mİtra’dan “mİthras’in sirlari”na mİtraİzm’İn kuruluŞ …

113

ÖzMitra, Antik Arilerde güneş ışığıyla ilişkilendirilmiş bir tanrı idi. Zerdüşt’ten önce

etkili olan bu inanç Zerdüşt sonrası dönemde daha güçlü bir konumda ortaya çıkmış ve Roma’ya kadar geniş bir alana yayılmıştır. Magilerin çalışmaları ile bu kült gittiği her yerde yerel inançlarla etkileşime geçmiştir. Mezopotamya ve Anadolu inançlarıyla etki-leşime giren Mithra kültü, Helenistik dönemde yeni etkileşimlerle beraber senkretik bir dine dönüşmüştür. Roma İmparatorluğuna kadar yayılmış ve Roma’da Mithras’ın Sırları adını almış bu kült sonraları tüm imparatorlukta en etkili din haline gelmiştir. Özellikle askerler arasında yaygın olmuş bu din Hıristiyanlığın Roma imparatorluğunda etkili ol-ması üzerine zayıflamış ve tarihten silinmiştir.

Anahtar Kelimeler: Mithra, Kibele, Keldani, Babil, Senkterik, Gizem

From Mithra to Mithras Mysteria, Adventure of Foundation of MithraismAbstracts

Mitra was a god whom had been related to the sunlight in Ancient Arians. This belief was also effective before Zarathustra but after him it emerged in a stronger position and spread over a wide area as far as Rome. With Magin studies, this cult interacted with the local beliefs wherever it went. The cult of Mithra, which interacted with Mesopotamia and Anatolia beliefs, has become a new sycretic religion in the Helenistic period with new interactions. This cult with its new form spread all over the Roman Empire and took the name of Mithras Misteria and became the most effective religion in all over the empire. Mithra was especially prevalent among the soldiers, however, with the effect of Christianity in the Roman Empire, it weakened and erased.

Keywords: Mithra, Cybele, Chaldaen, Babylonia, Syncrethic, Mysteria

MİTRA’DAN “MİTHRAS’IN SIRLARI”NAMİTRAİZM’İN KURULUŞ SERÜVENİ

*) Yrd.Doç.Dr.,DicleÜniversitesiİlahiyatFakültesiDinKültürüveAhlakBilgisiÖğretmenliği(e-posta:[email protected])

Hayreddin KIZIL (*)

EKEV AKADEMİ DERGİSİ Yıl: 17 Sayı: 55 (Bahar 2013)

114 / Yrd. Doç. Dr. Hayreddin KIZIL EKEV AKADEMİ DERGİSİ

GirişMitra, tarihteAntikArilere ait,Güneşle ilişkilendirilenbir tanrı olarakortaya çık-

mıştır.ArilerinHintveİranşeklindeikikolaayrılmasındansonradabuözelliğinikoru-muş,hemHindistan’dahemdeMithraveyaMihrolarakanıldığıİran’daGüneş’le,Gü-neşinışığıylailişkilendirilmiştir.RigvedaveAvestagibidinimetinlerdedegeçenMitra,İransınırlarındançıktıktansonraMezopotamyaveAnadolu’yakadaryayılmış,BabilveAnadolu’nunyerelinançlarıileetkileşimegeçtiktensonrasenkretikbirinancadönüşmüşveRoma’yakadarulaşmıştır.BudönüşümüAntikİran’dadinadamlarıolanmagilerinça-lışmalarınınyanındagöçler,savaşlarvebenzeriyollarlafarklıgeleneklerlekarşılaşmasısonucugerçekleşmiştir.

Mithra’nın ulaştığı en önemli duraklardan biriAnadolu’dur.Mithra,Anadolu’dakiyerel inançlarla etkileşimegeçmişveburadanRoma İmparatorluğu’nayayılmıştır.BunedenleböylebirkonununincelenmesiAnadolu’nundinitarihiiçinönemlidir.Buçalış-madadaMithra’nın,İran’dançıkarakMezopotamyaveAnadolu’daasırlarsürenyolcu-luğuiçerisindesenkretikbirinancadönüşmesiincelenmiştir.

Makale hazırlanırkenMitraizm konusunda önemli çalışmalar ortaya çıkarmış olanFranzCumont’unThe Mysteries of MithraadlıkitabınınyanındaThe Oriental Religi-ons In Roman Paganism ve After Life In Roman Paganism adlıkitaplarındandaistifadeedilmiştir.

Çalışmaüçbölümdenoluşmuştur.İlkbölümdeMithra’nınİran’dakikonumu,ikincibölümdeMithra’nın İran’dan çıkışı, yayıldığı yerler ve etkileşimleri, sonbölümde ise“Mithras’ınSırları”olarakanıldığıRoma’dakikonumuincelenmiştir.Konunundahaso-mutbirşekildeanlaşılabilmesiiçinRoma’dakikonumuincelendiktensonra“Mithras’ınSırları”kültününözelliklerideçalışmayaeklenmişvemakalesonuçbölümüilebitiril-miştir.

ÇalışmahazırlanırkenhemMitrahemdeMithratabirlerikullanılmıştır.ÇünküMitra,Antik dönemlerde veHindistan’daMitra olarak isimlendirilmişken, İran’da ve batıyadoğruulaştığı yerlerdeMithra olarak anılmıştır.Bunedenlemakaledede söz edildiğidönemvebölgeyedikkatedilerekilgiliolduğuyerdekiisimtercihedilmiştir.

1. Mithra’nın İran’daki KonumuSanskritçedost,arkadaşanlamınagelen(Raju,Chan,KitagawaveFaruki,2002:67-

79;Zenaidi,1889:41)Mitra,“Mithra”olarakgeçtiğiAvesta’da“anlaşma,sözleşme”(Jo-nes,1915:752)anlamlarındakullanılmıştır.HerikisözcüğünyaniMitra ve Mithra’nın,“akit,anlaşma,antlaşma,ittifakvesöz”anlamlarınıçağrıştıranaynıisimdenmitrá “con-tract-sözleme’den” türediği belirtilmiştir (Schmidt, “Mithra-i”). HintAvrupalıların eneskitanrılarıarasındakabuledilenMitra,hemHindistanhemdeMithraolarakanıldığıİran’daantlaşmalardansorumlubirtanrıolarakkabuledilmiştir.Mitra’nıntarihsahnesi-neilkortayaçıkışıdabirantlaşmametniilegerçekleşmiştir.Anadolu’daçıkarılanM.Ö.XV.yüzyılaaitçiviyazılımetinlerdenanlaşıldığınagöreHititlerleMitannilerarasında

115MİTRA’DAN “MİTHRAS’IN SIRLARI”NA MİTRAİZM’İN KURULUŞ SERÜVENİ

gerçekleşmişolanbirbarışantlaşmasındaVaruna,MitravaNasatyaslarşahittutulmuşveonlaradınayeminedilmiştir(Demirci,1991:36;Campbell,2003:116–117).

Zerdüşt öncesi dönemde,Hindistan’daolduğugibi, güneş ışığı ile ilişkilendirilmişbir tanrıolarakkabuledilenMithra,Zerdüşt’ünİran’daortayaçıkmasıvemonoteizmivurgulaması nedeniyle diğer tanrılarla beraber kendisinin de konumu zayıflamış fakatZerdüşt’tensonraeskisindendahagüçlübirkonumasahipolaraktekrarortayaçıkmıştır.

AslındaZerdüşt’ünMithra’yı reddettiği dönemlerdeMithra’nın İran’daki etkisinintamamenyokolmadığıçokzayıfdaolsaetkiliolduğuifadeedilmektedir.Zerdüşt’ünred-detmesinerağmenMithra’nınvarlığınıdevamettirdiği,budönemdegizlibirmezhebininancınınmerkezindebulunduğuiddiaedilmiştir(Challaye,2002:106).YaniZerdüşt’ünyaptığıreformarağmenMithra’yabudönemdetapınılmayadevamedilmiştir,KuzeyBatıİran’ınyüksekyerlerindeönemlibir tanrıolaraketkisinisürdürmüştür(Arendzen,t.y.:891).

Zerdüştsonrasıdönemdeiseyukarıdaifadeedildiğigibidahagüçlübirşekildeortayaçıkmıştır.BubağlamdaAhamenişlerin(M.Ö.550–330)ilkdönemlerineaityazıtlardasa-deceAhuraMazda’ya“tanrılarınenbüyüğü”diyeyakarılmışkensonrakiyazıtlarda,tamolarakII.Artakserkes’inM.Ö.405-359)yazıtlarındanitibaren,AhuraMazda’nınyanındaMithraveAnahitayerlerinialdı(Eliade,2007:392).BudönemdeAhuraMazda’yaekolarakMithravetanrıçaAnahita’yaimparatorluksülalesinivekrallığıkutsamalarıiçinyakarılmıştır (Taraporewala, 2002: 188–189). Bu dönemdeMithra,AhuraMazda’dansonragelmişveTanrıçaAnahitailebirlikteanılmış,Mithra,ışıktanrısı,Anahitaisesutanrıçasıolarakkabuledilmiştir(Arendzen,t.y.:891).

YaniZerdüşt sonrasındaMithra, dahagüçlüolarak çıkmış olmasının yanındayeniözelliklerdekazanmıştır.FranzCumont,budönemdekiMitraizmineskiİrankabileleri-nininançlarınınizleriniiçindetaşımasınarağmenkendisindendahayenibirinançolanZerdüşt/Mazdainancınınbirmezhebiolarakgöründüğünübelirtmiştir.Cumont,MithrakültündekibudeğişikliğinAvesta’nınyaptığıreformlarıanlamayadayardımedeceğiniifadeetmiştir.(BkzCumont,1903:1).

Mithra’nın,ZerdüştsonrasıdönemdekazandığıözelliklerAvesta’nınMithraYeştbö-lümündegörülebilmektedir.MithraYeşt’te,Mithra’nınAhuraMazdatarafındanyaratıldı-ğı,binkulağı,onbingözüolduğuvebiryazata/izedolduğubelirtilmektedir(Avesta,2012:404).Yazata terimi,Avestadilindeonoreedilmeye,övülmeye,“tapınmayadeğer,saygıduyulan”anlamınagelmektedir.Yazata’ların,AhuraMazda’nın iradesinidahaayrıntılıolarakyerinegetirenbirgrupküçükruhlarveyatanrılarolduklarıkabuledilmiştir.Herbirininayrıözellikleri,kendisineadanmışilahiler(Yeştler)nedeniylemuhafazaedilmişolanyazatalarınönemligörevlerindenbiri, sunularvekurbanlarlaonlarabaşvuranlaraçeşitlilütuflardabulunmakveyardımetmektir(Avesta,2012:13;Tığlı,2004:139).

Avesta’nın sadece Gathalar bölümünün Zerdüşt’e ait olduğunu, diğer bölümlerinZerdüşt’ten sonra eklendiğini belirten Eliade,MithraYeşt’in,Mithra’nın, Zerdüşt re-formundanöncebulunduğuyüksekliğeyenidençıkarılmasınıanlattığınıvegerekçelen-


dirdiğinibelirtmiştir.Eliade’agöreyazar(Mithra’yıyazan),Vedalar’ıniyibilinenisimçiftiMitra-Varuna’nınbiryansımasıolarak,ilahininsonundaikitanrıyıMithra ve Ahura beraberanmıştır (BkzMithraYeşt,10:145).Eliade,bir tanrıyı,büyük tanrılarkatınageçiciveyakalıcıolarakyükseltmekamacıylayapılanbudurumundinlertarihindesıkçagörüldüğünübelirtmiştir(2007:c.I,395).

BurayakadarkaydedilenlerdendeanlaşıldığıgibiMithra,İran’dada,Hindistan’daol-duğugibibaşlangıçtabirışıktanrısıolarakkabuledilmişfakatZerdüştsonrasıdönemde,AhuraMazdatarafındanyaratılmışbiryazata olarakkabuledilmiştir.BunarağmenAhu-railebirlikteanılmıştır.Kendisinezafer,bereket,adaletgibigörevlerdeverilenMith-ra,zamanlasavaş,zafer,doğruluktanrısıolarakkabuledilmiştir.HintMitra’sı ileİranMithra’sı arasındaki temel farkyeniMithra’nın savaşçı özellikler kazanmışolmasıdır.Vedikmitolojidesavaştanrısıgöreviniİndrayüklenmişti.İndraaynızamandaMithragibiantlaşmalarıkontroledenvebuişlesorumlutanrıkonumundaydı(Schmidt,“Mithra-i”).

Mithra,buözelliklerininyanındabaşkayazatalardandestekdealmıştır.Mithra,savaş-çılarınkoruyucusu,olarakyanınaVerethraghna’yı/Zaferialmış,doğruluğunkoruyucusuolarakSraoşa/İlahiYasayaitaat,Raşnu/AdaletveArştat/Rectitude-Sızdırmazlıkileilin-tilendirilmiştir.YinerefahındahivasisiolarakAşaVahişti-ZenginlikveParendi-Bollukşeklindeçağırılmıştır(Cumont,1903:5).Tığlı,buyazataların,aslındaMithra’nınkendisıfatlarınıncisimleştirilmelerindenoluşturulduklarınıbelirtmiştir(2004:159).

2. Mithra’nın İran’dan ÇıkışıAhamenişlerdöneminden itibarenyeniözelliklerleberaber tekrargüçlenmeyebaş-

layanMithra, ışık tanrısındansavaş,zafervedoğruluktanrısıolmayayöneldi.Mithra,yinebudönemdeİrandışınaçıkarakdiğerkültürlerleetkileşimegeçmeyebaşladı.MithrakültününİrandışınayayılmasınınvezenginleşmesininkökenindeAntikİran’dadinada-mısınıfınıoluşturanmagi’lerinmisyonerlikfaaliyetleriilePerslerinzaferlerietkilioldu.FakatbuikiunsurkarşılaştırıldığındaMagi’lerinçalışmalarınındahaetkiliolduğugörül-mektedir.HattaçoğuzamanPerslerinordularındanönceçeşitlibölgeleredağılmışolanmagi’lerinbukültüyaydıklarıgörülmüştür.GezgindinadamlarıolanmagilerinM.Ö.VasırdahemMezopotamya’dahemdeMısır’dabulundukları,budönemeaityazıtlardananlaşılmaktadır(Dandamayev,“Magi”).

Magi’lerhakkındakiilkbilgileriHerodotaktarmışonlarınMedlerioluşturansınıflar-danbiriolduğunukaydetmiştir.Herodot,MedlerinBus’lar,Paretaken’ler,Strukhat’lar,Arizant’lar,Budi’ler veMag’lar olmaküzere çeşitli boylardanoluştuğunubelirtmiştir(Herodot,1991:49).Magilerin inançsistemihakkındaaraştırmacılarınfarklıgörüşlerimevcuttur.KimilerionlarınZerdüştiolduğunukabulederkenkimilerionlarınZerdüştiolmadığısonradanbudinikabulettiklerivedeğiştirdikleriniiddiaetmiştir.Fakatmagile-rinZerdüştöncesidönemeaitinançlarıhakkındaneredeysehiçbirbilgimevcutdeğildir.(Dandamayev,“Magi”;AyrıcabkzAlıcı,2012:9-14).

Mecuslar, ilkdönemlerde İran’daoldukçaavantajlıbirkonumdaydılar.FakatAha-menişimparatoruKambis’inMısırseferineçıktığısıradaGautamaadlıbirMecusdiğer


Mecus’larındadesteğinialarakkendisiniKambis’inöldürttüğükardeşiBardiyaolaraktanıtmışvetahtageçmiştir.KambismüdahaleetmekiçinMısır’dandönmüşfakatİran’ayetişemedenölmüştür.Bardiya,birkaçayhükümsürmüşsonraDariustarafındanöldürül-müştür.Garhwaite,Gautama’nıngerçekBardiyaolmaihtimalininçokyüksekolduğunubelirtir(Garthwaite,2011:30).Darius(M.Ö.549–485),yönetimielegeçirdiktensonramagilerİran’dabarınamayacaklarınıanlayıp,batıyadoğrugöçettiler.M.Ö.VI.yüzyıldaDarius(M.Ö.549–485)vesonrasındaXserxes’in(hüküm:MÖ485–465)kovuşturma-larındankaçanmagilerbudönemdeİran’danuzaklaşmakzorundakaldılar(İznik,2002:206).FakatAhamenişlerin sondönemlerine ait yazıtlardaAhuraMazda ileMithra veAnahita’dandasözedilmişolması(Taraporewala,2002:188-189)busürgününuzunsür-mediğinigöstermektedir.

Magilerin İran’danuzaklaştırılmışolmaları sonucu inançları antikdönemdebüyükbiralanayayılmıştır.Cumont,Ahamenişler’dençokönceAnadolu’daPontus,LidyaveKapadokya ile Levant’ta (Torosların güneyi,Mısır’ın kuzeyi, batıdaAkdeniz doğudaMezopotamyailesınırlıolanbölgeyibelirtmekiçinkullanılır)Magi’lerinetkindurum-daolduklarını ifade etmiş, İran inançlarınıAhamenişlerdenönceburalara taşıdıklarınıkaydetmiştir (Cumont, 1911: 143–145). Gittikleri yerlerin inançlarından da etkilenenMagi’lerkendiinançlarıilegöçettikleribölgelerininançlarınıbirleştirmişvebiraradayaşatmışlardır(İznik,2002:206).

Magi’lerveMithrakültüPersordularınınzaferleriiledeilerledi.Perslerneredeba-şarılıolduiseMithraoradadahaçoketkiliolmayabaşladı.BuşekildehemMithrakültüfarklı yerlere ulaştı hemde ulaştığı yerlerin etkisinde kalarak yeni özellikler kazandı.FakatMithra’nın,Ahamenişlerdönemindekazandığıordularınefendisikarakteritarihingerikalanıboyuncabaskınbirözellikolarakkaldı(Willoughby,Pagan Regeneraiton).

2.1. MezopotamyaMezopotamya’nıncoğrafikonumolarakİran’açokyakınolmasıherikibölgearasın-

dainançetkileşiminikolaylaştırmıştır.İran’dançıktıktansonrabatıdailkkarşılaşılacakyerlerAnadoluveMezopotamyaolacaktır.Magi’lerveMithrakültüdebuikibölgeyeuğradıktansonrabatıyadoğruyollarınadevametmişlerdir.BubağlamdaMithrakültününİran’dançıktıktansonraulaştığıyerlerdenbiriBabiloldu.Yukarıdadaifadeedilmişoldu-ğugibiMagi’lerAhamenişler’denöncedeburayagelmişti.FakatBabil’inM.Ö.538’deAhamenişler tarafındanelegeçirildikten (Robertson,1903:301) sonraAhamenişler’inkışınbaşkentolarakkullandıklarıbiryerolmasıdinietkileşimigüçlendirecekti(Yıldırım,2012:232).

ZamaniçerisindeBabil,İraninançlarıileBabilinançlarınınbirbiriyleiletişimegeçti-ğibiryeroldu.Taraporewala’yagöreeskiçağlardanberiİranhalkıhemBabillilervehemdeMısırlılarileyakınilişkilerkurmuşlardı.Böylecedoğalolarakİran’ınAridininebuikiulustanetkilergelmişti.Mitra’nıngüneşleilişkiliolmasıveerkekkarakteresahipolmasıMezopotamyaveMısır’dabulunanbenzerinançlarlabirleşerektemelözellikleriüzerineyenişeylereklenmesinisağladı.Böylece,Ahamenişler(M.Ö.558–330)zamanındave-


rimliliktanrısıkültüMithra,sularıntanrısıAnahita’yatapınmaylabirleşti.Mithra,doğa-nınbabatarafınıtemsilederken,güçlübirsoysağlamakiçintümerkeklerintohumlarınıvetümkadınlarınrahimleriniarıttığınainanılanAnahita,doğanınannetarafınıtemsiletti(Taraporewala,2002:187-188;AyrıcabkzJones,1915:753).

BuşekildeİranveBabilinançlarınınbirleşmesindeikicoğrafyadabenzerinançlarınbulunmasıetkilioldu.Mezopotamya’nınAntikdönemdeki inançlarınıkaydedenKadirAlbayrak,AntikMezopotamya’dadinicoğrafyayıbelirlemeninzorolduğunubelirtmek-tedir.BuradayaşayaninsanlarıninançlarınınbirbiriiçinegirdiğinibelirtenAlbayrak,aynıdurumunKeldanilerveyaBabilliler’dedegörüldüğünükaydetmiştir.Birçokkavimdeol-duğugibisu,dağ,güneş,ışık,gökyüzüvbunsurlarKeldanilerindeinançsistemlerindeönemlibirkonumasahipti(1997:51–52).Benzerinançlarİranlılardadagörülmekteydi.Herodot(M.Ö.484–435),tarihkitabındaPersleritanıtırkenonlarıngüneşe,aya,toprağa,ateşe,suyaverüzgâradakurbanadadıklarınıbelirtmiştir(Herodot,1991:59).

Bu nedenle Antik İran tanrıları ile Babil tanrıları arasında benzerlikler kuruldu.Babil’de, GüneşTanrısı olarak kabul edilen Şamaş,Mithra’ya, Bel,AhuraMazda’yabenzetildi.Mithraİran’daadaletingözetleyicisiolduğugibiŞamaşdaBabil’deadaletintemsilcisiydi(Gündüz,1998:351;Sarıkçıoğlu,2002:24).AyrıcaŞamaşdaMithragibidoğudangörünmeyebaşlıyordu.Ordularızafereulaştıranvekrallarınkoruyucusuolanbirtanrıydı(Cumont,1903:10).Şamaş,Babil’deelindegüneşkurs’uilebirasabulundu-ğuhaldetahtüzerindeoturuyorşeklindetasavvurediliyordu(Albayrak,1997:52).

MithrakültüBabil’deKalde’ninyıldızbilimiyledeetkileşimegeçti(Gnoli,“Babylo-niaii”).Kalde,GüneyBabilonya’dabiryer;Keldanilerdebubölgedeyaşayaninsanlarınismiydi.YineKaldeismi,M.Ö.626–539yıllarıarasındahükümsürmüşolansonBabilKrallığı’nadaişaretetmektedir(Albayrak,1997:30).BunedenleBabillilerveyaKelda-nililertabiriantikkaynaklardageneldeaynıtopluluğuifadeetmekiçinkullanılmaktadır.BilindiğigibiKeldanilertarihboyuncayıldızbilimiveastrolojiyekatkılarıilebilinmek-tedirler. Bunlar insanoğlunun geleceğinin aydınlık gökyüzüne önceden yazıldığına vekaderin,yıldızlarındurumlarına,yerdeğiştirmesinebağlıolduğunainanmışlar,böyleceastrolojininkurulmasınayolaçmışlardır(Albayrak,1997:38–39).

Babil’deodönemdediniinançlarveyıldızlarlailgilibilgilerbirbirinekarışmışfarklıbirinançortayaçıkmıştı.ElmalılıHamdiYazır,tefsirindeonlarınyıldızlarıtazimettik-leriniifadeetmekte,şunlarısöylemektedir:“Keldaniler/Gildaniler,AllahTeala,eflakvekevakibihalketmiştir.Fakatbualemdekihayırveşerri,sıhhatvemarazı,halkvetedbiredenbunücumdur.Bunedenleiçindeyaşadığımızaleminyaratıcısıyıldızlardır.İnsanlı-ğınonlaratazimivaciptir.SonrabuyıldızlardaAllahTeala’yaibadetederlerveinsanlaravasıtaolurlar”(Yazır,t.y.:316).

Keldanilerinastronomikonusundaçokönemliaraştırmalaraönderliketmeleritarih-tekisavaşlarladasabitolmuştur.İskendertarafındanM.Ö.331yılındaBabilzaptedildi-ğindeKeldaniler’eait,1903yıllıkastronomikaraştırmalarla ilgilibir takımçalışmala-rınbulunmuşolduğuvebunlarındahasonraAristo’nunelinegeçtiğiilerisürülmektedir


(Albayrak,1997:59).Keldaniler,beşgezegenileayvegüneşeilahlarınözeltecellileri,onlarıntercümanlarıgözüylebakarlardı.Gezegenlerdenherbiribirilahaişaretederveoilahınadıylaçağrılırdı.Hergezegeniledelaletettiğitanrıiçinbirrenkdetahsisedilmişti.MeselaUtarit’in (Nebo) rengimavi,Zühre’nin (İştar)beyaz,Merih’in (Nergal)kırmı-zı,Müşteri’nin(Marduk)erguvani,Zuhal’in(Ninip)siyah,Ay’ın(Sin)gümüş,Güneş’in(Şamas)altınrengindeidi.Keldaniler,güneşinhergünbaşkabirnoktadandoğduğunavebuşekildebiryıliçinde,göğünufkunudevrettiğinedikkatetmişlerve12gezegeninhepsiniveburcuöğrenmişlerdi.BurçlarailahivarlıklargözüylebakanKeldaniler,yıldız-ların, ilahlarınmeramını ifadeettiklerinevebunlarınhareketleriniaraştırarakdünyadaolacakşeylerinöncedenkeşfvetahminininmümkünolacağınainanıyorlardı(Albayrak,1997:61–62).

KeldanilerinbuinancınınsonrakidönemlerdeMithrakültünedegeçtiğianlaşılmakta-dır.Antikİran’daMithrainancıileilgiliverilerdeyıldızlarileilgilibirinancarastlanma-mışken(Jones,1915:753),Babil’de,yıldızinançlarındanetkilenmesindensonraMithrakültüastronomikbirdingörünümüvermeyebaşladı.HattailerikidönemlerdeerginlenmetörenlerindeyıldızvegezegenisimlerininMitraizm’dekiyedidereceyiifadeetmektekul-lanıldığıgörülmüştür.

Mitraizmileilgiliaraştırmalarda,MithrakültününenönemliözelliklerindenbirininMitraistlerinyedidereceyigeçerekkurtuluşaulaşacağınainanılmışolmasıydı.Buyediderecenin her biri bir gezegenin himayesi altındaydı. 1- Karga/ corax -Merkür/utarit,2-Nymphus-Venüs/zühre,3-Miles/asker-Mars/merih,4-Leo/aslan-Jüpiter/müşteri,5-Perses/İranlı-Ay,6-Heliodramus-Güneş,7-Pater/Baba-Satürn/Zuhal(EliadeveCoulia-na,1997:251-252).

Yukarıdageçenbutürinançlaraantikİran’darastlanmamışolması,gezegenlerleilgilibuinançlarınKeldanilerdenalındığınıgöstermektedir.Ay,Merkür,Venüs,Güneş,Mars,JüpiterveSatürn’denoluşanyediküreninyörüngeleriDünyaçevresindeki,ruhundoğ-maküzereindiğiyerlerolarakbelirlenmişti(Cumont,1922:106–107;Campbell,2003:235–236).BudaMithra kültünün,Romalılar dönemindeki biçimdeortaya çıkmasınınaslında Babil’de şekillenmeye başladığını göstermektedir. Robertson, tarihi detaylarınyetersizolmasınarağmenPersMazdaizmiileKeldaniastrolojisininbirarayagelmesi-ninMitraizmiortayaçıkardığınınsöylenebileceğinikaydetmiştir(Robertson,1903:301–301).MithrakültününBabil’deyerlidinlerileKeldaniteolojisiveastrolojisiileetkile-şimegeçmesindensonrayenibirbiçimaldığınıbelirtenCumont’agöreiseBabil,sadeceilkadımdı.MagilerinMezopotamya’yıgeçmesiveAnadolu’yagiripburadakiinançlarlakarşılaşmasısonucundaMitraizmyenibirdeğişimyaşayacaktı(Cumont,1903:10).

2.2. AnadoluAnadolu’nunİran’ınbatısındakiilkbölgelerdenbiriolduğuyukarıdakaydedilmişti.

Aslında,Mithra’nınAnadolu’dakigeçmişininhemİranhemdeBabil’dendahaeskioldu-ğuiddiaedilebilir.ÇalışmanınbaşındabelirtildiğigibiMitrahakkındakieneskikaynak-lardanbiri,HititlerileMitannilerarasındakianlaşmanınbulunduğuçiviyazılıtabletler


Anadolu’dabulunmuştur(Demirci,1991:36).Yukarıdaverilenbilgilerdendeanlaşıla-cağıgibibudönemdekiinançileBabil’deyenibirşeklebürünenMithrainancıtamamenaynıdeğildi.AynışekildeArmenia’yıBabil’denönceelegeçirenAhamenişler’inilkdö-nemlerindekiinançileBabil’deortayaçıkanyeniinançdabirbirinintamamenaynıdeğil-di.AhamenişerinilkdönemlerineaitDariusyazıtlarındanbudönemdetektanrıinancınınhakimolduğuanlaşılmaktadır.BunedenleilkdönemlerdeelegeçirilenArmenia’da,Ahu-raMazda’yıbüyüktanrıolarakkabuledenZerdüştilik/Mazdaizm,hakimdi.(Robertson,1903:301).Fakatbuinancınburadadauzunsüredevametmediğitahminedilmektedir.ÇünküAhamenişlerinetkisindekalmışolmasısonucuonlardakidinideğişimburayıdaetkilemiştir.BunlardananlaşılacağıgibiMithraüçayrıdönemdeüçfarklışekildetezahüretmiştir.BuüçüncüdönemdeMagi’ler,Babil’denkuzeye,Anadolu’yadoğruilerledikle-rindeyanlarındafarklıbirMithrayorumugetirdiler.

Anadolu’da,PontusveKapadokya’da,görünenMagi’lerburadayerlidinlerinzayıfla-mışolmasınedeniyleinançlarınıkolaybirşekildebenimsetmeimkanıbuldular.Galatya,FirigyaveLidya’yagirenönemlimiktardamagiburadakaldı(Willougby,Pagan Regene-ration).BöyleceAnadolu’daetkiliolmayabaşlayanMagi’ler,buradaAnadoluveYunaninançlarıilekarşılaştılar.AttisvekendisindenbirçokuygulamavepratiğialmışolduğuKibelekültleriilekarşılaşanMithra’nınikinciönemlideğişimideAnadolu’dagerçekleşti(Arendzen,t.y.:892).

Attis,Anadolu’dayaygınAnaTanrıçaKibele ileanılanbirTanrıolarakkabuledi-liyordu.BukültteKibele,toprağıveyeryüzünütemsiletmekteydi.Attis,iseonunhemoğluhemaşığıhemdekurbanıolarakkabuledilmekteydi.Frigyalılar,Attis’i,“papa”ola-rakadlandırırveonabirbitkitanrısıolaraktaparlardı.AnnesiKibele’ninçılgıncasevgisiyüzündenAttis’indelirdiğivebirçamağacınınaltındakendisiniiğdişettiğineinanılırdı.İnancagörekendiniçamağacınınaltındaöldürdüğüiçinbukültteçamağacıkutsalkabuledilmekteydi(Eliade,2003:.328;Ünal,2001:29-30).Attisiçindüzenlenenyıllıktören-lerdebudurumbirçamağacınısüslemekvesonradakesmekletemsiledilirdi(Gündüz,1998:48).OzamankiinancagöreAnaTanrıçaKibele,meyveleriniinsanlaravetoprağınüzerindeyaşayandiğercanlılarabağışlardı.BuheryılgeçekleşmekzorundaolduğuiçinmitolojiyegöreölmüşolanAttis’inKibele’yigebebırakmasıiçinheryıldirilmekzorun-daydı.BunagöreAttis,herilkbahardadirilir,budönemdetörenlerveşenliklerleKibeleileevlendirilirdi.BuşenliklereilkbaharKibeleşenlikleridenilirdi(Ünal,2001:34–35).

Anadolu’daKibelekültüilekarşılaşanmagiler,MithrakültüileKibelekültünübir-leştirdiler. Böylece İran veMezopotamya’daAnahita ile birlikte anılmış olanMithra,Anadolu’yagirdiktensonratanrıçaKibeleileetkileşimegeçti.Kibele,Anahita’nınyerinialdıveMithra,Kibeleilebirlikteanılmayabaşladı.BuikikültAhamenişlerdöneminde,tekbir inançolarakvarlığını sürdürdü.Mithra rahipleri,Frig rahiplerleberaberdevletgüvencesialtındagüvenlibirşekildeyaşadılar.Mithrainancındakitaurobolium’un(kur-banın altında adayın kanla vaftiz edilmesi) da budeğişimden sonra,Kibele ile birlik-te anılmayabaşlanmasından sonraortayaçıktığıbelirtilmiştir (Cumont,1911:65–66).Taurobolium’daadayüzeridallarlaörtülübirçukuraçömelirveçukurunüzerindekurbanedilen boğanın kanıyla yıkanırdı (Burkert, 1999: 19).Her tarafı kanla kaplanan rahip


dahasonrapıhtılaşankanıiçerdi(Sevgi,2006:61).Izgaranınaltındakanlayıkananadayburitüelletanrınınölümüvedirilmesi(yadayenidendoğması)çevresindeeklemlenmiş,dinitörenusullerinibelirleyenbirsenaryoyakatılıyordu(Eliade,2003:323).

Kurban edilen hayvanın tanrıya ulaşacağı onun da bu şekilde tanrılaşacağı inancımevcuttu.Bunedenlekurbanedilecekhayvanabüyüksaygıgösterilir,süslenir,hiçin-citilmezdi.Kurbanınkanıbirkaptatoplanır,törenekatılanlarınüzerinebukutsalkandansürülürdü.Bu kandakiTanrısal gücün insanları kötülüklere karşı koruyacağına, onlarıgüçlendireceğineinanılırdı.AnaTanrıça’yakurbanedilenhayvanlar,AnaTanrıça’nınbirparçasıolacakyaniTanrılaşacaktı.OnedenleTanrıça’nınetiniyemekleinsanlardailerideAnaTanrıça’nınbirparçasıolmakistiyorlardı.(Ünal,2001:34–35).

BunlardananlaşıldığıgibiAnadolu’yaBabil’dendahaerkenbirdönemdegelmişolma-sınarağmenüçüncübirseferbukezBabil’deyeniözelliklerkazanmışolarakAnadolu’yagelmişMithra,buradayerelinançlarla,TanrıçaKibeleinancıylaetkileşimegeçerekyenibirdeğişimeuğradı.(Cumont,1903:16–17).BugelişindedahagüçlenmişgörünenMith-ra,ArmeniaveKapadokya’dayerleşmiş,M.S.V.asrakadarasırlarcaAnadolu’nunfarklıyerlerindevarlığınısürdürmüştür.(Cumont,1903:11).Hatta,Armenia’dabirdevletkül-tünedönüşmüş,ArmeniakrallarıMithradatesunvanınıkullanmışlardır(Arendzen,t.y.:891).Robertson’agöre,Mithridates-thejusticeofMithra-Mithra’nınadaleti-ismi,Hıris-tiyanlıktanasırlarcaöncekullanılmıştı(1903:301).

BuşekildeİraniözellikleritemelindesaklamışolmasınarağmenKalde,FrigveHint-İransentezindenoluşmuşolanMithrakültüİskender’inseferlerisonucuyenietkileşimleryaşadı.Bilindiğigibi İskender’inseferleri (M.Ö.334–323)sonucuYunanMedeniyeti,Anadoluveİran’ıgeçipHindistan’akadarulaşmış,bualaniçindekiinançlarbirbirleriyleetkileşimegeçmişti.İskender’inmilattandörtasırönceyapmışolduğuseferindensonraMithra,dahagenişbiralanayayılmafırsatınıbuldu.Mithrabuyenidönemde-Helenistdönemde-,felsefiekollerdendeetkilenecekti(Beck,“Mithraism”;Cumont,1903:25).

HelenistikdönemdenönceMithrakültünüMezopotamyaveAnadoluinançlarıetkile-mişti.HelenistikdönemdeisebukültünYunanveRomainançlarındanetkilendiğigörü-lecektir.Bukültünüzerindekidışetkilerincelenirse,BabilveKüçükAsya/Anadolu’nunardındanYunanveRomaetkilerininolduğugörülecektir(Jones,1915:753–756;AyrıcaMithrasileilgilimitoslariçinbkzJones,1915:757–758).

2.3. Helenistik Dönemde MithraDinlerinsenkretikbirbiçimedönüşmesindekültürlerinkarşılaşmasıenbüyüketkiyi

oluşturmaktadır.Dinveinançlarınkarşılaşmasınınmeydanageldiğidurumlardanbiridetarihtegerçekleşmişsavaşlardır.TarihtekültürlerinkarşılaştığıenönemliolaylardanbirideMakedonyalıİskenderileAhamenişlerinyaptığısavaşolmuştur.Önündekienbüyükengelibu savaşlaortadankaldıran İskender,daha sonraHindistan’akadar ilerlemiştir.Farklıkültürlerin,inançlarınvedüşüncelerinortayaçıktığıbudönemdesenkretikvegi-zemdinlerininyayılmasıoldukçaönemlivearaştırılmasıgerekenbirkonudur.

Eliade, Helenistik çağda egemen rengin dinsel bağdaştırmacılık olduğunu söyler.Tarihindeğişikdönemlerindebu türsenkretik inançlargörülmesinerağmenHelenistik


çağındiğerdönemlerdenfarkıbudönemdekiakımlarınçapınıngenişliğiveşaşırtıcıüret-kenliğioluşturmasıdır.Budöneminbaşkabirözelliğidekurtuluşvaadedeninançlarınözelliklebireyselkurtuluşvaadedensistemlerinortayaçıkmışolmasıdır.Butürakımlardasenkretik/bağdaştırmacıakımlarınetkisialtındagelişmişti(Eliade,2003:321).

Mithrakültüdebudönemdenetkilenmişvesenkretikbirdinedönüşmüştü.İskender’inHindistan’akadaryapmışolduğuseferlerneticesindebirçokkültürbirbiriileetkileşimegeçmiş,felsefesistemlerikarşılaşmış,yeniinançlarveyenifelsefesistemleriortayaçık-mıştır.Bu değişimlerden etkilenenMithra kültünün diğer kültürlerle karşılaşması içinkesinbirtarihkestirmekoldukçazordur.Buzorluksenkretizminuzunbirzamandiliminikapsamasınedeniyledahadazorlaşmaktadır.Kültünmagilergibioldukçahareketlivegezginbirdinadamısınıfıyoluylayayılmışolmasıtarihbelirlemeyidahadazorlaştır-maktadır.KaynaklarincelendiğindeAhamenişlerdönemindeolduğugibimagilerinçalış-malarıylayayılanbuinancınPerslerinhâkimiyetindensonradahakalıcıolduklarıvedahagüçlübirşekildeortayaçıktıklarıgörülmektedir.Bukültünhızlıbirşekildeyayılmasındadiğerbiretkendegüneşleilişkiliolmasıdır.

Güneştarihboyuncaherzamaninsanlarınilgisiniçekmiş,birçokkültürdetapınılan,kendisineibadetedilenbircisimolmuştur(BkzSarıkçıoğlu,2011:48–52).Babil’deŞa-maş,güneşleilişkiliiken,YunankültüründeHelios,güneşleilişkilibirtanrıkonumunday-dı.Bunedenlemagilerherikikültürledekolaybirşekildeetkileşimkurdular.Babil’deolduğugibiherhangibirsıkıntıyaşamadanYunaninançlarıilekendiinançlarınıbirleş-tirdiler.AhuraMazda,Zeusile;Verethraghna,Heraklesilebirleştirildi.Babil’deŞamaşilebirleştirilenMithra,buradadaHeliosileilişkilendirildi.Fakatonatabideğildi.Farsçaismideibadetlerdehiçdeğiştirilmedi(Cumont,1903:20–22).Mithra,Romaimparator-luğunaulaştığındaiseoradaSolInvictusolarakkabuledilecekti(Cumont,1911:146).

Mithrainancıbuşekildeİran’danBabil’eoradanAnadolu’yaveRoma’yakadarsü-renyolculuğundayolüzerindekarşılaştığıdinlerleetkileşimgöstermişveonlardanyenişeyleralmıştı.AnadoluveArmenia’dayerelunsurlarla,Suriye’desemitikelementlerlebirleşenMihtraasıltanrıolarakkalmayısürdürdü.Mithra’nınbukadarhızlışekildeya-yılmasındaenönemlietkenGüneşiseikinciönemlietkenMithra’nınodönemrevaçtaolantanrılargibikötübirşöhretesahipolmamasıdır.Ensestilişkidendoğmamışherhangibir kötü sıfat ile nitelenmemişti (Cumont, 1903: 16).O dönemde ortaya çıkmış diğerkültlerdebu tür ilişkilermevcuttu.Mısır’dayaygınolan İsis-Osiris kültünde,Serapis,İsis’inerkekkardeşivekocasıydı,AttisKibele’ninsevgilisiveoğluydu.SuriyeliBaal’indebireşivarikenTaraporewala’nınbelirttiğigibiAnahitadaterkedilmiştivebunedenleMithrayalnızyaşıyordu(BkzTaraporewala,2002:195).Mithraiffetliydi,kutsaldıaynızamandaverimlilikveberekettanrısıolarakkabuledilmişti.Bunedenleölçülübirsaygı-yıalıyordu(Cumont,1911:157).

2.3.1. Mithra Kültünün Helenistik Dönemde Etkileşime Geçtiği GizemlerHelenistikdöneminMithrakültüaçısındanbirbaşkaönemibukültünbirgizemdini-

nededönüşmüşolmasıdır.“Gizem”Yunanca“myein”fiilindentüreyen,“gizem”yada


gizlitapımbiçimianlamınagelen“mysterion”sözcüğüylekarşılanır.Metinlerdegenel-likle,sözcüğünçoğulbiçimiolan“gizemler”,“gizemlidinler”anlamınagelen“mysteria”dahafazlakullanılmıştır(Dürüşken,2000:43–44).

Yunanca,myein,myesis,mysteria, sözcükleri, Latinceye “initia, initiare, initiatio”İngilizceye “initiation” olarak, İngilizceden Türkçeye “Erginlenme” olarak geçmiştir.Buradan,gizemlerinbirererginlemetöreni,gizemlerekabulünvekatılımınbaşlangıçtayerinegetirilmesigerekenbellibirkişiselayinebağlıtapınmalarolduğuanlaşılmaktadır.Gizlilikveçoğuzamangeceoturumubununlabirliktebulunur(Burkert,1999:22).Ki-şininkendikararıylaseçtiğitanrıyayakınlaşarakruhunuarındırmasınaolanaktanımasıaçısındanbireyselbirdinbiçimiolangizemdinleri,tapınanlarınölümsüzlüğübaşarabil-melerineyardımcıolması,ölümdensonrakutsalbiryaşamiçinsözvermesi,tapınanlarıniçindefarklıheyecanlaruyandırmasıveherşeydenöte,gizemliyanınısadecedinekabuledilenlereöğretmesionlarıilginçveçekicikılanyanlarıdır(Dürüşken,2000:47).Muhte-vasısadeceüyeliğekabuledilmişkimselerebildirilmişolan,özelvegizlibiryapıyasahipbudinlerindiğerbirortaközelliğide,üyeliğekabul edilenleri tanrı ilebirlikte iştirakettiklerineinanılankutsalyemekidi(BkzSharpe,2000:77–78).Gizemdinleriningenelözelliklerininyanısıra,herbirininkendineözgübiriçeriğivekendisinibenimseyenlerinistekleriyleveinançlarıylaörtüşenbiramacıvardır(Dürüşken,2000:60).

Mithra kültünün bu dönemde etkilendiği gizemlerden biriDemeter ve Persephoneile ilişkilendirilenEleusisMysteria’larıdır.Eleusis,Atina yakınlarında deniz kıyısındakurulmuşbirkasabaidi(Houle,2001:61).Antikçağınenmeşhurtörenleriburadadü-zenlenirdi.Eliade,butörenlerinM.Ö.XV.yüzyıldabaşlamışolduğunukaydetmektedir.Yaklaşık ikibinyılboyuncaEleusisMysteria’larıkutlandı.Atina’yakomşuolmasıvebukentinsağladığıkorumaEleusismysteria’larınıntümHelendinihayatınınmerkezineoturmasınısağladı(Eliade,2007:362).ButörenlereBütünYunanistan’danziyaretçigel-mesinevebüyüktörenlerdüzenlenmesinerağmen“gizem/sırtörenleri”olmasınedeniyletörenleriniçeriğininneolduğutamolarakbilinmemektedir(Houle,2001:61).

Bu törenlerin,ZeusveDemeter’inkızlarıPersephone’un,Hades tarafındanyeral-tınakaçırılması ilebaşladığına inanılır.Mitosagöre;TanrıçaDemeter ileZeus’unkızıPersephone’laevlenmekisteyenHades,Zeus’tanPersephone’yieşolarakistemiş,Zeus,onunbuisteğinionaylamıştır.FakatDemeter’in,buevliliğekarşıolacağınıbilenZeus,Hades’inPersephone’yitoprağınderinliklerinekaçırmasınayardımetmeyekararverir.Zeus,toprakanaGaia’dan,Persephone’nindolaştığıyerlerdegüzelçiçekleraçmasınıis-tedi.Persephonevearkadaşlarıbuçiçekleritoplarken,arabasıylayeraltındançıkanHades,Persephone’yialıpyeraltınakaçırdı.BunuduyanveçoküzülenDemeter,insankılığındadokuzgünaralıksızbirşekildekızınıaradı.FakatonuncugünGüneşTanrısıHelios’tangerçeğiöğrenirdi(Houle,2001:66–67mitosuntamamıiçinaynıkitap63–71).

Artık yalnız yaşayanDemeter, uğradığı her yerde insanlara ekinlerin ve harmanınsırlarınıöğretti.Eliade’ınaktardığınagöreDemeterdahasonraEleusis’eyöneldi.Oradakendisinekralvekraliçeninçocuğunabakması teklifedildi.Çocuğauzunbir süreba-


kanDemeter,Demophonismininverildiğiküçükprensiçokseverveonuölümsüzbiriyapmaya karar verir. FakatDemophon’un annesinin bir akşambebeğini közler içindegörmesivedövünmeyebaşlamasıbukararıboşaçıkardı.BebeğiiçinağlayankraliçeyekızanDemetergerçekkıyafetiylekarşılarınaçıktı.OnlaraEleusis’tebirtapınakyapma-larınısöyledi.Oradaritüellerinibizzatöğretecekti.Dahasonrasaraydanayrıldı.Tapına-ğınyapımıbitincekızıPersephone’yigörmeisteğiyleyanıptutuşanDemeteriçerigirdi.Tapınağagirmesiileberaberyeryüzünükırıpgeçirenkuraklıkbaşladı.Zeus,Demeter’eulaklargönderiptanrılarınarasınadönmesiniistedi(Eliade,2007:358–359).

Demeter, kızı geri dönmezse,Olimpos’a adımatmayacağını bitkilerin büyümesineizinvermeyeceğinibildirdi.BununüzerineZeus,Hades’tenPersephone’yigerigetirme-siniistedi.BuisteğeboyuneğmekzorundakalanHades,yinedePersephone’ninağzınabirnartanesikoymayıveonayutturmayıbaşardı;böyleliklePersephone,heryıldörtayboyuncaHades’inyanınadönmekzorundakalacaktı.Demeter,kızınakavuştuktansonratanrılarınyanınadönmeyikabulettiveyeryüzüyenidenyeşillendi.TanrıçaOlimpos’adönmedenönce ritüelleriniaçıkladıvemysteria’larınıçevresindekilereöğretti (Eliade,2007:359).BugizemlerintemelihemikitanrıçanınbirarayagelmesihemdeDemeter’in,Demophon’uölümsüzleştirmeçabasınınuğradığıbaşarısızlığınbirdevamıolarakaçıkla-nır(Eliade,2007:359).MitosagöreDemeter,Persephone’ninheryılyeraltındakaldığısüreiçerisindebitkilerinbüyümesinidurdurmaktadır.Buyüzdenheryılonunyeryüzüneçıkışı,baharınbaşlangıcınıoluşturur(Gündüz,1998:305).

Diğerbirmitosolanİsis-Osiris’tedeEleusisMysteria’ları ileKibeleveAttismito-sundaolduğugibi ölen-dirilen tanrı inancı vardı.BunagöreOsiris,Mısır’ı yönetirkengösterdiğigüçveadaletlemeşhurolmuşefsanevibirkraldı.ErkekkardeşiSeth,onatuzakkurupöldürdü(Eliade,2007:123).Osiris’ineşi,büyücüİsis,ölüOsiris’tenhamilekalma-yıbaşardı.İsis,cesedigömdüktensonraNildeltasınasığındı;oradasıkpapirüskümeleriarasınagizlenipoğluHorus’udünyayagetirdi (Horus,EskiMısır’daGüneşTanrısıdır,(Gündüz,1998:173)).Horus,büyüyünceamcası ilekavgaya tutuştu.BaşlangıçtaSethonungözünüçıkarmayıbaşardı,amakavgasürdüvesonundazaferiHoruskazandı.Gözü-nügerialdıveonuOsiris’esundu.Osirisböylecehayatageridöndü(Eliade,2007:123).

Eleusis,Attisileİsis-OsirisgizemleriyleetkileşimegeçenMithra’nın,bukültlerdenhangiuygulamalarıaldığıtamolarakanlaşılmamıştır.FakatKibeledahilbukültlerleet-kileşimegeçtikten sonra iki önemli özellik kazanmıştır.Bunlardan birincisi bir gizemdininedönüşmüştür.Fakatbununtamolaraknezamangerçekleştiğibelirlenememiştir.YaniMithrakültüneaitgizemlerinHelenistikdönemdeortayaçıktığıanlaşılmışolmasınarağmentarihinibelirlemekçokzordur.Burkert,Mithras’aözgügizemlerinizlerineM.Ö.100.yıldanöncerastlanmadığını,bugizemlerintamolaraknasıloluştuklarıveİrange-leneğiyleilişkisinintamolarakneolduğununhâlâçözülmeyibekleyensorularolduğunubelirtmiştir (Burkert,1999:20). İkinciözellikHelenistikdöneminsonundaMithra’nıninsanşeklindebirtanrıolaraktasavvuredilmeyebaşlanmışolmasıdır.Herodot’unPers-lerhakkındaverdiğibilgilerdenİranlılardakitanrıanlayışındaantropomorfikbiryaklaşı-mınolmadığıbunedenletanrıheykeliyapmadıklarıanlaşılmaktadır.Herodotİranlıların


tanrı heykeli, sunak, tapınak yapmadıklarını, bunun onların tanrılara insan biçimi ya-kıştırmamışolmalarındankaynaklanmışolabileceğinibelirtir(Herodot,1991:59).FakatyukarıdaismiverilenDemeter,Persephone,KibeleveAttisileİsis-Osiris,mitoslarındainsanşeklindetasavvuredilen,ölenvedirilentanrılargörülmektedir.Bukültlerlekarşı-laşmasındansonrakidönemlerdeMithra,insanşeklindetasavvuredilenbirtanrıolarakgörülmektedir.

BöyleceHelenistdönemboyuncaMitraizm,Anadolu’davesonolarakimparatorlukdönemindenihaişeklinialdı.HelenistikkültürleMithra’nınkarşılaşmasısonundaMith-ra,insanşeklindebirtanrıgörünümündeortayaçıktı.Böylecedoğuhayaliolanbelirsizkişileştirmetamamenbatızevkinehitapedecekşekildekesinhalinialmışoldu.Standar-dizeedilmişMithra,İrankökenlidinilesanatveefsanekarışımısonucuortayaçıkmışbirHelenistürünolarakortayaçıktı(Willoughby,“PaganRegeneration”).

2.3.2 Mithra ve Felsefe EkolleriHelenistikdönem,gizemdinlerininvesenkretikdinlerinartmasınınyanındadeğişik

felsefesistemlerinindeortayaçıkmasınanedenolmuştur.Bufelsefesistemleridiniakım-larıdaetkilemiştir.MitraizmdefelsefikekollerdenpayınıalmışbudönemdeözellikleStoacılıktan ve Pisagorculuktan etkilenmiştir (Beck,Mithraism”; Cumont, 1903: 25).BunlardanStoacı felsefeMithra’ya inananlarınyaşadığıyerlerdenbiriolanTarsus’aodönemdehakimdi.BunedenleStoacılıklaMithrakültübirbirindenetkilendi(Dürüşken,2000:150).

StoacılıkM.Ö.336–264yıllarıarasındayaşamışolanZenontarafındankurulmuşveHellenistikdönemdeetkiliolmuşbirfelsefeokuludur(Cevizci:2000:888).PanteistbiranlayışıbenimseyenStoacılaragöreTanrışekilverdiğimaddedenayrıbirvarlıkdeğildir.Tanrı,maddibiryapıdadır.Stoacılar,Herakleitos’tandünyanınanamaddesiolarakateş-lelogosöğretisinialmışlardı.BudüşünceyipanteistbirbiçimdeyorumlayanStoacılaragöreTanrı, evren düzenine içkin olan, etkin ateştir, bununla birlikte o, aynı zamandacisimlerdünyasınımeydanagetirenöğelerinkendisinden çıkmışolduğu ilkkaynaktır.Buöğeler,Tanrıdandoğarvedahasonrayenidentanrıyadönerler,öylekievrendekiherşeyyadailkateş–yanikendiiçindevekendibaşınaTanrı–yadafarklıhalleriiçindeTanrıdır.(Cevizci,2010:149–150).

Evrenin tek canlı bir organizma, rasyonel bir bütün olarak görülmesini talep edenStoacılar,bubütününbirparçasıolaninsanın,bütününamacınauygunbirbiçimdedav-ranması,enyüksekyetkinliğeulaşmanınyollarınıaramasıgerektiğisonucunavardılar.Stoacılaragöre, insanındoğayauygunhareketetmesi,doğadakidüzeneuygunolarak,kendiruhunudüzenesokmasıvedoğanınlogosyadaevrenselakıltarafındanyönetilme-sinebenzerşekildeaklınyönetimialtınagirmesi,iradesiniaklındenetimialtınasokma-sıgerekiyordu.Mutluluk,doğalyaşamdan,doğayauygunyaşamadan,insaneyleminindoğalyasaylauyuşmasından, insanıniradesininTanrınıniradesineuygundüşmesindenmeydanagelir.Stoacılariçindoğayauygunyaşam,doğadakietkinilkeye,insanruhunundakendisindenpayaldığılogosauygunyaşamdır(Cevizci,2010:151).


MitraizminyaratılışmitiileStoacılığınyukarıdaanlatılanpanteistdünyagörüşüara-sındabenzerlikvardır.Dünyanınyaratılışı,insanındünyayagelişsebebiveiçselyolcu-luklanasıldahaiyibirinsanolacağınadairanlatımlarıbufelsefeilebenzeşiyordu.MithrayaratılışmitindetanrıMithra’nınboğayıöldürmesibuboğadandiğercanlılarınyaratıl-masıbenzerlikgöstermektedir.Yine İranmitolojisindedeateşinkutsalkabuledilmesietkileşimikolaylaştırmıştır.İrantoplumlarındaateşinsugibi,bütüncanlılarınvarlıklarınıborçluolduklarıbirnesneolarakbilinmekteydi.Avesta’dabeştürateştensözedilipherbirine tek tekselamgönderilir:Birinciateş,ateş-i behrâmolarakbilinenveateşgede-lerdebulunanbüyükateştir.İkinciateşcanlılarınbedenlerindedir.Üçüncüateşbitkilerveodunlardabulunur.Dördüncüateşbulutlardadır,yıldırımveşimşeklerveyaTeşter’ingürzündensıçrayanateştir.Beşinciateş,sonsuzvarlığıbulunanarştaveAhuraMazda’nınkarşısındadır(Yıldırım,2008:95-96).

Mithra, Stoacılığın ahlaki konulardaki felsefi öğretilerini de aldı. Bunlardan sonraMithra,Roma’daüstkesimininancıhalinegelecekti.Buöğretiler,Roma’dahemRomalıeğitilmiş sınıfın düşünsel dünyalarını tatmin ediyor hemdemanevi bir huzur vererekRomaDinininaçıkbıraktığımaneviyatınyerinidolduruyordu(Sevgi,2006:63).

Stoacılar’ınbaşkabirdüşüncesiisekentileevrenarasındakibenzeşmeyigöstererek,bireyiönplanaçıkarmalarıydı.İskender’inçağdaşıolanDiogenes,kendisininbir“koz-mopolites”–birdünyayurttaşıolduğunuaçıklamıştı (başkabir ifadeylekendinihiçbirkentin,hiçbirülkeninyurttaşıolarakgörmüyordu).Stoacılar,bütüninsanlarıntoplumsalkökenlerivecoğrafikonumlarıneolursaolsunkozmopolai–aynısitenin,kozmosunyurt-taşları-olduğudüşüncesinikabulettiler.ZenonilkeserlerindenolanDevlet’inde,artıkayrıdevletlerebölünmeyecektekbirtanrısalyasayatabi,herkesinyurttaşvebirbirlerininuzuvları olduğu tek bir büyük kentin, insan yapısı yasalarla değil kendi gönüllü katı-lımlarıyla,rızalarıylaveyaZenon’unifadesiyle“Aşk”labirarayageleceğibirdünyanındüşünükuruyordu(Eliade,2003:236).

StoacılıktakibudüşünceMithra’yıdahagüçlüveevrenselhalegetirdi.Aslındama-gilerin faaliyetleri düşünüldüğünde onların asırlar öncesinden belli bir ırkınmensubuolarakhareketetmediklerianlaşılacak,gittikleriheryerdekendi inançlarınıbulunduk-larıyereuyarladıklarıveoranınyerelinançlarıilebirleştirdiklerigörülecekti.Özellikleİskender’inseferindensonrabütündoğukökenliinançlargibiMithradaevrenselözellik-lertaşımayabaşlamıştı.ÖzellikleimparatorlukdönemindetümdoğutapımlarıgibiMith-radaartıketnikbirniteliğesahipdeğildi.Buinançlarınyapılarıveiçerdiklerikurtuluşçuöğretilerevrenselcihedeflereyönelmeiddiasındaydı(Eliade,2003:323).

Stoacılık dışında,Mithra’nın etkilendiği diğer bir felsefi ekol ise Pisagorculuk’tu.Mitraizmin,İranveSemitikinançlarileStoacılıkvePisagorfelsefelerininbirarayagel-mesi ileortayaçıktığınıbelirtenCumont’agöreMitraizmPisagorculuk’tandaetkilen-miştir(Cumont,1922:37–38).GizemözellikleritaşıyanfelsefibirdüşünceolanbuakımadındananlaşıldığıgibiPisagor’adayanmaktadır.Pisagor,M.Ö.580–500yıllarıarasındayaşamışbirfilozoftur.Güneyİtalya’dabirşehirdegizlibirdinitarikatkurduğu,ruhgöçü-


neinananvedisiplinli,perhizlibirhayatsürenOrphiklerinetkisindekaldığıbelirtilmiştir(Gökberk,1999:29).Pisagorcugelenekiçindeyeralanfilozoflarsadecebirfelsefeokuludeğilfakatdahaziyadedinibirtarikatvehattapolitikbirörgütyadacemaatmeydanagetirmişlerdi(Cevizci,2010:42).PisagorculuğunbuözelliğiMithrakültünüdeetkile-miş,Mithra,ilerdedegörüleceğigibiartıkmağaraveyakapalıyerlerdetoplanankişilerinortaklaşa ibadetettikleribirgizemdininedönüşmüş,sonundasenkretikbirgizemdiniolarakortayaçıkmıştır.

BöyleceMithrakültü,HelenistikdönemdeAnadolu’dakurulankrallıklarda,zamanıntaleplerinegörefarklıbirinançhalinedönüşmeyebaşladı.Stoacılıkfelsefesindenetki-lenmesonucubukrallıklardabirırkındinikarakteriolmaözelliklerinikaybetti.KibeleveDemeterkültlerigibi,bireyolarakerkeklerehitapetti.Sadeceerkeklerinveözelkatılımşekilleriilegirebildiğibirinançhalinedönüştü(Willoughby,“PaganRegeneration”).Budinegirenkişileryenidenölüpdoğduklarını temsiledentörenlerdengeçtiler.Taurobo-lium törenindeızgaranınaltındaboğakanı ileyıkanankişininölüpyenidendirildiğineinanıldı.Bu tören kanla dünyaya gelen insanın yeniden kanla dünyaya gelişini temsiletmekteydi(Eliade,2003:323–324).

İlk bakıştaDarius’un İskender’e yenilmesinden sonra bu inancın yok olması veyazayıflamasıgerektiğidüşünülebiliroysatarihbutahminintersiningerçekleştiğinigöster-miştir.BuyenilgidensonraPontus,Kapadokya,ArmeniaveKomagenegibiAhamenikdönemininetkisindekalanyerlerileBergamaveAntakya’daMithra’yaresmibirkültgibibakılmıştı(Willoughby,“PaganRegeneration”).İskender’inkurduğuimparatorluğunda-ğılmasındansonraKapadokya’daKommagene’dePontus’takurulankrallıklarAhamenişsultanlarıylailintiliolduklarını,KyrosveDariussülalesindengeldikleriniiddiaettilerveAntikAhamenişinançlarınıveâdetlerinicanlıtutmayaçalıştılar.Anadolu’dakurulmuşbütünkrallıklarınhükümdarlarıMithradates(Mithrdad)adınıtaşıdı.Birdönem(yaklaşıkM.Ö.130),İran’dakihükümdarlardabuadıtaşıdı(Taraporewala,2002:189).Cumont,bu şekildehayali soybağlılığıylaAhameniş’leredayandırılanPontus,Kapadokya,Ar-meniaveKommagenekrallıklarındaMithradates isimine sık rastlanmışolmasının, bukrallarınMithra’yabağlılığınıgösterdiğinibelirtmiştir(1911:143).Cumont,Mithra’nınBergamaveAntakya’nındaiçindebulunduğudeğişikbölgelerdeburanınyerelinançlarıileİraninançlarındanoluşanyenibirakımolarakdoğduğunu,zafereulaştıran,haklarınıkoruyan,gözetenbirtanrıolanMithra’nınburalardadiğertanrılarınhepsindendahafazlatercihedildiğinibelirtmiş,krallarınMithradatesadınıkullandıklarınıkaydetmiştir(1903:12–13).

Mithra,budönemde,Anadolu’daZeus’laözdeşleştirilenAhuraMazdagibiinsanşek-lindetasavvuredilmişbirtanrıolarakortayaçıkmıştı.Budurumodönemdengünümüzekalmışkalıntılardadagörülmektedir.BugünAdıyamansınırlarıiçindebulunanNemrutDağı’ndaodönemdenkalanZeus-Oromasdes/AhuraMazdaileYunangüneştanrısıHe-lios ileözdeşleştirilmişMithra’yaaitheykellervefigürlermevcuttur (Başgelen,2005:102–108).Anadolu’dayaşananbugelişmelernedeniyleolsagerekRogerBeck,Mith-rassırlarınıKommagenekrallığınadayandırmaktaMithrasırlarınınoradayattığınıiddia


etmekte, kültünTi.CladdiusBalbillus adlı bir astrolog-politikacı tarafından kurulmuşolduğunusöylemekteİranMitraizmiileRomaMitraizmiarasındakibağınKommageneKrallığıolduğunubelirtmektedir(Beck,2006:227).

BurayakadaranlatılanlarözetlenecekolursaMitraizm, İranMithra’sı,Keldaniyıl-dızbilim,AnadoluyerelkültlerininoluşturduğusenkretikbirakımolarakortayaçıkmışHellenistdönemdeisebirgizemdiniolarakkuruluşunutamamlamıştır.RomaMitraiz-minin,İranMazdeizmininRomalılaştırılmışhaliolduğunubelirten(Beck,“Mithraism”)Cumont’agöreZerdüştiliktebirmezhebolarakortayaçıkanbuinancınİtalya’dakişeklinitamolaraknezamanaldığını tespit etmekzordur.Yapılabilecekşeybu inancıngittiğiyerlerdealdığışekliveetkilenmişolabileceğiözellikleritespitetmektir(Cumont,1903:15–16).Bukültün zamanlaZerdüştlükten ayrı bir inanç sistemihalinegeldiği, bununnedenleri hakkında değişik iddialar ortaya atıldığı,Yazatas “tapınılanlar” diye bilinenmeleklerdüzenininenbüyüğüolanMithra’nın,asılşekliniHelenistikdönemdeMithrakültüolaraktamamladığıbelirtilmiş,bunedenleMitraizmin,HellenistikçağdagelişmişZerdüştçübirsapkınlıkolaraktanımlandığıkaydedilmiştir.(Campbell,2003:235-236).

Cumont,senkretikbiroluşumadönüşmüşbukültünoluşmasınışuşekildebetimle-miştir:“MazdatabakasınınüzerineSemitiktortularveAnadolu’nunlokalinançlarıek-lenmiştir.SonrabuverimlitopraktanHelenistfikirlersağlambirgövdeyesahipMitraiz-minyetişmesinisağlamıştır.Farklıunsurlarıiçindebarındıranbukompozedin,HelenistçağdaKilikya’da/Tarsus’ta,Kapadokya’da,Pontus’taveArmenia’dageliştivekendisineinananlarAnadolu’nunheryerindegörülmeyebaşladı.FakatAnadoluyerineRoma’dabir imparatorlukdinihalinegeldi.”(Cumont,1903:31;KüçükAsya,yaniAnadolu’daMitraizminyayıldığıyerleriçinbkzGüran,2010:18–55).Mitraizm,Anadolu’nunyer-li kültleri dahil olmak üzere, Semitik teoloji ile Pers inançların bir kombinasyonu ilekurulmuşken (Cumont,1911:148)Mithra’nındoğduğu topraklarda ise farklıbiryönedoğruilerlemişti.“GörünmezTanrı”Mitra’yatapınmayeriniAriVerethraghna’sı,SasaniBehram’ı“savaşlarınvezaferintanrısı”nabırakmıştı(Taraporewala,2002:193–194).

3. Mitraizmin Roma İmparatorluğuna GelişiMithrakültününyayılmasını,diğerdinlerleetkileşimgösterdiğidönemlerisaptamak-

takikarışıklıkvezorlukMithra’nınRoma’daortayaçıktığıdönemibelirlemektegörül-memektedir.MitraizminRoma’dagörülmesi,farklıdönemlerdeyaşanansavaşlarsonucugerçekleşmiştir.Plutarkhus(M.S.46–120),MitraizminRomaimparatorluğundayayıl-masınınKilikya’nınPompeustarafındanalınmasıylabaşladığınıbelirtmiştir.Plutarkhus,kendizamanınakadarsürengizliMithraritlerininilkdefaKilikyalılar tarafındantesisedildiğinibelirtmiştir.Akdeniz’deterörestiren,kutsalyerleriyağmalayanbukorsanlar,arkalarındayenilmez tanrıMithra’nıngücüolduğuna inanmakta,kendilerini,yenilmeztanrınınbağlılarıolarakkabuletmekte,zaferinherzamankendilerineaitolacağınainan-maktaydılar.Plutarkhus’agöreMithra’yatapınanbukorsanlarınRoma’yayenilmesivearalarındaRoma’yagetirilenlerinolmuşolmasıbukültünRoma’yagelmesinisağlamıştır(Willoughby,“PaganRegeneration”).


M.Ö.63’lerdePompeustarafındanalındığındaKilikya/Antakya,İran’dangelençift-çilerinyerleştikleribiryerolmuştu.Buçiftçilerburayaİran’dankendiinançlarınıdata-şımıştı.RomalılarınKilikya’da etkileşimegirdiğiMithra kültü, antikMithra kültünündışındaİran,MezopotamyaveAnadoluinançlarınınbirleşimindenoluşmuşsenkretikbirinançsistemiydi.Roma’danönceYunanlılardabukültükendiusullerinegöredeğerlen-dirmişvekendigizemlerindenkimiritüelleridebenimsetmişlerdi.Bütünbuözelliklerinerağmenözüİranlıkalmıştı.Taraporewala’yagörebuinançZerdüşt’ünöğrettiğiMazdatapınmasıydı, ama zamanın akışında oldukça değiştirilmiş ve Zerdüşt öncesi “doğayatapma”dinineyaklaşmıştı(Taraporewala,2002:190–192).

Romalıların, bu dinle diğer bir karşılaşması, Tarajanus zamanında (M.S. 53–117)oldu.Romaordusubudönemdeİranlılarla,Fıratkıyılarındayüzyüzegelmiş,Fırat’tanArmenia’a kadar yayılmış, Pontus veKapadokya ile sıkı ilişkiye girmişti.BuralardanİrandüşüncevekültüründenetkilenmişolarakdönenRomalıaskerlergittikleriheryereİrandüşüncelerinitaşıdılar.BuşekildeMithrakültükısazamandaRomaİmparatorluğu-nunherköşesineyayıldı (Taraporewala,2002:190;Cumont,1903: IV).BöyleceHele-nistdönemboyuncaBatı’daçokazbilinenbukültbirinciyüzyılınortalarındaRomaveİtalya’dapopüleroldu.Willoughby’agöreTarsusluPavlusimparatorlukkentiRoma’yaHıristiyanİncil’inigetirmedentambiryüzyılönce,MithrakültüKilikyalıhemşerileriyo-luylaRoma’datanıtılmıştı.Pavlus,Roma’yageldiğizaman,İrantanrısınındiniRoma’nın bilineneniyidiniolmuştu(Willoughby,“PaganRegeneration”).

Mithradiniiçinaskerlerenbüyükmisyonerolmuştu.KölelergibiAnadolu’dangelenaskerleryoluylataşınanbudinçokhızlıbirşekildeyayılmıştı(Willoughby,Pagan Rege-neration).Mithrakültü,M.S.I.yüzyıldanitibarenRomalıaskerlerveMagiler(Challaye,2002:106)tarafındanimparatorluğunulaştığısınırlarabağlıolarakfarklıbirçokbölgeyeyayıldı(Jones,1915,755).İkinciveüçüncüyüzyıllardabirçokkimsebudinegirdi.OkadarkisonRomaimparatorlarındanbirçoğu,Commodus’tan(M.S.180–192)Julianus’a(M.361–363)kadarbuinancıbenimsemiş(Campbell,2003:242–243),Hıristiyanlığınortayaçıktığı ilkdönemlerdebatıdünyasınınneredeyseenevrenseldiniolmuştu(Ro-bertson,1903:289).BudönemdeMithra’nınetkialanıİndusnehrindenİngiltere’yeka-daryayılmıştı(Willoughby,“PaganRegeneration”).OdönemdeKaradenizkıyılarındanİskoçya dağlarına, oradan Sahra çölüne kadarMitraist yapılara rastlamakmümkündü(Cumont,1903:43).

Budinokadarçokkabulgördüki,Romalılar25Aralık’taMithrafestivalinikutlama-yabaşladılar(Cassel,1888:360).İran’daMithra’nındoğumgünüolarakkabuledilenbutarihAvrupa’yataşındıktansonraHıristiyanlığaHzİsa’nındoğumgecesiolarakgeçmişve kutlanılmıştır.Hıristiyanlığın yayılması ile birlikteMihr gelenekleri ve ayinleri budininbağlılarıtarafındanbeğenilince,MitraistlertarafındandünyanınsonzamanlarındainsanlığıkurtaracağınainanılanMihr’indoğumuMesihile ilişkilendirilmiştir.Bugün,doğudaHıristiyanlığınyaygınlaşmasıylaİran’atekrarŞeb-iYeldaolarakdönmüştür(Ni-metYıldırım, 2008: 724).MahmutAydın,Mitra’nın, doğumgünüolarakkutlanan25Aralık gününün, İsa’nın doğum gününe; pagan inancında güneşin övüldüğü gün olan


Pazar’ın,İsa’nınanıldığıkutsalgünedönüştürüldüğünübelirtmiştir(2010:337).BuvebaşkaözelliklerininbenzeşmesinedeniyleHıristiyaninancınınMithrainancındanetki-lendiğidebelirtilmiştir(Conybeare,1914:10,19,29,48,70,143).

Mithra’nın Roma’da bu kadar hızlı bir şekilde yayılmasının nedeni o dönemdekiRomadinininyetersizliğinedayandırılmıştır.AntikRomadini,sadecedünyayahitapet-mekteydi.Ayrıca,dinibirkurumdanziyadesiyasibirmüessesekonumunagelmişti.Bunedenleherhangibirdindebulunabilenheyecanvemaneviyattanyoksungayesizbirko-numadüşmüştü(Çelik,1988:213).Devletdininintanrılarınıyatıştırmakamacıylabellibaşlıkurallardizgesiiçindeyapılanayinlervediğerdiniuygulamalar,butanrıların,ta-pınanlarınahlakikarakteriyleilgilenmeyipsadecesağlıkverefahınsürekliliğiyleuğraş-ması,zamanlahalkınbireyseldingereksiniminikörükleyennedenlerinbaşındagelmişveonlarıdışdünyanıntanrılarınavetapımbiçimlerineyöneltmiştir.Buyönelim,Roma’nınAkdeniz’de kazandığı zaferler sırasında karşılaştığı yeni din ve kültürleri tanıdığı dö-nemdegerçekleşmiştir.Üstelikbusıradaülkedesiyasikargaşalıklar,huzursuzluklar,su-ikastlarhükümsürmekteydi.BunlaryetmiyormuşgibiCarrhae/Harran’daRomaordusuİranlılarayenildi.Buyenilgibardağıtaşıransondamlaoldu.Romalıyurttaşlargüvence-lerinietikfelsefedeveyayabancıdinlerdearamayabaşladı.BudönemdefelsefealanındaEpicurosveStoacılar,dinalanında isedoğudangelenveRoma ileRoma’nınbatısınayayılangizemdinleritakipedildi(Dürüşken,2000:43–45).

Mithra’nınyayılmasınınbir nedenidegüneş ile ilişkili olmasıdır.Roma’daGüneştanrısı olarak kabul edilen Sol ile birleşmiş, (Sarıkçıoğlu, 2011: 50)Mithramerkezliolarakşekillenmişbukült,Roma’da“Deus Sol Invictus Mithras”olarakyaniYenilmez Güneş Tanrı Mithras olarakisimlendirilmiştir(Beck,“Mithraism)”.Geçmiştebukültübelirtmekiçin“themysteriesofMithras”;Mithras’ınSırlarıveya“themysteriesofPer-sian” tabirlerindegeçen “mysteria” tabiri de ilkdefaRoma İmparatorluğudönemindekullanıldı.ModerndönemlerdeisebukültübelirtmekiçinMitraizmtabirikullanılmayabaşlandı(Beck,“Mithraism”).

MitraizminkabulgörmesininnedenideMithra’nınasırlarcasavaştanrısıolarakkabulgörmesivesavaşçıözellikleresahipolmasıydı.ÇünküMitraizm,ağırlıklıolaraksavaş-çıların diniydi.Bu dindeki aşamalar arasındamiles-asker olması bunu göstermektedir(Cumont,1903:40).RomadönemindedesavaşçıözellikleriileönplanaçıkanMithra,Romaordusuiçerisindebüyükbirkabulgördü.HattaMithra,dahasonralarıRomaimpa-ratorluğununkoruyucusukabuledildi(Cumont,1911:150).M.S.367’deTunaüzerindekibir tapınağınenkutsalyeri,Mithra’ya“imparatorluğunkoruyucusu”olarakadanmıştır(Taraporewala,2002:192).

Mitraizmin,Roma’da özellikle askerler arasında yayılmasının başka bir nedeni debu kültün doğruluk ve cesareti, yiğitliği öven özelliklere sahip olmasıydı (Arendzen,t.y.:891). BuyönüyleRomaaskerlerinin,disiplinduygusuveyiğitliğinehitapetmişti.Taraporewala’yagöreyasayı,düzenivedisiplinisevenRomadüşüncesi,Perslerindisipli-neverdikleriönemveuyguladıklarışiddettenözellikleetkilenmişti.Perslerdünyafatihle-riydilerveböylecekendinehakimvedisiplinliolmanındeğerinianlamışlardı.Romaaklı


dagenişimparatorlarınyönetimvekontrolüiçinerdemindeğerinianlamıştı.BunakarşınEskiRomadiniçoktanberiuslu,ciddiveağırbaşlıydı;buinançyalnızcaRoma’nınyaşlıkendinibeğenmişaristokratlarınauyuyordu.BütünbunedenlerdendolayıRoma’nınput-perestdini,halkkitleleriniçekmedebaşarısızoluyordu.Bunedenlehalk,Mithratapın-masıylakarşılaşırkarşılaşmazbuinancıkabuletti.(Taraporewala,2002:194–195).

BütünbunlararağmenMitraizmRoma’daçokhızlıyayıldığıgibiyinekısabirsüreiçerisindesonbuldu (Arendzen,t.y.:892). Eliade’agörebirçokimparatorMithracılığısi-yasinedenlerledesteklemişolmasına rağmenKonstantinos’un312’dekazandığızafer,Mithracılığınsonunugetirdi.FakatIulianos’unçokkısasaltanatında,tapımtekrareskisaygınlığınakavuştu;bufilozof-imparatorMithracıolduğunuaçıklıyordu.Onun363’teölmesindensonrabirhoşgörüdönemibaşladı,amaGratianus’un382tarihlikararnamesiMithracılığa verilen resmi desteği sona erdirdi. ...Tümbatıni selamet dinleri ve gizlicemiyetlergibi,Mithra tapımıdabaskıvekovuşturmayauğrayınca tarihselbirgerçekolarakortadankayboldu(Eliade,2003:373).

Mitraizmin(Mithras’ınSırları)buşekildekısabirsüredeyayılmasıveyinekısabirsüredeyokolmasınınnedenionunbirgizemdinioluşunadayandırılmıştır.Burkert,gi-zemdinlerini açıklarkenonlarındinolarakvarlıklarını sürdüremeyecekkadarkırılganolduklarınıbelirtmiştir.Burkert,Mithrasvediğergizemdinlerininhızlıbirşekildeorta-dankalkmasınıantikçağıntoplumsalsisteminedayandırmakta,paganlığınoluşturduğuoçoklukiçerisindeherbirininbirseçenekoluşturduğunu,paganlığınbitmesiylegizemdinlerinindeonunlabirliktesilinipgittiğinikaydetmiştir(Burkert,1999:185–186).

Beck,Mitraizminkısabirsüredeortadankalkmasınınnedeniniaçıklarken,Mitraiz-mintümRoma’yayayıldığızamandadasayılarıçokazinsanlardanoluşanküçükgrup-larıninancıolarakkaldığınıbelirtmiştir.Beck’egörebunlarkendiihtiyaçlarınıkendilerigiderenküçükgruplardı.Hıristiyanlık ilekarşılaştırıldığındadahaçokyalnızgruplarınolduğu aralarında iletişimin ve tümünü kapsayan genel bir otoritenin olmadığı küçükgruplardı(Beck,“Mithraism”).Bunagöreherbirgizligrubunenfazla100üyekabulet-tiğinidehesabakatmakgerekir.DolayısıylabellibirandayüzkadartapınağınbulunduğuRoma’dabile,müritlerinsayısı10000’igeçmiyordu.Eliade’agöreMitraizmneredeyseyalnızcaaskerlereaçıkgizlibir tapımdı;dininyayılmahatları lejyonlarınhareketleriniizliyordu(Eliade,2003:371–372).

3.1. Roma Mitraizminin (Mithras’ın Sırları) ÖzellikleriMithrakültüRoma’yaulaştığındasenkretikbirgizemdininedönüşmüştü.Bubölüm-

dedekonunundahaiyianlaşılabilmesiiçinMithrakültününtemelözelliklerianlatılacak-tır.Budininbirgizemdiniolduğuveyazılıkaynaklarınınolmadığıdüşünüldüğünde,dinhakkındaaraştırmayapmanınzorluğuanlaşılacaktır.BunedenleMitraizmaraştırmaların-dadahaçokMithraayinininyapıldığıyerlerdeçizilmişolanresimlerdenvetapınaklarınözelliklerinden yola çıkılmıştır.Mithras gizemleri hakkında, tapınak olarak kullanılanmağaralardabulunankabartmalardakibirdiziöyküveboğayıöldürenMithraskabartma-larıdışında,yazılıbirmetinyoktur(Dürüşken,2000:64).


Mitraistler,isterdoğalbirmağaraolsunisterşehiriçindedoğalbirmağaraşeklindedü-zenlenmişbiryerolsunkenditapınaklarını mithraeum olarakadlandırırlardı(Beck,“Mith-raism”).Buyerlerenfazlayüzkişialmaktaydı.Bumağaralarabirdiziyeraltıgeçidiyleulaşılırvebugeçitlerkültekabultörenlerindekullanılırdı(Dürüşken,2000:156).BukültüoluşturanritlerinAsyakökenliolduğunubelirtenveMithrainancınınönemliunsurlarınınantikİran’adayandığınıkaydedenCumont,mağaralarınhenüztapınaklarıninşaedilmedi-ğidönemlere,kanlıtörenleriniseKibeleinancınadayandığınıbelirtmiştir.BenzerşekildeMithraefsaneleridekırsalhayatınolduğudönemlereaittir(Cumont,1903:30).

BirçokgizemdinigibiMitraizmdetemelayinlerinbirbaşlangıcımevcuttur.Buinanç-taenönemliayin,Mithra’nınboğayıkurbanetmesinicanlandırmaktır.İraninançlarınagöreMithra,birkayakovuğundandoğmuş,boğailesavaşmışveonuöldürmüştür.BoğayıöldürmesiveziyafetsahnesinedeniyleMithras’ındoğumsahnesiçokönemlidir.Mithra,kayadanbirbebekolarakdeğilbirgençadayıolarakdoğmuş(primeofyouth),dahasonragüçlükollarıylaboğanınboynuzlarınıyakalamıştır(Beck,“Mithraism”).

Mithra,boynuzlarındanyakaladığındaboğaotluyordu.Boğavahşibirbiçimdekoş-turduvesırtınaçıkanMithra’yıatmakistedifakatMithraboğanınboynuzlarınatutunduveboğaçökenekadarasıldı.Sonraonuarkabacağındantuttuveomuzlarınakadarkaldır-dı.Canlıboğayıbaşaşağıbirçokengeldenaşırıpmağarayagetirdi.Mağarayavardığında,güneşingönderdiğikuzgun,kurbananınıngeldiğiniKurtarıcıya iletti.Kurbanınburundeliklerinitutarakbıçağınıböğrünesoktu.Boğanınomuriliğindenbuğdayvekanındanşarapfışkırdı.Aytarafındantoplananvetemizlenentohumlarıinsana hizmet eden hay-vanların üretilmesindekullanıldı(Campbell,2003:240).Boğayıöldürmesinde,Mithras’agüneşinyardımetmesi,Roma’dabutanrınınSolInvictusileözdeşleştirilmesinenedenoldu(Dürüşken,2000:155).Bazırölyeflerde,kabartmalardaSolveMithras’ınbirboğaderisiüzerindeşöleniçinbulunduklarıgörülmektedir(Beck,“Mithraism”).

Mithra kültünde görülen taurobolium töreni bu kurban olayını hatırlatmak içindir.Yanitaurobolium KurtarıcıMithra’nınboğayıkesmesininbirtekrarıolarakortayaçık-mıştır(Campbell,2003:244).Tauroboliumileilgilibazıyazıtlardanerginlenmetöreni-ninyapıldığıgününyenibirdoğumgünüolduğuanlaşılmaktadır(Burkert,1999:162).Butörenlerdekurbanlarınkanınıiçmekyadaetleriniyemekhayataegemenolmayısim-gelemiştir(Yıldırım,2008:519).

HemKibele hemdeMithras dininde görülen taurobolium töreninde kesilen boğa-nınkanısonsuzakadaryenidendoğduğunainanılantapınıcılarııslatır.Boğanınkanıveüremeorganlarıyenidendoğumunbetimlenmesiiçinönemliikiaraçtır.Boğakurbanet-meninyanında,gizemayinlerindeyeralankutsalşölenlerdeyenenetlerveiçilenkanlarinsanıntanrıyıyiyipiçmesinibetimler(Dürüşken,2000:61).Mitraizmdebunundışındasuyabatırmaylayapılanvaftiz,ateşleyapılançetinbirsınav,ölümveyenihayatadoğumdramasıveekmekşarapsakramentiolduğugibi,özelcesarettestlerideolduğubelirtil-mektedir(Aydın,2007:168).

MithrakültününenönemliözelliklerindenbirideyukarıdadaişaretedildiğigibiMit-raistlerinyedidereceyigeçerekkurtuluşaulaşacağınainanılmışolmasıydı.Buyedidere-


ceninherbiribirgezegeninhimayesialtındaydı.1-Karga/Corax-Merkür,2-Nymphus-Venüs,3-Miles/Asker-Mars,4-Leo/Aslan-Jüpiter,5-Perses/İranlı-Ay,6-Heliodramus-Güneş,7-Pater/Baba-Satürn(EliadeveCouliana,1997:251-252).Campbell’egöreyedidereceninkoruyucusuolarakanılanyedigezegeninismihaftanıngünlerineverilenisimlerideetkilemiştir.Güneşgünü(Sunday,Pazar),Aygünü(moonday/Monday,Pazartesi,Marsgünü(GermenTiwes/Tuesday,Salı),Merkürgünü(GermenWoden/Wednesday,Çarşam-ba),Jüpitergünü(GermenThor/Thursday,Perşembe),Venüsgünü(GermenFrigg/Friday,Cuma),Satürngünü(Saturday,Cumartesi)gibi(BkzCampbell,2003:244).

YediküreninyörüngeleriAy,Merkür,Venüs,Güneş,Mars,JüpiterveSatürn,Dünyaçevresindeki, ruhundoğmaküzere indiğiyerlerolarakbelirlenmişti.Birey,derecelerinherbirindebelirlizaman-mekanniteliğialır,bunlarbiryandanonunkarakterinekatkıdabulunuröteyandanonusınırlardı.Böylece,adayınyediaşamasıruhungeçişlerinisağlı-yordu,tekertekeryedisınırlamadansınırsızgerçekleşmedurumunageçiliyordu.Herde-receiçinyapılaninisiyasyontörenindeadayodereceyeuygunbirmasketakıyordu.(Buderecelerveaçıklamaları içinCumont,1922:106–107,154,160–161;Campbell, 2003:235–236;BuDerecelerveinisasyonlarıiçinbkzWilloughbyPagan Regeneration).

Mithras’tayedidereceninolması,buinançsistemindeerginlenmetörenlerinindiğergizemdinlerinden,dahaönemliolmasınadahaçokayrıntılariçermesinenedenolmuştu(Burkert,1999:160).Bazenbuyedisafhanınhepsi,askerinitelikliolarakkabuledilirdi.Zamanzamanmaskelerveuygunelbiseler,dereceleri temsil edecek şekildegiyilirvehayvanlarınvekuşlarınhareketleritaklitedilirdi.Mitraizmegirecekolankişi,yedisaf-hayıyadadereceyigeçervesonolarakkılıçlaparçalanmışbirçelengialırvebaşınako-yardı.Sonra“Mithrasbenimtacım”diyerekonuomzunakoyardı.Bununüzerinekırmızısıcakbirdemirlealnıdamgalanırdı(Aydın,2007:168).

Mitraistlerinbuaşamalardangeçerekyükselmeleri,ruhungöktekiyükselişiyleeşde-ğersayılırdı.Buyediaşamanınherbirindeölümveyenidendünyayagelmedüşüncesihakimdi.Mystes(aday),Corax olarakadımattığıgizembasamaklarını,zorluveyorucudenemelergeçirerekyaşamınveölümüngizlerineermişbirPater olaraksonlandırırdı.Adayındinekabultörenlerininyapıldığıgün,onuneskikimliğindensoyunduğuveyeni-dendoğduğugünolarakkabuledilirdi(Dürüşken,2000:158).

Yukarıdaherbirgizemdininikendinehasbirözelliğiveamacıolduğubelirtilmişti.Mithrasgizemindeiseevrendeiyiilekötüarasındabirsavaşolduğunainanılırdı.Mithras,kötüileyapılansavaştaiyinintaraftarlarınıbirdüzenekoymakiçinevreneyollanmıştı.Mithrasyeryüzündekiveölümsonrasındakisavaşlarınefendisiolarakkabuledilmektey-di(Dürüşken,2000:61).

Mithrasgizemleri,iyibilinenerginlenmetörenkalıplarınaötekiilkçağgizemlerindençokdahaiyiuymaktaydı(Burkert,1999:169).Örgütlenmeaçısındandiğergizemdinle-rindendahasistemligörünmelerinerağmenMithras’ınardıllarınıtopluolarakifadeedenbirisimyoktu.BirbaşkadeyişleMitraistlerdiyebileceğimizYunancayadaLatincebirsözcükbulunmamaktadır.BudurumMithras’ınardıllarının,geçirdikleriruhaşamalarına


göre,konumlarınauygunolaraközelbireyseladlarasahipolmasıylaaçıklanabilir(Dü-rüşken,2000:63).

Budini,diğergizemdinlerindenayıranenönemliözelliğihalkaaçıkolarakkutlananhiçbirdinseltörenininolmamasıydı.Tambirgizemdiniydi.Çünküsadecekabuledilen-lereaçıktı.AyrıcadiğergizemdinlerindekişibirbaşkatanrınıngizeminedegirebilirkenMithras’tabaşkagizemdinlerinekatılanlarbudinekatılamazdı.Mithras’ısadecebudinekabul edilenleronurlandırabilirdi.Mithras’ınmağaralarıdaherkeseaçıkdeğildi.Kentdışındaarazilerdeyapılanmış,yadakent içindeözelbirevinveyabirkamubinasınıniçindekonuşlanmıştı(Dürüşken,2000:154–155).Bazıtörenlerdeinsankurbanedildiğibelirtilmektedir.İmparatorCommodus’unbirMithrastapısıbağlamındagerçekbircina-yetişlediğisöylenir.Bulunankafataslarıinsanlarınkurbanedildiğinedairsöylentileriyeryerdesteklemektedir(Burkert,1999:168).

SonuçMitra, Hint ve İran inançlarında farklı şekilde isimlendirilmiş, olmasına rağmen

ortaközellikler taşıyanveher ikikültürdegüneş ışığıyla ilişkilendirilmiş,doğruluğunkoruyucusuveyalanındüşmanıolarakkabuledilmişbir tanrıdır.MitraolarakanıldığıHindistan’daönceleri önemli bir konumda iken sonraları etkisini kaybetmiştir.Mithraolarakanıldığıİran’daiseZerdüştöncesindeHindistan’daolduğugibiönemlibirkonum-dabulunmuşfakatZerdüştdönemindeetkisinikaybetmiştir.FakatZerdüşt’tensonraiseyeniözellikleriileberabertekrarortayaçıkmışvegenişbircoğrafyayayayılmıştır.Budönemde,gezgindinadamlarıolanmagilerinmisyonerlikfaaliyetlerisonucuİrandışınaçıkmış,Mezopotamya,MısırveAnadolu’yayayılmıştır.Mithrakültügittiğiheryerdeyeniözelliklerkazanmışvesenkretikbirdinedönüşmüştür.

Mithra,İran’dançıktıktansonrailkvardığıyerlerdenbiriolanMezopotamya’dagü-neştanrısıŞamaşileilişkilendirilmiş,Keldaniyıldızbilimiyleetkileşimegeçmişveas-trolojiközelliklerkazanmıştır.Mezopotamya,budininoluşmasındailkaşamaolmuştur.Anadolu’daKibeleveAttismitosları ileetkileşimegeçenMithra,HelenistikdönemdeYunankültürüyledekarşılaşmışveEleusisMysteria’larıileStoacılıkvePisagorculuk’tanetkilenmiştir.Anadolu’daözellikleHelenistikdönemdekuruluşunutamamlayanMithrakültü, Roma İmparatorluğu’nda senkretik ve gizem özelliklerine sahip bir devlet diniolarakortayaçıkmıştır.

Mithra’nınbuyayılışındavesenkretikbirdinolarakortayaçıkışındamagilerinçalış-malarıilegüneşkültüetkiliolmuştur.Mezopamya,Mısır,Anadolu,YunanistanveİtalyagibiMithrakültününulaştığıcoğrafyalardaisimlerifarklıolmaklaberabergüneşleilişki-lendirilentanrılarınolmasıMithrakültününburalarauyumunukolaylaştırmıştır.

KaynakçaAlbayrak,K.(1997).Keldanîler ve Nasturîler.Ankara:VadiYayınları.Arendzen,J.P.(t.y.).“Mithraism”.Catholic Enyclopedia,C.10Avesta Zerdüştilerin Kut-

sal Metinleri.(2012).Çev.,FahriyeAdsay/İbrahimBingöl.İstanbul:Aves-taYayınları.


Aydın,F.(2007).“SırDinlerindeKurtuluş(Orfizm,MitraizmveGnostisizm)”.Dinleri Tarihleriyle Okumak -Dinler Tarihi Yazıları-. İstanbul:EnsarNeşriyat.

Aydın,M. (2010).Anahatlarıyla Dinler Tarihi Tarih, İnanç ve İbadet. İstanbul:EnsarNeşriyat.

Beck,R.(2006).The Religion of the Mithras Cult in the Roman Empire (Mysteries of the Unconquered Sun). Oxford:UniversityPress.

Burkert,W.(1999).İlkçağ Gizem Tapıları.Çev.,SinaŞener.Ankara:İmgeKitabevi.Campbell,J.(2003).Batı Mitolojisi Tanrının Maskeleri. Çev.,KudretEmiroğlu.Ankara:

İmgeKitabevi.Cassel,P. (1888).“An Explanatory Commentary On Esther,Consisting Of The Second

Targum Translated From The Aramaic With Notes, Mithra, The Winged Bulls Of Persepolis, And Zozoraster” Translated From German:AaronBernstein.Edinburg.

Cevizci,A.(2000).Felsefe Sözlüğü.İstanbul:ParadigmaYayınları.Cevizci,A.(2010).Felsefe Tarihi Thales’ten Baudrillard’a.İstanbul:SayYayınları.Conybeare,F.C.(1914).Historical Christ Or An Investigation Of The Views Of Mr. J. M.

Robertson, Dr. A. Drews, And Prof. W. B. Smith.London.Cumont,F.(1903).The Mysteries of Mithra.London:TheOpenCourtPublishingCom-

pany.Cumont,F.(1911).The Oriental Religions In Roman Paganism.London:TheOpenCourt

PublishingCompany.Cumont,F.(1922).After Life In Roman Paganism.London:YaleUniversityPress.Çelik,M.(1988).“SırDinleri”.Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,8:213–

225.Dürüşken,Ç.(2000).Antik Çağ’da Yaşamın ve Ölümün Bilinmezine Yolculuk Roma’nın

Gizem Dinleri. İstanbul:ArkeolojiveSanatYayınları.Eliade, M. (2007). Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi Taş Devrinden Eleusis

Mysteria’larına C.I.Çev.,AliBerktay,İstanbul:KabalcıYayınevi.Eliade, M. (2003). Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi Taş Devrinden Eleusis

Mysteria’larına C.II. Çev.,AliBerktay,İstanbul:KabalcıYayınevi.Eliade,M. veCouliana, I.P. (1997).Dinler Tarihi Sözlüğü, Çev.,Ali Erbaş. İstanbul:

İnsanYayınları.Garthwaite,G.R.(2011).İran Tarihi Pers İmparatorluğu’ndan Günümüze.İstanbul:İn-

kılapKitabeviGökberk,M.(1999).Felsefe Tarihi.(10.Baskı).İstanbul:RemziKitabevi.Gündüz,Ş.(1998).Din Ve İnanç Sözlüğü.Ankara:VadiYayınları.


Gündüz,Ş.,Ünal,Y.veSarıkçıoğlu,E.(1996).Dinlerde Yükseliş Motifleri ve İslam’da Miraç.Ankara:VadiYayınları.

Herodot.(1991).Herodot Tarihi.Çev.,MüntekimÖkmenİstanbul:RemziKitabevi.Houle,M.M.(2001).Gods And Goddesses In Greek Mythology. USA.İznik,E. (2002). “‘Magi’, ‘Magus’Yada ‘Magician’:RahiptenBüyücüye”.Eskişehir

Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi,1(3):201–217.Jones, H. S. (1915). “Mithraism”Encyclopedia of Religion and Ethics, C.VIII. New

York.Kara,C.(2007).İslam Coğrafyasında Mecusiler (Emevilerin Sonuna Kadar). (Yayımlan-

mamışDoktoraTezi),Ankara:AnkaraÜniversitesiSosyalBilimlerEnsti-tüsü

Robertson,J.M.(1903).Pagan Christs Studies in Comparative Hierology. London.Sarıkçıoğlu,E.(2011).Din Fenomenolojisi (Dinlerin Mahiyeti ve Tezahür Şekilleri).Is-

parta:FakülteKitabevi.Sarıkçıoğlu,E.(2002).Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi.Isparta:FakülteKitabevi.Sevgi,P.(2006).Augustus Dönemi Din ve Din Propagandası.Ankara: AnkaraÜniversi-

tesiSosyalBilimlerEnstitüsü.Sharpe,E.J.(2000).Dinler Tarihinde 50 Anahtar Kavram (Karşılaştırmalı Bir Çalışma).

Çev.,AhmetGüç.Bursa:ArastaYayınları.Taraporewala,IrachJ.I.(2002).Zerdüşt’ün Gathaları Üç Unutulmuş Din: Mitraizm, Ma-

niheizm, Mazdakizm.Çev.,NiceDamar.İstanbul:AvestaYayınları.Ünal,M.Y.(2001).Anadolu Anatanrıçası Kibele.Ankara:ÖtekiYayınevi.Yazır,ElmalılıM.Hamdi,(t.y.).Hak Dîni Kur’an Dili,C.1.İstanbul:YendaYayınDağı-

tım.Yıldırım,N.(2008).Fars Mitolojisi Sözlüğü.İstanbul:KabalcıYayınevi.Yıldırım,N.(2012).İran Edebiyatı.İstanbul:PinhanYayıncılık.

Elektronik KaynaklarBeck, Roger (2002). “Mithraism”, http://www.iranicaonline.org/articles/mithraism

(13/03/2012).Dandamayev,MuhammadA.(2012).“Magi”,http://www.iranicaonline.org/articles/magi

(16/07/2012)Gnoli,G.(2011).http://www.iranicaonline.org/articles/babylonia-ii,(16/07/2012)Schmidt,Hanns-Peter, (2006).“Mithra-i”http://www.iranicaonline.org/articles/mithra-i

(06/04/2012).http://www.sacredtexts.com/cla/pr/pr08.htm, (08/11/2011) sitesinden Willoughby, Ha-

roldR.(1929).Pagan Regeneration..

mİtra’dan “mİthras’in sirlari”na mİtraİzm’İn kuruluŞ …

Documents