdilər. XV əsr Azərbayca

dövlətlərinin ordularında Avropa və Osmanlı dövlətlərinin orduları ilə

müqayisədə hərbi texnika zəif idi. Ox, nizə, qılınc, qalxan və toppuzla

silahlanan qoşun, əsasən, kəndli və sənətkarlardan toplanırdı. Orduda odlu

silah, top və tüfəng ilk dəfə Ağqoyunluların hakimiyyəti dövründə tətbiq

edilmişdi.

XV əsrdə mövcud olmuş Azərbaycan dövlətləri

Torpaq mülkiyyət formaları

XV əsrdə ənənəvi torpaq mülkiyyəti formaları olan dövlət (divani), xassə (sülalə), xüsusi irs (mülk) və

müsəlman ruhanilərinə mənsub vəqf torpaqlari qalmaqda idi. Bu dövrdə həmçinin Azərbaycanda feodal torpaq

sahibliyi formalarinda bəzi dəyişikliklər baş verdi. Belə ki, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətində qoşunun dayağı

olan hərbi əyanlara müvəqqəti istifadə olunan iqta əvəzinə irsən keşən soyurqal adlanan torpaq paylanılırdı. . İqta

Eldənizlər Hülakülər Ağqoyunlular Qaraqoyunlular Rəvvadilər

Paytaxtı Təbriz şəhəri olan dövlətlər

Qaraqoyunlu dövləti Ağqoyunlu dövləti Şirvanşahlar dövləti

Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu

döyüşçülərinə aid silahlar

(Milli Azərbaycan Tarix Muzeyi)

ilə soyurqalın oxşar cəhəti dövlətə xidmət müqavilində verilmələri olsa da, onlar bir-birindən fərqlənirdi. Soyurqal

torpaq mülküyyətinin iqtadan fərqi aşağıdakılar idi:

Soyurqal irsən keçə bilərdi.

Soyurqal sahibləri vergi ödəmirdilər.

Beləliklə, XV əsrdə Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətində mövcud olan torpaq mülkiyyət formalarını belə

ümumiləşdirmək olar

• Divan - Dövl ətə məxsus olan torpaqlar idi.

• Xass - hakim sülalənin nümayəndələrinə aid idi.

• Mülk - yerli feodalların mülkiyyətində olan torpaqlar idi.

• Vəqf – dini idarələrə məxsus torpaqlar idi.

• Soyurqal – xidmət əvəzinə verilən və irsən keçən torpaqlar idi.

Vergi və mükəlləfiyyətlər

XV əsrdə Azərbaycanda kəndlilər və sənətkar xeyli vergi verir və mükəlləfiyyətlər icra edirdiler. Bu dövrdə

əhali əsasən aşağıdakı vergiləri ödəyirdilər:

• Malcəhət – məhsul vergisi idi.

• Bəhrə - sudan istifadə əvəzində alınırdı .

• Çobanbəyi – otlaq pulu idi.

• Can vergisi – xristian əhalisindən alınırdı.

• Tamga və bac– sənətkar və tacirlərin ödədiyi vergilər idi .

Vergi və mükəlləfiyyətlərin ağırlığı xalqı var-yoxdan çıxarırdı.

Uzun Həsənin “Qanunnamə” qəbul etməsi

Ağqoyunlu dövlətinin əsas gəlirlər mənbəyi və iqtisadi qüdrətinin əsas səbəbi aşağıdakılar idi:

• Ticarət yollarından keçən karvanlardan alınan tamğa və bac vergisi.

• Avropa ölkələri ilə ticarətdən alınan gəlirlər.

• Əhalidən toplanan vergilər.

Yaradılmış böyük bir imperiyanı idarə etmək güclü siyasət tələb edirdi. Əhalidən və tacirlərdən yığılan

vergilər Ağqoyunluların əsas gəlir mənbəyi sayılırdı. Vergilərin ağırlığından narazı qalan xalq tez-tez üsyanlar

edirdi. Uzun Həsənin hakimiyyəti dövründə aşağıdakı amillər Ağqoyunlu dövlətin iqtisadi əsasını sarsıdır və onun

siyasi nüfuzuna mənfi təsir göstərirdi:

• Şəhər və kənd əhalisi üzərinə ağır vergi və mükəlləfiyyətlər qoyulması.

• Azərbaycanın ayrı-ayrı mahallarında kəndli çıxışlarının baş verməsi.

Uzun Həsən xalqın narazılığını aradan qaldırmaq və imperiyanı möhkəmlətmək üçün islahatlar keçirərək

xüsusi «Qanunnamə» hazırlatdı. Tarixdə «Həsən padşahın Qanunnaməsi» kimi məşhur olan bu «Qanunnamə»yə

əsasən:

Kəndlilərin verəcəyi vergilərin miqdarı dəqiqləşdirildi.

Vergi yığılmasında baş verən özbaşınalıq aradan qaldırıldı.

Mərkəzləşmiş vergi sistemi tətbiq edildi.

Əsas vergi məhsulun 1/5 hissəsini təşkil edən malcəhət idi.

Uzun Həsənin hazırladığı «Qanunnamə» vergilərin toplanmasını nizamlayan əsas sənəd idi.

Amma bu qanunlar da xalqın vəziyyətini yüngülləşdirmədi. Vəziyyətin gərginliyi tez-tez kəndli çıxışları ilə

nəticələnirdi. Etirazlar, getdikcə artan qiyamlar dövləti zəiflədən amillərə çevrilirdi.

“Qanunnamə” qəbul etmiş Azərbaycan hökmdarları

Salari Mərzban İbn Məhəmməd

Ağqoyunlu Uzun Həsən

QEYD: Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətləri müəyyən oxşar cəhətlərə malik idi. Lakin Qaraqoyunlu

dövləti Ağqoyunlu dövlətindən fərqli olaraq Osmanlılarla müharibə aparmamış, həmçinin Ağqoyunlular

kimi Avropa ölkələri ilə geniş diplomatik əlaqələr yaratmamışdı.

XV əsr Azərbaycan mədəniyyəti. Memarlıq abidələri

XV əsrdə bir-birini əvəz edən oğuz-türk mənşəli Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinnin yaranması

mədəniyyətin inkişafına geniş imkanlar açdı.

Görkəmli Azərbaycan hökmdarı Uzun Həsən quruculuq-abadlıq işlərinə xüsusi qayğı göstərir, görkəmli

alimləri himayə edirdi. Onun şəxsi kitabxanasında dövrün görkəmli alimləri tədqiqatlar aparırdılar. Hökmdarın

tapşırığı ilə oğuz türklərinin mükəmməl tarixi yaradılmışdı. XV əsrdə Azərbaycanın mədəni həyatında Qaraqoyunlu

hökmdarı, şair Cahan şah Həqiqinin də böyük xidməti olmuşdur.

XV əsrdə Azərbaycanda aşağıdakı memarlıq abidələri inşa olunmuşdur:

1. Bakıda Şirvanşahlar saray kompleksi

2. Təbrizdə “Həşt-behişt” saray kompleksi

3. Təbrizdə “Göy məscid”

4. Təbrizdə “Qeysəriyyə bazarı”

5. Həsən padşah camisi

XV əsrdə inşa edilmiş memarlıq abidələrindən biri Bakının mərkəzində, İçəri şəhərdə yerləşən Şirvanşahlar

saray kompleksidir. Şirvanşah I Xəlilullahın (1417-1462) dövründə tikilmişdi.

Bu kompleksə aid olan divanxana əsl memarlıq incisidir. Burada məhkəmə işlərinə baxılır, əyanların

yığıncaqları keçirilirdi. Şirvanşahlar saray kompleksində yazılardan ibarət olan “Bayıl daşları”nın bədii tərtibatı və

Şirvanşahlar dövlətinin qüdrətini, ictimai-iqtisadi inkişafını göstərən “Mərdəkan qalası tərtibatı” diqqəti cəlb edir.

Azərbaycanın XV əsr Qaraqoyunlular dövlətinə aid memarlıq abidəsi olan “Göy məscid” 1465-ci ildə

Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşahın tapşırığı ilə inşa edilmişdir. Məscid müəyyən

dövrlərdə zəlzələ nəticəsində xeyli dağıntılara məruz qalsa da hazırda əvvəlki görkəmini

bərba etmişdir.

XV əsr Ağqoyunlular dövlətinə aid memarlıq abidəsi isə 1483-cü ildə

Ağqoyunlu Yaqub padşahın Təbrizdə tikdirdiyi “Həşt-behişt” saray kompleksi idi.

“Həşt-behişt” saray kitabxanası, məscidi, min çarpayılıq şəfa evi, cıdır meydanı və

xiyabanı var idi. XV əsrdə Azərbaycanda incəsənətin musiqi və rəssamlıq sahələrində

bir çox irəlləyişlər baş vermişdir. XV əsrdə yaşamış görkəmli musiqiçis Əbdülqadir

Marağai idi. Bu dövrdə Azərbaycan rəssamlarından Əmir Dövlətyar və onun

şagirdləri Əbdül, Müsavir və.b məşhur idilər.

Qaraqoyunlu

və Ağqoyunlu

dövlətləri

Əsasları XV əsrdə

qoyulmuşdur

Paytaxtları Təbriz

şəhəri olmuşdur

Azərbaycanın cənub

torpaqlarında

yaranmışdı

Əsasını türk – oğuz

mənşəli sülalələr

qoymuşdu

Hər ikisində hərbi

feodal əyanları

rəhbər rol oynayırdı

Dövləti padşah idarə

edirdi

Soyurqal torpaq

mülkiyyəti mövcud

olmuşdu

Teymurilərlə

mübarizə aparmışdılar

Əbdülqadir Marağayi

Bakıda Şirvanşahlar saray kompleksi

Təbrizdə “Göy məscid”

XRONOLOGİYA

1380-1389 Qara Məhəmmədin hakimiyyəti. Qaraqoyunlu tayfa ittifaqının yaranması

1387 Çapaqçur döyüşü. Qara Məhəmmədin Teymur üzərində qələbə qazanması

1389-1421 Qara Yusifin hakimiyyəti.

1392 Teymurilərin Van şəhərini tutaraq qarət etməsi

1394 Bağdad döyüşü. Teymurun qoşunlarının qaraqoyunlu və cəlairilərin birləşmiş qüvvələrini

məğlubiyyətə uğratması

1405 Əmir Teymurun Səmərqənddə vəfat etməsi. Qara Yusif və Sultan Əhmədin həbsdən çıxaraq

Teymurilərlə mübarizəni davam etdirməsi

1406-1410 Azərbaycan ərazisinin Teymurilərin, Cəlarilərin və Qaraqoyunluların mübarizə meydanına

çevrilməsi

1406 Təbrizdə Teymurilərə qarşı üsyan baş verməsi və Təbriz üsyançılarının kömək üçün Şirvanşah I

İbrahimə müraciət etməsi

1406 Şirvanşah I İbrahimin Təbrizə daxil olaraq qısa müddətə Azərbaycanı öz hakimiyyəti altında

birləşdirməsi

1406 I Şənbi Qazan döyüşü. Qaraqoyunlu qüvvələri Teymuri Əbubəkri məğlub etdi.

1408 Sərdurud döyüşü. Teymurilərin Azərbaycanda hakimiyyətinə son qoyuldu, Azərbaycanın cənub

torpaqları Qaraqoyunluların hakimiyyəti altına keçdi

1410 30 avqust II Şənbi-Qazan döyüşü. Cəlairilər dövlətinin varlığına və Azərbaycandakı hakimiyyətinə son

qoyuldu, Qaraqoyunlu dövləti yarandı

1410-1468 Qaraqoyunlu dövlətinin mövcud olması

1411 Qara Yusifin oğlu Pirbudağı sultan elan etməsi

1412 Kür çayı sahilində döyüş. Şirvanşahlar dövləti Qaraqoyunlu dövlətindən vassal asılılığına düşdü

1421-1436 Qaraqoyunlu Qara İsgəndərin hakimiyyəti.

1427 Qara İsgəndərin Şirvana hücum etməsi

1434 Qaraqoyunlu İsgəndərin Şirvana ikinci dəfə hücum edərək Şamaxını dağıtması

1436-1467 Qaraqoyunlu Cahanşahın hakimiyyəti

1436 Qaraqoyunlu dövlətinin Teymurilərin vassal asılılığına düşməsi

1447 Teymuri Şahruxun vəfat etməsi və Cahanşahın Teymurilərin vassal asılılığından çıxaraq müstəqil

siyasət yeritməyə başlaması

1453 Cahanşahın İran İraqını, Qərbi İranı və Şərqi İranın bir hissəsini ələ keçirməsi

1457 Cahanşahın Şahruxun oğlunu məğlub edərək Cürcanı və Xorasanı tutması

1458 Cahanşahın Teymurilərin mərkəzi Herat şəhərini tutması

1459 Cahanşahla Teymuri hökmdarı Əbu Səid arasında Herat barışığı imzalanması. Herat barışığına

əsasən Teymurilər Qaraqoyunlu dövlətindən vassal asılılığına düşdü və təzminat ödəməli oldu

1465 Cahanşah tərəfindən Təbrizdə “Göy məscid”in inşa edlməsi

1467 Muş döyüşü. Döyüş qaraqoyunluların məğlubiyyəti ilə nəticələndi, Cahanşah döyüşdə öldürüldü və

Bağdada qədər olan ərazilər ağqoyunluların əlinə keçdi

1468 Ağqoyunlu Uzun Həsənin Cənubi Azərbaycanı və Qarabağı ələ kecirməsi. Qaraqoyunlu dövlətinin

süqut etməsi

***

1370-1388 Ağqoyunlu tayfalarının siyasi birliyinin başçısı Pəhləvan bəyin hakimiyyəti.

1394-1434 Qara Yuluq Osman bəyin hakimiyyəti Ağqoyunlu bəyliyinin əsasını qoyulması

1453 16 yanvar Uzun Həsənin Diyarbəkrdə ....................... qüvvələrini məğlub etməsi

1453-1478 Uzun Həsənin hakimiyyəti.

1461 Osmanlıların Trabzonu fəth etməsi.

1468 Uzun Həsənin Cənubi Azərbaycanı və Qarabağı ələ kecirməsi. Ağqoyunlu dövlətinin əsasının

qoyulması

1468-1501/1503 Ağqoyunlu dövlətinin mövcud olması

1468 Teymuri hökmdarı Əbu Səidin Ağqoyunlulara qarşı müharibəyə başlaması

1468-1469 Teymuri Əbu Səidin Azərbaycana hücumu. Uzun Həsənin Teymuri Əbu Səidin qoşunlarını məğlub

etməsi

1472-1473 Ağqoyunlu-Osmanlı müharibəsi

1473 1 avqust Malatiya döyüşü. Ağqoyunluların osmanlıları məğlub etməsi

1473 11 avqust Otluqbeli döyüşü. Osmanlıların ağqoyunluları məğlub etməsi

1474 aprel Venetsiya diplomatı İosaft Barbaronu Ağqoyunlu sarayına gəlməsi

1474 may Uzun Həsənin böyük oğlu Uğurlu Məhəmmədin Şirazda mərkəzi hakimiyyətə qarşı qiyam

qaldırması

1474-1477 Uzun Həsənin Gürcüstana yürüş etməsi. Tiflis də daxil omaqla Şərqi Gürcüstan Ağqoyunlu

dövlətinin hakimiyyəti altına düşdü

1478-1490 Sultan Yaqubun hakimiyyəti.

1483 Sultan Yaqub tərəfindən Təbrizdə “Həşt-behşit” saray kompleksinin inşa edilməsi

1490-1492 Baysunqurun hakimiyyəti

1492-1497 Rüstəm Mirzənin hakimiyyəti

1497 əvvəlləri Gödək Əhmədin Təbrizə gələrək Ağqoyunlu dövlətində hakimiyyəti ələ alması.

1497 Ağqoyunlu dövlətində ikihakimiyyətliliyin yaranması

1497-1501 Yaqub Mirzənin hakimiyyəti

1497-1503 Murad Mirzənin hakimiyyəti

1500 Əbhər sazişi. Ağqoyunlu dövləti şahzadə Murad Mirzə ilə Əlvənd Mirzə arasında iki yerə bölündü,

bütün

1501 Şərur döyüşü. İsmayil Mirzənin başçılığı ilə qızılbaşların Ağqoyunlu Əlvənd Mirzəni məğlub

edərək Ağqoyunluların birinci qolunu süquta uğratması

1503 Almaqulağı döyüşü. İsmayil Mirzənin başçılığı ilə qızılbaşların Ağqoyunlu Murad Mirzəni məğlub

edərək Ağqoyunluların ikinci qolunu və Ağqoyunlu dövlətinisüquta uğratması

AZƏRBAYCAN SƏFƏVİLƏR DÖVLƏTİ

Səfəvilər dövlətinin yaranması və imperatorluğa vevrilməsi

Səfəvilərin Ərdəbil hakimliyi dövrü

XIII əsrdə Ərdəbildə kəndliləri və sənətkarları birləşdirən Sufi dərviş ordeni yarandı. Dərviş ordeni — el-el,

oba-oba gəzib İslamın şiə (İslamda məzhəb) təriqətini təbliğ edən ruhani təşkilatıdır. Səfəvi sülaləsinin yüksəlişi

monqol ağalığı dövrünə təsadüf edir.

Ordenin yaradıcısı Azərbaycanın qədim türk nəsillərindən olan Şeyx Səfiəddin idi. Özlərinə inamı artıran Səfəvi

şeyxləri mövqelərini getdikcə gücləndirirdilər. Səfəvi sufi dərviş təriqəti ilk vaxtlar əsasən Ərdəbil və onun ətraf

yerlərində yayılır və bu yerlərin əhalisi Səfəvilərin müridləri sayılırdılar. Səfəvilər müxtəlif vədlərlə xalq kütlələrini

öz tərəfinə çəkməklə, hakimiyyət uğrunda mübarizəsini gücləndirdilər.

XV əsrin ortalarından etibarən Səfəvilər daha fəal siyasət yeritməyə başladılar. Xalq təfəkkürü yenə də

coşqun gərginlik içərisində çırpınırdı. Şiə ideyaları yenidən ortaya çıxmışdı: xalq həsrətində olduğu xilaskar —

Mehdi, yaxud İmam intizarı ilə yaşayırdı. Kiçik Asiyada güclü təşviqat aparılırdı. Dərviş dəstələri ölkəni gəzib

dolaşır, əhalini həyəcana salırdı. Bu dövrdə Səfəvi təriqətinin başçısı Şeyx Cüneydin başçılığı ilə Səfəvilər Şirvan

və Dağıstana yürüşlər etməyə başladılar. Lakin ilk yürüş uğuesuzluqla nəticələndi. Səfəvilər məğlub olaraq Ərdəbilə

qayıtdılar. Şeyx Cüneyddən sonra onun yerinə oğlu Şeyx Heydər (1460-1488) keçdi.

Şeyx Heydər hakimiyyətə gəldikdən sonra:

• Səfəvilərin Ərdəbil hakimliyinin sərhədlərini genişləndirdi.

• Ağqoyunlularla münasibəti daha da möhkəmlətmək üçün dayısı Uzun

Həsənin qızı Aləmşah xatunla evləndi. Uzun Həsən onu böyük təntənə

ilə Ərdəbildə taxta oturtdu.

• Səfəvi tərəfdarları başlarına imamların şərəfinə 12 qırmızı zolaqlı çalma

qoyurdular. Ona görə onlara qızılbaşlar da deyirdilər.

Uzun Həsənin vəfatından sonra Ağqoyunlu taxtına çıxan Yaqub padşah (Yaqub

Mirzə) da Səfəvilərlə müttəfiqlik və qohumluq münasibətlərini davam etdirdi. Şeyx

Şah İsmayıl

(1501-1524)

1502-1524-cü illərdə

Səfəvilər dövlətinin

bayrağı

Səfəvilər dövlətinin

gerbi

Şeyx Səfi

Heydər Sultan Yaqubun razılığı ilə Şirvana və Dağıstana iki dəfə yürüş etmişdi. Bu yürüş

nəticəsində qızılbaşlar xeyli qənimət və əsirlə geri qayıtdılar.

Şeyx Heydərin iki dəfə Şirvana və Dağıstana uğurlu yürüşləri qonşu dövlətləri və dayısı Yaqub padşahı

qorxuya saldı. Buna görə də 1488-ci ildə Səfəvilər (Şeyx Heydər) üçüncü dəfə Şirvana yürüş edərkən Yaqub Mirzə

bu dəfə əksinə olaraq Şirvanşah I Xəlilullaha kömək etdi. Birləşmiş Ağqoyunlu və Şirvan qoşunları ilə qızılbaşlar

Şahdağın ətyində döyüşə girdi. 1488-ci ildə baş verən Şahdağ döyüşü nəticəsində:

• Qızılbaşlar məğlub oldu.

• Şeyx Heydər döyüşdə öldürüldü.

Beləliklə XV əsrdə Səfəvilərin öz hakimiyyətlərini Şirvana yaymaq cəhdləri baş tutmadı.

Ağqoyunluların Səfəvilərlə qohumluq münasibətləri

Səfəvilər dövlətinin yaranması ərəfəsində Azərbaycanda siyasi vəziyyət

XV əsrin sonlarında Azərbaycanda Şirvanşahlar, Ağqoyunlular və ondan asılı vəziyyətdə olan Səfəvilərin

Ərdəbil hakimliyi mövcud idi.

XV əsrin sonu XVI əsrin əvvəllərində Ağqoyunlu dövlətinin tənəzzülünün başlaması onun ərazisində feodal

pərakəndəliyinə, yerli hakimlərin müstəqillik iddiası ilə çıxış etməsinə səbəb oldu. XV əsrin sonlarında

Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində baş vermiş çəkişmələr, feodal pərakəndəliyi və Səfəvi Şeyxlərini nüfuzunun

artmasına və güclənməsinə şərait yaratdı.

Azərbaycan XVI

əsrin sonu XVI

əsrin əvvəllərində

Şirvanşahlar və

Ağqoyunlular dövləti

mövcud idi

Vahid dövlətin yaranması

üçün əlverişli şərait

yaranmışdı

Ağqoyunlu dövləti

tamamilə dağılmaq

ərəfəsində idi

Məhsuldar

qüvvələrin inkişafı

ləngiyirdi

Ağqoyunlu şahzadələri

arasında ara

müharibələri gedirdi

Kənd təsərrüfatı və

sənətkarlıq tənəzzül

edirdi

Şəhər və kəndlilərin

vəziyyəti

ağırlaşmışdı

Feodal pərakəndəliyi,

feodal hakimlərinin

özbaşınalığı hökm sürürdü

Sultanəli

Şeyx Heydər

Aləmşah xatın

İbrahim İsmayıl

Uzun Həsən

Şeyx Səfiəddin

(1252-1334)

Şeyx Cüneyd

(1447-1460)

Şeyx Cəfər

(1449-1470)

Şeyx Sultanəli

(1488-1494)

Şeyx İsmayıl (1494-1501)

Səfəvi ordeninin görkəmli nümayəndələri

Şeyx Heydər

(1460-1488)

1499-1500-cü illərdə şahzadə İsmayılın yürüşləri. Şamaxının və Bakının tutulması

1499-cu ildə Ərdəbil şeyxlərinin varisi hesab olunan, Lahicanda yerli hakimin sarayında gizlədilmiş

Ərdəbilli Şeyx Heydərin oğlu gənc İsmayıl və onun tərəfdarları olan qızılbaşlar çıxış etmək üçün əlverişli məqamın

yetişdiyini anlayaraq Ərdəbildən Ərzincan bölgəsinə gəldilər. Ərzincanda keçirilən müşavirədə parçalanmış

Azərbaycanı birləşdirmək üçün əvvəlcə Şirvanı tabe etməyi qərarlaşdırdılar.

1500-cü ilin payızında İsmayıl Ərzincandan Şirvana doğru hərəkətə başladı. İsmayılın ilk növbədə Tərbizə

deyil, Şirvana yürüş etməsinin səbəbi aşağıdakı amillər idi:

• Təbrizə hücum etməklə üç rəqiblə Ağqoyunlu Murad Mirzə və Əlvənd Mirzə ilə, həmçinin onları

müdafiə edən Şirvanşah Fərrux Yasarla toqquşmalı olardı.

• Səfəvilər ara müharibələrindən istifadə etməklə Şirvanşahları hissə-hissə əzmək fikrində idilər.

1500-ci ilin payızında qizilbaş qoşunu Kürü keçib Şirvan ərazisinə daxil oldu. Bu zaman Şirvanşah I

Fərrux Yasar (1465-1500) Qəbələyə qaçdı. Qızılbaşlar heç bir müqavimətə rast gəlmədən Şamaxını tutaraq çoxlu

qənimət əldə edirlər.

Fərrux Yasar qoşun toplayaraq Cabanı düzündə səfəvilərlə həlledici döyüşə girdi. 1500-cü ilin payızında

baş vermiş Cabanı döyüşü nəticəsində:

• Qızılbaşlar Şirvanşahları məğlub etdilər, Fərrux Yasar öldürüldü.

• Şirvanşahlar dövlətinin xəzinəsinin bir hissəsi ələ keçirildi.

Bundan sonra qızılbaşlar Bakını ələ keçirməyi qərara aldılar. Qızılbaşların

Bakını ələ keçirməsinə xüsusi əhəmiyyət verməsinin səbəbləri bunlar idi:

• Şirvanşahların xəzinəsinin bir hissəsi Bakıda yerləşirdi.

• Bakı bütün Cənubi Qafqazın ticarət və sənətkarlıq mərkəzi idi.

1501-ci ilin yazında Bakı mühasirəyə alındı. İsmayılın təslim olmaq

təklifinə rədd cavabı verildi Lakin Səfəvilər sonda şəhəri tutdular. Qızılbaşlar

Şirvanşahların bütün xəzinəsini ələ keçirdilər. Bu zaman qızılbaşl ara başçılıq edən

gənc İsmayıl Ağqoyunlu Əlvənd padşahın Təbrizdən yürüşə başlaması xəbərini

aldı. Odur ki, İsmayıl Bakını tutduqdan sonra tezliklə cənuba doğru yürüş etdi.

1501-ci ilin yayında Şərur düzündə Ağqoyunlu Əlvənd padşahla həlledici döyüş

oldu. Şərur döyüşü nəticəsində:

• Səfəvilər Ağqoyunluların birinci qolunu məğlub etdilər.

• Əlvənd Mirzə döyüş meydanından Ərzincana qaçdı.

İsmayılın özünü şah elan etməsi. Mərkəzləşmiş Səfəvilər dövlətinin yaranması

Şərur döyüşündə qazanılar qələbədən sonra, 1501-ci ilin payızında İsmayıl

böyük təntənə ilə Təbrizə daxil oldu. İsmayıl Təbrizə daxil olan kimi:

• Azərbaycanın taxt-tacına yiyələndi və özünü şah elan etdi.

• Adına məsciddə xütbə oxutduraraq pullar zərb etdirdi.

Beləliklə, paytaxtı Təbriz olmaqla türk mənşəli mərkəzləşmiş Səfəvilər

dövlətinin (1501-1736) əsası qoyuldu. Səfəvilər dövləti dövlət idi. Səfəvilər

dövləti yaranarkən Azərbaycan torpaqlarının ərzisini (şimalda Şirvan,

Qarabağ, Naxçıvan, Muğan və cənubda Qızılüzən çayına qədərki Cənubi

Azərbaycan torpaqlarını) əhatə edirdi.

Siz nə istəyirsiniz, Azərbaycan taxt-tacını, yoxsa "Gülüstan" qalasını...

Ərzincanda keçirilən müşavirəsində Səfəvilərin irsi düşməni, İsmayılın Babası Şeyx Cüneydin və atsı Şeyx

Heydərin qatili olan Şirvanşah Fərrux Yasarla müharibəyə başlamaq qərara alındı. Beləliklə Səfəvilər 1500-cü ilin

axırlarında Şirvana hücum edir. Cabanı döyüşündə Fərrux Yasar məğlub edildi və şirvanşah öldürüldü. Bundan

sonra Şamaxıya daxil oldu. Şamaxıya girən İsmayıl şəhərdə yalnız bircə gün qaldı. İsmayıl uzun çəkməyən

mühasirədən sonra 1501-ci ilin baharındaBakını aldı. Şirvanşah qoşunlarının vuruşmadan sonra salamat qalmış

hissələri Gülüstan qalasına cəkilmişdi. İsmayıl Bakını aldıqdan sonra Gülüstan qalasını tutmağa getdi. Lakin

tezliklə Gülüstanın mühasirəsini buraxaraq, əmirlərinə bunu yuxuda imamdan tapşırıq alması ilə izah etmişdir.

Rəvayətə görə İsmayıl qızılbaş əmirlərini məşvərətə yığaraq onlardan soruşur: "Siz nə istəyirsiniz, Azərbaycan taxt-

tacını, yoxsa "Gülüstan" qalasını?" Onlar yekdilliklə Azərbaycanı üstün tuturlar.

Cabani döyüşü (XVI əsrin

əvvəllərinə aid minüatur)

I Şah İsmayılın adına zərb

edilmiş gümüş pul

I Şah İsmayılın hərbi yürüşləri davam etdirməsi. Səfəvilər dövlətinin imperatorluğa çevrilməsi

I Şah İsmayıl özünü babası Uzun Həsənin qanuni varisi hesab edərək Səfəvilər dövlətini Ağqoyunlu

sərhədləri daxilində bərpa etməyə can atırdı. Bu zaman Səfəvilər dövləti üçün əsas təhlükə olan Ağqoyunluların

ikinci qolunun başçısı Muzad Mirzə Həmədanda qoşu toplayaraq qızılbaşlara zərbə endirməyə hazırlaşdı.

Belə olduqda I Şah İsmayıl Təbrizdən çıxaraq , 1503-cü il iyunun 21-də Həmədan yaxınlığında,

Almaqulağı adlı yerdə ağqoyunlularla döyüşə girdi. 1503-cü ildə qızılbaşlarla Ağqoyunlular arasında baş vermiş

Həmədan döyüşü nəticəsində:

• Qızılbaşlar Ağqoyunlular üzərində parlaq qələbə qazandılar.

• Ağqoyunlular sayca çox olsalarda məğlub oldular, Murad Mirzə Şiraza qaçdı.

• Ağqoyunlu dövlətinin ikimci qolu və Ağqoyunlu dövləti süqut etdi

• Şah İsmayıl Xorasan istisna olmaqla bütün İranı da özünə tabe etdi.

• Tarixi Azərbaycan torpaqlarının böyük hissəsi mərkəzi hakimiyyət ətrafında birləşdirildi.

Qələbədən sonra Şah İsmayıl Səfəvilərin qələbə yürüşləri davam etdirərək 1503-cü ildə İsfahan, Kaşan və

Qum şəhərlərini, 1504-cü ildə isə Yəzdə və Kirmanı 1506-1508-ci illərdə Diyarbəkir, Hilat, Bitlis, Ərçiş və

Bağdadla birlikdə bütün İraqi Ərəbi ələ keçirdi. Beləliklə, Səfəvilər dövləti şərqdə Şeybanilər dövləti, qərbdə

Osmanlı imperatorluğu ilə həmsərhədd oldu.

1510-cu ildə Şah İsmayıl Şeybanilər üzərinə də yürüş edib qalib gəldi və Herat, Mərv, Bəlx şəhərləri daxil

olmaqla Xorasan vilayətini ələ keçirdi

I Şah İsmayıl Şeybanilər üzərində qələbə qazandıqdan sonra Anadoluya dönərək Ağqoyunlular dövründə

Azərbaycana tabe olan Şərqi Anadolunu ələ keçirmək üçün hərəkətə keçdi. 1512-ci ildə Qaraman və Malatiyanı

tabe edərək Təbrizə döndü. Beləliklə, Şəfəvilər dövləti şərqdə Amudərya çayından qərbdə Fərata qədər geniş ərazini

əhatə edən imperatorluğa çevrildi.

I Şah İsmayıl ilə özbək hökmdarı Şeybani xan düşmən münasibətdə

idilər. I Şah İsmayılla Şeybani xan arasındakı düşmən münasibətin əsas

səbəbi Xorasanı ələ keçirmək uğrunda mübarizə idi. Şah İsmayıl 1510-cu

ildə qoşunla Xorasana doğru hərəkət edərək Şeybani xanın üzərinə

hücum etdi. 1510-cu il, dekabrın 1-də tərəflər arasında Mərv döyüşü baş

verdi. Mərv döyüşü nəticəsində I Şah İsmayıl taktiki tədbir və hərbi hiylə

işlədərək qalib gəldi, özbək qoşunu məğlub oldu və Şeybani xan

öldürüldü, Şah İsmayıl Herat, Mərv, Bəlx şəhərləri daxil olmaqla

Xorasan vilayətini ələ keçirdi. Amudəryadan Fərat çayınadək ərazilər

Şah İsmayılın əlinə keçdi, Səfəvilər dövləti Yaxın Şərqin qüdrətli dövlətinə

və imperatorluğa çevrildi

Səfəvilərin Avropa dövlətləri ilə əlaqələri

Səfəvilərin Avropa dövlətləri ilə qarşılıqlı münasibətlər qurmuşdular. Şah

İsmayıl babası Uzun Həsən kimi Qərblə əlaqələri genişləndirdi. Qərb ölkələrinin isə

Osmanlı və Səfəvilər dövlətləri arasındakı münasibətlərə belə yanaşırdılar: Hər iki

dövləti bir biri ilə toqquşdurub onları zəiflətməyə və onlar arasındakı

münasibətləri daim müharibə həddinə çatdırmağa çalışırdılar.

Şah İsmayıl Uzun həsən kimi Aralıq dənizi vasitəsilə odlu silah əldə etməyə

təşəbbüş göstərirdi. Lakin Aralıq dənizi vasitəsilə qərbdən odlu silahlar almaq

planının baş tutmayacağını hiss edən Şah I İsmayıl Portuqaliya ilə əlaqəyə girib

İran (Hörmüz) körfəzi və Hind okeanı vasitəsilə qərbdən silah və artilleriya

mütəxəsisləri gətirməyə çalışdı. Lakin, Şah I İsmayıl qərbdən odlu silah və

artilleriya mütəxəsisləri almaq məqsədi ilə Portuqaliyanın İran körfəzində

möhkəmlənməsinə mane olmadı.

Şah İsmayılla Şeybani xan

arasında döyüş (qədim minətur)

Şah İsmayılın XVI əsrdə

Florensiyalı rəssam

tərəfindən çəkilmiş

portreti (Uffitsi muzeyi.

Florensiya. İtaliya)

Qərb diplomatiyası Uzun Həsən zamanında olduğu kimi yaranmış vəziyyətdən öz mənafeyinə istifadə etdi:

Bundan istifadə edən Portuqaliya donanması Hörmüzü ələ keçirib Səfəvilərin Hind okeanına çıxış yolunu bağladı.

Bu Səfəvi dövləti üçün ağır nəticə verdi. Şah I İsmayılın bu səhvini I Şah Abbas 100 ildən sonra düzəltdi.

Səfəvi-Osmanlı müharibələrinin başlanması

Səfəvi - Osmanlı münasibətlərinin səbəbləri. Osmanlıların Şərq siyasəti

XVI əsrin əvvəllərində Osmanlıların Azərbaycanı ələ keçirmək istəyi Səfəvi-Osmanlı münasibətlərinin

müharibə həddinə çatdırdı. Osmanlının Azərbaycanı tutmaq planı sultan II Mehmet və II Bəyazidin dövründə baş

tutmamışdı. Səfəvilər dövləti yaranarkən Sultan II Bəyazid (1481-1512) Şah İsmayıla qarşı mübarizəyə başlamağa

cəsarət etməyərək onun müstəqilliyini tanımalı oldu. Bəyazidin dövründə iki ölkə arasında münasibətlər normal

oldu.Lakin, Osmanlı dövləti niyətindən əl çəkmədi. II Bəyazidin oğlu Sultan Səlim (1512-1520) hakimiyyətə

gəldikdən sonra Osmanlılar dövlətinin qızılbaşlara qarşı münasibəti dəyişdi və Səfəvilərə qarşı müharibə etmək

fikrini qətiləşdirdi.

I Səfəvi Osmanlı müharibəsinin başlanması. Sultan Səlimin Azərbaycana yürüşü

1514-cü ilin avqustunda Sultan Səlim 100 minlik qoşunla Azərbaycan sərhədlərini keçərək Səfəvi dövləti

üzərinə hücum etdi. Şah I İsmayıl isə Osmanlıları Çaldıran düzündə qarşıladı. 1514-cü il avqustun 23-də Çaldıran

düzündə Səfəvilərlə Osmanlılar arasında həlledici döyüş oldu. Döyüş nəticəsində:

• Osmanlılar Səfəvilər üzərində qələbə qazandı.

• Səfəvilər xeyli itki verdi, Şah İsmayıl yaralandı və mühasirəni qıraraq

ölkənin içərilərinə çəkildi

• Sultan Səlim Şah İsmayılı təqib edərək Təbrizi ələ keçirdi

I Səlim Təbrizi tutduqdan Şah İsmayılın hücumundan ehtiyat etdiyi üçün

tezliklə tərk etdi və İstanbula qayıtdı. Çaldıran döyüşünün nəticəsi olaraq Səfəvilər

Şərqi Anadolunu və Şimali İraqı itirdi və bu ərazilər Osmanlı dövlətinin əlinə keçdi.

Bağdad da daxil olmaqla Ərəb İraqı isə Səfəvilərdə qaldı.

Sultan Səlim üçün böyük zəfər sayılan Çaldıran döyüşü, əslində Türk dünyasının ümumi faciəsi, qərb

diplomatiyasının isə strateji qələbəsi idi. Malatiya və Otluqbeli döyüşləri kimi, Çaldıran döyüşündə də qərb

diplomatiyasının müəyyən rolu olmuşdu.

Şah İsmayılın dəbilqəsi

(Topqapı Muzeyi. İstanbul)

Üç gün keçən Çaldıran döyüşündə Şah İsmayılın qoşunu Sultan Səlimin

Sayca çox olan qoşununa məğlub oldu. Qızılbaşlar top-tüfəngin

qarşısında davam gətirə bilmədilər. Tarixdə belə bir hadisə olub. Şah

İsmayıl Çaldıran döyüşündə topları bir-birinə bağlayan zəncirləri

kəsərkən bir anda onun qüvvətli zərbəsi topun lüləsinə tuş gəlir və top iki

yerə bölünür. Çaldıran döyüşündən xeyli sonra Sultan Səlim Şah

İsmayıldan həmin qılıncı ona göndərməsini istəyir. Şah həmin qılıncı

Sultana göndərir. Sultan Səlim saray əyanlarını yığır və onların gözü

qarşısında bir neçə dəfə cəhd göstərsə də topu kəsə bilmir. O Şaha

məktubunda deyir : "Sən məni aldadırsan , bu həmin qılınc deyil.". Şah

İsmayıl cavab məktubunda ona belə cavab verir : "Qılınc həmin qılıncdı,

qol o qol deyil.

.

Şah İsmayıln döyüşləri

I Təhmasibin taxta çıxması. Səfəvilər dövlətinin daxili vəziyyəti

1524-cü ildə Şah İsmayıl vəfat etdi. I Şah İsmayılın ölümündən sonra onun

kiçikyaşlı oğlu I Təhmasib (1524-1576) taxta çıxdı. Təhmasibin hakimiyyətinin

ilk illərində Səfəvilər dövlətində daxili-siyasi vəziyyət aşağıdakı kimi idi:

• Feodallar arasında çəkişmələr başladı.

• Qızılbaş əmirləri mərkəzi hakimiyyətdən boyun qaçırmağa başladı.

Təhmasibin azyaşlı olmasından istifadə edən bir çox əmirlər mərkəzi

hakimiyyətə qarşı çıxdılar. Osmanlı dövləti isə bu vəziyyətdən istifadə etməkdə

idi.

1500

1501

1510

1503

Cabanı döyüşü

Şərur döyüşü

Həmədan döyüşü

Mərv döyüşü

I Şah İsmayıl Şirvanşah I Xəlulullahı məğlub etdi

I Şah İsmayıl Ağqoyunlu Əlvənd Mirzəni məğlub etdi

I Şah İsmayıl Ağqoyunlu dövlətinin varlığına son qoydu

I Şah İsmayıl Şeybani xanı məğlub edərək Xorasanı ələ keçirdi

1514

Çaldıran döyüşü

Səfəvilər Şərqi Anadolu və Şimali İraqı itirildi

Şirvanşahlar dövlətini məğlub edildi

Ağqoyunluların varlığına son oyuldu

İran körfəzi portuqaliyalılar tərəfindən

tutuldu

Azərbaycan dili dövlət dili səviyyəsinədək

yüksəldildi

Çaldıran döyülərində Səfəvilər məğlub

oldu

Xorasan vilayətini ələ keçirildi

Şeybanilər dövləti məğlub edildi

Təbriz yenidən

paytaxt şəhəri oldu

Səfəvilər dövləti

imperatorluğa çevrildi

Sultan Səlim Azərbaycana yürüş etdi

I Şah İsmayılın

hakimiyyəti

Şah I Təhmasib

Səfəvi hökmdarları (XVI əsr – XVII əsrin birinci yarısı)

Sultanı I Süleyman Qanuninin Azərbaycana yürüşləri. Amasiya sülhü

Səfəvilər dövlətində mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsindən istifadə edən

Osmanlılar yenidən Səfəvilərlə müharibəyə başladılar. Çünki, Sultan I Səlimin

dövründə Osmanlıların Azərbaycanı zəbt etmək planı baş tutmamışdı.

Sultan I Süleyman Qanuninin (1520—1566) hakimiyyəti dövründə Osmanlılar dörd

dəfə Azərbaycana yürüş etdilər. Yürüşlər zamanı Azərbaycan xeyli dağıntılara

məruz qaldı. Sultan Süleymanın Azərbaycana yürüşləri zamanı Osmanlıların

hücumuna mane olmaq məqsədi ilə I Təhmasib aşağıdakı hərbi-strateji tədbirləri

həyata keçirdi:

• Düşmən əlinə keçməmək üçün ot-ələfə od vuruldu, mal-qara məhv

edildi.

• Yürüş edilən ərazidə yaşayan əhali ölkənin içərilərinə köçürüldü.

• Osmanlıların əlinə keçməsin deyə ot-ələf, malqara, yollar, bulaqlar

məhv edildi.

• Paytaxt Təbrizdən Qəzvinə köçürüldü.

• Osmanlılara meyilli əmirləri itaətə məcbur etdi.

• Ordu yenidən təşkil edildi.

1552-ci ildə I Təhmasibin başçılığı ilə Səfəvi ordusu müdafiə taktikasından

imtina edərək müdafiədən fəal hücum əməliyyatlarına başladı. Bu hücumlar

nəticəsində Səfəvi qoşunu Osmanlı ərazilərinə yürüş edib xeyli qənimətlə geriyə

döndü.

Sultan I Süleymanın Azərbaycana dördüncü yürüşü də uğursuzluqla nəticələndi.

Azərbaycanı işğal etmək cəhdinin boşa çıxdığını görən Sultan I Süleyman

Səfəvilərlə sülh danışıqlarına başlamağa məcbur oldu. 1555-ci il mayın 29-da

Səfəvilərlə Osmanlılar arasında Amasiyada sülh müqaviləsi bağlandı. Amasiya

sülhünün şərtlərinə əsasən:

1. Qərbi Gürcüstan, Osmanlıların ixtiyarına keçdi

2. Gürcüstanın Şərq vilayətləri Səfəvilərin ixtiyarına keçdi

Amasiyada sülhünün imzalanması ilə Səfəvi – Osmanlı müharibələrinin

birinci mərhələsi (1514-1555) başa çatdı.

II Şah İsmayıl (1576-1578)

I Şah Təhmasib

(1524-1576)

I Şah Səfi

(1629-1642)

I Şah İsmayıl

(1501-1524)

I Şah Abbas

(1587-1629)

M. Xudabəndə (1578-1587)

Sultan I Süleymanın

Azərbaycana yürüşünü təsvir

edən minüətur

Şah I Təhmasib. naməlum

italyan rəssamı, XVI əsr

Uffizi qalereyası, Florensiya

I Şah Təhmasibin dəbilqəsi.

Sultan Süleymanın yürüşləri

zamanı Təbrizdən İstanbula

aparılmışdı

(Topqapı Muzeyi)

Sultan I Süleyman Qanuninin Azərbaycana yürüşləri

I Şah Təhmasibin Şirvanşahlar dövlətinin varlığına son qoyması

Şirvanşah II İbrahim (1502-1524) və II Xəlilullahın (1524-1535) dövründə Şirvanşahlar dövləti

Səfəvilərdən asılı vəziyyətdə idi. II Xəlilullahın ölümündən sonra Şirvan əyanları Şahruxu taxta çıxartdılar.

Şahruxun (1535-1538) dövründə:

Şahruxun cəncliyindən istifadə edən Şirvan əmirlərinin özbaşınalığı həddini aşdı

Hakimiyyət Şirvan əyanlarının əlində cəmləşdi

Şirvan əmirlərinin özbaşınalığı əhalinin narazılığına səbəb oldu

Şirvanda üsyanlar baş verdi.

Bu qarışıqlıqdan istifadə edən I Təhmasib Şirvanı işğal etmək məqsədilə 1538-ci ildə ora qoşun yeritdi.

Beləliklə, I Təhmasibin qüvvələrinin Şirvana ilk yürüşü nəticəsində:

• Şirvan Səfəvilər tərəfindən yenidən zəbt edildi.

• Sonuncu Şirvanşah hökmdarı Şahrux Təbrizə aparılaraq edam edildi.

• Şirvan ərazisi bəylərbəyiliyə çevrilərək Səfəvilər dövlətinin əyalətinə çevrildi.

• I Təhmasibin qardaşı Əlqas Mirzə Şirvana ilk bəylərbəyi təyin edildi.

• Şirvanşahların və yerli əyanların əmlakı müsadirə olundu.

• Azərbaycanın ən uzunömürlü feodal olan Şirvanşahlar dövlətinin varlığına son qoyuldu.

Şəkinin Səfəvilər dövlətinə birləşdirilməsi

Şəki hakimliyinin Səfəvilər dövlətinə birləşdirilməsi də I Təhmasibin hakimiyyəti dövrünə təsadüf edir.

Dərviş Məhəmməd xanın dövründə (1524-1551) Şəki hakimliyi ilə Səfəvilər dövləti arasındakı münasibətlər

pisləşmişdir. 1538-ci ildə Şah I Təhmasib Şirvana yürüşü zamanı Şəki hakimi Dərviş Məhəmməd xan Şirvanşah

Şahruxun köməyinə gəlmişdir. Osmanlı sultanı I Süleymanın Azərbaycandan çəkilməsindən sonra I Təhmasib Şəki

xanını cəzalandırmaq məqsədi ilə ora qoşun göndərdi.

1551-ci ildə isə Şah I Təhmasib Şəkinin müstəqilliyinə son qoymaq məqsədi ilə Ərəşdə gəlib Şəki hakimi

Dərviş Məhəmməd xanın yanına qasid göndərdi və Şəki hakimliyi itaətə dəvət olundu. Lakin Şəki hakimi Dərviş

Məhəmməd xanın rədd cavabı Şah I Təhmasibin Şəki üzərinə hücuma balanmasına səbəb oldu.

Beləliklə, 1551-ci ildə Səfəvi qoşununun Şəkiyə yürüşü nəticəsində:

• Şəki uğrunda mübarizə Səfəvilərin qələbəsi ilə başa çatdı.

• Şəki vilayəti Səfəvilərin tabeliyinə keçdi.

• Azərbaycan torpaqlarının vahid dövlətdə birləşdirilməsi prosesi başa çatdı.

Səfəvilərin Şəkini tutulması ilə Sacilər, Salarilər, Eldənizlərdən sonra Azərbaycan torpaqları yenidən vahid

bir dövlət halında birləşdirildi. Lakin onlardan fərqli olaraq, Səfəvilər dövləti uzunömürlü mərkəzləşdirilmiş

Azərbaycan dövləti idi. XVI əsrdə Azərbaycan torpaqlarının vahid dövlətdə birləşdirilməsi ölkənin həm iqtisadi,

həm də mədəni hayatına müsbət təsir etdi.

I yürüş

II yürüş

IV yürüş

III yürüş

1534-cü il

1535-ci il

1548-ci il

1554-cü il

Azərbaycanın xeyli hissəsi və Təbriz şəhəri Osmanlılar tərəfindən

tutulsa da elə həmin ildə osmanlılar Azərbaycanı tərk etdilər

Osmanlılar Təbriz şəhərini ələ keçirsə də aclıq və səfalət onları bu

dəfə də Azərbaycanı tərk etməyə məcbur etdi

Təbriz yenə də tutulsa da, Osmanlılar Azərbaycanda möhkəmlənə

bilmədilər və geri çəkildilər

Naxçıvan şəhəri tutuldu, lakin ciddi ərzaq qıtlığı hiss edən Osmanlı qoşunu Ərzuruma doğru geri çəkildi

XVI əsrdə Səfəvilər dövlətinin ictimai-iqtisadi həyatı. Mədəniyyət

Səfəvilər dövlətinin siyasi quruluşu və idarəetmə sistemi

Səfəvilər dövləti Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin ənənələrini davam etdirirdi. Şah I İsmayılın

daxili siyasətinin əsas istiqamətlərindən birini mərkəzləşmiş dövlət yaratmaq ideyası təşkil edirdi. Səfəvilər dövləti

dövrün mənbələrində Qızılbaş adı ilə tanınırdı.

Səfəvilər dövlətinin idarəetmə quruluşu aşağıdakı kimi idi:

Şah - dövlətin başında durur, qeyri məhdud hakimiyyətə malik idi.

Vəkil –şahdan sonra ikinci şəxs, şahın dünyəvi və dini işlərdə tamhüquqlu müavini idi.

Ali məclis - Şahın yanında fəaliyyət göstərən məsləhətçi (məşvərətçi) orqan idi

Əmir-ül-üməra - Səfəvilər dövlətində ordunun baş komandanı, başçısı idi.

Qorçubaşı - Şahın əsası Azərbaycan tayfalarının döyüşçülərindən ibarət olan və çərik adlanan xüsusi

hərbi dəstəsinə rəhbərlik edirdi. Dövlətin hərbi qüvvələrinin əsasını Azərbaycan türklərindən ibarət

xüsusi hərbi dəstələr və şaha tabe olan əlavə daimi qoşun təşkil edirdi.

Vəzir - maliyyə işlərini idarə edir, dövlətin mədaxil və məxaricə nəzarət edirdi.

Sədr – dini idarələrə başçılıq edirdi.

Qazi – şəriət əsasında məhkəmə işlərini həyata keçirirdi.

Səfəvilər dövrünün idarəçilik sistemi Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu idarəçilik sistemi arasında oxşar və fərqli

cəhətlərə malik idi. Oxşar cəhətlər:

• Hər üç dövlətdə ordunun baş komandanı vəzifəsini əmir-ül-üməra daşıyırdı.

• Hər üç dövlətdə maliyyə əməliyyatlarına vəzir başçılıq edirdi.

• Hər üç dövlətdə dini işlərə sədr başçılıq edirdi.

• Hər üç dövlətdə məhkəmə işləri şəriət qaydalarına əsaslanırdı.

Fərqli cəhətlər:

• Səfəvilər dövlətində dövləti şah, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərində isə padşah idarə edirdi.

• Səfəvilər dövlətində ikinci şəxs vəkil, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətində isə əmir-ül-üməra sayılırdı.

Ali məclis

Şah

Vəkil

Əmir-ül-üməra

Qazi

Qorçubaşı

Sədr

Vəzir

Kəntxuda

Naib

Kələntər

Bəylərbəyi

Darğa

Əlqas Mirzə Şirvan bəylərbəyi təyin edildi

Səfəvilər dövlətinin paytaxtı Qəzvinə

köçürüldü

Azərbaycan I Sultan Süleymanın

yürüşlərinə məruz qaldı

Mərkəzi hakimiyyət qüvvətləndi

Azərbaycan torpaqları vahid dövlət

halında birləşdirildi

Səfəvilər Osmanlı ərazisinə hücum etdilər

Osmanlıların Azərbaycanı tutmaq siyasəti

baş tutmadı

Şirvanşahlar dövləti

süqut etdi

Şəki hakimliyinə son

qoyuldu

I Səfəvi-Osmanlı müharibəsi Amasiya sülhü ilə başa çatdı

Şah Təhmasibin hakimiyyəti

Səfəvilər dövlətinin inzibati quruluşu

XVI əsrdə Səfəvilər dövləti bəylərbəyililiklərə, onlar da

mahallara, mahallar isə şəhər və kəndlərə bölünürdü. XVI

əsrin birinci yarısında Azərbaycan ərazisi inzibati cəhətdən

üç bəylərbəyiliyə bölünürdü:

1. Şirvan bəylərbəyiliyi (mərkəzi Şamaxı şəhəri).

2. Qarabağ bəylərbəyiliyi (mərkəzi Gəncə şəhəri).

3. Təbriz bəylərbəyiliyi.

Səfəvilər dövlətində mahalları bəylərbəyiliklər

tərəfindən təyin edilmiş naiblər, kəndləri kəntxudalar,

şəhərləri isə kələntərlər idarə edirdilər. Şəhərlərdə asayişin

qorunmasına darğa başçılıq edirdi və kələntərə tabe idi.

Torpaq mülkiyyəti formaları. Vergi və mükəlləfiyyətlər

XVI əsrdə Səfəvilər dövründə əvvəllər olduğu kimi əsas torpaq mülkiyyət formaları (divani, xassə, vəqf,

mülk və.s) qalırdı. Bu dövrdə də Səfəvi dövlətində torpaq mülkiyyət formalarında elə də ciddi dəyişiklik baş

vermədi. Sadəcə bu dövrdə tiyul torpaq mülkiyyəti meydana gəldi. Səfəvi şahları soyurqal əvəzinə dövlətə xidmət

müqabilində tiyul verilirdi. İlk Səfəvi şahları mərkəzləşdirmə siyasəti yürüdərək irsi soyurqal torpaq sahibliyini

məhdudlaşdırılmasına çalışır və torpaq mülkiyyətinin yeni forması olan - tiyul torpaqları paylayırdılar. Tiyul torpaq

mülkiyyətinə aid xüsusiyyətlər bunlar idi:

Torpaq sahibliyinin şərti forması idi.

Yalnız şahın icazəsi ilə iris olaraq keçə bilərdi.

Vergi sistemi də, demək olar ki, olduğu kimi qalırdı. Belə ki, kəndlilər torpaq sahibinə otlaqlardan istifadə

əvəzində çobanbəyi, bağlar üçün bağbaşı və.s vergilər verirdilər.

XVI əsr Azərbaycan mədəniyyəti

XVI əsrin başlanğıcında Azərbaycan Səfəvi dövlətinin yaranması ilə əlaqədar xalqın mədəniyyəti də xeyli

inkişaf etdi. Azərbaycan-türk hökmdarlarının elmə, təhsilə, mədəniyyətə qayğısı bu inkişafı təmin etdi.

Səfəvilər dövründə də məktəb və mədrəsələrin fəaliyyəti təhsilin inkişafını təmin edirdi. Azərbaycanın bir

sıra şəhərlərində çoxlu mədrəsə-məktəb var idi. Təhsillə bərabər, elm inkişaf edirdi.

Bu dövrdə astronomiya elminin inkişafına müəyyən maraq vardı. Elm və incəsənətə xüsusi qayğı göstərən I

Şah ismayıl Marağa rəsədxanasını bərpa etdirmiş, riyaziyyatçı və astronom Qiyasəddin Mənsuru Marağaya

göndərmişdi.

XVI əsrdə elmin inkişafı fəlsəfə və tarixin öyrənilməsinə geniş imkanlar açmışdı. Məhəmməd Füzuli -

əsərlərindəki dərin fəlsəfi fikirlərə görə öz dövründə dünya poeziyasının zirvəsini fəth etdi. Onun fəlsəfi fikirləri

“Mətlə-ül-etiqad” (“Etiqadın mənşəyi”) əsərində öz əksini tapmışdır.

XVI əsrin görkəmli Azərbaycan tarixçilərindən isə aşağıdakıları qeyd etmək olar:

Həsən bəy Rumlu - Şah I Təhmasibin sarayında qulluq etmiş, onun yürüşlərinin iştirakçısı olmuşdur.

Onun "Əhsən ət-təvarix" ('Tarixlərin ən yaxşısı") əsərinin dövrümüzə qədər gəlib çatmış IX-X cildləri

Azərbaycanın və qonşu ölkələrin XV-XVI əsrlər tarixinə həsr olunmuşdur.

İsgəndər bəy Münsi - gəncliyində Səfəvi sarayında divan katiblərindən biri, sonralar Şah I Abbasın

tarixçisi olmuş "Tarixi aləm arayi Abbasi" ("Abbasın dünyanı bəzəyən tarixi") əsərini yazmışdır.

Əsərdə Səfəvi dövləti və qonşu ölkələrin tarixi barədə maraqlı məlumatlar vermişdir.

Səfəvilər dövlətinin yaranmasının böyük əhəmiyyəti var idi. Belə ki onların dövründə Azərbaycan dili dövlət

dili səviyyəsinədək yüksəldildi. Belə ki, Şah I İsmayılın dövründə Azərbaycan dili dövlət dili elan edildi. Səfəvi

hökmdarlarının müdrik siyasəti nəticəsində bu dövrdə fars dilində yazmaq ənənəsi öz yerini Azərbaycan dilinə

verdi. Azərbaycan dilində də şeirlər yazılır, şeir məclisləri keçirilirdi. XVI əsrdə Azərbaycan dilinin böyük Səfəvi

imperatorluğunun dövlət dilinə çevrilməsi Azərbaycan dilinin daha da inkişafına səbəb oldu.

Azərbaycan bəylərbəyilikləri

XVI əsrdə Şah İsmayılın sarayında ədəbi məclis fəaliyyət göstərirdi. Belə

məclislərdə dövrün böyük şairləri toplaşırdı. Şah I İsmayıl «Xətai» təxəllüsü ilə

Azərbaycan dilində şeirlər yazmış, divan bağlamışdı. Azərbaycan poeziyasında ilk dəfə

olaraq məhz o, şeirini nikbin misralarla bitirmişdir. Şah İsmayıl Xətai «Qurani-

Kərim»in bilicisi olmaqla yanaşı, musiqi alətində ifa etməyi də bacarırdı.

Səfəvilər dövründə Azərbaycanda çoxsaylı ictimai binalar, karvansaralar,

hamamlar, ovdanlar, körpülər, məqbərələr və məscidlər tikilmişdir. Ümumiyyətlə,

XVI əsr Səfəvilər dövrünün memarlıq abidələri bunlar idi:

Ərdəbildə Şeyx Səfi məqbərəsi.

Qusar Rayonunda Şeyx Cüneyd məqbərəsi.

Bakının Şərq darvazaları.

Naxçıvanda Əlincə çayı üzərində körpü.

Bəhs olunan dövrdə Azərbaycanda kitabxanaçılıq işi də tərəqqi etmişdi. XVI

əsrdə Təbrizdə Şah İsmayıl tərəfindən böyük bir kitabxana açılmışdır.Görkəmli rəssam

Kəmaləddin Behzad Şah I İsmayıl tərəfindən Təbrizdəki saray kitabxanasına rəis təyin

edilmişdi. Ölkədə xəttatlıq da inkişaf etmişdi. Bu dövrdə kitab nəşrinin olmaması,

əsərlərin xəttatlar vasitəsilə yazılması xəttatlıq sənətinin inkişafına səbəb olurdu.

XVI əsrin əvvəlindən etibarən Təbriz şəhəri bədii miniatür ustaları geniş şöhrət

qazanmışdılar. XVI əsr Təbriz miniatür məktəbinin görkəmli nümayəndələrindən biri,

bədii müniatür ustası Sultan Məhəmməd olmuşdur. Onun miniatürləri Sankt-

Peterbur, London, Leypsiq, Venetsiya muzeylərində mühafizə olunur və saxlanılır.

XVI əsrdə Azərbaycan musiqi mədəniyyəti də inkişaf etmişdir. Bu dövrün ən

məşhur xanəndəsi Hafiz Lələ idi. Onun Azərbaycan musiqisinin inkişafında xüsusi rol

oynamışdır. Həmin dövrün görkəmli nümayəndəsi XV əsrin sonları və XVI əsrdə Aşıq

Qurbaninin dildən-dilə gəzən dastanları indi də aşıqlar tərəfindən yüksək

qiymətləndirilir.

Məhəmməd Füzuli

Aşıq Dirili Qurban

a) Kəmaləddin

Behzad. Həzrəti

Yusifin yoldan

çıxarılması. Miniətür.

1488-ci il. Qahirə

Milli kitabxanası

b) Sultan

Məhəmmədin

Nizaminin

«Xəmsə»sinə çəkdiyi

miniatür Sultan

Səncər və

qarı(London,Britaniya muzeyi)

a) b)

Şeyx Səfi xalçası. “Viktoriya və Albert” muzeyi (London)

Təbriz xalçaçılıq məktəbinin şah əsəri olan Şeyx Səfi xalçası 1539-cu ildə I Təhmasibin sifarişi ilə Şeyx Səfi məscidi üçün

toxunmuşdur. Şeyx Səfi xalçası hazırda Londonun Viktoriya və Albert Muzeyində saxlanılır.Eni 5,34 m, uzunluğu 10,51 m, sahəsi

56,12 m² olan xalça dünya muzeylərində saxlanılan ən nadir xalq sənəti nümunələrindəndir. XIX əsrdə ingilislər tərəfindən pulla

alınıb Böyük Britaniyaya aparılmışdır. Xalçada Zəngin rəng çalarları vəhdət təşkil edir. Xalının mərkəzində yerləşən qönçə

Günəşi, onun ətrafında dairə şəklində düzülmüş xırda güllər haləni, yaşıl, qırmızı, sarı rəngli 16 kiçik dairəvi qübbə isə Günəş

şüalarını əks etdirir. Xalçanın ətrafdakı saysız hesabsız əlvan naxışlar kainatdakı ulduzların rəmzidir. Heydər Əliyev

Fondunun təşəbbüsü ilə xalçanın təkrar nüsxəsi yaradılmışdır. Hazırda həmin üzü köçürülmüş nüsxə Azərbaycan Müasir

İncəsənət Muzeyində nümayiş etdirilir.

Azərbaycanın ən görkəmli memarlıq abidələrindən biri olan və Ərdəbil şəhərinin simvolu hesab olunan Şeyx Səfi türbəsi daş

kürsülük üzərində yüksələn qülləvari türbədir. Türbənin gövdəsi və günbəzin üstü firuzəyi kaşı çəkilmiş qırmızı kərpiclə naxış

şəklində örtülmüşdür. Fasadın qalan hissəsi məsciddən daha çox yaşayış binasını xatırladır. Məqbərədə vaxtilə qiymətli saxsı

qablar və kitablar saxlanılırmış. Binanın içərisi kaşı ilə zəngin bəzədilmişdir (bu əşyaların əksəriyyəti 1828-ci ildə ruslar

tərəfindən qarət edilərək Dövlət Ermitajına aparılıb və indi orada sərgilənməkdədir). İkinci şəkildə gördüyünüz Şeyx Şəsi

türbəsinin ətrafında yaradılan kompleks Yaxın Şərqdə olan ən böyük ziyarətgahlardandır. Kompleks, memarlıq quruluşunun

yüksək bədii xüsusiyyətləri ilə bərabər, kaşıdan düzəldilmiş nəbati ornamentlərinin və daxili tərtibatının zənginliyi ilə də

müstəsna bir abidədir

Qusar rayonunun Həzrə kəndindəki Şeyx

Cüneyd türbəsi XVI

əsrdə Azərbaycanda tikilən

və Səfəvilərin yadigarı olan abidələrdən

biridir. Şeyx Cüneyd Şah İsmayıl

Xətainin babası idi. O, XV əsrdə Şirvana etdiyi

hərbi yürüş zamanı Şirvanşahlar tərəfindən

öldürülmüş və Həzrə kəndində dəfn

edilmişdir. Səfəvilər Şirvanda hakimiyyəti ələ

aldıqdan sonra, 1544-cü

ildə Həzrə kəndindəki məzar üzərində türbə

tikdirilmişdir.

Şeyx Cüneyd məqbərəsi

Şeyx Səfi məqbərəsi

XRONOLOGİYA

XIII əsrin sonları Səfəvilərin Ərdəbil hakimliyinin yaranması

1252-1334 Səfəvilər sülaləsinin banisi Şeyx Səfiəddin İshaqın dövrü

1447-1460 Şeyx Cüneydin Ərdəbil hakimliyi dövrü

XV əsrin ortaları Səfəvilərin daha fəal siyasət yeritməyə başlaması

1460 Şeyx Cüneydin Şirvana və Dağıstana yürüşü. Samur çayı yaxınlığında döyüş.

1460-1488 Şeyx Heydərin Ərdəbil hakimliyi dövrü.

1483 Şeyx Heydərin Şirvana və Dağıstana birinci yürüşü.

1487 Şeyx Heydərin Şirvana və Dağıstana ikinci yürüşü.

1488 Şeyx Heydərin Şirvana üçüncü yürüşü. Şahdağ döyüşü.

1488-1494 Şeyx Sultanəlinin Ərdəbil hakimliyi dövrü

1494-1501 Şahzadə İsmayılın Ərdəbil hakimliyi dövrü

1499 Şahzadə İsmayılın Lahicanı tərk edərək, Ərdəbilə gəlməsi

1500 payızı Şahzadə İsmayılın Ərzincandan Şirvana yürüşü. Qızılbaşların heç bir müqavimətə rast gəlmədən

Şamaxını tutması

1500 Cabanı döyüşü.

1501 yazı Səfəvilərin Bakı qalasını ələ keçirməsi

1501 Şərur döyüşü. Ağqoyunlu dövlətinin birinci qolun süqut etdi, Əlvənd Mirzə isə məğlub oldu

1501 payızı Şahzadə İsmayılın Təbrizə daxil olaraq özünü şah elan etməsi. Mərkəzləşmiş Səfəvilər dövlətinin

yaranması

1501-1736 Səfəvilər dövlətinin mövcud olması

1501-1524 Şah I İsmayılın hakimiyyəti

1503 Almaqulağı döyüşü., Murad Mirzə məğlub oldu Ağqoyunlu dövlətinin ikinci qolu və Ağqoyunlu

dövləti süqut etdi

1503 Şah I İsmayılın İsfahan, Qum və Kaşan şəhərlərini ələ keçirməsi

1504 Şah I İsmayılın Yəzdə və Kirmanı ələ keçirməsi

1506-1508 Şah I İsmayılın Diyarbəkri, Hilatı, Bitlisi, Ərçişi və Bağdadla birlikdə İraqi Ərəbi ələ keçirməsi

1510 Şah İsmayılın Xorasana, Şeybani xanın üzərinə hücum etməsi. Xorasan vilayətini ələ keçirdi

1512 Şah I İsmayılın Qaraman və Malatiyanı ələ keçirməsi

1514 Sultan Səlimin Azərbaycana yürüş etməsi

1514-1555 I Səfəvi-Osmanlı müharibəsi dövrü

1514 23 avqust Çaldıran döyüşü.

1515 Portuqaliya hərbi-dəniz qüvvələrinin Hörmüz (İran) körfəzini işğal etməsi

1524-1576 Şah I Təhmasibin hakimiyyəti.

1534 Osmanlı sultanı I Süleyman Qanuninin Azərbaycana birinci yürüşü.

1535 Sultan I Süleymanın Azərbaycana ikinci yürüşü.

1535-1538 Şirvanşah Şahruxun hakimiyyəti.

1538 I Təhmasibin əmri ilə qızılbaşların Şirvana yürüşü. Şirvanşahlar dövlətinin varlığına son qoyuldu,

Şirvan ərazisi bəylərbəyiliyə çevrilərək Səfəvilər dövlətinin əyalətinə çevrildi, Əlqas Mirzə Şirvana

ilk bəylərbəyi təyin edildi

1548 Sultan I Süleymanın Azərbaycana üçüncü yürüşü

1551 Səfəvi qoşununun Şəkiyə yürüşü. Şəki vilayəti Səfəvilərin tabeliyinə keçdi. Azərbaycan

torpaqlarının vahid dövlətdə birləşdirilməsi prosesi başa çatdı

1554 Şah I Təhmasibin osmanlılara qarşı müdafiədən fəal hücum əməliyyatlarına keçməsi.

1554 Sultan I Süleymanın Azərbaycana dördüncü yürüşü

1555 29-may I Səfəvi-Osmanlı müharibəsinin başa çatması. Amasiya sülhü

XVI əsrə aid olan və Naxçıvanda yerləşən

Əlincə körpüsü bir aşırımlı tağ şəkilli, su

səthindən 5 m hündürlükdə, qabariti 2 m

olan tarixi bir körpüdür. Həmin körpüdən

Ərəfsə və Ləkətan kənd sakinləri bu gün

də istifadə edirlər. Körpü tikilərkən

dayaqların möhkəmliyinə xüsusi fikir

verilmişdir. Ovulmanın qarşısını almaq

məqsədilə körpü üçün çay vadisinin

əsasən düz və dar keçidini seçmişlər.

Körpünün bir dayağı hündür qayaya,

digər dayağı sahildəki özülə birləşir.

Şeyx Cüneyd məqbərəsi Əlincə çayı üzərində körpü

XV əsr Ərdəbildə Şeyx Səfi, Qusar Rayonunda Şeyx Cüneyd məqbərəsinin, Bakının Şərq

darvazalarının, Naxçıvanda Əlincə çayı üzərində körpünün inşa edilməsi