nsan s hv ed bil r; s hvi etiraf

etm k onu yüks ldir; s hvi düz ltm k

is onu iki qat yüks ldir.

li ir N vai

Giri

traf mühitin mühafiz si qlobal bir anlayı dır v

zamanın t l bi il yaranmı dır. T bi t , onun s rv tl rin

nizamsız v sarsıdıcı h ml l r b riyy ti dilemma

qar ısında qoydu. nsan h m t bi td n istifad etm li,

h m d onu qorumalıdır. traf mühitin qorunması, t bii

s rv tl rd n düzgün v s m r li istifad edilm si,

mümkün olanların b rpa edilm si beyn lxalq al md

dövl t s viyy sind duran t dbirl r sırasına daxildir.

hali artımı, resursların kifay t etm m si, h tta

tük nm si amill ri h y can do urma a ba layanda vv l

buna ciddi h miyy t verilm mi dir. Lakin filosofların,

aliml rin saslandırılmı arqumentl ri hamını

dü ündürm y ba ladı.

Düzdür, tarixi baxımdan ekoloji probleml r

ekskursiya ets k gör rik ki, h l antik dövrd , h tta

ondan da qabaq insan c miyy tl ri t bi t bu v ya dig r

c h td n qay ı göst rmi l r. Lakin bu sistemli

2

olmamı dır. Min ill r boyu t bi tin müvazin tinin

pozulmasına qar ı görül n t dbirl r, n n l r 1910-cu

ild Cenevr d T bi ti Mühafiz C miyy ti kimi vacib bir

t kilatın yaranması il n tic l ndi. 1913-cü ild Bern

h rind t bi tin mühafiz si üzr Birinci Beyn lxalq

mü avir ça ırıldı. Bel likl , t bi tin mühafiz si h r katı

bütün dünyada sisteml dirildi v dövl tl rin n zar tin

alındı. Ancaq dünyada t bi tin qorunması h m d ictimai

c miyy tl r, t sisatlar, qeyri-hökum t t kilatları

t r find n h yata keçirilir. Hamı ba a dü ür ki, v ziyy t

çox h y canlıdır v t bi tin qorunması hamının borcudur.

T bi t v onun mühafiz si çox geni anlayı dır.

Amma b r övladlarının bu elmin n azı ümumi

anlayı larından x b ri olmalıdır. Ekologiya elmi

günümüzün reallı ıdır. Biz günd lik ruzimiz q d r vacib

v xeyirlidir. Burada heç bir mübali yoxdur. T biidir ki,

bu z rur t onun daha sür tli inki afını v

ax l ndirilm sini rtl ndirir. Flora v fauna ekologi-

yasının t dqiqat obyekti kimi d rinl m si, t kmill di-

rilm si v c sar tl nm si bütövlükd insan ekologiya-

sının xilasına yön lmi dir.

B riyy tin müasir ya ayı ını ekologiyasız t s vvür

etm k mümkün deyildir. Yazma ı, oxuma ı, sayma ı

3

bilm d n ya amaq n q d r ç tindirs , ekologiyanın

saslarını öyr nm d n d ya amaq bir o q d r ç tindir.

H rt r fli inki af etm k ist y n insanlar ekoloji bilikl r

dair müvafiq m nb l ri ardıcıl izl m li v onlara t nqidi

yaradıcı münasib t b sl m lidir. nsanlar arasında ekoloji

t f kkürü formala dırmaq sah sind geni i

aparılmalıdır. Son ill rd ekologiya elmi sah sind geni

bilikl rin ld olunması n t hlük li qlobal f lak tl rin ba

verm sinin qar ısının alınmasına, traf mühitin

mühafiz si istiqam tind mühüm i l rin görülm sin

imkan yaradacaqdır.

4

1. Ekologiyanın sas anlayı ları v sistemliliyi. 1.1. Ekologiyanın sas rh formaları

Ekologiya - traf mühitin tarazlı ını v bu tarazlı ın

pozulmasına t sir ed n t bii amill r v antropogen (insan

f aliyy ti) v fiziki prosesl ri öyr n n elmdir.

Orqanizml rin h yat t rzini v orqanizmd n yüks k canlı

sisteml ri öz aralarında v traf mühitin cansız

komponentl ri il qar ılıqlı laq d öyr n n elm

ekologiya adlanır. Ekologiya canlı orqanizml rin mövcud-

luq raitini, onların onları hat ed n mühitl qar ılıqlı

laq v münasib tl rini öyr n n v t dqiq ed n bir

elmdir.

“Ekologiya” termini iki yunan sözünd n m l

g lmi dir: “oikos” - ev, otaq, ya ayı yeri, v “logos” -

elm, y ni “ev, ya ayı yeri haqqında elm” dem kdir.

“Ekologiya” terminini elm alman bioloqu Ernst Hekkel

1866-cı ild orqanizml rin traf mühitl qar ılıqlı laq sini

öyr n n, biologiyanın çox vacib v s rb st sah si kimi

daxil etmi dir. E. Hekkel “Orqanizml rin ümumi

morfologiyası” kitabının 2-ci cildind Ekologiyanın elm

oldu unu a a ıdakı kimi xarakteriz etmi dir: «Ekologiya

dedikd orqanizml rin traf mühitl qar ılıqlı laq sini

öyr n n ümumi elm ba a dü ürük, buraya h m d geni

5

m nada bütün “mövcudluq raiti”ni d aid edirik. Onların

bir hiss si üzvi, dig r hiss si d qeyri-üzvi t bi tli olur,

amma onların hamısı orqanizml rin formala masında çox

böyük h miyy t k sb edir”.

srin sonlarından etibar n leksikonda ekologiya

ifad si populyarla ma a ba ladı. Ekologiya orqanizm

s viyy sind n yu arıdakı sisteml rin qurulu unu,

f aliyy tini, daha ço da orqanizml r arasında v

orqanizm il traf mühit, üsus n d insanla biosfer

arasındakı qar ılıqlı münasib tl ri öyr n n elmdir.

Ekologiya ümumi v üsusi bölm l r ayrılır. Ümumi

ekologiya orqanizm s viyy sind n yu arıdakı mü t lif

sisteml ri, üsusi ekologiya is mü t lif orqanizml rin

traf mühitl münasib tl rini t dqiq edir. Ekologiyanın n

mühüm sah si insan ekologiyasıdır. traf mühitin

radioaktiv çirkl nm si t hlük sinin artması biosferd

radioaktiv izotopların keçm yollarının v radioaktivliyin

ekosistem t sirinin öyr nilm si d ço vacib sah

sayılır. Bel sah l r onlarcadır. Ekologiya t bii

ehtiyyatlardan istifad , onları mühafiz etm k v

insanların rahat ya aması üçün münasib, lveri li

v ziyy td sa lamaq t dbirl ri il ardıcıl m ul

olmalıdır. Müasir dövrd ekologiya çox geni sualları

6

hat edir, sosial, texniki v humanitar elml rl laq d

olur. Ekologiyaya planetd ya ayan bütün insanlar üçün

böyük praktiki h miyy t k sb ed n v sür tl inki af

ed n universal, fundamental, kompleks elm kimi baxılır.

Bu terminin bir neç müxt lif rh formaları mövcuddur:

- ekologiya - biologiya elml rind n biri olub, canlı

sisteml ri v onların ya ayı mühiti il qar ılıqlı t sirini

öyr nir;

- ekologiya – t bi t v onun c miyy t il qar ılıqlı

laq sin h sr olunan, t bii v ictimai elml rin

d lill rind n sintez olunan kompleks bir elmdir;

- ekologiya – orqanizml r, biosistem v mühit

arasındakı qar ılıqlı laq probleml rinin t dqiqin xüsusi

ümumi elmi yana madır (ekoloji yana ma);

- ekologiya – t bi tl insan arasında qar ılıqlı

laq nin elmi v praktiki probleml rinin c midir (ekoloji

probleml r).

1.2. Ümumi ekologiyanın qurulu u Ümumi ekologiyada ad t n bir-birl ri il qar ılıqlı

laq d olan bir neç bölm l ri ayırmaq olar ki, onlara da

b z n ayrıca f nn kimi baxırlar (c dv l 1.1).

7

C dv l 1.1

“Ümumi ekologiyanın” qurulu u

Ekologiyanın bölm l ri

M zmunu

Faktorial ekologiya

Mühit faktorları v onların orqanizml rt sir qanunauy unluqlarını öyr n n elmdir.

Orqanizml rin ekologiyası v

ya autekologiya

Ayrı-ayrı orqanizml r v mühit amill ri v ya ya ayı mühiti arasındakı qar ılıqlı laq .

Populyasiyanın ekologiyası v

ya demekologiya

Eyni növ orqanizml r (populyasiya h ddind ) v ya ayı mühiti arasında qar ılıqlı laq . Populyasiyanın mövcudlu unun ekoloji qanunauy un-luqları.

Ekosistem haqqında elm

v ya sinekologiya

Müxt lif növ orqanizml r (biosenozlar h ddind ) v onların ya ayı mühiti arasındakı qar ılıqlı laq ni bütövlükdöyr n n elm. Biosenozların növl rarası münasib tl rinin ekologiyası.

Biosfer haqqında elm

(qlobal ekologiya)

Yer qabı ının yaradılması (atmosfer, hidrosfer, litosfer) v onun f aliyy tindcanlı orqanizml rin (canlı madd ) vonların h yat f aliyy ti m hsullarının rolu.

Bu bölm l r:mühit faktorları v onların orqanizml r

t sir qanunauy unluqlarını öyr n n elm (faktorial

ekologiya); qar ılıqlı laq d olan ayrı-ayrı orqanizml r

v mühit s viyy sind olan ekologiya (orqanizml r

8

ekologiyası v ya autekologiya); qar ılıqlı laq d olan

v eyni növ m nsub orqanizml rin nisb t n

xüsusil mi qruplarının ekologiyası (populyasiyalar v

ya demoqrafiya ( halinin t rkibini, sayını v onun

t rkibind ki d yi iklikl ri öyr n n öb ) ekologiyası),

müxt lif növl ri öz aralarında qar ılıqlı laq d olan

populyasiyaların ekologiyası (biosenozlar haqqında elm).

g r biosenozlara ya ayı mühiti il qar ılıqlı laq d

baxılarsa (vahid bir sistem kimi), onda bu bölm

biosenozlar v ya ekosisteml r haqqında elm kimi ayrılır.

Ekologiyanın sas v ali d r c si daha böyük ekosistem

olan (qlobal ekologiya) biosfer haqqında elm hesab

olunur.

1.3. Ekologiyanın sas t dqiqat obyekti Ekologiyanın sas t dqiqat obyekti orqanizm

s viyy sind n yüks k olan canlı ekoloji sisteml rdir:

Populyasiya, biosenoz, biosfer. Bu elm orqanizml rin

m l g tirdiyi birlikl rin öz aralarındakı v traf mühitin

cansız komponentl ri il qar ılıqlı laq sini öyr nir.

Ekologiyanın obyekti – insan v t bi tin saslı

fundamental xarakterli qar ılıqlı münasib tl ridir.

9

Ekologiyanın obyekti orqanizml r il mühit arasında

laq nin birliyi v ya strukturundan ibar tdir. Bundan

ba qa ekologiya ayrı-ayrı orqanizm növl rinin, onların

populyasiyalarının v ümumilikd biosferin öyr nilm si il

d m ul olur. Ekologiya sözünü ilk d f 1858-ci ild

Q.D. Toro i l tmi , 1866-cı ild n sonra alman bioloqu E.

Hekkel bu anlayı ı geni yaymı v inki af etdirmi dir.

E.Hekkel orqanizmi t bii sı ınacaq yerind , y ni öz

“evind ” öyr nm yi ekologiya hesab etmi dir. Daha

sonralar uzun müdd t ekologiya biologiya sözünün dar

m nasında i l nmi dir. Yalnız g rgin mübahis li inki af

yolu keçdikd n sonra müasir ekologiya formala mı dır.

1.4. Ekologiyanın sas bölm l ri Biologiya elmin daxil olan ekologiyanın sas bölm si

ümumi ekologiyadır. Ümumi ekologiya – ekosistemin

biotik v abiotik komponentl rinin qar ılıqlı t sirl rinin

qanunauy unluqlarını v prinsipl rini öyr n n elmdir.

Burada sas n strukturların formala ma qanunları,

ekosistemin funksiyaları v inki afı öyr nilir. Bu qlobal v

t tbiqi ekologiyanın n z ri sasları biotik birlikl r, qida

z nciri, madd l rin dövranı v ekosistemd enerji,

populyasiya ekologiyası konsepsiyasını t kil edir.

10

Xüsusi ekologiya – ayrı-ayrı növl r , taksonlara,

biogeosenozlara ümumi ekologiya qanunlarının t tbiqini

öyr n n elmdir. Ümumi ekologiya orqanizml rd n

yüks kd ki sisteml rin t kil olunma s viyy sin gör

t snif olunurlar:

- Populyasiyalı ekologiya (b z n demekologiya v ya

halinin ekologiyası da adlandırırlar) populyasiyaları

öyr nir. Populyasiya – uzun müdd t bir sah d

m skunla an bu sah y b nz r sah d n izol edilmi

formada yerl n növün bir hiss sidir.

- Toplum ekologiyası (v ya biosenologiya) t bii

toplumun (v ya senozların) qurulu unu v dinamikasını

t dqiq edir. Senozlar – birg ya ayan müxt lif növ

populyasiyaların toplumudur. Biosenoz biosferd tarix n

toplanmı canlı laq li qrupdur ki, onlar ümumi bir yerd

toplanıb v konkret t bii rait yaradırlar, y ni biosenoz

dedikd yalnız canlı m skunlar n z rd tutulur.

Biosenozda ad t n komponentl rin mü yy n rait v

m kandakı f aliyy tl ri il yana ı onların yerl diyi

sah nin m hdudlu u göst rilir ki, buna da biotop deyilir.

Biosenoz v biotop birlikd biogeosenoz adlanır.

- Biogeosenologiya (biogeosenozlar) — Ümumi

ekologiyanın ekosisteml ri (biogeosenozları) öyr n n bir

11

bölm sidir. Müxt lif populyasiyalara aid olan növl r

arasında, onların özl ri arasında v traf mühit arasında

ba ver n qar ılıqlı laq l ri öyr n n elmdir. Onun

v zif sin ekosisteml r arasındakı s rh dl rin qurulması,

orada mövcud olan rzaq z ncirinin analizi, növ t rkibinin

v onun sıxlı ının t yin olunması v sair daxildir.

- Qlobal ekologiya – bioloji növ olan insanın, onu

hat ed n mühitl qar ılıqlı münasib tl rinin

t nziml nm sin , eyni zamanda dövl tl rarası

m kda lı ın yaradılmasına yön ldilmi dir. Bu

m kda lıq t kc traf mühitin mühafiz sini yox, eyni

zamanda sosial- iqtisadi sah l ri d hat edir.

- T tbiqi ekologiya – dövl t s viyy sind t s rrüfat

f aliyy tinin sas elementi sayılır v t s rrüfat

sah l rinin ekoloji t hlük sizliyinin t minatını t l b edir.

nsanların traf mühitl qar ılı lı t siri a a ıdakı

hallarda ba verir:

• nsanların istehsal f aliyy tl ri prosesl rind ;

• M i t f aliyy ti prosesl rind ;

• H rbi t sir prosesl rind .

nsan f aliyy tinin göst ril n h r bir t sirinin “insan -

traf mühit” ekosisteminin f aliyy ti nöqteyi n z rinc öz

xüsusiyy tl ri vardır. “ nsan – istehsal obyektl ri - traf

12

mühit” lokal ekosisteml ri f aliyy tinin öyr nilm si vacib

m s l l rd n hesab olunur.

Antropogen ekologiya kompleks “ekolojil dirilmi ”

fundamental elmi v t tbiqi f nnl r saslanaraq,

c miyy t v t bi tin bir - birin s m r li t sir

probleml rini h ll edir. Antropogen ekologiyaya daxil

olan t tbiqi f nnl r arasında müh ndis ekologiyasıxüsusi yer tutur.

Müh ndis ekologiyası – t tbiqi f nn olub, s naye

istehsallarının inki af etdiyi bir raitd traf mühit

keyfiyy tinin saxlanılmasına yön ldil n, elmi

saslandırılmı müh ndis-texniki t dbirl r sistemidir.

Müh ndis ekologiyası texniki, t bii v sosial elml rin

qovu ması n tic sind meydana g lmi dir.

Dig r t r fd n, traf mühitin mühafiz si s rb st elmi

f nn olan “Müh ndis ekologiyası” ç rçiv sind

formala an (elmi saslandırılmı v t crübi

eksperimentl rl t sdiql nmi ) m qs dyönlü t sirl r

vasit sil praktiki olaraq h yata keçiril n bir sistemdir.

T bi tin mühafiz si – canlı orqanizml rin m skun

oldu u mühitin v t bii s rv tl rin texnogen, aqrogen v

dig r antropogen t sird n mühafiz si üçün f aliyy t

n z rd tutulur.

13

traf t bii mühit – insan f aliyy tind n asılı

olmayaraq onu hat ed n canlı v cansız t bi tin

m cmusudur. Litosfer, hidrosfer, atmosfer, biosfer v

yer trafı kosmik f za da daxil olmaqla insanların v dig r

canlı orqanizml rin m sk ni v f aliyy t sah sidir.

traf t bii mühitin mühafiz si - traf mühitd t bii

mövcud olan maddi varlıqların ilkin k miyy t v

keyfiyy tc d yi m l rin yol verilm m si, qorunub

saxlanılması; t bii s rv tl rd n s m r li istifad y , t bii

mühitin v ziyy tinin yax ıla dırılmasına yön ldil n, dövl t

v c miyy t t r find n t kil olunmu bir sistemdir.

m yin mühafiz si — hüquqi, iqtisadi–sosial,

texniki–t kilati, sanitar-gigiyenik, müalic vi-profilaktik,

b rpa v dig r t dbirl rin d daxil oldu u m k f aliyy ti

prosesl rind i çil rin h yat t hlük sizliyi v sa lamlı ını

t min ed n bir sistemdir. Bu m nada “insan – onu hat

ed n istehsal mühiti” lokal (yerli) ekosistemi elm v

texnikanın “ m yin t hlük sizliyi” sah sinin t dqiqat

predmeti hesab olunur.

Müh ndis ekologiyası – “insan- traf mühit”

ekosisteml rinin, müh ndis - texniki üsullar v mühafiz

vasit l ri il insan v onu hat ed n traf mühitin xüsusi

14

t hlük li, t hlük li v z r rli antropogen amill rd n

mühafiz sinin müh ndis t dqiqat üsullarının i l nib

hazırlanmasını t l b ed n elmi saslandırılmı

müh ndis- texniki t dbirl r sistemidir.

Bel likl , a a ıdakı sistem qurula bil r:

stehsal prosesind i tirak ed n, material, energetik

v insan ehtiyatlarına malik olan h r hansı bir s naye

EKOLOG YAT dqiqat obyekti – “növ – traf mühit”

ekosistemi

Antropogen ekologiyaT dqiqat obyekti – “insan – traf mühit”

ekosistemi

Müh ndis ekologiyasıT dqiqat obyekti – “insan – traf istehsal

mühiti” ekosistemi

traf mühitin mühafiz si

m yin mühafiz si

15

mü ssis sin “insan – istehsal obyekti – traf mühit”

ekoloji sistemi kimi baxıla bil r. stehsal mü ssis l ri

ç rçiv sind ekoloji t hlük sizlik problemi istehsaldaxili

t hlük sizlik v z r rsizliyin v h mçinin d traf mühitin

mühafiz sinin t min olunmasının kompleks m s l si kimi

geni aspektd analiz olunmalıdır. stehsal mü ssis l -

rinin ekoloji t hlük sizliyi probleml rinin h lli m k

t hlük sizliyi, traf mühitin mühafiz si v s naye

t hlük sizliyi sah sind ld olunan n aliyy tl r v

ümumi metodologiya sasında birl n bilikl r sisteminin

c lb olunmasını t l b edir.

T hlük sizlik texnikası - avtomatik n zar t v

t nziml yici cihazlar, qoruyucu qur ular, mü ahid ,

x b rverm , rabit vasit l ri v t hlük sizliyi t min ed n

dig r texniki t dbirl r kompleksi; T hlük li v z r rli

istehsal amill rinin i çil r t sirinin qar ısının alınmasına

yön ldil n texniki v t kilati t dbirl r v vasit l r

sistemidir.

Texniki T hlük sizlik Haqqında Az rbaycan Respublikasının Qanunu t hlük potensiallı obyektl rin

t hlük siz istismarının hüquqi, iqtisadi v sosial

saslarını mü yy nl dirir, h min obyektl ri istismar

ed n hüquqi v fiziki xsl rin bu obyektl rd ba ver

16

bil c k q zaların qar ısını alma a v ba vermi

q zaların n tic l rini aradan qaldırma a yön l n

f aliyy tini t nziml yir. Bu qanunun müdd aları t kilati-

hüquqi v mülkiyy t formalarından asılı olmayaraq,

Az rbaycan Respublikası razisind t hlük potensiallı

obyektl rin istismarı il m ul olan bütün hüquqi v fiziki

xsl r amil edilir.

Obyektl rin texniki t hlük sizliyi (bundan sonra –

texniki t hlük sizlik) v t nda ların v c miyy tin vacib

h yati maraqlarının t hlük potensiallı obyektl rd ba

ver bil c k q zalardan müdafi sinin t mini;

Texniki n zar t – istehsal obyektl rind i l rin

aparılması qaydasını mü yy nl dir n texniki-normativ

s n dl rin v t hlük potensiallı obyektl rd f aliyy t

üçün verilmi xüsusi razılı ın t l bl rin m l

olunmasına n zar t;

Q za – t hlük potensiallı obyektl rd istifad olunan

tikilil rin v ya texniki qur uların uçulması, n zar t edil

bilm y n partlayı v ya t hlük li madd l rin traf mühit

yayılması;

Hadis – t hlük potensiallı obyektl rd t tbiq olunan

texniki qur uların dayanması, yaxud nasazlı ı, texnoloji

rejim prosesind n k nara çıxma, el c d istehsal

17

obyektind i l rin aparılması qaydalarını mü yy nl -

dir n normativ texniki s n dl rin t l bl rinin pozulması;

Uy unluq sertifikatı – avadanlı ın, ma ın v

mexanizml rin, dövl t standartına v yaxud dig r texniki

normativ s n dl rin t hlük sizlik t l bl rin uy un

g lm sini mü yy n ed n r smi had tnam .

Ekoloji sistem – qar ılıqlı t sird olan traf mühitin

t rkib hiss sini t kil ed n: bitki örtüyü, flora, heyvanlar

al mi, fauna, torpaq, su hövz l ri v çaylar, mineral

s rv tl r, hava v enerji m nb l rinin v hd ti, bir-biri il

v traf mühitl daima qar ılıqlı t sird olan müxt lif bitki,

heyvanat al mi v mikrobların birliyidir. Bu qida laq si

v enerjinin alınma üsulları sasında ümumi olan canlı

orqanizml r v ya ayı mühitinin m l g tirdiyi birlikdir.

Bel likl , ekosistem dedikd biotik v abiotik

komponentl r birg dü ünülür, h m d ekosistemin

d yi m sin t kc insan f aliyy ti yox, h mçinin

orqanizml rin daxilind ged n prosesl r d böyük t sir

göst rir. Biogeosenoz is möhk m, özü-özünü t nzim-

l y n, m kanca m hdud olan t bii bir sistemdir. Burada

canlı orqanizml r v onları hat ed n abiotik mühit

funksional olaraq qar ılıqlı laq d olur. Xüsusi ekologiya

bitkil rin v heyvanların ekologiyasını öyr nir. Son dövr-

18

l rd bakteriyaların v göb l kl rin d ekologiyası

yaradılmı dır. Ekologiyanın ümumi v xüsusi ekologiyaya

ayrılması haqqında aliml rin vahid nöqteyi n z ri yoxdur.

Bir sıra t dqiqatçıların fikrinc ekologiyanın m rk zi

obyekti – ekosistemdir, xüsusi ekologiyanın predmeti is

ekosistemin bölm sini ks etdirir (m s l n, torpaq v su

sah l ri; Su sah l ri d niz v pres suyu ekosisteml rin ;

pres suyu ekosisteml ri d öz növb sind çayların,

göll rin, su anbarlarının v s. ekosisteml rin ayrılır).

Suda ya ayan orqanizml r v onlar t r find n yaradılan

sisteml rin ekologiyasını hidrobiologiya öyr nir.

Ekologiya kursu qurulu ca 5 bölm d n ibar tdir:

1. Ümumibioloji v sistemli t s vvür edilm ;

2. Orqanizml rin v populyasiyanın traf mühitl qar ılıqlı

t siri - autekologiya;

3. Populyasiyanın dinamikasını mü yy n ed n

qanunauy unluqlar - demekologiya;

4. Biotik qrupların f aliyy tl rinin sas aspektl ri

haqqında m lumatlar – sinekologiya (biosenozlar);

5. Ekologiyanın t kamül probleml ri, o cüml d n d bios-

ferin inki af probleml ri v bu inki afda insanların rolu;

19

- Autekologiya v ya f rdl rin ekologiyası ayrı-ayrı

f rdl rin mühitl qar ılıqlı t sirini öyr nir ( sas n abiotik

faktorlarla).

- Sinekologiya biogeosenozları v c miyy ti öyr nir.

- Demekologiya v ya populyasiyalı ekologiya vv lki h r

iki bölm ni birl dirir, s rb st f aliyy t göst r n

orqanizmi ayrılıqda izol olunmu kild deyil eyni növ

aid olan h min orqanizmin populyasiyası t rkibind baxır.

Populyasiyanın h yat f aliyy tinin qanunauy unluqlarını

bilm d n t bii s rv tl rd n s m r li istifad olunmanın

elmi saslarını i l m k olmaz. Populyasiya növün

mövcudlu unun sas forması hesab olunur. Populya-

siyanın h yat v f aliyy t qanunauy unluqlarını bilm d n

t bii s rv tl rd n s m r li istifad olunması üçün elmi

saslandırılmı t dbirl r planını i l yib hazırlamaq

mümkün olmaz. Xarici mühitin müxt lif biotik v abiotik

faktorlarının t siri n tic sind canlı orqanizmin h r hansı

bir növünün öz miqdarını t nziml m si xüsusiyy ti t bii

hadis l r populyasiyalı yana ma n tic sind ld

olunur.

20

2. Ekologiyanın inki af tarixi, qrupları, qanunları vantropogen f aliyy tin t zahür formaları

2.1. Ekologiyanın inki af tarixi Ekologiyanın inki af tarixini öyr n n insanlar d rk edir

ki, bu elm b riyy tin t bi td n s m r li istifad etm si

üçün g l c kd indikind n daha çox vacib olacaqdır.

Canlı orqanizml rin traf mühitl münasib ti v onların

qar ılıqlı f aliyy tinin öyr nilm si tarixi uzaq keçmi

gedib çıxır. Ümumiyy tl ekologiya elminin inki af tarixini

üç m rh l y bölm k olar. Birinci m rh l ekologiyanın

bir elm kimi yaranması v t kkül tapması (XIX srin 60-

cı ill rin q d r) adlandırılır. Bu dövr q d r canlı

orqanizml rin m skun mühiti il qar ılıqlı laq l ri üzr

mövcud olan göst ricil r toplanmı v elmi c h td n

ümumil dirilmi dir. kinci m rh l ekologiyanın s rb st

elm kimi formala ması adlandırılır (XIX srin 60-cı

ill rind n sonrakı dövr). Ekologiyanın s rb st bir elm

kimi öz t kkülünü XX srin vv ll rind tapmı dır. Bu

dövrd ilk d f olaraq ekologiya üzr m lumatlar n r

edilmi dir (amerikalı alim Ç.Adams 1913-cü il). M hur

21

rus alimi V. .Vernadski biosfer anlayı ını, onun

mövcudlu unun qanunauy unluqlarını elmi sur td

göst rmi dir. ngilis alimi A.Tensli (1935) elm

“ekosistem” terminini g tirmi dir. XX srin ikinci yarısında

traf mühitin k skin çirkl ndirilm si v insanların t bi t

neqativ t sirinin yüks lm si il laq dar ekologiya elmin

xüsusi bir t l bat yaranmı dır. Üçüncü m rh lekologiyanın kompleks bir elm çevrilm si dövrü

adlandırılır. T bi t dedikd insanların t sirin m ruz

qalmayan v ya cüzi miqdarda m ruz qalan t bii bir

kompleks ba a dü ülür. Ekoloji sisteml rd n k narda

t bii s rv t yoxdur. Onlardan s m r li istifad etm k

dövl tin iqtisadi gücü olub, iqtisadi-sosial inki afın

perspektivi v xalqın rifahının yax ıla ması üçün çox

vacibdir. nsanlar ekologiyanı yax ı d rk ed bilm k üçün

onun t dqiqat metodlarını öyr nm lidir. Bu elm

eksperimentd n, çöl t crüb sind n, ekoloji modell rd n,

monitorinql rd n geni istifad edir. H r k s öz ixtisasına

uy un olaraq ekologiyanın mü yy n bölm sini daha

d rind n öyr nir. M s l n, bioloqlar üçün canlıların

ekologiyası vacibdir. Co rafiya ixtisası alanlar ekoloji

geologiyanı, h rl rin, s naye m rk zl rinin v ba qa

land aftların ekologiyasını, kimyaçılar traf mühitin, y ni

22

havanın, suyun, torpa ın kimy vi t rkibin m nfi v

müsb t t sir ed n faktorları traflı öyr nirl r,

riyaziyyatçılar ekoloji sisteml rin modell rini hazırlamaq-

da i tirak edirl r v s. Humanitar sah l rin d ekologiyası

var. Bel ki, filosoflar t bi tl c miyy tin laq sinin f ls fi

probleml rini öyr nirl r, hüquq ünaslar t bi td n

s m r li istifad edilm si qanunlarını getdikc

t kmill dirir v bu qanunların h yata keçirilm sin

n zar t edirl r.

Ekologiyanın bir sıra sah l ri öz praktiki

istiqam tliliyi il f rql nirl r. Predmeti insanlar t r find n

yaradılan k nd t s rrüfatı ekosisteml ri olan k nd

t s rrüfatı ekologiyası bel sah l rd ndir. T bii raitin

insan c miyy tin t sirini, urbanizasiya olunmu

biogeosenozların xüsusiyy tl rini 20-ci srin ortalarında

meydana g l n insan ekologiyası öyr nir. traf mühitin

radioaktiv çirkl nm l ri t hlük sinin artması radioeko-

logiyanın m l g lm sin s b b olmu dur. Biosfer elmi

xüsus n biogeokimya il sıx laq d t dqiq edilir. Keçmi

geoloji dövrl rd orqanizml rin biotik v abiotik mühitl rl

laq si, qazıntı qalıqlarına sas n q dim senozların

rekonstruksiya probleml ri paleoekologiyanın predmeti

hesab olunur.

23

2.2. Ekologiyanın qrupları Ekologiyanı mühit gör qrupla dırsaq: suyun

ekologiyası, torpa ın ekologiyası, havanın ekologiyası.

Sistematikaya gör qrupla ma is : mikroorqanizmin

ekologiyası, göb l yin ekologiyası, bitkinin ekologiyası,

heyvanın ekologiyası. Canlının ya ama yerin gör :

çayın, gölün, yeraltı suyun, d nizin, sahilin, tundranın,

arktikanın, me nin, s hranın, da ın, adanın, k ndin v

n hay t h rin ekologiyası. Qlobal ekologiya: hidrosfer,

litosfer, atmosfer, biosfer, kosmos, sosioloji ekologiya. Bu

qrupla manı elml rl laq sin gör , texnikaya,

m d niyy t v s. gör d qrupla dırmaq olar. Hazırkı

dövrd geni eksperimental v n z ri materiallar

sasında ekologiya elmin t bii mühit v onun insanla -

insan c miyy ti il qar ılıqlı t siri haqqında t bi t v

sosial elml rin m lumatlarını birl dir n kompleks elm

kimi baxılmalıdır. Müasir dövrd ekoloji probleml r son

d r c artmı dır. Bu probleml rin artmasının ilk sas

s b bi müxt lif sah l rin olduqca inki af etm sidir. Dig r

s b b is antropogen f aliyy tin v t sirin

mövcudlu udur.

24

2.3. Ekologiyanın qanunları Yer kur sind h r ey t bi t qanunlarına tabe olur.

H r hansı bir elm kimi ekologiya da öyr nil n prosesl rin

ba verm qanunauy unluqlarını meydana çıxarır v

onları qısa m ntiqi v t crübi d lill rl - qanunlarla

dürüst ifad edir. Ekologiya elminin n z ri “bünövr si”

qanunlar, qaydalar v prinsipl r sasında yaradılmı dır.

Ekologiyanın sas qanunları a a ıdakılardan ibar tdir:

• 1.“Canlı madd l rin fiziki-kimy vi v hd ti qanunu” (V. .Vernadski): Ümumi biosfer qanunu —

canlı madd l rd fiziki-kimy vi prosesl r v hd td dirl r.

Canlı orqanizml rin müxt lif keyfiyy tliliyin baxmayaraq

onlar fiziki-kimy vi c h td n bir o q d r ox ardırlar. Bel

ki, bir sıra canlı orqanizml r z r rli t sir göst r n

çirkl ndiricil r dig rl ri üçün h miyy tsiz olur. Yer

kür sinin bütün canlı madd l ri vahid fiziki-kimy vi

t bi t malikdir. Bundan bel aydın olur ki, canlı

madd nin bir hiss si üçün t hlük li olan lb tt onun

dig r hiss l ri üçün d müxt lif d r c d t hlük tör d

bilir. F rq yalnız növl rin bu v ya dig r agentl rin

t sirin qar ı davamlılı ından ibar t olur. Bundan ba qa,

növl rin fiziki-kimy vi t sirin bu v ya dig r d r c d

davamlı olan h r hansı bir populyasiyanın mövcudlu u

25

zamanı populyasiyanın z r rli agentl r qar ı

dözümlülüy gör seçm sür ti orqanizml rin bölünm si

v n sill r növb si il düz müt nasibdir. Pestisidl rd n

uzun müdd tli istifad ekoloji c h td n yolverilm z hesab

olunur, bel ki, daha sür tl artan ziyanvericil r

pestisidl r daha tez uy unla ır v ya ayırlar, kimy vi

çirkl ndiricil rin h cminin is artması ba verir.

• 2. “M hsul v m hsuldarlı ın artması qanunu”, — k nd t s rrüfatı sah l rind aqrotexniki v

dig r müt r qqi vasit l rd n istifad ed r k tarla v kin

sah l rind m hsuldarlı ı artırmaq mümkündür, lakin bu

halda torpaq sah l rinin xass si olaraq m hsuldarlıq

artmır, m hsulun artırılması is yüks k enerji t tbiqi il

ld olunur. T bi td n istifad nin enerji effektivliyinin

azalması qanununa gör mü yy n vaxt rzind t bii

sistemd n m qs dli m hsulun vahid miqdarının istehsalı

zamanı daha çox enerji s rf olunur. M s l n, XX sr

müdd tind vahid k nd t s rrüfatı m hsulunun

istehsalına s rf olunan enerji miqdarı 8-10 d f , s naye

m hsullarının istehsalına s rf olunan enerji miqdarı 10-12

d f artmı dır. Bununla yana ı daha ekoloji t miz z l

enerjisinin payı is azalmı dır. Bu qanundan a a ıdakı

n tic l r çıxır:

26

a) H r bir istehsal vahidin dü n enerji miqdarı

t kamül müdd tind artmalıdır;

b) nsan h yatının rifah halının artımı h r bir insanın

enerji büdc sinin artması il mü ayi t olunmalıdır.

• 3. “T bii m hsuldarlı ın azalması qanunu” –

Torpaqdan davamlı sür td istifad olunması, t bii

torpaq m l g lm prosesinin pozulması v h mçinin d

davamlı sür td mü yy n dövr rzind h r hansı bir

yerd mü yy n bitki növünün yeti dirilm si zamanı

bitkil r t r find n ayrılan toksiki madd l rin, pestisid

qalıqlarının v mineral gübr l rinin toplanması

n tic sind torpa ın t bii m hsuldarlı ının t dric n

azalması ba verir. K nd t s rrüfatı istismarı prosesind

m hsulla birlikd üzvi madd l rin torpaqdan çıxarılması,

torpaq m l g l prosesinin pozulması v torpa ın

eroziyaya u raması n tic sind torpa ın m hsuldarlı ı

azalır.

• 4. “T lerantlıq qanunu” (V. elford): bu qanun

1910 –cu ild V. elford t r find n ir li sürülmü dür.

Orqanizmin (növ) inki afında limitl dirici amil – ekoloji

minimum il ekoloji maksimum arasındakı diapazon

d yi iklik h ddi olur ki, bu da orqanizmin göst ril n

faktora qar ı dözümlülüyünu (tolerantlı ını) t yin edir. Bu

27

qanuna müvafiq olaraq ekosistemd h r hansı bir madd

v ya enerji artıqlı ı onun çirkl ndiricisi, y ni dü m ni

olur.

• 5. “M hdudla dırıcı faktorlar qanunu” (U.Libixin

minimum qanunu) - Bu qanun 1840 – cı ild U.Libix

t r find n ir li sürülmü dür: Orqanizmin möhk mliyi

onun ekoloji t labat z ncirinin n z if h lq sind t yin

olunur. g r ekoloji faktorların miqdarı v keyfiyy ti

orqanizm lazım olan minimuma yaxındırsa o ya ayır,

g r o minimumdan azdırsa orqanizm ölür v ekosistem

da ılır. Odur ki, ekoloji raitin proqnozla dırılması v ya

ekspertizası aparıldıqda orqanizml rin h yatında n z if

h lq ni t yin etm k çox vacibdir. Orqanizm üçün optimal

olan qiym td n daha çox f rql n n faktor daha

h miyy tlidir. Hazırkı m qamda f rdl rin ya aması

h m n o faktordan asılıdır. Minimumda olan madd boy

atmanı idar edir. Bu qanuna sas n bitkil rin inki afı

onların torpaqda çoxluq t kil ed n madd l r il yox,

orada olan elementl rin cüzi miqdarı il m hdudla dırılır.

Minimum haqqında qanun özünün do rulu unu xüsusil

insanlarda v heyvanlarda sübut edir. M s l n,

insanların sa lamlı ı onların b d nind cüzi miqdarda

olan madd l rd n – vitaminl rd n asılıdır. M hdudiyy t

28

faktorunun qiym ti ondan ibar tdir ki, o, n mür kk b

ekoloji halların t dqiq edilm sin imkan verir.

• 6. “Biosferin müst qilliyi haqqında qanun”: -

Biosfer ba vermi h r hansı bir h y can v ya

çaxna manın qar ısını mü yy n mexanizm vasit sil

alan, mühitd ba ver n ist nil n h y canlanmalar

zamanı onun dayanıqlı ını t min ed n, yaranmı

d yi ikliyi öz vv lki v ziyy tin qaytaran, özü-özünü

t nzim ed n, canlı orqanizml rin ya adı ı yegan bir

sistemdir. traf mühitin stabilliyini t bii c miyy td

oldu u q d r t min ed bil c k süni birlikl rin

yaradılmasına min olma a heç bir sas yoxdur. Odur

ki, t bii biotopun h cminin azalması traf mühitin

möhk mliyini pozur ki, bu da t mizl yici sisteml rin v

tullantısız texnologiyaların yaradılmasına keçilm si il d

b rpa edil bilm z. Biosferin sas xüsusiyy tl rind n biri

d onda olan ayrı-ayrı madd l rin dövretm sini yaradan

mexanizmin olmasıdır. Bu xass biosferd ayrı-ayrı

kimy vi elementl rin v onların birl m l rinin

tük nm zliyini t min edir. Yer s thinin böyük hiss sini

hat ed n biosfer sah sinin qorunması h r bir k sin

borcudur.

29

• 7. “T bii faktorlar t sirinin birliyi qanunu”(Mitçerlix-Tineman-Bayle qanunu): M hsulun h cmi h tta

limitl dirici faktor olsa bel ayrıca faktorlar t sirind n

asılı olmayıb eyni zamanda bütün ekoloji faktorların birg

t sirind n asılı olur. Hazırda h r bir faktor z rr ciyinin

birg t sirini hesablamaq olar. Mü yy n raitl rd , g r

t sir monotondursa v baxılan h min birlikd dig r

faktorların d yi m m si rtind h r bir faktor maksimal

a kar edil bilirs onda bu qanun qüvv d ola bilir.

• 8. “Suksessiyalı l ngim qanunu” – dayanıqlı

v ziyy td olan yetkin (klimakslı) ekosisteml rd ged n

prosesl r l ngim y meyl göst rirl r. Ot qarı ı ının

kilm si v yaxud da gübr l rd n istifad etm kl

suksessiyanı sür tl ndirm k olar. H r bir ekosistem xarici

mühitin d yi m sin uy unla maq üçün daima dinamiki

v ziyy td olur. T bii ekosisteml r insanların t siri

olmadan dinamik inki af edirl r. Bu dinamiki v ziyy t

ekosistemin ayrı-ayrı bölm l rin v yaxud bütünlükd

sistemin özün aid edil bil r. Bu zaman dinamika

ekosistem t sir ed r k onun d yi m sin v ya

yenisinin yaranmasına t sir ed n amill r uy unla ma il

laq dar ola bil r. Ekosistemin inki afına t sir ed n

dinamika istiqam tl nmi dinamika v ya ekosistemin

30

inki af dinamikası adlandırılır. Bu dinamika ekosistemin

v ya biosenozun d yi m sil n tic l nir ki, bu proses

d “suksessiya” deyilir. Eyni bir razid t bii amill rin v

ya insanların t siri il b zi biosenozların ba qaları il

t dric n, dönm y n, istiqam tli v z olunması prosesin

ekoloji suksessiya deyilir.

• 9. “Optimallıq qanunu”: – h r hansı bir ekoloji

faktor canlı orqanizml r müsb t t sir göst r n mü yy n

h dd malikdir. Ba qa sisteml r kimi ekoloji sistem d

mü yy n zaman v m kan h ddind effektiv f aliyy t

göst rir. Ba qa sözl des k heç bir sistem sonsuzlu a

q d r n kiçil , n d böyüy bil r. Ölçü f aliyy t uy un

olmalıdır. Bel bir aforizm mövcuddur: - “H r hansı bir

giqantizm m hvin vv lidir”. T bi td n istifad zamanı

optimallıq qanunu m hsuldarlıq nöqteyi n z rinc kin

yeri, bitki v heyvanların yeti dirildiyi sah l rinin optimal

ölçül rinin tapılmasına köm k edir. Bu qanuna etinasızlıq

– çox böyük monokultur sah l rinin yaradılması, land aftı

kütl vi tikintil rl düzl dirm v s. – böyük sah l rd

qeyri t bii yekr ngliy , ekosistemin f aliyy tinin

pozulmasına v ekoloji krizisin yaranmasına s b b olur.

• 10. “Enerji axınlarının biristiqam tliliyi qanunu”:– produsentl r t r find n m nims nil n v

31

onlarla birlikd m l g l n enerji s p l nir v ya onların

biokütl si il birlikd konsumentl r , sonra is h r bir

trofiki s viyy d axının da ılması il redusentl r verilir;

bel ki, ks axın (redusentl rd n produsentl r ) ilkin daxil

edilmi enerjinin (maksimum 0,35%) çox cüzi miqdari

q d r oldu undan “enerji dövretm si”nd n danı maq

olmaz, ancaq enerji axınının köm yi il madd l rin

dövretm si mövcuddur.

• 11. “L.Dollonun T kamülün dönm zliyi qanunu”: – orqanizm (populyasiya, növ) h tta artıq

onların bir sıra cdadları t r find n yaradılmı ya ayı

mühitin qaytarıldıqda bel öz vv lki halına dön

bilm z.

• 12. “T bi td n istifad nin enerji effektivliyinin azalması qanunu”: – h r hansı ekoloji müvazin t

halında olan bir sistem mü yy n güc t sirl ri vasit sil

öz tarazlıq halından çıxarıldıqda onun yenid n b rpasına

h min sistemin tarazlıq halından çıxarılmasına s rf

olunan enerjid n artıq enerji t l b olunur. M s l n,

me l rin qırılması, suya kimy vi t sir v s. ilk növb d

mü yy n effekt vers d bel onların vv lki v ziyy t

g tirilm si, b rpası böyük qüvv v v sait t l b edir.

32

• 13. “T bii sistemin onu hat ed n mühitin hesabına inki af qanunu”— h r hansı t bii sistem onu

hat ed n mühitin material, enerji v m lumat

imkanlarından istifad etm kl inki af ed bil r. Bu

qanun termodinamika qanunlarından ir li g lir. Bu qanun

sasında a a ıdakı n tic l r ld olunur: 1) “ b di mü-

h rrik” yaratmaq mümkün olmadı ı kimi mütl q tullantısız

istehsal texnologiyasının yaradılması da mümkün deyil-

dir; 2) daha müt kkil biotik sisteml r (m s l n, canlı

növ), ya ayı mühitind n istifad etm kl v h yat rai-

tini d yi m kl daha az müt kkillikli sisteml r üçün

potensial t hlük yaradırlar. Odur ki, m s l n yer biosfe-

rind h yatın yenid n do ulması mümkün deyildir, çünki

o mövcud olan orqanizml r t r find n m hv edil c kdir;

3)Yer biosferi bir sistem kimi t kc planetl r ehtiyatı

hesabına deyil h m d kosmik sisteml rin (h r eyd n

vv l Gün in) idar çiliyi il inki af edir. enerji axını

z minind mühitl orada ya ayan orqanizml r arasında

ba ver n madd l r v enerji mübadil si n tic sind

h yat inki af edir.

• 14. “Enerjinin maksimalla dırılması qanunu” –

bu qanun Q. v Y.Odumlar v M.Reymers t r find n

rh edilmi dir: Dig r sisteml rl r qab td enerji v

33

m lumatların daxil olmasına köm k ed n v onların

maksimal miqdarından daha effektiv istifad bacarı ına

malik olan sisteml r ya ayıb qala bilir. Bunun üçün bel

sistemin daha çox hiss si yüks k keyfiyy tli enerji

toplayıcıları (anbarları) m l g tirir ki, onun da bir

hiss sini yeni enerjil rin daxil olmasının t min

olunmasına s rf edir, madd l rin normal dövretm sini

t min edir v sistemin t nzimetm , saxlama, möhk mlik,

dig r sisteml rl mübadil v d yi m l r qar ı

uy unla ma mexanizmini yaradır. Maksimalla ma — bu

ya ama ansının artması dem kdir.

• 15.“Sabitlik qanunu”– bu qanun V. .Vernadski t -

r find n rh edilmi dir: Biosferin canlı madd sinin miq-

darı (mü yy n geoloji vaxt rzind ) sabit k miyy tdir. Bu

qanun daxili dinamiki tarazlıq qanunu il sıx laq dardır.

Sabitlik qanununa gör biosferin h r hansı bir sah sind -

ki canlı madd miqdarının h r hansı bir d yi ikliyi mütl q

biosferin dig r bir sah sind ks i ar il h cmc h min

q d r canlı madd miqdarının d yi m sin s b b olur.

• 16. “Daxili dinamiki tarazlıq qanunu” (N. .Reymers) – Z ncir reaksiyası daxili dinamiki

müvazin tin pozulmasına s b b olur. Bu onunla izah

olunur ki, h r hansı bir madd , enerji, informasiya, ayrı-

34

ayrı t bii sisteml rin dinamiki keyfiyy tl ri bir-biri il o

q d r sıx laq d olurlar ki, onların h r hansı birind ba

vermi d yi iklik dig rind mü yy n d yi ikliyin

yaranmasına s b b olur, lakin bu halda sistemin

dinamiki, m lumat verm v energetik keyfiyy tl ri

saxlanılır. Bu qanun ekosistem v biosfer d daxil

olmaqla ayrı-ayrı t bii sisteml rin madd , enerji, m lumat

verm v dinamiki keyfiyy tl rinin bütövlükd qar ılıqlı

laq d oldu unu mü yy n edir v bu göst ricil rd n h r

hansı birinin h r hansı d yi m si sistemim ümumi

keyfiyy tinin saxlanılması il bütün dig r göst ricil rinin

funksional struktur k miyy t v keyfiyy t d yi m sin

s b b olur. T bii mühitin ist nil n bir elementinin

d yi m sind n sonra mütl q z ncirvari reaksiyalar artır

ki, bunun da n tic sind h min d yi ikliyin neytralla -

masına c hd olunur. Qeyd etm k lazımdır ki, göst ri-

cil rd n birinin cüzi d yi m si bütün ekosistem üzr dig r

göst ricil rin güçlü d yi m sin d s b b ola bil r.

• 17. “Atomların biogen miqrasiyası qanunu” (V. .Vernadski): – Yer s thind v bütövlükd biosferd

kimy vi elementl rin miqrasiyası bilavasit canlı madd

v orqanizml rin i tirakı il ba verir. Geoloji keçmi d ,

milyon ill r bundan vv l d , müasir dövr raitind d

35

atomların biogen miqrasiyası bel ba verir. Canlı

madd ya biokimy vi prosesl rd bilavasit i tirak edir ya

da oksigen, karbon qazı, hidrogen, azot, fosfor v dig r

madd l rl z nginl dirilmi mühit m l g tirir. Bu

qanunun mühüm n z ri v t crübi h miyy ti vardır.

Biogen faktorların t sirini n z r almadan geosferd ba

ver n kimy vi prosesl ri öyr nm k mümkün deyildir.

Müasir dövrd insanlar biosfer t sir ed r k, onun fiziki

v kimy vi t rkibini, srl rl atomların biogen

miqrasiyasının balansla dırılmı raitini d yi dirirl r. Bu

da g l c kd çox z r rli, qlobal, idar olunmayan

d yi iklikl r (s hrala ma, torpa ın deqradasiyası,

minl rl növ orqanizml rin m hv olması v s.) m l

g tir bil r. Bu qanunun köm yil üurlu v aktiv

sur td bel z r rli d yi iklikl rin aradan qaldırılması v

“mülayim” ekoloji üsullardan istifad etm kl

biogeokimy vi prosesl r r hb rlik etm k mümkündür.

Bundan ba qa ekologiyanın qanunlarına eyni

zamanda B.Kommonerin “qanun – aforizml r”i d daxil

edilir ki, onlarda da ekologiyanın bir çox

qanunauy unluqları öz ksini tapmı dır:

• 1) H r ey bir-biri il laq d dir. T bi td ba

ver n proses v hadis l rin ümumi laq si

36

V. .Vernadskinin “biosferin fiziki-kimy vi v hd ti qanunu”nda öz ksini tapmı dır.

• 2) H r ey harasa yox olmalıdır. V. .Vernadskinin

“Sabitlik qanunu” v ”T bii sistemin onu hat ed n

mühitin hesabına inki af qanunu”na müvafiq g lir.

• 3) T bi t daha yax ı “bilir”. T bi tin mexanizml ri

v funksiyaları haqqında insanlar heç bir do ru m lu-

mata malik olmamı lar, olmurlar v olacaqlarını dem k

d çox ç tindir. Amma n q d r ç tin olsa da insanlar bu

m lumatları ld etm y can atmalıdırlar. Yalnız biosferin

parametrl rinin riyazi hesablanması çox vaxt aparar.

• 4) Heç n havayı ld olunmur. Biosfer – el

yegan bir sistemdir ki, orada “heç bir ey n itiril nd qazanıla bilir”. nsan biosferd n aldı ı h r eyi

mütl q geri qaytarmalıdır. nsanın aldı ı borcu geri

qaytarması vaxtı sad c uzadıla bil r, amma aldı ı

borcu geri qaytarması labüddür.

2.4. Antropogen f aliyy tin t zahür formaları

Son zamanlar antropogen f aliyy tin n tic l ri

a a ıdakı kimi t zahür edir:

• Me l rin m hv edilm si, ya ıllıqların qırılması;

37

• Atmosferd parnik effekti yaradan toz v qazların

toplanması n tic sind istilik balansının d yi m si v

qlobal istil m nin yaranması;

• Ozon t b q sinin ild n-il nazikl m si v ozon

de ikl rinin yaranması;

• Torpa ın deqradasiyası ( orla ma, eroziya,

münbitliyin a a ı dü m si v s.);

• Torpaqda, suda, havada z r rli madd l rin

toplanması;

• Okean s viyy sinin qalxması;

• Bitki v heyvanların (flora v fauna) m hv edilm si;

• Z r rli fiziki sah l rin intensivliyinin yüks lm si

(elektromaqnit sah , s s-küy çirkl nm si v s.);

• Mü yy n qisim sadalananlara istinad ed r k t bii

f lak tl rin sayının artması;

• H yatın keyfiyy tinin a a ı dü m si (immun sistemi,

genetik sistem v s.);

Havanın kimy vi t rkibinin çirkl ndirilm si v

z h rl ndirilm si il mübariz t dbirl ri sistemin

havanın qorunması deyilir. Bunun üçün nüv silahları

sınaqlarının dayandırılması, atmosfer havasının

qorunması haqqında bütün ölk l rin q bul etdikl ri

qanunlara m l edilm si, havanı çirkl ndir n v

38

z h rl y n istehsal prosesl ri texnologiyasının

t kmill dirillm si, sanitar-epidemioloji xidm td n geni

istifad edilm si, qalıqsız v ya az qalıqlı i l y n

prosesl rin yaradılması v s. vacibdir. Torpa ın sas

xass si onun m hsuldar olmasıdır. Lakin, radioaktiv

madd l r, eroziya, oranla ma, bataqla ma v s. onun

m hsuldarlı ını azaldır. Bu is onun çirkl nm si

dem kdir. Torpa ın qorunması sah sind mühüm

t dbirl r: torpaqdan düzgün istifad edilm si haqqında

sasnam l rin t tbiqi, torpaq kadastrının t rtibi, torpa ın

m hsuldarlı ını a a ı salan prosesl rin qar ısının

alınmasının h yata keçirilm si, torpa a gübr ver rk n

elmi d lill r saslanmaq, torpa a aqrotexniki qullu un

t kmill dirilm si v sair. Su h yatın m nasıdır.

Orqanizmd ged n bütün prosesl r su il laq dardır.

Suyun qorunması dedikd , su haqqında dövl t

sasnam sin m l edilm lidir. Suyun öz-özün

t mizl nm mexanizmini qoruyub saxlamaq, çirkli suların

müasir texnika il t mizl nm si, qalıqsız istehsal

texnologiyasının inki afı v s. Bitkil rin qorunması çox

vacibdir. Fotosintezsiz h yat mümkün deyil. Dem li

bitkil rsiz ya amaq olmaz. Fotosintez ed n heç bir bitkiy

z r rli dem k olmaz. Me l ri qorumaq m qs di il ,

39

me haqqında dövl t qanununa m l edilm li, qırılmı

me l rin b rpası, me yan ınlarına qar ı mübariz ni

gücl ndirm k, Qırmızı Kitaba daxil edilmi bitkil ri

qorumalı v s. Heyvanlar al minin praktik h miyy ti

çox müxt lifdir. Heyvanların müsb t h miyy tind n

danı saq, heyvan qida z ncirind i tirak edir, onların

tind n, d risind n v s. müxt lif sah l rd geni istifad

edilir. B zi heyvanlar t bi tin sanitarlarıdır. M hz, buna

gör d heyvanların qorunması haqqında qanuna m l

edilm li, ovçuluq c miyy tinin sasnam sin riay t

olunmalı, Qırmızı Kitaba daxil edilmi heyvanların

qorunmasına ciddi n zar t olunmalı v s.

Ekoloji terror - Konkret bir ölk v ya xs

t r find n dig r ölk nin flora v faunasına z r r

yetirm kl , t bii s rv tl rini m hv etm kl , bil r kd n

vurulan ziyan.

Az rbaycana qar ı ekoloji terror - Erm nistanın

Zod qızıl m d nind n çıxarılan qızılın yuyulması zamanı

m l g l n z h rli madd l r Araz çayına axıdılır. Gorus

v Sisyanın s naye mü ssis l rinin tullantıları H k ri

çayı vasit sil , Qacaran v Qafanın mis-molibden emalı

kombinatlarının z h rli tullantıları Oxçu çayı vasit sil

Araz çayına, Allahverdi- amlıq m d nl rinin tullantıları

40

is Debet çayı vasit sil Kür çayına axıdılır, Az rbaycan

t bi tin , canlı al min , ekologiyasına öldürücü z rb l r

vurur.

3. Ekoloji sisteml r v ekoloji amill r 3.1.Ekosistemin konsepsiyası

Ekosistem ekologiyanın sas funksional vahididir.

Y.Oduma gör “Canlı orqanizm v onları hat ed n

cansız al m bir-birind n ayrılmaz olaraq h min sah d

daima qar ılıqlı laq d v f aliyy td dirl r.” Bunlar

arasında olan enerji axını onların biotik strukturunu,

madd l rin dövrü sistemini d qiq mü yy nl dirir. Bax

bu münasib t ekoloji sistem dem kdir. Dem li ekoloji

sistemi canlı al ml onların m skunla dı ı mühit

arasında olan birg f aliyy t t kil edir. Bunlarda

madd l r v enerji mübadil si qar ılıqlı olaraq ba verir.

Ekosistem anlayı ı birinci d f olaraq ingilis alimi A.Tensli

t r find n t klif olunmu dur. Lakin orqanizml mühitin

birg liyi konsepsiyası çox q dimd n m lum olmu dur.

Sistem n dir? Sistem mü yy n t rzd bir-biri il

laq d v qar ılıqlı t sird olan elementl rin birliyidir.

Sistemin hiss l ri - onun elementl ri fiziki, kimy vi, bioloji

v ya qarı ıq kild ola bil r. Sistemin strukturunu

elementl rin qar ılıqlı t sir münasib tl ri t yin edir.

41

Qar ılıqlı t sirin özü yeni sistemin yaranmasına s b b

ola bil r. Ekologiyada elementar vahid f rdin

populyasiyasıdır.

Populyasiya – uzun müdd t bir sah d m skunla an,

bu sah y b nz r sah d n izol edilmi formada

yerl n növün bir hiss sidir.

Populyasiyanın xass l ri:

•••• Öz-özün istehsal;

•••• D yi k nlik;

•••• Dig r növ populyasiyalarla qar ılıqlı laq d olma;

•••• l m , f aliyy t.

Populyasiyanın xass l rini a a ıdakı göst ricil rl

qiym tl ndirm k olar:

•••• Do um sayı;

•••• Ölüm sayı;

•••• Ya lılıq qurulu u;

•••• Cinsl rin nisb ti;

•••• Genl rin bir-birin yaxınlı ı (tezliyi);

•••• Genetik müxt liflik;

•••• Boy atma yrisinin forma v sür ti v s.

Populyasiyanın sıxlı ı onun daxili xass l ri il

mü yy n olunur v h mçinin populyasiyaya xaricd n

42

t sir göst r n faktorlardan asılı olur. Populyasiyanı cins,

ya , razi v dig r növ strukturlara ayırırlar. Ya a gör

populyasiya növün sas göst ricil rind n biridir. Uzun

ömürlü populyasiyalar normal, do ub tör m prosesin

t sir ed n m nfi faktorlar olduqda, tez qocalma ba

ver n populyasiyalar reqresiv v ya öl n populyasiya

adlanır. Cavan populyasiya “t tbiqolunan” populyasiya

adlanır. Bunlar t hlük yaratmır, onların artım ehtimalı

yüks k olur. Populyasiyanın sas xüsusiyy tl rind n biri

onun f rdl rinin sayının dinamikası v t nziml nm

mexanizmidir. Ad t n populyasiya mühit alı ma

mexanizmin malik olur. Bu xüsusiyy tl ri onun optimal

saydan artıq v ya az olmasını yaradır. H r populyasiya

v növ “biotik potensial” xüsusiyy tin malikdir. Y ni h r

f rdi cütd n bioloji olaraq yeni n sl yaranmalıdır.

Orqnizmin yaranma (t kil) s viyy si a a ı olduqca biotik

potensial yüks k olur. Iri orqanizml r az biotik potensiala

malik olduqları üçün onların artımı uzun ill r ç kir.

Populyasiya v populyasiyaya ox arlar assosasiya v ya

birlik sistemaltlarını yaradırlar. El buna gör d ekoloji

elementl ri ekoloji populyasiya, birlik ekologiyası v

biosenozların ekologiyasına ayırırlar. Bel likl ekosiste-

min tam xüsusiyy tl rini ba a dü m k üçün göst ril n

43

elementl r arasında laq v onların birg f aliyy tini

mü yy n etm k lazımdır. H r bir ekosistem açıq

ekosistem adlandırılır. Y ni o, enerji almaq v verm k

qabiliyy tin malik olmalıdır.

Ekosistem yaxın v ya onun analoqu olan

anlayı biosenoz anlayı ıdır. Ekosistem dedikd biotik v

abiotik komponentl r birg dü ünülür. Biosenoz dedikd

is yalnız canlı m skunlar n z rd tutulur. Biosenozda

ad t n komponentl rin mü yy n rait v m kandakı

f aliyy ti il yana ı onların yerl diyi sah nin

m hdudlu u da göst rilir ki, buna da biotop deyilir.

Biosenoz v biotop birlikd biogeosenoz adlanır.

V.N.Sukaçev gör biogeosenoz yer üz rind olan

eynicinsli t bii hadis l ri (atmosfer, da suxurları, bitki

al mi, canlılar, mikroorqanizml r, torpaq v hidroqrafik

rait) t kil ed n, daima h r k td olan ayrı-ayrı

komponentl rin qar ılıqlı t siri, onların arasında olan

enerji mübadil si prosesl ri dem kdir. Bu t yinat

ekosistem m fhumu il dem k olar ki eynidir. Canlı

orqanizml r do ulur, böyüyür v inki af edir. Bu zaman

onların bioloji kütl si artır. Avtotroflar vasit sil yaradılan

kütl ilkin m hsul adlandırılır. Vahid zamanda yaranan

bioloji kütl ekoloji sistemin bioloji m hsuldarlı ı

44

adlandırılır. Bitkil rd n f rqli olaraq bakteriyalar,

göb l kl r v heyvanlar öz gövd l rini sad kimy vi

madd l rd n qura bilmirl r. Onlara daha yüks k enerjiy

malik madd l r lazımdır. Bunlar qida baxımından

heterotrof adlandırılır. Bu baxımdan da onları 2-ci

“produsent” adlandırırlar. Bunların sas qida m nb yi

avtotroflardır. Avtotrof v heterotroflar 2-ci trofiki s viyy

olan “konsumentl r” adlandırılır. Konsumentl r müxt lif

bioaktiv madd l r ifraz edirl r. Bu madd l r dig r

orqanizml rin m hvin v ya stimulla masına s b b olur.

Konsumentl r qrupunu 3 yer bölürl r. 1-ci bölm

“Fitofaq”lar adlandırılır. Fitofaqlara atmosfer t r find n

yaradılan ilkin m hsulla qidalanan heyvanlar aid edilir. 2-

ci bölm “zoofaqlar” adlandırılır. Bunlar sas n fitofaqlar

bölm sin daxil olan heyvanlarla qidalanan yırtıcılardır. 3-

cü bölm y 2-ci bölm konsumentl ri il qidalanan

heyvanlar aid edilir.

Ekosistemd biosenozun f aliyy tini t min ed n

orqanizml r, mineral madd l r halına q d r çatmı

çürüntü v m hv olmu tullantılar redusentl radlandırılır. Lakin burada mineralın t rkibind t kc

redusentl r yox konsumentl rin d mövcudlu unu qeyd

etm k lazımdır. Ölmü orqanizml rin çürüm prosesind

45

i tirak ed n 1-ci qrup konsumentl r Saprofaqlar adlandırılır. Bunlara sas n onur asızlar aid edilir.

Yerüstü ekoloji sisteml rd orqanizml rin çürüm prosesi

madd l rin dövr etm sin v onların enerjisin böyük

t sir edir.

Produsentl r, konsumentl r v redusentl r

qruplarının görünü t rkibi müxt lif ola bil r. Bu

müxt liflik yalnız ekosistemin növünd n (tipind n), co rafi

v ziyy tind n yox h mçinin onların qar ılıqlı münasib t-

l rind n d asılıdır. Görünü t rkibin ilin f sill ri d t sir

ed bilir. H r bir qrupun ekosistemin f aliyy tind xüsusi

rolu olur. M s l n, madd l rin su hövz sind dövr

etm sin produsentl rin v redusentl rin t siri konsu-

mentl r nisb t n kifay t q d r azdır. Müxt lif qrup

orqanizml r m skun etdikl ri mühitin antropogen

çirkl ndirilm sin müxt lif münasib t göst rirl r.

M s l n, redusentl r avtotrof v konsumentl rin h yatı

üçün lazım olan antropogen madd l rin n inki fiziki, h tta

kimy vi d yi m sin d t sir edirl r. Lakin bu proses

h mi ba ver bilmir. g r antropogen çöküntü

t rkibind müxt lif toksiki kimy vi madd l r mövcuddursa

resudentl r onların t mizl nm sin h mi tam t sir ed

bilmirl r. Bu zaman öz-özünü t mizl m prosesi pozulur

46

ki, bu da ekosistemin dayanıqlı ına t sir edir v onun

d yi m sin s b b olur. Bel likl ekosistemin

d yi m sin t k insan f aliyy ti yox, h mçinin

orqanizml rin daxilind ged n prosesl r d böyük t sir

göst rirl r.

3.2. Ekoloji sisteml r Ekosistemi “ekologiyanın sas funksional vahidi”, “Yer

s thind t bi tin sas vahidi”, biogeosenozu is

“biosferin elementar struktur vahidi” kimi t yin edirl r.

“ekosistem” v “biogeosenoz” anlayı ları bir-birl rin

yaxındırlar, lakin sinonimik ifad l r deyill r. A.Tenslinin

fikrinc ekosisteml r canlı v cansız komponentl rin

ölçüsüz dayanıqlı el sisteml ridir ki, burada madd l rin

xarici v daxili dövretm si ba verir. Ox ar toplumları

göst rm k üçün V.N.Sukaçev “biogeosenoz” terminini

i l tmi dir. Biogeosenoz – biosferin konkret hiss sind

canlıların öz aralarında v traf mühitin cansız amill ri il

qar ılıqlı laq si n tic sind m l g lmi bir sistem. Bu

sistemd atmosfer, da süxurları, hidroloji rejim,

heyvanat al mi, mikroorqanizml r v ümumiyy tl bütün

canlılar qar ılıqlı laq d f aliyy t göst rirl r.

47

Ekosistem – (yun. Aykos-m nzil v sistem) bir-birin

t sir göst r n, ümumi funksiyanın yerin yetirilm sind

vahid birl n biokos elementl rin c mi olub, canlı

orqanizml rin mü yy n qrupunun (biosenoz) ya ayı

mühitind n (biotoplardan) ibar t olan kompleksdir.

“Ekosistem” anlayı ı “biogeosenoz” anlayı ına n z r n

daha geni , daha ümumi anlayı dır, daha do rusu h r

hansı biogeosenoz ekosistem ola bil r, amma h r hansı

bir ekosistem biogeosenoz ola bilm z, h m d n z r

almaq lazımdır ki, biosenozlar olduqca yerüstü

tör m l rdir. Biogeosenoz iki sas t rkib hiss d n

ibar tdir: mü yy n bir razid abiotik amill rin c mi, y ni

ekotop v canlı orqanizml rin c mi – biosenozlar. Öz

növb sind ekotop da iqlim (klimatop),su (akvatop) v

torpaq-qrunt (edafotop) amill rinin c mind n ibar t olur.

Biosenoz heyvan (zoosenoz), bitki (fitosenoz) v

mikroorqanizml r (mikrobiosenoz) toplumları c mind n

ibar t olur. Biogeosenozun mühüm xüsusiyy tl rind n

biri onun bütün komponentl rinin qar ılıqlı laq v

qar ılıqlı asılılıqda olmasıdır.

3.3. Ekosistemin inki afı v dinamikası. Suksessiya.

48

Suksessiya — (latınca succesio ardıcıllıq yolu il

keçm , irsi alınma) mühitin mü yy n sah sind bir

biosenozun(fitosenoz, mikrob qrupu, biogeosenoz v s.)

dig ri il ardıcıl dönm y n v qanunauy un v zolunma

prosesidir.

Suksessiya – Yer s thinin mü yy n bir sah sind

varislik yolu il meydana g l n ekosistemin ardıcıllıqla

d yi m sidir. Ad t n suksessiya birlikl rin daxili inki af

v onların traf mühitl qar ılıqlı t sir prosesl ri

n tic sind ba verir. Suksessiyanın davamiyy t müdd ti

10 ild n milyon il q d r davam ed bil r. Suksessiya

haqqında ilk n z riyy ni F.Klements i l yib hazırlamı ,

sonra da V.N.Sukaçev v S.M.Razumovski inki af

etdirmi dir. H r bir vv lki m rh l si özünd n sonra

g l n m rh l nin inki afı üçün rait yaradan

suksessiyalı sıra (seriya) m l g tir n (seriyalı toplum)

v zaman daxilind bir-birini v z ed n toplumları

xarekteriz etm k üçün bu termin ilk d f F.Klements

t r find n i l dilmi dir. g r bu halda yeni suksessiyanın

yaranmasına s b b olan hadis ba verm zs , onda sıra

mövcud faktorlar sasında balansla dırılmı madd l r

mübadil sin malik olan yeni v daha dayanıqlı toplumun

m l g lm si il ba a çatır. F.Klements bel toplumu

49

klimaks adlandırmı dı. Klements – Razumovskinin fikrin

sas n klimaksın yegan lam ti onda d yi ilm üçün

daxili s b bin olmamasıdır. Toplumun mövcudluq

müdd ti heç bir halda lam tl rd n biri ola bilm z.

Suksessiyanın onun inki afı zamanı d yi bil n

göst ricil r v ya v z olunma s b bin gör bir çox

t snifatı mövcuddur:

1) Vaxt miqyasına gör (sür tli, orta, z if, çox z if);

2) Dönm qabiliyy tin gör (dön n v dönm y n);

3) Prosesin sabitlik d r c sin gör (sabit v d yi k n);

4) M n yin gör (ilkin v t krar)

5) M hsuldarlı ın d yi m tendensiyasına gör

(müt r qqi v t n zzül ed n);

6) Növ z nginliyinin d yi m tendensiyasına gör

(müt r qqi v t n zzül ed n);

7) Antropogenliy gör (antropogen v t bii);

8) Suksessiya zamanı ba ver n d yi ikliyin xarakterin

gör (avtotrof v heterotrof).

g r suksessiya ba ver n prosesl r gör t snif

edil rs , onda onu iki sas qrupa ayırmaq olar:

toplumların f aliyy ti n tic sind ba ver n endogen

(daxili s b bl rl izah edil n) v xarici t sirl r n tic sind

ba ver n ekzogen. Endogen suksessiyanın h r k tverici

50

qüvv si toplumların balansla dırılmamı mübadil si

hesab olunur.

lkin suksessiya — h yatın mövcud olmadı ı razil rd

- qaya, uçurum, yar an, sıldırım, çay çöküntül ri,

sönmü lava, s p l n n qumlarda v s. inki af ed n

suksessiya. Bel sah l r canlı orqanizml rin

m skunla dırılması zamanı onlar öz metobolizml ri

hesabına ya ayı raitini d yi d r r k bir birl rini v z

edirl r. sas rolu ölmü bitki qalıqları v parçalanma

m hsullarının toplanması oynayır. Bu bitki al minin

xarakterind n v onun mikroorqanizml r, göb l kl r v

heyvanlar t r find n kompleks da ıdılmasından asılı

olur. T dric n torpaq profili m l g lir, sah nin hidroloji

rejimi, mikroiqlimi d yi ir. Bel suksessiya ya ayı

yerinin özünün d yi m sin s b b oldu una gör

ekogenetik suksessiya adlanır. Bitki örtüyünün ilkin

formala ması da singenetik suksessiya adlanır. lkin

suksessiya bir neç m rh l d n keçm kl ba verir.

M s l n, me sah sind : quru cansız substrat - iby -

mamır - birillik müxt lif otlar – d nli bitkil r v çoxillik otlar

– kolluqlar – birinci n sl a aclar – ikinci n sl a aclar; çöl

zonasında suksessiya ot m rh l sind ba a çatır v s.

51

T krar suksessiya – orqanizml rinin mü yy n

hiss sinin v torpa ın saxlandı ı yerd da ılmı

toplumların suksessiyasıdır. t krar suksessiyaya ad t n

yan ınlardan sonra m hv edilmi küknar me sini misal

göst rm k olar. Keçmi d onların tutdu u razil rd

torpaq v toxum qalır. Otlaq qrupları artıq sonrakı il

m l g lm y ba layır. Sonra a a ıdakı variantlar

mümkündür: n m iqlimd cı (alaqotu) üstünlük t kil

edir, sonra o moruq kolu il , moruq kolu da a caqovaq il

v z olunur; quru iqlimd süpürg çiç kli bitkil r üstünlük

t kil edir, onu itburnu, itburnunu da toza acı v z edir.

A caqovaq v ya toza acı me l ri üz rind küknar

(f sil si) bitkil ri inki af edir, sonra onları da t dric n

yarpaqlı a ac me l ri v z edir. Tünd iyn yarpaq

me l rin b rpası t xmin n 100 il ba verir. g r me

t krar qırılarsa onda klimakslı palıd me sinin b rpası

mümkün olmur.

Avtosuksessiya – klimaksın daxili inki afı, onun

“qocalması” v “cavanla ması” n tic sind meydana

g l n suksessiyadır.

Demutasiya - suksessiyanın formasıdır v biosenozun

antropogen pozulmasından sonra bitki v heyvanat

52

al mind ba vermi d yi iklikl rdir. Demutasiya toplu-

mun vv lki t rkibd b rpa olunması istiqam tind gedir.

T kamül suksessiyası – Yer biosferinin ümumi

t kamülü il ba lı olan suksessiyadır.

Ekoloji suksessiya. Pozulan tarazlı ın ekosistem

t r find n b rpa prosesi müt kkil sur td mü yy n

m rh l l rl gedir. Ekosistemi tarazlıq halından bir çox

üsullarla çıxarmaq olur. Bu ad t n yan ın, quraqlıq v ya

da qınlar zamanı ba verir. Bel pozulmalar zamanı

tarazlı ı yeni ekosistem öz-özün b rpa edir v bu

proses münt z m xarakter da ıyır v n müxt lif

v ziyy tl rd t krar olunur. B s pozulan ekosisteml rd

n ba verir? Pozulan yerl rd mü yy n növl r v

ümumiyy tl bütün ekosistem el sur tl inki af edir ki,

bu növl rin meydana çıxma qaydası ox ar pozulmalar v

ox ar areallar üçün eyni olur. Eyni bir növün dig r növl

v z olunmasının bu ardıcıllı ı ekoloji suksessiyanın

mahiyy tini göst rir. M s l n, vaxtı il XVIII srd Yer

üzünün b zi razil rind me l r qırılmı , onların yerind

fermalar tikilmi di, XIX srd bu yerl rin i l nm si davam

etdirilmi , XX srd is h min fermalar da ıdılmı v

onların tutduqları razil r yenid n me l r çevrilmi dir.

Vaxt keçdikc kin sah l rind bitkil r mü yy n, artıq

53

m lum v ciddi t krar olunan ardıcıllıqla meydana

çıxma a ba layır. Birinci il birillik alaq otları v t k-t k

toxmacar (toxumdan cüc r n bitki) a aclar böyüm y

ba ladı. Sonrakı bir neç il rzind mü yy n növl rin

(“pioner növl ri” v ya daha elmi dild deyil rs erk n

suksessiyalı növl r) m skan salması ba verir ki, onlar da

üstünlük t kil etm y ba layırlar. Tipik “pioner növl ri” -

Veysmutov am a acı. O, çox tez böyüyür v onun

toxumları böyük razil rd yayılır. Bir neç onillikl r

müdd tind “pioner növl ri” qalın me likl r m l

g tirirl r.

Sonrakı m rh l — “pioner növl ri”nin kölg sind

yax ı böyüy n, m s l n, a caqayın a aclarının meydana

g lm si. Yarım srd n sonra “pioner növl ri”n aid olan

a aclar yeti irl r v sonra da t dric n m hv olma a

ba layırlar. Onların toxumları artıq me örtüyü altında

böyüy bilmirl r v a acların populyasiya t rkibi yava

böyüy n, t z - gecikmi suksessiyalı növl rin m l

g lm si istiqam tin do ru d yi irl r. N hay t, bütün

me sah si bu növ a aclarla tutulmu olur. Bel misallar

bir çox ekosisteml rd mü ahid olunur.

Ekosisteml rd suksessiyanı t dqiq ed rk n

ekoloqlar onun 3 t sir mexanizmini göst rmi l r:

54

1.T sir etm . Yeni ekosisteml rd meydana g l n

“pioner növl ri” dig r sonrakı növl rin m sk n salmasını

asanla dırır. M s l n, buzlaqların geri ç kilm sind n

sonra ilk önc iby l r v bir sıra s th köklü bitkil r –

m hsul verm y n, t rkibind qida elementl ri çox az olan

torpaqlarda ya aya bil n növl r meydana g lir. Bu

bitkil rin ölüb getm d r c sind n asılı olaraq torpaq

layının artması prosesi d ba verir ki, bu da gecikmi

suksessiyalı növl rin kök ba layaraq möhk ml m sin

imkan yaradır. Analoji olaraq ibtidai a aclar kölg

yaradaraq gecikmi suksessiyalı bitki növl rinin yeti m si

üçün imkan yaradırlar.

2. Saxlanma – b z n “pioner növl ri” gecikmi

suksessiyalı bitkil rin m l g lm sini ç tinl dir n v ya

mümkün etm y n raitin yaranmasına s b b olur. N

vaxt ki, okean yaxınlı ında yeni s thl r yaranır (m s l n,

beton pirs (körpü) v ya dal aqıranların (portu dal a

t sirind n qorumaq üçün b nd tikilm si n tic sind ),

onlar tezlikl yosunların “pioner növl ri”ni m l g tirirl r

v bitkil rin dig r növl ri sıxı dırılıb çıxarılır. Dig r bitki

növl rinin sıxı dırılıb çıxarılması çox asanca ba verir,

çünki “pioner növl ri” çox tez yenid n m l g lir v

55

sonrakı növl r imkan verm d n tezlikl bütün etibarlı

s thl ri tamamil tutur.

3. Mövcud olma. N hay t, “pioner növl ri” sonrakı növ

bitkil rin m l g lm sin heç bir – n xeyirli, n d

ziyanlı t sir göst rmir. Ad t n, bu hal o zaman ba verir

ki, g r müxt lif növl r müxt lif ehtiyatlardan istifad

ed r k bir-birl rind n asılı olmadan inki af edirl r. Qum

t p l ri v ya me l rin son halının ekoloji d yi k n

oldu unu bilm k vacibdir. Yeti mi me l r ad t n üzvi

madd l rin c mi sıfır artım d r c si il xarakteriz

olunur. Bu onu göst rir ki, vaxt keçdikc eroziya kimi

b zi prosesl rin t sirind n madd l rin itm si n tic sind

me l r t dric n m hv olma a ba layırlar. ks riyy t

me l r suksessiya tsiklinin birinci yarısında maksimal

m hsuldarlı a malik olur.

3.4. Ekoloji amill rin t snifatı traf mühitin v ziyy tin v canlı orqanizml r

müxt lif ekoloji amill r güclü t sir göt rirl r. Canlı

orqanizml r bilavasit t sir ed n h r hansı bir mühit

ekoloji amil adlandırılır. Ekoloji amill r müxt lif t bi t v

t sir xüsusiyy tl rin malikdirl r. Ekoloji amill ri üç

kateqoriyaya bölürl r:

56

1) Canlı t bi t amill ri – biotik amill r;

2) Cansız t bi t amill ri – abiotik amill r;

3) nsan f aliyy ti amill ri – antropogen amill r.

Orqanizml rin bu v ya dig r amil t sirin

uy unla ması h min t sirin (amilin) dövrlülüyünd n asılı

olur. Birinci dövrü amill r yerin fırlanması, ilin f sill rinin

d yi m si, günd lik i ıq d yi m si v s. aid edilir. Bu

amill r h l h yatın yaranması vaxtından vv l mövcud

olmu dur. Yaranan orqanizml r m cburiyy t qar ısında

qalaraq bu rait uy unla mı lar. kinci dövrü amill r,

traf mühitin temperaturu, n mliyi, atmosfer cöküntül ri

v s. aid edilir. Dövrü olmayan amill r t bii f lak tl r v

texnogen xarakterli amill r aid edilir.

H r bir orqanizm daima öz üz rind birba a v ya

dolayısı yolla ba qa canlıların t sirini hiss edir, aid oldu u

bioloji növün v dig r növl rin – bitkil rin, heyvanların,

mikroorqanizml rin nümay nd l ri il laq d olur,

onlardan asılı olur v onlara da öz t sirini göst rir. traf

üzvi al m – h r bir canlı orqanizm mühitinin t rkib

hiss sidir. Canlı orqanizml rin qar ılıqlı laq si – biose-

nozların v populyasiyanın mövcudlu unun sasıdır; bu

m s l l rl sinekologiya m ul olur.

57

1) Biotik amill r — bu canlı orqanizml rin bir-

birl rin t sir forması olub, b zi orqanizml rin h yat

f aliyy tl rinin dig r orqanizml rin h yat f aliyy tl rin

(növdaxili v növl rarası qar ılıqlı laq ) v h mçinin

cansız ya ayı mühitin t sirl rinin c mini ifad edir.

F rdl rarası növdaxili qar ılıqlı laq populyasiyaların

sayı v sıxlı ının artması raitind öz m skun yerl ri v

qida ehtiyatları u runda r qab t mübariz si n tic sind

m l g lir.

Növl rarası laq xeyli d r c d müxt lifdir:

• neytralizm (h r iki növ bir-birl rin heç bir t sir

göst rmirl r);

• r qab t (h r iki növ bir-birl rin m nfi t sir

göst rirl r);

• mutyualizm (h r iki növ bir-birl rind n ayrı

mövcud ola bilmir);

• parazitizm (parazit növü öz sahibinin boy atma

dövrünü v inki afını l ngidir);

• yırtıcılıq (yırtıcı növ öz qurbanı il qidalanır );

• amensalizm (bir orqanizm dig r orqanizmin

inki afinı bo ur);

58

• mmensalizm (kommensal dig r növd n fayda

görür, hansı ki, onunla birl m dig r növd d maraq

oyadır).

Biotik amill r arasında zoogen, fitogen, mikrobiogen

v antropogen amill ri xüsusi qeyd etm k lazımdır.

2) Abiotik amill r — canlı orqanizml r birba a v

dolayı yolla t sir ed n cansız, qeyri üzvi t bi tin

komponentl rinin t zahür formasıdır. Bunlara cansız

t bi tin fiziki v kimy vi amill ri aiddir. Mühitin sas

abiotik amill ri a a ıdakılardır:

•Temperatur; • ıq; • Su; • Duzluluq; • Oksigen;

• Yerin maqnit sah si; • Torpaq; • N mlilik.

Mühitin abiotik amill ri iç risind a a ıdakı amill r

qrupunu ayırmaq q bul olunmu dur:

•••• qlim amill r qrupu (temperatur rejimi, n mlilik,

t zyiq); •••• edafogen amill r qrupu (mexaniki t rkibi, sıxlı ı,

torpa ın havakeçiciliyi); •••• oroqrafik amill r qrupu (relyef,

d niz s viyy sind ki hündürlük); •••• kimy vi amill r qrupu

(havanın qaz t rkibi, suyun duz t rkibi, tur uluq).

Cansız t bi tin fiziki amill ri:

Kosmik amill r — kosmik tozlar, meteorit madd si,

asteroidl r, qalaktika f zasının madd l ri v dal aları,

gün aktivliyinin dövri d yi iklikl ri;

59

qlim amill ri — Gün in üalanma enerjisi, Yer

kür sinin müxt lif rayonlarına gün enerjisinin g lm si

v paylanması, udulması, ks olunması, atmosferin

ffaflı ı, yer s thinin i ıqlanma d r c si, i ıq gününün

davamiyy t müdd ti, havanın n mliyi, atmosfer

ya ıntıları, hava kütl l rinin h r k ti (kül k); torpaq;

Oroqrafik (geomorfoloji) amill r. Geomorfologiya —

yer s thinin qurulu u, relyefi haqqında elmdir. Yerin

relyefi mikroiqlim v torpaq amill rin (m s l n, da lar,

d r l r, sıldırımlı d rin dar d r l r, düz nlikl r) xeyli t sir

göst r bil r;

Su hövz l rinin abiotik amill rin sıxlıq, özlülük,

istilik tutumu, duzluluq, ffaflıq, tur uluq, h ll olmu

qazlar, çeviklilik (h r k tlilik) temperatur qradienti,

temperatur rejimi aid edilir. Cansız t bi tin kimy vi

amill rin su, hava komponentl ri, tur uluq (pH) v

s naye m n li dig r qarı ıqlar aiddir.

3) Antropogen amill r — dig r növl rin ya ayı

mühitin v ya onların bilavasit h yat raitin t sir

göst r n t bi tin d yi m sin s b b olan insan

c miyy tinin f aliyy t formasıdır. nsan c miyy tinin

tarixind vv lc ovçuluq, sonra da k nd t s rrufatı,

s naye v n qliyyatın inki af etdirilm si bizim

60

planetimizin t bi tini güclü d yi dirmi dir. Yer kür sinin

bütün canlı al min antropogen t sirl r çox sür tl

artmaqda davam edir. H rç nd insan canlı t bi t abiotik

faktorların d yi m si v növl rin biotik laq si il t sir

göst rir, lakin planetd insan f aliyy tinin heç bir t snifat

ç rçiv sin sı ı mayan xüsusi qüvv k sb etdiyini qeyd

etm k lazımdır. Hal-hazırkı dövrd Yer s thind olan

canlı örtüyün praktiki olaraq bütün müq ddaratı v bütün

orqanizm növl ri insan c miyy tinin lind dir, t bi t

antropogen t sirl rd n asılıdır. Mühitin ekoloji amill ri

canlı orqanizml r müxt lif t sir göst r bil r. Bu t sirl r

a a ıdakılar aiddir:

- fizioloji v biokimy vi funksiyaların uy unla ma

d yi ikliyin s b b olan qıcıqlandırıcı t sir;

- veril n raitd mövcudlu a imkan verm y n

m hdudla dırıcı t sir;

- orqanizml rin anotomik v morfoloji d yi ikliyin

s b b olan modifikator t siri;

- mühitin dig r faktorlarının d yi ikliyini t sdiq ed n

siqnallar t siri.

Ekosistemin f aliyy t qanunlarını ümumil dirs k, on-

ların sas müdd aları a a ıdakılardan ibar t olacaqdır:

61

1) T bii ekosisteml r, miqdarı artıq v nisb t n sabit

olan, mühiti çirkl ndirm y n, müft gün enerjisi

hesabına mövcud olur;

2) Ekosistemd enerji v madd l rin canlı

orqanizml r qrupu vasit sil da ınması qida z nciri il

ba verir; ekosistemd bütün canlı növl r bu z ncird

onlar t r find n yerin yetiril n funksiyaya - birlikl rin

biotik qurulu una gör produsentl r , konsumentl r ,

detritofaqlara v redusentl r ayrılırlar; Canlı

opqanizml rl trofiki s viyy arasındakı k miyy tc

nisb t sayı birlikl rin trofiki qurulu unu ks etdirir ki, bu

da birlikl rin vasit sil enerji v madd l rin keçm

sür tini, y ni ekosistemin m hsuldarlı ını t yin edir;

3) t bii ekosisteml r ehtiyatlarının tük nm sind n v

öz tullantıları il çirkl nm d n ziyy t ç km d n, öz

biotik qurulu ları say sind qeyri mü yy n uzun müdd t

möhk m (sabit) v ziyy tl rini saxlaya bilir; ehtiyatların

ld edilm si v tullantılardan xilas olma bütün

elementl rin dövretm si ç rçiv sind ba verir.

Yer üz rind ki abiotik amill r:1. ıq. M lumdur ki, gün d n g l n üanın 47%-ni

görün n spektr t kil edir. Bu spektrd dal aların

uzunlu u 380-750 nm- b rab rdir. 45% gün üası

62

narıncı – qırmızı üalardır ki, bunlar fotosintez üçün

böyük rol oynayırlar. Dal asının uzunlu u 750 nm-d n

çox olmayan infra qırmızı üalar heyvanlar v bitkil r

t r find n hiss olunmamasına baxmayaraq sas istilik

enerji m nb yi sayılır. Gün enerjisinin 7%-i

ultrab növ yi üaların hesabına dü ür ki, bu spektrd

dal anın uzunlu u 400 nm-d n çox olur.

2. traf mühitin temperaturu. Yer üz rind

temperatur sas n atmosferin istilik rejimi v gün

üaları il yaranır. Temperatur mühitin m hdudla dırıcı

faktorlarından biridir. Müxt lif növl rin yer üz rind

yerl m si (yayılması) v populyasiyaların sayı

temperatur faktorundan köklü sur td asılıdır. Yer

üz rind bitki v heyvanların yerl diyi mühitin optimal

temperaturu 15-300C h ddind olur. B zi bakteriya, su

bitkil ri qaynar mühitd , y ni 70-900C temperatur

mühitind ya ayırlar. S rt soyuq rait bir çox cücül rin,

balıqların v d niz otlarının h yatlarının dayanmasına

s b b olur (anabioz). Lakin yaz vaxtı donmu buzlaqlar

açılanda onlar öz b d nl rinin temperaturunu sabit

saxlaya bilirl r. Bunun üçün onlarda xarici mühit alı ma

qabiliyy ti mövcuddur. Az rbaycan Respublikasında

hava temperaturunun rejimi v razi üzr paylanması

63

qanunauy undur v bura daxil olan hava kütl l rinin

xüsusiyy tind n, razinin relyefind n v X z r d nizinin

ayrı-ayrı rayonlara yaxınlı ından asılı olaraq formala ır.

X z r d nizi sahilboyu razil rd (d nizd n t qrib n 20

km-d k) yayda havanın temperaturunu bir q d r azaldır,

qı da is artırır. Eyni zamanda, o M rk zi Asiyadan daxil

olan isti v quru hava kütl l rinin t sirini mü yy n q d r

yum aldır. Havanın orta illik temperaturu Kür-Araz

ovalı ında, Ab eron yarımadasından c nubda yerl n

sahilboyu zonada, o cüml d n L nk ran ovalı ında 14-

15°C t kil edir. Da lara do ru havanın temperaturu

azalaraq 2000 m yüks klikd 4-5°C, 3000 m yüks klikd

is 1-2°C-dir. lin n soyuq ayında (yanvar) düz nlik v

da t yi razil rd havanın orta aylıq temperaturu 0°C-

d n a a ı dü mür. Ab eron yarımadası v ondan

c nubda yerl n sahilboyu razil r v adalarda o, h tta

3-4°C t kil edir. X z r d nizinin özü (1300 km) v

suyı ma hövz si (3000 km) meridian boyunca xeyli

uzandı ından v kontinentin d rinliyind yerl diyind n

onun iqlimind k skin kontinentallıq xüsusiyy t l ri

vardır. Qı dövründ X z rin imalında havanın orta

aylıq temperaturu -8…-10° oldu u halda c nub hiss d

temperatur müsb tdir: +8°…+10°C. Yay vaxtlarında

64

havanın temperaturu imaldan c nuba do ru nisb t n

b rab rl ir ( imalda 24-25°, c nubda 26-27°C).

3. Atmosfer ya ıntısı. Atmosfer çöküntül ri su

buxarının kondensasiyası n tic sind yaranır. Bu

çöküntül r yer üz rind suyun dövretm sind böyük rol

oynayırlar. Çöküntül rin miqdarından asılı olaraq yer

üz rini iki zonaya bölürl r – humid (n m) v arid

(quraqlıq) zonaları. Atmosfer ya ıntıları X z rin

akvatoriyasında b rab r paylanmır. ld orta hesabla

d niz s thin 100 mm ya ıntı dü ür. Ya ıntının

paylanmasında sahil zonasının relyefi h lledici rol

oynayır. imalda ya ıntının illik miqdarı 300, q rbd 300-

400-d n 600- q d r, c nub-q rbi X z rd 1600, rq

hiss sind is 90 mm- q d rdir. Ab eron yarımadası

rayonunda ya ıntının illik miqdarı 200 mm- yaxındır.

Az rbaycan Respublikasında atmosfer ya ıntıları

sas n hava kütl l rinin raziy müdaxil si il

laq dardır. Ya ıntıların miqdarını, mövsümü v illik

paylanmasını hava kütl l rinin razinin relyefi v X z r

d nizi il qar ılıqlı laq si mü yy n edir. Az rbaycan

razisind n az orta illik ya ıntı (150-200 mm-d n az)

c nub- rqi Qobustana v Ab eron yarımadasının c nub

sahilin dü ür. Kür-Araz ovalı ının m rk zi v rq,

65

Samur-D v çi ovalı ının c nub- rq, Naxçıvan MR-nın

Arazboyu, Qobustan v Ab eron yarımadasının sas

hiss l rind illik ya ıntılar miqdarı 300 mm-d n azdır.

Onların miqdarı X z r d nizi sahill rind n q rb ,

düz nlikl rd n da lara do ru t dric n artır.

Respublikanın dig r da lıq razil rind n f rqli olaraq

Talı da larında yüks klik artdıqca ya ıntının miqdarı

azalır v yüks k da lıq hiss sind (2000 m-d n yüks k)

v da arası d r l rd onun miqdarı 250-300 mm-d n

azdır. Baxmayaraq ki, ya ıntıların böyük hiss si ilin isti

dövrün (aprel-oktyabr) t sadüf edir, yay ayları quraq

keçir v h tta ya ıntıların bollu u il seçil n L nk ran-

Astara zonasında bu zaman ya ıntıların miqdarı illik

normanın 5-15%-ni t kil edir. Ya ıntılı günl rin orta illik

sayı Kür-Araz ovalı ında v Naxçıvan MR-nın Arazboyu

düz nlikl rind 60-70 günd n az olur. Böyük Qafqazın

c nub yamacının orta da lıq hiss sind is onun sayı

170 gün çatır. Ya ıntının n böyük günd lik maksimumu

Böyük Qafqazın c nub yamacında (148 mm, lib y) v

Talı da larında (334 mm, B l s r) qeyd alınmı dır.

Düz nlikl rd qar örtüyü davamlı olmur v ayrı-ayrı

ill rd o mü ahid edilmir. Respublikanın n çox qarlı

razil ri Böyük Qafqazın c nub yamaclarındadır. Burada

66

qar örtüklü günl rin sayı orta da lıqda 80-120, yüks k

da lıqda is h tta 250 gün çatır. Böyük Qafqazın n

uca zirv l rind qar örtüyü daim qalır.

4. Atmosfer havasının n mliyi. Ekoloji baxımdan

traf mühitd mövcud olan su m hdudla dırıcı fiziki

faktordur. Su heyvanat v bitki al minin sas kütl sini

t kil edir. Canlı orqanizml rin 50-80%-i sudan ibar tdir.

B zi heyvanlarda bu r q m h tta 95%- çatır. Atmosfer

havasında n mlik dedikd onun su buxarı il doyma

d r c si ba a dü ülür. Havadakı su buxarının miqdarı

40-60% olduqda insan h yatı üçün normal sayılır.

S hralarda bitkil r n mliyin q na tl i l dilm sin ad t

edirl r. Onların kökl ri uzun, yarpaqları is xırda olur.

S hra heyvanları da su hövz sin çatmaq üçün uzun

m saf y sür tl qaçmalı olurlar. Onlarda olan piy qatı

daxili su m nb yi rolunu oynayır. Ad t n 100 qr piy

oksidl dikd ondan 100 qr su ayrılır. Havanın mütl q

rütub tinin orta illik k miyy tl ri Kür-Araz ovalı ında 11-

12, X z r sahili zonada 14-15 mb t kil edir. Da larda

yüks klik artdıqca onun k miyy tl ri bir qayda olaraq

azalır v 1000 m yüks klikd orta illik k miyy t t qrib n 9

mb, 2000 m-d 6-7 mb t kil edir. Naxçıvan MR-da

mütl q rütub tliyin k miyy tl ri xeyli a a ıdır v müvafiq

67

yüks klikl rd Az rbaycanın dig r razil rin nisb t n 1-

1,5 mb azdır. Mütl q rütub tliyin n yüks k k miyy tl ri

yay aylarına dü ür (iyul-avqust) v d nizk narı razil rd

v Qanıx- yriçay vadisind 20-24 mb, 3000 m-lik

yüks klikl rd is 8-10 mb t kil edir. Yanvarda düz nlik

razil rd onun k miyy tl ri 6 mb, 1500 m-lik

yüks klikl rd is t qrib n 3 mb-dir. Bu zaman n a a ı

k miyy tl r Naxçıvan MR-da mü ahid edilir v düz nlik

razil rd 4 mb, da larda is daha az t kil edir.

Havanın orta illik nisbi rütub tliyinin n yüks k

k miyy tl ri d nizsahili (75-80%), n a a ı k miyy tl ri

is Naxçıvan MR-da v Böyük v Kiçik Qafqazın yüks k

da lıq razil rind (55-65%) mü ahid edilir. Yayda n

a a ı nisbi rütub tlik Naxçıvan MR-da (35-50%), Talı ın

yüks k da lıq zirv l rind (50-55%) v Kür-Araz

ovalı ında (50-60%) qeyd alınır. n yüks k k miyy tl r

d nizsahili v Böyük v Kiçik Qafqazın yüks k da lıq

razil rind mü ahid edilir (60-85%). Qı aylarında n

yüks k k miyy tl r d nizsahili, n a a ı k miyy tl r is

yüks k da lıq razil r üçün s ciyy vidir.

Atmosfer havası. Canlı v cansız al min

mövcudlu unu t min ed n oksigen v karbon qazının

havadakı miqdarı müvafiq olaraq 21 v 0,3% t kil edir.

68

Bu baxımdan yerüstü ekosistemd havanın t rkibi

(atmosfer havası) nisb t n sabit qalır. Havaya oksigen

ya ıl bitkil rd n daxil olur. CO2 gün v yer üz rind

ged n üalanma prosesl rind n yaranır. Atmosferin ozon

qatı yer kür sini gün spektrinin ultrab növ yi

üalarından mühafiz edir.

Mümkün buxarlanma. Mümkün buxarlanmanın n

böyük orta illik k miyy tl ri Naxçıvan MR, Arazyanı

düz nlikl ri (1200-1400 mm v daha çox) v Kür-Araz

ovalı ı (1000-1200mm) üçün s ciyy vidir. Az rbaycanın

dig r ovalıq v düz nlikl rind o, 800-1000 mm arasında

d yi ir. Da lıq razil rd yüks klik artdıqca bu göst rici

azalır. Orta da lıqda mümkün buxarlanmanın orta illik

k miyy tl ri 300-400 mm, yüks k da lıqda is 200 mm

q d r azalır.

Buludluq. Buludlu un rejimi v paylanması hava

dövranı prosesl ri v razinin oroqrafiyası il laq dardır.

Maksimal buludluq yüks k da larda (2000 m-d n yüks k)

yazda v yayın vv lind , orta da lıqda v qism n

da t yi razil rd (2000-500 m).

Kül kl r. X z r v onun trafı üçün n s ciyy vi

hidrometeoroloji amil kül kl rdir. sas n imal istiqam tli

kül kl r mü ahid olunur, onlar b z n qasır a d r c li

69

olur v sür tl ri 35-40 km/san-y çatır. T krarlanma

tezliyin gör mü ahid olunan ikinci kül kl r rq

istiqam tlidirl r. D nizin n çox kül k mü ahid olunan

rayonları Ab eron yarımadası v Mahaçqala-D rb nd

razil ridir. Orta v güclü kül kl r sas n payız v qı

aylarında mü ahid olunur. Ab eronda X zri adı il

yayılmı imal istiqam tli kül kl r s ciyy vidir.

lin soyuq dövründ da lıq razil rd fyon (quru isti

kül kl r), isti dövründ is da t yi v düz nlikl rd a

yell r mü ahid edilir. Ölk razisind kül kl rin orta illik

sür ti sas n 5 m/s-d k t kil edir. Lakin Ab eron

yarımadasının d nizsahili razil rind o, 6-8 m/s

arasında d yi ir. Burada kül yin sür ti 15 m/s v daha

çox olan günl rin sayı 100-145 gün t kil edir. Güclü

kül kl rl G nc -Qazax düz nliyi d seçilir (25-70 gün).

Az rbaycanın dig r razil rind güclü kül kl r nisb t n

az mü ahid edilir.

3.5. qlim m l g tir n amill r Az rbaycan Respublikası subtropik qur a ın imal

qurtaraca ında, Qafqazın c nub- rqind v ran

yaylasının imal-q rbind yerl ir. razinin co rafi

mövqeyi, relyefin mür kk bliyi, X z r d nizinin yaxınlı ı,

il rzind yer s thin dü n gün radiasiyasının bollu u,

70

müxt lif m n li hava kütl l rinin t siri altında olması v

s. burada iqlimin müxt lifliyin s b b olmu dur.

S th qurulu u. sas n da lıq ölk olan Az rbaycan

Respublikasının razisi Böyük Qafqaz, Kiçik Qafqaz,

Talı v imali ran da ları il hat olunmu dur. Böyük

v Kiçik Qafqaz da sisteml ri arasında yerl n Kür

çök kliyi (bunun rq hiss si Kür-Araz ovalı ıdır)

geni l n r k ölk razisini rqd n hat ed n X z r

d nizin t r f uzanır. Respublikanın imalında yerl n

v imal-q rbd n c nub- rq uzanan Böyük Qafqaz

da ları ölk razisinin böyük hiss sini imaldan g l n

soyuq hava kütl l rinin birba a t sirind n qoruyur. Bunun

da n tic sind respublikanın ks r düz nlik v da t yi

razil rind subtropik iqlim formala ır. Ölk razisini

hat ed n dig r da sisteml ri d hava dövranı

prosesl rin böyük t sir göst rir. S th qurulu unun

müxt lifliyi iqlim ünsürl rinin qeyri b rab r paylanmasına,

aquli iqlim qur aqlarının yaranmasına v s. s b b olur.

onla dırıcı üalar. Bu üalar yüks k enerjiy

malikdirl r. Onlar bir elementin atomundan onun

elektronunu çıxarıb ba qa bir element birl dir r k

m nfi v müsb t ionlardan ibar t cüt yaradırlar.

onla dırıcı üaların m nb yi radioaktiv madd l r v

71

kosmik üalardır. Gün radiasiyasının atmosferin yuxarı

s rh ddind ki intensivliyi 1380 vt/m2 v ya 1,980

kal/(d qiq ⋅⋅⋅⋅sm2) çatır. Yer üz rin çatan gün

radiasiyası atmosferin yuxarı s rh ddind nisb t n az

olur. üanın udulma dozası “ber” il ölçülür. Ber –

rentgenin bioloji ekvivalentidir. 1 ber 0,01 coul/kq-a

b rab rdir. nsan il rzind orta hesabla 0,1 ber üaya

m ruz qalır.

Gün radiasiyası. Az rbaycan Respublikasının

düz nlik v da t yi razil ri gün i ı ının bollu u il

f rql nir. Kür-Araz ovalı ı, Ab eron yarımadası v dig r

düz nlik v da t yi razil rd gün parıltılı saatların

illik miqdarı 2200-2400 saat, Naxçıvan MR-nın Arazboyu

düz nlikl rind is 2600-2800 saat t kil edir. Orta da lıq

zonada buludlu un artması n tic sind gün parıltılı

saatların miqdarı 1900-2200 saat arasında d yi ir.

Yüks k da lıq zonada o yen d artır v 3000 m-d n

yüks k olan razil rd 2200... saatdır. Ümumi gün

radiasiyasının illik miqdarı Kür-Araz ovalı ında 128-132

kkal/kv⋅⋅⋅⋅sm-dir. Da lara do ru, o (120-124 kkal/kv⋅⋅⋅⋅sm-

d k) azalır (d niz s viyy sind n t qrib n 500-600m-d k),

sonra onun miqdarı yen çoxalır v Böyük v Kiçik

Qafqazın yüks k da lıq zonasında (3000 m-d n yüks k)

72

140-150 kkal/kv⋅⋅⋅⋅sm t kil edir. Naxçıvan MR-nın

Arazboyu düz nlikl rind ümumi gün radiasiyasının

illik miqdarı 148-150 kkal/kv⋅⋅⋅⋅sm-dir, yüks k da lıq

zonada is artaraq 152-160 kkal/kv⋅⋅⋅⋅sm t kil edir.

Radiasiya balansının illik miqdarı ölk nin düz nlik v

da t yi razil rind 40-50 kkal/kv⋅⋅⋅⋅sm-dir (L nk ran t bii

vilay tind -50-60 kkal/kv⋅⋅⋅⋅sm), yüks k da lıq razil rd

is o 15-25 kkal/kv⋅⋅⋅⋅sm t kil edir.

Atmosfer dövranı. Az rbaycan Respublikası

razisind iqlimin formala masına arktik (Kara v

Skandinaviya antisiklonları), mülayim enlikl rin soyuq

kontinental (Sibir antisiklonu) v d niz (Azor

maksimumu), tropik enlikl rinin isti hava kütl l ri

(subtropik antisiklon v c nub siklonları), M rk zi Asiya

üz rind yaranan antisiklonlar, h mçinin yerli atmosfer

prosesl ri t sir göst rir. Bu hava kütl l ri s th

qurulu unun t siri n tic sind ölk razisin müxt lif

istiqam tl rd n daxil olur. Bel ki, soyuq kontinental v

d niz hava kütl l ri Böyük Qafqaz, Talı v imali ran

da ları c nubdan g l n isti hava kütl l rin h miyy tli

d r c d mane olmasa da, onların xüsusiyy tl rinin

d yi m sin v atmosfer prosesl rinin dinamikasına

mü yy n t sir göst rir.

73

4. Az rbaycanın sas t bii ehtiyatları.4.1.T bii s rv tl r v onların t snifatı

Mühit gör hava, su, quru, d niz v s. ekologiyası

aliml rin f aliyy t sah l ridir. T bi t bir bütöv halında

mübadil d dir. Su, enerji, hava, bioloji mübadil l r bu

gün insan f aliyy ti il bilavasit ba lıdır v h tta onsuz

t s vvüredilm zdir. Ona gör d biosfer m xsus

orqanizml r, onların f aliyy ti hali, c miyy t v

ekosistem s viyy sind öyr nilir.

T bii s rv tl rd n s m r li istifad edilm si bu

mübadil l rin n tic si kimi xüsusi diqq tl öyr nilir v

öyr nilm lidir. Çünki bu mübadil b riyy tin

mövcudlu unun impulslarıdır. T biidir ki, insanlar bu

impulslara vaxtında v ciddi reaksiya verm lidir. Bel

olmasa n azı biof lak tl r insan varlı ı üçün qorxunc

74

suallar do urar. Aliml rin hesablamalarına gör , biosfer

10-12 milyard halini qida il t min ed bil r. halinin

nizamsız artımı bio ehtiyatlardan düzgün istifad

edilm sini t l b edir.

Canlı h yatın mövcudlu u t bii s rv tl rd n asılıdır.

Bütün s rv tl rin v hd ti is insanlar üçün z ruri sayılan

h yat amill rinin sasıdır. Ona gör d insanların

t l batını öd y n s rv tl r real s rv tl rdir. El t bii

s rv tl r d vardır ki, onların bu günkü istifad si bu

günkü texniki imkanlara uy un g lmir v tamam yeni növ

texnoloji prosesl r yaranmasını t l b edir. Elmi-texniki

t r qqinin g l c k nailiyy tl rin saslanan t bii s rv tl r

potensial s rv tl r adlanır. M s l n, kosmik üalar

meteorit m n li madd l r, yer maqnetizmi, atmosfer

elektrik c r yanı v sair d n istifad etm k üçün

tamamil yeni növ texniki avadanlıq v texnoloji prosesl r

yaradılmalıdır. T bii s rv tl r üçün bir neç t snifat

mövcuddur:

1) T bii t snifat. Bu t snifata aid s rv tl r t bii qruplar

üzr paylanır. M s l n, suyun, havanın, torpa ın,

heyvanlar al minin, bitkil rin, faydalı çöküntül rin v s.

s rv tl ri.

75

2) T bii iqtisadi t snifat. Bu t snifata sas n t bii

s rv tl r onlardan istifad olunma prinsipi üzr

paylanırlar (s naye v k nd t s rrufatı).

3) T bii s rv tl rin tük nib-tük nm m si t snifatı.

Tük nm z s rv tl r anlayı ı nisbidir. Odur ki, bu

qrupa aid s rv tl r – mütl q v rti tük nm z s rv tl r

bölünür. Mütl q tük nm z s rv tl r misal gün enerjisi,

kosmik üalar, kül k enerjisi, Yerin cazib qüvv si v s.

rti tük nm z s rv tl r t bii sular, torpaq, hava v s.

daxildir. Tük n n s rv tl r d 2 qrupa bölünür. B rpa

olunmayan v b rpa olunan s rv tl r. B rpa olunmayan

s rv tl r neft, da kömür, torf v s. aid edil bil r.

B rpa olunan s rv tl r bitki v heyvanat al mini misal

göst rm k olar.

T bii s rv tl r a a ıdakı kimi t snif olunur:

1) Kosmos s rv tl ri ( sas n Gün üaları)

2) qlim s rv tl ri (hava, kül k, qar, ya ı v s.)

3) Su s rv tl ri (Yeraltı v yerüstü sular)

4) B rpa olunmayan s rv tl r ( Faydalı qazıntılar)

5) Qism n b rpa olunan s rv tl r (torpaq, köhn

me l r)

6) B rpa olunan s rv tl r (bitki, heyvan v ba qa

canlılar)

76

N z r almaq lazımdır ki, s rv tin tük nm z hesab

edilm si yalnız qlobal miqyasda q bul edil bil r.

Regional baxımdan bütün s rv tl r tük n ndir. ri s naye

m rk zl rind h tta Gün üası kifay t q d r deyildir.

T bii s rv tl rd n istifad olunması müv qq ti v ya

uzun müdd t dayandırılmı razi qoruqlardır. Qoruqlar

v zif sin gör müxt lif olur: etalon qoruq, biosfer

qoru u, Dövl t qoru u, Milli park, Yasaqlar v s.

Etalon qoruqda t bi t tamamil s rb st buraxılır.

Biosfer qoru u beyn lxalq h miyy t malikdir. Dövl t

qoru unda heç bir t s rrufat t dbirin icaz verilmir.

Burada hava, su, torpaq, bitki, heyvan, mineral madd l r

v yeraltı s rv tl r hamısı eyni d r c d qorunur.

Yasaqlar ad t n müv qq ti olur v konkret bir s rv tin

b rpası üçün t kil edilir. Milli parklar t bi tin

qorunmasına xidm t etm kl yana ı halinin istirah tini

düzgün t kil etm k üçün t kil edilir. Qoruqların h r biri

mühüm elmi m rk z v t dris bazası hesab edilir.

4.2. Ekoloji sisteml rin m hsuldarlı ıEkosistemin m hsuldarlı ı iqlim tipind n, co rafi

raitd n asılıdır. T bi t bizim ölk mizi h rt r fli z ngin

yaratmı dır. Da lar, düz nl r, s hralar, göll r, çaylar,

77

d niz, mülayim iqlim qur aqları... m hsuldar biokütl

yaranması üçün çox lveri lidir. Bunlara qeyri-elmi

müdaxil etm m li, israfçılı a yol verilm m lidir.

Ehtiyatların balansının pozulmasının do urdu u sualların

cavabları bir çox c h td n biz insanlardan asılıdır. Y ni

biz traf mühiti qorumaqla, t bii s rv tl rd n s m r li

istifad etm kl özümüzü qoruyuruq, g l c yimizi

qoruyuruq. H r bir ekoloji sistemin yerl diyi razinin

iqlim xüsusiyy tl rind n, onda olan üzvi v qeyri-üzvi

madd l rin dövr etm sür tind n, bioloji prosesl rd

i tirak ed n flora v faunanın sayı v sair d n asılı

olaraq bioloji m hsuldarlıq da müxt lif olur. H m d

ekoloji sistem aid olan enerji m nb yi v bu enerjid n

istifad ed n canlı al min yaranma v parçalanma

prosesl rind i tirakı sistemin m hsuldarlı ına t sir

göst rir. Bütün avtotrof canlıların yaratdı ı m hsul –

birinci, yaxud ilkin m hsul adlanır. Konsumentl rin is

birinci m hsula sas n m l g tirdikl ri m hsul ikinci

m hsul adlanır. lkin üzvi madd l rin özl ri d iki yer

bölünür: y ni ümumi m hsul v t miz m hsul. lkin

m hsulu yaradan canlılar, özl rinin ehtiyacını öd m k

üçün yaratdıqları m hsulun bir qismini s rf edirl r. Ona

gör d t miz m hsul ümumi m hsuldan az olur. Yer

78

biosferinin illik ümumi m hsulu 164 milyard tona

b rab rdir (quru üzvi madd ). Lakin ilkin üzvi madd l rin

illik miqdarı d yi k ndir. D niz v okeanda da ilkin

m hsulun yaranması üçün rait müxt lifdir. Quruda

ekvatora yaxın, n mi li v mülayim iqlimli razil r daha

m hsuldardır. D niz v okeanlarda n m hsuldar sah l r

çay vadil ri, sahil suları v adaların hat l ridir. Ekoloji

sistemin m hsuldarlı ını hesablayan zaman biokütl v

m hsuldarlıq kimi m lum k miyy tl rd n istifad edirl r.

Hidrosferd biokütl h mi m hsuldarlıqdan az olur.

M s l n, okeanlarda c ml n yosunların m hsuldarlıq

ölçü vahidi biokütl nin ölçüsünd n 300 d f yüks kdir.

kinci m hsul dedikd ilk növb d konsument v

heterotroflar t r find n yaradılan m hsul n z rd tutulur.

kinci m hsul sasında heterotrof orqanizml r biokütl

yaradır. lkin m hsulun ikinci m hsula çevrilm si

k miyy t etibarı il ekoloji sisteml rin xüsusiyy tind n

asılı olaraq d yi ir. Quru razil rd birinci v ikinci

m hsulun bir-birin nisbiliyi bir çox amill rd n asılıdır.

Buraya iqlim raiti, torpa ın münbitliyi, su, biogen

elementl rl t min olunma, v s. daxildir.

M lum olmu dur ki, Yer kür sinin quru sah sind

yaranan ilkin m hsulun c mi 10 % - i birinci d r c li

79

konsumentl r t r find n istifad olunur. Qalan 90 % - i

is çürüdücü mikroblar t r find n parçalanır. Ekoloji

sisteml rd biomların xüsusiyy tind n asılı olaraq bitki

biokütl si ikinci m hsula aid olan heyvanların

biokütl sind n d f l rl çoxdur. Yer kür sinin quru

sah sind yaranan heyvanat al minin biokütl si, h min

sah d m l g l n bitki biokütl sinin 1-3%-n

b rab rdir. Heyvanat al minin illik biokütl sinin 95-99,5%

-ni onur asız heyvanlar t kil edir.

Ekosistemin m hsuldarlı ı oradakı populyasiyaların

m hsulunun c midir. Ekosistemin m hsuldarlı ı 2 sas

yer ayrılır: ilk v ikinci m hsuldarlıq.

lk m hsuldarıq – produsentl rin Gün enerjisini

m nims yib fotosintez n tic sind üzvi madd sintez

etm si, y ni biokütl yaratması sür tin deyilir.

Ekosistemd biokütl nin mü yy n vaxt rzind olan

artımını m hsuldarlıq hesab etm k düzgün deyildir. Çünki

m l g l n m hsulun bir hiss sini istehsalçılar özl ri

yeyir. Ona gör d sil m hsuldarlıq biokütl d qeyd

alınan artımdan xeyli çox olur. lk m hsuldarlıq özü d 2

hiss d n ibar tdir: ümumi ilk m hsul v t miz ilk m hsul.

1) Ümumi ilk m hsul fotosintezin ümumi tezliyini

göst rir. M hsuldarlıq yoxlanan vaxtda bitkinin öz

80

t n ffüsün s rf etdiyi madd l r d onun ümumi ilk

m hsuldarlı ına daxildir. Buna b z n brutto – fotosintez

v ya ümumi fotosintez deyilir.

2) T miz ilk m hsuldarlıq – bitki toxumlarında üzvi

madd l rin toplanması sür tini göst rir. Y ni

m hsuldarlıq yoxlanan vaxt rzind ümumi ilk m hsuldan

bitkinin öz t n ffüsün s rf olunan m hsulun miqdarı

çıxılır, sonra qalan hiss si ilk m hsul adlanır. Buna

nettofotosintez d deyilir. Ümumi ilk m hsuldarlı ın vahidi

q/m2⋅gün v ya kq/m2⋅il, ton/hektar⋅il.

kinci m hsuldarlıq – üzvi madd l rin

konsumentl rd toplanması sür tin ikinci m hsuldarlıq

deyilir. M hsuldarlı ın biokütl y nisb ti mühüm ekoloji

göst ricidir. T s rrüfat sah l rind bu göst rici yüks k

olur. Buna s b b ekosistemin cavanlı ı, böyüm kd

olması v k nardan enerji almasıdır. T s rrüfat

sah l rind torpa ın vaxta ırı i l nm si, ona gübr

verilm si, x st likl r , ziyanvericil r v alaq otlarına

qar ı mübariz aparılması hesabına biokütl çoxalır. Bel

ekosisteml r ona edil n qulluqdan asılı olaraq heç vaxt

stabillik mexanizmi qazana bilmir.

C dv l 4.1 Dünyada sas ekosisteml rin m hsuldarlı ı

81

Göst ricil r Me -d

Çöld kind S hrada Antarkti- dada

Okean- da

Sah si (mln⋅m2 ) 40,7 25,7 14,0 54,9 12,7 511,0

Fotosintez effekti (%) 0,33 0,1 0,25 0,1 0,0 0,05

M hsuldarlıq ton/ha⋅il 5,0 1,5 4,0 0,2 0,0 0,80

Üzvi mad-d l r sintezi (milyard ton)

20,4 3,8 5,6 1,1 0,0 60,9

4.3. Kurort – rekreasiya ehtiyatları

X z r d nizi sahil zonasının t bii mühiti insan

istirah ti v müalic si baxımından çox yararlıdır. Bolluca

gün radiasiyası, uzun v geni çim rlikl rd ki narın

qumlar v s. burada kurort-rekreasiya imkanlarının

Qafqazın m hur Qara d niz sahill rind n üstünlüyün

sübutdur. Ona gör d h l 1983-cü ild Az rbaycan v

Da ıstanın d niz sahili rayonlarında kurortların inki af

etdirilm si üçün SSR Nazirl r Kabineti "X z r d nizi

sahill rind ümumittifaq h miyy tli kurort bazasının

yaradılması" haqqında q rar verdi. Az rbaycan sahil

zonasının 680 km-i kurort-sanatoriya kompleksinin

yaradılması üçün yararlı sayılmı dır. X z rin Az rbaycan

sahil zonasının böyük turizm imkanları vardır. Birinci turist

bazası Bakıda h l 1958, Yalamadakı "X z r" turist

bazası is 1963-cü ild yaradılmı dır. Hazırda X z r

82

d nizi sahill ri Az rbaycan Respublikası v t nda larının

sas istirah t zonalarıdır. Bu sahill rd , xüsus n Ab eron

yarımadasında, ba v ba çılıq t s rrüfatları geni

yayılmı dır. Eyni zamanda, t ssüfl qeyd etm k

lazımdır ki, X z rin qızıl qumlu çim rlikl ri, sahil

zonasındakı mineral sular, müalic vi palçıqlar v s.

resurslar sistemsiz v faydasız kild istfad olunur.

4.4. Karbohidrogen ehtiyatları X z rin Ab eron elfind ilk neft quyusu 1820-ci ild

qazılmı dır. Ancaq 38 il sonra AB -da, Pensilvaniya

tatında neft qazma i l ri ba lanmı dır. Artıq XIX srin

ortalarından X z r öz varlı ının neft erasına daxil

olmu dur. 1913-cü ild Az rbaycanda Çar Rusiyası

imperiyası neftinin 83%-i istehsal olunur, XX srin

vv l rind neft emalına gör Az rbaycan dünyada

birinci yeri tutur. SSR dövründ Az rbaycanda n çox

neft 1941-ci ild hasil olunmu dur - 23 mln ton. X z rd

ild 10 mln. ton neft istehsal olunurdu. Dünyanın nüfuzlu

proqnoz institutlarının m lumatına gör X z r

regionundakı neft v qaz kondensatının ehtimal olunan

ehtiyatları 18-20 mlrd. tona yaxındır. Sübut olunmu neft

ehtiyaları is 10 mlrd. tondur v bunun 3 mlrd. tonu

X z rin Az rbaycan sektoruna dü ür. Region dig r

83

mineral ehtiyatlardan tikinti da ları il , o cüml d n b z k

da larının qiym tli növl ri v müxt lif duzlarla z ngindir.

4.5. Az rbaycanın torpaq ehtiyatlarıTorpaq xarici mühitin mühüm amill rind n biri olub,

t bi tin böyük h miyy t malik, ba lıca nem tidir. O,

yer kür sinin h m daxilind , h m d s thind ged n v

uzun sür n prosesl rin n tic sind yaranmı , bioloji,

atmosfer v ba qa amill rin t siri altında daima d yi mi

v d yi m kd dir. B riyy tin g l c k taleyi üçün

mühüm probleml rd n biri d insanların rzaq v qida

m hsulları il t min olunma problemidir. Bu m s l

insanın m l g ldiyi günd n mövcud olmu dur. Lakin

sonralar insanın h yat t rzinin inki afı say sind rzaq

v qida il t min olunma prosesi bir istehsal formasından

dig rin keç r k zaman baxımından d yi mi dir.

M s l n, vv lc hazır qida m hsulları toplamaqdan (ot,

meyv , xırda heyvanlar, h ratlar v s.) insanlar

ovçulu a, ovçuluqdan heyvandarlı a, sonra kinçiliy

keçmi dir. Dünyanın bir sıra ölk l rind rzaq problemi

günd n – gün k skinl ir, milyonlarla insan aclıq ç kir.

Buna s b b, ilk növb d torpaqdan istifad c miyy td ki

ictimai – iqtisadi raitd n do an nöqsanlar, insanın

84

istehsal f aliyy ti n tic sind torpa ın m hsuldarlı ının

k skin a a ı dü m si v dig r antropogen m n li

pozuntulardır. Münbit torpaq örtüyün malik olan

ölk mizd son onillikl rd suvarma b k l ri xeyli

geni l ndirilmi , Mil, Mu an, irvan v Qaraba

düzl rind uzun ill rd n b ri istifad siz qalmı razil r

h yat g tirilmi v xeyli torpaq sah l ri k nd t s rrüfatı

istehsalı dövriyy sin daxil edilmi dir. Respublikamızda

suvarma kinçiliyi yayılmı torpaqlar fiziki qurulu u v

kimy vi t rkibin gör f rql nirl r. H min müxt liflik

torpaqların mexaniki t rkibi, orla ması, bataqla ması,

qida elementl rinin miqdarı, eroziyaya u rama d r c si,

qalınlı ı, skeletliyi, qaysaq ba laması v s. lam tl rd

özünü göst rir. Bütün bunlar müt rr qqi suvarma üsul v

texnikasının t tbiq edilm sini, elmi c h td n

saslandırılmı suvarma rejimini v aqrotexniki t dbirl ri

h yata keçirm kl yüks k m d ni kinçilik sistemini

yaratma ı t l b edir. K nd t s rrüfat bitkil rinin suvarma

rejimi v texnologiyasının rayonla dırılması, torpa ın

münbitliyinin v m hsuldarlı ının artırılması qar ıda

duran mühüm v zif l rd n biridir. Kür – Araz düz nli-

yind , X z r sahili Quba – Xaçmaz zonasında, Naxçıvan

MR – da v dig r razil rd kollektor - drenaj b k -

85

l rinin layih l ndirilm si v duzlu torpaqların yuyulmasına

dair m s l l r, meliorasiya olunmu torpaqların k nd

t s rrüfatı bitkil ri altında m nims nilm si diqq t

m rk zind olmalıdır. Torpaq örtüyünü eroziyadan

mühafiz etm k v bununla da torpa ı yuyulub

da ılmaqdan qorumaq üçün h r bir zonaya uy un olan

mübariz t dbirl ri n z rd tutulmalıdır. Eroziyaya qar ı

sas mübariz t dbirl ri olan aqrotexniki v hidrotexniki

t dbirl r sistemi da – ç m n, da – me , kinçilik

zonalarında kompleks kild h yata keçirilm lidir. Yay

v qı otlaqlarında eroziyanın qar ısını almaq üçün bitki

örtüyünü h rt r fli qorumaq v eroziyaya u ramı

sah l rd lazımı t dbirl r aparmaq lazımdır. Ot örtüyünü

pozulub da ılmadan mühafiz etm k m qs di il otarma

normasına m l edilm lidir.

“Meliorasiya torpaq ünaslı ı” elmi, m qs di vv zif l ri. “Meliorasiya torpaq ünaslı ı” torpa ın

qurulu u, m n yi, t rkibi, xass l ri, inki afı, co rafi

yayılma qanunauy unlu u, münbitliyi v s m r li istifad

üsulları haqqında elm olan torpaq ünaslı ın bir

bölm sidir. Burada torpa a bir meliorativ obyekt kimi

baxılaraq, n inki onun xüsusiyy tl rinin v rejiminin

yax ıla dırılması, h m d torpaq m l g tir n alt qatın v

86

yeraltı suların t rkib ve rejiminin m qs d uy un kild

t nziml nm si n z rd tutulur. “Meliorasiya torpaq ünas-

lı ın”da land aftın sas meliorativ obyekti olaraq, süxur

v qrunt suları q bul edilir. Torpaq profilind morfoloji

c h td n m l g l n d yi iklikl r, atmosfer çöküntül ri

v suvarma suyu il yuyulub g tiril n müxt lif a ınma

m hsullarının razid çöküb, d rin qatlara basdırılması

il laq dardır. B zi hallarda t bii bitki örtüyünün m hv

edilm si, bec rm v aqrotexniki t dbirl rin düzgün

aparılması eroziya prosesini o d r c d sür tl ndirir ki,

da t yi düz nlik sah l rd iki profilli torpaq tör m l ri

m l g tirir. “Meliorasiya torpaq ünaslı ı” elminin

qar ıya qoydu u m qs d t kc torpaq qatının

yax ıla dırılması il laq dar onun xass v

xüsusiyy tl rini t svir v mü yy n etm kl

m hdudla mır, eyni zamanda razinin meliorasiyasının

növü v üsulunun seçilm si torpaq qatının xass l ri

(kimy vi, fiziki, mineraloju v s.), buradakı d yi iklikl rin

ba verm rejimi v onun formala ma raitil ba lı

kild mü yy n edilir. “Meliorasiya torpaq ünaslı ı” elmi

n inki meliorasiya olunan razil rd torpa ın t bii

xass l rind ba ver n d yi iklikl ri mü yy n etm li,

eyni zamanda aparılan t dbirl r n tic sind onda yarana

87

bil c k z r rli halları proqnozla dıraraq, vaxtında

qar ısını alma a köm k etm lidir. Az rbaycanda

torpaq ünaslıq v meliorasiya elminin inki af tarixi

haqqında. Az rbaycanda torpaq ünaslıq elmin aid

d biyyatlarda göst rilir ki, ölk nin torpaqları haqqında

qism n 1869-1870-ci ill rd .K.Kovalevskinin, 1890-cı

ild P.S.Kossoviçin, 1898-ci ild V.V.Dokuçayevin, 1911-

1914-cü ill rd S.A.Zaxarovun, V.A.Romanovun v

Y.A.Kamenskinin mü yy n fikirl ri olmu dur. Lakin bu

t dqiqatçılarla müqayis d Az rbaycanda torpaq ünas-

lıq, aqrokimya v torpaqların meliorasiyası sah sind

H s n b y M likov Z rdabinin elmi fikirl ri daha erk n

olmu dur.

Ç m n boz torpaqlar udulmu saslarla doymu dur,

onların c mi üst qatda 25 mq.ekv olub, a a ı qatlara

do ru bir q d r azalır, 100-140 sm d rinlikd is 18,2

mq.ekv- çatır. kin qatında udulmu sasların 84%-ni

kalsium, 13%-ni maqnezium v 3%-ni natrium t kil edir.

D rin qatlara getdikc kalsiumun miqdarı azalır (78%),

maqneziumun v natriumun miqdarı artır. Ç m n – boz,

torpaqlarının um qatında xüsusi ç kisi 2,58-,2,63 q/m3,

h cmi ç kisi 1,16-1,50 q/m3, m sam liliyi is 43,0-45,0%

arasında d yi ir. Yuxarıda t svir olunan torpaqların ks r

88

hiss si, suvarma kinçiliyi raitind d nli, texniki v

dig r bitkil r altında istifad olunur. Az rbaycan

Respublikasının razisinin (8,7 mil. ha) 77,6%-i (6,7

mil.ha) k nd t s rrüfatı il laq dar olan mü ssis l rin

istifad sind dir. Ümumi razinin 32,3%-i bilavasit k nd

t s rrüfatının istifad sind dir. Çoxillik a ac v kol bitkil ri

(me l rsiz) ölk nin razisinin 6,1%-ni, dinc qoyulmu

sah l r 6%-ni, biç n kl r 2,7%-ini, qı v yay otlaqları

53%-ini t kil edir. Respublikanın razisinin 12,1%-i

me l r, 3,53%-i su altında qalan sah l rdir.

Sonuncunun 92,5 min hektarını göll r, su anbarları,

nohur v sututarlar, 120 min hektarını suvarma v

kollektor-drenaj b k l ri altında qalan sah l r tutur.

h r, q s b v dig r ya ayı m nt q l ri, s naye

obyektl ri, d mir- osse yolları ölk nin razisinin 6,7%

t kil edir. Az rbaycan k nd t s rrüfatı istifad sind olan

torpaq fondunun 510,2 min ha eroziya baxımdan t hlük li

sah l ri, 1361,1 min ha müxt lif d r c li oran v

orak tli torpaqları, 733,2 min ha da lı-çınqıllı sah l ri v

70,5 min hektarını bataqlıq sah l ri tutur. Bataqlıq

sah l rin sas hiss si (50 min hektardan artıq) Kür –

Araz düz nliyinin, bir qismi is L nkaran-Astara (9,2 min

ha), ki-zaqatala (4,3 min ha) v Quba-Xaçmaz (2,0

89

min ha) zonalarının payına dü ür. Ölk nin k nd

t s rrüfatına yararlı torpaq fondunun s m r li istifad si,

yax ıla dırılması v mühafiz olunması hazırda qar ıda

duran mühüm probleml rd ndir. Respublikada halinin

artımı, adamba ına dü n torpaq sah sinin dinamikliyi

getdikc bu problemin gerç kl dirilm sini t l b edir.

K nd t s rrüfatında istifad edil n torpaq fondunun

keyfiyy tc yax ıla dırılması v qism n geni l ndi-

rilm sil yana ı ölk nin su ehtiyyatlarından s m r li

istifad etm k, onların toplanması, bölü dürülm si

sah sind mühüm texniki t dbirl r h yata keçirilmi dir.

Bu ill rd Ming çevir (16km3), amxor (2,5 km3),

Naxçıvan (1,5 km3), S rs ng (0,56 km3), Arpaçay (0,15

km3) v ba qa h cmi 1,5 mil. m3-dan böyük olan 40-dan

artıq su anbarı; Kür araz ovla ının su t minatında böyük

rol oynayan Yuxarı irvan v Yuxarı Qaraba kanalları;

Ba Mil kanalı; Kür, Alazan, Xramçay nasos stansiyaları

v bir sıra iri hidromeliorativ qur ular tikilib istifad y

verilmi dir. Az rbaycanda rzaq probleminin h lli, k nd

t s rrüfatında torpaqların meliorasiyasının yeni s viyy y

yüks ldilm sini v onun imkanlarından daha yax ı

istifad olunmasını t l b edir. Respublikamızın torpaq –

su ehtiyyatlarından g l c kd daha s m r li v q na tl

90

istifad edilm si k nd t s rrüfatı v texniki bitkil rin

suvarılmasında yüks k m hsuldarlı suvarma texnikasının

t tbiqi, avtomatika v telemexanika sisteml rind n su-

varma b k l rind geni istifad olunmasını, sızma

leyhin örtüklü m cralı kanallı v borulu suvarma

sisteml rinin tikilm sini, oran v orak t torpaqların

duzdan t mizl nm sind plastmas borulu x nd ksiz

müt r qqi üsulların t tbiqinin geni l ndirilm sini t l b

edir.

4.6. Az rbaycanın florası haqqında Az rbaycan Respublikasının razisi 88.6 min km2-dir.

Bu razi z ngin floraya malikdir (4200-d n çox ali sporlu

v çiç kli bitki növl ri yayılmı dır). Növl rin ümumi sayına

gör buradakı flora qarda Zaqafqaziya Respublikaların-

dakından çoxdur. Respublikamızda rast g l n bitki

növl ri 125 f sil d (Qafqazda 156) v 930 cinsd

(Qafqazda - 1286) birl mi dir. Az rbaycan florası

Qafqazda bit n bitki növl rinin ümumi miqdarının 66%-ni

t kil edir. Az rbaycanda floranın z nginliyin v

r ngar ng bitki örtüyünün olmasına s b b, onun fiziki

co rafi v t bii – tarixi raitinin uzaq floristik vilay tl rin

t sirl ri altında formala mı mür kk b flora tarixi il

91

laq dardır. Respublikamızın florası üçüncü dövr aid

olan relikt cinsl ri il d z ngindir ki, bunların da

nümun l rin respublikanın bütün zonalarında, xüsusil

Talı rayonu razisind daha çox rast g linir. Üçüncü

dövr reliktl rin d mira acı, L nk ran akasiyası, abalıd

– yarpaq palıd, azat, üm at, danaya v ba qalarını

göst rm k olar. VIII cildlik “Az rbaycan florası” s rind

respublikamızda 370-d n artıq endemik bitki növl rinin

oldu u göst rilir. C nubi Zaqafqaziya, xüsusil Naxçıvan

MR v Zuvand rayonları endem bitkil rin çoxillik ot

nümun l ri il daha çox z ngindir. Az rbaycan florasının

t rkibind bütün real tipl rinin nümun l rin , y ni q dim

me , boreal, bozqır, kserofil, s hra, Qafqaz v adventiv

tipl rin rast g linir. Q dim me tipl ri nümun l ri

Talı da, boreal tipi Böyük v Kiçik Qafqazın yüks k da

zonalarında, kserofil v Qafqaz tipl ri respublikanın bütün

rayonlarında, bozqır tipi Bozqır yaylası v Kür – Araz

ovalı ında daha geni yayılmı dır. S hra v adventiv

areal tipl rin is respublikamızda az t sadüf edilir.

Respublikanın Kür – Araz ovalı ında, X z r trafı v

ba qa düz nlikl rd çoxlu miqdarda göl, gölm ç l r,

axmazlar v bataqlıq sah l ri vardır ki, bunlarda da

z ngin bitki örtüyü inki af etmi dir. Su – bataqlıq bitkiliyi

92

(çala) interezonal xarakter da ımaqla yarıms hra bitkiliyi

arasında l k l r klind , tuqay me l ri arasında, böyük

çayların, kanalların, limanların v axmazların k narların-

da rast g linir. B zi yerl rd taxıl bitkisi nümun l ri sıx,

hündür (3 m- q d r) v ç tin keçil n ç ng llikl r

yaradırlar. Bel ç ng llikl rd çiy n, volfiya, ba qa növ

bitkil r çox t sadüf edilir. Burada savanna tipli hündür

boylu marqus bitkisin rast g linir. Kür – Araz

ovalı ındakı çala tipli bitkil rd çayarlıq,biyanlıq v lıqv r

ç ng lliyi nisb t n geni yayılmı dır. Lıqv r ç ng lliyi

qurulu una gör qar ı ç ng lliyini xatırladır. Qaraba

düz nliyind d v aya ı, süs n, qırxbu um, poruq,

a larot kimi bitki növl rin tez – tez rast g linir. rqi

Liman v axmazlarda n çox çiy n növl ri yayılmı dır.

Kür çayının a a ı hiss sind ki b zi göl v kanallar üçün

X z r anagüll si, bataqlıq çiç yi, qovuqca, salviniya v

s. kimi su bitkil ri çox xarakterik hesab edilir. Ad t n,

çanagüll bitkisi sıx ç ng llik m l g tir r k suyun

s thini öz enli yarpaqları il tam ört r v çiç kl m

dövründ qeyri – adi göz llik yaradır. Relikt assosiasi-

yaya aid olan anagüll ç ng llikl ri üçüncü dövrd n

hazırki gün g lib çatmı dır. Talı düz nlikl rind

bataqlıq sah l r geni yayılmı dır. Burada su çiç yi, su

93

fındı ı, buynuzyarpaq v s. kimi bitkil r çoxluq t kil

etm kl , bataqlıq formasiyalarından süs nlik ç ng lliyini

d qeyd etm k olar. Burada sarı bataqlıq süs ni,

qurba aotu, bataqlıq cilli v bataqlıca xüsusi formasiyalar

yaradırlar. Bütün düz nlik boyu çoxlu miqdarda quruyan

bataqlıqlar üçün qaymaq çiç yi, bu iya, lippiya, nan ,

qırxbu um, yol baq v ri v s. kimi boyu qısa olan

alab z k otların yayılması çox s ciyy vidir. Su – bataqlıq

bitkiliyin a a ı, orta v yüks k da qur aqlarında da rast

g linir. Su bataqlıq bitkiliyi respublikanın subalp v alp

qur aqlarında daha geni yayılmı dır. Bu qu aqlarda

100-d n artıq bataqlıq, göl v gölm ç vardır. Bunlardan

n xarakterik olanları Kiçik Qafqazda Alagöll r massivi,

Zalxılıgöl; Böyük Qafqazda Xalagöl; Naxçıvan MR-d

Batabat, Qanlıgöl, Göygöl, Salvartı v Qazan göll ridir.

Kür – Araz ovalı ı, X z r trafı v ba qa geni düz nlik-

l r yov anlıq v orang lik yarıms hraları, n a a ı

d nizk narı orla mı qumlu yerl r v rütub tli

oranlıqlar is kolcuqlardan ibar t s hra tipli bitkilikl

örtülmüçdür. orang lik bitkiliyin , yov anlı a nisb t n

çox ayrı – ayrı variantlarda rast g linir, çünki bunun

sasının müxt lif or ng cinsin aid olan edifikatorlar

94

t kil edir. orang bitkisi numun l ri üst qatı az – çox

orla mı boz tipli torpaqlarda da yayılmı dır.

Sarsazanlıq v ya qara oranlıq. Bu orang lik

s hrası n çox oran torpaqlarda inki af edir.

Qara oranın alçaqboylu, yer s rilmi kolcuqları

t p cikl r m l g tirm kl , s hrada iri t p cikli

oranlıqlar yaratmı olur. Bel böyük t p cikl r n çox

Lökbatan düz nlikl ri, Mu an bozqırları v ba qa

s hralarda rast g linir. Sarıba s hrası da h mçinin çox

oran torpaqlarda yayılmaqla, çox böyük olmayan kol

klind formala mı dır. Xırda t p cikli sarıba s hra-

larına Kür – Araz ovalı ı v X z r trafı sah l rd l k l r

klind rast g linir. ahsevdilik s hrası sas n düz n

yerl rd yayılmı dır. Yuxarıda göst ril n iki s hra

formasına nisb t n, ahsevdilik s hrasının t rkibind 5-6

növ efemer v efemerioidl r t sadüf edilir v b z n d

yul unla birlikd rast g lir. Bu formasiyanın xarakterik

massivi rqi Zaqafqaziya düz nliyi hesab edilir. Ç r n

s hralı ı dendroides kolluqları hesabına formala mı dır.

Ç r nin geni yayılmı yuxarıda göst ril n iki növün Kür

– Araz ovalı ı v çox yüks k olmayan da t yi

yamaclarda rast g linir. Ç r nin birillik növl rin

d nizk narı düz nlikl rd v orang li s hralarda l k l r

95

klind t sadüf edilir. ahsevdi oranlı ı n geni

yayılan orang s hralarından biridir. T k – t k, b z nd

ba qa orang -l rl birlikd formasiyalar m l g tirir.

Respublikamızın ist r q rb (Ceyrançöl, Acınohur) v

ist rs d rq ( irvan, Mil, Mu an) rayonlarında geni

yayılmı dır. Da orang liyini n çox yeni h miyy ti

olan kiçik Salsola naulosa kolcuqları m l g tirir. n

geni yayılmı da orang liyi sah l rin da t yi

rayonlarında Qobustan, Ceyrançöl v Acınohurda rast

g linir. B z n yov anla birlikd yarıms hralar m l

g tirir. Bu növ orang formasiyalarında efemer v

efemerioidl r bolluq t kil edirl r. A acvari orang lik

yarıms hrası Salsola dendroides kolları hesabına

formala maqla daha geni sah l rd yayılmı dır.

A acvari orang (qara an) az orla mı torpaqlara

uy unla mı dır. Bu yarıms hraların t rkibi efemer bitkil ri

il çox z ngindir. A acvari orang bitkisi yov an, dig r

orang l r v çala bitkil ri il v ba qaları müxt lif

variantlarda keçid v qarı ıq qrupla malar yaradır.

A acvari orang b zi yerl rd hündürlüyü bir metr

çatan sıx qol – budaqlı yarımkollar m l g tirir.

Ümumiyy tl , respublikamızda orang cinsinin 22-y

kimi növün rast g linir. Birillik oran bitkisi

96

nümun l rind n ya lı oran v qı otu respublikanın qı

otlaqlarında çox geni yayılmı dır. Meyv l m zamanı

çox lvan görün n orang ç ng llikl rin ki

yaylasının az oranla mı yerl rind t sadüf edilir.

Göst ril n birillik oran bitkil ri qrupla malarında

efemerl rin z if inki afı çox xarakterikdir. orang bitkisi

ç ng llikl rin Naxçıvan MR v bozqır yaylasında rast

g lm k olar. Yov anlıq yarıms hrası n geni yayılmı

yarıms hra bitkiliyi tipl rind n biridir. Bu yarıms hra

bitkiliyi boz tipli z if oranla mı torpaqlarda inki af edir.

Qeyd etm k lazımdır ki, yarıms hraların fiziki co rafi

raiti s hralara nisb t n yax ı oldu u üçün, burada

bitkil rin inki afı üçün lveri li rait vardır. Tam (t miz)

yov anlıq, yarıms hrası daha geni yayılmı dır. Lakin

yerl rd yov anlıq yarıms hrası il birl r k, qarı ıq

formasiyalar m l g tirir. Xüsusil Kür – Araz ovalı ında

yov anlı qara anlıq, yov anlı - ahsevdi oranı, yov anlı

g ngizlik kimi müxt lif variantlarda qarı ıq yov an v

orang formasiyaları geni sah l ri hat edir.

Qobustan, Ceyrançöl v Naxçıvan MR-nın b zi da t yi

rayonlarında yov anlı – iyavlıq v yov anlı a otluq kimi

bozqır tipli formasiyalar mü ahid edilir. Yov an

formasiyalarının bütün variantlarında so anaqlı qırtıc,

97

yapon tonqalotu, b rk quramit, rq boza ı, durnaotu,

xırda qarayonca, göy qarayonca v s. kimi efemer v

efemeroid bitkil ri üstünlük t kil etm kl , yarıms h-

ralıqda t bii land aft yaradırlar. Ümumiyy tl , yov an

yarıms hrasında efemer v efemoid bitkil rin sayı 20 –

25, b z n is 25 – 40-a çatır. Yov an formasiyaları açıq

abalıdı v bozumtul torpaqlarda, d nizk narı qumluq-

larda v s. yerl rd inki af edir. D nizk narı v d niz

altından çıxmı sah l rd qumluq yov anı, g v n v

endemik, ran sarma ı ı v ba qa bitkil r rast g linir.

Hazırda s hra v yarıms hra tipli bitki örtüyü olan

sah l rin geni bir hiss sind k nd t s rrüfatı bitkil ri

bec rilir. Ceyrançöl yüks klikl ri v bozqır yaylada

yarıms hra bitki örtüyü, bozqır bitkilikl ri il birl r k,

yarım bozqır (quru bozqır) tipli bitki qrupla maları m l

g tirir. Yarımbozqırlarda yarıms hralara nisb t n

çim m l g lm prosesi sur tl gedir. Ot örtüyü is

nisb t n seyr k olur. Yarımbozqırların t rkibind taxıl

edifikatorları il yana ı, çoxillik müxt lif otlar, paxlalılar v

birillik otlar da i tirak edir.

B z n da çayları boyu Tuqay me likl rin , xüsusil

iri çay vadil rind v d f l rl seyr k kollardan ibar t

me cikl r rast g linir ki, buradada n çox çay dükanı,

98

iyd , sumax, skumpiya, yul un, söyüd, tut, pirakanta, nar,

itburnu, böyürtkan v s. kimi bitkil r geni yayılmı lar.

4.7. Az rbaycan Respublikasının me l riBioloji c h td n öz inki afında bir-birin qar ılıqlı t sir

göst r n torpa ın, suyun, a ac, kol, ot bitkil rinin,

heyvanat al minin, mikroorqanizml rin v hd ti hesab

edil n me sah l ri Az rbaycanın n qiym tli milli t bii

s rv ti hesab olunur. Dünya üzr me örtüyünün sah si

4 milyard hektardır. Bunun 809 milyon hektarı Rusiya

Federasiyasının, 478 milyon hektarı Braziliyanın, 310

milyon hektarı Kanadanın v 303 milyon hektarı AB -ın

payına dü ür.

Son 200 ild dünya üzr me razil rinin sah si 2

d f d n çox azalmı dır. XVIII-XIX srl rd indiki

Az rbaycan razisinin 35%-i me il örtülü olmu dur.

Hal-hazırda Az rbaycan me l rinin ümumi sah si 989,4

min hektardır. Bu da Az rbaycan razisinin 11,4%-ni

t kil edir. Bu r q m Rusiya Federasiyasında 44%,

Latviyada 41%, Gürcüstanda 39% t kil edir. Ölk mizin

me ehtiyatının 49%-i Böyük Qafqaz regionunun, 34%-i

Kiçik Qafqaz regionunun, 15%-i Talı zonasının v 2%-i

Aran zonasının (Naxçıvan MR il birlikd ) payına dü ür.

99

Az rbaycanda adamba ına 0,12 ha me sah si dü ür

ki, bu da ümumdünya miqyasında götürül n müvafiq orta

r q md n 4 d f (0,48 ha) azdır.

Hazırda 261 min hektar me fondu sah si

Erm nistan t r find n i al edilmi razil rd dir. Münbit

torpaqlarımızın yuyulub getm sinin qar ısının alınma-

sında, sel da qınlarının minimuma endirilm sind ,

tarlaların kül kd n v quraqlıqdan qorunmasında

me l rin müst sna h miyy ti vardır. Me l r bir növ

rütub t toplayıcısı rolunu oynayır v düz nlikl r suyun

paylanmasını t nziml yir, onu nisb t n tarazla dırır.

Bununla yana ı, me l r da lıq rayonlarda torpaq

sürü m si v da uçqunlarının qar ısını alır. Eyni

zamanda, me l r fitonsit xüsusiyy tin malikdir, onlar

z r rli mikroorqanizml ri m hv edir. Me l r bitkil ri,

torpa ı, su hövz l rini, yolları, ya ayı m nt q l rini,

abid l ri, t bii amill rin z r rli t sirind n qoruyur,

mikroiqlimi d yi ir, quru, isti, güclü kül kl rin t sirini

azaldır. Me l r d r , yar an v h r k t ed n qumları

b rkidir, qar örtüyünün b rab r yayılması v t dric n

rim sin imkan yaradır, buxarlanmanı z ifl dir, qrunt

sularının s viyy sini endirir.

100

Bütün bunlarla yana ı, me l rin t bi td n böyük

rolu - h r hektarın il rzind 10-20 ton karbon qazını

udaraq v zind oksigen ixrac etm sidir. 1 ha me

sah si 1 saatda 8 kq karbon qazını udur, bu da 1 saatda

200 n f rin n f si il havaya buraxılan karbon qazının

h cmin b rab rdir.

Me l r torpaqları eroziyadan qoruyur, su ehtiyatla-

rının tük nm sinin qar ısını alır v havanı sanitariya-

gigiyena baxımından safla dırır, t bi td madd l r

mübadil sind v enerjinin bioloji dövriyy sind v zsiz

rol oynayır. Bütün bunları sadalamaqda m qs dimiz

ondan ibar tdir ki, me sah l rinin qorunmasının

vacibliyini, me b rpa i l rinin taleyüklü bir m s l

oldu unu hiss ed k.

Az rbaycan me l rinin geni razisi Böyük Qafqaz

sıra da larının c nub v imal- rq yamaclarındadır. Bu

me l r Az rbaycan razisind n ba lamı , Da ıstan

s rh ddin kimi uzanır. Me l r Az rbaycanın imal-

rqind , sas n Qusar, Quba, D v çi, Siy z n v Xızı

inzibati rayonlarından c nub-q rb istiqam tind ki razini

hat edir. Xızı rayonundan c nub-q rb istiqam tind

me massivi t dric n azalır v tam me siz sah il

v z olunur. Böyük Qafqazın c nub makroyamacında

101

amaxı rayonu razisind me massivi yenid n b rpa

olunur v da yamacları il fasil verm d n ba dan-ba a

örtük yaratmaqla Gürcüstan Respublikasının s rh ddin

kimi uzanır. Burada me l r sas n smayıllı, Q b l ,

O uz, ki, Qax, Zaqatala v Balak n inzibatı

rayonlarının da lıq hiss sini hat edir. Me massivi ara

verm d n c nub yamacı il q rb istiqam tind

Gürcüstan razisin do ru uzanır.

Me l rin geni razisind n biri d Kiçik Qafqaz sıra

da larının yamaclarıdır. Burada me l r ayrı-ayrı

massivl r klind sas da qollarının imal, imal- rq

v rq yamaclarını örtür. Yalnız C nubi Qaraba

razisind me massivi ara verir v ran s rh ddin

çatmır. Bundan lav me l r adacıq klind Naxçıvan

Muxtar Resublikasında ahbuz rayonu razisind ,

Küküda yamaclarında t sadüf edilir.

Me l rin geni massivind n biri d Talı da

yamaclarını hat edir. Burada me l r Astara,

L nk ran, Lerik, Masallı, Yardımlı, C lilabad v qism n

d Bil suvar inzibati rayonlarının razisind yayılmı dır.

Me l rin az hiss si Kür v Araz çayları sahili boyunca

uzanır v Tuqay tipli massiv klind lentvari razini

tutur.

102

Az rbaycan öz füsunkar göz lliyi, z ngin t bii

s rv tl ri, al- lvan florası v faunası il bütün dünyada

öhr t qazanmı dır. Burada 125 f sil y v 930 cins

daxil olan ali bitkil rin 4500 növü yayılmı dır. Bunlardan

48 f sil y , 135 cins m nsub olan 450 növ a ac v

kollar Respublikamızın me l rind bitir. Bu is

Resublika florasındakı bitki növl rinin 11-ni t kil edir.

Az rbaycan dendroflorasının t rkibind 70 regional

endem növ t sadüf edilir. Bu da ümumi a ac v kol bitki

növl rinin 16%-i dem kdir.

Az rbaycan dendroflorasının bel z ngin t rkib

malik olmasına baxmayaraq, sas me m l g tir n

növl r azdır. Az rbaycan me l ri sas n enliyarpaqlı

cinsl rd n ibar tdir. yn yarpaqlı me l rd sas

Qarmaqvari ama (Pinus Hamata) (bu növ b z n kox

(P.Kochioana), Sosnovski (P.Sosnovi) adlanır). Kiçik

Qafqazda, Goy-Göld , Tovuz rayonu razisind amlıq

v Böyük Qı laq k ndl ri trafı me l rd , Böyük

Qafqazda Qusar rayonu me l rind t sadüf edilir.

yn yarpaqlı me l rd n Eldar oyu u adlanan 400

ha-a yaxın sah d kserofit raitd Eldar amı (Pinus

Eldarica), sas n t z v rütub tli fıstıq me l rind

Qaraçöhr d n (Taxus Bacaata) ibar t enliyarpaqlı

103

cinsl r qarı ıq halda v ya kiçik me cikl r klind

a aclıqlarda t sadüf edilir. Bel me cikl r Böyük

Qafqazda -Q b l rayonunda H mz li q biristanlı ında,

Pirqulu v O uz rayonu me l rind , Xızı, Dahardibi

adlanan me l rd , Kiçik Qafqazda - Göy-Göl, G d b y

me l rind , Talı da larında - Lerik rayonu Hamazat

k ndi trafı me l rd t sadüf edilir.

yn yarpaqlı cinsl rd n n geni razid yayılmı ı

ardıc me l ridir. Az rbaycan me l rind - Qazax ardıcı

(Juniperus Salina), Uzunsov ardıc (C. Oblonga), Cırtdan

ardıc (C. Pugmaca), Alçaqboy ardıc (C. Depressa),

Qırmızı ardıc (C.Polycarpos) v s. növl ri bitir. Ardıc

me l rinin n geni sah si Bozda da, Naxçıvan

me l rind dir. Ardıcın çox da geni olmayan sah l rd

seyr k me l ri d vardır. yn yarpaqlı me l r (ardıc v

am) Respublika me l rinin me il örtülü sah sinin

t qrib n 1,6%-ni t kil edir. Az rbaycan Respublikasında

h mi ya ıl enliyarpaqlı me l r yoxdur. Bel cinsl r

yalnız Bakı, G nc , ki, Sumqayıt v dig r iri h r v

q s b l rd ya ayı m nt q l rinin ya ıllıqlarında

t sadüf edilir. Respublika me l rinin sasını qı da

yarpa ını tök n enliyarpaqlı növl r t kil edir.

104

Me il örtülü sah hakim cinsl r gör t qrib n

a a ıdakı kimi paylanmı dır: am-0,04%, ardıc-2,37%,

fıstıq-31,68%, palıd-23,4%, v l s-26,01%, göyrü -0,01%,

a caqayın-0,22%, qovaq-3,58%, qızıla ac-1,87%, cök -

1,71%, qara ac-1,16%, dig r cinsl r-7,95% oldu u

mü yy n edilmi dir. Me l rin t rkibc müxt lif olmasına

baxmayaraq, enliyarpaqlı me l ri sas n fıstıq, palıd v

v l s cinsl ri m l g tirir. Me il örtülü razinin

85,5%-i bu üç cinsin payına dü ür. Me l rin ya

sinifl rin gör d paylanması müxt lifdir. Bel ki, cavan

me l r me il örtülü sah nin 11,2%-ini, orta ya lı

a aclar-63,3%-ini, yeti m kd olan a aclar-13,4%-ini,

yeti mi v ya ı ötmü me l r-12,1%-ini t kil edir.

Yeti mi v ya ı ötmü me l r 1966-cı il m lumatında

me il örtülü sah nin 35,4%-i oldu u halda, 1988-ci

ild bu r q m 12,1% olmu dur. Orta ya lı a aclar is

1966-cı ild 21,6%, 1988-ci ild 63,3%- çatmı dır. Bu

is me l rin t dric n cavanla dı ını göst rir.

Az rbaycanın ks r me l ri (85%) dikliyi yüks k

olan da yamaclarında yerl m kl v zolunmaz

torpaqqoruyucu, sut mizl yici v iqlim safla dırıcı

h miyy t malikdir.

105

Me l rin sıxlı a gör paylanması da müxt lifdir.

Respublika me l rinin 13,7%-i a a ı (0,3-0,4), 2,62%-i

orta (0,5-0,6), 18,3% normal (0,7-0,8) v 2,62%-i yüks k

(0,9-1,0) sıxlıqdadır. Me l rin ümumi orta sıxlı ı-0,56

mü yy n edilmi dir. Bonitet sinfin gör d me l rin

paylanması müxt lifdir. Yüks k I-II bonitetli me l r me

il örtülü sah nin 14,9%-ini, III bonitet-42,3%-ini, IV

bonitet-27,4%-ini v a a ı bonitetli V-sinf m nsub

me l r 15,4%-ini t kil edir. Me l rin orta illik artımı

1,74 m3-dir. Bu artım b rk yarpaqlı (fıstıq, palıd, v l s v

s.) cinsl rd -1,77 m3, yum aq yarpaqlı (qovaq, yalanqoz,

qızıla ac) cinsl rd is 2,12 m3 t kil edir.

Buradan bel q na t g lm k olar ki, me l rimizd

yüks k m hsuldar (I v II bonitet) a aclıqlar (14,9%)

azdır. Orta m hsuldar (III bonitet) a aclıqlar 42,3%, az

a a ı m hsuldar (IV v V bonitet) a aclıqlar is 42,8%

t kil edir. Bu göst ricil r me l rin qorunması, onun

m hsuldarlı ının artırılması sah sind son ill r görülmü

me çilik t dbirl rinin qeyri-q na tb x aparıldı ının

bazis göst ricisidir. Me l rimizd 1536 cins aid olan

150 növ yabanı meyv bitkil ri mövcuddur. Bu bitkil rd

min tonlarla (adi qoz, alma, armud, zo al, alıca, zgil,

fındıq, xurma, yemi an, abalıd, böyürtk n v s.) yabanı

106

meyv m hsulu vardır. Bu meyv l rd n 30%-i istismar

h miyy tli m hsullardır. Me l rimizd arıçılı ın inki afı

üçün d lveri li rait vardır. Hazırda me

mü ssis l rind 700- yaxın arı ail si saxlanılır. Arılar

me bitkil rinin tozlanmasına köm klik edir, bol toxum

m hsullarının alınmasına rait yaradır v lav bal

m hsulu alınmasını t min edir. Az rbaycan me l rinin

yüks klikl r gör paylanmasının da özün m xsus

qanunauy unluqları vardır. Bel ki, ks r n imal

istiqam tli da yamaclarında palıd-v l s me l ri

üstünlük t kil edir. A a ı da qur a ında az m hsuldar

palıd, qara ac, d mira ac me l ri, orta da qur a ında

nisb t n m hsuldar palıd-v l s me l ri, yuxarı da

me qur a ında is daha yüks k m hsuldar palıd-v l s

me l ri mövcuddur. Me qur a ının subalp qur aqla

qovu du u razid az m hsuldar toza acı v alçaq boylu

yri gövd li fıstıq me l rin t sadüf edilir. Bel

qanunauy unluqların Talı , Böyük v Kiçik Qafqaz

da larında özün m xsuslu u vardır.

Az rbaycan me l ri h miyy tin gör I qrupa aid

edilir v bu me l r Respublikanın müxt lif bölg l rind

müxt lif t rzd yayılmı dır. Bu bölg l r xas olan

xüsusiyy tl rd n biri müxt lif t bii s rv tl rin - mineral

107

xammalın, suyun, enerjinin, torpaqların yerl m sidir.

Onların arasında me s rv tl ri heç bir dig r t bii

s rv tl r xas olmayan çoxsah li funksiyaları yerin

yetirir. Me l r yegan t bi t kompleksi hesab olunur ki,

onlar su, hava v torpaq kimi biosferin çox vacib olan

komponentl rinin sabitl dirilm sin rait yaradır.

Respublika me l rinin ks r sah l ri (85%) Böyük

Qafqazda, Kiçik Qafqazda v Talı da bölg sind

yerl ir. Me l rin çox hiss si qiym tli a ac cinsl rind n

ibar tdir (palıd, fıstıq, v l s, cök , a caqayın v s.).

Respublikanın me l rinin müxt lifliyi, onun yayılması

iqlim, torpaq, müxt lif hündürlük qur aqlarından v dig r

raitd n asılıdır. Ekologiya v T bii S rv tl r Nazirliyi

me siyas tini Me l rin nki afı Departamenti vasit si

il h yata keçirir.

Departament dövl t me fondunun razisind

me l rin qorunub mühafiz olunmasını, me b rpa v

me salma i l rinin, kin-materialının yeti dirilm sini,

me a ac v kol cinsl rinin toxumlarının t darükünü,

me fondunun dövl t uçotunun v me kadastrının

aparılmasını, me l r xidm t i l rinin v dig r me

t s rrüfatı t dbirl rinin h yata keçirilm sini, me d n

lav istifad v yardımçı k nd t s rrüfatı sah l rinin

108

m qs dyönlü v s m r li aparılmasını t min edir. Me

t s rrüfatı t dbirl rinin, me l rin torpaq qoruyucu, su

saxlayıcı, mühit t mizl yici, sanitar gigiyenik v dig r

faydalı funksiyaların yüks ldilm si istiqam tind

aparılmasını t min edir, traf mühit üçün xüsusi

h miyy t k sb ed n elmi m d ni v rekreasiya

h miyy tli t bi t kompleksl rinin v obyektl rinin, bioloji

müxt lifliyin, el c d me fondunda yayılmı fauna

növl rinin qorunması, me toxumçulu u i l rinin

aparılması zamanı genofondun saxlanması, artırılması

istiqam tind t dbirl r h yata keçirir. Me l rin nki afı

Departamentinin tabeliyind 34 Regional Me

Mühafiz si v B rpası Mü ssis si, 3 Me Salma

Mü ssis si, 3 Regional Me Tingliyi Mü ssis l ri

(Z r rvericil r v X st likl r qar ı Mübariz M rk zi v

Elmi T dqiqat Me çilik nstitutu) f aliyy t göst rir.

Nazirliyin yarandı ı vaxtdan, 2001-ci ilin mayından

ba layaraq Respublikanın bütün razil rind me b rpa,

me salma, kin materialı yeti dirm , toxum t darükü v

dig r t dbirl rin h cmi xeyli geni l ndirilmi dir.

"Me l rin b rpa edilm sin v artırılmasına dair" Milli

proqrama sas n ölk mizin bütün regionlarında (2003-

2008-ci ill rd ) 69700 ha sah d me l r b rpa olunmalı

109

v yeni me likl r salınmalıdır. Ekologiya v T bii

S rv tl r Nazirliyi yarandı ı vaxtdan, 2001-ci ilin

mayından ba layaraq ardıcıl, düzgün ekoloji siyas t

apararaq Respublikada me l rin b rpa edilm si v yeni

me massivl rinin yaradılması, h r trafı q s b l rin,

osse v magistral yollarının trafının ya ılla dırılması v

arid zonalarda qoruyucu me massivl rinin yaradılması

sah sind irimiqyaslı i l r ba lamı dır. Bununla

laq dar Respublikanın arid zonalarında me v

ya ıllıqların salınması n ç tin oldu u raitl rd 3

me salma v 4 regional me tingliyi mü ssis l ri

yaradılmı dır (Naxçıvan, Ab eron, Quba v Kür). Yeni

yaradılmı Me Salma Mü ssis l rinin v

Respublikanın dig r bölg l rind f aliyy t göst r n Me

Mühafiz si v B rpası Mü ssis l rinin gücü il 2002-ci

ild 7753 ha, Milli Proqramın icrasına uy un olaraq 2003-

cü ild is 8721 ha sah d me b rpa i l ri aparılmı v

yeni me likl r salınmı dır. Bu göst ricil r 2000-2001-ci

ild yerin yetiril n me b rpa v me salma i l rinin

h cmind n, müvafiq olaraq 1,6-1,9 d f çoxdur. Müxt lif

çe idd kin materiallarının yeti dirilm si sah sind d

m qs dyönlü i l r görülmü dür. Bel ki, 2002-ci ild

qiym tli a ac v kol cinsl rind n 12 milyon d d, 2003-

110

cü ild 32 milyon d d kin materialı yeti dirilmi dir. Bu

2000-2001-ci ild yeti diril n kin materiallarının

h cmind n müvafiq olaraq 2-5 d f çox olmu dur.

Me b rpa v me salma i l rinin h cmi 2004-cü ild

artırılaraq 9000 hektara, kin materiallarının yeti dirilm si

is 35 milyon d d çatdırılması proqnozla dırılmı dır.

Vaxtında aparılan t kilati t dbirl rin n tic sind 35

milyona qar ı 40 milyon kin materialı yeti dirilmi , 3700

ha sah d yeni me salınmı , 5403 ha sah d t bii

b rpaya köm k t dbirl ri aparılmı dır. 2005-ci ilin yekun

hesabatlarına gör öt n hesabat ilind 9500 hektar

me b rpa t dbirl rin qar ı 9737 hektar sah d

me b rpa t dbirl ri aparılmı dır. Bundan 3860 hektarı

yeni me l rin salınmasıdır. Qalan 5877 hektarı t bii

b rpaya köm k t dbirl ridir. 35 mln. d d qar ı 38 mln.

d d kin materialı yeti dirilmi dir. Bu göst ricil r 2000-

2001-ci ilin göst ricil rind n me b rpa t dbirl ri üzr 2-

2,5 d f , kin materiallarının yeti dirilm si üzr is 6-10

d f çoxdur.

“Me l rin b rpa edilm sin v artırılmasına dair Milli

Proqram”ın t l bl rin uy un olaraq 2006-cı ild

me b rpa t dbirl rinin plan-proqnozları artırılaraq 10

min hektara çatdırılmı dır. Hal-hazırda bu istiqam td

111

i l r davam etdirilir. Göst ril nl rl yana ı me

t s rrüfatı sistemind bir sıra probleml r h l d

mövcuddur. Bel ki, alternativ yanacaq növl rinin

çatı mazlı ı me l rd özba ına qırıntının artmasına,

qanunsuz mal-qara otarılması is t bii b rpa prosesinin

pozulmasına s b b olur. Maddi texniki t minatın v

maliyy v saitinin çatı mazlı ı, m k haqqının a a ı

olması aparılan bu cür me t s rrüfatı t dbirl rin öz

m nfi t sirini göst rir.

4.8. Az rbaycanın faunası haqqında Az rbaycan özün m xsus fauna kompleksi olan bir

neç zooco rafi yal tl rin qov a ında yerl ir. Qon u

razil rd n - randan, Orta Asiyadan, Aralıq d nizi

ölk l rind n olan b zi heyvan növl ri buradakı rait

uy unla mı , respublikanın faunasını z nginl dirmi dir.

Az rbaycan Respublikası razisind t bii raitin

müxt lifliyi il laq dar onun heyvanlar al mi d çox

r ngar ngdir. Respublika razisind 97 növ m m li, 357

növ qu , 67 növ amfibii v reptili, 1 növ d yirmia ız, 97

növ balıq, 15 mind n çox onur asız heyvan növü

m lumdur. Düz nlik sah l rin faunası külli miqdarda

m m lil r, sürün nl r, suda-quruda ya ayanlar v

çoxsaylı oturaq v köç ri qu larla t msil olunub.

112

Burada m m lil rd n ceyrana, çöl donuzuna,

canavara, tülküy , porsu a, qamı lıq pi iyin , dov ana

v s., sürün nl rd n - bataqlıq, X z r v Aralıq d nizi

tısba alarına, zolaqlı k lt nk l y , adi v su koramalına,

gürz y v s., suda-quruda ya ayanlardan - müxt lif növ

qurba alara, qu lardan - qırqovula, k kliy , turaca,

qartala, müxt lif növ örd k v qazlara, harayçı v

fısıldayan qu qu larına, qa qalda a, sultan toyu una,

va lara, qarabatdaqlara, qıvrıml l k qutana v s.

h aratların bir çox növl rin rast g linir. Orta v yüks k

da lıq hiss d düz nlikd rast g lin n heyvanlardan

ba qa bu razil r üçün xarakterik sayılan rqi Qafqaz

t k si, Qafqaz maralı, Qafqaz köpg ri, Avropa cüyürü,

Qafqaz qonur ayısı, qu lardan to lugötür n, berkut,

Qafqaz ahini, Qafqaz tetrası, Qafqaz uları v s. fauna

nümun l ri m skunla mı dır.

Az rbaycan Respublikasının "Qırmızı kitabı"na 108

heyvan növü, o cüml d n 14 növ m m li, 36 növ qu , 13

növ amfibi v reptilil r, 5 növ balıq v 40 növ h rat da-

xil edilib. Ümumiyy tl respublika razisind heyvanlar

al minin yayılması cürb cürdür. Az rbaycanın c nubun-

da L nk ran v Astara razil rinin özün m xsus heyvan-

lar al mi vardır. razi bitki örtüyünün çox z nginliyi,

113

heyvanlar al minin is azlı ı il f rql nir, lakin keçmi d

bu me l rd heyvanlar al mi z ngin olmu dur. Bu

yerl rd vaxtil çoxlu p l ng , b bir , Qafqaz maralına,

cüyür , tülküy , yüzl rl qu növl rin rast g linirdi. ndi

is bir sıra s b bl r – qanunsuz ovçuluq, me v k nd

t s rrüfatı i l rinin intensiv aparılması n tic sind onların

ekoloji amill ri d yi mi , sakitliyi pozulmu , sayı xeyli

azalmı v b zil rinin n sli tamamil k silmi dir. Hirkan

tipli me l rin s rh d tanımayan canlı sakinl rinin

qorunması müasir t l b uy un deyildir. Odur ki, h min

heyvanlar xeyli uzaqlara gedir v qanunsuz ovçulu un

qurbanı olur. Dem li, L nk ran zonasının heyvanlar

al mi, bütün zonada müvafiq t kilatlar t r find n

qorunmalıdır. Hazırda Qırmızı kitablara adı dü mü

p l ng v b bir burada ya amır, kaftar v Ussuri xallı

maralı is ya ayır. Az rbaycanın Qırmızı kitabına adı

dü n Talı qırqovulu, hirkan arıqu u qorunur. Qırmızı

kitablarda adlarını oxudu umuz to lugötür n, qıvrıml l k

qutan, qara leyl k, m rm r cür , d niz qartalı, m zar

qartalı, berkut, laçın, turac kimi qu lara da t sadüf edilir.

Burada Qafqaz maralının n sli 77 il, p l ngin n sli is 57

il bundan vv l k silmi dir. Hazırda 18 növ m m li

heyvanın v 25 növd n çox oturaq qu un burada

114

ya aması müv ff qiyy tdir. 1991-ci ilin siyahıya

alınmasına gör burada 118 ba xallı maral, 140 çöl

donuzu v 40 cüyür olmu dur. L nk ran me l ri, el c

d Hirkan me l ri 57 il maralsız qalmı dır. Burada yerli

Qafqaz marallarının n sli k sil nd n sonra onları

Az rbaycan raitind iqlim uy unla dırılmı Ussuri xallı

maralları v z etmi dir. 1952-ci ild Uzaq Ussuri

me l rind n Az rbaycana 13 ba xallı maral g tiril r k

Altıa ac yaxınlı ındakı me d volyerd saxlanılırdı.

1970-ci il q d r onların sayı 100 ba a çatdırılmı dı.

Lakin Altıa ac me l ri xallı maralların iqliml dirilm si

üçün lveri li olmadı. Ona gör d 1974-cü ild h min

maralların 77 ba ı Hirkan me l rin g tirildi. Az bir

hiss si is Altıa ac me l rin buraxıldı. Hirkan

me l rin g tiril n marallar is yax ı mühafiz olunmu ,

yerli iqlim raitin uy unla mı v sayı 14 ild 50 ba

artmı dır. Di i maralların artma sayı Altıa acdakı

volyerd saxlanılan vaxtdakı artım sür til hesablanaraq

mü yy n edilmi dir ki, 1970-1985-ci ill rd onların sayı

300 ba dan çox artmalı idi. Lakin mühit uy unla ma,

me d s rb st saxlanması onların normal artımını

pozmu dur. Marallar talalı me l ri daha çox sevirl r,

onlar orta qalınlıqlı (20-70 sm) qar örtüklü yerl rd yax ı

115

qı layır, özl rini yeml tam t min edirl r. Onlar gündüzl r

me d gizl nib dinc lir, otlamaq üçün açıq talalara

s h r, ax am v gec çıxırlar. Bu heyvanlar 7-10 ba dan

ibar t d st il ya ayırlar. Xallı marallar orta

böyüklükd dir, ya lı erk kl rin diri ç kisi 90-150 kq-dır,

di il r is daha kiçik olur. Yalnız erk kl rd buynuz

vardır. Bu marallar 7,5 ay bo azlıq dövrü keçirir v mayın

sonlarında do um dövrü ba layır. Onlar, ad t n bir, çox

nadir halda is ekiz bala verir. Yay zamanı ist r erk k,

ist rs d di il rin parlaq kür n r ngi olur. Bu onlara a

r ng görk mi verir. Qı zamanı ya lıları qonura çalan

boz, b ’z n sarımtıl r ngd olur, ild 2 d f - yazda v

payızda tükl rini d yi irl r. Bu maralların b d ninin bel

hiss sind v yanlarında açıq r ngli l k l r – xallar vardır

ki, el onlara “xallı maral” adının verilm si d bunlarla

ba lıdır. Qafqaz maralı artıq bir sr yaxındır ki, yox

edilmi dir. T k y yalnız K p zin zirv si trafında t k-t k

rast g linir. Cüyürl rin d sayı xeyli azalmı dır. Hazırda

razid cücüyey nl rin 6 (adi kirpi, Qafqaz köst b yi,

Radde qonurdi i, Satunin qonurdi i, su kutoro, a qarın

a di ), dov anab nz rl rin 1 (dov an), g miricil rin 8

(müxt lif siçanlar v siçovullar), v h i heyvanların 8

(tülkü, porsuq, ayı, da d l si, me pi iyi, g lincik,

116

samur, va aq, dırnaqlıların 3 (t k , cüyür, Qafqaz

maralı), qu ların 40-a q d r (bildirçin, me göy rçini, adi

qurqur, me cüllütü t nb l cüllüt, a qarın cüllüt, göl

qa ayısı, to lugötür n, qara k rk s, le yey n, iri

yapalaq, meymun, bayqu , qu qu u, qara a acd l n, zı -

zı , ali dola ası, sarıköyn k, baltadimdik, me tora ayı,

çil qaratoyuq v s.), sürün nl rin 6 (ilanlar, k rt nk l l r),

suda-quruda ya ayanların 3 (müxt lif qurba alar) növü

ya ayır. Burada heyvanlardan dov an, porsuq, tülkü

(325-440 ba ), qu lardan is k klik (580) daha çoxdur,

Qiym tli heyvan sayılan cüyür (42 ba ) v t k (30 ba )

azdır, Qafqaz maralının sayı xeyli artaraq 125 ba a

çatmı dır. Göygöl qoru unda m skunla an heyvanlardan

ikisinin – rqi Qafqaz t k si v Zaqafqaziya qonur

ayısının, Göygöld ya ayan v qorunan forel balı ının da

adı Qırmızı kitablarda vardır. Burada Qırmızı kitablara adı

yazılmı qu lara da t sadüf edilir. Buraya 1961-ci ild 7

ba n sil Qafqaz maralı g tirilmi , vv ll r volyerd ,

sonra is açıq me sah sind v talalarda saxlama a

ba lamı lar. H min marallar tezlikl t bii rait

uy unla mı , sür tl artma a ba lamı dır. 20-25 % artım

qaydası il aparılan hesablamalara sas n 29 il (1962-

1990) rzind burada onların sayı 200-250 ba a çatmalı

117

idi, lakin açıq sah d saxlanıldı ı üçün maralların artımı

xeyli az olmu dur. Bu razil r h min maralların keçmi d

sevimli t bii ya ayı yeri idi. H tta ikinci böyük göl olan

Maralgölün adı da xalq t r find n onun sahill rind daha

çox m skunla mı bu n cim heyvanın r fin

adlandırılmı dır. Az rbaycanın bir çox rayonlarının da

çaylarında t bii olaraq çay forell ri ya ayır. Bunlar n

dadlı v keyfiyy tli olan balıqlardandır. Bundan lav ,

respublikada süni balıq yeti dirm m nt q l rind lvan

forel, poladba forel v Göygöl foreli artırılır. lvan v

poladba forelin v t ni imali Amerikanın sularıdır.

M hsuldar oldu u üçün oradan Az rbaycana g tirilmi dir.

Göygöl foreli is yalnız Göygölün sularında ya ayan

balıqdır. Respublikanın dig r çay forell rind n xeyli

f rql nir. Öz m n yi etibaril Göygöl foreli çay

forelind n m l g lmi dir. Onların m l g lm tarixi

Göygölün yaranma tarixi il ba lıdır. Z lz l zamanı

gölün razisind qalan çay forell ri uzun ill r rzind

t dric n göl forelin çevrilmi , artıb çoxalmı v

z man miz q d r g lib çatmı dir. Bu müdd t rzind

Göygöl forell ri çay forell rin xas olan b zi lam tl ri

saxlamı , kürüverm qabiliyy tl ri, böyüm intensivliyi v

artmasına gör is onlardan f rql nmirl r. Göygöl

118

forell rinin uzunlu u 50 sm- , kütl si 1,5 kq-a q d r olur.

10-12 il q d r ya ayır. H r bir di i balıq ild 500-2500

d d kürü ver bilir. 1975-1976-cı ill rd Göygöl

forell rinin süni yolla artırılmasının üsulları i l nib

hazırlanmı dır. Göygöl forell ri ilk ya larında z if, sonrakı

ill rd is sür tl böyüyür. Bu c h td n o, g l c kd

respublikanın forel t s rrüfatlarında yeti dirm k üçün,

el c d da göll rin , su anbarlarına buraxmaq üçün n

lveri li balıq növü ola bil r.

Böyük Qafqazın c nubunda Balak n v Zaqatala

rayonlarının razisind heyvanlar al minin cüt dırnaqlılar

(5 növ), yırtıcılar (11 növ), g miricil r (10 növ),

h ratyey nl r (5 növ) kimi d st l rinin nümay nd l ri

vardır. Heyvanlar d st v növc az olsalar da sayca

çoxdurlar. T kc bunu qeyd etm k kifay tdir ki, razid

cütdırnaqlı heyvanların sıxlı ı h r min hektarda 300

ba dan artıqdır. Burada heyvanlar al minin yayılmasında

da aquli qur aqlıq mü ahid olunur. Hazırda sas n 5

növ ov heyvanı ya ayır: rqi-Qafqaz t k si, Qafqaz

maralı, Qafqaz köpg ri, Avropa cüyürü, çöl donuzu. T k

sürül ri yaz-yay f sill rind ba lıca olaraq, subalp v alp

ç m nl rinin lçatmaz qayalı, uçurumlu yamaclarında

ya ayır. Qarlı, axtalı qı aylarında onlar 700-800 m

119

yüks kliy q d r en r k mülayim iqlimli me

qur a ında dolanır. Bura g l n h r bir k s böyük t k

sürül rinin (100 – 150 ba ) ya ıl alp ç m nlikl rind

otladıqlarını uzaqdan asanlıqla mü ahid ed bil r.

Qafqazın ba qa razil rin nisb t n burada t k sürül ri

daha çoxdur, h tta b z n 200-300 ba dan çox erk k

t k sürüsün rast g linir. Riçuq sah sind v Salt kçay

d r sind ana v bala t k l rd n ibar t bir sürüd 120-

160 ba heyvan mü yy n edilmi dir. Onların ümumi sayı

1990-cı ild 3800 ba dan çox olmu dur. rqi Qafqaz

t k sin b zi rayonlarda da keçisi, da k li, sad c

olaraq t k d deyirl r. T k cütdırnaqlı göv y n

heyvanlara aid olub, v h i halda ya ayan keçil rin iri

formasıdır. Ya lı erk k t k l rin diri ç kisi 80-90, di il rin

diri ç kisi is 50-60 kq olur. Ya lı erk kl r v di il r ayrı-

ayrı sürül r yaradır, cütl m vaxtı iri erk k sürül r

parçalanıb, di i sürül rl birl ir. Mayın ortalarından

iyunun ortalarına q d r do um dövrüdür. Yeni do ulmu

balanın 5-6 kq ç kisi olur. Onlar 20-22 il d k ya aya

bil r. Az rbaycanda t k sas n Böyük Qafqazın da -

ç m n qur a ında m skunla mı dır. Onlar 1000-3500 m

hündürlükd ya ayır. Me qur a ının qayalı, uçurumlu

sah l rind onların sürüsün rast g linir. T k l r yay

120

zamanı milç kl rd n uzaqla maq üçün alp, subnival

qur a a q d r qalxır, qı da yeml laq dar olaraq, me

qur a ına dü ür. Ümumiyy tl , subalp da -ç m n v

me -ç m n qur aqları onlar üçün optimal ya ayı yeri

hesab edilir. Respublika Ovçular v Balıqovlayanlar

C miyy ti ttifaqı müst sna hallarda iyunun 15-d n

oktyabrın 1-n q d r yalnız ya lı erk k t k l rin

ovlanmasına icaz verir. Qalan hallarda icaz siz vurulan

h r bir t k üçün c rim olunur. razinin heyvanlar

al mind miqdar etibaril ikinci yeri n cim Qafqaz maralı

tutur. Yaz v yay aylarında maralların sevimli yeri yuxarı

me qur a ı v subalp ç m nlikl ridir. B z n onlar alp

ç m nliyin d qalxır. Payız-qı aylarında marallar

mülayim iqlimli orta v a a ı da -me yarımqur aq-

larına enir. Subalp ç m nlikl rind otlayan sürüsünd 30

ba a q d r heyvan saymaq mümkündür. Müst sna

hallarda ana v bala maral sürül rin d rast g linir.

Maralların sayı 1990-cı ild 600 ba a q d r olmu dur.

Maralların sayı 15 il rzind (1971-1985-ci ill r) 806-1047

ba arasında olmu dur. Onların sayı 1977-ci ild

maksimuma çatmı dır. Burada 20% artım hesabı il

1985-ci ild 1800-2000 ba dan çox maral olmalı idi. T bii

artımın az olması görünür maralların k narlara yayılması

121

el c d müvafiq biotexniki t dbirl rin lazımi s viyy d

görülm m si il laq dardır. Ov heyvanlarından sayına

gör üçüncü yeri Qafqaz köpk ri tutur. Onlar me , alp

v subalp qur aqlarında ya ayır, yay mövsümünd

subalp qur a ında v me k narlarında, qı f slind is

sas n me qur a ında görünür. Az rbaycanda v ll r

köpk rl rin azalması mü ahid edilirdis , son ill rd

düzgün mühafiz n tic sind onların sayı xeyli artaraq

350 ba a çatmı dır. Köpk rl r, ad t n, t k-t k v b z n

d kiçik sürü il otlayır; 5-20 ba , nadir hallarda is 40-45

ba a q d r olan köpk r sürül rin t sadüf edilir. Avropa

cüyürl ri sas n a a ı v orta da -me yarımqur aq-

larında m skunla mı dır. razid onların sayı nisb t n

az olub, t xmin n 140 ba a çatır. Bütün me

sah l rind v subalp ç m nliyind çoxlu çöl donuzu da

vardır. Burada 280 ba dan çox çöl donuzu qeyd

alınmı dır. Burada v h i heyvanlar da çoxdur. Burada

Qafqaz qonur ayısına, canavara v s. tez-tez t sadüf

edilir. Burada canavarlar tez-tez cütdırnaqlı heyvanlara,

xüsusil marallara, qabanlara v cüyürl r hücum edir.

Buna gör d qoru un i çil ri canavara qar ı bütün il

boyu mübariz aparmalıdırlar. Qonur ayılar yabanı

meyv a aclarına ciddi ziyan vurur. Ad t n, v h i

122

dırnaqlılar üz rin hücum etmir, ancaq b z n

canavarların l keçirdiyi ov q nim tini onlardan qopara

bilir. razid onların sayı kifay t q d rdir (70 ba ). Me

v da d l l ri burada daha çox yayılmı dır, arabir

va aqa da rast g linir. Zaqatala v sair razisind

qu lar da çoxdur. Burada s rç kimil r d st sinin 59,

yırtıcı qu ların 15, a acd l nkimil rin 6, toyuqkimil rin v

bayqu kimil rin h r birinin 4, göy rçinkimil rin 3, ququ

qu ukimil rin, hop-hopların, keçisa ankimil rin v

göyc qar akimil rin h r birinin 1 növü m skunla mı dır.

Buradakı qu lardan toyuqkimil r f sil sin m nsub olan,

razi üçün endem sayılan iki qu – Qafqaz uları v

Qafqaz tetrası daha çox diqq ti c lb edir. Bu qu lar alp,

subalp v ç m n-me qur aqlarında ya ayır. Da lı,

qayalı v uçurumlu yamaclarda k klik d st l rin tez-tez

rast g linir. Burada ç m n anqutu, buynuzlu tora ay

bildirçin, göy rçin, alabaxta v s. qiym tli v göz l qu lar

vardır. Zaqatala rayonunun razisind ya ayan heyvan

v qu lardan t k , qonur ayı, k pg r muflon, Qafqaz

tetrası v Qafqaz ularının adı Qırmızı kitablara

yazılmı dır. Böyük Qafqazın C nubunda Qax rayonunun

razisind 5 d st y aid olan 35 növ m m lil r ya ayır.

Bunlar dırnaqlııar (n cim maral, cüyür, köpk r, t k v

123

çöl donuzu), yırtıcılar (qonur ayı, canavar, tülkü, da v

me d l l ri, g lincik, porsuq, yenot, me pi iyi,

va aq), g miricil r (dov an, süleysinl r, siçanlar,

sincablar v s.) ibar tdir. Qu ların 11 d st y aid olan

90-a q d r növü m skunla mı dır; onların 60 növ

q d ri is s rç kimil r aiddir. razid sürün nl rin 12

növü ya ayır. Onların 7-si k rt nk l l r , 3-ü t lx l r , 1-

i ilanlara, 1-i is koramallara aiddir. Çaylarda çay forel

balı ı ya ayır. Dig r balıqlardan is rq qı ovçusu, kür

irbiyi v kür xramulyası yalnız Kurmuxçayın a a ı

s rh dind ki hiss sind m skunla mı dır. Burada suda-

quruda ya ayanların 5 (qurba alar) növü yayılmı dır.

Böyük Qafqazının c nubunda smayıllı rayonun

razisind ba lıca m qs dl rd n biri buradakı heyvanlar

al minin qorunması v artırılmasını t min etm kdir.

razinin mövcud t bi t kompleksi v hazırkı heyvanlar

al mi buna tam sas verir. Burada cüyür, çöl donuzu,

köpg r, t k , maral, ayı, canavar, va aq, çaqqal, me

pi iyi, tülkü, yenot, porsuq, dov an, d l v s. heyvanlar,

qırqovul, turac, qaratoyuq, alabaxta, bildirçin, sarıköyn k,

çobanaldadan, a acd l n v s. qu lar vardır. Ov

h miyy tli heyvanlardan çöl donuzu, yenot, d l , ayı,

qu lardan is qırqovul daha çoxdur. Burada Qırmızı

124

kitablara adı dü n qonur ayı, turac, köpg r v s. heyvan

v qu lar qorunur. Buradakı heyvanlar v qu lar bioloji

xüsusiyy tl rind n, razinin hündürlüyünd n, iqlim

raitind n v me nin lam tl rind n asılı olaraq, qoruq

razisind qeyri-b rab r yayılmı dır. Onların yerl m -

sind mü yy n aquli qanunauy unluq da mü ahid

olunur: t k yalnız yuxarı da -me yarımqur aqlarında,

köpg r sas n yuxarı v orta, qism n d a a ı da -me

yarımqur aqlarında, maral, çöl donuzu, ayı bütün da -

me qur a ında, cüyür yayda yuxarı, qı da a a ı da -

me yarımqur aqlarında daha çox m skunla ır. 1990-cı

ild aparılan siyahıya almaya gör smayıllı rayonun

razisind 150 ba cüyür, 210 ba çöl donuzu, 54 ba

t k , 180 ba maral, 130 ba köpg r v s. heyvanlar

vardır. Qu lardan k klikl rin d sayı xeyli çoxdur (90-dan

artıq); lakin qırqovullar çox azdır (10-a q d r), ona gör

d yric qırqovul yeti dirm m nt q sinin hesabına

burada qırqovulların sayını artırmaq lazımdır.

Z ngin ot v kol bitkil ri yarusu olan sıx v yüks k

m hsuldar me l r, yüks k otlu subalp ç m nliyi burada

heyvan v qu ların müxt lif növl rinin m skunla masına

s b b olmu dur. Hazırda burada cüyür, çöl donuzu, t k ,

qonur ayı, va aq, tülkü, porsuq, çaqqal, dov an, d l ,

125

canavar v s. heyvanlar, qırqovul, qaratoyuq, alabaxta,

bildirçin, sarıköyn k, çobanaldadan, a acd l n, qar a v

s. qu lar vardır. Onlara qoru un bütün razil rind rast

g linir, lakin cüyür, ayı orta v yuxarı da -me

yarımqur aqlarında nisb t n çoxdur. Buraya h r il t k-t k

maral, çoxlu qaranqu v sı ırçın da “qonaq” g lirl r. Bu

qu v heyvanların sayı v sıxlı ı razid çox deyildir.

1990-cı ilin payızında mü yy n edilmi dir ki, razid 70-

q d r çöl donuzu, 42 cüyür, 4 köpg r, 16 qonur ayı

vardır. Cüyür v qırqovulun sayı onların optimal

normasından xeyli azdır. Burada Qırmızı kitablara adı

dü n heyvanlardan qonur ayı, köpg r, qu lardan turac,

berkut, çöl qartalı v s. qorunur. Az rbaycan t bi tinin

canlı incil rind n biri d cüyürdür. O Avropanın xeyli

hiss sind , Asiyanın q rbind , Qafqazda, Orta Asiyada,

c nubi Sibirin da larında, Monqolustanda, Uzaq rqd

m skunla mı dır. Vaxtil Az rbaycan razisind olan

bütün me l rd v kolluqlarda bu heyvana rast g linirdi.

H tta Kür çayı sahilind ki me l rd d geni yayılmı dı.

ndi Kür-Araz ovalı ında cüyürün kökü çoxdan

k silmi dir. Hazırda yalnız B.Qafqaz, K.Qafqaz v

L nk ran da larındakı me l rd cüyür rast g linir.

Kür trafı tuqay me l rind müxt lif m m lil r,

126

sürün nl r, suda-quruda ya ayanlar, qu lar, Kür suyunda

is balıqlar ya ayır. Heyvanlar al minin z nginliyi

c h td n Qarayazı me l ri xüsusi h miyy t malikdir.

Burada maral, qunduz, d l , g lincik, dov an, çöl

donuzu, tülkü, çaqqal, porsuq, çöl pi iyi, süleysün v s.

heyvanlar m skunla mı dır. N cim Qafqaz maralı

düz nlik razid yalnız Qarayazı me l rind , da lıq

regionlarda is B.Qafqazın c nub yamacında v

K.Qafqazda qorunur. B.Qafqazın c nub yamacında

qorunmayan razil rd d marallar m skunla ır. Son

m lumata gör bütün qorunan razil rd 1300 ba dan

artıq maral vardır. Bura daimi ya ayan v köç ri qu larla

da z ngindir. Onlar sıx me l rd v müxt lif kolluqlarda

daha çox m sk n salmı lar. Qu lardan qırqovul,

göy rçin, alabaxta, qaratoyuq, a acd l n, sı ırçın daha

çox olub, sayı 500-d n 2000- q d rdir. Örd k, su f r si

v s. suya maraq göst r n qu lar da az deyildir; burada,

h tta h mi sevil n bülbül d vardır. Suda-quruda

ya ayanlardan göl v quru qurba aları, bataqlıq

tısba ası, sürün nl rd n müxt lif ilanlar v k rt nk l l r

vardır. Kür v Araz ovalı ında xeyli miqdarda m m lil r,

sürün nl r v suda-quruda ya ayanlar vardır. Buradakı

göld v X z rin sahill rind 65 növ q d r qu ya ayır.

127

Çala göld v kanallarda ya ayan 12 növ balıq vardır.

Burada ceyran, qunduz, çöl donuzu, dov an, X z r

suitisi, canavar, çaqqal, tülkü, porsuq v s. heyvanlar

m skunla mı dır. razid oturaq v köç ri qu lar daha

çoxdur. Qu növl rind n turac, b zg k, dovdaq, qu qu u,

boz qaz, qızıl qaz, Quba qazı, qızıl ba örd k, boz örd k,

anqut, qa qaldaq, böyük a va , boz va , sarı va ,

bizquyruq örd k, enliburun örd k v s. m sk n salmı dır.

Burada çöl donuzunun sayı 240, canavar 8, tülkü 25,

çaqqal 15, qamı lıq pi iyi is 30 ba a çatmı dır. Burada

Az rbaycanın Qırmızı kitabına dü mü ç hrayı qutan,

qara leyl k, b zg k, dovdaq, sultan toyu u, rsindimdik,

qızılqaz, qırmızıdö qaz, fısıldayan qu, kiçik qu kimi

köç ri v oturaq qu lar mühafiz olunur. Burada 1.31 min

ba müxt lif qaz, 12 min ba qa qaldaq, 6,3 min ba

sultan toyu u, 1,8 min ba b zg k, 1,63 min ba qu qu u

vardır. Ceyran m m li heyvanların cütdırnaqlılar

d st sinin bo buynuzlular f sil sind dir. Ç kisi 35 kq-a

q d rdir. B d ninin uzunlu u 95-115, hündürlüyü is 60-

75 sm- çatır. Çox çevik v oynaq heyvandır, saatda 50-

60 km sür’ tl qaça bilir. Dekabrın ortalarından

ba layaraq hövr g lir, 5 ay bo azlıq dövründ n sonra

(mayda) 1-2 bala do ur. ld iki d f - yazda (mart) v

128

payızda (oktyabr) tükünü tül yir. Ceyran dünyada az

yayılmı heyvandır. Onun m sk ni Zaqafqaziya, Ön

Asiya, Orta Asiya, Qazaxıstan v M rk zi Asiyadır.

Az rbaycan ceyranın daha çox ya adı ı razi olmu dur,

lakin insan f aliyy ti onların dincliyini pozmu , n slini

azaltmı dır. Böyük Qızıla ac v Kiçik Qızıla ac

körf zl rinin razil rind m m lil rin, sürün nl rin, suda-

quruda ya ayanların, h ratların, balıqların bir çox

növl ri ya ayır. Burada yırtıcı heyvanlardan canavar,

tülkü, çaqqal, qamı lıq pi iyi, porsuq, Qafqaz g linciyi

m sk n salmı dır. Qamı lıq pi iyi, çaqqal v tülkü qu ları

xeyli m hv edir. Sürün nl rd n X z r v bataqlıq

tısba aları, zolaqlı k rt nk l , biçimli ilanba , adi v su

koramalı, gürz v s. t sadüf edilir. Cücüyey nl rd n

uzunquyruq a di v Zaqafqaziya kirpisi vardır.

G miricil rd n Zaqafqaziya dov anına, siçanlara,

siçovullara t sadüf edilir. Suda-quruda ya ayanlardan is

müxt lif növ qurba alar ya ayır. Su heyvanlarından

Böyük Qızıla ac körf zind X z r suitisi vardır. B ’z n

10 ba dan ibar t olan suiti sürül rin d rast g linir.

Burada 30 növd n artıq balıq qeyd alınmı dır. Siy n k,

kütüm, ç ki, naxa, sıf, çapaq, kefal, xul v s. balıqlar

mühüm s naye h miyy tlidir. razid qunduz iqlim

129

yax ı uy unla ır. qlim uy unla dırmaq üçün ilk d f

1931-1932-ci ill rd buraya 80 ba qunduz buraxılmı dır;

onlar tezlikl xeyli artmı dır. Lakin 1935-ci ilin s rt qı ı az

qala onları tamamil m hv etmi dir. 1959-cu ild n

yenid n Kiçik Qızıla ac körf zinin imal- rq hiss sin

396 qunduz buraxılmı dır. 1960-1961-ci ilin ov

mövsümünd burada 2 min qunduz ovlanmı dır. Qunduz

h min razi üçün perspektivli t s rrüfat heyvanıdır.

A cab di v Beyl qan rayonlarında köç ri v yerli

qu ların, heyvanların çox m skunla dı ı su sah l ri

mövcuddur. Buradakı göld v onun trafında 13

d st d , 140 növd n artıq qu m skunla mı dır. 87 növ

qu yumurta qoyub bala verir, 500 min q d r qu ancaq

qı layır. Burada boz, qızıl, qa qa v qırmızıdö qazlar,

harayçı v fısıldayan qu qu ları, ya ılba , bizquyruq, ala,

qırmızı, k killi qara v boz örd kl r, fitçi v m rm r

cür l r, enliburun, marek, qırmızıdimdik, qızılba , a göz

dal ıclar, qa qaldaq, sultan toyu u, böyük su f r si,

rsindimdik, qaravay, böyük a , kiçik a , boz, sarı v

Misir va ları, qarıldaq, yridimdik, böyük v kiçik

qarabatdaqlar, qıvrıml l k qutan, bizdimdik, çökükburun,

b zg k, çobanaldadan v s. qu lar ya ayır. Burada

beliba lılar (bataqlıq, tarla v ç m n), a quyruq, qartallar

130

(d niz v çöl), yırtıcı qu lar (bildirçinqanan v s.) da

vardır, burada 33.6 min çay , 10 min dal ıc örd kl ri, 5.8

min qaz, 52 min qa qaldaq, 16 min sultan toyu u v s.

qu lar ya ayırdı. razid adı Az rbaycanın Qırmızı

kitabına dü mü sultan toyu u, b zg k, qara leyl k,

ç hrayı qutan, rsindimdik, qızılqaz v s. qu lar qorunur.

Burada m m li heyvanlardan çöl donuzu, qunduz,

dov an, canavar, tülkü, porsuq, qamı lıq pi iyi v s. olur,

onlar 10 növ q d rdir. Burada 1800 ba qunduz, 180

ba qamı lıq pi iyi, 70 ba çöl donuzu, 90 ba dov an

qeyd alınmı dır. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, A göld

keçmi d balıq h m miqdarca, h m d növc çox z ngin

idi, lakin sonradan gölün suyunun orla ması v kütl vi

ovlanma n tic sind onun balıqları xeyli azalmı dır.

Hazırda burada 12 növ balıq vardır. Onların xeyli hiss si

ov h miyy tli balıqlardır. Burada balıqçılıq v t g si

yaradılmı dır.

4.9. Bioloji ehtiyatlar X z r d nizinin bioloji resursları böyükdür v praktiki

olaraq qiym tsizdir, 1809 növ v qruplarda t msil

olunmu lar. Onlardan 1069-u s rb st ya ayır, 325

parazitik, 415 onur alılar növün daxildir. X z rd qalıb,

131

artan n r balıqları bu növün dünya ehtiyatı v

genofondunun sasını t kil edir v xüsusi h miyy t

malikdir. Hazırda X z r dünyada bu növün ya adı ı sas

daxili sututarıdır, bu növün dünya balıq hasilatının 90%-i

X z r m nsubdur. Eyni zamanda, çapaq, ç ki v suf

kimi qiym tli irin su balıqlarının ehtiyatına gör d X z r

daxili sututarları arasında aparıcı yerl rd n birini tutur.

Kütüm, kefal, le , kilk , karp, qızıl balıq, durna balı ı kimi

balıqlar da yax ı qida v ticar t m nb yidir, balıqçılar

üçün xüsusi h miyy t k sb edir. Ümumiyy tl X z r

d nizind 101 balıq növü qeyd alınmı dır. X z rd

üçüncü dövr sarmat v pont d nizl ri vaxtının faunası

saxlanmı dır. X z r suitisi yegan m m li su heyvanıdır.

4.10. Qoruqlar v yasaqlıqlar X z rin florası 728 növ v qruplardan ibar tdir.

Çayların a a ı axarı v d nizin dayaz hiss l ri su

bataqlıq qu ları üçün qiym tli yem v yuva qurma

yerl ridir. “Ramsar” Konvensiyasına sas n onların

mühafiz si üçün X z rin sahil zonasında üç qoruq

yaradılmı dır: Az rbaycanda - Qızıla ac, Rusiyada-

H t rxan, Türkm nistanda - X z r (1994-cü il q d r

Krasnovodsk).

132

Qızıl-A ac qoru u Az rbaycanın ucqar c nub-

rqind , X z r d nizinin eyni adlı körf zind

yerl mi dir, sah si 180 ha yaxındır, 1926-cı ild

yaradılmı dır. Böyük v Kiçik Qızıl-A ac hiss l rin

bölünür. X z rd m skunla mı 101 balıq növünd n 54-

n burada rast g linir. D nizd su s viyy sinin d yi m si

körf z-qoru un hidroloji, hidrokimy vi v bioloji rejimin

k skin t sir göst rir. Qoru un xaraterik nümay nd l ri

a a ıdakılardır-turac, qızıl qaz, örd kl r, su sonası,

lısuxa, nırok, qa ayılar v s. Ab eron qoru u 2005-ci ild

yaradılmı dır.

5. Az rbaycan respublikasının sas ekoloji probleml ri v onlara qar ı mübariz .

Az rbaycan Respublikasında ekoloji probleml r -

müxt lif ekoloji amill r n tic sind t bi tin strukturunun

v funksiyasının d yi m si n tic sind yaranan

probleml rdir. Son yüzillikd iqtisadiyyatın bütün

sah l rinin sür tli inki afı insan f aliyy tinin traf mühit

artan m nfi t siri v t bii s rv tl rin h ddind n artıq

istismarı il n tic l nmi dir. ks r ölk l rd oldu u kimi,

Az rbaycan Respublikasında da traf mühitin mühafiz si

133

v t bii s rv tl rd n s m r li istifad olunması

probleml rinin h llin böyük diqq t yetirilir. Bu baxımdan,

ekoloji siyas tin sasını t kil ed n traf mühitin

sa lamla dırılması sah sind n tic ld etm k

m qs dil respublikamızda Avropa qanunvericiliyinin

t l bl rin uy unla dırılmı bir sıra mühüm qanunlar

q bul olunmu , normativ-hüquqi s n dl r, dövl t

proqramları hazırlanmı v t sdiq edilmi dir. Respublika

üçün aktual olan ekoloji probleml rin dayanıqlı inki af

prinsipl ri sasında h ll edilm si m qs dil müvafiq

dövl t proqramları ç rçiv sind t dbirl r görülür. Lakin,

uzun ill rd n b ri yı ılıb qalmı ekoloji probleml ri iqtisadi

keçid dövründ olan Az rbaycan Respublikasının daxili

imkanları hesabına h ll etm k mümkün deyildir.

Ekoloji probleml ri m zmununa gör 4 qrupa

bölm k olar: 1) traf mühitin çirkl nm si, 2) T bii

ehtiyatların tük nm si, 3) Ekosistemin tarazlılı ının,

sabitliyinin pozulması, 4) Demoqrafik v urbanistik

prosesl rl t bi td ki prosesl rin qar ılıqlı t siri.

T kkül m nb l rin gör h mçinin ekoloji problem-

l ri 2 qrupa bölm k olar: 1) C miyy t v insan

arasındakı ziddiyy tl r, 2) nsan v t bi t arasındakı

ziddiyy tl r. Ekoloji probleml r miqyasına gör :

134

• Lokal; • Regional; • Qlobal probleml r bölünür.

Müasir ekoloji konsepsiyaların t snifatını müxt lif

saslarla verm k olar. n sas rolu a a ıdakı 4 x tt

qrupla dırma oynaya bil r.

1) Ekoloji situasiyanın t hlili v qiym ti (diaqnozu);

2) Ekoloji böhranın meydana g lm si raitinin

s b bl rinin v m nb yinin izahı;

3) Ekoloji problemin h ll edilm sinin vasit , metod v

yollarının göst rilm si;

4) Ekoloji situasiyanın inki afı perspektivl rinin v

meyll rinin mü yy n edilm si (ekoloji proqnoz).

Az rbaycan Respublikasının sas ekoloji probleml ri

a a ıdakılardan ibar tdir:

• su ehtiyatlarının tullantı suları il çirkl ndirilm si, o

cüml d n transs rh d çirkl nm y m ruz qalması;

• ya ayı m nt q l rinin keyfiyy tli su il t minatının

a a ı s viyy d olması, irin suların t l batçılara

çatdırılana q d r itkisin yol verilm si, kanalizasiya

x tl rinin azlı ı;

• s naye mü ssis l ri v n qliyyat vasit l ri t r find n

atmosfer havasının çirkl nm si;

• münbit torpaqların deqradasiyaya u raması (eroziya,

oranla ma v s.);

135

• b rk s naye v m i t tullantılarının, o cüml d n

t hlük li tullantıların t l b olunan s viyy d idar

olunmaması;

• biomüxt lifliyin seyr kl m si;

• me ehtiyatlarının, faunanın, o cüml d n balıq

ehtiyatlarının azalması.

5.1. Ekoloji t hlük sizlik anlayı ı Ekoloji t hlük sizlik –insan c miyy ti v biosfer

t hlük sizliyinin, dövl t s viyy sind is - dövl tin traf

mühit antropogen v t bii t sirl r n tic sind meydana

g l n t hlük l rd n müdafi olunmasının v ziyy tidir.

Ekoloji t hlük sizlik anlayı ına fövq lad hallar haqqında

proqnoz ver n, onların ba verm sinin qar ısını alan, ba

verdiyi hallarda bel onların l v edilm sin imkan

yaradan t nzim v idar etm sisteml ri daxildir. Ekoloji

t hlük sizlik qlobal, regional v yerli s viyy d h yata

keçirilir. Qlobal s viyy biosferin bütövlükd v onu t kil

ed n mühit dair sind prosesl rin t qib edilm si v

proqnozu haqqında m lumatların verilm sini t l b edir.

XX srin ikinci yarısında bu prosesl r iqlimin qlobal

136

d yi m l ri, “istixana effekti”nin meydana g lm si, ozon

qatının da ılması, planetin s hrala ması v Dünya

okeanının çirkl nm si il t zahür edir.

Qlobal n zar t v idar etm nin mahiyy ti – biosfer

(biosferin t rkibin daxil olan canlı orqanizml r c mind n

t kil olunan) il traf mühitin yenid n m l g lm si

mexanizminin t bii b rpası v mühafiz si.

Qlobal ekoloji t hlük sizliyin idar olunması bir sıra

beyn lxalq t kilatlar s viyy sind (BMT, YUNESKO,

YUNEP v dig r beyn lxalq t kilatlar) müst sna hüquqi

dövl tl rarası münasib tl rd n ibar tdir.

Qlobal s viyy d h l lik yeraltı sah l rd n ba qa

bütün sah l rd nüv silahlarının sınaqlarına qada a

qoyulmu dur. Kit (balina) ovçulu una Dünya miqyasında

qada a qoyan v eyni zamanda balıq ovçulu u v dig r

d niz m hsullarının t darükünü hüquqi c h td n

t nziml y n dövl tl rarası razıla malar ld olunmu dur.

Biomüxt lifliyin mühafiz olunması m qs dil Beyn lxalq

Qırmızı kitab t rtib olunmu dur. nsan f aliyy ti n tic -

sind d yi mi razil r il müqayis üçün dünya birliyi

t r find n nsan müdaxil sin m ruz qalmamı Arktika

v Antarktika kimi t bii biosfer razil rinin t dqiqi

öyr nilir. Beyn lxalq birlikl r t r find n ozon qatının

137

da ılmasına s b b olan soyuducu agent - freonların

istehsalına qada a qoyan B yannam q bul edilmi dir.

Ekoloji t hlük sizlik regional s viyy d böyük co rafi v

ya iqtisadi razil ri, b z n d bir neç ölk razil rini

hat edir. Ekoloji t hlük sizliyin regional s viyy d

n zar ti v idar edilm si ölk hökum ti v ölk l rarası

laq l r (Avropa birliyi, MDB, Afrika ölk l ri birliyi v s.)

s viyy sind h yata keçirilir. Bu s viyy d ekoloji

t hlük sizliyin idar etm sistemin a a ıdakılar aiddir:

• qtisadiyyatın ekolojil dirilm si;

• Ekoloji t hlük siz texnologiyalar;

• traf mühit keyfiyy tinin b rpa olunmasına mane

olmayan v t bii ehtiyatlardan s m r li istifad

olunmasına imkan yaradan iqtisadi inki afın t min

olunması.

Ekoloji t hlük sizlik yerli s viyy d h rl r, rayonlar,

metallurgiya, kimya, neft emalı, neft-m d n s naye

mü ssis l ri v müdafi kompleksl rini, h mçinin d

tullantılar, çirkab suları v sair y n zar t sisteml rini

hat edir.

Ekoloji t hlük sizliyin idar olunması ayrı-ayrı h r,

rayon, sanitar v ziyy tin v t bi tin mühafiz

f aliyy tin cavabdeh olan müvafiq xidm t

138

mü ssis l rinin müdiriyy tl ri s viyy sind h yata

keçirilir.

Ekoloji t hlük sizliyin idar olunması s viyy sind n

asılı olmayaraq idar obyektl ri mütl q traf t bii mühit,

daha do rusu, t bii v sosial-t bii ekosistem kompleksl ri

olur. M hz buna gör d h r hansı s viyy d ekoloji

t hlük sizliyin idar sxeml rind mütl q iqtisadiyyat,

maliyy , t bii ehtiyyatlar, hüquqi suallar, inzibati t dbirl r,

t hsil v m d niyy t m s l l rinin t hlili olur.

5.2. Ab eron yarımadasının sas ekoloji probleml ri Respublikada h lli vacib olan m s l l rd n biri d

ekoloji probleml rdir. Ölk halisinin 40%-i, s naye

potensialının is 70%-i Ab eron yarımadasında yerl ir.

Yarımadada ekoloji probleml rin yaranmasında sas

s b bl rd n biri neft-qaz hasilatıdır. Bel ki, neft v lay

suları torpa ın üst qatını çirkl ndirir, gölm ç l r v süni

göll r yaranır. Ab eron yarımadasının ümumi sah si 222

min hektardır, onun 33 min hektarı yararsız torpaqlardır.

Neftl çirkl nmi torpaqların sah si 10,6 min hektar t kil

edir. Dig r ekoloji problem yarımadada kanalizasiya

sisteml rinin lazımi v ziyy td olmaması il laq dardır.

Ümumilikd , Bakı h ri razisind il rzind t qrib n

560 mln m3 h cmind tullantı suları formala ır. Bu suların

139

164 mln m3 bioloji, 23 mln m3 mexaniki t mizl m d n

keçdiyi halda, 373 mln m3 tullantı suları is

t mizl nm d n d niz v daxili su hövz l rin axıdılır.

Tullantılarla yana ı su hövz l rin neft m hsulları, asılı

madd l r, sulfat birl m l ri, xlorid duzları, s thi aktiv

madd l r, fenol v müxt lif a ır metallar atılır. Ab eron

yarımadasının n ciddi ekoloji probleml rind n biri m i t

tullantılarının idar olunması il ba lıdır. Yarımadada

olan 5 m i t tullantıları poliqonunun ümumi sah si-

232,5 ha-dır. Qeyri-qanuni zibillikl rin sah si is 448,6

ha-dır ki, bunların da sayı 128-dir. Bakı h rind r smi

f aliyy t göst r n poliqonlar ekoloji norma v

standartlara cavab vermir. Civ üsulu il kaustik soda v

xlor istehsalı zamanı m l g l n t hlük li tullantılar

Sumqayıt h rind v ümumilikd Ab eron

yarımadasında böyük ekoloji probleml r yaradan

amill rd n biridir. Atmosfer havasının çirkl nm si d

Bakının sas ekoloji probleml rind ndir. Son ill r sas n

köhn avtomobill rin hesabına n qliyyat vasit l rinin

sayının artması, poliqonlarda tullantıların yandırılması

s b bind n atmosfer havasına atılan z r rli madd l rin

miqdarının artması atmosfer havasının çirkl ndirm kl

traf mühit v insanların sa lamlı ı üçün ciddi t hlük

140

yaradır. Ab eron yarımadasında ümumi sah si 3325 ha

q d r olan 200-d n artıq göl mövcuddur. Bu göll rin traf

mühit t siri torpaqların deqradasiyaya u raması v

oranla masından, s viyy nin qalxması n tic sind

lav torpaq sah l rinin su altında qalmasından,

buxarlanma n tic sind karbohidrogenl r v dig r z r rli

madd l rin atmosfer atılmasından, ya ayı

m nt q l rin , mü ssis l rin , yollar v dig r

kommunikasiya x tl rin x l l yetirilm sind n ibar tdir.

Daha çox çirkl nm y m ruz qalmı göll r - Böyük or,

Bülbül , Qırmızıgöl, Hacı H s n v Çuxurd r göll ridir.

Böyük or Ab eron yarımadasının n böyük gölü

olmaqla Bin q di, Sabunçu v N rimanov rayonları

razisind yerl ir. vv ll r adıç kil n göl sas n yeraltı

sularla qidalanırdı. Su s thi 1300 ha, uzunlu u 10 km, eni

- 1,5-2,0 km, d rinliyi 4-8 m olan bu göl hal-hazırda

axıdılan çirkab suların günd lik h cmi- 15,2 min kub metr

t kil edir. Suların t rkibind neft m hsullarının,

fenolların, s thi-aktiv madd l rin, a ır metalların v dig r

z h rli madd l rin qatılı ı yol veril n normadan d f l rl

çoxalıb, dib çöküntül rind radionuklidl rin artması

mü ahid olunur. Ya ayı massivl rind kanalizasiya

sisteml ri tikilm diyind n t s rrüfat-m i t tullantı

141

sularının göl v traf razil r axıdılması göl razisind

ekoloji v ziyy ti daha da k skinl dirir. Ab eronun neft

v neft m hsulları il n çox çirkl nmi torpaq sah l ri

Qarada , Bin q di, Sabunçu, Suraxanı, zizb yov v

S bail rayonlarının razil rind dir.

G rgin ekoloji sah si olan dig r razi Bakı buxtasıdır.

Ümumi sah si 50 kvadrat metr, sahil x ttinini uzunlu u

20 km, ora axıdılan çirkab suların günd lik miqdarı-937,0

min kub metr t kil edir ki, bunun da 750 min kub metr

m i t çirkab sularının payına dü ür. Sumqayıt S thi

Aktiv Madd l r Zavodunda hazırda istismarda olan civ

üsulu il xlor istehsalı texnologiyası fiziki v m n vi

c h td n köhn ldiyind n razinin civ v xlor kimi çox

z r rli madd l rl çirkl nm sin g tirib çıxarıb. Suraxanı

rayonu razisind ki yod-brom istehsalı zamanı m l

g lmi t rkibind radioaktiv madd l r olan tullantılar (45

min ton kömür), h l d bu razid qalmaqdadır. Bakı

Yod Zavodunun razisind yı ılaraq qalaqlanmı

radioaktiv tullantıları da hasar vasit sil traf mühitd n

t crid olunub. Bu tullantıların z r rsizl dirilm si üçün

xüsusi mü ssis f aliyy t göst rmir, buna gör d

mövcud v ziyy t radiasiyanın mü yy n olunmu

normativ h dd n artıq olmasına g tirib çıxarıb.

142

Ab eron yarımadasında v ümumilikd Respublikada

ekoloji v ziyy tin yax ıla dırılması m qs dil Az rbay-

can Respublikasının Prezidenti t r find n 28 sentyabr

2006-cı il tarixli “Az rbaycan Respublikasında ekoloji

v ziyy tin yax ıla dırılmasına dair 2006-2010-cu ill r

üçün Kompleks T dbirl r Planı” t sdiq olunub.

Ab eronun ekoloji v ziyy tinin yax ıla dırılması üçün bu

t dbirl r planının xüsusi h miyy ti vardır.

Bakı Buxtasının, Bibiheyb t zonasının, Heyd r liyev

adına Beyn lxalq Hava Limanının trafının, Ab eron

yarımadasının göll rinin, neftl çirkl nmi torpaqların, lay

suları altında qalmı sah l rin v dig r istehsal tullantıları

il çirkl nmi razil rin ekoloji v ziyy tinin yax ıla -

dırılması, m i t tullantılarının idar olunması sxemin

uy un Ab eron yarımadasında formala an tullantıların

idar olunmasının t kmill dirilm si v s. m s l l r

t dbirl r planında ks olunub v bütün bunlara müvafiq

olaraq lazımi t dbirl r h yata keçirilir.

5.3. X z r d nizinin ekoloji probleml ri

Hazırda X z rin ekoloji v ziyy ti olduqca g rgindir.

D nizin elf zonasında problem daha k skindir, artıq bu

143

razil rd ölü zonalar yaranmı ıdr. B zi yerl rd

çirkl ndiricil rin qiym ti normanı 10-20 d f artır. X z rin

çirkl nm m nb l ri olduqca müxt lifdir. Bununla birlikd

onları a a ıdakı kimi qrupla dırmaq olar:

1)X z r axan çaylar vasit si il g l n çirkl ndiricil r;

2)Sahil zonasında yerl n h rl rd n v s naye

obyektl rind n çirkl nm ;

3)D nizd neft hasilatı v n qli il laq dar çirkl nm ;

4)X z r d nizi s viyy sinin qalxması n tic sind sahil

zonasında su altında qalmı m nb l rd n çirkl nm .

X z r d nizini çirkl ndir n sas m nb l r

a a ıdakılardır: t mizl nm mi s naye m hsulları v

k nd t s rrüfatı tullantıları, çay v d niz g miçiliyi, quru

v su sahill rind qaz v neft buruqlarının istismarı, d niz

dibinin d rinl dirilm si i l ri zamanı ikinci çirkl nm ,

atmosfer v su vasit sil uzaq zonalardan çirkli

madd l rin g lm si. Yeri g lmi k n, qeyd etm k lazımdır

ki, çaylar vasit sil h r il X z r 40-45 km3 çirkab daxil

olur ki, onun da 60 faizi Volqa çayının payına dü ür. g r

bu çirkli sular d nizin üst qatında b rab r paylansaydı,

onda il rzind h min qatın qalınlı ı 10-11 sm- çatardı.

X z r sularının çirkl nm sind Kür v Ural çayları da az

rol oynamır. Tbilisi, Rustavi h rl rinin v s naye

144

mü ssis l rinin çirkab suları, h mçinin k nd

t s rrüfatında i l dil n müxt lif toksiki madd l r Kür çayı

vasit sil X z r daxil olur. X z r d nizi sahill rind

yerl n h rl rd n Bakı, Sumqayıt, Mahaçqala,

H t rxan, Türkm nba ı, R t, nz li h rl rind n

d niz axıdılan çirkab suları onun sas

çirkl ndiricil rind n hesab edilir. Bununla yana ı d niz

neft yataqlarının istismarı v neft m hsullarının

da ınması, d niz n qliyyatı da X z r sularını xeyli

çirkl ndirir. D niz dibi qruntlarından götürül n

nümun l rin t rkibind neft m hsulları, fenollar, b zi

rayonlarda is civ olması mü yy n edilmi dir. n çox

çirkl nmi Bakı buxtası olmaqla burada dib qruntlarının

çirkl nm si orqanizml rin v bentosun azalmasına, b zi

yerl rd is dib faunasının yox olmasına g tirib çıxarır.

D niz sularının çirkl nm si X z rin ekoloji raitind

böyük g rginliy s b b olmu , onun bir sıra sahil

bölg l rind is ekoloji böhran yaratmı dır. D nizin

ekoloji raitin Volqa, Kür hövz l rind bir sıra

sututarların yaradılması da m nfi t sir göst rmi dir.

Bunlarla yana ı d niz sularının xüsusil neft

m hsulları il çox çirkl nm si aerasiya prosesini ciddi

pozur, d niz fauna v florasının m hv olmasına g tirib

145

çıxarır. D nizin n çox çirkl nmi sah l ri eyni zamanda

ekoloji böhran sah l ridir. Bel sah l r Bakı, Sumqa-

yıt, Mahaçqala, Türkm nba ı h rl rinin akvatoriyaları,

istismarda olan d niz neft yataqları rayonları aid edilir.

X z r gölünün çirkl nm sind n danı ark n a a ıdakı

xüsusiyy tl r n z r alınmalıdır: birincisi, çirkabın qeyri-

b rab r paylanması d nizin ayrı-ayrı sah l rinin ciddi

kild çirkl nm sin g tirib çıxarır. kincisi, sahilboyu

yaranan çirkl nm ni bir zonadan ba qasına aparır v

oranı da çirkl ndirir. N z r alsaq ki, tullantılar sas n

suyun üzünd - üst qatında topla araq "su-atmosfer"

zonası yaradır, onda m hz burada yı ılmı çirkablar

hesabına daha çox d nizin bioloji h miyy tli sah l rinin

çirkl ndiyini qeyd etm k lazım g lir. X z r d nizi üçün n

t hlük li çirkl nm t rkibind z r rli kimy vi madd l r

olan tullantılarla çirkl nm dir. Bunlardan neft karbohidro-

genl rini, karbohidrogenl ri, karbonukleidl ri, xlor üzvi

birl m l rini v a ır metalları göst rm k olar. D nizin

çirkl nm sind neft karbohidrogenl ri böyük rol oynayır.

Söhb t Ab eron yarımadası v Manqı la ın yarısını

hat ed n d niz neft s nayesi v sualtı neft

borularından gedir. Vaxtil d nizd neft buruqlarının

görünm si elm v texnikanın nailiyy ti sayılsa da, b zi

146

aliml r bunun yaxın g l c kd z r rli f sadlar tör d c yi

bar d h yacan dolu m lumatlar veribl r. Üstünd n

yarım srd n çox ötm sin baxmayaraq, h min fikirl r

özünü do ruldur v biz artıq X z rin dünya miqyaslı

problem çevrildiyinin ahidl riyik. Onun ekoloji v ziyy ti

indi bütün dünyanı narahat edir. Bakı is X z rin n çirkli

hiss sidir. T sadüfi deyil ki, o, bioloji c h td n "ölü

buxta" statusunu qazanıb.

X z ryanı ölk l rd ba ver n ictimai-siyasi

prosesl r, ziddiyy tli münaqi l r d d nizin ekomühitin

öz t sirini göst rib. Xüsusil h rbi münaqi l r. M s l n,

1991-ci ild n ba lanan Rus-Çeçen müharib si d nizin

ekosistemind mü yy n probleml r yaradıb. Hövz d il

rzind 20-30 h rbi tullantı qeyd alınır. Bundan lav ,

texnogen q zaların sayı da xeyli artıb. Bel ki, X z rin

Rusiya sahill rind karbohidrogenl rin miqdarı Çeçen

müharib si il laq dar xeyli artmı dır. M lumdur ki,

Az rbaycanın yataqlarının birg istismarı il laq dar

" srin müqavil si" (1994) adlı sazi imzalanmı dır.

Dünyanın m hur neft korporasiyalarının qo ulduqları

sazi , Az rbaycanın xam neftini dünya bazarına

çıxarmaq m qs di güdür. Regiondakı dig r neft

istehsalçıları da eyni maraqdan çıxı edirl r. Qazaxıstan

147

v Türkm nistanda da Ab eronda oldu u kimi neft-qaz

istehsalı m rk zl ri açılıb. Bu regionların ekoloji durumu

respublikamızla müqayis d heç d yax ı deyil. Çünki

burada çıxarılan neftin t rkibind merkaptanların miqdarı

çox, kükürdlü birl m l r daha artıqdır. Bel nefti xüsusi

yolla t mizl m k lazım g lir ki, bu da lav probleml r

yaradır. Bu prosesd ekoloji standartlar mütl q n z r

alınmalıdır, ks halda X z rin bütün akvatoriyası pis hala

dü bil r. Bu çirkl nm m nb l ri iç risind birinci yeri

X z r axan çaylar vasit si il g tiril n çirkl ndirm tutur.

X z r trafı ölk l r arasında d nizin mühafiz si üçün

yekdil sazi olmadı ından brakonyerlik vüs t almı dır.

Çirkl nm nin v brakonyerliyin artması, X z r trafındakı

balıqartırma zavodlarının vv lki gücl i l m m si

d nizd bir çox növl rin, xüsus n n r balı ının

ehtiyatının tük nm si problemini yaratmı dır.

D nizd v sahilboyunda gözl nil n q zaların böyük

ks riyy ti, lb tt ki, burada yerl diril n neft s nayesil

ba lıdır. Bunlardan ba qa, X z rin dibi palçıq

vulkanlarına meyllidir. Kükürd t rkibli neft çıxarılan

sah l r daha t hlük lidir. Güclü z lz l ba ver rs ,

havaya 1000 atmosfer t zyiql milyon ton kükürd t rkibli

karbohidrogen daxil ola bil r ki, bu da qlobal f lak tdir. Iri

148

tankerl rl neftin da ınması da X z rin çirkl nm sin

s b bdir. Xırda d niz donanmalarının inki afı iqtisadi v

h rbi baxımdan h miyy t da ısa da, çirkl ndirici amil

kimi onların da rolu az deyil. ri g mil rin ixrac etdiyi

axıntı suları çirkl nm m nb l rind ndir. Yeni limanların

tikilm si, g mi istehsalı, neft v neft m hsullarının n qli

v s. suyun çirkl nm sinin sas s b bl rind ndir.

X z rsahili ölk l rin h rbi d niz donanmalarının

yaradılması da h min faktorlardandır. X z r gölünün

çirkl nm m nb yini yalnız fiziki-kimy vi s b bl rl

laq l ndirm k olmaz. Problemin m l g lm sind

bioloji çirkl nm nin d payı var. Söhb t Volqa-Don kanalı

vasit sil Azov-Qara d niz hövz sind n g l n yad

orqanizml rd n gedir. Bel ki, bu yaxınlarda

Türkm nistana aid sektorda meduzalar (aurella aurita,

mneniopsis leudyi) a kar edilmi dir. Bu meduzalar

X z rd çoxalaraq v t g h miyy tli iri balıqların

qidasını yeyib tük ndirir. M s l n, bu meduzalar kilk il

qidalanırlar. Kilk nin azalması paralel olaraq onlarla

qidalanan müxt lif su heyvanlarının sayca azalmasıyla

n tic l nir. Neft-qaz istismarına geni yer verilm si

balıqçılıq t s rrüfatına da öz m nfi t sirini göst rir. Su

mühitinin ifrat çirkl nm si balıq s nayesin ciddi ziyan

149

vurur. Hesablamalara sas n, bu s b bd n n r balı ı

t s rrüfatına d y n z r r 6 milyard, kürü biznesin d y n

ziyan is 10 milyard dollar t kil edir. H mçinin dig r

v t g balıqlarının iqtisadi c h td n itirilm si d realdır.

X z r olduqca unikal ekosistemdir. Onun qorunması

t kc regional dövl tl rin yox, planetin i idir. Beyn lxalq

sistemin son ill r bu d nizin ekoloji probleml rin maraq

göst rm si t sadüfi deyil. X z r yalnız bir ölk nin yox, 5

sahilyanı ölk nin qay ı göst rm si vacibdir. H r bir

X z rsahili ölk d niz öz xsi prizmasından yana sa,

onun sonrakı taleyi daha tutqun ola bil r. X z rin statusu

tam mü yy nl m dikc d nizin n r balı ı ehtiyatı,

canlıların r ngar ngliyi, ekosistemi t n zzül u rayacaq.

5.4. X z r d nizi s viyy sinin d yi m si problemi X z rin ekoloji probleml ri onun s viyy sinin vaxta ırı

d yi m sil d laq dardır. 1978-ci ild n d nizin

s viyy si t dric n qalxaraq ciddi t hlük y s b b

olmu dur. Bel ki, suyun s viyy sinin 2,5 m qalxması

sahil zonasının il rzind 1-2 km sah sinin d nizin altında

qalması il n tic l nmi dir. M s l n, 10-15 il vv l

ölk mizin c nub bölg sind ki (L nk ran-Astara) sahil

zola ında yerl n bir çox ya ayı m nt q l ri v

150

t s rrüfat sah l ri h min f lak tl üzl di, haliy ,

dövl t xeyli ziyan d ydi.

D nizin s viyy si a a ı dü düyü zaman orlu u artır,

balıqların sahil zonalarında qidalanma bölg l rinin

m hsuldarlı ı v sah si azalır. D nizin s viyy si

qaxdıqca is suların, xüsusil böyük çayların delta

bölg l rin yana an sah l rd orlu u azalır, yem

ehtiyatı artır. X z r d nizi s viyy sinin d yi m si sahil

zonasında h mi sosial-iqtisadi v ekoloji probleml r

yaratmı dır. M s l n, s viyy nin endiyi hallarda bütün

hidrotexniki qur uların, o cüml d n limanların, yenid n

tikilm sin ehtiyac yaranır. X z r faunasının m skunla -

dı ı v inki af etdiyi elf zonasının sah si azalır,

balıqların kürü tökm k üçün çaylara keçm sin ng l

yaranır. Bu zonanın hidrometeoroloji rejimind d m nfi

d yi iklikl r ba verir. S viyy nin qalxdı ı hallarda da

sahil zonasının sosial-iqtisadi h yatına külli miqdarda

ziyan d yir, ekoloji rait pisl ir, bataqlıqlar yaranır,

evl r v torpaqlar su altında qalır. S viyy nin bu

qalxmasından Az rbaycana birba a d y n ziyanın

miqdarı 2 milyard AB dollarıdır.

5.5. Az rbaycan torpaqlarının eroziyası

151

Az rbaycan razisinin 60%-ni da v da t yi

sah l r t kil edir ki, onun da xeyli hiss si müxt lif

d r c li eroziyaya m ruz qalmı dır. Burada yerl n kin

sah l rind , otlaq v biç nlikl rd aqrotexniki v

meliorativ t dbirl rin düzgün h yata keçirilm m si

torpaqların eroziyasına s b b olur. Bel razil rd

torpaqların eroziyasının geni inti arına s b b, k nd

t s rrüfat dövriyy sind olan sah l rin milliliyidir.

Aparılan t dqiqatlara gör Az rbaycanın da lıq

razil rind (okean s viyy sinin 200m yüks klikd

yerl n sah l rd ) suvarmaya yararlı torpaq sah l rinin

ancaq 36%-nin (580,4 min ha) mailliyi 0,02-0,03, qalan

64%-nin (1041,1 min ha) mailliyi 0,02-d n artıqdır.

Respublikada torpaq eroziyasına qar ı mübariz

aparmaq, kompleks t dbirl r görm k üçün h min prosesi

do uran s b bl ri v onun gedi ini öyr nm k lazımdır.

Bunu is aquli zonalıq üzr s ciyy l ndirm k daha

m qs d uy undur. sas n 2000-3500 metr (qism n

1600-3500 metr) hündürlükl ri hat ed n da -ç m n

qur a ı alp, subalp v bozqır ç m nlikl rd n, da -

ç m n, qaratorpaq, çürüntülü-karbonatlı v s. torpaq

tipl rind n, me torpaqlarının bozqırla mı v

ç m nl mi yarımtipl rind n ibar t torpaq örtüyün

152

malikdir. Burada s thi eroziya geni inki af etmi dir. B zi

yerl rd is qobu eroziyası geni inki af etmi dir.

Az rbaycanın yay otlaqlarında eroziya prosesi güclü

inki af etmi olsa da, onlar ayrı – ayrı rayonlarda qeyri –

b rab r raziy v inki af d r c sin malikdir. M s l n,

eroziyaya u ramı sah l r Qusar, Laçın, K lb c r kimi

rayonlara nisb t n Ordubad, Q b l , smayıllı

rayonlarında 24-31% artıq razil ri hat edir. Ordubad,

smayıllı, Q b l kimi rayonların razisind ki da –

ç m n torpaqların 90-96%-i müxt lif d r c d eroziyaya

u ramı torpaqlardır. idd tli eroziyaya u ramı torpaqlar

smayıllı rayonunda yuyulmu torpaqların 20%- q d rini

t kil edirs , Qusar rayonunda bu r q m 56%- çatır.

Ya ayı yerl rinin traf me l ri daha çox m hv

edildiyind n h min razil rd s thi, ist rs d yar an

eroziyaları geni yayılmı dır. M s l n, 1925-1926-cı

ill rd ki rayonundakı Oxud v Ki , Qax rayonundakı

stisu, O uz rayonundakı Filfili k ndl ri trafında palıd v

v l s me l rinin qırılması n tic sind bu yerl rd s thi

v qobu eroziyası geni inki af etm y ba lamı dır.

Mü yy n edilmi dir ki, h r il qobular 2-2,6 metr uzununa

böyüy r k torpaqların yuyulmasına s b b olmu dur.

Respublika razisind qobuların n çox inki af etdiyi

153

razil r da t yi v alçaq da lıq yarımqur a ında boz-

q hv yi torpaqların yayıldı ı sah l rdir. Qobuların

intensiv inki af etdiyi sah l r sas n Ceyrançöld , Kiçik

Qafqazın c nub – rq qurtaraca ında, L nk ran

zonasının imal hiss sind ki X z rin q dim terraslarında

v dig r torpaqlardadır. Eroziya n tic sind Az rbayca-

nın da lıq razil rind denudasiya, düz nlik razil rd

is akkumulyasiya prosesi intensiv inki af etmi dir. Lakin

çayların g tirdiyi torpaq v süxur materiallarının xeyli

hiss si akkumulyasiyada i tirak etm yib, Kür – Araz

çayları il X z r d nizin axıdılır. Az rbaycanda çayların

n ql etdirdiyi asılı g tirm l r olduqca çoxdur. A stafaçay

suyunun h r m3-d 282 qram, Tu yançay suyunun h r

m3-d bundan 16 d f çox, y ni 4490 qram asılı

g tirm l r vardır. Az rbaycanda kül k eroziyası ist r

a a ı da lıq v da t yi sah l rin bozqır qur a ında,

ist rs d yarıms hra zonasında, güclü kül kl rin t siri

il qumlu, umlanmı , bitki örtüyü z ifl mi sah l rd ba

verir. Bir çox yerl rd torpa ın üst münbit qatı sovrulur,

alt az münbit qatı v h tta süxur üz çıxır v sah nin

pisl m sin s b b olur. Kül k eroziyası su eroziyasına

nisb t n az razini hat ets d xalq t s rrüfatına

vurdu u z r r gör ondan geri qalmır. Göründüyü kimi,

154

eroziyala ma t bi t üçt r fli m nfi t sir göst rir:

1) münbit torpaq v yum aq qum qatını sovurub

aparmaqla torpa ı münbitsizl dirir, çök klikl r yarat-

maqla sah l rin relyefini pozur; 2) da ınma materialları

münbit torpaqlı sah l ri, otlaqları, ya ayı yerl rini basır,

onları sıradan çıxarır, müxt lif ölçüd t p cikl r

yaradaraq relyefi korlayır; 3) kül kl r torpa ın üst münbit

qatını apararaq orla mı orak tl mi qatı üz çıxarır,

orlu torpaq v süxur qatını aparıb ba qa yerl r yayaraq

k nd t s rrüfatı üçün yararlı sah l ri d korlayır.

5.6. X z r d nizinin ekoloji mühitinin mühafizsisteml ri

Az rbaycan Respublikası Prezidentinin 2006–cı il 28

sentyabr tarixli 1697 nömr li S r ncamı il t sdiq

olunmu "Az rbaycan Respublikasında ekoloji v ziyy tin

yax ıla dırılmasına dair 2006–2010–cu ill r üçün

Kompleks T dbirl r Planı”ndan ir li g l n traf mühitin

mövcud v ziyy tinin b rpasına yön ldilmi Bakı

Buxtasının, Bibi Heyb t zonasının, H. liyev adına

Beyn lxalq Hava Limanının trafının, Ab eron yarımada-

sındakı göll rin, neftl çirkl nmi torpaqlarının, lay suları

altında qalmı sah l rin v dig r istehsal tullantıları il

155

çirkl nmi razil rin ekoloji v ziyy tinin yax ıla dırılması

sxemin uy un Bakı v Sumqayıt h rl rind

formala an tullantıların idar olunmasının t kmill diril-

m si v s. t dbirl rin h yata keçirilm si üçün Az rbaycan

Respublikası Prezidentinin göst ri in sas n maliyy

v saitl rinin ayrılması bu probleml rin vaxtında h ll

edilm sini realla dırmı dır.

Az rbaycan Respublikası Prezidenti t r find n

imzalanmı 2007–ci il 20 iyun tarixli 2244 –li "X z r

d nizinin çirkl nm d n qorunması üzr b zi t dbirl r

haqqında" S r ncamdan ir li g l n m s l l rin h ll

edilm si m qs dil Az rbaycan Respublikası Prezidenti-

nin Ehtiyat Fondundan 3,5 mln. manat v sait ayrılmı dır.

Bu S r ncamdan ir li g l n m s l l rin h lli istiqam -

tind beyn lxalq standartlara cavab ver n modul tipli

lokal t mizl yici qur ular alınaraq Ab eron yarımadası-

nın Bilg h, Buzovna, M rd kan v Pir a ı q s b l rind

qura dırılmı dır.

5.7. Eroziyaya qar ı mübariz t dbirl riTorpaq eroziyası il mübariz aparmaq, hazırda

eroziya yayılan sah l rd onun qar ısını almaq,

torpaqları eroziyadan qorumaq ümumdövl t h miyy tli

156

problem olub, t bi td n s m r li istifad nin

v zif l rind n biridir. Bu t dbirl r üç istiqam td

aparılmalıdır:

1) eroziyanı tör d n s b bl ri aradan qaldırmaqla;

2) eroziya prosesl rin qar ı bilavasit mübariz

t dbirl ri v vasit l ri t tbiq etm kl ;

3) eroziyanın xalq t s rrüfatına t sirinin m nfi n tic l rini

aradan qaldırmaqla.

Eroziyanı tör d n s b bl rin aradan qaldırılması elmi

c h td n saslandırılmı t dbirl ri t tbiq etm kl

mümkündür. Bunun üçün a a ıdakı t s rrüfat-t kilatı

t dbirl r h yata keçirilm lidir:

– d my kinçiliyi zonasında dik yamacların

umlanmasına yol verilm m lidir. Az rbaycan

Respublikası T bi ti Mühafiz qanununa sas n, dikliyi

150-d n artıq olan yamacların ba dan-ba a umlanması

qada an edilm lidir. Birillik bitkil r kil n sah l rd

eroziyaya qar ı aqrotexniki t dbirl r kompleksi h yata

keçirilm lidir;

– suvarma kinçiliyi rayonlarında irriqasiya v meliorasiya

qaydalarına riay t edilm li, torpaqların suvarma

n tic sind yuyulmasına (irriqasiya eroziyasına) yol

verilm m lidir;

157

– yol, qaz, su k m rl ri, yüks k g rginlikli elektrik x tl ri

ç kili i v müxt lif qur uların in ası zamanı torpaq

sah l rinin korlanmasına qar ı ciddi mübariz

aparılmalıdır;

– dik yamaclarda ba lar, plantasiyalar v me likl rin

salınması, sah l rin x nd kl rl , zolaqlarla, yuvalarla,

meydançalarla hazırlanması v terrasla dırma il h yata

keçirilm lidir;

– yay otlaqlarının v ziyy tind n, xüsusil torpaqların

eroziyaya u rama d r c sind n, onun m hsuldarlı ından

asılı olaraq, sah vahidind mal-qara otarılması

normalarına ciddi m l edilm lidir; s thi yuyulmamı v

otunun m hsuldarlı ı çox olan razil rin h r hektarında

5-8 ba , s thi orta yuyulmu v otunun m hsuldarlı ı az

olan sah l rin h r hektarında is 4-5 ba heyvanın

otarılması planla dırılmalıdır;

– yaylaqlarda razinin co rafi mövqeyi, d niz

s viyy sind n hündürlüyü, yamacların istiqam ti v s.

n z r alınmaqla, otarmanın ba lanması v qurtarması

müdd tin ciddi m l edilm lidir;

– otlaqların bitki kütl sind n s m r li istifad etm k

(xüsusil otarılan zaman bitkil rd n q na tl istifad

etm k v onların artımı üçün rait yaratmaq) üçün h r

158

yerd dövriyy l r v m d ni otarma sistemi t tbiq

edilm lidir;

– ya ı lar zamanı islanmı razil rd heyvanların

dırnaqları il bitkil rin m hv edilm m si v torpa ın

a ınmaması üçün, vv lc quru sah l rd otarma

aparılmalıdır;

– eroziya prosesinin intensiv getdiyi razil rd otlaqların

bitki örtüyünü b rpa etm k üçün, 2-3 il otarma

aparılmamalıdır;

– idd tli sel hadis sinin ba verdiyi çay hövz l rinin

yuxarı hiss sind otarmanı tamamil qada an etm k, ya

da xeyli m hdudla dırmaq lazımdır;

– sürü m prosesi torpaq eroziyasını sür tl ndirdiyind n

da -ç m n v da -me qur aqlarında bel razil rd

torpaqlardan b rkim si üçün 3-4 il otarma qada an

edilm lidir;

– istifad siz qalan suvarma suyunun, kommunal-m i t

qur ularından buraxılan suların özba ına axaraq

çök klikl ri v d. yerl ri doldurmasına yol verilm m lidir.

159

6. B OSFER. B OSFERD T KAMÜL. B OSFERT S R.

6.1. Biosfer. Biosferin t rkibi v xüsusiyy tl ri Canlı orqanizml rin Yer kür sind yayıldı ı sferaya-

biosfer deyilir. Bu m nada biosfer termini elm ilk d f

1875-ci ild avstriya geoloqu v paleontoloqu Eduard

Zyuss (1831-1914) t r find n daxil edilmi dir. Amma

ondan çox vv l bu termin ya ayı yeri, t bi tin kli,

Yerin canlı t b q si v dig r adlarla bir sıra t bi t

t dqiqatçıları t r find n i l nilmi dir. lk ba lan ıcda

bütün bu terminl rd ancaq bizim planetimizd ya ayan

canlı orqanizml rin birliyi n z rd tutulurdu, amma

h rd n onların co rafi, geoloji v kosmiki prosesl rl

laq si d göst rilirdi, lakin bu zaman ilk növb d canlı

t bi tin qeyri üzvi al min madd si v qüvv sind n

asılılı ına diqq t yetirilirdi. H tta biosfer termininin

mü llifi E.Zyuss terminin t tbiq olunmasından 30 il sonra

160

özünün “Yer üzü” kitabında (1909) biosferin ks t sirini

görmür v onu Yer s thind ya ayan, zaman v m kan

daxilind m hdud olan orqanizml r toplusu kimi t yin

edirdi.

Yer qabı ının m l g lm sind canlı orqanizml rin

böyük rolunu göst r n ilk bioloq J.B.Lamark (1744-

1829) olmu dur. O göst rirdi ki, Yer kür si s thind olan

v onun qabı ını m l g tir n bütün madd l r canlı

orqanizml rin h yat f aliyy tl rinin n tic sind yaranır.

Botanika, t bi t ünaslıq, bitkil rin co rafiyası v dig r

ba lıca bioloji elml rin v h mçinin d geoloji f nl rin

inki afı il laq dar olaraq biosfer haqqında faktlar v

fikirl r t dric n toplanma a ba landı. Bütövlükd

biosferin d rk edilm si üçün vacib olan elmi bilikl r

orqanizml rin traf mühitl qar ılıqlı laq v

münasib tl rini öyr n n ekologiya elminin meydana

g lm si il ba lıdır. Biosfer mü yy n t bii sistemdir, onun

mövcudlu u ilk növb d canlı orqanizml rin i tirakı il

enerji v madd l rin dövretm si il ifad edilir.Biosfer

atmosferin a a ı hiss sini, hidrosferin praktiki olaraq

bütün hiss sini v litosferin üst hiss sini hat ed n,

bütöv, aktiv v dinamiki sistem kimi Yer kür sind canlı

h yatın yayıldı ı sah y deyilir. Biosferin yuxarı s rh ddi

161

troposferi hat edir v ozon t b q sin q d r olan

m saf ni keçir, a a ı s rh di litosferin 2-3 km d rinliyini,

okeanların is 1km d rinliyini hat edir. Biosferd canlı

madd l rin fiziki-kimy vi v hd ti v orada ba ver n

prosesl r haqqında n z riyy V. .Vernadski t r find n

i l nib hazırlanmı dır. Canlı orqanizml rin c mi canlı

madd adlanır. Biosfer Yer s thind h yatın ba lanması

il birlikd meydana g lmi dir. Biosferin ya ı 3,6 - 3,8

milyard il, kütl si is 1016 kq-dır.

Biosferd s rb st oksigen yarandıqdan sonra bitki v

heyvanların ya aması mümkün olmu dur. Ona gör d

ümumi biologiya orqanizml ri bütün sah l rind n

ba layaraq, biosfer s viyy sin d k öyr nir. Biosferd

canlı orqanizml rin öyr nilm si bioloji qanunauy un-

luqlara saslanır. Süni raitd , su hövz l rind

balıqların çoxaldılması da t bii mühit uy un aparılır.

Orqanizmi hat ed n mühit pisl rs , onun çoxalması,

böyüm v inki afı t dric n z ifl yib, m hv olar. Mühit

insanlara da eyni t sir edir. Ona gör d b riyy t canlı

orqanizml rin qorunması problemin böyük h miyy t

verir, t bi t qay ı göst rir. Respublikamızda t bi tin

mühafiz si ümumi dövl t h miyy ti k sb edir. Çünki

halinin rifahı, m hz t bi tin mühafiz sind n asılıdır.

162

T bi tin mühafiz si dedikd : havanın, suyun, torpa ın,

bitkinin, heyvan v insanın mühafiz si n z rd tutulur.

Respublikamızda bitki v heyvanların qorunması üçün

12-d n çox qoruq mövcuddur. Bunlardan Zaqatala, Göy -

Göl, irvan, Qızıla ac v s. qoruqları göst rm k olar.

Hazırda Az rbaycanın "Qırmızı kitab"ı yaradılmı dır. Bu

kitabda respublikamızda qorunan balıq, qu v m m li

heyvanlar, bir sıra bitkil r daxil edilmi dir. T bi tin

mühafiz si dünyada n aktual problem oldu u üçün

T bi tin Mühafiz sinin Beyn lxalq ttifaqı (TMBI)

yaradılmı dır. Bu ittifaqa dünyanın yüzd n çox dövl ti

daxildir. T bi tin v h mçinin d biosferin mühafiz si

problemi mühüm dövl t v b ri h miyy t malikdir.

T bi ti qorumaq hamının borcudur.

Biosferin sas xass l ri Biosfer onu t kil ed n daha a a ı d r c li

ekosisteml r kimi özün m xsus xass l r malikdir ki, bu

da onun f aliyy tini, öz-özünü t nziml m sini, möhk m-

liyini v dig r parametrl rini t min edir. Biosferin sas

xass l rini n z rd n keçir k.

1. Biosfer - m rk zl dirilmi sistemdir. Biosferin

m rk zi hiss sind canlı orqanizml r (canlı madd )

durur. Bu xass V. .Vernadski t r find n h rt r fli

163

açıqlan-mı dır, lakin, t ssüfl r olsun ki, bu xass indiy

q d r d insanlar t r find n qiym tl ndirilm mi dir:

biosferin v ya onun hiss l rinin m rk zin ancaq bir

canlı növü-insan (antroposentrizm) qoyulur.

2. Biosfer – açıq sistemdir. K nardan enerji almadan

onun mövcudlu u mümkün deyildir. Biosfer kosmik

qüvv l rin, ilk növb d is Gün aktivliyinin t sirini öz

üz rind hiss edir. Yer s thind v biosferd ba ver n

bir çox hadis l r Gün aktivliyind n asılı olur. Ayrı-ayrı

növl rin v ya populyasiyaların sayının k skin artması

Gün aktivliyinin d yi m sinin n tic sind m l g lir.

Gün aktivliyi bir çox geoloji prosesl r (kataklizm,

q zalar) v h m d insan c miyy tinin aktivliyin v ya

onun ayrı-ayrı etnik qruplarına t sir göst rir.

3. Biosfer – V. .Vernadskinin qeyd etdiyi kimi müt kkilliyi il xarakterik olan, öz-özünü t nziml y n bir sistemdir. Hal-hazırda biosferin bu

xüsusiyy ti homeostaz adlanır v bunun da m nası

homeostazın ilkin v ziyy t qayıtmaq qabiliyy ti v bir

sıra mexanizml rin i dü m si say sind yaranmı

h y can hallarının söndürülm si ba a dü ülür.

Homeostatik mexanizml r sas n canlı madd , onun

xüsusiyy tl ri v funksiyaları il baglıdır. Biosfer öz tarixi

164

boyu bir sıra geni miqyaslı h y can halları (vulkan

püskürm l ri, asteroidl r t siri, z lz l l r, da m l g l-

m si v s.) ya amı dır ki, onlar da homeostatik

mexanizml rin t siri v xüsusil d hal-hazırda Le-

atelye-Braun prinsipi adlanan prinsipin t siri il aradan

qaldırılmı dır. Le- atelye-Braun prinsipi: möhk m tarazlıq

halında olan sistem onu tarazlıq halından çıxaran h r

hansı bir qüvv t sir göst r rs , tarazlıq bu t siri

z ifl d n istiqam td yerd yi c kdir. Müasir ekoloji

situasiyaların t hlük si ilk vv l onunla ba lıdır ki, g r

planetar olmasa da iri regional planda hemeostazın bir

çox mexanizml ri v Le- atelye-Braun prinsipi pozulur.

Bunun da n tic sind regional krisis ba verir.

4. Biosfer – böyük müxt lifliyi il xarakteriz olunan bir sistemdir. Müxt liflik – bütün ekosisteml rin mühüm xüsusiyy tidir.

Biosfer qlobal ekosistem kimi dig r ekosisteml r

n z r n maksimal müxt lifliy malikdir. Bu hal bir çox

s b bl r v amill rl ba lıdır. Bu h m müxt lif h yat

raiti (su,yerüstü-hava, torpaq, orqanizmli), h m iqlim,

hidroloji, torpaq, biotik v dig r xass l rl f rql n n

müxt lif t bii zonalar, h m kimy vi t rkibin gör

(geokimy vi yal t) f rql n n regionların mövcud olması

165

v h m d n sası biosfer ç rçiv si altında böyük

miqdarda elementar ekosisteml rin onlara xas olan növ

müxt lifliyi il birl dirilm sidir. Hal-hazırda iki milyon

növ qeyd alınmı dır (1,5 milyona q d r heyvan v 0,5

milyona q d r d bitki növü). Amma güman edirl r ki,Yer

üz rind növl rin sayı qeyd alınanlardan 2-3 d f

çoxdur. Xüsusil tropik me l rd , okeanların d rin

hiss l rind v dig r az t dqiq olunan ya ayı yerl rind

bir çox h ratlar v mikroorqanizml r n z r

alınmamı dır. Bundan ba qa müasir növ t rkibi –

biosferin mövcudlu u dövründ onun prosesl rind

i tirak ed n növ müxt lifliyinin ancaq bir hiss sidir.

ondadır ki, h r bir növ mü yy n ya ama müdd tin malik

olur (10—30 milyon il) v ona gör d növl rin daima

d yi m si v t z l nm si n tic sind biosferin m l

g lm sind i tirak ed n növl rin miqdarı yüz milyonlarla

hesablanır. Güman olunur ki, hal-hazırda növl rin 95% -

q d ri biosfer sah sini t rk etmi dir. H r hansı bir t bii

sistem üçün müxt liflik onun mühüm xüsusiyy tl rind n

biridir. Bir manqanın dig r manqa il v z olunması

(m s l n, növ v ya populyasiya s viyy sind ), qida v

dig r laq l rin möhk mlik v mür kk blik d r c si bu

xass l rl ba lıdır.

166

Odur ki, müxt lifliy h r hansı bir ekosistem v

bütövlükd biosferin sas möhk mlik raiti kimi baxılır.

Bu xass o d r c d universaldır ki, h tta qanun

klind d ifad edilmi dir (onun mü llifi U.R.E bi). T ssüfl r olsun ki, insan f aliyy ti n tic sind h r hansı

d r c li ekosistem sad l ir, buraya xüsusi növl rin

m hv edilm si v ya onların miqdarının k skin

azaldılması da aiddir.

6.2. Biosferd t kamül prosesl ri Sad hüceyr l rin - prokaritl rin meydana g lm si;

Xeyli böyük yüks kmüt kkilliy malik hüceyr -

eukaritl rin meydana g lm si; hüceyr - eukaritl rin

birl m sind n çoxhüceyr li orqanizml rin m l

g lm si, orqanizml rd hüceyr l rin funksional t b q -

l m si; ali heyvanların m l g lm sin yol açan b rk

skelet malik orqanizml rin meydana g lm si; Ali

heyvanlarda inki af etmi sinir sisteminin m l g lm si

v m lumatların yı ılması, i l nm si, saxlanması v

idar olunması m rk zi kimi beyinin formala ması v

onun sasında orqanizml rin h r k t v f aliyy tinin

idar olunması; Beyinin ali f aliyy t forması a ılın

formala ması; A ıl da ıyıcıları olan insanların sosial

167

birliyinin yaranması. Biosferd insanın meydana g lm si

Yerd idrakın t kkül tapması erasının k f edilm si v

onun istiqam tli inki afının zirv si oldu. Yerin tarixind

t miz geoloji t kamül dövrü olmu dur, onu geoloji-bioloji

t kamül dövrü v z etmi , insanın meydana g lm si il

m n vi t kamülün psixogenez dövrü k f olunmu dur.

Biosferin t kamülünd orqanizml rin rolu: 1. kriptozoy

arxey (3,6 – 2,6 milyard il bundan vv l) birhüceyr lil rin

hökmranlı ı dövrü (göy-ya ıl yosunlar, prokariotlar)

proterozoy (2,6 milyard 600 milyon il bundan vv l)

bitkil rin a a ı forması, orqanizml r qrupu, eukariotlar

fotosintezin meydana g lm si il suda v atmosferd

oksigenin toplanması v bunun n tic sind Yer kür sinin

canlı orqanizml rinin müt r qqi t kamülünün sası olan

aerob t n ffüs prosesi meydana g lmi v inki af etm y

ba lamı dır. – bel likl ilk canlılar m l g lm y

ba lamı dır.

T kamül faktorları: irsiyy t, d yi k nlik, t bii seçim v

dig r faktorlar (izolyasiya, miqrasiya, xarici mühit).

168

6.3. T kamül prosesl rin mutasiyanın v t bii seçmprosesinin t siri

Mutasiyalar cüzi d olsa orqanizmin n müxt lif

morfoloji v fizioloji xass l rin , m s l n heyvanların

b d n ölçül ri, r ngi, n silartırması, südlülüyün v s.

t sir edir. B z n mutasiya daha k skin d yi iklikl r

klind t zahür edir. Mutasiyayalar n müxt lif qüvv l r

t sirind n d ba ver bil r. Mutasiya prosesl ri növün

daxilind müxt liflik yaradır v bununla da t kamül

d yi ikliyin material verir. Çarpazla ma prosesind

genotipl rin mutasiya v rekombinasiyası populyasiyanın

genetik müxt lifcinsliliyin s b b olur. Mikrot kamül

t kamül çevrilm l rinin ba lan ıc m rh l si hesab olunur

v hansı ki, müxt lif istiqam tli mutasiyalar v onların

kombinasiyası bazasındakı populyasiyalarda h yata

keçirilir v populyasiya v yarımnövl rin yeni növdaxili

qrupla masına s b b olur. Bel likl , g r populyasiya

t kamülün sas vahididirs , onda elementar t kamül

materialı da mutasiyalar v onların kombinasiyasından

t kil olunur. T bii seçm n tic sind populyasiyalarda

b zi genotipl r bir sıra n sill r keçdikd n sonra üstünlük

t kil edirl r, daha az uy unla an dig rl rinin xüsusi

ç kil ri is azalma a ba layır. Populyasiyalar

169

genefondunun bel uzunmüdd tli istiqam tli yenid n

qurulması el elementar t kamül prosesidir. T bii seçm

h r hansı növ h ddind daima ba ver n, veril n raitd

növ üçün faydalı d yi iklikl rin saxlanması, toplanması

v z r rli d yi iklikl rin yox edilm sin s b b olan daha

çox uy unla mı f rdl rin seçilm sidir. Faydalı

lam tl r malik heyvanların daima seçici ya aması v

xo ag lm y n lam tl r malik olan heyvanların is

m hv olması mü ahid olunur.

6.4. Biosferd madd l rin dövr etm si Biosfer – bu, s rh ddi orqanizml r üçün yararlı olan

abiotik raitin - temperatur, maye su, qaz t rkibi, mineral

qida elementl rinin - olması il mü yy n olunan, h yatın

yayıldı ı sfera, Yerin xüsusi qabı ı, qlobal bir

ekosistemdir. Biosferd olan bütün mühüm orqanizml r

ya ayı mühiti v onların bioloji v geokimy vi

prosesl rd öz-özünü idar ed n f aliyy tl ri il

laq dardır. Biosferd daima madd l rin d yi m sinin iki

qar ılıqlı laq d olan prosesi –geoloji v bioloji

dövretm si ba verir.

Madd l rin dövretm si – planet biosferind ba

ver n hadis l rd madd l rin çoxd f li i tirakının

qanunauy un prosesidir. Dövretm y c lb olunan madd

170

t kc yer d yi dirmir h m d transformasiya olunaraq bir

haldan ba qa hala keçm kl özünün fiziki v kimy vi

halını da tez-tez d yi dirir. Dövretm v

transformasiyanın sür tl nm sind canlı orqanizml r

olduqca aktiv rol oynayır.

T bii ekosisteml rd madd l rin v enerjinin

da ınması sxemi k.6.1.-d göst rilmi dir.

k. 6.1. – T bii ekosisteml rd madd l rin v

enerjinin da ınması sxemi.

Madd l rin geoloji dövtetm si (irih cmli) –vulkan

n tic sind püskürülmü da suxurlarının da ılması,

onların suda h ll olması, Gün enerjisinin hesabına

suyun buxarlanması il fiziki-kimy vi çevrilm v

Bitkil r Otyey n heyvanlar

Bakteriyalar, göb l kl r

v s.

Mineral madd l r

tyey nl r, v h i heyvanlar

171

mineralların m l g lm si n tic sind kimy vi

elementl rin okeanla quru arasında d yi m si.

Madd l rin bioloji (kiçik) dövretm si – madd l rin

bitkil r, heyvanat al mi, mikroorqanizml r v torpaq

arasında sirkulyasiyası. Onun sası – fotosintezdir, daha

do rusu ya ıl bitkil r v xüsusi mikroorqanizml rin

vasit sil Gün in üalanma enerjisinin üzvi madd l rin

kimy vi rabit enerjisin çevrilm sidir. Fotosintez ya ıl

orqanizml rin köm yi il yer s thind oksigenin, ozon

qatının v bioloji t kamül üçün raitin meydana

g lm sin s b b olmu dur. Bitkil r torpaqdan mineral

madd l ri v havadan karbon qazını udmaqla fotosintez

prosesinin köm yi il oksigen ayırır v üzvi madd m l

g tirir. Heyvanlar bitkil rl qidalanır v oksigeni udaraq

karbonat tur usunu ayırırlar. Mikroorqanizml r ölü üzvi

madd l ri qeyri-üzvi madd l r çevirir ki, ondan da

bitkil r istifad edirl r.

T bii ekosisteml rd madd l rin biogeokimy vi dövretm si – T qrib n 500-600 mln. il bundan vv l

arxeozoyda üzvi v qeyri-üzvi madd l r arasında indiy

q d r d mühafiz olunan madd l r mübadil si t kkül

tapmı dı. Bu madd l r mübadil si zamanı ilkin üzvi

m hsulları mineral elementl rd n sintez olunan bitki

172

(avtotrof) orqanizml ri m l g tirir, üzvi madd l r is

qida z ncirinin sasını t kil edir. Onlarla qidalanan

heterotrof orqanizml r hazır üzvi madd l r s rf edir v

ona gör d onların m hsulları ikinci d r c li olur.

Bakteriyalar ölmü orqanizml rin qalıqları il qidalanırlar

v bununla da öz növb l rind bir çox heyvanların qidası

olurlar. Onlar öz h yat f aliyy tl ri n tic sind mineral

elementl rd n üzvi m hsulları b rpa etm kl madd l r

mübadil sind böyük rol oynayırlar. Üzvi v qeyri-üzvi

t bi t arasında madd l r mübadil sinin nec ba

verdiyini aydınla dıraq:

a) T bi td ba ver n madd l r mübadil sind daima

i tirak ed n sas kimy vi elementl r.

b) Torpaq m l g lm sind bakteriyaların rolu.

Biogeokimy vi dövretm nin 3 sas növü vardır:

1) suyun dövretm si;

2) elementl rin sas n qaz fazada (oksigen, karbon, azot

v s.) dövretm si;

3) elementl rin sas n qaz v maye fazada (fosfor v s.)

dövretm si.

Quruda karbonun dövretm si fotosintez prosesind

karbon qazının bitkil rl fiksajlanması il ba layır. 2 v

sudan karbohidratlar m l g lir v oksigen ayrılır.

173

Bitkil rd fiksajlanmı karbonun bir q d ri heyvanlar

t r find n s rf edilir. Ölmü bitki v heyvanlar

mikroorqanizml r t r find n parçalanır. N tic d ölmü

üzvi madd l rd olan karbon karbon qazına q d r

oksidl ir v yenid n atmosfer dü ür. Bundan ba qa

karbon qism n bitki v heyvanların t n ffüsü zamanı

ayrılan karbon qazının da t rkibind olur. Karbonun bel

dövretm si okeanlarda da ba verir.

Azotun dövretm si. Atmosferd olduqca çox olan

azot ancaq hidrogen v ya oksigen il birl dikd n sonra

bitkil r t r find n yax ı m nims nilir.

Bir qayda olaraq bu, atmosferd (atmosfer fiksasiyası)

v s nayed (s naye fiksasiyası) ba ver n müxt lif fiziki

hadis l r, h mçinin d azotfiksasiyaedici bakteriyalar v

ya yosunların (biofiksasiya) f aliyy ti n tic sind ba

verir. Azotun birl m l ri bitkil r t r find n istifad olunur

v onlar vasit sil qida z nciri il heyvanlara keçir. Bitki

v heyvanat tullantıları, ölü orqanizml r parçalanır v

denitrifiksasiyaedici bakteriyaların köm yil azotun

reduksiyası v atmosfer qayıtması ba verir. Torpaqda

bakteriyalar üzvi madd l ri qeyri-üzvi madd l r çevirir

v bununla da torpaq m l g lm sind mühüm rol

oynayır.

174

6.5. Biosfer v ekoloji f lak tl rin qar ısının alınması Öz-özünü t kilatçılıq baxımından açıq, tarazlıqda

olmayan sisteml rin inki afında r van (t kamüllü)

m rh l seçilir, hansı ki, h min müdd t rzind ciddi

keyfiyy t d yi iklikl ri ba vermir. Amma d yi iklikl rin

ba verm si prosesind ziddiyy tl r m l g lir v

t dric n bu ziddiyy tl rin toplanması sistemi son d r c

dayanıqsız hala g tirir. Sistem bel dayanıqsız halda

uzun müdd t qala bilmir. Bel likl , biosferd insanın

m l g lm si yeni eranın ba lan ıcı oldu. M d niyy tin

inki afının erk n m rh l l rind insanların biosfer t siri

praktiki olaraq n z r çarpmırdı. Bu dövr yeni era

raitind biosferin t kamüllü inki afının ba lan ıcı oldu.

Lakin insan c miyy ti öz f aliyy ti il t dric n planetin

flora v faunasının kild yi m sin , onun s th

görünü ünün, ba qa sözl biosferin yenid n qurulmasına

s b b oldu. nsanların k nd t s rrüfatı v sonra da

s naye f aliyy tinin biosfer intensiv t siri xüsus n son

iki min ild sür tl artma a ba ladı v el bir s viyy y

çatdı ki, biosfer artıq vv lki v ziyy tini qoruyub saxlaya

bilm z hala dü dü. XX srin 30-cu ill rind V. .Vernadski

v dig r aliml rin x b r verdikl ri kimi sistemin krizisi

175

yeti di. Güman edilir ki, ozü-özün t kil olunan sistem

öz qurulu v görünü ünü d yi m kl yeni t kil olunmu

s viyy d möhk m v ziyy t yaratmaqla krizis halından

sıçrayı la çıxır. Ad t n sistemin keçidi üçün bir neç

möhk m bifurkasiya (ikiy ayrılma, haçalanma) nöqt si

mövcuddur v çox davamsızlıq raitind fluktuasiya

(d yi m , enib-qalxma) inki af edir. Bel fluktuasiyaların

h r hansı biri sistemin konkret yeni bir v ziyy t

keçm sin t kan ver bil r. Bu t s vvür edil n

ehtimallara saslanaraq qiym tl ndiril n t sadüfi bir akt

olur. El ki, sistemin keçidi ba verir ondan sonra is

daha geriy dönm mümkün olmur v sistem ba ver n

keçidin start raiti il mü yy n olunan yeni t kamül

m rh l sin ba layır. Bel likl , biosfer v onun t rkib

hiss si olan b riyy t öz inki afının krizis dövrün daxil

olmu dur. Krizis bir çox faktorlar hesabına d rinl m y

ba layır.

176

7. Atmosferin qurulu u, çirkl nm m nb l ri vmühafiz sinin texniki vasit l ri v üsulları.

7.1. Yerin Atmosfer t b q sinin yaranması Atmosfer Yer kür sinin formala ması il birg

yaranma a ba lamı dır. Planetl rin t kamülü v onların

parametrl rinin müasir ölçül r yaxınla ması prosesind

planetl rin kimy vi t rkibi v fiziki xass l rind saslı

d yi iklikl r ba vermi dir. T kamül modelin sas n Yer

kür si ilk m rh l d rimi v ziyy td olmu v t xmin n

4.5 mlrd il bundan önc b rk formaya keçmi dir. Bu,

geoloji tarixin ba lan ıcından vv lki m rh l kimi q bul

olunur. Bu vaxtdan etibar n Atmosfer t dric n t kamül

ba lamı , bir çox geoloji prosesl r (m s. vulkan

püskürm si zamanı lavanın axması) Yerin t kind n

qazların çıxması il mü ay t olunmu du. Onların

177

t rkibind azot, ammonyak, metan, su buxarı, karbon – 2

oksid (CO), karbon 4 – oksid (CO2) vardı. Gün in

ultrab növ yi üalarının t siri il su buxarı oksigen v

hidrogen parçalanırdı, amma ayrılmı oksigen karbon-2

oksidil reaksiyaya gir r k karbon qazı (CO2) yaradırdı.

Ammonyak hidrogen v azota parçalanırdı. Hidrogen

diffuziya prossesind yuxarıya qalxıb atmosferi t rk

edirdi, daha a ır azot is uça bilmir, t dric n toplanır,

sas komponent çevrilir. H rç nd ki, onun b zi hiss l ri,

kimy vi reaksiyalar n tic sind molekullarla laq y

girirdi. Yerin ba lan ıc dövründ atmosferd

ultrab növ yi üaların v elektrik bo almalarının qarı ıq

qazlarla t siri n tic sind kimy vi reaksiyalar ba verirdi

ki, bunun da n tic sind üzvi madd l r, o cüml d n d

amintur uların alınması ba layırdı. btidai bitkil rin

yaranmasından sonra oksigenin ayrılması il mü ay t

olunan fotosintez prossesi ba landı. Bu qaz sas n

diffuziyadan sonra atmosferin yuxarı qatlarında h yat

üçün t hlük li olan ultrab növ yi v rengen üalarından

Atmosferin a a ı qatlarını v Yer kür sinin s thini

qoruma a ba ladı. N z ri göst ricil r sas n indikind n

25000 d f az olan oksigen azon qatının yaranmasına

g tirib çıxara bil r. Halbuki bu artıq kifay t idi ki,

178

orqaniziml rin ultrab növ yi üalardan z ruri olan

müdafi sini t min etsin. C dv l 7.1–d Atmosferin

kimy vi t rkibi göst rilmi dir.

C dv l 7.1.

Atmosferin kimy vi t rkibi

Komponentl r Miqdarı, h cm.%-i ilHidrogen qazı H2 ~2·10-5

Oksigen O2 21 Azon O3 ~10-5

Azot N2 78 Karbon qazı CO2 3·10-5

Su buxarı H2O ~0,1 D m qazı CO 1,1·10-4

Metan CH4 1,6·10-4

Amonyak NH3 ~10-5

Sulfit anhidridi SO2 ~5·10-9

Helium He 5·10-4

Neon Ne 1,8·10-3

Arqon Ar 0,9 Kripton Kr 1,1·10-4

Ksenon Xe 8,2·10-6

Orta molekulyar kütl 28,8

179

7.2. Atmosfer t bii mühitin bir hiss si kimi

Atmosfer (yunan sözü atmos – buxar v sfera – ar) –

Yerin, onunla birlikd firlanan, qaz (hava kimi) örtüyüdür.

N q d r ki, atmosfer mövcuddur o vaxta q d r d Yer

s thind h yat mümkün olacaqdır. Bütün canlı

orqanizml r t n ffüs üçün atmosfer havasından istifad

edirl r, atmosfer kosmik üaların z r rli t sirl rind n v

canlı orqanizml r üçün m hvedici temperaturdan,

kosmosun soyuq ”n f s”ind n qoruyur.

Atmosfer havası - Yer atmosferini t kil ed n, iysiz,

ffaf, kütl si (5,15 ÷ 5,9)1015 ton, h cmi – 13,2-1020 m3,

sıxlı ı 1,2928 q/l olan, maye halda mavi r ng çalan qaz

qarı ı ıdır. Yer s thind havasız, susuz v qidasız

insanların ya ayı ı mümkün deyil, lakin qeyd etm k

lazımdır ki, insan qidasız be h ft y q d r, susuz be

gün ya aya bildiyi halda havasız 4-5 d qiq d n sonra

t ngn f s olaraq ölür. nsanın t miz havaya (“t miz” hava

dedikd insan orqanizmin z r rli t sir göst rm y n,

onun t n ffüsü üçün yararlı olan hava n z rd tutulur)

t l batı 5 d n 10 litr/d q v ya 12 – 15 kq/gün t kil

edir. Bundan aydın olur ki, ekoloji probleml rin h llind

atmosferin çox böyük h miyy ti vardır.

180

Atmosferin sas t rkib hiss si azot (78%), oksigen

(21%), arqon (0,9%) v karbon qazından (0,03%)

ibar tdir. Arqondan ba qa atmosferin t rkibind kiçik

qatılıqlarda dig r inert qazlar da vardır. Atmosfer

havasında h mi su buxarı (t xmin n 3 — 4%) v b rk

hiss cikl r – toz da olur. Atmosferin qaz t rkibi

hündürlükd n asılı olaraq d yi ir. Atmosfer bütün t bii

prosesl rd çox böyük rol oynayır, ilk növb d d istilik

rejimini v ümumi iqlim raitini t nziml yir, h mçinin d

b riyy ti z r rli kosmik üalardan qoruyur.

Yer atmosferinin yer qatına yaxın olan a a ı hiss sini

(100 m- q d r) — homosfer, müxt lif kimy vi t rkibli

yuxarı hiss sini is heterosfer adlandırmaqla atmosferi iki

yer ayırırlar. Atmosferin mühüm xass l rind n biri onun

t rkibind oksigenin olmasıdır. Yerin ilkin atmosferind

oksigen yox idi. Oksigenin meydana çıxması v toplan-

ması ya ıl bitkil rin yayılması v fotosintez prosesi il

laq dardır. Madd l rin oksigenl qar ılıqlı t siri

n tic sind canlı orqanizml r özl rinin h yat f aliyy ti

üçün lazım olan enerjini ala bilirl r. Atmosfer vasit sil

Yer il kosmos arasında madd l r mübadil si h yata

keçirilir, bu zaman Yer kosmik tozları v meteoritl ri

q bul edir v n yüngül qazlar – hidrogen v heliumu

181

itirir. Atmosfer güclü gün radiasiyasını keçirir ki, bu da

planet s thinin istilik rejimini mü yy n ed r k, atmosfer

qazları molekullarının dissosiasiyası v atomların

ionla masına s b b olur. Atmosferin geni seyr kl mi

üst t b q si sas n ionlardan ibar t olur. Atmosferin

fiziki halı v xass l ri vaxtdan asılı olaraq d yi ir: gün,

f sil, il rzind - v d niz s viyy si hündürlüyünd n asılı

olaraq f zada, yerin en dair sind , okeandan uzaqlıqda.

7.3. tm sferin qurulu u Atmosfer Yer s thind n 3 min km- q d r sah ni

hat edir. Yer s thind n yuxarıya qalxdıqca atmosferin

kimy vi t rkibi v fiziki xass l ri d yi ir, ona gör d onu

troposfer, stratosfer, mezosfer, ionosfer (termosfer) v

ekzosfer hiss l rin ayırırlar. Atmosferd havanın sas

kütl si (80 %- q d r) yer qabı ına yaxın olan troposfer

hiss sind olur. Troposferin qalınlı ı orta hesabla 11-12

m, o cüml d n: qütbl r üz rind — 8-10 m, ekvator

üz rind 16-18 m olur. Troposferd Yer s thind n h r

bir km uzaqla dıqca temperatur 60 azalır. Yerd n 18-20

m hündürlükd temperaturun münt z m azalması

dayanır v dem k olar ki, o d yi m z qalır: — 60-700 .

Atmosferin bu hiss sini tropopauza adlandırırlar. Kosmik

v antropogen tozlar, su buxarı, azot, oksigen v inert

182

qazların böyük hiss si troposferd olur. Eyni zamanda

orada olan su buxarı, ozon v karbon qazı planetin istilik

(uzun dal alı) üalarını udur v n tic d troposferin bir

q d r qızması ba verir. Bu da hava axınının vertikal

qarı masına, su buxarının kondensl m sin , buludların

m l g lm sin v ya ıntıların ya masına s b b olur.

Atmosferin ikinci qatı — stratosfer troposferd n

yuxarı, yer s thind n 20 – 55 m hündürlüyü hat edir.

Burada havanın yerd qalan hiss sinin 20% – i toplanır.

Burada yerd n h r 1 km uzaqla dıqca temperatur 1-20

artır v 50 - 55 km m saf d olan stratopauzada 00 -y

çatır. Stratosferd temperaturun artması orada ozonun

olması il ba lıdır.

Daha sonra 55-80 m hündürlükd mezosfer yerl ir.

Burada yerd n h r 1 km uzaqla dıqca temperatur 2-30

azalma a ba layır v 80km m saf d yerl n

mezopauzada temperatur – 75... – 900 -y çatır v buzlu

kristallardan ibar t gümü ü buludlar mü ahid olunur.

Müvafiq olaraq 80 – 1000 v 1000 – 2000 km m saf d

yerl n termosfer v ekzosfer atmosferin daha çox

seyr kl mi hiss sidir. Burada sıxlı ı yer s thind ki

hava sıxlı ından milyon d f az olan ayrı-ayrı qaz

molekulları, atomları v ionları görü ürl r. Qaz izl ri 10-

183

20 min. km hündürlüy q d r m saf d a kar edilir.

Atmosferin sıxlı ı d niz s viyy sind 0,001 q/sm3 olur ki,

bu da suyun sıxlı ından 1000 d f azdır. Atmosfer, Yer

s thi v onun dig r sah l ri arasında daima istilik, n mlik

v hava kütl l ri il atmosferd dövr ed r k sas

iqlim m l g tir n prosesl r t sir göst r n qazlar

arasında mübadil ba verir. Atmosfer canlı orqanizml ri

güclü kosmik üalardan qoruyur. Atmosferin üst qatlarına

fasil siz olaraq kosmik üa axınları dü ür: qamma,

rentgen, ultrab növ yi, görün n, infraqırmızı. g r

bunların hamısı yer s thin çatsaydı onda bir neç anda

bütün canlıları yox ed bil rdi. Ozon ekranı n mühüm

qoruyucu h miyy t k sb edir. Ozon ekranı Yer

s thind n 20 km-d n 50 km - q d r hündürlükd olan

stratosferd yerl ir. Atmosferd ozonun ( ) ümumi

miqdarı 3,3 mlrd.ton qiym tl ndirilir. Bu qatın gücü

nisb t n kiçikdir: normal raitd ümumi miqdarı

ekvatorda 2 mm, qütbl rd 4 mm t kil edir. Ozonun

maksimal miqdarı – milyon hiss havaya 8 hiss olmaqla

- Yer s thind n 20–25 m hündürlükd yerl ir. Ozon

ekranının h miyy ti ondan ibar tdir ki, o canlı

orqanizml ri k skin ultrab növ yi üalardan qoruyur.

Onun enerjisinin bir hiss si S 2 ⎯→ SO3 reaksiyasına

184

s rf olunur. Ozon ekranı dal a uzunlu u 290 nm- yaxın

v ondan az olan ultrab növ yi üaları udur, ona gör

d yer s thin ali heyvanlar v insanlar üçün faydalı,

mikroorqanizml r üçün m hvedici ultrab növ yi üalar

çatır. Ozon qatının da ıdılması, 1980-cı ill rd qeyd

edildiyi kimi, soyuducu qur ularda freonların t tbiqi v

m i td istifad olunan aerozolların atmosfer atılması

il izah edilir. O zaman dünya üzr freonların il rzind

tullantıları 1,4 mln.tona çatırdı v atmosferin freonlarla

çirkl nm sind ayrı-ayrı ölk l rin payı a a ıdakı kimi

qiym tl ndirilirdi: AB – 35%, Yaponiya v Rusiya –

10%, Avropa birliyi ölk l ri – 40%, dig r ölk l r – 5%.

Razıla dırılmı t dbirl rin h yata keçirilm si say sind

atmosfer atılan freonların miqdarı azaldılmı dır. Kosmik

aparatlar v s sd n sür tli t yyar l rin uçu u da ozon

qatına da ıdıcı t sir göst rir. Atmosfer Yer s thini çoxlu

sayda meteoritl rd n qoruyur. Atmosfer h r saniy

rzind gözl görün n v mü ahid aparıla bil n 200

mln. meteorit dü ür, amma onlar atmosferd yanırlar.

Atmosferd xırda kosmik toz hiss cikl ri öz h r k t

sür tl rini azaldırlar. H r gün Yer s thin xırda

meteoritl r dü ür ki, bu da il rzind Yer kütl sinin 1 min

ton artmasına s b b olur. Atmosfer istilikizolyasiya filtri

185

rolunu oynayır. Atmosfer olmasaydı Yerd temperatur

dü güsü gün rzind 2000C-y çatardı (gündüz 1000C –

d n ax am –1000C-y q d r).

7.4. Atmosferd qazların balansı Troposferd atmosfer havasının nisb t n d yi m z

t rkib malik olması bütün canlı orqanizml r üçün çox

böyük h miyy t k sb edir. Atmosferd qazların balansı

daima ba ver n prosesl r, onlardan canlı orqanizml rin

istifad si, qazların atmosfer daxil olması hesabına

saxlanılır. Güclü geoloji prosesl r (vulkan püskürm l ri,

z lz l l r) v üzvi madd l rin parçalanması say sind

azot ayrılır. Havadan azotun k nar edilm si kök

bakteriyalarının f aliyy ti hesabına ba verir. Lakin son

zamanlarda insanların t s rrüfat f aliyy ti n tic sind

atmosferd qazların balansının d yi m si mü ahid

olunur. Azot gübr l rinin istehsalı prosesind azotdan

istifad olunması n z r çarpacaq d r c d artmı dır.

Güman edilir ki, azotun s nayey c lb edilm si son

dövrd daha da artacaq v atmosfer daxil olan azotun

miqdarından çox olacaqdır. Azot gübr l rinin istehsalı

h r 6 ild n bir iki d f artır. Bu k nd t s rrüfatının azot

gübr l rin artan t l batını öd yir. Lakin atmosfer

186

havasından s rf olunan azotun kompensasiyası m s l si

h ll edilm mi qalır. Eyni zamanda atmosferd azotun

ümumi miqdarının çox böyük olması bu problemin

atmosferd oksigen v karbon qazı balansından o q d r

d ciddi olmadıgını göst rir. 3,5 – 4 mlrd.il bundan vv l

atmosferd oksigenin miqdarı indikind n 1000 d f az idi,

bel ki, o zaman oksigenin sas produsenti - ya ıl bitkil r

yox idi.

Müasir dövrd oksigen v karbon qazının nisb ti canlı

orqanizml rin h yat f aliyy ti hesabına saxlanılır.Ya ıl

bitkil r fotosintez prosesind karbon qazı s rf ed r k

oksigen qazı ayırırlar. Bütün canlı orqanizml r t n ffüs

zamanı oksigend n istifad edirl r. 2 v 2 t l b ed n

t bii prosesl r v onların atmosfer daxil olmaları yax ı

tarazla dırılmı dır. S naye v n qliyyatın inki afı il

oksigen bütün yanma prosesl rind artan ölçül rd

istifad olunma a ba lanmı dır. M s l n, reaktiv t yyar

bir transatlantik reys etdiyi zaman 35 ton oksigen

yandırır. Yüngül avtomobil 1,5 km m saf ni q t ed rk n

bir adamın bir gün rzind t n ffüs etm si üçün s rf

ed c yi oksigen q d r oksigen yandırır. Müt x ssisl rin

hesblamalarına gör müxt lif növ yanacaqların

yandırılmasına ya ıl bitkil r t r find n m l g l n

187

oksigenin 10% -d n 25%- q d ri istifad olunur. Me

zolaqları, savannalar, çöll rin azaldılması, düz ngah

sah l ri, n qliyyat yolları v h rl rin artması hesabına

atmosfer oksigenin daxil olması azalır. Çayların,

göll rin, d nizl rin v okeanların çirkl nm si n tic sind

su bitki rinin iç risind oksigen produsentl rinin miqdarı

azalma a ba layır. Güman edirl r ki, n yaxın 150 – 180

ild atmosferd oksigenin miqdarı müasir t rkibin

n z r n 3 d f azalacaqdır. Atmosfer atılan karbon

qazının artması il ekvivalent olaraq oksigen

ehtiyatlarından istifad d artma a ba layır. BMT

m lumatlarına gör son 100 ild karbon qazının Yer

atmosferind ki miqdarı 10–15% artmı dır. g r

göst ril n tendensiya davam ed rs üçüncü minillikd

atmosferd karbon qazının miqdarı 25%- q d r, ba qa

sözl quru atmosfer havasının kütl payı 0,0324-d n

0,04%- q d r artar. Atmosferd karbon qazının bir

q d r artması k nd t s rrüfatı bitkil rinin m hsuldarlı ına

müsb t t sir göst rir. M s l n, istixana havasını karbon

qazı il doydurduqda t r v zl rin m hsuldarlı ı

fotosintez prosesinin intensivl dirilm si hesabına artır.

Lakin atmosferd karbon qazının artması mür kk b

qlobal probleml rin yaranmasına s b b olur.

188

Atmosfer sas meteoroloji v iqlim m l g tirici

faktorlardan biridir. qlim m l g tirici sistem atmosfer,

okean, quru s thi, kriosfer v biosfer aiddir. N mlik v

istilik keçirm nin sirkulyasiya prosesl ri, tsiklon

f aliyy tl ri atmosfer il ba lıdır.

7.5. Atmosferin çirkl nm m nb l ri Elmi-texniki t r qqinin Yer planetin b x etdiyi

“tövh ”l rd n biri d atmosfer havasının çirkl nm si

problemidir. Ona gör d istifad olunan havanın

keyfiyy tinin insan sa lamlı ı üçün böyük h miyy ti

vardır. Atmosfer havasının keyfiyy tinin h m d dig r

canlılar üçün, h tta cansız al m üçün mühüm rolu vardır.

Memarlıq abid l rinin eroziyası, metal m mulatlarının

korroziyası, me l rin m hv olması, k nd t s rrufatı

m hsullarının t l f olması havanın çirkl nm si

n tic sind xeyli sür tl nir. Atmosfer havasına z r rli v

z h rli madd l r 2 m nb d n dü ür:

1. Atmosferin t bii çirkl nm m nb l ri – vulkan

püskürm l ri, bataqlıqlar, me yan ınları, toz fırtınaları,

suxurların kül k il da ılması prosesl ri, üzvi madd l rin

parçalanması.

189

Atmosferin t bii çirkl nm m nb l ri ad t n faci li

xarakter da ıyır. Vulkan püskürm l ri zamanı atmosfer

çox böyük miqdarda qazlar, su buxarları, b rk hiss cikl r,

kül v tozlar atılır. Vulkan püskürm l rinin sönm si

n tic sind atmosferd qazların ümumi balansı t dric n

b rpa olunur. 1912-ci ild Alyaskada Katmay vulkan

püskürm si zamanı havaya 20 mlrd. tona q d r toz

atılmı dır ki, o da uzun müdd t havada saxlanmı dır.

1991-ci ild Filippind ba ver n Pinatubo vulkan

püskürm si atmosfer 20 mln.ton kükürd 4-oksidinin

atılması il mü ay t olunmu dur. Vulkan püskürm l ri

zamanı atmosferin istilik çirkl nm l ri d ba verir, bel

ki, havaya güclü qızdırılmı madd l r atılır. Onların

temperaturları çox yüks k oldu undan trafda olan h r

eyi yandırırlar. Böyük me yan ınları da atmosferi xeyli

çirkl ndir bilir. Me yan ınları ad t n quraqlıq ill rind

ba verir.

Tozlu fırtınalar – güclü kül kl rin t siri il yer

s thind n qaldırılmı n xırda hiss cikl rin (z rr cikl r)

aparılması il laq dar olaraq meydana g lir. Güclü kül kl r – qasır a v tufanlar – da suxurlarının iri

qırıntılarını da havaya qaldırırlar, lakin onlar havada uzun

müdd t saxlana bilmirl r. Güclü fırtınalar zamanı

190

atmosfer havasına 50 mln tona q d r toz hiss cikl ri d

qalxır. Tozlu firtınaların sas s b bi quraqlıqlar, quru v

isti kül kl r (qara yel) olur; onlara intensiv umlanma,

mal-qara otarılması, me v kolluqların m hdudla -

dırılması da s b b ola bilir. Tozlu tufanlar n çox

düz ngah, yarımdüz ngah v s hralar olan rayonlarda

ba verir. Vulkan püskürm l ri, me yan ınları v toz

tufanları il ba lı olan f lak tli hadis l r Yer trafında

i ıqqoruyucu ekranın m l g lm sin s b b olur ki, bu

da planetin istilik balansını qism n d yi dirir. Bütövlükd

bu hadis l r göz çarpan, lakin atmosfer çirkl nm l rin

n z r n yerli effekt malik olurlar. Atmosfer havasının

a ınmalar (kül k t siri il da ılmalar) v üzvi madd l rin

parçalanması il ba lı çirkl nm l ri d tamamil

h miyy tsiz yerli xarakter da ıyır.

2. Atmosferin süni (antropogen) çirkl nmm nb l ri – s naye v istilik-elektrik mü ssis l ri,

n qliyyat, m nzill rin isidilm sisteml ri, k nd t s rrüfatı,

m i t tullantıları. Bunlar öz növb sind 2 qrupa bölünür:

stasionar (S naye mü ssis l ri) v qeyri-staionar

(n qliyyat v h r k td olan m nb l r). Bütövlükd bu

m nb l rd n havaya göst ril n z r rli t sirl ri 4 qrupa

bölm k olar:

191

1. Tozlar;

2. Üzvi v qeyri-üzvi qazlar;

3. Radioaktiv madd l r ;

4. stilik enerjisi il laq dar t sirl r.

Atmosferin süni çirkl nm m nb l ri atmosfer üçün

daha t hlük li hesab olunur. Aqreqat halına gör bütün

antropogen m n li çirkl ndirici madd l r b rk, maye v

qaz killi olmaqla 3 yer bölünür. Atmosfer atılan

çirkl ndirici madd l rin ümumi miqdarının 90 %-i

qaz killi çirkl ndiricil rin payına dü ür. Z r rli

madd l rin yaratdı ı probleml r planetin atmosferin

göst rdiyi t sirin miqyasına gör iki qrupa bölünür:

1. qlobal probleml r;

2. lokal yaxud m h lli probleml r.

Qlobal probleml r atmosferd qazların v tozların

qatılı ının artması il planet miqyasında d yi m l r

yaradır. Bu hadis l rd n birincisi “istilik” effektidir.

Antropogen tullantıların b zil ri (karbon qazı – CO2,

metan – CH4, azot oksidi – NO2 v s.) Yerd n atmosfer

çıxan istilik üalanmasını udaraq onun f zaya

s pilm sin mane olur. Bu is yer s thind temperaturun

qalxmasına g tirib çıxarır. Proqnozlar göst rir ki,

atmosferd CO2 qazının qatılı ının 2 d f artması Yer

192

s thind temperaturun 1,5–3° d r c artmasına g tirib

çıxara bil r. Qeyd ed k ki, hazırda atmosferd bir milyon

hava molekullarından 330–u CO2 - molekullarının payına

dü ür. H r il biosfer 30 milyard tondan artıq CO2 qazı

daxil olur. Bu temperatur artımı yerin qütbl rind buzların

rim sin , yerin quru hiss sinin azalmasına s b b ola

bil r. Yer atmosferind n CO2 qazının tam yox olması

n tic sind is Yer üz rind temperatur –19°C t kil

ed rdi. Göründüyü kimi atmosfer havasının mikrokompo-

nentl ri Yer üz rind istilik balansının yaranmasında

mühüm rol oynayır. Beyn lxalq sazi gör s naye

ölk l ri atmosfer CO2 qazının tullantısını 2025 il q d r

20% azaltmalıdırlar.

Qlobal problem kimi baxılan ikinci hadis “ozon"

problemidir. Atmosferd “ozon" Yer üz rind ki bütün

canlıları kosmosdan g l n öldürücü ultrab növ yi

üalardan qoruyur. Lakin son zamanlar atmosferin

stratosfer t b q sind ozonun qatılı ı bir sıra zonalarda

son d r c azalmı dır. Buna bir neç s b b göst rilir.

sas s b b kimi yerd n stratosfer qalxan b zi

tullantıların (azot oksidl rinin, xlorlu-flüorlu birl m l ri

olan freonların) z ncirvari kimy vi prosesl rd ozonu yox

etm si baxılır. Ozonun stratosferd yox olması z r rli

193

haldırsa, onun qatılı ının atmosferin a a ı hiss l rind

artması is , ksin ya ayı üçün ziyanlıdır. ri s naye

h rl rinin atmosferind ozon qatılı ının artması

mü ahid olunur. Bel likl , antropogen v texnogen t sirl r altında 20

ild n artıq bir müdd td ozon qatının aramsız

nazikl m si qlobal miqyasda t hlük m nb yin

çevrilmi dir. Ozon t rkibind üç d d oksigen atomu olan

qazdır. O, ilk d f 1839-cu ild K.F. onbeyn t r find n

elektrik bo almalarının mü ahid si zamanı k f

edilmi dir. Lakin ozonun atmosferin bir hiss sind oldu u

faktı yalnız 1850-ci ild n sonra m lum olmu dur. Ozon –

yunan sözü olub, m nası “k skin iy” dem kdir. Ozon qatı

insan v dig r canlıları intensiv ultrab növ yi

üalanmadan qoruyur.

Ozon sas n atmosferin troposfer v stratosfer

qatlarında yerl ir. Troposferd ozonun miqdarı çox

azdır. Onun sas kütl si stratosferd , yerd n 15-25 km

m saf d yerl ir. Ozon stabil qaz deyil v o

hallogenl r, hidrogen, azot v dig r karbohidrogenl r

qar ı çox h ssasdır ki, bunlar da onun da ılmasına

s b b olur.

194

Ozonun atmosferd miqdarı, oksigen nisb t n çox

azdır. Bel ki, h r 10 milyon hava molekuluna 2 milyon

oksigen v c mi 3 ozon molekulu dü ür. g r

atmosferd olan ozonu Yer s thin b rab r yaymaq

mümkün olsaydı, onda qalınlı ı 3 mm olan nazik t b q

alınardı.

Atmosferd ozon qatının da ılmasının sas s b bkarı

xlor-flüorlu karbohidrogenl r hesab olunur. T dqiqatlar

göst rir ki, h r payız vaxtı planetin c nub yarımkür sind

Antarktida üz rind ki ozon qatında seyr kl m l r, y ni

“de ik”l r m l g lir. Antarktida üz rind ki atmosfer

qı da Yer kür sind n qütb burul anı adlanan kül yin t bii

böhranı il t crid olunur. Qı vaxtı soyuq v qaranlıq

hava raitind atmosferd qütb stratosfer dumanları

m l g lir. Bu zaman t sirsiz xlor gün i ı ı altında

h min buludların s thind ozonla kimy vi reaksiyaya

gir r k ozon qatını a ılamayan madd y çevrilir. Bunun

n tic sind d h r bahar gün gücl nir. Antarktida

stratosferinin yet rinc qızdı ı v bel c d onu qalan

dünyadan t crid ed n qütb stratosfer buludlarını da ıtdı ı

vaxt “de ik” yenid n yox olur. n geni “de ikl r” son ill r

mü ahid olunur. Nazikl m n çox 15-30 km

195

hündürlükl rd ba verir ki, burada ozonun

konsentrasiyası yüks k olur.

Ozon qatının miqdarı Dobson vahidi il ölçülür.

Oturaca ının sah si 1 sm2 olan vertikal sütunda normal

t zyiq v temperaturda olan ozonun miqdarı Dobson vahidi adlanır. Yer kür sind ozonun orta miqdarı

t xmin n 300 Dobson vahididir. Müxt lif co rafi

sah l rd onun qiym ti 230-500 Dobson vahidi arasında

d yi ir.

Ozon qatının k skin nazikl m si t hlük si ilk d f

Antarktida üz rind mü ahid olunmu dur. Mü yy n

edilmi dir ki, onun miqdarı burada yaz aylarında d h tli

sur td azalır. Bu vaxt m l g l n ozon d liyinin ölçüsü

h tta AB -ın razisind n d böyükdür.

Ultrab növ yi üalanmadan mühafiz qatının

nazikl m si bütün canlı orqanizml r üçün m hvedici ola

bil r. V ziyy tin ciddiliyi onunla d rinl ir ki, ozon qatının

bir faiz nazikl m si, biz t sir ed n ultrab növ yi

üalanmanın iki faiz artmasına s b b olur.

Ozon qatının nazikl m si say sind ultrab növ yi

üalanmanın artması bitkil r , d nizin flora v faunasına

ciddi t sir göst rir. Buzlaqların rim si sür tl nir. Son

100 ild okeanın s viyy si 10-15 sm artmı dır.

196

Proqnozlar göst rir ki, g r Yer kür sind olan buzlaqlar

tam ris , o zaman okean sularının s viyy si 60 metr

qalxar, bunun is n dem k oldu unu t s vvür etm k o

q d r d ç tin deyil. Buzlaqlardan ayrılan aysberql r

okeanda üz n g mil r üçün t hlük m nb yin çevrilirl r.

Dünyanın sivil su ehtiyatının 70%-nin Antarktida

materikind olması v ziyy ti daha da mür kk bl dirir v

t hlük li edir. Bel ki, materikin mü yy n yerl rind

intensiv buz rim l ri davam edir. Buz rim l ri

Antarktidada 8 min il vv l ba lanmı dır. Bu t bii prosesi

ozon qatının nazikl m si daha da intensivl dirmi dir.

Arktika razisind d , dem k olar ki, eyni v ziyy t

yaranmı dır. Bu hal xüsusil son ill r h r iki razinin

üz rind ozon qatının nazikl m si il daha t hlük li

xarakter almaqdadır.

Ozon qatının yeyil r k nazikl m sinin v n hay t

da ılmasının n sas s b bkarı xlorlu-flüorlu

karbohidrogenl r (XFK) – freonlardır.

1974-cü ild Pol Kratsen uzun zaman xlorflüorlu

karbohidrogenl rd n istifad edildikd ozonun potensial

tük nm sinin model analizl rin aid t dqiqatlarını çap

etdirir. Analitik t hlil bu birl m l rd n istifad edilm si

n tic sind 40 km hündürlükd ozonun qatılı ının 1974-

197

cü ilin s viyy sind n 40% azalmasının mümkünlüyünü

göst rmi dir.

Freonlar kimya sah sind v m i td – soyudu-

cularda, kondisionerl rd , aerozol qabla dırmalarda

geni t tbiq edilir. Onlar özlüyünd toksiki deyill r, lakin

çox davamlıdırlar v tez-gec havanın turbulent h r k ti

n tic sind stratosfer dü ürl r. Orada, ozonun

miqdarının maksimum oldu u 20-25 km hündürlükd

freonlar gün in ultrab növ yi üalanmasının t sirind n

parçalanaraq s rb st xlor m l g tirir. Sonuncu is

ozonun t bii da ılması prosesini sür tl ndirir. Bel

hallarda çox vaxt deyirl r: Bir xlor molekulu 10 min ozon molekulunu m hv etm y b s edir.

XX srin 70-ci ill rind freonların dünya üzr

istehsalını v onların atmosfer dü m h cmini

hesablayan müt x ssisl r bel q rara g lmi l r ki, g r

onun istehsal sür ti azalmasa, onda ozon qatının

düz lm si mümkün olmayacaqdır. Bu t hlük nin

mahiyy tini d rk ed n bir sıra ölk l r – Norveç, sveç,

Finlandiya, AB o zaman aerozol qabla dırmalarda

freonların t tbiqini tamamil dayandırırlar.

Ozon problemi – qlobal problemdir. O, k skin

istil m , quraqlıq, biosfer t sir, iqlimin d yi ilm si kimi

198

t hlük li t zahürl rin m l g lm si il mü ayi t olunur.

Bunun n tic sidir ki, son srd Yer kür sind orta illik

temperatur 0,3-0,60 artmı dır. Qlobal istil m yerin

atmosferind karbon qazı, azot oksidi v metanın

miqdarının artması n tic sind m l g lir. Son srd

karbon qazının miqdarı xeyli artmı dır. Bu qazlardan

ibar t t b q isti havanın stratosfer çatmasına mane

olur v n tic d stratosfer soyuyur; dem li, ozon qatının

nazikl m si davam edir. Bel c d yerin atmosferind

havanın temperaturu artma a ba layır. Me l r m hv

olur, s hrala ma sür tl nir, quraqlıq yaranır. Bütün

bunlar is canlı al m ciddi t sir göst rir. Ultrab növ yi

radiasiyanın artması bioresursların azalmasına s b b

olur. Yer s thin çatan üa miqdarının ist nil n

intensivlikd artması, yerin h yat strukturlarına v onların

traf mühitin çox ciddi z r r vurmaqla potensial t hlük

m nb yi yaradır.

Statistik m lumatlar göst rir ki, insan üçün ozon

qatının tük nm sinin n a ır n tic si – d ri x rç ngi v

b dxass li melanoma x st likl ri, gözün kataraktası v

göz büllurcuqlarının deformasiyasıdır. Son 20 ild m hz

ozon qatının nazikl m sinin n tic si olaraq 30-dan çox

t hlük li x st likl r m l g lmi dir. traf Mühitin

199

Mühafiz Agentliyi hesab edir ki, g r XFK-nın

istifad sin n zar t olunmasa, n yaxın vaxtlarda

katarakta daha 18 milyon n f r yayıla bil r. Burada n

t hlük li hal odur ki, ozon qatının nazikl m sini

sür tl ndir n sas madd l r m hz uzunömürlü kimy vi

madd l rdir. Bel ki, XFK-11, XFK-12 v XFK-13

madd l rinin atmosferd orta qalma müdd ti müvafiq

olaraq 50, 102 v 85 ildir. Dem li bu kimy vi

madd l rd n istifad ni h tta dayandırdıqda bel , onların

ozon qatını a ılaması h l uzun zaman davam ed c kdir.

BMT-nin r smi m lumatlarına gör , ozon qatının c mi

1% azalması dünyada 100 min yeni katarakta hadis sinin

v 10 min d ri x rç nginin yaranması il n tic l nir.

Bundan ba qa, ozon qatının da ılması parnik effektinin

gücl nm sin , bioresursların, xüsusil su ekosistem-

l rinin depressiyasına, torpa ın deformasiyasına, traf

mühitin ümumi çirkl nm sin s b b olur.

Qlobal probleml rd n üçüncüsü havada radioaktiv izotopların yayılması problemidir. Hazırda dünyada

enerji istehsalının 10%-i atom elektrik stansiyalarında

alınır. Atom reaktorlarının böyük qismi h rbi m qs dl r

üçün in a edildiyind n onların kiçik modifikasiya il enerji

istehsalında istifad edilm si h mi mü yy n t hlük

200

tör dir. Çernobıl q zası n tic sind Yer s thinin dem k

olar ki, h r yerind b zi radioaktiv izotopların qatılı ının

(m s l n, C14 izotopunun) artması mü ahid olunur.

Lokal probleml r 3 böyük qrupu hat edir:

1. "tüstü – duman toplantısı yaxud "smoke" ;;;;

2. "tur " ya ıntılar. 3. "s hra" (quraqlıq) hadis si.Birinci qrup probleml r atmosfer havasına atılan ilkin

qazlar arasında kimy vi reaksiyalar getm si n tic sind

daha mür kk b madd l rin yaranmasını hat edir. Bu

reaksiyalar h m katalitik üsulla, h m d Gün üalarının

t siri il (fotokimy vi) ba verir. N tic d eroksidl r

adlanan çox z h rli birl m l r yaranır. M s l n, azot-4

– oksid qazı fotokimy vi üsulla parçalanır v kimy vi

prosesl rin ba lanmasına s b b olur. Karbohidrogen

birl m l r olduqda gözya ardıcı madd olan

peroksiasetilnitrat m l g lir, ozonun qatılı ı artır.

Troposferd ozon qatılı ının artması bitkil rd ba ver n

fotosintez prosesin ks t sir göst rir, h tta polimer

materialların xarab olmasına s b b olur.

“Tur ” ya ıntılar atmosferd n kükürd qazının (SO2),

azot oksidl rinin (NOx), xlorlu birl m l rin, karbon

qazının (CO2) havadakı suda (rütub td ) h ll olaraq

201

tur ulara çevrilm si n tic sind m l g lir. Su mühitind

ya ayı üçün onun tur ulu u (pH- göst ricisi) 4,5-d n

kiçik olmamalıdır. B zi “tur ” ya ı larında bu göst rici 1,7

– 2,5 t rtibind olur. “Tur ” ya ı lar memarlıq abid l rinin

s thi eroziyasının sür tl nm sin s b b olur.

Lokal probleml r sırasına daxil olan üçüncü hadis

“s hra” (quraqlıq) hadis sidir. Bu hadis silsil da lar

arasında düz nlik zonalarda karbon qazının öz a ırlı ının

t siri il , qatılı ının artması n tic sind Yer s thinin

temperaturunun artması il laq dardır. Göründüyü kimi

atmosfer atılan antropogen tullantılar bütövlükd ekoloji

balansın pozulmasında mühüm rol oynayır. Son ill rd

karbon qazının v stratosfer ozonunu m hv ed n

freonların miqdarını azaltmaq üçün beyn lxalq miqyasda

q rarlar q bul edilmi dir.

Beyn lxalq “Worldwatch Institute”nun m lumatına

gör 1990-cı ild n 2000-ci il kimi torpa ın mühafiz si

üçün kapital qoyulu u 6 d f , me l rin b rpası üçün 3,5

d f , enerji istifad sinin s m r liliyini artırmaq üçün 2

d f , yeni enerji növl rinin istifad si üçün 15 d f

artmı dır. nki af etmi ölk l rd traf mühitin çirkl nm si

n tic sind d y n ziyan ümumi milli g lirin 1-3%-ni t kil

edir. 70-ci ill rd AB -da traf mühitin mühafiz si üçün

202

ayrılan kapital qoyulu u a a ıdakı kimi olmu dur (su

mühitinin mühafiz si üçün 40%, havanın mühafiz si üçün

38%, b rk tullantıların utilizasiyası üçün 15%. Ancaq

s hiyy m qs dl ri üçün h r adama ç kil n x rc 1-ton

toz üçün 400-700 (1-ton CO2 üçün 300-700), 1-ton CO

qazı üçün –180 – 300 dollar t kil edir.

Az rbaycanın iri s naye h rl ri olan Bakı, G nc ,

Sumqayıt, Ming çevir v irvanın atmosfer havasında

azot oksidi, formaldehid, benzopiren, xlor v fenolun

qatılı ı normativd n 1,5 - 3,3 d f artıq olur. Bir sıra

s naye mü ssis l ri – Az renerji, Neft irk ti, Neft v

qazçıxarma, Az rkimya, Sintezkauçuk, Az rmetal,

M d n, Elektrotexnika, Tikinti v b. mü ssis l rind 13

mind n çox stasionar m nb l r, 10 min yaxın

müt kkil m nb l r havanın çirkl nm sind mühüm rol

oynayır.

7.6. Atmosfer çirkl nm l rinin n tic l ri

Havanın çirkl nm si insan, heyvan v bitki

orqanizml rin z r rli t sir göst r r k xalq t s rrüfatına

böyük ziyan g tirir, biosferd d rin d yi iklikl r tör dir.

Çirkl nmi havanın insanlara t siri h m birba a, h m d

dolayı yolla ba verir. Çirkl nmi havanın insanlara

203

birba a t siri zamanı çirkl ndiricil r qaz v ya toz halında

t n ffüs zamanı hava il birlikd orqanizm dü ür v ona

birba a t sir ed r k müxt lif növlü x st likl r v

z h rl nm l r s b b olur. Müxt lif m n li tozlarla (da

suxurları, torpaq, his, kül hiss cikl ri) doydurulmu

havanın insan orqanizmin t siri d birba a t sirl r

aiddir. H r il atmosfer atılan tozların ümumi miqdarı 2

mlrd tonla qiym tl ndirilir ki, onun da 10-20 % - i

antropogen m n li aerozolların payına dü ür. Tozlu

hava il uzunmüdd tli t n ffüs insanlarda v ev

heyvanlarında tozlu pnevmoniya adı almı x st lik m l

g tirir. Havanın çirkl nm si dolayı z r rli t sir d göst r

bil r. Havanın çirkl nm si su, torpaq v bitkil rd möh-

k m anomaliyaların m l g lm si il mü ay t olunur.

Bel çirkl nm m nb l rinin parametrl ri müxt lifdir.

S naye mü ss l rinin z r rli t siri sas n enerji

istehsalı il ba lıdır. Hazırda yer üz rind ∼ 3x1020 coul

enerji istehsal olunur. Bu miqdar enerji istehsalı üçün

planetin h r adamı ild 2 ton kömür v ya 1,5 ton neft

yandırmı olur. Kömürl rin v neftin t rkibind kükürd,

azot v dig r z r rli elementl r qarı ı ı oldu undan

yanma prosesind SO2, NO2 qazları, radioaktiv

elementl r v birl m l r m l g lir. H r il atmosfer

204

180x106 ton kükürd qazı buraxılır, bunun da 150x106

tonunu s naye mü ssis l rinin tullantıları t kil edir.

Havanın çirkl ndirilm si yeni bir problem deyil. Son iki

yüzillikd bir çox avropa ölk l rinin iri s naye

m rk zl rind hava çirkl nm l ri ciddi t hlük tör tm y

ba lamı dır. Lakin uzun müdd t bu çirkl nm l r yerli

xarakter da ıyırdı. O zaman fabrik v zavodlar az

oldu una gör tüstü v his atmosferin nisb t n m hdud

hiss sini çirkl ndirirdi v asanlıqla t miz hava hiss si il

qarı dırılaraq z ifl dirilirdi. XX srd s naye v

n qliyyatın sür tl inki afı il laq dar olaraq atmosfer

havasına o q d r çirkl ndiricil r atılma a ba ladı ki, artıq

bu miqdar çirkl ndiricinin havada da ıdılması mümkün

olmadı. Bel likl havada çirkl ndirici madd l rin qatılı ı

artma a ba layır ki, bu da biosferin t hlük li v labüd

çirkl nm si il n tic l nir. Atmosfer havasının

çirkl nm si s naye h rl rind v onlara yaxın

sah l rd daha yüks kdir. Atmosferi çirkl ndir n

m nb l r arasında kimya s nayesi xüsusi yer tutur.

Kimya s nayesi atmosfer kükürd 4 oksid (SO2),

hidrogensulfid (H2S), azot oksidl ri (NO, NO2), karbohid-

rogenl r ( x y), hallogenl r (F2, l2) v s. gönd rir.

Mü ssis l rin sıxlı ı kimya s nayesi üçün çox xarakterik

205

xüsusiyy tdir v bu da traf mühitin çirkl nm sini artırır.

Atmosfer atılan madd l r bir-birl ri il kimy vi

reaksiyaya gir r k yüks ktoksiki birl m l r m l g tir

bil r. Duman v b zi dig r t bii hadis l rl birlikd

kimy vi madd l rin yüks k qatılı a malik oldu u yerl rd

“fotokimy vi smoq” (tüstü, duman, n m v kimy vi

birl m l r qarı ı ı) meydana g lir. lb il avtomobil

n qliyyatının ayırdı ı i l nmi qazlarla atmosfer

havasının çirkl nm si artmaqda davam edir. AB –da

atmosfer çirkl nm l rind avtomobil n qliyyatının ümumi

payı 60 %- çatır. l nmi qazlarla havaya d m qazı,

azot oksidl ri, karbohidrogenl r, qur u un v onun

birl m l ri daxil olur. Daxili yanma müh rrikl rind

faydalı i msalının artırılması v detonasiyanın

azaldılması m qs dil dizel yanacaqlarına v benzin

a qar kimi lav olunan tetraetilqur u unun say sid

qur u un v onun tör m l ri [ EQ — ( 2 5)4]

atmosfer daxil ola bilir. N tic d 1 litr bel benzinin

yanması zamanı havaya 200 – 400 mq qur u un dü ür.

30–cu ill rin vv ll rind , n zaman ki, avton qliyyat

yanacaqlarına tetraetilqur u un lav olunma a ba landı

o zamandan da aviasiya, avtomobil, g mi v teplovoz

müh rrikl ri atmosfer çox sür tl qur u un atma a

206

ba ladılar. Atmosfer dü n qur u un hiss cikl rinin 70

– 80% –i bir mkm-d n kiçik ölçül rd olur. M lumdur ki,

h r havasında qur u unun miqdarı k nd yerl rind kin

n z r n 20 d f , d nizd kin n z r n 2000 d f çoxdur.

nsan qanında qur u un ionları qatılı ının 0,80 hiss /mln

–a q d r artması a ır qur u un z h rl nm si tör dir:

anemiya, ba v z l a rısı, üurun itm sil bayılma

hallarına s b b olur. Amerikalıların qanında qur u unun

orta s viyy si – 0,25, benzindoldurma m nt q l rind

i l y n i çil rinkind is 0,34 – 0,40 - q d r olur.

Qur u unun daha yüks k qatılı ı (0,40 — 0,60

hiss /mln.) h r m h ll l ri körpül ri yanında oynayan

u aqların qanında mü ahid edilmi dir, bel ki, i l nmi

qazlar havadan a ır oldu u üçün u aqların t n ffüs

etdikl ri yerin a a ı qatında toplanır. N qliyyat yollarının

yaxınlı ında i l nmi qazlar qatılı ının yüks k olması

bitkil r pis t sir göst rir, yarpaqların saralması v erk n

x zanın ba verm si v n tic d d onların m hv

olmasına s b b olur. Atmosfer havasının xlorftormetanlar

v ya freonlarla çirkl nm si ciddi f sadlar tör dir.

Atmosferin yüks k hündürlükl rind , stratosferd v

mezosferd freonların meydana çıxması soyuducu

207

qur ularda, aerozol balonlarının istehsalında freonlardan

geni istifad olunmasının n tic sidir.

Ozon stratosferin yuxarı v mezosferin a a ı qatında

a a ıdakı reaksiya n tic sind yaranır:

O2 + hν ⎯→⎯ O⋅⋅⋅⋅ + O⋅⋅⋅⋅ ........ (7.1)

O2 + O⋅⋅⋅⋅ ⎯→⎯ O3 ........(7.2)

Ozon qatının da ılmasına s b b stratosferd olan

xlorflüormetanların t siridir. Bu n tic y ilk d f 1974-cü

ild amerika aliml ri .Roulend v M.Molina g lmi v

buna gör d Nobel mükafatını almı lar. Freonlar

atmosferin yuxarı qatlarına qalxaraq orada olan ozon

qatını da ıdırlar. Freonlar yüks k stabilliy malik olan

birl m l rdir. Onlar atmosferin a a ı qatında gün

üalarının uzun dal alarını udmaq v onların t sirin

m ruz qalmaq qabiliyy tin malik deyill r. Odur ki, onlar

atmosferin yuxarı qatlarına qalxaraq qısa dal alı üalar

t sirind n öz t rkibind olan xloru ayırır. Ayrılmı xlor v

ozon (O3) reaksiyaya girir:

O3 + CI ⎯→⎯ CIO + O2 ............(7.3)

CIO + O ⎯→⎯ CI + O2 ............(7.4)

Ayrılmı bir atom xlor 100000 molekul ozonu (O3 )

da ıtmaq qabiliyy tin malikdir. Ozonun azalması

atmosferin parnik effektinin artmasına, torpa ın

208

m hsuldarlı ının azalmasına, çoxlu sayda faci li

x st likl rin ba verm sin , traf mühitin ümumi

çirkl nm sin s b b olur. 1985-ci ild Venada ozon

qatının mühafiz si haqqında Konvensiya q bul

olunmu dur. 1987-ci ild is Monrealda ozonda ıdıcı

madd l rin atmosfer atılmasının azaldılması haqqında

protokol imzalanmı dır. Müt x ssisl rin hesablamalarına

gör ozon ekranının 7–12% azalması 297 nm dal a

uzunlu una malik olan ultrab növ yi üaların

intensivliyinin 10 d f artmasına s b b olur v bununla

laq dar olaraq d ri x rç ngi il x st l n n insanların

sayı da bir neç d f artır. Ozon ekranı qatının

azalmasına turboreaktiv t yyar l rin atmosfer atdıqları

qazlar, raketl rin uçu u, atmosferd aparılan müxt lif

eksperimentl r s b b olur. Yer atmosferin h r il orta

hesabla 400 mln tona q d r sas çirkl ndiricil r tullanır:

kükürd 4 oksid, azot oksidl ri, karbon 4 oksid v b rk

hiss cikl r. Atmosferin çirkl ndirilm sind inki af etmi

ölk l rin payı a a ıdakı kimidir: kükürd oksidin gör –

12% (Rusiya), 21% (AB ); azot oksidl rin gör – 6%

(Rusiya), 20% (AB ); karbon oksidin gör – 10%

(Rusiya), 70% (AB ).

209

Havada kükürd 4-oksidinin miqdarının artması me

massivl rin öldürücü t sir göst rir, z d l nmi me

sah l ri ilb il artmaqdadır. Qeyd etm k lazımdır ki, SO2-

nin atmosferd paylanması qeyri münt z m olur. Bu hal

onun atmosferd az müdd t rzind asılı v ziyy td

qalması il izah edilir. M s l n, kontinental sah d

havada olan SO2 10 saatdan sonra tamamil ba qa

madd y , ad t n sulfat tur usuna çevrilir. Kükürd

qazlarının sulfatlara çevrilm si prosesi amonyakın i tirakı

il daha sür tl gedir. Havadakı n mliyin artması kükürd

tur usunun artmasına s b b olur. Atmosfer atılan

çirkl ndirici madd l rin hava il qar ılıqlı t siri onların bir-

birl ri il t sirl rind n daha çoxdur. ıq t sirind n SO2

molekulları aktivl r k oksidl ir. Müxt lif t dqiqatlar

n tic sind mü yy n edilmi dir ki, a ciy r, x rç ng, d ri

v dig r pataloji x st likl r atmosfer havasının

çirkl ndirilm si il sıx laq dardır. M s l n, havada

kükürd qazlarının qatılı ı 0,13 mq/m3 olduqda xroniki

bronxit x st liyi 13%- , 0,78 mq/m3 qatılıqda is 26,7%-

çatır. Havada kükürd qazlarının qatılı ının artması il

u aq x st likl rinin d artması mü ahid olunur.

Atmosferd olan çirkl ndirici madd l r bitki al min d

böyük t sir göst rir. Ad t n bitkil r SO2 –y çox h ssas

210

olur. O, yarpaqların xlorofilini da ıdaraq fotosintez

prosesinin getm sini l ngidir. Kükürd qazlarının bitki

al min t siri t kc onun qatılı ından yox, h mçinin

bitkinin özünün xüsusiyy tind n d asılıdır. SO2–nin

taxıla t siri n tic sind m hsuldarlıq 30-40% a a ı

dü ür.

stehsalata xidm t üçün s naye vasit l rinin istifad

olunmasından asılı olaraq il rzind havaya 1,2 mln-dan

2,1 mln tona q d r, h tta bir az da çox miqdarda z r rli

madd l r buraxılır. Bel likl , respublikanın Dövl t

Statistika dar sin sas n 1991-ci ild z r rli

madd l rin ümumi miqdarı 2,6 mln ton t kil etmi dir ki,

bura 112 min ton b rk toz hiss cikl ri, 93 min ton kükürd

dioksid, 638 min ton karbon dioksid, 82 min ton azot

oksidi, 1,665 min ton hidrokarbonat, 37 min ton d yi k n

üzvi madd l ri daxil etm k olar. Faktiki göst ricil r is

slind daha yüks kdirl r. Atmosferi neft emalı zavodları,

neft - kimya s nayesi sah l ri, elektrostansiyalar,

metallurgiya v tikinti materialları s nayesi sah l ri

tullantıları il çirkl nmi Bakı v Sumqayıt h rl ri

atmosfer h cminin d yi m sin do ru aparır. Havanın

çirkl nm sin h mçinin öz h miyy tli t sirini yol

n qliyyatı da göst rir. G nc , Ming çevir, irvan,

211

Sumqayıt v Bakı h rl rind t k hava deyil h mçinin

ümumiyy tl traf mühit çirkl nm y m ruz qalmı dır. Bu

h rl r Bakı 66,1%, Sumqayıt 4,5%, G nc 3%,

Ming çevir 2,5%, irvan 5% t kil etm kl

respublikadakı bütün tullantıların 80%-ni hat edir. 1990

v 1991 - ci ill rd vahid sah y dü n tullantıların ç kisi

Bakıda 400 t/km2, Sumqayıtda 1200 t/km2, G nc d 550

t/km2, irvanda 1000 t/km2, Ming çevird 480 t/km2

oldu u halda Az rbaycan üçün orta göst rici 24 t/km2 idi

ki, bu da ümumi SSR üzr orta göst ricid n 10 d f çox

idi (2,3 t/km2). SSR - nin da ılması v iqtisadi laq l rin

k silm si il laq dar mü ssis l r öz tam imkanlarına

uy un i l m diyind n (35%) tullantıların miqdarı nisb t n

azalsa da, t hlük li komponentl r diapazonu öz

s viyy sind qalmaqdadır (Bakı v Sumqayıtda 60-70

komponent). Bu h rl rd havanın çirkl nm si h dd n

çox i l nmi avadanlıq v köhn lmi prosesl rl , hansılar

ki, artıq 40-50 ildir ki t z l nmir, h mçinin Az rbaycanda

rahat ld edil n t bii qaz v zin kükürdlü neft

yanaca ının yandırılması il laq dardır.

Atmosfer çirkl nm l rinin n t hlük li m nb l rind n

biri d avtomobil n qliyyatıdır. 1900-cü ild dünyada 11

min, 1950 –ci ild 48 mln, 1970-ci ild 181 mln, 1982-ci

212

ild 330 mln, hal-hazırda 500 mln-dan artıq avtomobil

vardır. Onlar yüz milyon tonlarla b rpa olunmayan neft

m hsulları ehtiyatlarını yandırırlar. Xüsusil , yalnız Q rbi

Avropada avtomobill r (daxili yanma müh rrikl ri il )

bütün s rf olunan neftin 45%-ini i l dir. Hesablamalara

gör h r bir avtomobil il rzind atmosfer 600 — 800 kq

karbon oksidi, 200 kq-a q d r yanmayan

karbohidrogenl r v 40 kq-a q d r azot oksidl ri

tullayırlar. Avtomobill rin i l nmi qazlarının t rkibind

280 z r rli komponentl r vardır ki, onlardan da b zil ri

kanserogen xass l r malikdirl r. Avtomobil n qliyyatı

traf mühiti çirkl ndir n sas m nb l rd n biridir. Bir sıra

xarici ölk l rd (Fransada, AB , Almaniyada) bütün

çirkl nm l rin 50–60%-ni avtomobil n qliyyatı t kil edir.

B zi regionlarda tullantıların yarıdan çoxu n qliyyatın

payına dü ür: 1995-ci ild Fransada avtomobil

n qliyyatının atmosfer atdı ı tullantıların miqdarı: 90% –

, 75% – azot oksidl ri, 1/3 – uçucu üzvi birl m l r v

b rk hiss cikl r. Tullantıların sas hiss sini yük v minik

avtomobill ri yaradır.

7.7. Atmosferin radioaktiv çirkl nm l ri

213

Radioaktiv madd l r bitki, heyvan v insanlar üçün

xüsusil t hlük li hesab olunur. Radioaktiv çirkl nm l rin

m nb l ri sas n texnogen m n li olur. Atom, hidrogen

v neytron bombalarının eksperimental partlamalarında,

termonüv silahlarının hazırlanması il ba lı olan müxt lif

istehsal sah l rind , atom reaktorlarında, elektrik

stansiyalarında, radioaktiv madd l r istifad olunan

mü ssis l rd , radioaktiv tullantıların z r rsizl dirilm si

stansiyalarında, atom qur uları v mü ssis l ri

tullantılarının saxlanılan anbarlarında, nüv yanacaq-

larının istehsalı v istifad olunması il m ul olan

mü ssis l rd q za v sızmalar zamanı radioaktiv

çirkl nm l r mü ahid oluna bil r. Radioaktiv

çirkl nm l rin t bii m nb l ri sas n yüks k t bii

radioaktivliy malik olan (qranitl r, peqmatitl r,

qranodioritl r) uran filizl ri v da süxurlarının üst

t b q y çıxması il laq dar meydana g lir. Nüv

silahlarının sınaqdan keçirilm si, nüv silahlarının istifad

olundu u mü ssis l rd ki q zalar v sızmalar insanlar,

heyvanlar v bitkil r üçün çox böyük t hlük tör dir.

Atmosferin radioaktiv çirkl nm si olduqca t hlük lidir,

bel ki, radionuklidl r hava il birlikd orqanizm dü r k

insanın h yati h miyy tli orqanlarını z d l yir. Onun

214

t siri t kc hazırda ya ayan n sill r deyil, h m d

çoxsaylı mutasiyaların meydana g lm si üzünd n onların

g l c k n sill rin d özünü göst rir. Bitki, heyvan v

insanlara t hlük siz ola bil n el bir kiçik ionla dırıcı

üalanma dozası mövcud deyildir. H tta mülayim

radioaktiv çirkl nm y m ruz qalan rayonlarda bel

leykozla x st l n n insanların sayı artır. Hal-hazırda

Rusiya Federasiyası razisi üz rind atmosfer havasının

radioaktiv çirkl nm si qlobal yüks k radiasiya fonu il

mü yy n edilir. Bu da vv ll r aparılan nüv sınaqları,

1957-ci ild “Mayak” h rbi istehsal birliyind v 1986-cı

ild Çernobıl atom elektrik stansiyasında ba ver n faci li

q za il ba lıdır. 1957-ci ild “Mayak” h rbi istehsal

birliyind ba ver n q za zamanı tullantıların atılması v

mühafiz olunması üçün “axarı olmayan“ göl radioaktiv

tullantıların sızması ba vermi dir. 1957-ci ild gölün

radioaktivlik fonu 120 mln küri olmu dur ki, bu da 1986-cı

ild Çernobıl atom elektrik stansiyasında ba ver n q za

zamanı xarab olmu reaktor fonundan 24 d f çox idi.

1957-ci ild “Mayak” h rbi istehsal birliyind ba ver n

q za zamanı 23 min km sah radioaktiv madd l rl

çirkl nmi dir. Atmosferin çirkl nm si h mçinin kül k

vasit sil radioaktiv tozların quraqlıqdan sonra qurumu

215

gölün sahill rind n d rinliyin aparılması n tic sind d

ba vermi dir. Mü ssis l rd müxt lif növlü sızmalar v

n zar t olunmayan tullantılar radioloji mühiti qism n

d yi dirir v ad t n lokal (yerli) xarakter da ıyır.

Atmosferin n çox çirkl nm si nüv qur ularının

partlaması zamanı m l g lir. Bu halda m l g l n

izotoplar uzun müdd tli radioaktiv parçalanma m nb yi

olur. n t hlük li izotop stronsium – 90 (yarımparça-

lanma dövrü 25 ildir) v sezium – 137 (yarımparçalanma

dövrü 33 ildir) hesab olunur. Radioaktiv madd l r ancaq

hava yolu il yayılmır. Radioaktiv elementl rin

miqrasiyasında qida z nciri böyük rol oynayır: bu

elementl r sudakı planktonlar t r find n udulur,

planktonlarla balıqlar qidalanır, balıqlarla da yırtıcı

balıqlar, balıqyey n qu lar v v h i heyvanlar yeml nir.

Radioaktiv üalanmalar insanlar üçün çox t hlük li olub,

onlarda hüceyr nin genetik aparatını z d l m kl üa

x st likl ri tör dir. Bu da insanlarda b d xass li i l rin,

irsi x st likl rin meydana g lm sin v n slin

eyb c rl m sin g tirib çıxarır.

Ekologiya elmin n böyük töhv l ri AB , Rusiya,

ngilt r aliml ri verir. Lakin ekologiyaya n böyük

z rb ni vuran da el bu dövl tl rdir. Çünki on ill rc

216

aparılan t dqiqatlar, beyn l alq s viyy d q bul edilmi

qanunlar, qada alar, ld edil n mü yy n müsb t

n tic l r yerin altında, üstünd v ya okean dibind

keçiril n bir nüv sına ı il alt-üst olur, h r ey bo a çı ır.

N tic d , t bi t daha böyük z rb l r d yir. Bu

dövl tl rin dünyanın mü t lif yerl rind müt madi olaraq

apardı ı kiçik müharib l r, bomba, raket partlayı ları,

kimy vi eksperimentl r, h rbi sınaqlar, t liml r ekoloji

f lak tl rin formala masına aparıb çı ardır. H m d bu,

konkret bir ölk y deyil, bütövlükd dünyaya t sir edir.

Yer kür si fırlandı ı üçün onun bir yerind ba ver n h r

hansı bir kimy vi bomba partlayı ının, havaya h ddind n

artıq s naye qazları bura ılmasının, st likl rin,

epidemiyaların, el c d astral (ulduzlara aid olan) al m

yüks l n insan f ryadlarının atmosferd v aurada qara

izl ri qalır v bu dig r ölk l r d yayılır, t sir edir. Bu

s b bd n ekologiya bütün dünya dövl tl rinin prioritet

m li sah si olmalıdır. Amma t ssüf ki, bel deyil.

N tic d , ekologiya elmi m li c h td n yerind sayır,

mövcud f sadlar g l c k üçün daha böyük b lalar

hazırlayır. Peyda olmu bir sıra yeni st likl r,

epidemiyalar yüz milyonlarca insanın m hvin aparır.

Buna gör d böyük dövl tl r bu b laların aradan

217

qaldırılması üçün yenid n ço çalı ırlar, çünki daha

böyük maddi v maliyy itkil ri il üzl irl r. Bu

st likl r ço ç tinlikl v qism n d f edils d tamamil

aradan qal mır v yenil ri yaranır. Mövcud olacaq daha

d h tli b laların profilaktikası il kims ciddi m ul

olmalıdır. Çünki h r bir ekoloji pozuntu yeni-yeni ekoloji

f sadlar tör d c kdir. srd icad olunma a ba layan

televizor, atom enerjisi, peyk rabit si, video-te nika, I

srd kütl vi istehsala çı arılan mobil rabit , kompüter,

internet b k si v dig r te niki vasit l r insan h yatına

n q d r rahatlıq, yl nc , sür t verirs , özünün

elektromaqnit üalanması v radiasiya fonunun yüks kliyi

il qat-qat ço v böyük f sadlar da b edir. Gün

rzind evd , i d , c miyy td daim üalanmaya m ruz

qalan insan b d ni bir ço b ri keyfiyy tl rini itirir,

humanist duy ular kor ala ır, insanı canlı robota,

hissiyyatsız ma ına, me aniki varlı a çevirir. Sanki onun

b tnind lahi nur deyil, qaranlıqlar hakimdir. Ekoloji

tarazlı ın qorunması dolayısı yolla h m d lahi Nurun

qorunması v artırılması anlamında q bul edilm lidir.

Bel likl d , insanın m n vi kamilliyi ekoloji tarazlı ın

qorunmasına r vac verir. Bu is insanın t bi ti qoruması,

dolayısı yolla h m d özünü qoruması dem kdir. Ekoloji

218

m d niyy t insanın dünyanı qoruması anlamındadır.

Dünya is t kc n m nimdir, n d s nin – dünya

hamımızındır! Odur ki, onu hamımız qorumalıyıq.

7.8. Atmosfer havasının qorunma t dbirl ri Atmosfer çirkl nm l rinin azaldılması v tam l v

edilm sinin sas yolları a a ıda göst ril nl rdir:

t mizl yici filtrl rin i l nib hazırlanması v t tbiqi, ekoloji

t hlük siz enerji m nb l rinin t tbiqi, tullantısız istehsal

texnologiyalarının t tbiqi, avtomobill rin i l nmi

qazlarının t mizl nm mi atmosfer atılmasına qar ı

mübariz v ya ılla dırma i l rinin aparılması.

T mizl yici filtrl r atmosferin s naye çirkl nm l rin-

d n mübariz d sas vasit dir. Atmosfer atılan

tullantıların t mizl nm si onların müxt lif filtrl r

(mexaniki, elektrik, maqnitli, s sli v s.), su v kimy vi

aktiv mayel rd n buraxılması yolu il aparılır. Bunların

hamısı toz, buxar v qazların udulması üçündür.

T mizl yici qur uların i l m effektivliyi müxt lifdir v

h m çirkl ndiricil rin fiziki - kimy vi xass l rind n, h m

d t tbiq olunan aparat v üsulların t kmill diril-

m sind n asılıdır. Tullantıların kobud t mizl nm si

zamanı çirkl ndiricil rin 70–84%-i, orta t mizl nm

zamanı 95–98%-i, z rif t mizl nm zamanı – 99%-d n

219

çoxu k nar edilir. S naye tullantılarının t mizl nm si

n inki atmosferi çirkl nm l rd n qoruyur, h tta

mü ssis l r lav xammal v g lir d g tirir. Qaz

tullantılarından kükürdün tutulması sanitar t mizliyi t min

edir v lav olaraq çox mintonlarla ucuz sulfat

tur usunun alınmasına imkan yaradır. Atmosferin

qorunması problemini ancaq t mizl m qur ularının

köm yil h ll etm k mümkün deyildir. Kompleks

t dbirl rin görülm si v h r eyd n vv l tullantısız

texnologiyaların t tbiq olunması vacibdir. Dövri tullantısız

istehsal biosferd ki dövri prosesl rl müqayis edil bil r,

– bu g l c kd s nayed traf mühitin t mizliyinin

qorunub saxlanmasında ideal bir vasit dir.

Atmosferin çirkl nm l rd n qorunması üsullarından

biri – yeni ekoloji t hlük siz enerji m nb l rind n

istifad y keçilm sidir. M s l n, su elektrik stansiyala-

rının tikilm si, helioqur uların (Gün qur usu) v kül k

müh rrikl rind n istifad olunması. 1980 –cı ill rd atom

elektrik stansiyaları perspektiv enerji m nb l rind n

hesab olunurdu. Çernobıl faci sind n sonra atom elektrik

stansiyalarından daha geni istifad edilm sin t r fdar

olanların sayı xeyli azaldı. Bu q za göst rdi ki, atom

enerji m nb l ri onların t hlük sizlik sisteml rin yüks k

220

diqq t t l b edir. Alternativ enerji m nb yi kimi qazdan

istifad oluna bil r. Havanın avtomobill rin tullantı

qazlarından mühafiz m s l sinin h lli yolları: filtrl r v

yandırıcı konstruksiyaların (qurulu ların) qura dırılması;

avtomobil yanacaqlarına qatılan qur u un t rkibli

a qarların daha t hlük sizl ri il v z olunması;

müh rrikin i rejiminin tez-tez d yi dirilm sini istisna

ed n n qliyyatın h r k tinin t kil olunması (yol açmalar,

yol dö m sinin geni l ndirilm si, keçidl rin tikilm si v

s.). Bu problem sas n daxili yanma müh rrikl rinin

elektrik müh rrikl ri il v z olunması yolu il h ll oluna

bil r.

Avtomobill rin i l nmi qazlarının t rkibind olan

toksiki madd l rin azaldılması üçün benzinin dig r

yanacaq növl ril , m s l n müxt lif spirtl rin qarı ı ı il

v z olunması t klif olunur. Qaz balonlu avtomobill r

perspektiv hesab olunur. h rl rin v s naye m rk zl -

rinin ya ılla dırılması: ya ıl bitkil r fotosintezin köm yi il

atmosferd olan karbon qazını udaraq onu oksigenl

z nginl dirir. A acların yarpaqlarına v kolluqlara

72%- q d r asılı toz hiss cikl ri v 60%- q d r

kükürd-4 oksidi çökür. Odur ki, park, ba ça v ba ların

havasında toz hiss cikl rinin miqdarı açıq küç l rd v

221

meydanlarda olan toz hiss cikl rind n on d f l rc az

olur. Bir çox a aclar v kolluqlar bakteriyaları öldür

bil n fitonsidl r ayırırlar. Ya ıl bitkil r h rl rin

mikroiqlimini h miyy tli d r c d t nziml yir, insanların

sa lamlı ına böyük z r r ver n h r s s-küyünü

“söndürür” (l v edir). Havanın t miz saxlanılması üçün

h r planının böyük h miyy ti vardır. Fabrik v

zavodlar, n qliyyat magistralları ya ayı m h ll l rind n

ya ıl bitkil rd n ibar t olan bufer zonası il ayrılmalıdırlar.

sas kül k istiqam tl rini, yerin v su tutarlarının relyefini

n z r almaqla ya ayı m h ll l rinin kül k tutmayan

uca yerl rd salınması vacibdir. S naye mü ssis l rinin

ya ayı m h ll l rind n uzaqda v ya h r k nar-

larında yerl dirilm si daha yax ı hesab olunur.

7.8.1. Parnik effektin qar ı t dbirl r Karbon qazının atmosferd yı ılması – istixana

effektinin sas s b bidir. Bunun n tic sind Yer kür si

Gün in üaları il getdikc istil nir. Bu qaz parnikin

ü si kimi gün istiliyini Kosmosa geri buraxmır.

Karbon qazı, havada t rkibi azalmadan artır, o müxt lif

zavodların v s naye mü ssis l rinin yanma blokların-

dan, istilik elektrik stansiyalarından, avtomobil yanacaq

222

sisteml rind n atmosfer daxil olur. Bu proses ks

istiqam td ged n proses d mövcuddur – bu fotosintez

prosesidir. Bu prosesin n tic sind bitkil r havadan

karbon qazını udur v bel likl öz biokütl l rini qurur.

T ssüf ki, insan öz dü ünülm mi f aliyy ti n tic sind

bu xilasetm prosesini me l ri qırmaqla m hdudla dırır

(son ill rd bu cür t sirl r C nubi Amerikanın tropik

me l ri m ruz qalmı dır). Aliml rin qiym tl ndirm l rin

gör bir il yer üzünd bitkil r atmosferd n 20-30 milyard

ton karbonu karbon qazı klind udur. Sür tl inki af

ed n tropik me nin kvadrat metri bir il havadan 1-2 kq

karbon qazı udur, arktik tundranın is kvadrat metri üçün

bu r q m yüz d f azdır. Amma unutmaq lazım deyil ki,

quruda yerl n bitkil r Yer florasının cüzi hiss sidir. Yer

s thinin sas hiss sini okeanlar t kil edir ki, onların da

sularında mikroskopik yosunlar mövcuddur. Bir il bu

yosunlar atmosferd n 40 milyard ton karbon qazı udur.

Pozulmu me l ri b rpa etm k bir q d r gec mümkün

oldu undan, okean planktonunun çoxaldılmasını

stimulla dırmaq daha m qs d uy un olardı. Bu fikri

amerikalı okeanoloq Con Martin ir li sürmü dür. Onun

mü ahid l ri göst rib ki, Antarktida sularında bitki

planktonu olduqca z ifdir. Burada qida madd l ri kifay t

223

q d rdir ( ngilt r trafındakı sularda olandan çoxdur),

suyun temperaturu da uy undur, lakin bitki planktonu

çoxalmır. Aparılan t dqiqatlar n tic sind mü yy n

olunmu dur ki, onların çoxalmasını m hdudla dıran,

suyun t rkibind d mirin olduqca a a ı faizd olmasıdır.

Bu mikroskopik bitkil rin ya adı ı üst su qatlarında bir

litrd c mi 8x10-9 milliqram d mir vardır. Bu d niz

sularındakı d mirin konsentrasiyasından 50 d f azdır.

Okeana bu d mir qurudan axıdılan su il daxil olur. D mir

t rkibli mineral hiss cikl r d niz istiqam tind s n

kül kl rl d d niz daxil ola bil rl r. Antarktidanın

razisi qalın buz qatı il örtüldüyünd n altıncı qit nin

trafındakı okean fotosintez üçün lazımlı metalı dem k

olar ki, ld ed bilmir. D mir elementi xlorofilin t rkibin

daxil olmasa da onun olması fotosintezd i tirak ed n

b zi fermentl rin sintezi üçün t l b olunur. Bu m lumatlar

il tanı olduqdan sonra Martin ideya ir li sürmü dür:

Antarktida sularını d mir tozu il qidalandırmaq. O hesab

edir ki, c nub yarımkür sinin 3,2 milyon km3 h cmind

olan sularını qidalandırmaq üçün 1 milyon ton d mir tozu

kifay t ed r. D mir tozunun Antarktidaya tankerl rl

g tirilm si mümkündür. Bu m liyyat üçün 50-150 milyon

AB dolları h cmind v sait t l b olunur. Do rudur, bu

224

kiçik r q m deyil, amma n z r almaq lazımdır ki, parnik

effekti n tic sind suyun altında qalan h rl r daha

qiym tlidir. Bu layih nin mü llifinin hesablamalarına gör

okeanı d mir tozu il qidalandırdıqdan sonra okean ild

6,4 milyard ton karbon qazı uda bil r. Bu is t xmin n bir

il rzind Yer üzünd aparılan istehsalat prosesl ri

n tic sind atılan karbon qazının miqdarına b rab rdir.

Bel likl , qlobal istil m t hlük si gerid qalır. Buna

baxmayaraq, Martinin n z riyy si il razıla mayanlar da

mövcuddur. Almaniyalı okeanoloq Viktor Smetasik qeyd

edir ki, i heç d d mird deyil, sad c Antarktida

sularındakı axınların t siri il plankton yosunlar okeanın

d rinlikl rin sorularaq, orada i ıq çatı mazlı ından

m hv olurlar. Smetasikin fikrinc d mirl qidalanma

yosunların çoxalmasına g tirib çıxarsa da, eyni zamanda

bu yosunlarla qidalanan d niz canlılarının da

çoxalmasına s b b olacaq v n tic d bu canlıların

t n ffüsü il h min karbon, karbon qazı klind yenid n

atmosfer qayıdacaqdır. Klimatoloqların bir qismi is

dü ünür ki, bu o q d r d lveri li üsul deyildir, problemi

h ll etm k üçün atmosfer karbon qazının atılmasını

m hdudla dırmaq lazımdır. Hazırda Amerika aliml ri

Alyaska körf zind v ya Antarktida körf zl rinin birind

225

d niz suyunun d mirl qidalandırılması üçün h yata

keçiril c k iri miqyaslı eksperimentl r üz rind i l yirl r.

8. Atmosfer mühafiz sinin texniki vasit l ri vüsulları

Neft - qaz v kimya s naye sah l rinin sür tl inki afı

il yana ı olaraq atmosfer çoxlu miqdarda tur

komponentl r - karbon, kükürd v azot oksidl ri,

hidrogensulfid, hidrogenxlorid, karbohidrogenl r v tozlar

dü ür.

Atmosferin sas çirkl ndiricil rin aiddir:

) kükürd oksidl ri (SO2 v SO3);

b) azot oksidl ri (NxOy);

v) karbon oksidl ri (CO v CO2);

q) karbohidrogenl r (CxHy);

d) tozlar.

H r il Yer atmosferin ~ 200 mln. tona q d r kükürd

oksidl ri (IV) v tozlar, ~ 60 mln tona q d r azot oksidl ri,

~ 80 mln tona q d r karbon oksidl ri v ~ 80 mln tona

q d r müxt lif karbohidrogenl r atılır. Qazların

226

t mizl nm sind adsorbsiya, absorbsiya v katalitik

üsullar daha çox t tbiq olunur.

Absorbsiya – absorbent adlanan maye uducular

vasit sil qaz v ya buxar qarı ı ının t rkibind n qazların

v ya buxarların udulma prosesidir.

dsorbsiya – Adsorbent adlanan v böyük xüsusi

s th malik olan b rk materialların i tirakı il

komponentl rin seçici ayrılma prosesidir.

Katalitik t mizl nm – qatı ıqları z r rsiz, daha az

z r rli v ya asanlıqla k nar edil bil n birl m l r

çevir n katalitik reaksiyalara saslanan t mizl m

üsuludur.

S naye tullantılarının sanitar t mizl nm si zamanı

onun t rkibind olan karbon, azot, kükürd oksidl ri v

tozlar t mizl nir. Toz hiss cikl rinin tutulması üçün

a a ıdakı üsullardan istifad edilir:

1. Qravitasiyalı çökdürm .

2. Sentrifuqa vasit sil t rkib hiss l rin ayrılma.

3. Elektrostatik çökdürm .

4. nersiyalı z rb .

5. Birba a tutma.

6. Diffuziya.

227

Bütün bu prosesl r xüsusi aparatların köm yi il

h yata keçirilir. Rekuperasiya - texnoloji prosesl rd s rf

edilmi madd l rin yenid n b rpa edilm si v ilkin halda

istehsalata qaytarılması (tullantıların s nayed istifad

edilm si) prosesidir. H lledicil rin rekuperasiyası

adsorbentl rin köm yi il , xüsusi aparatlarda –

adsorberl rd h yata keçirilir. Ad t n, bu m qs dl

aktivl dirilmi kömürd n istifad edilir. T rkibind

h lledici buxarları olan hava, adsorbent layı iç risind n

keçirilir. Adsorbent doydurulduqdan sonra ondan

h lledicini ayırırlar.

Termokatalitik t mizl nm – katalizatorların i tirakı

il qaz-hava qarı ı ında olan karbohidrogenl rin qeyri-

toksiki madd l r (CO2 v H2O) oksidl m prosesidir.

Katalizator kimi yüks k katalitik aktivliy malik olan platin

qrupu metallarından istifad olunur. T mizl n c k

tulantıların h cmi 90 min m3 v daha çox olan

mü ssis l rd h lledicil rin rekuperasiyası, tullantılarının

h cmi daha a a ı olan mü ssis l rd is termokatalitik

t mizl nm üsulundan istifad tövsiyy olunur. Qaz killi

tullantıların tozlardan (qur u un, ka ız, dekstrin, boyaq,

rezin v s.) t mizl nm si m qs dil müxt lif

toztutucularından: müxt lif filtrl yici materiallardan

228

hazırlanmı filtrl rd n (parçadan qayrılmı , qollu)

tsiklonlardan v s. istifad olunur.

Atmosfer çirkl nm l rinin azaldılması v tam l v

edilm sinin sas yolları a a ıdakılardır: t mizl yici

filtrl rin istehsalı v t tbiqi, ekoloji t hlük siz enerji

m nb l rinin v tullantısız istehsal texnologiyalarının

t tbiq edilm si, avtomobill rin tullantı qazlarına qar ı

mübariz , h rl rin ya ılla dırılması. T mizl yici filtrl r

atmosferin s naye çirkl nm l rin qar ı mübariz d

sas vasit l rd n biridir. Atmosfer atılan tullantıların

t mizl nm si onların müxt lif filtrl rd n (mexaniki,

elektrik, maqnit, s sli v s.), sudan v kimy vi aktiv

mayel rd n keçirilm si yolu il h yata keçirilir. Bunların

hamısı toz, buxar v qazların tutulması üçün istifad

edilir. T mizl m qur ularının effektivliyi müxt lif olmaqla

h m çirkl ndiricil rin fiziki-kimy vi xass l rind n, h m d

t tbiq olunan aparat v üsulların t kmill dirilm

d r c sind n asılı olur. Tullantıların kobud

t mizl nm sind çirkl ndiricil rin 70 – 84%-i, orta

t mizl nm sind 95 – 98%- q d ri v inc t mizl nm -

sind is 99 v daha yuxarı faizi k nar edilir. Atmosferin

mühafiz si probleml rini t kc t mizl yici qur uların

köm yi il h ll etm k mümkün deyildir. Bunun üçün

229

kompleks t dbirl rin v h r eyd n vv l tullantısız

texnologiyaların t tbiq edilm si lazımdır. Tullantısız

texnologiyalar o halda effektiv olur ki, g r o biosferd

ba ver n prosesl rl analoji olaraq in a edilir:

ekosistemd bir h lq nin tullantıları dig r h lq l rd

istifad olunur. Biosferd ba ver n dövri prosesl rl

tutu durula bil n dövri tullantısız istehsal prosesl rinin

yaradılması – g l c kd traf mühit t mizliyinin mühafiz

edilm si üçün ideal istiqam tl rd n biridir. Atmosferin

çirkl nm l rd n mühafiz edilm si yollarından biri d

yeni ekoloji t hlük siz enerji m nb l rinin istifad sin ,

m s l n, su elektrik stansiyaları, kül k müh rrikl ri v

helioqur uların tikilm sin saslanır. Atmosfer havasının

n qliyyatın tullantı qazlarından mühafiz edilm si filtrli

qur uların v yandırıcı qurulu ların t tbiqi, t rkibind

qur u un olmayan a qarların istifad olunması il

mümkündür. Bu problemi ba lıca olaraq daxili yanma

müh rrikl rini elektrik müh rrikl ri il v z etm kl

aradan qaldırmaq olar. Avtomobill rd n havaya atılan

i l nmi qazların v toksiki madd l rin azaldılması üçün

benzinin dig r yanacaq növl ri il , m s l n, müxt lif

spirtl r qarı ı ı il v z edilm si m sl h t görülür.

Qazbalonlu avtomobill r perspektiv hesab olunur.

230

h rl rin v s naye m rk zl rinin ya ılla dırılması:

ya ıl bitkil r fotosintez prosesind havanı karbon

qazından t mizl yir v onu oksigenl z nginl dirir.

A acların v kolların yarpaqları üz rind 72 % asılqan

toz hiss cikl ri v 60 % - q d r SO2 çökür. Odur ki,

park, ba ça v ba ların havasında tozların miqdarı açıq

küç v meydanların havasına n z r n d f l rl az olur.

Bir çox a aclar v kollar bakteriyaları m hv ed bil n

fitonsidl r ifraz edirl r. Ya ıl bitkil r h r mikroiqlimini

xeyli d r c d t nziml yir, insan sa lamlı ına böyük

z r r vuran h r s s-küyünü l v edir. Fabrik v

zavodlar, n qliyyat magistralları ya ayı massivl rind n

ya ıl bitkil rl t chiz olunmu bufer zonası il ayrılmalıdır.

S naye zonalarının ya ayı m h ll l rindan v ya

h rd n uzaqda yerl dirilm si daha yax ı hesab

olunur.

8.1. Qaz tullantılarının t mizl nm üsulları Uzun zaman atmosferin lokal çirkl nm l ri nisb t n

tezlikl t miz hava kütl l ri il qarı araq durula ırdı. Toz,

tüstü, qazlar hava axınları il s p l n r k ya ı v qar

halında yer s thin dü ür, t bii birl m l rl reaksiyaya

daxil olaraq neytralla dırılır. Hazırda is tullantıların

231

h cmi v sür ti t bi tin onları durula dıraraq neytral-

la dırması imkanlarını ötüb keçir. Odur ki, atmosferin

t hlük li çirkl nm l rinin aradan qaldırılması üçün xüsusi

t dbirl rin görülm si lazımdır. ndi sas güc çirkl ndirici

madd l rin atmosfer atılmasının qar ısının alınmasına

yön ldilmi dir. F aliyy t göst r n v yeni mü ssis l rd

toztutucu v qazt mizl yici avadanlıqlar qura dırılır. Hal-

hazırda qaz tullantılarının daha t kmill dirilmi

t mizl nm üsullarının axtarılması davam etdirilir. Qaz

tullantılarının müxt lif qatı ıqlardan z r rsizl dirilm si

üçün istifad edil n üsullar v aparatların t snifatı t xmini

olur v o mövcud üsulların v xüsus n qazt mizl yici

aparatların hamısını hat etmir. Mövcud t mizl m

üsullarını n z rd n keçir k.

8.1.1. Qaz tullantılarının tozlardan t mizl nm üsulları

Aerozolların (toz v dumanların) z r rsizl dirilm si

zamanı quru, ya v elektrik üsullarından istifad olunur.

Bundan ba qa, aparatlar h m konstruksiyalarına gör ,

h m d asılqan hiss cikl rin çökdürülm si prinsipin

gör bir-birl rind n f rql nirl r. Quru aparatların i

prinsipi sas n qravitasiya, inersiya v m rk zd nqaçma

232

qüvv l ri il çökdürm v ya filtrasiya mexanizmin

saslanır. Ya toztutucularında tozlu qazların maye il

kontaktı h yata keçirilir. Bu halda çökdürm t dric n qaz

qabarcıqları v ya nazik maye t b q si üz rind m l

g lir. Elektrofiltrl rd aerozolların yüklü hiss cikl rinin

ayrılması çökdürücü elektrodlarda ba verir. Aerozolların

tutulması üçün üsul v aparatların seçilm si ilk növb d

onların dispers t rkibl rind n asılı olur. C dv l 8.1- d

aerozolların tutulması üçün istifad olunan aparatların

hiss cikl rin ölçül rind n asılılı ı göst rilmi dir. Quru

mexaniki toztutucularına müxt lif çökdürücü mexanizml r

(qravitasiya, inersiya v m rk zd n qaçma) il t chiz

olunmu aparatlar aiddir.

C dv l 8.1.

Aerozolların tutulması üçün istifad olunan aparatların

hiss cikl rin ölçül rind n asılılı ı

Hiss cikl rin ölçül ri,

m m

Aparatlar Hiss cikl rin ölçül ri, m m

Aparatlar

40-1000 Tozçökdürücü kameralar

20-100 Skrubberl r

20-1000 Diametri 1–2 m olan tsiklonlar

0,9-100 Toxuma filtrl r

5-1000 Diametri 1 m olan tsiklonlar

0,05-100 Lifli k tan filtrl r

0,01-10 Elektrik filtrl ri

233

nersiyalı toztutucular. Qaz axınlarının h r k t

istiqam tinin k skin d yi m sil toz hiss cikl ri inersiya

qüvv sinin t siri il vv lki istiqam tin do ru h r k t

etm y c hd göst rir v qaz axınlarının dönü ü

n tic sind bunker dü ürl r. Bu aparatların effektivliyi

yüks k olmur ( k. 8.1).

Jalyuzli aparatlar. Bu aparatlarda bir sıra lövh l rd n

v ya h lq l rd n ibar t jalyuzili tor olur. T mizl n c k

qaz, tor iç risind n keç r k k skin dönü l r edir. Toz

T mizl nmiqazlar

Tozlu qazlar

Tozlar c)

Tozlu qazlar

T mizl nmiqazlar

Tozlar Tozlar a) b)

k. 8.1. nersiyalı toztutucuları:

– arak sm li; b – s rb st dönü lü qaz axınlı; c –

geni l ndirici konuslu.

To

zlu

qazl

ar

Tm

izl

nmi

qaz

lar

234

hiss cikl ri inersiya qüvv sinin t sirind n ilkin

istiqam tl rini saxlama a c hd göst rirl r ki, bu da qaz

axınlarından iri hiss cikl rin ayrılması il n tic l nir, buna

eyni zamanda onların torun mail müst visin z rb l ri d

köm k edir, z rb l rin t sirind n d hiss cikl r ks

olunaraq jalyüz p rl ri arasındakı yarıqlardan geri

sıçrayır. N tic d qazlar iki axına ayrılırlar. Toz sas n

sovrulan v tsiklona gönd ril n axının t rkibind olur.

Tsiklonda qaz axını tozdan t mizl nir v yenid n tordan

keçiril n sas qaz axını x ttin qaytarılır. Jalyuzli tordan

vv l qazın sür ti çox yüks k olmalıdır ki, tozun inersiya

qüvv sinin t siri il ayrılması effekti ld olunsun

( k. 8.2).

k. 8.2. Jalyuzli toztutucu (1 – gövd ; 2 – tor)

235

Ad t n jalyuzili toztutucular ölçül ri >20 m m olan

hiss cikl rin tutulması üçün istifad olunur. Toz

hiss cikl rinin tutulma effektivliyi torun v tsiklonun

effektivliyind n, h mçinin d onlarda sovrulan qazın

miqdarından asılıdır.

Tsiklonlar. Tsiklon aparatları s nayed daha çox

yayılmı dır. Qazların aparata daxil edilm si üsuluna gör

onları spiral killi, tangensial v vint killi, h mçinin d

x tti daxil edilm li tsiklonlara ayırırlar. Qazların x tti

sür tl verilm si üsulu il i l y n tsiklonlar h m qazların

aparatın yuxarı hiss sin qaytarılması il , h m d

qaytarılmaması il i l yirl r. Qaz tsiklonun daxilind

h rl nir, yuxarıdan a a ıya do ru ir lil yir sonra da

yuxarıya do ru h r k t edir. Toz hiss cikl ri

m rk zd nqaçma qüvv sinin t siri altında divara do ru

tullanır. Ad t n tsiklonlarda m rk zd nqaçma t cili

a ırlıq qüvv si t cilind n bir-neç yüz, b z n h tta bir-

neç min d f böyük olur dey , çox kiçik toz hiss cikl ri

qazın arxasınca ged bilm y r k m rk zd nqaçma

qüvv sinin t siri il divara do ru h r k t edirl r ( k.8.3).

S nayed tsiklonlar yüks keffektli v çox m hsuldar

olmaqla iki yer bölünür. T mizl n c k qazların s rfi

böyük olduqda aparatların qruplu t rtib üsulundan istifad

236

edilir. Bu tsiklonun diametrinin böyüdülm m sin imkan

yaradır ki, bunun da t mizl nm effektivliyin müsb t

t siri vardır. Tozlu qaz ümumi kollektor vasit sil daxil

olur, sonra is tsiklonlar arasında bölü dürülür.

k. 8.3. Tsiklon: 1 – giri borusu; 2 – i l nmi qaz

borusu; 3 – silindrik kamera; 4 – konus killi

kamer ; 5 – tozçökdürücü kamera.

Quru toztutucu qur uların n geni yayılmı

növl rind n biri tsiklonlardır ( kil.8.4). Tsiklonlarda quru

külun çökdürülm si m rk zd nqaçma effektinin t siri il

Tozlu qazlar

T mizl nmi qazlar

tozlar

237

burulma n tic sind ba verir. Tangensial 1 borusundan

keç n hiss cikl r 3 gövd divarına t r f sıxılır v öz

sür tini itir r k 4 ümumi bunker-toplayıcısına tökülür,

sonra da 5 boru k m ri il külün n ql sistemin

gönd rilir. T mizl nmi qaz 2 borusu vasit sil toplayıcı

kameraya verilir. M rk zd nqaçma effekti iri

hiss cikl rd daha güclü hiss olunur. Hiss cikl rin

ölçül ri artdıqca v tsiklonun diametri kiçildikc

t mizl nm effektivliyi yüks lir.

kil. 8.4. Tsiklon tipli quru toztutucuları

Tozl

u qa

zlar

T mizl nmi qazlar

kül

238

1 – giri borusu; 2 – t mizl nmi qazların çıxı borusu; 3 -

gövd ; 4 – ümumi bunker-toplayıcı; 5 – külün n ql edilm si

üçün boru.

Batareyalı tsiklonlar – kiçik tsiklonların böyük

miqdarının qrup halında birl dirilm sin deyilir. Tsiklon

elementinin diametrinin kiçildilm si t mizl nm

effektliyinin artırılması m qs dini güdür.

Burul anlı toztutucular. Tsiklonlardan f rqi olaraq

burul anlı toztutucularında köm kçi fırladıcı qaz axınları

mövcud olur. Ucluqlu tipli aparatlarda tozlu qaz axınları

kür kcikli burucularda burularaq yuxarı qalxır v bu

zaman tangensial yerl n körük borusundan axıb g l n

3 t krar qaz c r yanı t sirin m ruz qalır.

M rk zd nqaçma qüvv sinin t siri il hiss cikl r

periferiyaya atılır v oradan is t krar qazın spiralvari

axınının h y canlanmı c r yanı onları halqa killi

borulararası f zaya gönd rir. T krar qaz t mizl n c k

qaz axınlarının spiral killi (sürü m ) h r k ti

n tic sind t dric n, tamamil onunla qarı ır. Giri

borusu trafındakı halqa killi f za tozların bunker tam

dü m sini t min ed n dir klik ayba (vint v ya qaykanın

altına qoyulan halqa, metal lövh cik) il t chiz olunur.

239

Kür kcik tipli burul anlı toztutucular onunla f rql nir ki,

t krar qaz t mizl nmi qaz periferiyasından alınaraq maili

kür kcikli, halqa killi h r k t istiqam tli aparata verilir

( k. 8.5).

k. 8.5. Burul anlı toztutucular: – ucluq tipli:

b – kür kcik tipli; 1 – kamera; 2 – çıxı borusu;

3 – ucluq; 4 – “rozetka” tipli kür kcikli burucu;

)b)

T mizl nmi qazlar

Tozlar

T mizl nmiqazlar

Tozlu qazlar

Tozlu qazlar

tozlar

240

5 – giri borusu; 6 – dir klik ayba; 7 – toz bunkeri;

8 – halqa killi kür cikli burucu.

Burul anlı toztutucularında t krar qaz kimi t z

atmosfer havası, t mizl nmi qazın bir hiss si v ya tozlu

qazlardan istifad oluna bil r. T krar qaz kimi tozlu

qazlardan istifad iqtisadi c h td n n s m r li hesab

olunur. Tsiklonlarda oldu u kimi, burul anlı toztutucu

aparatlarında da effektivlik diametrin artması il azalır.

Diametri 40 mm olan ayrı-ayrı multielementl rd n t kil

olunmu batareyalı qur ulardan (bir-birin birl dirilmi

bir neç toztutucular sırası) da istifad oluna bil r.

M rk zd nqaçma qüvv si t siri il i l y n quru

toztutucu aparatlara rotasiya t sirli toztutucu aparatlar da

aiddir. Sad rotasiya tipli toztutucu aparatın sxemi kil

8.6 – da göst rilmi dir.

241

kil 8.6. Rotasiya tipli quru toztutucu

1 – ventilyator t k ri; 2 – spiral killi gövd ; 3 –

xüsusi toztutucu de ik; 4 - i l nmi qazların çıxı borusu;

1 ventilyator t k rinin fırlanması il toz hiss cikl ri

m rk zd nqaçma qüvv sinin t sirind n 2 spiral killi

gövd nin divarına atılır v tozla z nginl dirilmi qaz 3

xüsusi toztutucu de ik vasit sil toz bunkerin atılır,

t mizl nmi qaz is 4 i l nmi qazların çıxı borusuna

gönd rilir. Bel apartlardan havanın nisb t n iri toz

hiss cikl rind n (20–40 m m –d n yüks k) lazımınca

yüks k t mizl nm si zamanı istifad olunur.

l nmi qazlar

Tozlar

242

Dinamiki toztutucular. Qazların tozlardan t mizl n-

m si a ırlıq dartı qur usunun i çi çarxının fırlanması

n tic sind m l g l n m rk zd nqaçma v Koriolis

qüvv l ri hesabına h yata keçirilir. Tüstüsovurucu-

toztutucular daha geni yayılmı dır. O, ölçül ri >15 m m

olan hiss cikl rin tutulması üçün istifad olunur. I çi

çarxın hesabına yaranan t zyiql r f rqi say sind tozlu

axın “ilbiz ” daxil olur v yrix tli h r k t ld edir. Toz

hiss cikl ri m rk zd nqaçma qüvv l rinin t siri il

periferiyaya atılır v 8–10% qazla birlikd ilbizl

birl mi tsiklona ötürülür. T mizl nmi qaz axını

tsiklondan ilbizin m rk zi hiss sin qaytarılır.

T mizl nmi qazlar istiqam tl ndirici aparatı keç r k

tüstüsovurucu-toztutucunun i çi çarxına daxil olur,

sonra is tullantıların qapa ı vasit sil tüstü borusuna

daxil olur. kil 8.7-d dinamiki toztutucunun sxemi

göst rilmi dir.

243

kil 8.7. Dinamiki toztutucu:

1 – “ilbiz”; 2 - tsiklon; 3 – toztoplayıcı bunker.

8.1.2. Qazların tozlardan filtrl rl t mizl nm si.

Filtrl r. Bütün növ m sam li filtrl rin i rejimi qazların

arak sm iç risind n buraxılaraq filtrl nm sin saslanır,

bu zaman b rk hiss cikl r tutulur, qazlar is tamamil

arak sm iç risind n keçib gedir.

Filtrl yici arak sm l r öz qurulu larına gör çox

müxt lifdirl r, lakin onlar sas n lifli v ya d n v r

elementl rd n ibar t olub rti olaraq a a ıdakı növl r

ayrılırlar:

Çevik m sam li arak sm l r – t bii, sintetik v ya

mineral lifl rd n hazırlanan parça materiallar: parçadan

244

olmayan lifli materiallar (keç , a caqayın v iyn de ikli

materiallar, ka ız, rton, lifli h sir); tor killi v r ql r

(m sam li rezin, penopoliuretan, membranlı filtrl r);

B rk m sam li arak sm l r — dayaq qurulu larına

qoyulmu v ya onlar arasında sıxılmı lif layları,

yonqar, toxunma torlardan ibar t olur.

T yinatından, giri v çıxı qatılı ından asılı olaraq

filtrl ri rti olaraq 3 sinif bölürl r: inc t mizl m filtrl ri,

hava filtrl ri v s naye filtrl ri.

Qollu filtrl r metaldan hazırlanmı , h r birind

filtrl yici qollar qrupu yerl diril r k vertikal arak sm -

l rl seksiyalara ayrılmı r fd n ibar t olur. Qolların

yuxarı ucu ba lı v ç rçiv d n asılı v ziyy td , silk l yici

mexanizm birl dirilmi halda olur. A a ı hiss sind

tozları bo altmaq üçün nekl (s p l n n eyl ri v ya

tayları kiçik m saf y n ql etm k, üçün navalça killi

konveyer) t chiz olunmu toz toplayıcı bunker vardır

( k. 8.8).

T mizl nmi 2 qazlar 1

tozlu qazlar

245

k. 8.8. Qollu filtr: 1 – gövd ; 2 – silk l yici qurulu ; 3 – qol;

4 – bölü dürücü q f s.

Lifli filtrl r. Bu filtrl rin filtrl yici elementl rinin lifl ri

eyni payla dırılmı bir v ya bir neç qatdan ibar t olur.

Bu filtrl r h cmli t sir malik olurlar, bel ki, onlar qatın

bütün d rinliyi boyu toz hiss cikl rinin tutulması v

toplanması üçün n z rd tutulmu dur. Bütöv toz layı

ancaq daha sıx materiallar üz rind m l g lir. Bel

filtrl r b rk dispers fazanın qatılı ı 0,5–5 mq/m3 oldu u

halda istifad olunur v ancaq bir sıra kobudlifli filtrl rd n

5–50 mq/m3 qatılıqlarda istifad olunur. Bel qatılıqlarda

hiss cikl rin sas hiss sinin ölçül ri 5–10 mkm

h dl rind olur. S naye lifli filtrl rinin a a ıdakı növl ri

vardır:

– quru – z riflifli, elektrostatik, d rin filtrl r ilkin t mizl m

üçün n z rd tutulur;

tozlar

246

– ya – torlu, öz-özünü t mizl y n, dövri v fasil siz

suvarmalı.

Lifli filtrl rd filtrl m prosesi iki m rh l d ba verir.

Birinci m rh l d tutulmu hiss cikl r praktiki olaraq

filtrin qurulu unu vaxt rzind d yi dirmir, prosesin ikinci

m rh l sind tutulmu toz hiss cikl rinin çoxlu miqdarda

toplanması n tic sind filtrd fasil siz qurulu d yi ikliyi

ba verir.

D n v r filtrl r. Qazların t mizl nm sind bu tip

filtrl r lifli filtrl r n z r n daha az t tbiq olunur. D n v r

filtrl rin iki növü vardır: doldurmalı v b rk d n v r.

Elektrofiltrl r. Elektrofiltrl rd qazların tozlardan

t mizl nm si elektrik c r yanının t siri il ba verir.

Elektrik c r yanının i tirakı il qaz molekullarının

ionla ması prosesind onun t rkibind olan hiss cikl r

yükl nir. onlar toz hiss cikl ri üz rind absorbsiya

olunur v sonra da elektrik c r yanının t siril onlar

yerd yi m y m ruz qalır v çökdürücü elektrodlarda

çökürl r.

8.1.3. Qazların tozlardan skrubberl r vasit sil t mizl nm si

çibo qazyuyucuları. çibo , forsunkalı skrubberl r

daha geni yayılmı dır. Onlar dair vi v ya düzbucaqlı

247

k siyi olan kalon tipli aparat olub qaz v maye damcıları

arasında kontakt prosesini h yata keçirm k üçün istifad

olunur. Qaz v maye axınlarının h r k t istiqam tin

gör içibo skrubberl r 3 qrupa bölünür: 1) mayenin

düzaxınla daxil edilm si; 2) mayenin ksaxınla daxil

edilm si v 3) mayenin könd l n axınla daxil edilm si

( k. 8.9).

Doldurmalı qazyuyucuları iç risi doldulmalarla

münt z m doldurulmu kalon tipli aparatlardır. Onlardan

a a ı qatılıqlı, yax ı isladılmı tozların tutulması

m qs dil istifad edirl r.

Çevik doldurmalı qazyuyucuları tozların tutulmasında

çox geni istifad olunur. Doldurma kimi polimer

materiallarından hazırlanan kür cikl rd n, ü d n v ya

m sam li rezinl rd n istifad olunur. Doldurma

kür cikl rinin sıxlı ı mayenin sıxlı ından yüks k

olmamalıdır ( k. 8.10).

T mizl nmi qazlar

248

a)

b)

k. 8.9. Skrubberl r: – içibo forsunkalı (buxar qazanlarının

odlu una, müh rrikl rin silindrin v sair y maye v ya toz

halında yanacaq verm k üçün cihaz): b – könd l n suvarmalı

doldurmalı: 1 – gövd ; 2 – forsunkalar; 3 – suvarma üçün

qurulu ; 4 – dayaq b k si; 5 – doldurma; 6 – lam ç ni.

su su 2

To

zlu

qazl

ar

tozlar

Tozl

u qa

zlar

lam

T mizl nmiqazlar

lam

249

Konus formalı, çevik kür killi doldurmalı skrubberl r. Qazların geni diapazonlu sür tl rind

k. 8.10. Çevik doldurmalı qazyuyucular: – silindrik

laylı: 1 – dayaq b k si; 2 – ar killi doldurma layı; 3 –

m hdudla dırıcı b k ; 4 – suvarma üçün qurulu ; 5 –

damcıtutucu; b v v – forsunkalı v ejektorlu (buxar

qüvv sil i l y n nasos) konusvari laylı: 1 – gövd ; 2 –

dayaq b k si; 3 – ar killi doldurma layı; 4 –

damcıtutucu; 5 – m hdudla dırıcı b k ; 6 – forsunka;

7 – sabit maye s viyy sin malik olan tutum.

5

T mizl nmi 4 qazlar

Maye

lam

Tozlu qazlar

T mizl nmi qazlar

5

3

2 1

Tozlu qazlar

lam lam

Su

4 2

Tozlu qazlar

Su

T mizl nmiqazlar

4

3

2

1

6 5

1

3

2

7

a) b) v)

250

skrubberl rin stabil i l m sinin t min olunması, mayenin

paylanmasının yax ıla dırılması v damcıların aparıl-

masının azaldılması üçün konus formalı çevik kür killi

doldurmalı aparatlar t klif olunmu dur. ki tip aparatlar

i l nib hazırlanmı dır: farsunkalı v ejektorlu.

Ejeksiyalı skrubberl rd kür l rin suvarılması sabit

s viyy li qabdan t mizl n c k qazlarla sovrulan maye

vasit sil h yata keçirilir.

Bo qablı qazyuyucular (barbotajlı, köpüklü).

ç risind tökül n bo qablı köpük aparatları daha çox

yayılmı dır. Tökül n bo qablarda diametri 3–8 mm olan

d likl r vardır. Tozlar qaz v mayenin t siri il yaranan

köpük layında tutulur. Toztutucu prosesin effektivliyi

fazalar arası s thin h cmind n asılı olur.

Z rb -inersiya t sirli qazyuyucular. Bu cür

aparatlarda qazların maye t b q si il kontaktı qaz

axının maye s thin z rb si n tic sind ba verir v

sonra da qaz – maye qatı ı ı müxt lif konfiqurasiyalı

d likl rd n buraxılır v ya qaz-maye qarı ı ı birba a

maye faza seperatoruna ötürülür. Bel t sir n tic sind

diametri 300–400 mkm olan damcılar m l g lir.

251

M rk zd nqaçma t sirli qazyuyucular. M rk zd n-

qaçma qüvv si il i l y n skrubberl r daha çox

yayılmı dır. Onları konstruktiv qurulu larına gör 2 yer

bölürl r: 1) qaz axınlarının burulması m rk zi p rli

burucu qurulu un köm yil h yata keçiril n aparatlar; 2)

qaz axınları könd l n tangensial istiqam td daxil edil n

aparatlar.

Sür tli qazyuyucular (Venturi skrubberl ri). Bu

aparatların sas hiss si boru-püskürdücül rind n

ibar tdir ki, onların köm yil suvarılan mayenin 40–

150 m/s sür til h r k t ed n qaz axınları il intensiv

xırdalanması t min olunur. Bu aparatlarda damcıtutucular

da vardır.

8.2. Qaz tullantılarının SO2 v H2S –d n t mizl nm si

Tullantı qazlarının qaz v buxar killi toksiki

madd l rd n z r rsizl dirilm si üçün a a ıdakı üsullar-

dan istifad olunur: absorbsiya (fiziki v hemosorbsiyalı),

adsorbsiya, katalitik, termiki, kondensasiya v s.

Tullantı qazlarının absorbsiya üsulu il t mizl nm si

a a ıdakı lam tl r gör t snif olunur: 1) abs rbsiya

olunan komponent gör ; 2) istifad edil n absorbent

252

tipin gör ; 3) prosesin xarakterin gör – qazın

sirkulyasiyalı v sirkulyasiyasız verilm si il ; 4)

absorbentin istifad olunmasına gör – regenerasiya

olunan v yenid n dövr etdiril n (dövri) v regenerasiya

olunmayan (qeyri dövri); 5) tutulan komponentl rin

istifad sin gör – rekuperasiyalı v rekuperasiyasız; 6)

rekuperasiya olunan m hsul tipin gör ; 7) prosesin t kil

edilm sin gör – dövri v fasil siz; 8) absorbsiya

aparatlarının konstruktiv tipin gör .

Tullantı qazlarının t mizl nm üsulunun seçilm si bir

çox faktorlardan asılıdır: tullantı qazların t rkibind n

çıxarılan tullantı komponentl rin qatılı ından, qazın h cm

v temperaturundan, qatı ıqların miqdarından,

hemosorbentin olmasından, rekuperasiya m hsullarından

istifad nin mümkünlüyü, t l b olunan t mizl nm

d r c sind n. Tullantı qazlarıns t mizl nm üsulu

texniki-iqtisadi hesablamaların n tic l ri sasında seçilir.

Adsorbsiya üsulu il qazların t mizl nm si onların

t rkibind olan qaz v buxar killi qatı ıqların ayrılması

m qs dil istifad olunur. Bu üsul qarı ı ın m sam li

cisim – adsorbent t r find n udulmasına saslanır.

T mizl nm prosesini dövri v ya fasil siz i l y n

adsorberl rd aparırlar. Bu üsulların üstün c h ti yüks k

253

t mizl nm d r c sinin ld olunması çatı mayan c h ti

is tozlu qazların t mizl nm sinin mümkün olmamasıdır.

Katalitik t mizl nm üsulları b rk katalizator üz rind

toksiki komponentl rin qeyri-toksiki komponentl r

kimy vi çevrilm si prosesin saslanır. T mizl nm

prosesin t rkibind toz v katalizator z h rl ri olmayan

qazlar düçar edilir. Qazların azot oksidl ri, kükürd, karbon

v üzvi qatı ıqlardan ayrılması zamanı bu üsullardan

istifad edil bil r. Prosesi müxt lif konstruksiyalı

reaktorlarda aparırlar. Termiki üsullar qazların asan

oksidl n toksiki qatı ıqlardan z r rsizl dirilm si

m qs dil t tbiq olunur.

8.2.1.Tullantı qazların SO2 – d n t mizl nm si. SO2 – nin insan orqanizmin ziyanı olduqca çoxdur.

O, z h rlidir v insan qanında olan hemoqlobinin

miqdarını azaldır, gözün selikli qi asına t sir göst rir,

uzun müdd t t rkibind SO2 olan hava il t n ffüs

zamanı insanların a ciy rl rind xroniki x st likl r

m l g tirir. SO2 atmosfer sas n yandırılan

yanacaqların hesabına dü ür. stehsal olunan sulfat

tur usunun 30 %-i SO2 – d n alınır. Bu üsulla alınan

sulfat tur usunun maya d y ri piritd n alınan sulfat

254

tur usunun maya d y rind n 3 d f a a ı olur. SO2 – nin

tullantı qazlarından ayrılması üçün çox saylı

hemosorbsiya üsulları t klif edilmi v onlardan da ancaq

b zil ri t tbiq sah si tapmı dır. Bu ona gör dir ki, tullantı

qazlarının h cmi böyük, lakin t rkibl rind SO2 – nin

qatılı ı az olur, qazlar yüks k temperatur v t rkibl rind

çoxlu miqdarda tozun olması il xarakteriz olunur.

Absorbsiya üçün su, q l vi v q l vi torpaq metalları

duzlarının sulu m hlulları v suspenziyalarından istifad

olunur.

Qaz tullantılarının sulfit anhidridind n t mizl nm sinin

s naye üsullarını rti olaraq 4 qrupa bölm k olar:

1) Ammonyak üsulu – bu üsul qazların t mizl nm si

v eyni zamanda ammonium sulfat v sulfitl rin

alınmasına saslanır.

2) Q l vil rl neytralla dırma üsulu – bu üsul tullantı

qazlarının q l vil rl neytralla dırılması il sulfat v

sulfitl rin alınması prosesin saslanır v qazların yüks k

d r c d t mizl nm sin imkan verir.

3) Katalitik üsullar - kükürd anhidridinin katalizator

i tirakı il oksidl diril r k duru sulfat tur usunun

alınmasına saslanır.

255

4) Maye üzvi uducularla absorbsiya üsulu – t rkibind

2-8 h cm. % -i kükürd anhidridi olan tullantı qazlarının

maye üzvi uducularla absorbsiya olunması prosesin

saslanır.

Kerosinin sulfola ması prosesind yaranan tullantı

qazlarının z r rli qatı ıqlardan t mizl nm si prosesinin

texnoloji sxemi kil 8.11-d göst rilmi dir. Tullantı qazlar

kerosin hiss cikl rind n ayrılmaq üçün Ra iq h lq l ri il

doldurulmu 1 tutucu kalonu v sonra da Venturi

borusunu keç r k 3 absorberin daxil olur. 3

absorberind t rkibind s rb st q l vi v 20-25 %

sulfoduzlar olan neytralla dırılmı qara tur unun sulu

m hlulunda kükürd oksidl rinin absorbsiya prosesi gedir.

3 absorberin 5 sirkulyasiya m hlulu tutumundan s rf

t nziml yicisini keçm kl 6 nasosu vasit sil absorbent

verilir v m hlulun pH göst ricisinin 7-d n yüks k

olmasını t min etm k üçün absorbentin q l vi m hlulu il

doydurulması da aparılır. Bundan sonra qazlar 3

absorberinin a a ı hiss sin daxil olur ki, burada da

yuyucu m hlulun t rkibind olan kerosin v duzların

hesabına yaranan köpükl rin qism n söndürülm si

prosesi gedir. Köpükl rin qism n söndürülm si v

aparılan damcıların tutulması Ra iq h lq l ri il

256

doldurulmu 3 kalonunun yuxarı hiss sind ba verir. 3

kalonunun a a ı hiss sind n m hlul m hlulu sirkulyasiya

ed n 15 tutumuna verilir. pH-ı 7-d n az olmayan i l nmi

absorbent sistemd n çıxarılır v mt m hsulunun

alınması üçün buxarlandırmaya gönd rilir, t mizl nmi

qazlar is tüstü borusu vasit sil atmosfer atılır. Bel

qur unun tullantı qazlarına gör m hsuldarlı ı 6-8

minm3/saat, t mizl nm prosesin daxil olan tullantı

qazlarının t rkibind (SO3) sulfat anhidridinin (0,63-

2,93q/m3) v (SO2) sulfit anhidridinin (21,15-40,02 q/m3)

miqdarının d yi m intervalından asılı olaraq orta

t mizl nm effektivliyi müvafiq olaraq 97,2% v 99,2%

olur. Xlorsulfon tur ularının i tirakı il sulfola ma

prosesind yaranan tullantı qazları atmosfer atılmazdan

vv l t mizl nm prosesin düçar edilir.

S naye-t crüb qur usunda ali ya spirtl rinin

sulfola dırılması prosesind yaranan tullantı qazlar

vv lc doldurmalı kalonda qatı sulfat tur usu (93%-li)

il , sonra da 15%-li NaOH m hlulu il suvarılan Venturi

absorberind ilkin t mizl nm prosesin düçar edilir v

bundan sonra qazlar atmosfer atılır. T dqiqatlar

n tic sind atmosferin yer s thin yaxın olan sah sind

qaz tullantıları t rkibind sulfat tur usu dumanının

257

buraxıla bil n qatılıq h ddind n yüks k oldu u mü yy n

olunmu dur. Bu üsulun çatı mayan c h ti ondan ibar tdir

ki, burada sulfat tur usu qatılı ının 93,3% h ddind

saxlanılması vacibdir. Sulfat tur usu qatılı ının azaldılma-

sı v ya artırılması sulfat anhidridinin ayrılması effektiv-

liyini azaldır ki, bu da absorbentin xass l ri il izah edilir.

Qatılı ı 93,3%-d n a a ı olan sulfat tur usundan istifad

olunduqda, buxar faza t rkibind sulfat tur usuna

n z r n suyun miqdarı çox olur. Absorberd sulfat

anhidridi su buxarı il sulfat tur usu dumanı m l g tirir

ki, bu da t mizl nm effektivliyini azaldır. Sulfat

tur usunun qatılı ı 93,3%-d n yüks k olduqda buxarın

t rkibind sulfat anhidridinin miqdarı sudan çox olur. Bu

zaman SO3 –ün atmosfer t zyiqi il t sirind n sulfat

tur usu dumanı m l g lir. Texnoloji sxemd sulfat

tur usu il t mizl nm kalonunu iki ardıcıl qura dırılmı

laylı filtrl rl v z etm kl sulfat tur usu dumanının

atmosfer atılan qazların t rkibind sanitar normasına

q d r azaldılması mümkündür.

258

I

II

1

VI

4 3

IV

V

5

2

6

II

kil 8.11. Kerosinin sulfola ması zamanı yaranan

qazların t mizl nm si prosesinin texnoloji sxemi.

Aparatlar:1-tutucu kalon; 2 – Venturi borusu; 3-

absorber; 4- tüstü borusu; 5 – tutum; 6 – nasos. Axınlar:

I – t mizl nm y ged n qazlar: II – texnoloji proses

qaytarılan kerosin: III – t z q l vi; IV – t z

neytralla dırılmı qara tur u; V – emala gönd ril n

neytralla dırılmı qara tur u; VI – atmosfer atılan

qazlar.

259

“Sulfureks” qur usunun tullantı qazların kükürd

oksidl rind n “Ballastra” firmasının sxemi üzr

t mizl nm si prosesinin texnoloji sxemi kil 8.12.-da

göst rilmi dir. Tullantı qazlar, maye m hsullardan azad

olmaq üçün 1 tsiklonu v paslanmayan poladdan

hazırlanan filtrl yici tor laylar toplusu il t chiz olunmu 3

separatoruna daxil olur. Sonra qaz 30-45% Ra iq

h lq l ri il doldurulmu qrupla dırılmı tutumdan ibar t

olan 6 filtrini keçir v 8 ventilyatoru il 9 Venturi

absorberin daxil edilir. 9 Venturi absorberi 11-12 %-li

NaOH m hlulu il suvarılır. Qazlar Venturi borusunun 10

skrubberaltı tutum-vannasında maye layı iç risind n

keçirilir v tüstü borusu vasit sil atmosfer atılır. Q l vi

m hlulu is sulfokütl nin neytralla masına v ya tur

axınların kanalizasiya x ttin axıdılır. Qazların h cmi orta

hesabla 1000-1200 m3 /t olub, t rkibind sulfit v sulfat

anhidridinin miqdarı müvafiq olaraq 2,6-18,6q/m3 v 2,2-

6,1 q/m3, SO2-d n t mizl nm effektivliyi 99%, SO3-d n

t mizl nm effektivliyi is 82 % olur v bu halda kükürd

anhidridl rinin miqdarının yer t b q sind buraxıla bil n

qatılıq h ddind n yüks k olması mü ahid olunur.

260

2

II

3 1

I

VI

14

3

9

IV

11 10 12

7

8 6

4

5

III

15

kil 8.12. “Sulfureks” qur usunun tullantı

qazlarının t mizl nm si prosesinin texnoloji sxemi.

Aparatlar:1- tsiklon; 2,4 – aralıq tutum; 3- separator; 5,7,12 – tutumlar; 6 – filtr; 8 – ventilyator; 9 - venturi absorberi; 10 – skrubberaltı tutum-vanna; 11,13,15,16 –nasoslar; 14 - tüstü borusu. Axınlar: I – t mizl nm y ged n qazlar: II – reaktora qaytarılan axın; proses qaytarılan kerosin: III – buxar; IV – q l vi; V – su; VI – atmosfer atılan qazlar;VII – neytralla maya ged n q l vi m hlulu.

V

VII

261

Sulfola ma prosesind yaranan qaz tullantılarının

t mizl nm sinin tipik texnoloji sxemi kil 8.13-d

göst rilmi dir. Reaktorun separatorundan çıxan tullantı

qazlar iri damcı-maye hiss cikl rind n t mizl nm k üçün

2 tsklon-damcıayırıcısını keçm kl ilkin t mizl nm filtri-

3- daxil olur. 3 filtrind daha kiçik hiss cikl r v sulfat

anhidridinin qism n t mizl nm si gedir. Sulfat

anhidridinin sorbenti kimi prosesin ilkin xammalından

istifad olunur. Sorbent reaktor m hsuldarlı ının 2-3%-i

q d r miqdarda 1 xammal tutumundan 10 nasos

dozatorunun köm yi il götürül r k 7 istid yi dirici

aparatı keçm kl 3 filtrin daxil edilir. 2 tsiklon v 3

filtrind n axan m hsullar sulfola ma m rh l sin

qaytarılır. Yüngül uçucu m hsulların sulfola dırılması

zamanı 3 filtrind n sonra v ya bilavasit aparatın

özünd lav olaraq maye damcılarının tutulması üçün 4

tsiklonu qura dırılır ki, oradan da tutulan maye h mçinin

sulfola dırma prosesin qaytarılır. Sonra qazlar q l vi

m hlulu il yuma qov a ına qaytarılır. Absorber kimi 5

bo qablı barbotaj tipli kalon v ya Venturi absorberi

aparatlarından istifad olunur. 5 absorberin suvarma

üçün maye 12 nasosu il 9 tutumundan verilir. l nmi

sorbent 8 tutumuna axıdılır v oradan da 11 nasosu

262

vasit sil sulfotur unun neytralla dırılması qov a ına

gönd rilir. Neytralla maya veril n m hlulda s rb st

q l vinin miqdarı texnoloji reqlamentd göst ril n

s viyy d saxlanılır. g r texnoloji rait yuyucu

m hlullardan sulfokütl nin neytralla masında istifad

etm y imkan vermirs , o halda h min m hlul

t mizl nm qov a ında, t rkibind 0,2 % s rb st q l vi

qalana q d r sirkulyasiya olunur v sonra da t rkibind ki

Na2SO4-d n t mizl nm m rh l sin gönd rilir. Q l vi

m hlulunun i tirakı il yuma zamanı yaranan sulfat

tur usu dumanını qazlardan ayırmaq üçün ikipill li filtr-

dumantutucusundan istifad olunur. 6 filtrinin birinci

pill sind iri hiss cikl r ayrılır v bu pill d qazın sür ti

yüks k (3 m/san-y q d r) olur. kinci pill d is qazın

sür ti nisb t n a a ı- 0.08 m/san-y h ddind olur. 6

filtrind tutulan sulfat tur usu texniki ehtiyaclar üçün

istifad olunur, t mizl nmi qazlar is tüstü bacası

vasit sil atmosfer atılır. Göst ril n texnologiya üzr

sulfola ma prosesind yaranan tullantı qazlarının

t mizl nm si prosesinin t tbiqi kükürd oksidl rinin 97-

99% t mizl nm sin imkan verir, xammala gör s rf

msallarını azaldır, mü ssis nin yerl diyi sah d

263

atmosfer havasının sanitar normalara uy un olmasına

imkan yaradır.

I 2

9

V

VIII

VII

6 3 4 5

8 12

VI

II II

IX III

IV II

1

10

7

11

kil 8.13. Sulfola ma prosesl rind yaranan qaz

tullantılarının t mizl nm sinin tipik texnoloji sxemi

1 – xammal tutumu; 2,4 – tsiklonlar; 3 – filtr; 5 – bo qablı absorber; 6 – filtr-dumantutucu; 7 – istid yi dirici; 8,9 – skrubberaltı tutumlar;10,11,12 – nasoslar. Axınlar: I – çirkli qazlar; II – su; III –xammal; IV – qaynar su; V – 10%-li NaOH m hlulu; VI – sulfola ma m rh l sinqaytarılan xammal; VII – atmosfer atılan qazlar; VIII – filtrd tutulan sulfat tur usu; IX– sulfokütl neytralla -maya.

264

Kükürd anhidridinin ayrılması il ged n sulfola ma

prosesi raitind lav reaksiyaların ba verm si il

laq dar olaraq qazların t mizl nm sinin bir sıra f rqli

c h tl ri vardır. Bel ki, ya t mizl m m rh l sind

NaOH-ın sulu m hlulu v zin ammonyakın sulu

m hlulundan istifad etm k daha m qs d uy un hesab

olunur. Bu halda a a ıdakı reaksiyalar ba verir:

324334

3422324

324232

)(

2)(

)(2

SONHNHHSONH

HSONHOHSOSONHSONHOHNHSO

⎯→←+

⎯→←++

⎯→←++

........(8.1)

35-400C temperaturda v ilkin qazın t rkibind SO2-

nin miqdarı 0,3-0,1 h cm% oldu u halda kükürd

anhidridl rind n t mizl nm d r c si mühitin PH

göst ricisind n d asılıdır. PH-ın optimal qiym ti 6-6,2

olur. PH göst ricisinin bu qiym td n daha a a ı oldu u

halda t mizl nm effektivliyi xeyli azalır, lakin PH optimal

qiym td n yüks k olduqda çıxan qazların t rkibind

ammonyakın miqdarı çoxalır. Eksperimental d lill r

n tic sind mü yy n olunmu dur ki, effektiv t mizl nm

üçün ammoniumun bisulfit v sulfit duzları qatılı ı

0,8÷0,85 h ddind olmalıdır. M hlulun sulfit anhidridi il

doydurulmasını 32

/ NHSO CC nisb tinin 0,92-0,98 qiym tinin

265

alınmasına q d r aparırlar, bundan sonra ammonium

sulfit-bisulfit m hlulu SO2-nin ayrılması m qs dil

regenerasiya prosesin gönd rilir. Desorbsiya prosesi

80-980C-d bo qablı kalonlarda h yata keçirilir, bu halda

a a ıdakı reaksiyalar ba verir:

0)(2 2232434 HSOSONHHSONH ++⎯→⎯ ......(8.2)

0)(2)(2 2.424232434 HSSONHOHSONHHSONH ++⎯→⎯++

.........(8.3)

Yüks k temperaturlarda sas n (3) reaksiyası

getdiyin gör prosesi vakuum altında aparırlar.

S naye qazları t rkibind sulfit anhidridi il yana ı

sulfat anhidridi d oldu una gör güman edilir ki,

ammonium sulfit-bisulfit m hlulunda ammonium sulfatın

da m l g lm si ba verir ki, bu da absorbentin kimy vi

h cmini azaldır, odur ki, qazların qabaqcadan sulfat

anhidridind n t mizl nm si m qs d uy un hesab

olunur. Qazların t rkibind s thi aktiv madd l rin olması

onun özlülüyünün artmasına s b b olur v bu

adsorbentin kimy vi tutumunu azaldır. Bel ikl , yuma

m hlullarının t rkibin s thi aktiv madd l rin dü m sin

imkan verilm m lidir.

266

Sulfit anhidridinin regenerasiyası il sulfola ma

prosesind yaranan qazların t mizl nm sinin texnoloji

sxemi kil 8.14-d göst rilmi dir. Sulfuratordan çıxan v

separasiya m rh l sini keç n qazlar maye damcılarından

azad olmaq üçün 1 damcıayırıcısına daxil olur. Sonra

qazlar t rkibl rind olan maye hiss cikl rin azaldılması

v SO3-ün qism n absorbsiyası üçün ilkin m hsulla

suvarılan 2 filtrin gönd rilir. 1 damcıayırıcısı v 2

filtrind n ayrılan maye faza sulfola ma prosesin

qaytarılır, qazlar is sulfit-bisulfit m hlulları il suvarılan

Venturi borusuna verilir. M hlulun sirkulyasiyası 7

nasosunun köm yil h yata keçirilir, vaxt keçdikd n

sonra is m hlulun bir hiss si regenerasiya olunmaq

üçün 9 tutumuna gönd rilir, absorbent is t z

ammonyak il doydurulur. 3 kalonunun kubunda qazlar

sulfat tur usu dumanı v ammonium sulfatdan

t mizl nm k m qs dil aparılan damcıların tutulması

üçün istifad olunan doldurma layını keçm kl 5 laylı

filtr daxil olur. Qazların t mizl nm si prosesi raitinin

yax ıla dırılması üçün filtrin, xüsus n doldurmaların ilkin

sulfit-bisulfit m hlulu il suvarılması m qs d uy un

hesab olunur. Yuyucu m hlulun regenerasiyası kub

hiss si buxarla qızdırılsn 10 buxarlandırıcı kalonda

267

h yata keçirilir. Sulfit anhidridinin qovulma prosesi kalona

bilavasit isti su buxarının verilm si il intensivl diril

bil r. Qovma zamanı bisulfitin parçalanması il yana ı

ammonyak v suyun ayrılması il dig r ammonium

duzlarının da qism n parçalanma prosesi d ba ver

bil r. Duz m hlulu il soyudulan 11 soyuducusunda su

buxarının kondensl dirilm si il ammonyak tutulur.

Alınan kondensat absorbentin doydurulmasına s rf

olunur. N m sulfit anhidridi ammonyak v suyun

kondensl dirilm sind n sonra 13 vakuum nasosuna

verilir. Sonra qazlar silikagel il doldurulmu 14

kalonunda son qurudulma prosesin düçar edilir.

Qurudulmu sulfit anhidridi yenid n sulfat anhidridinin

alınması prosesin qaytarılır. 10 kalonunun kub

hiss sind n ayrılan sulfit m hlulu 12 soyuducusunu

keçm kl 3 kalonunun suvarılmasında istifad olunur.

Ammonium sulfatın toplanması d r c sind n asılı olaraq

3 kalonunun kubundan m hlulun bir hiss si tur axınların

kanalizasiya x ttin axıdılır. Bir sıra çatı mayan c h tl ri

(qızdırılmaya istilik s rfi, apparatların tur uyadavamlı

materiallardan hazırlanması) olmasına baxmayaraq bu

üsulun t tbiqi sulfola ma prosesinin praktiki olaraq

tullantısız aparılmasına imkan verir.

268

VI

14 5

8

X

IX

3

7 6 9

IV

V

VIII

VII

V

11

10

4

XI

13

kil 8.14. Sulfit anhidridinin regenerasiyası il sulfola ma prosesinin tullantı qazlarının t mizl nm si prosesinin texnoloji sxemi.

1 – damlaayırıcı; 2 – suvarılan filtr; 3 – Venturi skrubberi; 4 – kür killi doldurma; 5 – filtr-dumantutucu; 6 – mexaniki filtr; 7 – nasos; 8,9 – tutumlar; 10 – buxarlandırıcı kalon; 11 – duzlu su soyuducusu; 12 – istid yi dirici; 13 – vakuum nasos; 14 – quruducu kalon; I – sulfuratordan çıxan qazlar; II – suvarma m hlulu; III – sulfola maya qaytarılan m hsul; IV – duzlu su; V – su; VI – proses qaytarılan SO2; VII – buxar; VIII – kondensat; IX – NH3; X – atmosfer atılan qazlar; XI –tur axınlar kanalizasiyaya.

II I 1

2

III

12

13

269

8.2.2. Avtoklav üsulu il qazların SO2–d n t mizl nm si

Tullantı qazların ammonyak-avtoklav üsulu il

t mizl nm si prosesi çirkli qazların ammonyakın sulu

m hlulu iç risind n buraxılması il SO2-nin udulmasına

saslanır. Sonra alınan ammoniumsulfit v bisulfit

avtoklavda 150-1600C temperaturda v 0,5-0,6 MPa

t zyiqd parçalanır. N tic d ammonium sulfat v

s rb st kükürd alınır:

NH3+H2O + SO2 ⎯⎯⎯⎯→→→→ NH4HSO3 ....................(8.4)

2NH3+H2O+SO2 ⎯⎯⎯⎯→→→→ (NH4)2SO3 ………..…....8.5)

2NH4HSO3+(NH4)2SO3⎯⎯⎯⎯→→→→2(NH4)2SO4+S+H2O....(8.6)

Burada alınan (NH4)2SO4 v S mt m hsulu kimi d

i l n bil r. Qazların ammonyak-avtoklav üsulu il SO2-

d n t mizl nm sinin texnoloji sxemi kil 8.115 –d

göst rilmi dir. 1 skrubberin 8 v 9 tutumlarından

müvafiq olaraq su v amonyak verilir. Çirkli qazlar 1

skrubberind amonyakın sulu m hlulundan buraxılır v

SO2 udulur. 1 skrubberinin yuxarısından t mizl nmi

qazlar çıxır. 1 skrubberinin a a ısından ammonium sulfit

v bisulfit m hlulları qarı ı ı 7 nasosu vasit sil 2

filtrpresini keç r k 3 avtoklavına gönd rilir. 3 avtoklavına

reaksiyanı gücl ndirm k üçün 10 tutumundan sulfat

270

tur usu da verilir. 3 avtoklavında ammonium sulfit v

bisulfitin m hlullarının parçalanması prosesi gedir v

s rb st kükürd (99,9% t mizlikd ) ayrılır. 3 avtoklavından

çıxan m hlul 7 nasosu vasit sil 4 vakuum buxarlan-

dırıcı aparatına verilir, burada ammonium sulfat qovulur

v 5 sentrafuqa aparatında kristallik ammonium sulfat

alınır, m hlul is yenid n proses qaytarılır. 6

quruducusunda ammoniumsulfat kristalları qurudulur v

sonrakı emal prosesin gönd rilir.

II

I 1

7 2 7

VI

4 5 6

VII

3

7

III 8 IV 9 V 10

VIII

kil 8.15. Qazların ammonyak-avtoklav üsulu il SO2 –d n t mizl nm si prosesinin texnoloji sxemi. 1 – skrubber; 2 – filtrpres; 3 – avtoklav; 4 – vakuum buxarlandırıcı

aparat; 5 – sentrafuqa; 6 – quruducu; 7 – nasoslar; 8,9,10 –

tutumlar; I – çirkli qaz; II – t mizl nmi qazlar; III – su; IV –

amonyak; V – sulfat tur usu; VI – çöküntü; VII – kükürd; VIII –

ammoniumsulfat.

271

8.2.3. l nmi qazların SO2–d n manqan, maqnezit v h ng üsulu il t mizl nm si Manqan üsulu il qazların SO2–d n t mizl nm si

MnO2 tozu t rkibind SO2 olan qaz axını yoluna

vurulur:

SO2 + MnO2 ⎯→ MnSO4 ............(8.7)

Alınan b rk MnSO4 amonyakın sulu m hlulunu

keçm kl oksidl dirilir.

MnSO4+2NH3+H2O+½O2 ⎯→ MnO2+(NH4)2SO4 ..(8.8)

(NH4)2SO4– ammonium sulfat filtrl nm kl m hluldan

ayrılır v i l nm y gönd rilir. Bundan b z n gips d

alınır.

(NH4)2SO4+Ca(OH)2⎯⎯→CaSO4+2NH3+2H2O.....(8.9)

Maqnezit üsulu il qazların SO2-d n t mizl nm si Bu üsulda SO2 maqnezium oksid suspenziyası il

udulur:

SO2+MgO+6 H2O ⎯⎯→ MnSO3 ⋅⋅⋅⋅ 6 H2O …......(8.10)

SO2+MgO+3H2O ⎯⎯→ MnSO3 ⋅⋅⋅⋅ 3 H2O ….....(8.11)

l nmi qazların SO2–d n h ng üsulu il t mizl nm si Bu üsulda SO2 h ngda ı il i l nilir:

SO2+CaCO3 ⎯⎯→ CaSO3 +CO2 ....................(8.12)

SO2+CaO ⎯⎯→ CaSO3 .............................(8.13)

272

2CaSO3 +O2 ⎯⎯→ 2CaSO4 ……...................(8.14)

Alınan kalsium sulfat suda pis h ll olan madd dir v

CaSO4 ⋅⋅⋅⋅2 H2O gips kimi istifad olunur.

l nmi qazların kükürd dioksidind n h ng üsulu il

t mizl nm si iki ardıcıl qura dırılmı absorberl rd

( h ng südü il suvarılan skrubberl rd ) h yata keçirilir.

Bu üsulun üstün c h tl ri: texnoloji sxeminin sad liyi,

a a ı istismar x rcl ri, etibarlı v ucuz sorbentl i l m si,

qazların vv lc d n soyudulma v tozsuzla dırılmadan

t mizl nm sinin mümkünlüyü. h ng üsulu qazların

SO2-d n praktiki olaraq tam t mizl nm sin

( (SO2)=80%) imkan yaradır. h ng karbonatlı süxurların

1000…1300 ºC temperaturda yandırılması il alınır.

l nmi qazların SO2–d n h ng üsulu il

t mizl nm si prosesinin texnoloji sxemi kil 8.16-da

göst rilmi dir. Bu üsulda i l nmi qazlar vv lc 1

tsiklonlar batareyasında mexaniki qarı ıqlardan (toz v

his) t mizl nir v sonra 2 qazüfürücü vasit sil h ng

südü il suvarılan 3 skrubberin daxil edilir.

h ng südü il SO2 –nin qar ılıqlı t sirind n

a a ıdakı reaksiyalar gedir:

SO2 + 2O= 2SO3......................(8.15)

( )2 + SO2 = CaSO3 + 2H2O......(8.16)

273

M hlulun sirkulyasiyası d r c sind n asılı olaraq

onun t rkibind S 3 duzu toplanma a ba layır.

M hlulda kalsium sulfitin qatılı ı 18—20% olduqda

m hlul dövri olaraq t z si il v z olunur. m l g l n

kalsium sulfit suda pis h ll oldu undan (0,138 q/l)

skrubberl rin suvarma sisteml rind kalsium sulfit

kristallarının ayrılması üçün ardıcıl olaraq 5

kristalla dırıcısı yerl dirilir. CaSO3-ün sonrakı ayrılması

6 vakuum filtrind ba verir.

2 SO3+O2=2 SO4 ...........(8.17)

(8.17) reaksiysı üzr alınan S 4 v CaSO3 –d n

ibar t olan lam 7 transportyoru il sistemd n çıxarılır v

tikinti materiallarının istehsalında istifad olunur. h ng

üsulu praktiki olaraq i l nmi qazların SO2 –d n tam

t mizl nm sini t min edir, lakin bu halda xeyli miqdarda

h ng s rf olunur. Qazların t mizl nm d r c si 80%-

çatır. h ng üsulunda h m d 60 %- q d r toz

hiss cikl ri d tutula bilir.

274

kil 8.16. l nmi qazların h ng üsulu il SO2 –

d n t mizl nm si.

1 – tsiklonlar batareyası; 2 – qazüfürücü; 3 – skrubber;

4,9,12,– nasoslar; 5 – kristalla dırıcı; 6 - vakuum filtri;

7,8 - transportyor; 8 -10 - h ng tutumu; 11 - h ng südü

tutumu; I – i l nmi qazlar; II – t mizl nmi qazlar.

I

II

275

8.2.4. Adsorbsiya üsulları il qazların SO2–d n t mizl nm si.

Absorbsiya üsullarının köm yi il qazların SO2–d n

t mizl nm si prosesinin çatı mayan c h tl ri b rk

xemosorbentl rin t tbiq edilm sin saslanan üsulların

i l nib hazırlanmasına s b b olmu dur. Xemosorbent

kimi h ngda ı, dolomit v ya h ngd n istifad oluna

bil r. Xemosorbentl rin aktivliyini artırmaq üçün onların

t rkibin SO2 uducuları il yana ı bir sıra ucuz qeyri üzvi

duzlar, mis oksixloridl ri, maqnezium oksidi v dig r

madd l r kimi xüsusi lav l r d daxil edirl r.

Xemosorbentl rl yana ı SO2–ni tutmaq üçün bir çox

metal oksidl rind n d istifad oluna bilir. Qazların

kükürd dioksidind n quru sanitar t mizl nm si prosesi

qazların yüks k temperaturda t mizl n c k qaz axınının

n ml dirilm d n emal olunmasını t min edir ki, bu da

aparatların korroziyasını azaldır, qazt mizl m texnolo-

giyasını sad l dirir v ona s rf olunan kapital x rcl rinin

ixtisar olunmasına imkan yaradır. Bunlarla yana ı bel

texnologiyalar ad t n uduculardan dövri istifad v ya

qazların t mizl nm si prosesi m hsullarının utilizasi-

yasını da n z rd tutur. Quru t mizl m üsullarına h m

276

d kükürd dioksidinin katalitik oksidl m si v

adsorbentl rl udulması prosesl ri d aid edilir.

8.2.5. Qazların termiki v katalitik t mizl nmüsulları.

Tullantı qazlarının kükürd dioksidind n katalitik

t mizl nm sinin i l nib hazırlanmı texnologiyası sulfat

tur usunun nitroz v ya kontakt üsulu il istehsalında

istifad olunan SO2-nin SO3- oksidl m si prinsipin

saslanır. SO2–nin katalitik oksidl m üsulları bir neç

cür olur. Bu üsullar istifad olunan katalizatorlara v

reaksiya mexanizmin gör bir-birind n f rql nirl r.

Pirolyuzit üsulu – SO2 – nin maye fazada katalizator

– pirolyuzit (katalizatorun sas hiss si MnO2 d n

ibar tdir) i tirakı il oksidl m sin saslanır. Oksigen

artıqlı ında iki valentli Mn üç valentli Mn-a q d r

oksidl dirilir. Bu halda eyni zamanda SO2 – nin d

oksidl m si ba verir:

4 Mn2+ + 3 O2 ⎯⎯→ 2Mn2O3 .............(8.18)

2 SO2 + O2 ⎯⎯→ 2SO3 ................(8.19)

Sonra Mn3+ SO2 –ni oksidl dirir v Mn2+-y çevrilir.

Pirolyuzit üsulu il tullantı qazlarının SO2–d n

t mizl nm si qur usunun texnoloji sxemi kil 8.17-d

277

göst rilmi dir. Qazların pirolyuzit üsulu il SO2–d n

t mizl nm si qur usunda tullantı qazlar Ra iq h lq l ri

il doldurulmu 1 qüll sini keçir. Bu qüll duru sulfat

tur usu il suvarılır. çi bo qablarda - barbotyorlarda

katalizator – pirolyuzit yerl dirilir. 1 qüll sind n çıxan

sulfat tur usu yüks k qatılıqda olur v sulfat tur usunun

çoxd f li sirkulyasiyası il barbotyoru katalizatordan

t mizl yirl r v onu qarı dırıcıya gönd rirl r. Pirolyuzit

üsulunun çatı mayan c h ti: tur unun qatılı ı artdıqca

oksidl m dayanır. Bu oksigenin v SO2–nin sulfat

tur usu m hlulunda h ll olmasının azalması il prosesin

z ncir mexanizmi üzr getm sinin d dayanması il

laq dardır.

278

II

2 12 1

I

III

IV

4

2 7 3

5 V 6

III 11 10 8

VI

9 2

kil 8.17. Pirolyuzit üsulu il tullantı qazlarının SO2-d n t mizl nm si prosesinin texnoloji sxemi. 1 – Pa iq h lq l ri il doldurulmu qüll ; 2 – nasoslar; 3 –

tutum; 4 – birinci m rh l barbatyoru; 5 – ikinci m rh l

barbatyoru; 6 – elektrofiltr; 7 – diyirc kli d yirman; 8 –

pirolyuzit toplayıcısı; 9 – hazır m hsul tutumu; 10 –

sentrofuqa; 11 – basqı bakı; 12 – duru sulfat tur usu

tutumu; I – çirkli qazlar; II – sulfat tur usu; III – su; IV –

pirolyuzit; V – t mizl nmi qazlar; VI – sulfat tur usu

qarı dırma sexin ; VII – çöküntü.

VII

III

279

8.2.6. Qazların hidrogensulfidd n t mizl nm si. H2S – güclü sinir – iflic z h ridir. Onun i çi zonasında

yol veril bil n qatılı ı – 10 mq/m3, hali ya ayan

zonalarda is havada orta günd lik qatılı ı – 0,008

mq/m3 olmalıdır. Hidrogen sulfidin iyini insan onun

qatılı ı 1-3⋅10−2 mq/m3 olanda hiss edir. H2S il 6 mq/m3

qatılıqda 4 saat müdd tind n f salma zamanı ba v

göz a rıları mü ahid olunur. Hidrogensulfid

yanacaqların t rkibind qatı ıq kimi olur. T rkibind

hidrogensulfid olan odluq qazları korroziyaya qar ı çox

aktivdir. Qazların hidrogensulfidd n t mizl nm si 2

istiqam td aparılır:

1) stehsal v ventilyasiya qazlarının sanitar

t mizl nm si.

2) Sonrakı m rh l d emal olunmaq üçün istifad

olunan texnoloji qazların t mizl nm si.

T bii qazları, müxt lif neft emalı v neft-kimya proses-

l rind ayrılan qazları hidrogensulfidd n t mizl yirl r

(hidrot mizl m , krekinq, piroliz, riforminq v s.). Qazlar

t rkibl rind olan hidrogensulfidin miqdarına gör

müxt lif olurlar. T bii qazlar ya kükürdsüz, ya da t rkib-

l rind az miqdarda hidrogensulfid olur. M s l n,

Orenburq yataqlarında tapılan t bii qazın t rkibind

280

4-6%, Astraxan t bii qazının t rkibind is 25% hidrogen

sulfid olur. Kanadada el qaz yataqları vardır ki, onların

t rkibind 50% hidrogen sulfid olur. Neft emalı v neft-

kimya qazlarının t rkibind hidrogen sulfidin miqdarı 0,5

%-d n 15%- q d r olur. Atmosfer atılan qazların

t mizl nm si zamanı onların t rkibind hidrogen sulfidin

miqdarı yol veril bil n qatılıq h ddind olmalıdır.

Texnoloji qazların t mizl nm si zamanı hidrogen sulfidin

miqdarı sonrakı emal prosesl rinin t l batlarına uy un

olaraq reqlamentl dirilir. Çox zaman kimy vi sintezl rd

texnoloji qazların t rkibind olan H2S-in miqdarı 1mq/m3-

dan 50 mq/m3 h ddind ola bil r. T mizl nm zamanı

ayrılan H2S-d n ya elementar kükürd ya da sulfat tur usu

alınır. Tullantı qazlarının hidrogensulfidd n ayrılması 2

üsulla h yata keçirilir:

1) Sorbsiya üsulu;

2) Katalitik oksidl m .

Qazların hidrogensulfidd n 99,9%- q d r

t mizl nm sin imkan ver n sorbsiya üsullarından n

geni yayılanı hemosorbsiyadır. Bu halda müxt lif

hemosorbsiya üsullarından istifad edirl r ki, onlardan da

etanolaminl t mizl nm üsulu çox geni t tbiq sah si

tapmı dır.

281

Vakuum- rbonat üsulu. Bu üsullarda qazların

t rkibind olan hidrogensulfid natrium v ya kalium

karbonatın sulu m hlullarının i tirakı il udulur. Sonra

m hlul vakuum altında regenerasiyaya u rayır, soyudulur

v yenid n absorbsiya prosesin qaytarılır. g r

m hlulun regenerasiyası hidrogensulfidin rekuperasiyası

olmadan aparılırsa, onda m hlulu regeneratorda

qızdıraraq t rkibind olan hidrogensulfidi hava il üfürüb

çıxarırlar.

Fosfat üsulu il aparılan prosesl r.Tullantı qazları-

nın t rkibind n hidrogensulfidin fosfat üsulu il

absorbsiyası üçün t rkibind 40 – 50% kaliumortofosfat

olan sulu m hlullardan istifad olunur. M hluldan

hidrogensulfidi qaynatmaqla ayırırlar.

Arsenat-q l vi üsulu. stifad olunan absorbentl r-

d n asılı olaraq bu üsullar arsenat-soda v arsenat-

ammonyak üsullarına ayrılır. Arsenat-soda üsulu il

tullantı qazlarının hidrogensulfidd n t mizl nm si 3 v 5

valentli arsenin z if q l vi m hlulu il h yata keçirilir:

H2S+2Na3AsO3 ⎯⎯→Na3AsSO2+H2O..................(8.20)

Na3AsSO2+Na3AsO4 ⎯⎯→Na3AsO3S+Na3AsO3 ..(8.21)

Udulma atmosfer t zyiqind v 20-400C temperaturda

ba verir. Bu üsulla qazların hidrogensulfidd n yüks k

282

d r c d t mizl nm si (1 q/m3 - q d r) t min olunur.

Çatı mayan c h ti is toksiki reagentl rd n istifad

olunmasıdır. Arsenat-soda üsulu il tullantı qazlarının

hidrogensulfidd n t mizl nm si prosesinin texnoloji

sxemi kil 8.18-d verilmi dir. T mizl n c k tullantı

qazları 1 absorberin daxil olur v orada hidrogen

sulfidd n t mizl nir. Sonra 1 absorberinin a a ısından

hidrogensulfidl doydurulmu m hlul 2 nasosu vasit sil

3 istid yi diricisin daxil olur. 3 istid yi diricisind

hidrogensulfidl doydurulmu m hlul 40° temperatu-

runa q d r qızdırılır v sonra da regenerasiya olunmaq

üçün 4 regeneratoruna verilir. 4 regeneratorunda m hlul

iç risind n sıxılmı hava barbotaj edilir. Havanın oksigeni

il oksidl r k m hlulun t rkibind n ayrılan kükürd

sonra hava qabarcıqları il birlikd 5 seperatoruna daxil

olur. Regenerasiya olunmu m hlul yenid n 1

absorberin qaytarılır. Kükürdü 6 vakuum-filtrind

ayırırlar. Absorbsiya prosesinin intensivliyin uducu

m hlulda arsenin qatılı ı v m hlulun pH–ı t sir göst rir.

Arsenat – soda v arsenat-ammonyak üsullarının

texnoloji sxeml ri v aparatları bir-birl rin ox ardır.

283

“St tf d” prosesi. Bu prosesd hidrogensulfidi

t rkibind natrium karbonatdan ba qa ekvimolekulyar

miqdarda natrium-ammonium vanadat v antraxinon –

2,6-2,7 – disulfonat olan q l vi m hlulunda ( = 8,5–

9,5) absorbsiyaya düçar edirl r. Bundan ba qa m hlula

çaxır tur usunun natrium-kalium duzunu da lav edirl r

ki, vanadat çökm sin. Prosesin üstün c h ti ondan

1

II

I 4 VI

V III

2 3

III IV VII

6 5

kil 8.18. Arsenat-soda üsulu il tullantı qazlarının

hidrogensulfidd n t mizl nm si prosesinin texnoloji sxemi:

1 – absorber; 2 – nasos; 3,5 – istid yi diricil r; 4 –

regenerator; 6 – vakuum-filtr; I – t mizl n c k qazlar; II –

t mizl nmi qazlar; III – buxar; IV – kondensat; V – hava; VI

– kükürd; VII – regenerasiya qazları.

284

ibar tdir ki, çox toksiki madd olan arsenidl rd n istifad

olunmur.

D mir-soda üsulu. Bu prosesd uducu m hlul kimi

iki v üçvalentli d mirin hidroksidl rind n istifad olunur.

Suspenziyanı 10%-li N 2 3 m hlulu il 18%-li d mir

kuporosu m hlulunu qarı dırmaqla hazırlayırlar. Bu üsul

80%-d n yüks k t mizl nm d r c si ld etm y imkan

verir.

H2S + Na2CO3 ⎯⎯→ NaHS + NaHCO3 .............(8.22)

3NaHS+ 2Fe(OH)3 ⎯⎯→ Fe2S3+3NaOH+3H2O....(8.23)

3NaHS+2Fe(OH)3 ⎯⎯→ 2FeS+S+3NaOH+3H2O (8.24)

Uducu m hlulun regenerasiyası hava i tirakı il

aparılır. Hava uducu m hlul iç risind n buraxılır v

H2S-in 70%-i elementar kükürd , 30%-i is natrium

tiosulfata çevrilir.

Qazların inc yolla H2S-d n t mizl nm si zamanı

d mir oksidl rinin i tirakı il quru t mizl m üsullarından

da istifad olunur.

Fe2O3 + 3H2S ⎯⎯→ Fe2S3 + 3H2O ............(8.25)

Regenerasiyaya veril n havanın miqdarından asılı

olaraq h m elementar kükürd, h m d kükürd oksidl ri

almaq olar.

285

Q l vi – hidroxinon üsulu. Bu üsul böyük h cmli

(1mln m3/saat) havanı nisb t n yüks k olmayan

ba lan ıc qatılıqlı (1–1,5 q/m3) hidrogen sulfidd n

t mizl m k üçün istifad olunur. Üsulun mahiyy ti ondan

ibar tdir ki, hidrogensulfid hidroxinonun sulu-q l vi

m hlulunda udulur:

H2S+2Na2CO3+H2O+O=C6H4=O → NaOH+NaHCO3+S+

+ HO–C6H4–OH.....(8.26)

M hlulun regenerasiyası zamanı elementar kükürd v

natriumtiosulfat ayrılır. Burada xinon oksigen da ıyıcısı

v katalizator rolunu oynayır. O, aktiv oksidl mi (xinon)

formadan passiv reduksiya olunmu (hidroxinon) formaya

keçir. M hlulda xinonun qatılı ı n q d r yüks k olsa,

m hlul bir o q d r aktiv olar. Q l vi - hidroxinon üsulu

a a ıdakı m rh l l rd n ibar tdir: hidrogensulfidin

natriumkarbonatla (soda il ) qar ılıqlı t siri; natrium

hidrosulfidin xinonla (hidroxinonun oksidl mi forması)

oksidl m si; sodanın regenerasiyası; xinonun regene-

rasiyası. Bu üsul qazları hidrogensulfidin ba lan ıc

miqdarından t mizl m y imkan verir v hidrogen-

sulfidd n t mizl m d r c si 90%- q d r olur.

Etanolaminl absorbsiya. Bu üsulda hidrogensulfid

v karbondioksidini monoetanolamin v ya trietanolamin

286

m hlulları il absorbsiya edirl r. Mono v dietanolaminl r

qazların t rkibind olan h m H2S-i h m d CO2-ni,

trietanolamin is ancaq hidrogen sulfidi t mizl yir.

H2S+N(C2H4OH)3 C

C

0

0

4025

110100

−

−⎯⎯⎯ →← [(HOC2H4)NH]+[HS]−

........ (8.27)

Qazların H2S–d n t mizl nm si sisteml rinin

istismarının bir sıra ç tinlikl ri vardır. Bu ç tinlikl r köpük

m l g lm si, reagentl rin termiki v kimy vi

parçalanması v korroziya prosesl ri il ba lıdır.

Etanolaminl t mizl m qazların t rkibind olan H2S-i

0,5%-d n artıq t mizl m y imkan vermir. Odur ki,

veril n t mizlik d r c sini ld etm k üçün etanolaminl

t mizl nm d n sonra ad t n qaynar q l vi il t mizl m

prosesini d aparırlar. Bu prosesi 50-800C temperaturda

v 2 MPa t zyiqd aparırlar.

H2S + 2 NaOH ⎯⎯⎯→ Na2S + 2 H2O ..........(8.28)

Lakin q l vi il t mizl m prosesi dönm y n

oldu una gör q l vi s rfin , Na2S klind lam m l

g lm sin v sonrakı emal üçün H2S itkisin s b b olur.

Adsorbsiya üsulları il t mizl m . Tullantı

qazlarının H2S–d n daha d rin t mizl nm si d mir

hidroksidl ri, aktivl dirilmi kömür, seolitl r v dig r

287

uducuların i tirakı il aparılan adsorbsiya üsulları

vasit sil t min edilir. Qazların H2S-d n d mir

hidroksidl rinin vasit sil t mizl nm si prosesi çoxdan

istifad olunur. Tullantı qazları d mir hidroksid layından

keç r k udulur. Eyni zamanda bir q d r FeS d m l

g lir. T mizl n c k qazın t rkibind olan oksigen d mir

sulfidi oksidl dir r k d mir hidroksid m l g tirir.

T mizl m prosesini 28–30° temperaturda v atmosfer

t zyiqin yaxın t zyiqd aparırlar. l nmi uducudan

kükürdün rekuperasiyası ad t n onun yandırılması üsulu

il h yata keçirilir v bu prosesd alınan qazlar is sulfat

tur usu istehsalına gönd rilir. Hidrogen sulfidin effektiv

uducusu aktivl dirilmi kömür hesab olunur. Tullantı

qazlarının t rkibind hidrogen sulfidin böyük

qatılıqlarında yüks k ekzotermiki oksidl m prosesl ri,

uducu layının intensiv qızması v bununla laq dar

olaraq aktivl dirilmi kömürün alı ıb yanma riskinin

artmasına s b b olur. Bununla laq dar olaraq qazların

hidrogen sulfidd n t mizl nm si prosesind

aktivl dirilmi kömürd n ad t n m hdud istifad olunur.

288

8.3. Kation s thi aktiv madd l rin istehsalında yaranan qaz tullantılarının t mizl nm si üsulları

Kation s thi aktiv madd l r s nayenin müxt lif

sah l rind korroziya ingibitoru, bakterisid v s. kimi

t tbiq olunur. Sintetik ya tur uları sasında kation s thi

aktiv madd l rin alınması prosesi a a ıdakı

m rh l l rd n ibar tdir:

1) Sintetik ya tur ularının katalizator i tirakı il

ammonyakla qar ılıqlı t sirind n nitrill rin alınması;

2) Nitrill rin katalitik hidrogenl dirilm si il aminl rin

(birli-, ikili- v ya üçlü) alınması;

3) Aminl rin reduksiyaedici alkill m si;

4) Dördlü ammonium duzlarının alınması.

Kation s thi aktiv madd l r istehsalında qaz killi

tullantılar bütün texnoloji m rh l l rd , h mçinin d

xammal, yarımm hsul v m hsulların saxlandı ı tutum v

ölçü ç nl rinin n f slikl rind m l g l bil r.

Nitrill m -hidrogenl m m rh l sinin qaz tullantıları –

t rkibind 166,9-425,8q/m3 ammonyak, 0,45-71,4q/m3

hidrogen, 10-100q/m3 CO v CO2-d n, sintetik ya tur u-

ları, nitrill r v aminl rin damcı hiss cikl rind n ibar t

olur. Üzvi madd l rin c mi miqdarı 23,2-31,3 q/m3

h ddind d yi ir. Reduksiyaedici alkill m m rh l sind

289

yaranan qazların t rkibind 213,7 – 246,05 q/m3 izopropil

spirti, 242,8 – 308,6 q/m3 formaldehid, 60,5 – 64,1 q/m3

hidrogen olur. Tullantı qazların miqdarı emal olunan

xammaldan asılı olub 35 – 160 m3/t h ddind d yi ir.

Dördlü ammonium duzlarının alınması m rh l sind orta

hesabla 15 m3/t tullantı qazı m l g lir ki, onun da

t rkibind sas n azot v izopropil spirti qatı ı ı (59q/m3-

q d r), formaldehid (47 q/m3- q d r), benzil v ya

metilxlorid (11,3-15,8 q/m3- q d r) olur. Kation s thi

aktiv madd l rin istehsalında yaranan qaz v maye

tullantılarının t mizl nm si prosesinin texnoloji sxemi

kil 8.19-d verilmi dir. sas texnoloji m rh l l rd

yaranan tullantı qazları 1 damcıtutucunu keçm kl

ejeksiya tipli 5 absorberin daxil olur. Absorbent kimi

sintetik ya tur ularının müvafiq fraksiyalarından istifad

olunur. Tur ular 1 tutumundan 2 nasosu vasit sil 3

istid yi diricisini keçm kl 5 absorberinin çil yicisin

verilir. Ammonium sabununun miqdarı veril n qiym t

çatanda (sintetik ya tur usu fraksiyasından asılı olaraq

10-20 % t kil edir) sabun m hlulu v sintetik ya

tur uları texnoloji proses qaytarılır. 5 absorberind n

çıxan qazlar 7 damcıtutucusunu keçm kl 9 alov

söndürücü sistem v sonra da 10 sobasına

290

yandırılmaya gönd rilir. Reduksiyaedici alkill m

m rh l sind yaranan qazlar da qabaqcadan 9

soyuducusunu keçm kl uçucu qatı ıqlardan ayrılır v

sonra bu axına qarı ır. Maye tullantılar

z r rsizl dirilm y hazırlanmaq üçün qızdırıcı v

qarı dırıcı qurulu u olan 12 tutumuna verilir. Hazırlanma

prosesi tullantıların mazut v ya dig r karbohidrogenl rl

durula dırılmasından ibar t olur. Durula dırılma d r c si

tullantıların özlülüyünd n asılıdır. 80–1000C temperatura

q d r qızdırılan qarı ıq 1 nasosu vasit sil 10 sobasının

odlu una verilir. Yanma prosesini ld etm k üçün

sobaya 14 havaüfürücüsünün köm yi il duzların alınma

m rh l sind yaranan qazlarla birlikd hava verilir. Bu

axının qızdırılması soba il t chiz olunmu 11

rekuperatorunda h yata keçirilir. Tullantı qazları is tüstü

borusu vasit sil atmosfer atılır. Tüstü qazlarının

temperaturu 600-7000C-y q d r olur ki, onu da

istid yi dirici qur ularda utiliz edirl r. Bel texnologiya

ammonyakın nitrill rin alınması m rh l sin qaytarılması

il xammala s rf normalarının, h mçinin d atmosfer

atılan CO, karbohidrogenl r, azot oksidl ri miqdarının

azaldılmasına v utilizasiya olunmayan tullantıların yox

edilm sin imkan verir.

291

III

IV

II

X

11

10 5

IV III 13 12 VI 6 IX

1

2

V 8

4

III

IV

kil 8.19. Kation s thi aktiv madd l r istehsalında yaranan qaz v maye tullantıların z r rsizl dirilm si prosesinin texnoloji sxemi. 1- sintetik ya tur usu tutumu; 2, 6 – nasoslar; 3- istid yi dirici; 4, 7 – damlaayırıcılar; 5 – ejeksiya tipli skrubber; 8 – soyuducu; 9 –alovm hdudla dırıcı; 10 – soba; 11 – rekuperator; 12 – maye tullantılar tutumu; 13 – havaüfürücü-su; I – üfürülm qazları; II – sintetik ya tur uları; III – buxar; IV – kondensat; V – reduksiyalı alkill mprosesind alınan qazlar; VI – hava; VII – mazut; VIII – qalıq nitrill ri; IX – aspirasiya qazları; X – tüstü qazları.

7 VI

3

9

I

VII VIII

292

8.4. Qeyri ionogen s thi aktiv madd l rin istehsalında yaranan qaz tullantılarının t mizl nm si üsulları. Birli v ikili spirtl r, fenollar v onların tör m l ri,

aminl r v s. sasında alınan oksietill mi birl m l r

s nayenin müxt lif sah l rind t tbiq olunur.

Oksietill m m hsullarının istehsalı bir neç

m rh l d n ibar tdir: aerasiya, katalizatorun daxil

edilm sind n sonra qurudulma, etilen oksidinin

birl dirilm si, deqazla ma v m hsulun neytralla dı-

rılması.

Qeyriionogen s thi aktiv madd l r istehsalında qaz

tullantılar m l g lir:

1) Katalizatorun daxil edilm si, aparatların xammal v

katalizatorla yükl nm sind n sonra azotla üfürülm v

vakuumun ld olunma prosesl rind ;

2) Oksietill m m rh l sind reaksiyanın sonunda

reaktorların azot il üfürülm si prosesind ;

3) Oksietill m m rh l sind reaktorda t zyiqin

buraxılabil n qiym td n artıq oldu u halda qoruyucu

membranın da ılması hallarında;

4) Etilenin ölçü ç nind n azotun atılması, tutumların

“n f slik”l rind n, onların doldurulması v etilen oksidinin

anbarda saxlanılması zamanı.

293

Bütün bu axınların t rkibind azot v etilen oksidi olur.

Qovulan qazlarla aparılan etilen oksidinin ümumi miqdarı

0,5-2 kq/t, azotun miqdarı is 7-12 kq/t t kil edir.

Qeyri ionogen s thi aktiv madd l r istehsalında

oksietill dirilmi m hsuların alınması v qaz

tullantılarının z r rsizl dirilm si prosesinin texnoloji

sxemi kil 8.20-d göst rilmi dir. 1 reaktoru qurudulmu

xammal v katalizatorla yükl nir. Reaktor üfürüldükd n

sonra oraya etilen oksidi verilir. Reaktorda ba lan ıc

t zyiq 0,3-0,4 MPa, temperatur is 160-1800C olur.

Reaksiyanın sonunda 1 reaktorunda t zyiq 30-40 kPa-a

q d r azalır v reaksiyaya girm y n etilen oksidi

qazların t mizl nm si sistemin atılır. Qazların

t mizl nm sistemi qarı dırıcısı olan 4 barbotaj tipli

aparatdan ibar tdir. Etilen oksidi etilenqlikol v NaOH

m hlulu iç risind n keç r k 140-1600C-d polietilenqliko-

la çevrilir. Polietilenqlikol su il durula dırılır v

kanalizasiyaya atılır, qazlar is yüks k d r c d

t mizl nm k üçün ra iq h lq l ri il doldurulmu 5

absorberin gönd rilir. 5 absorberin suvarma kimi

sirkulyasiya nasosunun köm yi il 6 tutumundan 50 %-li

etilenqlikol m hlulu verilir. T mizl nmi qazlar is

atmosfer atılır.

294

I

2 III

II

IV

1

3 VI

6

5

4

VII V

kil 8.20 Oksietill dirilmi m hsuların alınması v qaz tullantılarının t mizl nm si prosesinin texnoloji sxemi. 1 – reaktor; 2 – ölçü ç ni; 3 – tutucu; 4 – qarı dırıcı; 5 – doldurmalı absorber; 6 – tutum; I – NaOH m hlulu; II – etilen oksidi; III – ammal; IV – su buxarı; V – kondensat; VI – atmosferatılan qazlar;VII – kanalizasiyaya ged n axınlar.

295

Qeyri ionogen s thi aktiv madd l r istehsalında

yaranan qaz tullantılarının etilen oksidind n t mizl nm si

prosesi kil 8.21-d göst ril n sxem üzr aparılır. 2

tutumuna katalizator v su verilm kl uducu m hlul

hazırlanır. Sonra 3 nasosu vasit sil absorbent 5

qızdırıcısı il t chiz olunmu 4 ölçü tutumuna vurulur.

Veril n temperatura q d r qızdırılan m hlul 6 nasosu

vasit sil 1 skrubberinin suvarılmasına s rf olunur. 1

absorberinin a a ı hiss sin 7 geni l ndirici tutumundan

qaz tullantıları daxil edilir. 1 absorberinin yuxarısından

t mizl nmi qaz tullantıları amosfer atılır. Absorbent

m hlulu etilen oksidi doydurulduqdan sonra 4 tutumuna

axıdılır, oradan da özlülüyü 25 MPa·s –dan çox olmayan

su-qlikol m hlulu dövri olaraq yandırılmaya gönd rilir,

Absorbent is 2 tutumundan daxil olan t z uducu m hlul

il doydurularaq yenid n 1 absorberin gönd rilir.

Qazların uducu m hlul vasit sil t mizl nm si

prosesind poliqlikolların qatılı ı artır v özlülükl ri d

yüks lir. Prosesin m qs d uy un aparılması üçün

poliqlikolların molekula ç kisinin 250-300-d n artıq

olmaması vacibdir.

296

VIII

IV

V

I II

2

3

1

7

4 5

III

X

VI

VII

kil 8.21. Qaz tullantılarının etilen oksidind n t mizl nm si prosesinin texnoloji sxemi.

1- absorber; 2 – tutum; 3,5– nasoslar; 4 – ölçülü tutum; 6 – geni l ndirici tutum; 7 – istid yi dirici; I – texniki su; II – katalizator; III – qaynar su; IV – su; V – su buxarı; VI – ç n reaktorlarının üfürülm qazları; VII – qoruyucu klapanlardan atılan qazlar; VIII – atmosfer atılan qazlar; IX – yandırılma-ya gönd ril n su-qlikol m hlulu; X – proses qaytarılan m hsullar.

IX

6

297

8.5. Qaz tullantılarının azot oksidl rind n t miz-l nm si

T rkibind azot oksidl ri olan tullantı qazlarının

m nb yi müxt lif olur. Bu qazlar t rkibl rind olan azot

oksidl ri v dig r qarı ıqların miqdarına, azot oksidl rinin

oksidl m d r c l rin , temperatura, t zyiq v s. gör

f rql nirl r. T rkibind azot oksidl ri olan tullantı

qazlarını 3 qrupa bölm k olar:

1. T rkibind 2 – 30% v daha yuxarı azot oksidl ri

olan amonyak v ya nitrat tur usunun üzvi tör m l rinin

oksidl m si zamanı alınan qatıla mı qazlar; Bu qazlar

sas n nitrat tur usu istehsalına gönd rilir.

2. T rkibind 0,07 – 0,15% (h cm) azot oksidl ri olan

kimya s nayesinin i l nmi qazları;

3. T rkibind yüks k d r c d oksigen v azot

oksidl ri olan tüstü qazları; bu qazların h cmi kimya

s nayesinin i l nmi qazlarından çoxdur.

Tullantı qazlarının azot oksidl rind n t mizl nm sinin

3 üsulu vardır: oksidl dirici, reduksiyaedici v sorbsion.

Azot oksidl rinin fiziki-kimy vi xüsusiyy tl ri c dv l

8.2-d verilmi dir.

298

C dv l 8.2.

Azot oksidl rinin fiziki-kimy vi xüsusiyy tl ri

Parametrl r Azot oksidi

(NO) Azot diok-sidi (NO2 )

Diazot oksidi (N2O)

1 2 3 4 Nisbi molekul kütl si 30,006 46,008 44,012

200 – d sıxlı ı, q/m3 1,340 1,491 1,9778 Normal raitd molyar

h cmi, litr il22,388 22,37 22,25

1 2 3 4 R ngi R ngsiz Qırmızı R ngsiz

Kritik temperaturu, 0 -92,9 158,2 36,45 Kritik t zyiqi, P 6,335 9,807 7,254

0,1013 MPa t zyiqdtemperaturu, 0 :

qaynama rim

-152,8 -163,8

21,15 -11,2

-89 -91

, Coul/(mol* ) 29,86 37,18 38,63 Δ 0 m., Coul/(mol* ) 91,69 34,2 81,6 S0

298 Coul/(mol* ) 210,64 240,06 219,90

C dv l 8.2-d n göründüyü kimi h r üç azot oksidl ri

h tta 0,1013 MPa parsial t zyiqd v 220 –d n yüks k

temperaturda qaz halında olur. Diazot v azot oksidl ri

r ngsiz, azotdioksidi is q hv yi-qırmızı r ngd dir.

Tullantı qazlarının t rkibind m hz azotdioksidinin olması

ona q hv yi-qırmızı r ng verir. Azotun oksidi v dioksidi

paramaqnit xass sin malikdirl r. Azot oksidi v diazot

oksidi su il kimy vi t sird olmadan onda h ll olur, azot

oksidi daha az h ll olma qabiliyy tin malikdir. Azot

dioksidi suda yax ı h ll olaraq nitrit v nitrat tur uları

299

m l g tirir. C dv l 8.3-d müxt lif temperaturlarda v

0,1013 MPa parsial t zyiqd azot oksidl rinin suda

h llolma qabiliyy ti göst rilmi dir. Tüstü qazlarında bu

t zyiq 1000 d f çox olur. Dem li Henri qanununa gör

2000 temperaturda, 1m3 suda qazın h ll olma qabiliyy ti

0,047 litrd n (63 mq) artıq olmayacaqdır.

C dv l 8.3.

Müxt lif temperaturlarda azot oksidl rinin suda h llolma

qabiliyy ti

Madd l r*103 0,1013MPa t zyiqd , m3/m3

, 0

0 10 20 40 60 80 N2O 130

0 - 630 - - -

NO 73,81

57,09 7,06 35,07 29,54 27,0

Azotun bütün oksidl ri yüks k oksidl diricilik

qabiliyy ti göst r r k azota, b zi hallarda is amonyaka

v hidroksilamin q d r reduksiya oluna bilirl r. Azot

dioksidi H2SO4 m hlulunda azota q d r, Sn (II) – katio-

nunun i tirakı il hidroksilamin q d r, Ti (III) – katio-

nunun i tirakı il ammonyaka q d r reduksiya olunur.

Azot oksidi tur m hlullarda r (II) ionları il

hidroksilamin q d r, neytral m hlullarda is amonyaka

q d r reduksiya olunur. Tipik reduksiyaedici reagentl r

300

(H2, CO, NH3, CH4) v dig r üzvi birl m l rl azot

oksidl rinin qaz fazalı reduksiya prosesi dönm y n olub,

300-1500 temperaturda ba verir. Katalizatorlardan

istifad reaksiya temperaturunun 250-5000 -y q d r

azalmasına imkan verir. Oksigenin i tirakı il aparılan

azot oksidl rinin reduksiya prosesi selektiv reduksiya

adalanır.

Azot oksidl rinin orqanizml r toksiki t siri. Yanacaqların yanması zamanı atmosfer sas n NO v

NO2 atılır ki, onun da ümumi miqdarı ad t n NOx kimi

göst rilir. Bel ki, NO artıq otaq temperaturunda

oksigenl nisb t n tez oksidl r k NO2–y çevrilir.

Bundan ba qa azotun bütün oksidl ri fizioloji aktivdirl r

v ona gör d insan orqanizmin qar ı t hlük

yaradırlar. Diazot oksidi N2O (“n l ndirici” qaz) böyük

qatılıqlarda t ngn f slik tör dir. Azot monooksidi NO –

sinir z h ri adlanır; kimi o da qanın t rkibind olan

hemoqlobin birl r k methemoqlobin transformasiya

etm qabiliyy tin malik olan, möhk m olmayan nitroz

birl m l ri m l g tir bilir. Qanda methemoqlobinin

qatılı ı 60-70% olduqda ölüml n tic l nm l r mü ahid

olunur. Azot dioksidi a ciy r v selikli qi aya

qıcıqlandırıcı t sir göst rir. Böyük qatılıqlarda a ciy rin

301

i m sin v qan t zyiqinin a a ı dü m sin s b b olur.

Karbohidrogenl rl yana ı azot oksidl ri ultrab növ yi

üaların t siri altında bir sıra radikal reaksiyalara daxil

olur v fotokimy vi dumanın m l g lm sind i tirak

edir. Bundan ba qa azot oksidl ri atmosferd bir sıra

fiziki v kimy vi çevrilm l r düçar olaraq “tur u ya ı -

ları”nın m l g lm sin imkan yaradır [5]. Azot

oksidl rinin buraxıla bil n qatılıq h ddi c dv l 8.4-d

göst rilmi dir.

C dv l 8.4.

Azot oksidl rinin buraxıla bil n qatılıq h ddi

Madd l r Buraxıla bil qatılıq h ddi mkq/m3

T sir müdd ti

Azot oksidi Orta günlük 60 a. b.400

24 saat 20 d qiq

Azot dioksidi Orta günlük 40 a. b.85

24 saat 30 d qiq

Bel likl , azot oksidl rinin yüks k toksikiliyi v

insan orqanizml rin k skin m nfi t sirinini n z r alaraq

dem k olar ki, s naye v i l nmi tullantı qazlarının azot

oksidl rind n t mizl nm si v z r rsizl dirilm si çox

mühüm m s l l rd ndir.

Qazların azot oksidl rind n t mizl nm si

üsullarını 3 qrupa ayırmaq olar:

1) Azot oksidl rinin maye sorbentl rl udulması;

302

2) Azot oksidl rinin b rk sorbentl rl udulması;

3) Azot oksidl rinin katalizator üz rind elementar azota

q d r reduksiyasi.

Qazların azot oksidl rind n t mizl nm sinin n geni

yayılmı üsulu onların Na2CO3 v ( )2, nisb t n az

hallarda — NaOH v m hlullarında udulmasına

saslanır. Q l vi m hlulu il t mizl nm üsulu böyük

kapital qoyulu u v istismar x rcl ri t l b edir, lakin onun

sas çatı mayan c h ti ondan ibar tdir ki, bu halda azot

oksidl rinin absorbsiya d r c si 60—75%-d n artıq

olmur, bel likl d bu üsul qazların sanitar normalara

uy un t mizl nm sini t min etmir.

Proses zamanı alınan q l vi tullantıları sonra

çoxd f li emal olunmaqla b rk duzlara çevrilir. Azot

oksidl rinin b rk sorbentl rl - silikogel, alyumogel,

aktivl dirilmi kömür v dig r b rk uducularla –

udulması üsulu az etibarlı, bahalı v mür kk b oldu una

gör s naye miqyasında t tbiq sah si tapmamı dır.

Azot oksidl rinin katalitik reduksiyası üsulu son

ill rd s naye miqyasında t tbiq olunma a ba lanmı dır

v h l lik daha t kmill dirilmi üsul hesab olunur.

303

8.5.1. Azot oksidl rinin katalitik reduksiyası. Qazların azot oksidl rind n t mizl nm si azot

oksidl rinin katalitik reduksiyası üsulu il h yata keçirilir.

Reduksiyaedici kimi hidrogend n istifad olunduqda azot

oksidl rinin reduksiya prosesi 149° temperaturda,

reduksiyaedici kimi metandan istifad olunduqda is

reduksiya prosesi 400°-d ba layır. Azot oksidl rinin

reduksiyası t rkibind azot oksidl ri olan qaz qarı ı ının

reduksiyaedici qazla birlikd katalizator iç risind n

keçirilm si il ba verir. Katalitik reduksiya prosesind

ayrılan istilik ya su buxarının alınmasında, ya da qaz

turbinl rind istifad olunur. Reduksiyaedici agent kimi

hidrogen, metan, t bii, neftl çıxan v koks qazlarından

istifad olunur. Prosesi h yata keçirm k üçün müxt lif

növ katalizatorlardan istifad olunur. Azot oksidl rinin

reduksiyası katalizatorsuz yüks ktemperaturlu reduk-

siyaedici alovun i tirakı il d h yata keçiril bil r. Bu

halda qazlar 950-1200° temperatura q d r

qızdırılmalıdır. Bel likl , tullantı qazlarının azot

oksidl rind n t mizl nm si zamanı selektiv katalitik

reduksiya üsulu n m qs d uy un hesab olunur. Bu

üsul heterogen katalizator üz rind azot oksidinin

304

oksigen i tirakı il ammonyakla reduksiyasına saslanır.

Selektiv katalitik reduksiya prosesi 180° -d n 360° -y

q d r temperaturda böyük miqdarda istiliyin ayrılması il

aparılır. Ayrılan istilik istid yi diricil rd utiliz olunur. Bu

üsulla t l b olunan t mizl nm d r c si NO2 = 99,2%

olur.

8.5.2. Azot oksidl rinin (NOx) hidrogenl reduksiyası.

Azot oksidl rinin 2 il reduksiyası 150-200°

temperaturda ba verir. Katalizator kimi ad t n daha çox

Cu, Ni, r v onların qarı ı ından v ya Pt, Pd, Ru –dan

istifad olunur. Lakin hidrogen bahalı oldu u üçün azot

oksidl rinin reduksiyaedicisi kimi geni t tbiq sah si

tapmamı dır. Azot oksidl rinin NOx (m s l n, NO)

reduksiyasıyası:

molekulyar azota q d r (8.26):

2NO + 2H2 ⎯→⎯ N2 + 2H2O ................(8.29),

ya da ammonyaka q d r ( 2 artıqlı ında) gedir(8.30):

NO + 5/2 2 ⎯→⎯ N 3 + 2 ...............(8.30)

Ümumi formulu Au/MOx/SiO2 v Au/MOx/Al2O3

(burada = o, La, Ce) olan Au – t rkibli katalizatorların

aktivliyin da ıyıcılar t sir göst rir. Ge v La oksidl ri NO

-nun N2 –y çevrilm si selektivliyini artırır. (8.29) t nliyi

305

üzr NO-nun maksimal konversiyası katalizator v

temperaturdan asılıdır. Bel ki, Pt/Al2O3 katalizatoru

i tirakı il =140° -d konversiya 50%, Pt/SiO2

katalizatoru üçün =90° -d konversiya 75% olur.

Suyun i tirakı NO-nun N2–y çevrilm si konver-

siyasını azaldır. Pt/Al2O3 katalizatoruna Na+ ionunun

daxil edilm si NO-nun N2 –y çevrilm konversiyasını

30%-d n 75%- q d r artırır. Katalizatorun Na+ il

promotorla dırılması (8.29) t nliyi üzr ged n reaksiyanın

sür tini 30 d f artırır. Promotorun lav olunması y qin

ki, NO – nun hemosorbsiyasının artmasına v sonra da

Pt katalizatoru üz rind dissosasiyasına s b b olur.

Azot oksidl rinin (NOx) karbon 2-oksidl reduk-siyası. Azot oksidl rinin karbon monooksidi vasit sil

reduksiyası (8.31) t nliyi üzr ba verir:

2NO + 2CO ⎯→⎯ N2 + 2CO2 ............(8.31)

Bu reaksiya 150-350° temperaturda Fe, Cu, Ni, Cr,

Co oksidl ri v ya n cib metalların sasında hazırlanan

katalizatorların i tirakı il aparılır. Bu istiqam t ekoloji

katalizd olduqca perspektivdir, çünki tullantı qazlarının

eyni zamanda h m v h m d azot oksidl rind n

(NO ) t mizl nm sin imkan yaradır. M qs dli reaksiya

306

il yana ı yan reaksiya – NO –nun N2O ya reduksiya

prosesi d gedir. (8.32):

2NO + ⎯→⎯ N2 + 2 .................(8.32)

2 v ya havanın i tirakı il (8.33) reaksiyasının

getm si d mümkündür:

O + 2 ⎯→⎯ 2 .................................(78.33)

Katalizatorun hazırlanma üsulunun da onun aktivliyin

t siri çoxdur.

8.5.3. Azot oksidl rinin (NOx) ammonyak ilreduksiyası.

Azot oksidl rinin ammonyak vasit sil reduksiyası

270-390° temperaturda (8.34–8.36) t nlikl ri üzr ba

verir:

3N2O + 2NH3 ⎯→⎯ 4N2 + 3H2O ..................(8.34)

6NO + 4NH3 ⎯→⎯ 5N2 + 6H2O ..................(8.35)

6NO2 + 8NH3 ⎯→⎯ 7N2 + 12H2O .................(8.36)

Reduksiyaedici kimi ammonyak v ya onun

tör m l rind n istifad s naye qazlarının v elektrik

stansiyalarda m l g l n qazların azot oksidl rind n

t mizl nm si zamanı t crüb d n keçirilir. Prosesin

effektivliyini artırmaq üçün amonyakın miqdarı

stexiometrik qiym td n mü yy n q d r artıq götürülür.

307

Bu halda amonyakın bir hiss si lav oksidl m

reaksiyalarına s rf olunur:

2N 3 + 5/2 2 ⎯→⎯ N 2 + 3 2 ...................(8.37)

2N 3 + 3/2 2 ⎯→⎯ N2 + 3 2 .....................(8.38)

Ammonyakın buraxıla bil n qatılıq h ddi: BBQH

(N 3)=20 mq/m3, azot oksidl rinin buraxıla bil n qatılıq

h ddi BBQH (NOx)=5 mq/m3. Odur ki, azot oksidl rinin

ammonyakla reduksiyası zamanı reduksiyaedicinin

düzgün dozalara bölünm si vacibdir. Bundan ba qa

amonyak artıqlı ında ammonium-sulfat m l g lir ki, o

da t mizl yici qur uların m hsuldarlı ına m nfi t sir

göst rir. Bu prosesi aparmaq üçün Fe, Cr, Cu, V oksidl ri

v Pt sasında hazırlanan katalizatorlardan istifad

olunur. V2O5/TiO2 katalizatoru daha çox öyr nilmi v

effektiv hesab olunur. NO-nun ammonyakla reduksiyası

zamanı N2O–nun m l g lm si mü ahid olunur.

Yüks k temperaturlarda suyun lav olunması aktivliyi v

selektivliyi artırır, bel ki, ammonyakın oksigenl

oksidl m sini l ngidir.

8.5.4. Azot oksidl rinin karbohidrogenl rlreduksiyası.

Ad t n çox zaman reduksiyaedici kimi metandan

istifad olunur (8.39 – 8.31):

308

4N2O + CH4 ⎯→⎯ 4N2 + CO2 + 2H2O ..................(8.39)

4NO + CH4 ⎯→⎯ 2N2 + CO2 + 2H2O ...................(8.40)

2NO2 + CH4 ⎯→⎯ N2 + CO2 + 2H2O ....................(8.41)

Reduksiyaedici kimi propandan (C3H8) istifad

olunduqda ba ver n reksiyalar (8.42 – 8.44):

10 N2O + C3H8 ⎯→⎯ 10 N2 + 3 CO2 + 4 H2O .....(8.42)

10 NO + C3H8 ⎯→⎯ 5 N2 + 3 CO2 + 4H2O ..........(8.43)

10 NO2 + 2C3H8 ⎯→⎯ 5 N2 +6 CO2 + 8 H2O ..........(8.44)

v propend n (C3H6 ) istifad olunduqda ba ver n

reaksiyalar (8.45 – 8.47):

9 N2O + C3H6 ⎯→⎯ 9 N2 + 3 CO2 + 3 H2O .........(8.45)

18 NO + 2 C3H6 ⎯→⎯ 9 N2 + 6 CO2 + 6 H2O .........(8.46)

18 NO2 + 4 C3H6 ⎯→⎯ 9 N2 + 12CO2 + 12 H2O.....(8.47)

Azot oksidl rinin reduksiya reaksiyasında karbo-

hidrogenl rin aktivliyi onların molekula kütl si v qurulu u

il mü yy n edilir. Karbohidrogenl rin molekula ç kisi

artdıqca onların reaksiya qabiliyy tl ri d artır.

Karbohidrogenl rin aktivliyi a a ıdakı sıra üzr artır:

Alkinl r>alkenl r>aromatik karbohidrogenl r>alkanlar

(8.39 –8.47) reaksiyalarını sür tl ndir n v a a ıdakı

(8.48) t nlik üzr ged n reaksiyanı l ngid n katalizatorlar

t crübi h miyy t k sb edir.

309

nHm + (n + m/4) O2 ⎯→⎯ nCO2 + m/2 H2O ......... (8.48)

Bu reaksiyalarda n n vi katalitik sisteml r olaraq n cib

metallar, keçid metalların oksidl ri v seolitl r istifad

olunur. Bundan ba qa silindrik killi gill rd n sintez

olunan, yüks k aktivliy v hidrotermiki möhk mliy malik

olan nanokristallik katalizatorların yeni növl ri perspektiv

hesab olunur. (8.39 – 8.47) reaksiyaları sas n 200-

600° temperatur intervalında ba verir.

8.5.5. Azot oksidl rinin oksigenli birl m l rlreduksiyası.

Azot oksidl rinin reduksiya prosesi karbohidro-

genl rin oksigenli tör m l rind n metil v etil spirtl ri,

h mçinin d dietilefirinin i tirakı il daha effektiv ba verir.

NO-nun oksigenli birl m l rl reduksiya prosesi

a a ıdakı reaksiya t nlikl ri üzr gedir:

6 NO + 2 CH3OH ⎯→⎯ 3 N2 + 2 CO2 + 4 H2O ……(8.49)

6NO + C2H5OH ⎯→⎯ 3 N2 + 2 CO2 + 3 H2O …….(8.50)

6NO + CH3OCH3 ⎯→⎯ 3 N2 + 2CO2 + 3H2O ……. (8.51)

Bu reaksiyada Ag/Al2O3 katalizatoruna n z r n

CuSO4/TiO2 daha selektiv hesab olunur.

CuSO4/TiO2+Ag/Al2O3+Pt/TiO2 qarı ı ı h tta suyun

i tirakı il öz aktivliyini qoruyub saxlayır. Dimetil efiri

a a ı faizli Pd katalizatorunun i tirakı il NO–nu

310

reduksiya edir. Katalizatorları aktivliyin gör a a ıdakı

sıra üzr düzm k olar:

3Ag,Pd0.01/MOR > 3Ag,Pd0.1/MOR > 3Ag, Pd1/MOR .

250-500° temperaturda oksigenin i tirakı il azot

oksidl rinin reduksiyası prosesind istifad olunan

katalizatorlar a a ıdakı aktivlik sırası m l g tirirl r:

MoO3/Al2O3 >V2O5/Al2O3 > γ-Al2O3 .

Azot oksidl rinin NOx gümü katalizatorları üz rind

reduksiya prosesi öyr nilmi dir. Reduksiyaedicil rin

aktivlik sırasının a a ıdakı ardıcıllı ı t klif olunmu dur:

metanol < etanol <2-propanol, aseton.

8.5.6. Oksidl dirici üsulla qazların azot oksidl rind n t mizl nm si.

Bu üsul azot oksidl rinin qabaqcadan oksidl diril r k

sonra da NO2 v N2O3–ün müxt lif uducularda

udulmasına saslanır.

NO – nun qaz fazada oksigen il oksidl m siüsulu az effektiv hesab olunur, çünki oksidl m sür ti

çox a a ı olur. Oksigenl z nginl dirilmi havadan v

ozondan (O3) istifad olunması m qs d uy un deyil, ona

gör ki, bu halda da onların çox az hiss si reaksiyaya

daxil olurlar. NO-nun maye fazada qaz killi oksigen il

oksidl m si üsulu is daha effektiv hesab olunur. Bu

311

halda NO-nun oksidl m si sas n tor killi doldurmalı

kolonda maye fazada aparılır, sonra diametri kiçik olan

kalonda m hlul lav olunaraq sirkulyasiya olunan oksi-

gen il doydurulur. Çıxan qazlarda azot oksidl rinin miq-

darı 0,02–0,03% (h cm) olur. Oksidl m nin effektivliyi

ozonla dırılmı oksigenin sirkulyasiyası v daha aktiv

oksidl çdiricil rin, m s l n, ozonun istifad olunması il

artırıla bil r. Azot oksidl rinin oksigen il maye fazada

oksidl m si qur usunun texnoloji sxemi kil 8.22-d

göst rilmi dir.

312

Azot oksidl rinin absorbsiyası üçün su, q l vi

m hlulları, selektiv sorbentl r, tur ular v oksidl dirici-

l rd n istifad olunur. Prosesi intensivl dirm k m qs -

dil katalizatordan istifad olunur. Bu halda qazların azot

oksidl rind n t mizl nm d r c si 97%- çatır.

8.5.7. Tullantı qazlarının azot oksidl rind n sorbentl r vasit sil t mizl nm si.

II 6

2

I

III IV

V

7

4

1

3

5

kil 8.22. Oksigenin i tirakı il maye fazada azot oksidl rinin oksidl m si prosesinin texnoloji sxemi: 1 - sas oksidl dirici kalon; 2 – tor; 3 – filtr; 4 - lavkalon; 5 – axın boruları; 6 – ilanvari boruları olan soyuducular; 7 – oksigeni sirkulyasiya ed n kompressor; I – çirkli qazlar; II – t mizl nmi qazlar; III – su; IV – oksigen; V – 60-65% - li nitrat tur usu.

313

Qazların t mizl nm si üçün müxt lif q l vi v duz

m hlullarından istifad olunur.

Selektiv sorbentl r. Tullantı qazlarının t rkibind

oksigen olmadı ı halda onların NO–d n t mizl nm si

üçün FeS 4, FeCl2, N 2S2O3, N 3 m hlullarından

istifad olunur. FeS 4 m hlulu daha ucuz v effektiv

uducu hesab olunur. Absorbent kimi t rkibind FeS04

saxlayan a ındırıcı m hlullardan da istifad oluna bil r.

M hlulun uduculuq qabiliyy ti m hluldakı FeS04–ın

qatılı ından, temperaturdan v qazın t rkibind olan NO

– nun qatılı ından asılıdır.

Azot oksidl rinin adsorbsiyası. Z if oksidl dirilmi

nitroz qazlarının h m absorbsiya, h m d adsorbsiya

üsulu il udulması az effektli hesab olunur. S nayed

tullantı qazlarının azot oksidl rind n t mizl nm sind

adsorbentl rd n istifad olunması son d r c

m hduddur. NO2–nin effektiv uducusu aktivl dirilmi

kömür hesab olunur. Lakin aktivl dirilmi kömürün

çatı mayan c h ti vardır. Bel ki, qazlarla kontaktda

olark n aktivl dirilmi kömürün qızması, alı ma v

partlaması ba ver bilir. Silikogel, alyumogel,

alyumosilikatlar, seolitl r, aktiv kömür v dig r

adsorbentl rd n istifad olunması da mümkündür.

314

Adsorbentl rin adsorbsiya h cminin a a ı v özl rinin is

defisit olması, enerji v istilik m sr fl rinin çox olması bu

üsulun geni t tbiq sah si tapmasına imkan verm mi dir.

Odur ki, bu m qs dl t bii sorbentl rd n (torf, liqnin,

fosfatlı xammallar,boz kömür) istifad olunur ki, bunların

da regenerasiyaya ehtiyacları olmur. Absorbsiya

üsullarının adsorbsiya üsullarından üstünlüyü

qur ularının sad liyi, maye çirkab sularının yaranmaması

il izah olunur. Adsorbsiya üsullarının çatı mayan c h ti:

prosesinin dövriliyi (adsorbsiya-desorbsiya), yüks k

temperaturda regenerasiya prosesinin aparılması v azot

oksidl rinin utilizasiyasının vacibliyi m s l si v s. Bu

halda adsorbent üz rind t k azot oksidl ri deyil, h m d

dig r qarı ıqlar v n mlik d adsorbsiya olunurlar.

8.5.8. Qazların katalitik v termiki t mizl nmüsullarları.

Qazların azot oksidl rind n z r rsizl dirilm si üçün

katalizator üz rind nitroz qazlarla qaz-reduksiyaedicil ri

arasında kontakt n tic sind ba ver n proses -

yüks ktemperaturlu katalitik reduksiyadan istifad olunur;

selektiv katalitik reduksiya prosesi – istifad olunan

315

reduksiyaedicil rin tullantı qazlarının t rkibind olan

oksigen il qar ılıqlı t sird olmadan NO qazları il

reaksiyaya girm sin saslanır; heterogen reduksiyaedi-

cil rl parçalanma prosesi h m katalizatorların i tirakı il ,

h m d katalizatorlardan istifad olunmadan yüks k

temperatur t sirind n ba ver bil r. Azot oksidl rinin

elementl r q d r parçalanması çox yüks k

temperaturda ba verdiyind n reduksiyaedicil rd n

istifad olunması vacibdir.

Azot oksidl rinin katalitik üsulla reduksiya olunması. Bu proses platin qrupunun (Pd, Ru, Pt,Rh)

metalları rintil rinin v ya t rkibind Ni, Cr, Cu, Zn, V,

Ce (serium) v dig r metallar olan katalizatorların i tirakı

il aparılır. Bu halda reduksiyaedici kimi H2, CO, CH4 v

dig r karbohidrogenl rd n istifad oluna bil r.

NO(NO2) +CH4 ⎯⎯→ N2 + CO2 + H2O .........(8.52)

NO(NO2) +H2 ⎯⎯→ N2 + H2O ...................(8.53)

NO(NO2)+CO ⎯⎯→ N2 + CO2 ....................(8.54)

T mizl n c k qazlar reduksiyaedici qazlarla birlikd

t l b olunan temperaturaya q d r (istifad olunan

katalizator v reduksiyaedicil rd n asılı olaraq 150-

4800C) qızdırılaraq katalizator layı üz rind n buraxılır.

Çıxan qazların t rkibind xeyli miqdarda oksigen d olur

316

ki, o da reduksiyaedicini oksidl dirir v bu zaman xeyli

miqdarda istilik alınır, qazın temperaturu k skin olaraq

artır v bu da katalizatorun istiy davamlılı ı v mexaniki

möhk mliyin olan yüks k t l b qoyulmasına s b b olur.

Azot oksidl rinin katalitik reduksiyası qur usu ilk d f

1965-ci ild i buraxılmı dır. Burada katalizator olaraq

palladium aktiv alüminium oksidi üz rin hopdurulmaqla

hazırlanmı sistemd n istifad olunurdu. Bu halda

reduksiya prosesind alınan istilikd n qaz turbinl rind

lav enerji aınmasında istifad olunur ki, bu da

t mizl m prosesinin iqtisadi göst ricil rini yax ıla dırır.

8.5.9. Nitrat tur usu istehsalında yaranan tulantıqazlarının t mizl nm si.

S nayed nitrat tur usunu sas n amonyak üsulu il

a a ıdakı reaksiyalar üzr alırlar:

317

)57.8......(..........23

)56.8.........(....................22

)55.8.......(..........6454

322

22

223

QNOHNOOHNOQNOONO

QOHNOONHasta

++⎯→⎯+

+⎯⎯→⎯+

++⎯→⎯+

Nitrat tur usu istehsalı zamanı çıxan tullantı qazların

t rkibind NO-nun miqdarı çox oldu undan, bu qazlar

atmosfer atılmazdan vv l t mizl nm qur ularına

gönd rilir. Ad t n tullantı qazlarından NO-nu q l vi v

katalitik üsulla t mizl yirl r. Bu üsullarla t mizl nmi

tüstü qazlarının t rkibind azot oksidl ri sanitar

normadan artıq qalmır. Odur ki, azot oksidl rini katalitik

reduksiya ed r k N2-y v dig r neytral birl m l r

çevirm k daha geni t tbiq olunur. Reduksiyaedici kimi

t bii qaz, CO, H2, NH3, azot-hidrogen qarı ı ı v s.

istifad olunur. Reduksiyaedicil rin t rkibind kükürdlü

birl m l r olmamalıdır, çünki onlar katalizatoru

z h rl y bil r. Katalizator da ıyıcısı kimi alüminium

oksid, keramika, silikogel, metallik lövh v s. istifad

olunur. Katalizator kimi is Pt, Pd, Ra v ya ucuz v

etibarlı Ni, Cr, Cu, Zn, V v onların qarı ıqlarından

istifad olunur.

Katalitik prosesin effektivliyi katalizatorun aktivliyind n

asılıdır. n aktiv reduksiyaedicil r Pt, Pd, Ra metallarıdır.

Bu katalizatorlardan da ıyıcı üz rin 0,1-2%- q d r

318

hopdururlar v onların vasit sil tullantı qazlarının

t rkibind olan azot oksidl ri yüks k sanitar normaya

q d r t mizl nir. Tullantı qazlarının t rkibind olan azot

oksidl rinin miqdarı 5–10% olur. Azot oksidl rinin katalitik

reduksiyası s nayed geni yayılmı dır v 25–30 ildir ki,

istifad olunur. Reduksiyaedici kimi hidrogend n istifad

olunduqda temperatur 1500C, metandan istifad

olunduqda is 3400C olur. Reduksiyaedici qaz oksigen

il yandırılaraq reaksiya zonasına verilir. Bu halda

temperaturun 800 - 9000C-d n artıq olmasına imkan

verm k olmaz, çünki onda katalizator yanaraq öz

aktivliyini itir r. Odur ki, oksigenin miqdarı t nziml nm li

v artıq istiliyi soyutmaqla sistemd n k nar etm k

lazımdır. Hidrogen üçün 4,4%(h cm.), metan üçün 32%

(h cm), oksigen olduqda temperatur uy un olaraq 4170C

v 6670C-y q d r qalxır. Alınan istiliyi utilizasiya

qazanlarında rekuperasiya etm kl v h mçinin d Pt,

Pd, Re katalizatorlarını az aktiv v ucuz katalizatorlarla

v z etm kl prosesi daha da q na tli etm k olar.

Reduksiyaedici qazın da böyük rolu vardır. n yax ı

reduksiyaedici qaz hidrogendir. Metandan istifad

edildikd h m ilk yanma temperaturu yuxarı olur (350 –

4500C) v h m d çıxan qazların t rkibind CO qazı

319

m l g lir. Reduksiyaedici qaz kimi CO istifad

edildikd is temperatur nisb t n a a ı olur (2500C),

amma çıxan qazların t rkibind CO-nun miqdarı metana

n z r n çox olur. Reduksiyaedici kimi amonyakdan

istifad olunduqda azot oksidl ri selektiv katalitik

reduksiya olunurlar v oksigenin heç bir rolu olmur. g r

tullantı qazlarının t rkibind oksigenin miqdarı çox olarsa

onda ammonyakdan istifad olunması m qs d uy un

hesab olunur.

Nitrat tur usu istehsalı sisteml rind azot oksidl ri

nisb t n tam kild nitrat tur usuna çevrilir v sistemi

t rk ed n qazların t rkibind azot oksidl rinin miqdarı

0,15÷0,26%-d n çox olmur. Bu qazları azot oksidl rind n

t mizl m k üçün katalitik reduksiya üsuludan istifad

ed r k onları elementar azota çevirirl r. T mizl nm

prosesin veril n qazların t rkibind azot oksidl rind n

ba qa 2,5÷3,0%- q d r oksigen d olur. Prosesd

reduksiyaedici qaz kimi t rkibind 57÷65% metan,

16÷19% CO v 3÷5% hidrogen olan qaz qarı ı ından

istifad olunur. Reduksiyaedici qazın qalan hiss sini is

azot t kil edir. Qazların azot oksidl rind n t mizl nm si

prosesind katalizator kimi üz rin palladium

çökdürülmü APK-2 katalizatorundan istifad olunur.

320

Proses 330÷4200C-d aparılır. T mizl nm y veril n

qazın t rkibind olan oksigenin miqdarından asılı olaraq

proses zamanı temperatur 730÷8000C-y q d r yüks l

bil r. Reaktordakı t zyiq (4,5÷5,2)⋅105 Pa t kil edir. Bel

raitd qazların azot oksidl rind n t mizl nm d r c si

95÷97% t kil edir. T mizl nm prosesind çıxan

qazların t rkibind azot oksidl rinin qalıq miqdarı 0,01% -

d n çox olmur. Prosesin texnoloji sxemind reaksiya

qazlarının istiliyind n istifad edilm si üçün utilizasiya

qazanlarının qura dırılması n z rd tutulmu dur. Bu

aparatlarda t zyiqi 34⋅105 Pa olan isti su buxarı alınır v

texnoloji m qs dl r üçün istifad edilir. Utilizasiya

qazanlarından sonra isti qazlar hava kompressorunun

turbinin verilir v bel likl d qazların istiliyinin qalan

hiss si utiliz edilmi olur. Nitrat tur usu istehsalı

prosesind yaranan qazların katalitik üsulla

t mizl nm sinin texnoloji sxeminin t sviri kil 8.23-d

göst rilmi dir. T mizl nm prosesin daxil olan qazın

t rkibi a a ıdakı kimidir: azot oksidl ri - 0,2÷0,25%,

oksigen - 2,5÷3,0%, su buxarı - 2,0%, azot - 94÷96%.

Temperaturu 300C olan tullantı qazları ilk növb d 9

qızdırıcısına verilir v burada reaksiya qazlarının istiliyi

hesabına 360 – 4200C temperaturuna q d r qızdırılır.

321

Daha sonra tullantı qazları “z ngin qaz” adlanan

reduksiyaedici qazla qarı dırılır v 12 reaktoruna verilir.

Reaktorun daxilind iç risi katalizatorla doldurulmu

xüsusi s b t qura dırılmı dır ki, burada da azot

oksidl rinin elementar azota q d r reduksiya prosesi ba

verir. Bunun n tic sind reaksiya qazlarının temperaturu

8000C – y q d r artır. Reaktordan çıxan qazların t rkibi

a a ıdakı kimi olur (h cm % - i il ): azot oksidl ri

0,005%; d m qazı CO – 0,5%; oksigen-cüzi miqdarda;

azot – 99,495%. 12 reaktorundan çıxan v t rkibind CO

olan yüks k temperaturlu qazlar 14 utilizasiya qazanını

keçm kl 18 tsiklonuna daxil edilir. 14 utilizasiya

qazanında reaksiya qazlarının temperaturu 450÷5200C –

y q d r soyudulur. 18 tsiklonunda katalizator tozların-

dan t mizl n n qazlar 9 istid yi diricisin verilir. Daha

sonra is qazlar 17 hava kompressorunun turbinin verilir

v onların istiliyinin qalan hiss si d burada rekuperasiya

olunur. Qeyd etdiyimiz kimi 12 reaktorundan çıxan

qazların t rkibind mü yy n miqdar d m qazı oldu una

gör bu qazların mütl q CO–dan t mizl nm si lazımdır.

Ona gör d reaksiya qazlarını 16 reaktoruna gönd rirl r.

Burada CO-nun CO2–y oksidl m si prosesi h yata

322

keçirilir. 16 reaktorundan çıxan qazlar xüsusi tüstü

borusu vasit sil atmosfer buraxılır.

323

kil 8.23. Nitrat tur usu istehsalında alınan nitroz qazla- rının katalitik üsulla t mizl nm sinin texnoloji sxemi. 1,6 – nasoslar; 2 – tutum; 3 – mexaniki filtr; 4 – kation filtrl ri; 5,7 – istid yi diricil r; 8 – kondensat tutumu; 9 – qızdırıcılar; 10 – alı dırıcı; 11– soba; 12,16 – reaktorlar; 13 – katalizator layı; 14 – soyuducu; 15 – tüstü borusu; 17- turbin; 18 – tsiklon; I – kondensat; II – d m qazı; III – z nginl dirilmiqaz; IV – nitroz qazları; V – su buxarı; VI – katalizator; VII – duzlar; VIII – t mizl nmi qazlar.

I

7

6

10

11

III

II

12

13

8

9

17

VI

1418

V

VIII

16

15

5 4

4 VII

VII VII

3

2 I

IV

1

324

8.5.10. Ammonyak i tirakı il azot oksidl rinin selektiv reduksiyası.

Bu üsul qazların katalitik üsulla t mizl nm si zamanı

xüsusi yer tutur.

6NO + 4NH3 ⎯⎯→ 5 N2 + 6H2O ...............(8.58)

6NO2 +8NH3 ⎯⎯→ 7N2 + 12HO2 ..............(8.59)

Reaksiyanın tam getm si ü ün ammonyakın miqdarı

stexiometrik miqdardan artıq (20 – 30%) götürülm lidir.

Ammonyakın artıq götürül n miqdarı oksigen il

oksidl ir. Ammonyakın i tirakı il azot oksidl rinin

selektiv reduksiya prosesinin texnoloji sxemi kil 8.24-d

göst rilmi dir. T mizl nm y gönd ril n qazlar 4

qızdırıcısında 240–2800C-y q d r qızdırılaraq 2

qarı dırıcısına daxil edilir. Maye ammonyak 5

buxarlandırıcısında 4 qızdırıcısından veril n qızmı

kondensatın istiliyi hrsabına buxarlandırılır, 0,35 – 0,37

MPa t zyiql 6 filtrini v 4 qızdırıcısını keç r k 2

qarı dırıcısına verilir. Buradan nitroz qaz qarı ı ı v

ammonyak 1 reaktoruna gönd rilir. 1 reaktorunda azot

oksidl ri ammonyak il ABK – 10 katalizatorunun i trirakı

il reduksiya olunur. Bu üsulla qazların t mizl nm

d r c si 96%-d n az olmur. Azot oksidl rind n

t mizl nmi nitroz qazları 3000C temperatur il 3 qaz

325

turbinin verilir. Burada çıxan qazların enerjisinin bir

qismi rekuperasiya olunur. T mizl nmi qazlar 150-

1700C temperatur il 3 qaz turbinind n çıxaraq atmosfer

atılır. Bu üsulun üstün c h ti: qaz - reduksiyaedicinin s rfi

xeyli azdır.

Qazların azot oksidl rind n t mizl nm si zamanı

onların reduksiya olunması üçün müxt lif katalizator-

lardan istifad edilir. n geni yayılmı katalizator

müxt lif da ıyıcılar üz rin hopdurulmu V2O5 sasında

müxt lif promotorlarla promotorla dırılmı v h m d

müxt lif metal (K, Mn, Cr, Fe, Co) oksidl rind n ibar t

çoxkomponentli katalizator sisteml rind n ibar tdir.

Qazların azot oksidl rind n t mizl nm si üçün azot

oksidl rinin ammonyak vasit sil homogen reduksiyası

üsulu Fransada i l nib hazırlanmı dır. Bu üsul azot

oksidl rinin ammonyak vasit sil selektiv reduksiyasına

saslanır. Proses qaz fazada katalizatorsuz 920 – 9700C

temperaturda h yata keçirilir.

326

1

4

6

III

IV

2 3 II

VI

III

IV

VI

4

V 4

IV

5

IIII

IV

kil 8.24. Ammonyakın i tirakı il azot oksidl rinin selektiv reduksiyası prosesinin texnoloji sxemi:

1 – reaktor; 2 – qarı dırıcı; 3 – qazların rekuperasiyası üçün turbin; 4 – qızdırıcılar; 5 – buxarlandırıcı; 6 – filtr; I – nitroz qazları il çirkl nmi tullantı qazlar; II – t mizl nmi qazlar; III – qızmı buxar; IV – su buxarı kondensatı; V – NH3; VI – tozlar.

327

8.6. Qaz tullantılarının karbon oksidind n t mizl nm si

Karbon oksidl rinin yaranma m nb yi sas n tüstü

qazları v h m d s naye yanacaqlarının yanma

prosesl ridir. Bütün yüks k temperaturlu prosesl r

(termiki v katalitik krekinq, piroliz v s) borulu sobalarda

qaz killi v ya maye yanacaqların yandırılması il gedir.

Yanaca ın yandırılması zamanı çoxlu miqdarda karbon

qazı v su buxarı m l g lir. Oksigenin çatı maması

n tic sind natamam yanma prosesi d ged bilir v

a a ıdakı reaksiya üzr d m qazı alınır.

C + ½ O2 ⎯→⎯ CO+111 Kcoul/mol ..............(8.60)

Yanma prosesind yaranan karbon qazının bir hiss si

karbon il reaksiyaya girib d m qazı m l g tir bil r.

Bu proses a a ıdakı reaksiya üzr gedir.

C+CO2 ⎯→⎯ 2CO+ 172 Kcoul/mol ..............(8.61)

S naye dövrünün ba lanması il laq dar olaraq

atmosferd karbon qazının miqdarı 11-15% artmı dır.

Aliml rin fikrinc atmosferd CO2 –nin miqdarının artması

atmosferin alt qatlarında temperaturun artmasına,

ya ıntıların miqdarının çoxalmasına s b b olur v bu da

infraqırmızı üalar t r find n CO2 molekulunun udulması

n tic sind yaranır.

328

Bel likl , yanacaq – hava qarı ı ı karbon oksidinin

m l g lm sin s b b olur. Neft v kömürün natamam

yanma m hsulları uçucu üzvi birl m l r kimi tüstünün

sas t rkib hiss si olaraq atmosferi çirkl ndirir. D m qazı

sas n qara v lvan metalların ridilm si v emalı

prosesl rind , daxili yanma müh rrikl rinin ayırdı ı

qazlarda, bir sıra t bii qazların partlayı ı zamanı,

partlayıcı qur uların i l m si zamanı v s. hallarda

meydana g lir. Vaqranka (zavodlarda çuqun ritm k

üçün peç) qazlarının t rkibind 13 – 15% d m qazı olur.

ridilmi v soyudulmu çuqun özünd n qaz ayırır ki,

bunların da t rkibind 3,4% CO olur. Alüminiumu ritm k

üçün istifad olunan soba qazlarının t rkibind 32,2%,

domna qazlarının t rkibind is 30%- q d r CO olur.

Avtomobill rin buraxdı ı tüstü qazlarının t rkibind CO-

nun miqdarı müh rrikin v yanaca ın növünd n v

motorun i l m raitind n asılı olaraq 1%-d n 13,7%-

q d r olur. Kömür tozunun t rkibind 0,1 - 3,9 %, tütün

tüstüsünd 0,5 – 1%, barıt qazlarının t rkibind is 30%-

q d r CO olur. Trinitrotoluolun partlayı ı zamanı m l

g l n qazların t rkibind 57% CO olur. Dinamit

partladıqda 34%, pikrin tur usu partladıqda is 61% CO

alınır. Qarı ıq generator qazlarının t rkibind 27%, su

329

qazının t rkibind is 83-86% CO olur. Bir sıra vulkan

qazlarının t rkibind 5,6% CO oldu u a kar edilmi dir.

CO sas n metal oksidl rinin reduksiyasında, metal

karbonill rin, fozgenin, karbon sulfidin, aromatik aldehid-

l rin, formamidin, metil spirtinin, qarı qa tur usunun,

alüminium-xloridin alınmasında v h mçinin d

karbonill m reaksiyalarında istifad olunur.

CO r ngsiz, iysiz, dadsız qazdır. rim temperaturu

(–205)0C, qaynama temperaturu (–191,5)0C, sıxlı ı 0,97

q/sm3 – dır. Göy alovla yanır, CO2 m l g tirir. Hava il

qarı ı ı 12,5 – 74,2% olduqda alı ır. 2 h cm CO v bir

h cm oksigen yandırıldıqda partlayı ba verir. A a ı

temperaturlarda CO nisb t n inertdir. Yüks k temperatur-

larda katalizator i tirakında asanlıqla müxt lif reaksiya-

lara girir v üzvi sintez prosesl rind sas n birl m

reaksiyalarına m ruz qalır.

CO – d m qazı materialların s thin heç bir t sir

göst rmir. Onun yüks k qatılı ı fizioloji v patoloji

d yi iklikl r v h m d ölüm s b b olur. Bu çox toksiki

qazdır, ba a rısı, ba gic ll nm , ür k bulanma, qusma,

qıc olma v ölüm kimi n tic l r tör d bilir. Odur ki, onun

havada yol veril bil n qatılı ı i çi yerl rind 20 mq/m3,

hali ya ayan yerl rd is maksimum bird f li 3 mq/m3,

330

orta günlük 1 mq/m3–d n artıq olmamalıdır. CO,

hemoqlobinl birl r k karboksihemoqlobin m l

g tirir. Qanda karboksihemoqlobinin m l g lm si

prosesi dön n bir prosesdir. CO il n f s alma

dayandıqdan sonra h r 3-4 saatdan bir insan orqanizmi

onun yarısından t mizl nir.

Qazların çoxlu miqdarda karbon oksidind n

t mizl nm si üçün qazların maye azotla yuma v ya

absorbsiya prosesl rind n istifad olunur. Qazların

absorbsiya prosesini h m d bir valentli misin asetat,

formiat v ya karbonat duzlarının su-ammonyaklı

m hlulunun i tirakı il h yata keçirirl r. Mis-ammonyak

m hlullarının uduculuq xass l rini artırmaq üçün prosesi

a a ı temperaturda (0 -250C) v yüks k t zyiqd (10 –

30 MPa) aparırlar. Proses kompleks mis-ammonyak

birl m l rinin m l g lm sin saslanır.

Cu(NH3)nOOCH+CO ⎯→← [Cu(NH3)n CO]OOCH (8.62)

Absorbsiya prosesl rini doldurmalı skrubberl rd

aparırlar. Desorbsiya 800C temperaturda, atmosfer v ya

a a ı t zyiql rd aparılır. Desorbsiya zamanı ayrılan CO

konversiya prosesin qaytarılır. Bu halda qazların

t mizl nm d r c si yüks k olur, lakin proses çox yer

tutur v xeyli ammonyak itkisi il xarakteriz olunur. Buna

331

gör d hal-hazırda sas n katalitik hidrogenl dirm

(metanla dırma) üsulundan istifad olunur. Bundan

ba qa atmosfer atılan CO-nun qar ısını almaq üçün

karbon oksidinin yandırıcı qur ularından istifad olunur.

8.6.1. Mis-alüminium-xlorid m hlulu il karbon oksidinin (CO) absorbsiyası.

Bu üsul qazın t rkibind oksigen v çoxlu miqdarda

karbon dioksidi olanda t tbiq olunur. Proses mis v

alüminiumun tetraxlorid qarı ıq duzunun müxt lif

aromatik karbohidrogenl rd m hlulu il karbon oksidinin

kompleks m l g tirm sil kimy vi absorbsiyaya

saslanır. Mis-alüminium-xlorid m hlulunun i tirakı il

tullantı qazlarının karbon oksidind n(CO) t mizl nm

prosesinin texnoloji sxemi kil 8.25-d göst rilmi dir.

Qabaqcadan qurudulmu qazlar regenerasiya olunmu

m hlulla suvarılan 1 absorberin verilir. 1 Absorberind n

çıxan karbon oksidi il doydurulmu m hlul 2

qızdırıcısında 100 temperaturuna q d r qızdırılaraq 3

aralıq desorberin gönd rilir. 3 desorberind t zyiq 0,25

MP h ddind saxlanılır. 3 desorberi desorbsiya

prosesind ayrılan regenerasiya olunmu CO–nun

uducu m hlulu il suvarılır. Qism n regenerasiya olunan

m hlul 4 istid yi diricisini ke r k 5 regeneratoruna daxil

332

olur. 5 regeneratorunda m hlulun 135–180°

temperaturda regenerasiyası ba verir. Sonra

regenerasiya olunan m hlul 5 regeneratorundan

götürül r k yenid n 1 absorberin v 3 desorberin

veril r k dövr etdirilir. 5 regeneratorunun yuxarısından

çıxan regenerasiya qazları 6 soyuducusunda soyudulur

v sonra da t rkibind olan uducu m hluldan ayrılmaq

üçün 7 çökdürücüsün verilir. Qaz axınından ayrılan

h lledici (toluol) 7 çökdürücüsünd n ayrılaraq uducu

m hlulun hazırlanması sistemin gönd rilir.

333

8.7. Uçucu h lledici buxarlarının adsorbsiyası. Üzvi h lledicil rin rekuperasiyası h m iqtisadi, h m d

ekoloji baxımdan h miyy t malikdir. H lledici

buxarlarının tullantıları onların saxlanması v texnoloji

prosesl rd istifad olunması zamanı m l g lir.

Onların rekuperasiyası üçün adsorbsiya üsullarından

daha geni istifad olunur. H lledici buxarlarını h r hansı

1

I

5 VII

V 3

2

IV VI V

7 6

kil 8.25. Misalüminiumxlorid(CuAICI4) m hlulunun i tirakı il tullantı qazlarının karbon oksidind n (CO) t mizl nm si prosesinin texnoloji sxemi.

1 – absorber; 2 – qızdırıcı; 3 – aralıq desorberi; 4– isti-d yi dirici; 5 – regenerator; 6 – soyuducu; 7 – çökdürücü; I – t mizl n c k qaz; II – t mizl nmi qaz; III – buxar; IV – kondensat; V – CO; VI – su; VII – uducu m hlul; VIII – regenerasiya olunan uducu m hlul.

II

VIII

III IV

IV III

4

334

xırda m sam li adsorbentl rl (aktivl dirilmi kömür,

silikogel, seolitl r, m sam li ü v s.) tutmaq olar.

Lakin hidrofob adsorbentl rd n olan aktiv kömür bu

m s l nin h llind daha üstün hesab olunur:

t mizl n c k buxar-hava v ya buxar-qaz qarı ı ının

nisbi n mliyinin 50%- q d r oldu u halda bel n mlik

praktiki olaraq üzvi h lledici buxarlarının uduculuq

qabiliyy tin t sir göst rmir. Aktivl dirilmi kömürd n

istifad ed n adsorbsiya qur ularının s m r liliyi

t mizl n c k qazın t rkibind olan uçucu üzvi h lledici

buxarlarının qatılı ından asılıdır. Uçucu üzvi h lledici

buxarlarının udulma prosesini stasionar (sabit, d yi m z,

h r k tsiz, h mi bir yerd olan) qaynar v sıx h r k t

ed n uducu lay üz rind aparmaq olar, lakin istehsalat

t crüb sind vertikal, horizontal v ya halqa killi

adsorberl rd yerl dirilmi stasionar adsorbent laylı

rekuperasiya qur ularından daha geni istifad olunur.

Vertikal tipli adsorberl r ad t n m hdud buxar-hava

(buxar-qaz) qarı ıqlarının t mizl nm sind , horizontal v

halqa killi adsorberl rd n is bir qayda olaraq yüks k

sür tli (on v yüz min kubmetr saat sür ti il ) qaz

axınlarının emal olunmasında istifad olunur. Uçucu

h lledici buxarlarından emal olunan axınların daha d rin

335

t mizl nm sini ld etm k m qs dil müxt lif prosesl ri

özünd birl dir n kombin olunmu üsullarından istifad

olunur.

8.8. Qazların katalitik v termiki üsullarla t mizl nm si.

CO-nun oksidl dirilm si üçün katalizator kimi

manqan, mis-xrom v platin qrupu metallarından istifad

olunur. Tullantı qazlarının t rkibind n asılı olaraq

s nayed müxt lif texnoloji sxeml rd n istifad olunur.

Üzvi madd l rin toksiki buxarlarını destruktiv katalitik

t mizl nm y düçar edirl r. Bel prosesl rin

katalizatorlarını mis, xrom, kobalt, manqan, nikel, platin

v dig r metalların sasında hazırlayırlar. zi hallarda

t bii materiallardan da istifad edilir. Bu katalizatorları

rti olaraq tamamil metaldan hazırlanmı , qarı ıq,

keramik, tökm olmaqla f rql ndirirl r.

stehsalatda istifad olunan katalitik t mizl m

qur uları kontakt aparatlarının konstruksiyalarına, daxil

olan tullantı qazlarının temperaturunun lazımi s viyy d

saxlanması üsuluna, istifad olunan katalizatorlara,

istiliyin rekuperasiya olunma üsuluna, z r rsizl dirilmi

qazlar retsiklinin olmasına gör f rql nirl r.

336

Bel likl , tozlu qaz tullantılarının z r rli çirkl ndi-

ricil rd n t mizl nm si üçün müxt lif üsullar v aparatlar

m lumdur, lakin onların t tbiq edilm si t mizl m

texnologiyalarının nöqsan c h tl rind n asılıdır.

8.9. Qaz tullantılarının hidrogenxloridd n t mizl nm si

Neft-kimya s nayesi inki af etdikc , s naye tullantı

qazlarının utiliz olunması, t mizl nm si v yenid n

istifad y verilm si qlobal probleml rd n biri olmu dur.

Dig r t r fd n tullantı qazlarının hidrogenxloridd n

t mizl nm si h m ekoloji baxımdan, h m d iqtisadi

c h td n sas probleml rd ndir. S naye tullantılarından

olan hidrogenxloridin bir sıra utiliz yolları v üsulları

vardır:

- Hidrogenxloridin i l nib qatı xlorid tur usuna

çevrilm si;

- Hidrogenxloridd n istifad ed r k b zi metal

xloridl rinin (CaCI2, FeCI3, ZnCI2, BaCI2 v s.) alınması;

- Hidrogenxloridin oksidl dirilm si v ya katalitik

elektroliz prosesin u radılması v dig r üsullarla xlorid

tur usuna v xlora çevrilm si.

337

Texniki duz tur usu (HCI) t mizl nm d n, yenid n

t krar emal olunmadan da istifad oluna bilir. M s l n,

metal xloridl rinin alınmasında, hipoxlorit tortasının

parçalanmasında v s. prosesl rd hidrogen-xloridd n

istifad olunur. Bu prosesl rin düzgün aparılması zamanı

hipoxlorit tortasının t rkibind olan aktiv xlorun 70%-i

istehsalatda 50%-li xlor-qaz klind dövriyy y qaytarı-

la bilir. Artıq qalan tortanın is mt kalsium-xlorid

çevrilm si m qs d uy un hesab olunur ki, bu da tikinti

s nayesind , soyutma texnikasında, b zi tez buxarlanan

xloridl rin buxarlandırılaraq b rk hala keçirilm si üçün

geni istifad olunur. Hidrogen xloridin utilizasiyasının n

perspekt üsullarından biri onun oksixlorla ma

prosesl rind istifad olunmasıdır.

Qazların t mizl nm si, daha do rusu s naye

tullantılarından hidrogenxloridin ayrılması v utilizasiyası

üçün bir sıra konkret variantların texniki-iqtisadi c h td n

müqayis edilm si v n perspektiv olanının seçilm si

vacibdir. Bir sıra istehsal prosesl ri üçün xarakterik olan

s naye tullantıları kimi çıxan qazların v ventilyasiya

tullantılarının hidrogenxloridd n t mizl nm si üçün

mövcud olan texnoloji prosesl rd n ks riyy ti

absorbsiya v adsorbsiya üsullarına saslanır. S nayed

338

qaz halında olan m hsulları ayırmaq üçün sas n

a a ıdakı ayırma üsullarından istifad olunur:

absorbsiya, adsorbsiya, hemosorbsiya, a a ı tempera-

turlu rektifikasiya, kombin olunmu üsul.

Absorbsiya üsulu – çox kobud t mizl nm üsulu

olub çox vaxt ancaq metan v hidrogeni ba qa qaz

qarı ıqlarından ayırmaq üçün istifad olunur. Bu üsulun

sasını diffuziya prosesi, y ni madd nin qaz fazadan

maye fazaya keçm si t kil edir. Ad t n absorbsiya

prosesini bo qablı v ya Ra iq h lq l ri il doldurulmu

kalonlarda aparırlar. Absorbenti (mayeni) kalonun

yuxarısından, ayrılacaq qazı is kalonun a a ısından

verirl r. Absorbent t r find n udulmamı qazlar (CH4,H2)

kalonun yuxarısından çıxır. Absorbentd udulmu qazlar

is desorbsiya kalonuna verilir. Absorbsiyanın h r k t

sür ti komponentl r il götürül n madd nin parsial

t zyiql ri f rqind n asılıdır.

II

MII

IM

I

IIM

IIM

or

PPPP

PPPPP

−−⋅

−−−=Δ

2

2

211

2

lg3,2

)()( ....(8.63)

Burada IIPP 21

2 , – aparatın giri ind v çıxı ında

qaz fazasının udulan komponentl rinin parsial t zyiql ri;

339

IIMM PP ,1

– mayed udulan komponentl rin parsial

t zyiql ridir.

Qazların t mizl nm si üçün çox vaxt adsorbsiya

üsulundan da istifad olunur. Adsorbsiya üsulu il

qazların ayrılması qaz killi karbohidrogenl rin

selektivliyi yüks k olan sülb adsorbent t r find n

udulması prosesin saslanır. Adsorbent kimi aktivl mi

kömür, silikogel, “molekulyar l k” v s. istifad olunur.

Adsorbsiya prosesi ya qaz v adsorbent bir-birin qar ı

ks istiqam tl rd h r k t ed n fasil siz i l y n

aparatlarda (hipersorberl rd ) v ya da periodik i l y n

adsorberl rd aparılır. Adsorbsiya prosesi istiliyin

ayrılması il gedir. Odur ki, reaksiyanın vv lind

temperatur 45-600C olur. stiliyin ayrılması n tic sind

(≈8000 kal) prosesin sonunda temperatur 60-700C-y

q d r qalxır. B z n temperaturu sabit saxlamaq üçün

adsorberl r soyuducularla t chiz olunur.

Son vaxtlar adsorbent layı h r k t ed n adsorbsiya

prosesl ri (hipersorberl r) geni istifad olunma a

ba lanmı dır. Hipersorberl r h r k t etm y n adsorbent

layında aparılan prosesl r nisb t n böyük

m hsuldarlı a malikdirl r. Sintetik seolitl rin bircinsli v

müxt lif ölçülü m sam l rinin olmasına gör onlarda qaz

340

molekullarının ölçüsünd n asılı olaraq yüks k seçicilikd

ayrılma gedir. Xemosorbsiya üsulu il qazların ayrılması

zamanı el bir uducu maye seçirl r ki, bu maye ayrılmaya

m ruz qalan qazlarla kimy vi birl m m l g tirsin v

yüks k temperaturda ilk madd y v xemosorbent

parçalansın. Hemosorbsiya prosesind h r k t sür ti

qazın v mayenin entropiya f rqi kimi götürülür.

Unisbi = ϕ ⋅(S1 – S2) ............(8.64)

Burada, Unisbi – hemosorbsiyanın nisbi sür ti, S1 v S2

– m hlulun v qaz qarı ı ının entropiyası, ϕ - kütl

mübadil si msalıdır.

Qazların katalitik t mizl nm üsulunun mahiyy ti

ondan ibar tdir ki, t rkibind z h rli madd l r olan qaz

tullantıları katalizatorun i tirakı il z r rsiz madd l r

çevrilir. Dem li, qaz axını katalizator t b q sind n

keçirilir. Katalizator spesifik t sir etdiyind n mü yy n növ

komponentl r üçün n z rd tutulur.

Qazların katalitik t mizl nm qur ularının

m hsuldarlı ı 900–14000 m3/saat olur v onların texnoloji

sxeml ri eyni tipli olur. T mizl n n qazlar asılqan

hiss cikl rind n azad olduqdan sonra reaksiya

temperaturuna kimi qızdırılır v reaktora gönd rilir.

Qazların katalitik t mizl nm si zamanı sas aparat

341

reaktordur. Reaktorun i ini qazın s rfi (Ls, m3/san)

prosesin temperaturu (Tk), daxil olan (C0) v çıxan

qazlarda (C) z h rli qarı ıqların qatılı ı (mol/ m3 ) kimi

texnoloji göst ricil r xarakteriz edir. Katalizator

b k sinin qalınlı ı a a ıdakı ifad d n tapırlar:

ωρδ

⋅⋅⋅−⋅=SS

CCL

F

S )( 0 ............(8.65)

Burada SF – katalizator layının sah si, m2, ρ -

katalizatorun sıxlı ı (d n v r killi katalizatorlar üçün),

kq/m3, S – katalizatorun xüsusi s thi, m2/kq, ωωωω -

heterogen katalitik reaksiyanın sür tidir, mol/( m2⋅⋅⋅⋅s) il .

Katalitik reaksiyanın sür ti t mizl n n qazlarda

komponentl rin v katalizatorun t bi tind n, prosesin

temperaturundan, z h rli qatı ı ın qatılı ından asılıdır.

Bildiyimiz kimi xlor – kimya s nayesind qiym tli bir

xammaldır. Ondan müxt lif növ kimya m hsullarının

alınmasında istifad olunur. Dig r t r fd n xlor v onun

birl m l ri güclü toksiki xass y malikdirl r. Odur ki,

onların traf mühit atılması ciddi reqlamentl dirilir.

Sintetik xlorid tur usu quru hidrogenxloridin su

absorbsiyası yolu il alınır. Dig r t r fd n xlorla ma

prosesl rind küllü miqdarda hidrogenxlorid ayrılır.

Hidrogenxloridin xlorid tur usuna emal d r c si 92–96%

342

t kil edir. Karbohidrogenl rin birba a xlorla ma

prosesl rind n alınan hidrogenxlorid abqazları hal-

hazırdakı dövr q d r çox geni t tbiq sah si

tapmadı ından traf mühitin çirkl nm sin s b b

olmaqdadır. Hidrogenxloridin n perspektiv emal

üsullarından biri d ondan oksidl dirici xlorla ma

prosesl rind istifad edilm sidir. Oksidl dirici xlorla ma

üsulunun sasını hidrogenxloridin molekulyar xlora q d r

oksidl m si prosesi tutur ki, bu da Dikon reaksiyası kimi

m lumdur. Dikon reaksiyası a a ıdakı t nlik üzr gedir:

4 HCI + O2 ⎯→← 2 CI2 + 2 H2O ........(8. 66)

Hidrogenxloridin xlora q d r oksidl m si ad t n

380-4000C temperaturda ba verir. Parafinl rin,

olefinl rin v aromatik karbohidrogenl rin oksidl dirici

xlorla ması prosesl rinin n z ri v texnoloji aspektl ri

geni sur td öyr nilmi dir. Oksidl dirici xlorla ma

prosesl rinin üstün c h tl rind n biri d ondan ibar tdir

ki, onun sasında xlora gör balansla dırılmı prosesl r

i l nib hazırlana bil r. Bu halda xammala (xlora) q na t

olunmaqla yana ı h m d m qs dli m hsulların maya

d y ri azalır. Dig r t r fd n traf mühitin mühafiz si

m s l l ri d h ll edilmi olur. Dikon reaksiyası sasında

hidrogenxloridin oksidl m prosesl rinin katalizatorları

343

misxloridl ri v q l vi metalxloridl ri sasında

hazırlanmı duz sisteml ri hesab olunur. CuCI2⋅⋅⋅⋅KCI

halında istifad olunan duz rintil ri karbohidrogenl rin

oksidl dirici xlorla ma prosesl rinin d katalizatorları ola

bil r. T dqiqatlar göst rmi dir ki, etilenin oksidl dirici

xlorla ma prosesind xlorla dırıcı agent CuCI2 ola

bil r, y ni reaksiya a a ıdakı ardıcıllıqla gedir.

2CuCI2 + C2H4 ⎯→ Cu2CI2 + C2H4CI2 ......(8.67)

Cu2CI2 + 2HCI + 21 O2 ⎯→ 2CuCI2 + H2 O ......(8.68)

Bel likl , hidrogenxloridd n istifad ed r k oksid-

l dirici xlorla ma prosesl rinin aparılması h m d

iqtisadi c h td n lveri li hesab olunur.

Hidrogenxloridin adsorbenti N - V-02 (MAR 0,

MARKA P) - Neft emalı, neft-kimya v dig r prosesl rd ,

h mçinin metalların korroziyadan qorunması v traf

mühitin mühafiz si zamanı t rkibind hidrogen, karbo-

hidrogenl r v hava olan qazların hidrogenxloridd n v

h mçinin d dig r hidrogenhallogenidl rind n t mizl n-

m si m qs di il istifad olunan adsorbentdir. Bu cür

adsorbentl rin kimy vi t rkibi v xass l ri c dv l 8.5-d

gösr rilmi dir.

344

C dv l 8.5

Adsorbentin kimy vi t rkibi v xass l ri

Kimy vi t rkibi, kütl % ilParametrl r Göst ricil r

Zn 42-50 Na2O, çox olmamaqla 0,15

Fiziki xarakteristikası v xass l ri Parametrl r Göst ricil r

Ekstrudatın diametri, mm * 2,7 – 3,5 Ölçüsü <1mm-d n kiçik olan fraksiya

0,3

Doldurma sıxlı ı, q/sm3 0,8 – 1,2 Möhk mlik msalı kq/mm, az olmamaqla: - Marka

0,9

Möhk mlik msalı kq/mm, az olmamaqla: - Marka P

1,1

PPP (5500 ),%, çox olmamaqla

3,0

lortutumu, kütl %-i il , çox olmamaqla

20

Xüsusi s thi, m2/q, az olmamaqla

80

(∗Qeyd: t labatçının razılı ı il ekstrudatın diametri

2.7 mm-d n az olmamalıdır.)

Xlor v onun tör m l ri z h rl yici t sir malik

oldu una gör onların traf mühit yayılmasının qar ısı

ciddi alınmalıdır. Bununla laq dar olaraq atmosfer xlor

v onun birl m l rini trafa yaya bil n bütün texnoloji

prosesl r t mizl m qur uları il t chiz olunmalıdırlar.

Bel qur ulardan bir neç si il tanı olaq:

345

8.9.1. Hidrogenxlorid istehsalında alınan tullantı qazlarının t mizl nm si

Sintetik duz tur usu, quru hidrogen-xloridin

absorbsiyası yolu il alınır. Bunun çevrilm d r c si 92-

96% t kil edir. Absorbsiya sistemind udulmayan

hidrogen xlorid, inert qazlar v su buxarı sanitar

t mizl nm y gönd rilir. Hidrogen-xlorid istehsalında

alınan tullantı qazlarının t mizl nm si qur usunun

texnoloji sxemi kil 8.26-d göst rilmi dir. Hidrogen-

xlorid istehsalında alınan tullantı qazlarının t mizl nm si

zamanı su il suvarılan iki ardıcıl 1 v 2 absorberl ri il

t chiz olunan qurgudan istifad olunur. Absorberl r

iç risind 25x25 mm ölçülü çini h lq l rl doldurulmu ,

faolitd n hazırlanmı kalondan ibar tdir. 1 v 2

absorberl r sistemini keç r k hidrogenxloridd n

t mizl nmi qaz atmosfer buraxılır, sistemd alınan tur

su istehsalın raitind n asılı olaraq 3 tutumundan

götürül r k ya neytralla maya, ya da texniki xlorid-

tur usunun alınmasında istifad olunmaq üçün gönd ril

bil r. Neytralla ma üçün su 1 absorberinin yuxarı

hiss sind n verilir. 1 v 2 absorberl rinin a a ısından

çıxan hidrogenxloridl doydurulmu su 3 tutumuna

toplanır. 3 tutumundan 4 nasosu vasit sil su 5 suvarma

346

soyuducusunu keç r k 2 absorberin sirkulyasiya olunur.

Hidrogenxlorid istehsalında ayrılan tullantı qazlarının

t rkibind hidrogenxloridin qalıq miqdarı 30 mq/m3 – d n

artıq olmamalıdır.

III

II

1

5

4 3

IV

I

2

kil 8.26. Xlorid tur usu istehsalında alınan tullantı qazlarının hidrogenxloridd n t mizl nm si qur usunun texnoloji sxemi. 1,2 – absorberl r ; 3 – xlorid tur usu tutumu; 4 – m rk z-d nqaçma nasosu; 5 – suvarmalı soyuducu; I – t mizl nm -y ged n tullantı qazlar; II – hidrogenxloridd n t mizl nmiqazlar atmosfer ; III – su; IV – tur su neytralla maya.

347

Hidrogenxloridin daha tam udulması üçün duru xlorid

tur usu suvarmalı soyuducuda soyudulur. Bir sıra

hallarda çıxan tullantı qazlarının hidrogenxloridd n

t mizl nm si üçün NaOH-dan istifad olunması

m qs d uy un hesab olunur. Bu zaman alınan NaCI

m hlulunu elektroliz qur usuna gönd rirl r. Bundan

ba qa hidrogenxloridin su il udulması Ra iq h lq l ri il

doldurulmu skrubberl rd , s p l yici skrubberl rd ,

köpükl nm tipli skrubberl rd v s. h yata keçiril bil r.

8.9.2. Kalsium-xlorid istehsalında ayrılan qaz qarı ı ının hidrogenxloridd n t mizl nm si

Kalsium xloridin alınması üçün xlorid tur usundan v

h ng da ından istifad olunur. Bu zaman a a ıdakı

reaksiya ba verir:

CaCO3 +2HCI ⎯→ CaCI2 +CO2 +H2O .......(8.69)

Reaksiya tam getm diyind n çıxan qazların t rkibin-

d CaCI2 tozları v CO2 d n ba qa hidrogenxlorid buxar-

ları da olur. Ona gör d CaCI2 istehsalında istifad

olunan sistem t mizl yici qur ularla t chiz olunmalıdır.

CaCI2 istehsalında ayrılan qaz qarı ı ının t mizl nm

qur usunun i göst ricil ri c dv l 8.6- d göst rilmi dir.

348

C dv l 8.6

Kalsium-xlorid istehsalı prosesind ayrılan tullantı

qazlarının t mizl nm si qur usunun i göst ricil ri

T mizl mqur usu

Tutulan komponentl r

Qatılıq, % T mizl nmd r c si, % Daxil

olur Xaric olur

Sanitar qüll

HCI 0,1 0,006 99,4

Köpük absorberi

CaCI2 (toz) 10,44 1,93 82,7

Skrubber CaCI2 (toz) 1,78 0,32 82,0

T rkibind xlor, hidrogen xlorid v xlor üzvi birl m -

l r olan s naye qazları bir çox istehsal prosesl rind

alına bil r. Bu prosesl r NaCI m hlulunun elektrolizi il

xlor v NaOH–ın alınması, xloridl rin elektrolizi yolu il

maqneziumun alınması, xlorla dırıcı yanma il lvan me-

talların emalı, xlorid tur usunun v xlor üzvi v xlor qeyri

üzvi birl m l rin alınması aid edil bil r. Bunlardan ba -

qa son dövrl rd hidrogenxloridin ayrılması xlor üzvi tul-

lantıların yandırılması qur ularında da mü ahid olunur.

Bu halda da xlorun v xlor üzvi birl m l rin udulması

üçün su, q l vi m hlulları, su suspenziyaları v üzvi

h lledicil rd n istifad olunur. Bu cür prosesl ri h r cür

konstruksiyalı reaktorlarda aparmaq olar. Bu halda

qazların t mizl nm d r c si 70-90% olur.

349

Etilenin xlorla ması üsulu il 1,2-dixloretanın

alınması prosesind tullantı qazlarının t rkibind 1,9 -

2,5%- q d r hidrogenxlorid olur. Bunun da atmosfer

atılması traf mühitin tur z r rli komponentl rl

çirkl nm sin s b b ola bil r. Odur ki, dixloretan

istehsalında yaranan tullantı qazları xüsusi t mizl yici

qur ularda t mizl ndikd n sonra atmosfer atıla bil r. Bu

halda tullantı qazlarının t rkibind olan hidrogenxloridin

absorbsiya üsulu il ayrılması n s m r li v effektiv üsul

hesab olunur. 1,2-dixloretan istehsalı prosesind

yaranan qazların hidrogenxloridd n t mizl nm si

qur usunun texnoloji sxemi kil 8.27–d göst rilmi dir.

Etilen qazı 2 MPa t zyiq altında xlorla ma öb sin daxil

olur. 1 xloratoruna daxil olmamı dan vv l 0,12-0,2

MPa t zyiq q d r drossell dirilir. 1 xloratoruna h m d

0,16 MPa t zyiq altında xlor verilir. Xloratora vv lc

d mir metal qırıntıları yerl dirilir, sonra is oraya 1,2 –

dixloretan m hlulu tökül r k maye s viyy si ld olunur.

Xlorla ma prosesinin gedi ind ayrılan hidrogenxlorid

d mir il reaksiyaya gir r k FeCI3- çevrilir ki, bu da

xlorla ma prosesini kataliz edir. Xlor v etilen xloratorun

a a ısından daxil olur. Buraya etilen 5-10% artıqlı ı il

verilir. Xloratorda s viyy 3 v 4 kondensatorlarından

350

daxil olan dixloretan-kondensat vasit sil t nziml nir. 1

xloratorunun yuxarısından çıxan qazlarla birlikd dixlor-

etan buxarları 2 soyuducusundan keç r k dövr ed n su

il i l y n 3 kondensatoruna v duz m hlulu il

m nfi 200C-y q d r soyudulan 4 kondensatoruna

daxil olur. 3 v 4 kondensatorlarından sonra 1,2-

dixloretan kondensatı 5, 6 seperatorlarına daxil olur.

Burada 1,2-dixloretan abqazlardan ayrılır. 1,2 -

dixloretanın bir hiss si xloratora qaytarılır, qalan

hiss si is 8 tutumuna yı ılır. 8 tutumundan xam

dixloretan nasos vasit sil sonrakı emal m rh l sin

gönd rilir. 6 separatorundan sonra çıxan qazlar 9

doldurmalı kalona daxil olur. 9 kalonu (- 150C)-y

q d r soyudulmu 11 nasosu vasit sil 9 kalonu v

10 soyuducu sistemind dövr ed n dixloretan il

suvarılır. 10 soyuducusunda 1,2 -dixloretan duz m hlulu

il soyudulur. 9 kalonundan sonra tur abqazlar 12

neytralla dırıcı kalona daxil olur. Burada 10-12%-li

kaustik soda m hlulu il neytralla dırma prosesi aparılır.

Kaustik soda 13 tutumundan 16 nasosu il götürül r k

14 istid yi diricisind n keç r k qızdırılır v 12

aparatının yuxarı hiss sin daxil olur. Kaustik soda

m hlulu istid yi diricid su buxarı il qızdırılır. 13

351

tutumundan i l nmi kaustik soda m hlulu

t mizl nm y gönd rilir v tutuma yeni m hlul lav

edilir. Abqazlar neytralla madan sonra 15 absorberin

daxil olur. Absorber su il suvarılır. Absorber iki laydan

ibar t, ölçüsü 100x100x100 mm olan Ra iq h lq l ri il

doldurulmu olur. 17 su ç nind n su 18 nasosu

vasit sil el verilm lidir ki, absorberin suvarılma sıxlı ı

5,5m3/m⋅saat olsun. Bu sıxlıqda qazların t mizl nm sinin

effektivliyi 90% t kil edir. Çıxan qazların hidrogen-

xloridd n t mizl nm si üçün Ra iq h lq l ri il yükl n-

mi doldurmalı absorberl rd n istifad etdikd damcı -

killi xlorid tur usu dumanının intensiv tutulması ld

olunmur, lakin qaz killi hidrogenxloridin tutulması daha

intensiv ba verir. Hidrogen xloridin tam tutulmaması

(90%) da bununla izah olunur. Bu zaman alınan axıntı

suları çox az qatılıqda 0,15 – 0,4% hidrogen xlorid

saxlayır.

352

8.27. Dixloretan istehsalı prosesind ayrılan qazların hidrogen xloridd n absorbsiya üsulu il t mizl nm si

prosesinin texnoloji sxemi: 1 – xlorator; 2 – soyuducu sistem; 3, 4 – kondensatorlar; 5, 6 – separatorlar; 7 – soyuducu; 8,13 – tutumlar; 9 – doldurmalı kalon; 10 – dövr ed n dixloretan soyuducusu; 11, 16, 18 – nasoslar; 12 – neytralla dırıcı; 14 – istid yi dirici; 15 – absorber; 17 – su ç ni; I – xlor; II – etilen; III – abqazlar; IV– dixloretan; V – xam dixloretan; VI – tur abqazlar; VII – duz m hlulu; VIII – kaustik soda m hlulu; IX – i l nmi kaustik soda m hlulu t mizl nm y ; X – t mizl nmi qazlar; XI – t miz su.

V

III

I

II

1 7

3 2

5

8

4

13 16

11

10

6

15

18

17

VII

VIII

IX

X

XI

14

IV

VI 9 12

353

9. Litosferin qurulu u, çirkl nm m nb l ri vqorunması.

9.1. Litosfer v onun qurulu u Dig r planetl r kimi Yer d Gün sisteminin bir

hiss sidir. Yer Gün d n 149,6 milyon kilometr

m saf d yerl ir. ıq bu m saf ni 498 saniy y q t

edir. Yer Gün trafını 365,25 orta günlük vaxta q t edir.

Yerl müqayis d bizi hat ed n yalar, cisiml r v

bütün eyl r onun üz rind çox kiçik görünür. Lakin Yer

planeti dig r s ma cisiml ri, m s l n ulduzlarla

müqayis d çox kiçik “toz” olub s rh dsiz k hk anlar

f zasında itir v görünm z olur. Yer yüngül qazlardan

tutmu a ır metallara q d r müxt lif madd l rd n

ibar tdir. Bu madd l r h m Yer s thind , h m d Yerin

t kind son d r c qeyri-b rab r paylanmı dır. Yerin

kimy vi t rkibi dem k olar ki, t dqiq olunub öyr nilm yib.

Ancaq Yer s thi sah sinin t qrib n 5%-i, y ni üst

t b q si t dqiq olunmu dur. Müasir t s vvürl r gör

Yer s thinin yarısı oksigend n, dördd n bir hiss si

silisiumdan ibar tdir. Yer d rinliyinin 99,79%-i oksigen,

silisium, alüminium, d mir, kalsium, natrium, manqan,

kalium v hidrogend n ibar t olub v ancaq 0,21%-i dig r

yerd qalan 105 m lum elementl rin payına dü ür. Yer

354

s thini t kil ed n hava, su, da suxurları v canlı

orqanizml r co rafi örtük h ddind qar ılıqlı t sird

olurlar. Bu qar ılıqlı t sir h r bir konkret halda çoxlu

sayda faktorlarla rtl ndirilir. H r zaman v h r yerd bu

t sirl rin n tic si birm nalı olmur, bütövlükd o fasil siz

co rafi t b q h ddin Gün , kosmos v yerin

d rinliyind n daxil olan enerjinin hesabına saxlanılır.

Planetimizin d rinlikl rind , ölçül ri Aydan böyük v

temperaturu eynil Gün in s thind ki kimi olan

d mird n v nikeld n ibar t rinti halında olan metallik

kütl yerl ir. Planetimizin nüv sinin üst qatı maye

halında olan metaldan t kil olunub, alt qatı is mövcud

olan yüks k t zyiq gör b rk haldadır. 4,6 mlrd il

bundan önc Yer kür sinin yaranması zamanı planetimiz

qızarmı kül kilind idi v rinmi metallar t dric n

Yerin m rk zin do ru h r k t edirdil r, h min vaxtda

is daha yüngül suxurlar üst qata qalxdılar.

Nüv mantiya adlanan köz rmi qalın süxur qatı il

hat olnunub. Bu mövcud temperaturu planetd

qoruyub saxlayan isti adyal rolu oynayır.Yerin üst qatı yer

qabı ı adlanır. Yer qabı ı bizim üz rind ya adı ımız

b rk örtüyü t kil edir. B zi yerl rd yer qabı ının

qalınlı ı 60 km- çatır.

355

Yer kür si bir neç qatdan t kil olunub. M rk zd

b rk v rinmi metaldan t kil olunmu nüv yerl ir.

Nüv d n sonra n h ng rinmi kristallik m n li süxur

qatı is nisb t n nazık b rk qabıqdan t kil olunub. Yerin

Litosfer t b q si (Yer Qabı ı v mantiya) n h g, yava -

yava h r k t ed n lava adlanan his ll r ayrılır. Litosfer

lavalarının bir-biri il toqqu du u yerl rd da silsil l ri

yaranır. Onlar aralandıqda is çatlardan rinmi lava

qalxır v soyuyaraq yeni Yer qabı ı yaradır.

nsanlar sas n t rkib hiss si Yer s thi olan mü yy n

bir sah d , litosfer s thind mövcud olur. Yer s thini

ört n, mantiyanın üst t b q si v yer qabı ından ibar t

olan Yerin b rk örtük hiss sin litosfer deyilir. Yer

s thinin a a ı s rh ddi il üst t b q si arasındakı

m saf 5-70 km h ddind d yi ir, Yer mantiyasının

d rinliyi is 2900 km - atır. Ondan sonra yer s thind n

6371 km m saf d nüv yerl ir. Yer kür sinin 29,2%- ni

quru sah si tutur. Yer kür sinin fiziki v optimal

xüsusiyy tl ri, atmosferin t rkibi c dv l 8.1-d

göst rilmi dir. Litosferin üst t b q si torpaq adlanır.

Torpaq örtüyü mühüm t bii m l g lm hadis si v Yer

biosferi komponentidir. Y ni torpaq örtüyü biosferd ba

ver n bir çox prosesl ri mü yy n edir. Torpaq örtüyü

356

planet halisinin rzaq ehtiyatlarının 95-97%-ni t min

ed n sas rzaq m nb yi hesab olunur. Dünyada torpaq

ehtiyatlarının sah si 129 milyon kvadrat kilometr t kil

edir v ya quru sah sinin 86,5%-ni tutur. Qurunun 10%-ni

k nd t s rrufatı yerl rinin t rkibind kin sah l ri v

çoxillik bitkil r, 25%–ni is otlaqlar v ç m nlikl r t kil

edir. Yer s thind ekoloji sisteml rin inki afı v h yatın

mümkünlüyü torpa ın m hsuldarlı ı v iqlim raiti il

mü yy n olunur.

Çox t ssüfl r olsun ki, düzgün istismar olunmadı ına

gör h r il m hsuldar torpaqların bir hiss si itib gedir.

M s l n, son 100 illikd torpaq sah l rinin erroziyasının

sür tl nm si n tic sind 2 milyard hektar m hsuldar

torpaqlar itirilmi dir ki, bu da k nd t s rrufatı m qs dl ri

üçün istifad edil n torpaq sah l rinin 27%-ni t kil edir.

C dv l 9.1-d Yer kür sinin fiziki v orbital xüsusiyy tl ri,

atmosferin t rkibi göst rilmi ir.

357

C dv l 9.1 Yer kür sinin fiziki v orbital xüsusiyy tl ri, atmosferin

t rkibi Fiziki xüsusiyy tl ri

Ekvatorial radius , km 6378,14 Polyar radius , km 6356,78 Orta radius , km 6371,3 Ekvatorun uzunlu u, km 40 075 H cmi, km 3 1,0832x1012

Kütl si, kq 5,9737x1024

Sıxlı ı, q/sm3 5,515 S thinin sah si, km 2 510 065 700 Ekvatorda s rb stdü m t cili, m/s2 9,766 kinci kosmik sür t, m/s 11 180 Öz oxu trafında firlanma dövru, saat 23,934 Orbit nisb t n ekvatorial maillik, o 23,45

S thind temperatur, K min. orta. max. 185 287 331

S thind atmosfer t zyiqi, kPa 101,325 Orbital xüsusiyy tl ri

Gün d n orta m saf , km 149 597 890 Perihey, km 147 100 000 Afeley, km 152 100 000 Gün trafında fırlanma dövrü, gün 365,24 Orta orbital sür t, m/s 29 785,9 Orbitinin eksentrisiteti 0,01671022 Orbitinin ekliptika müst visin mailliyi, o 0,00005 Orbitinin uzunlu u, 924 375 700 Peykl ri 1 (Ay) Peykidir Gün

Atmosferin t rkibi, %Azot 77 Oksigen 21 Arqon 1 Dig r qazlar 1

358

Beyn lxalq “Worldwatch Institute”nun m lumatına

gör 1990-cı ild n 2000-ci il kimi torpa ın mühafiz si

üçün kapital qoyulu u 6 d f , me l rin b rpası üçün 3,5

d f , enerji istifad sinin s m r liliyini artırmaq üçün 2

d f , yeni enerji növl rinin istifad si üçün 15 d f

artmı dır. nki af etmi ölk l rd traf mühitin çirkl nm si

n tic sind d y n ziyan ümumi milli g lirin 1-3%-ini t kil

edir. 70-ci ill rd AB -da traf mühitin mühafiz si üçün

ayrılan kapital qoyulu u a a ıdakı kimi olmu dur: su

mühitinin mühafiz si üçün 40%, havanın mühafiz si üçün

38%, b rk tullantıların utilizasiyası üçün 15%. Ancaq

s hiyy m qs dl ri üçün h r adama ç kil n x rc 1-ton

toz üçün 400-700; 1-ton CO2 üçün 300-700; 1-ton CO

qazı üçün –180 – 300 dollar t kil edir.

9.2. Litosferin çirkl nm m nb l ri Litosfer b rk v maye çirkl ndirici madd l r v

tullantılarla çirkl nir. Mü yy n olunmu dur ki, Yer

s thind ya ayan h r adamba ına il rzind bir ton

tullantı m l g lir v bu tullantıların t rkibind 50 kq-

dan çox ç tin parçalanan polimer madd l r olur. Yerin

(torpaqların) çirkl nm sin v deqradasiyasına s b b

olan sas faktorlar erroziya, oranla ma, mineral

359

gübr l rin v pestisidl rin istifad si, h mçinin dig r

texnoloji t sirl rin t tbiqidir. oranla ma t bii raitd v

iqtisadi f aliyy t n tic sind ba verir. oranla mı

torpaqların ümumi sah si 501,9 min ha-dır. Düzgün

aparılmayan irriqasiya n tic sind t krar oranla ma

halları geni yayılmı dır. Suvarılan torpaqların 80 %-d n

çoxunun b rpa olunma z rur ti var. Eroziyaya u ramı

torpaqların ümumi sah si 3685 min ha-dır ki, bu da

ölk nin ümumi razisinin 42,5%-ni t kil edir. umlanmı

torpaqların 33,7%-i, bec rilmi torpaqların 68,1%-i,

bu da kilmi torpaqların 15,2%-i, ba ların 15,9%-i,

üzümlükl rin 23,9%-i v me l rin 26%-i erroziyaya

m ruz qalıb. Su erroziyası (hamar v düz x tli yuyulma),

il boyu yuyulma h r hektarda 105 – 516 m3 olan

yamaclarda inki af edib. Sell r v sürü m l rin

m l g lm prosesi gücl nmi dir. Sel m l g lm

m rk zl rinin ümumi s h si 310 km2-dir. Torpaqların

kimy vi çirkl nm si mineral gübr l rin v z h rli kimy vi

madd l rin geni kild istifad olunması il laq dar-

dır. Dövl t Statistika dar sinin m lumatına sas n

ümumi götürdükd respublika üzr 840 min ha razi k nd

t s rrüfatında istifad olunan kimy vi madd l rin, bunun

372 min hektarı is sas n herbisidl rin t sirin m ruz

360

qalıb. Kür – Araz ovalı ının c nub- rq hiss si (pambıq

bec ril n razil r) z h rli kimy vi madd l rl xüsusil

çirkl ndirilmi dir. Burada torpaqdakı z h rli kimy vi

madd l rin s viyy si orta hesabla h r kvadrat metrd

0,94 kq-dır ki, bu da DDT s viyy si il ölçüldükd

normadan 9 d f artıqdır. 24 min hektardan çox razi bir

sıra iqtisadi f aliyy tl rin h yata keçirilm si il z d l nib

ki, bunun da 10 min hektardan çoxu neftl çirkl ndirilib.

Ümumiyy tl , Az rbaycan razisinin 12%-i mineral

gübr l r v kimy vi madd l rl çirkl nib. Torpa ın

çirkl nm m nb l ri a a ıdakı kimi t snif oluna bil r:

ri binalar v m nzil – istismar mü ssis l ri. u

kateqoriyadan olan çirkl ndirici madd l r sas n m i t

zibill ri, yeyinti tullantıları, tikinti zir-zibill ri, qızdırıcı

sisteml rinin tullantıları, ev t s rrufatının yararsız hala

dü n yaları v s. aid edilir. Bütün bu göst ril n

çirkl ndiricil r yı ılır v zibillikl r da ınır. ri h rl rd

m i t tullantılarının yı ılması v zibillikl rd m hv

edilm si m s l si ç tin h ll olunan problem çevrilmi dir.

h r zibillikl rind tullantıların sad yolla yandırılması

z h rli madd l rin ayrılması il mü ayi t olunur.

M s l n, t rkibind xlort rkibli polimerl r olan yaların

yandırılması zamanı güclü toksiki madd l r-dioksidl r

361

m l g lir. Buna baxmayaraq son ill rd m i t

tullantılarının m hv edilm si üçün yandırma üsulu i l nib

hazırlanır. Bel zibill rin qaynar metal rintil ri üz rind

yandırılması perspektiv üsul hesab olunur. S naye mü ssis l ri. B rk v maye s naye

tullantıları t rkibind daima canlı orqanizml r v bitkil r

al min toksiki t sir göst r n madd l r olur. M s l n,

metallurgiya s naye sah l ri tullantılarının t rkibind

ad t n lvan metalların duzları i tirak edir. Ma ınqayırma

s nayesi traf t bii mühitin sianidl r, arsen v barium

birl m l rini tullayır; plastik kütl l rin v süni ip yin

istehsalı zamanı t rkibind fenol, benzol, stirol saxlayan

tullantılar m l g lir; sintetik kauçuklar istehsalı zamanı

torpa a kondisiyaya uy un olmayan (mü yy n edilmi

rt v normalara uy un olmayan) polimer pıxtı v

katalizator tullantıları dü ür; rezin m mulatlarının

istehsalında traf mühit toz killi inqredientl r, his,

qrum, duda daxil olur ki, onlar da torpaq v bitkil rin

üz rin çökür; rezintoxuculuq v rezin detallarının

istehsalında yaranan v eyni zamanda inl rin istismarı

zamanı köhn lmi v sıradan çıxmı t k rl r,

avtokameralar v ç nb r lentl rinin m l g tirdiyi

tullantılar. Köhn lmi v sıradan çıxmı t k rl rin

362

saxlanması v utilizasiyası hal-hazırki dövr q d r h ll

edilm mi probleml rd n hesab olunur, bel ki, bu

zaman tez-tez söndürülm si çox ç tin olan güclü yan ın

halları ba verir. Köhn lmi v sıradan çıxmı t k rl rin

utilizasiya d r c si onların ümumi h cminin 30 %-ind n

artıq olmur.

S naye v m i t tullantılarının artması v üst-üst

yı ılmasına s b b olan prinsipial faktorlara aiddir: istifad

olunan köhn prosesl r, istehsalatda müxt lif xidm t

vasit l rinin tullantılarının dig rl ri t r find n xammal

kimi istifad sin rait yaradan lazımi m kda lı ın

olmaması v tullantıların resirkulyasiyasının aparıl-

maması. Tullantıların ümumi h cminin n böyük hiss si

da -m d n v d mir filizi s nayesinin payına dü ür ki,

tulllantıları h r il bir neç mln tonlarla artmaqla üst-üst

yı ılır. Bel ki, onlar praktiki olaraq t krar istifad

olunmur. Ona gör d , hal-hazırda 2001 ha sah ni hat

etm kl 115 -120 mln ton bel tullantılar yı ılmı dır. B rk

s naye tullantıları sas etibaril kimya v neft-kimya, neft

emalı zavodlarında, s nayenin metallurgiya v m d n

sah l rind , tikinti materialları fabrikl rind v m i t

sektorunda m l g lmi dir. Bel likl , Az rbaycanın

Sumqayıt Boru Prokat zavodunun zibillikl rind , saxlama

363

razil rind , bölü dürm sah l rind yı ılan, açıq

m nb li lakının miqdarı 1,3 mln ton, uy un olaraq

G nc Alüminium zavodunun alunit v gil torpaq maye

qarı ı ının miqdarı 7-1,4 mln ton t kil edir. “Üzvi sintez”

istehsalat birliyi h r il lazımsız h ng istehsal edir.

Bakının neft t mizl m zavodları il rzind 14 min ton

q tran tur usu istehsal edir. Karxanalar - n çox

materiallardan istifad ed n istehsalat sah l ridir v

onların tullantı razil rind 100 mln tondan çox h ng

da ı (h mçinin qum, gil) vardır. 1994-cü ild aparılmı

inventarlama göst rib ki, h min il bütöv respublika üzr

35,5 min ton toksik tullantılar istehsal edilmi dir. Hal -

hazırda bölü dürm sah l rind ümumi miqdarı t qrib n

3 mln ton olan toksiki tullantılar yı ılmı dır ki, m hz onlar

bu gün sas çirkl nm m nb l ridirl r.

Mü yy n olunmu dur ki, istehsal olunmu tullantıların

miqdarı h r il azalır, ancaq bu o dem k deyil ki, bu n tic

az tullantılı texnologiyaların t tbiqi n tic sind ld edilib.

Bu ilk növb d iqtisadi laq l rin k silm si il laq dar

s naye istehsalının a a ı dü m si, mü ssis l rin onların

tam imkanlarının 35-40%-i s viyy sind i l m sinin

n tic sidir. Bu mü ssis l r onların öz tullantılarını b rpa

etm y imkan vermi dir. Ancaq 1991-ci ild tullantıların

364

42%-i, 1992-ci ild 61%-i, 1993-cü ild 76%-i v 1994 -cü

ild 93%-i yenid n emal olunmamı dır. Xüsusil ümumi

illik yı ılma h cmi 300 min tondan çox olan 64 sas

tullantı növü istehsal olunan Sumqayıtda v ziyy t

yolverilm zdir. Bunlardan da yalnız tullantıların 24 növü

(100 min tonlarla) onların resirkulyasiyasına yön lmi

konkret t dbirl r üçün n z rd tutulub. Kimya istehsalat

birliyind 100 min tondan çox birinci toksik sinf aid toksik

maye civ qarı ı ı toplanmı dır ki, bunların hamısı açıq

kild yı ılmı v yenid n emal olunmamı dır.

Bir çox onillikl r rzind neft istehsalında köhn lmi

texnologiyalardan istifad edilm si, torpa ın neft v

mineralla mı su il çirkl nm sin g tirib çıxarmı dır.

T kc Ab eron yarımadasında v onun trafındakı

çirkl ndirilmi razil r t xmin n 10 min hektardan artıqdır

ki, bunun da 7,4 min hektarı k nd t s rrüfatı ( kin

sah l ri) torpaqlarıdır. B zi razil rd neft torpa ın 3

metrlik d rinliyin hopmu v yeraltı suların çirkl nm

m nb yin çevrilmi dir. Bir sıra hallarda, eyni torpaq

sah si h mçinin radionuklidl rl d çirkl nmi dir. Bu

razil rin b zisind qamma üalanma maksimum yol

veril n h dd n 20-50 d f yüks kdir. Neftayırma v neft-

kimya zavodlarının trafındakı torpaqlar neft v maye

365

karbohidrogenl rl çirkl ndirilmi , bu da öz növb sind

atmosferin çirkl ndirilm si m nb yin çevrilmi dir.

Civ texnologiyasına saslanan kaustik soda v xlor

istehsalı Sumqayıt h rind v ümumilikd Ab eron

yarımadasında böyük ekoloji probleml r yaratmı dır.

Zavodda hazırda istismarda olan civ üsulu il xlor

istehsalı fiziki v m n vi c h td n köhn ldiyind n traf

razil rin civ v xlor kimi çox z r rli madd l rl

çirkl nm sin g tirib çıxarmı dır. Ölk d b rk m i t v

dig r tullantıların lazımi s viyy d idar edilm m si,

böyük h rl rin traf razil rind qeyri-qanuni

zibillikl rin yaranmasına g tirib çıxarır ki, bu da öz

növb sind torpaqların çirkl nm sin s b b olur. T kc

Ab eron yarımadasında ümumi sah si 448,6 ha olan 128

d d zibillik mövcuddur. Tullantıların çe idl nm si

aparılmadı ından t hlük li v bir sıra s naye tullantıları

m i t tullantıları il birlikd zibillikl rd yerl dirilir ki, bu

da torpaqların kimy vi çirkl nm sin v onun fiziki

xüsusiyy tl rinin korlanmasına s b b olur.

N qliyyat. Daxili yanma müh rrikl rinin i l m si

zamanı intensiv olaraq yer s thin çök n v ya bitkil r

t r find n udulan azot, qur u un oksidl ri, karbohidro-

genl r, d m qazı, his, duda v dig r madd l r ayrılır. Son

366

halda bu madd l r h m d torpa a dü ür v qida z nciri

il ba lı olan madd l rin dövretm sistemin c lb olunur.

K nd t s rrufatı. K nd t s rrufatı sah l rind

torpaqların çirkl nm si onun t rkibin çox böyük

miqdarda mineral gübr l r v z h rli kimy vi

preparatların (z r rverici h ratları qırmaq üçün) daxil

edilm si say sind ba verir. M lumdur ki, bir çox z h rli

kimy vi preparatların t rkibind civ olur. Torpaqların

a ır metallar v z h rli kimy vi preparatlarla

çirkl nm sini daha müf ss l kild n z rd n keçir k.

Torpaqların a ır metallarla çirkl ndirilm si. Sıxlı ı

d mirin sıxlı ından çox olan metallara a ır metallar

deyilir. Bunlara qur u un, mis, sink, nikel, kadmium,

kobalt, xrom v civ aid edilir. A ır metalların sas

xüsusiyy tl ri ondan ibar tdir ki, onlar kiçik miqdarda

bel bitki v heyvan orqanizml ri üçün h yati h miyy t

k sb edir. nsan orqanizmind a ır metallar h yati vacib

olan biokimy vi prosesl rd i tirak edir. Lakin onların

buraxıla bil n miqdardan çox olması a ır x st likl rin

ba verm sin s b b olur. A ır metallar torpaqda toplanır

v onun kimy vi t rkibinin t dric n d yi m sin , bitki v

heyvan orqanizml rinin h yat f aliyy tl rinin pozulma-

sına imkan yaradır. Torpa ın t rkibind olan a ır

367

metallar insan v heyvan orqanizml rin dü bilir v

arzu edilm y n n tic l r s b b olur. Mü yy n olunmu -

dur ki, civ torpa a bir sıra pestisidl r, m i t tullantıları,

köhn lmi v sıradan çıxmı ölçü cihazlarının vasit sil

daxil olur. M s l n, bir lüminesensiya lampasının

t rkibind 80 mq civ olur. N zar tsiz civ tullantılarının

c mi miqdarı 4-5 min ton/il t kil edir. Civ nin torpaqda

buraxıla bil n qatılıq h ddi 2,1 mq/kq-dır. Civ nin

orqanizm daima az miqdarlarda daxil olması il , yüngül

h y canlanma v yadda ın z ifl m sin s b b olan,

sinir sisteminin pozulması ba verir. Qur u un da canlı

orqanizml r üçün olduqca toksiki madd hesab olunur.

H r bir ton qur u unun istehsalı zamanı onun 25 kq-ı

traf mühit daxil olur. M lumdur ki, bir litr benzinin

t rkibind 0,5 qram tetraetilqur u un olur, odur ki,

qur u unun böyük bir miqdarı etill dirilmi benzinl

i l y n avtomobill rin i l nmi qazları il atmosfer

dü ür. Torpaqların v bitkil r al minin qur u unla

çirkl nm si avtomobil yolları boyunca 200 metr m saf d

yayılmı dır. Torpaqda qur u unun buraxıla bil n qatılıq

h ddi 32 mq/kq - dır. Bu göst ricinin artması qur u unun

k nd t s rrufatı m hsulları il insan orqanizmin dü m si

ehtimalını artırır ki, bu da m rk zi sinir sisteminin, qara

368

ciy rin, böyr kl rin, beynin z d l nm sin s b b ola

bil r. S naye rayonlarının torpaqlarında olan qur u unun

miqdarı k nd t s rrufatı rayonlarınınkına n z r n 25-27

d f çoxdur. H r il torpaq sah l rinin mis v sinkl

çirkl nm si müvafiq olaraq 35 v 27 kq/km2 t kil edir.

Bu metalların torpaqdakı qatılı ının artması bitkil rin boy

atma prosesini l ngidir v k nd t s rrufatı bitkil rinin

m hsudarlıgının azalmasına s b b olur. Torpaqda

kadmium elementinin toplanması insanlar üçün böyük

t hlük yaradır. T bi td kadmium suda v torpaqda,

h mçinin d bitki toxumalarında olur. Ümumdünya

S hiyy T kilatı insan orqanizmin qida il daxil olan

kadmium elementinin miqdarına m hdudiyy t qoyulma-

sını v onun günd lik dozasının 70 mkq-a q d r

olmasını tövsiyy edir. T rkibind yüks k dozalı kadmium

elementi olan qidadan istifad olunduqda skeletin

deformasiyası, boy atmanın azalması v güclü bel

a rılarının ba verm si halları mü ahid olunur.

Torpaqların pestisidl rl çirkl nm si. K nd

t s rrufatı sah l rind pestisidl rd n istifad olunduqda

da torpaqlar çirkl nm y m ruz qalır. M lumdur ki,

bitkil rin normal boy atması torpaqda ba ver n müxt lif

fiziki, kimy vi v bioloji prosesl rl mü yy n edilir.

369

Pestisidl r torpa a dü rk n bu prosesl rd i tirak

ed r k bitkil rd toplanma a ba layırlar. Bundan ba qa

pestisidl r uzun müdd t torpaqda öz möhk mlikl rini

qoruyub saxlayır ki, bu da onların qida z ncirind

toplanmasına s b b olur. Pestisidl r v ya z h rli

kimy vi preparatlar (z r rverici h ratı qırmaq üçün)

t yinatlarına gör a agıdakı qruplara bölünür:

- insektisidl r, k nd t s rrufatı ziyanvericil rin qar ı

mübariz d istifad olunan z h rli kimy vi preparatlar

(tiofos, metafos, karbofos, xlorofos, karbamatlar);

- herbisidl r, alaq otlarına qar ı mübariz d istifad

olunan kimy vi preparatlar ( minl r, arbamatlar,

triazinl r);

- fungisidl r, v ya bitkil rd olan göb l k

x st likl rin qar ı mübariz d istifad olunan kimy vi

preparatlar (benzimidazollar, morfolinl r, ditiokarbamat-

lar, tetrametiltiuramdisulfid);

- bitkil rd boy atmanı t nziml yicil r;

- defoliantlar, bitki yarpaqlarının vaxtından vv l

qocalmasına s b b olur. Onlar pambı ın mexaniki üsulla

yı ılması zamanı pambıq kolları yarpaqlarının vaxtından

vv l tökülm si üçün istifad olunur. Defiolantlardan

Vyetnam müharib sind c ng llik me l rinin çılpaqla -

370

dırılması m qs di üçün istifad olunmu du. Bu amerika

aviasiyasına Vyetnam partizan h rbi bazalarının a kar

edilm sin imkan yaradırdı.

lk pestisidl rd n biri acınacaqlı m lum olan DDT–

difenildixlortrixloretandır. Onu ilk d f alman alimi

P.Müller sintez etmi dir. Bu preparat yüks keffektli

insektisid xass l rin malikdir v ona gör d uzun

müdd t malyariyalı a caqanadlara, g n l r , bit v

bir l r qar ı mübariz d müv ff qiyy tl istifad

olunurdu. 1944-1946 -cı ill rd DDT vasit sil Neapolda

s pm yatalaq v taliyanın bir sıra yal tl rind is

malyariya m nb l ri yatırılmı dır. Keçmi Sovetl r

birliyind DDT vasit sil a ır ensefalit (beyinin iltihabı)

da ıyıcısı olan g n l r m hv edilmi dir. Bütün bu

xidm tl r say sind vaxtı il P.Müller Nobel mükafatına

da layiq görülmü dü. Lakin çox sonralar mü yy n olundu

ki, DDT t bii mühitd çox yüks k möhk mliy malik olub

qida z ncirind toplana bilir v heyvanat al min çox

ciddi z r r verir. nsan orqanizmin dü r k, DDT

beyind toplanır v sinir z h ri kimi t sir göst rir. Bu

zaman beynin normal f aliyy ti pozula bil r. Hal-hazırda

DDT-nin t tbiqi qada an edilmi dir, amma güman edilir

371

ki, hazırki dövrd bioloji dövretm d DDT-nin miqdarı bir

milyon tona q d rdir.

K nd t s rrufatında pestisidl rin t tbiqi ona gör

lazımdır ki, onlardan istifad olunmadıqda m hsuldarlıq

k skin sur td a a ı dü r k v pestisidl rin t tbiq

olundu u halla müqayis d c misi 20-40% t kil edir.

Kartof plantasiyalarında kartof böc yini pestisidl r t tbiq

etm d n m hv etm k mümkün deyildir.

Ölk nin 24851 ha, o cüml d n 8505 ha pambıq, 9420

ha taxıl, 2302 ha üzüm, 1769 ha yonca, 1097 ha

qar ıdalı, 1758 ha meyv -t r v z bec ril n 23 inzibati

rayonun torpaq sah l rinin kimy vi preparatlarla, o

cüml d n pestisid v herbisidl rl çirkl nm sinin

monitorinqi h yata keçirilir. 90-cı ill rd pambıq

sah l rinin h r hektarında t xmin n 30-40 kq, üzüm

sah l rind is 150-180 kq pestisid istifad edilmi dir.

Respublikanın k nd t s rrüfatı torpaqlarında pestisid-

l rin konsentrasiyası keçmi Sovet ttifaqının dig r

ölk l rin nisb t n daha yüks kdir.

Hal-hazırda köhn lmi pestisidl rin saxlanması üçün

heç bir xüsusi qur u yoxdur. Bakının 53 km-liyind

yerl n Qobustan rayonunda beton konteynerl rd

t xmin n 8000 ton pestisid saxlanılır ki, onlardan

372

b zil rind çatlar yaranıb v ya açıqdır. Bu is atmosfer

uçucu birl m l rin atılması il n tic l nir. Bundan lav ,

ya ı lar dü dükc kimy vi madd l ri yuyub, yeraltı

sulara qatır. B zi hallarda, pestisidl r beton

konteynerl rd n k narda heç bir ehtiyat t dbirl ri

görülm d n saxlanılır. Bu saxlanma yerl rind

pestisidl rin t rkibi d qiq m lum deyildir. Bunların

t rkibini keçmi d ölk d istifad edilmi müxt lif

pestisidl rin qarı ı ı, sas n d DDT t kil edir.

Ab eronun q rb hiss sind , xüsus n Qarada rayonu

razisind ümumiyy tl X z rsahili zolaqda tikinti

materiallarının çıxarılması il külli miqdarda münbit v

m hsuldar torpaq-bitki örtüyün malik sah l r çalalı v

bo süxurlardan ibar t töküntülü karxanalar, texnogen

(antropogen) s hra land aftının yaranmasına s b b

olmu dur.

X z r d nizinin su s viyy sinin qalxması da sahil

zonalarında duzlu qrunt sularının s th yaxınla masına

v bunun n tic sind suvarılan torpaqların meliorativ

v ziyy tinin ciddi sur td pisl m sin rait yaratmı dır. Radioaktiv tullantıların basdırılması zamanı

litosferin çirkl nm si. Atom elektrik stansiyalarında

nüv reaksiyaları prosesind nüv yanaca ının ancaq

373

0,5-1,5%-i istilik enerjisin çevrilir, qalan hiss si (98,5-

99,5%) is tullantı kimi atom reaktorlarından bo aldılır.

Bu tullantılar uranın kimy vi reaksiya vasit sil radioaktiv

parçalanması m hsullarından – plutonium, sezium,

stronsium v s. ibar t olur. g r n z r alsaq ki, reaktora

180 ton nüv yanaca ı yükl nmi dir, onda i l nmi nüv

yanaca ı tullantlarının utilizasiya olunması v

basdırılması ç tin h ll olunan problem kimi qar ıda

duracaqdır. H r il dünyada mövcud olan bütün atom

elektrik stansiyalarında elektrik enerjisinin istehsalı

prosesind 200000 kub metr kiçik v aralıq aktivlikli v

10000 kub metr yüks k aktivlikli radioaktiv tullantılar v

i l nmi nüv yanaca ı m l g lir. Radioaktiv tullantılar

maye v b rk halda olur. Radioaktiv tullantıların aqreqat

hallarından asılı olaraq onların basdırılma prosesinin

raiti d d yi ir.

Partlayı qabiliyy tli yüks k aktivlikli maye killi

radioaktiv tullantılar azot tur usunun sulu m hlulu halında

h cmi bir neç kub metr olan iki qat divarlı, paslanmayan

poladdan hazırlanan v qarı dırıcı il t chiz olunan

aparatlarda saxlanılır. Partlayı qabiliyy ti olmayan maye

killi radioaktiv tullantılar mühafiz binalarından v

axtalardan ibar t olan m zarlıqlarda saxlanılır. Hal-

374

hazırda b rk nüv tullantılarının radioaktiv üalanma

t hlük sini aradan qaldırmaq üçün istifad olunan

t hlük siz üsullardan biri onların basdırılmasıdır. B rk

radioaktiv tullantıları yeraltı la ımlarda, tunell rd

yerl diril n xüsusi konteynerl rd basdırırlar. Radioaktiv

tullantıların basdırılması n vv l onların müv qq ti

k nar edilm sidir, amma onlarla 50,100 il sonra n ba

ver c yi m lum deyil. Bel likl , bu radioaktiv tullantılar

g l c k n sill r a ır bir miras olaraq qalacaqdır.

9.3. Torpaqların çirkl nm sin n zar t Torpaqda z r rli madd l rin buraxıla bil n qatılıq

h ddinin mü yy n edilm si hazırkı dövrd n ba lan ıc

i l nm m rh l sind dir. Buraxıla bil n qatılıq h ddi

sas n bitkil rin x st likl rd n v z r rvericil rd n

qorunması üçün istifad olunan z h rli kimy vi

madd l rd n, t qrib n 50-si üçün mü yy n edilmi dir.

Lakin torpaq insan sa lamlı ına bilavasit t sir göst r n

mühitl rd n deyil, halbuki hava v su çirkl ndiricil rl

birlikd canlı orqanizml r t r find n s rf olunur. Torpaq

çirkl ndiricil rinin z r rli t siri trofiki z ncir vasit sil

a kar olunur. Odur ki, t crüb d torpa ın çirkl nm

375

d r c sini qiym tl ndirm k üçün iki göst ricid n istifad

edirl r:

- torpaqda buraxıla bil n qatılıq h ddi (BBQH), mq/kq;

- buraxıla bil n qalıq miqdar (BBQM), mq/kq bitki

kütl si. M s l n, xlorofos üçün BBQH = 1,0 mq/kq,

BBQM = 2,0 - mq/kq, qur u un üçün BBQH = 32 mq/kq,

t m hsullarında BBQM = 0,5 mq/kq -dır.

9.4. Qida z nciri üçün t hlük siz pestisidl rin istehsalı

Torpaqların çirkl ndirilm sind pestisidl rin sas

t hlük si onların traf mühitd yüks k stabilliy malik

olması il izah olunur ki, bu da onların qida z ncirind

toplanmasına imkan yaradır. Bu çatı mamazlı ı aradan

qaldırmaq üçün son ill rd yeni ekoloji t hlük siz

pestisidl r i l nib hazırlanır. M s l n, qlifosat herbisidi

torpaqda tamamil parçalanaraq ortofosfat tur usuna,

karbon qazına v suya çevrilir. Bir sıra pestisidl r

individual optiki izomerl r klind buraxılır ki, bu da

onların effektivliyini iki d f yüks ltm y imkan yaradır.

Yüks keffektivlikli v ekoloji t hlük siz bir pestisidin

istehsalı 150 milyon dollara ba a g lir. M s l n, bunun

üçün yüz minl rl preparatlar sintez edilir v onların

376

arasından münasib, q bul oluna bil n ancaq biri seçilir.

Eyni zamanda yeni pestididl rin hazırlanmasına s rf

olunan bu cür x rcl r k nd t s rrufatı sah l rind yüks k

m hsuldarlı ın ld olunması, torpaq çirkl nm sinin

azaldılması, ölk halisinin sa lamlı ının qorunması v

insanların orta ya ama dövrünün yüks ldilm si il

tamamil öd nir.

Ekoloji t hlük siz pestisidl rin sas istehlakçıları

Yaponiya, AB , Fransa, Almaniyadır. Pestisidl rd n

geni miqyasda istifad olunmasına baxmayaraq

Yaponiyada insanların yer üz rind ya ama dövrü n

yüks k olub, ki il r üçün -75 il v qadınlar üçün is 80 il

t kil edir. Bu onunla izah olunur ki, Yaponiyada t tbiq

olunan pestisidl r torpaqda toplanmır v funksional

t yinatına gör effektiv istifad olunduqdan sonra is

t hlük tör tm y n madd l r parçalanır.

AB -nın kin sah l rinin sah si MDB ölk l rinin-

kind n 1,5 d f azdır, lakin dünyada istehlak olunan

pestisidl rin 23%-ni t tbiq edir. Bununla yana ı yeyinti

m hsullarının 80%-d n çoxunda pestisidl r olmur,

halbuki düyü kil n sah l rin 98%-i, qar ıdalı kil n

sah l rin 97%-i v bu da kil n sah l rin 93%-i

herbisidl rl bec rilir.

377

Dünyanın çox inki af etmi ölk l rind n f rqli olaraq

Rusiya Federasiyasında dünyada istehlak olunan

pestisidl rin yalnız 4,0%- q d ri t tbiq olunur.

Pestisidl rin z if t tbiq olunmasına baxmayaraq, burada

insanların orta ya ama dövrü t dric n azalmı v son

d lill r gör bu göst rici ki il r üçün 58 il t kil etmi dir.

9.5. Maye killi radioaktiv tullantıların z r rsizl dirilm si üsulları

Maye killi yüks kaktivlikli radioaktiv tullantılar h cmi

bir neç kubmetr olan iki divarlı, paslanmayan poladdan

hazırlanan v qarı dırıcı il t chiz olunan aparatlarda

saxlanılır. Bel aparatlar beton kameralarda qura dırılır.

Saxlanılma zamanı hidrogenin ayrılması n tic sind

partlayı ın ba verm m si üçün aparata fasil siz olaraq

hava vurulur, sonra havanı da öz növb sind xüsusi

filtrl rd radioaktiv aerozollardan t mizl yirl r. Aparatda

saxlanılan radioaktiv tullantıları partlayı t hlük li

qarı ıqların alınmaması üçün daima qarı dırırlar.

Bundan ba qa, radioaktiv duzların çökm si aparatda

temperaturun k skin yüks lm sin v bunun n tic sind

d radioaktiv tullantıların bayıra atılması il istilik

partlamasına s b b ola bil r. Bel halların ba

378

verm m si üçün aparat h m d soyuducu il t chiz

olunur. Bel aparatların istismar müdd ti 20-30 il t kil

edir. Sonra is maye tullantıları yeni aparata yükl yirl r.

Bel prosesl r bir neç yüz il davam ed bil r.

9.6. B rk m i t tullantılarının z r rsizl dirilm si, utilizasiyası, l v edilm üsulları v anbarla dırılması

Torpaqların kütl vi çirkl ndiricil rind n biri d b rk

m i t tullantılarıdır. H r bir h r halisin il rzind 500

kq b rk m i t tullantısı alınır ki, onun da 52 kq-nı

polimer madd l ri t kil edir.

B rk m i t tullantılarının z r rsizl dirilm si, utiliza-

siyası v l v edilm si problemi hal-hazırki dövr q d r

aktual hesab olunur. Onlarla v yüzl rl hektar torpaq

sah sini tutan çoxsaylı h r zibillikl ri m i t zibill rinin

yandırılması zamanı ayrılan acı tüstü v z r rli

madd l rin sızıb keçm si n tic sind qrunt sularının

çirkl ndirilm si m nb yi hesab olunur. Odur ki, son

ill rd b rk m i t tullantılarının utilizasiyası v ya m hv

edilm si üsullarının i l nib hazırlanmasına çox böyük fikir

verilir. h r m i t tullantıları t xmin n a a ıdakı

komponentl rd n ibar t olur (küt.%-i il ): yeyinti

tullantıları – 33-43; ka ız v karton – 20-30; ü – 5-7;

379

parçalar – 3-5; plastik kütl l r – 2-5; d ri v rezin – 2-4;

qara metallar – 2-3,5; a ac – 1,5-3; da – 1-3; sümük –

0,5-2; lvan metallar – 0,5-0,8; sair – 1-2.

Hal-hazırda b rk m i t tullantılarının z r rsizl -

dirilm si, utilizasiyası v l v edilm sinin a a ıdakı

üsulları m lumdur:

- poliqonda anbara yı ılma;

- aerob (yalnız s rb st oksigen olan mühitd ya aya

bil n bakteriyalar) biotermiki komposterl nm ;

- xüsusi zibil yandırma zavodlarında yandırılma.

H r bir üsulun seçilm si ekoloji, iqtisadi, land aft,

torpaq v dig r faktorları n z r almaqla mü yy n

olunur.

B rk m i t tullantılarının anbara yı ılması - B rk

m i t tullantılarının sas z r rsizl dirilm üsulları

poliqonlarda anbarla dırılmasından ibar tdir. Poliqonun

yaradılması üçün 20 – 40 hektar gilli v a ır gill qarı ıq

torpaq sah si ayrılır. Bel torpaq sah l rinin seçilm si

a a ıdakılarla rtl ndirilir: Ya ı v qar suları b rk

m i t tullantılarının bir neç metr qalınlı ındakı layından

keç r k ondan h ll olan z r rli komponentl ri çıxarır

poliqonun çirkab suyunu m l g tirir. Gilli v a ır gill

380

qarı ıq torpaq sah l ri bel çirkab sularının yeraltı qrunt

sularına qarı masına mane olur.

Poliqonun istismar müdd ti 15-20 il t kil edir. Poliqon

ya ayı binalarına 500 metrd n yaxın olmamalıdır v

b rk örtüklu yollardan da 500 metr uzaq olmamalıdır.

9.7. B rk m i t tullantılarının aerob biotermiki komposterl nm si

B rk m i t tullantılarının aerob biotermiki

komposterl nm si texnologiyası sasında i l y n

zavodlarda utilizasiya olunması n perspektiv hesab

olunur. Bu halda b rk m i t tullantıları z r rsizl dirilir

v komposta (müxt lif qatı ıqlardan hazırlanan üzvi

gübr ) çevrilir ki, o da t rkibind azot, fosfor, kalium v

mikroelementl r olan üzvi gübr kimi istifad oluna bil r.

Komposta çevrilm si n tic sind b rk m i t

tullantılarının t rkib elementl ri biosferd madd l rin t bii

dövretm sistemin daxil edilir. B rk m i t tullantılarının

aerob biotermiki komposterl nm si prosesinin prinsipial

sxemi kil 9.1-d verilmi dir.

381

kil 9.1. B rk m i t tullantılarının aerob biotermiki

komposterl nm si prosesinin prinsipial sxemi:

1 - tullantıların q bulu üçün bunker; 2 – transportyor

(konveyer); 3- biotermiki parçalanma üçün baraban; 4 - iri

q lbir ( adara); 5 - da do rayan ma ın; 6 - separator; 7-

l k; 8 - yeti m sah si.

Tullantılar 1 bunkerind n 2 transportyorunun köm yi

il 3 biotermiki parçalanma barabanına daxil edilir.

Burada b rk m i t tullantıları z r rsizl dirilir v

komposta (müxt lif qatı ıqlardan hazırlanan üzvi

gübr y ) çevrilir. Sonra biotermiki parçalanma

2

4 5 6

7 8

1

3

382

n tic sind kompasta çevril n tullantılar 4 q lbiri il 5

da do rayan ma ına gönd rilir. Burada kompasta

do ranır. 6 separatorunda kompasta seperasiyaya

u radılır, 7 l yind l nir v 8 yeti m sah sin

gönd rilir.

B rk m i t tullantılarının aerob biotermiki emal

prosesind kompostun çıxımı q bul bunkerind n

götürül n b rk m i t tullantısının ilkin kütl sin n z r n

60-68% t kil edir. Hazır kompost torpaq iyi ver n

yum aq kütl d n ibar t olur. Onun t rkibind 1% azot,

0,6% fosfor, 0,3% lium, 2,5% lsium v 60% üzvi

madd l r olur. Bel kompast effektivliyin gör maldarlıq

fermasının peyini il eynidir.

9.8. B rk m i t tullantılarının zibil emalı zavodlarında yandırılması

B rk m i t tullantılarının z r rsizl dirilm si

üsullarından biri d xüsusi sobalarda yandırılaraq l v

edilm sin saslanan üsuldur. Eyni zamanda b rk m i t

tullantılarının adi yandırılma prosesl ri güclü toksiki

qaz killi madd l rin, o cüml d n d dioksinl rin

alınması il mü ayi t edilir.

383

B rk m i t tullantılarının metal rintil ri v ya

ridilmi lakların üz rind yandırılması çox perspektiv

üsullardan hesab olunur. Bu üsulun üstün c h ti ondan

ibar tdir ki, rintil rin üz rind temperatur yüks k

oldu una gör b rk m i t tullantılarının parçalanması

çox sür tl v tam gedir, m i t tullantılarının t rkibind

olan mineral madd l r is riyir v lakın t rkibin keçir.

9.9. Litosferin çirkl nm l rd n mühafiz si m qs dilgörül n t dbirl r

Az rbaycan Hökum ti Dünya Bankına müraci t etmi

v Bakı h rinin trafında, Ab eron yarımadasında inki afla ba lı yaranan ç tinlikl ri aradan qaldırmaq

üçün n z rd tutulmu iddialı Ekoloji Dövl t Proqramını

(EDP) h yata keçirm y yardım etm y d v t etmi dir.

EDP-nın sas m qs di, h rsalma üçün n ön mli

razil rin sür tli iqtisadi v demoqrafik inki afı üçün

z ruri olan torpaqları t mizl m kl traf mühitl ba lı

yaranmı riskl ri aradan qaldırmaqdır. nki afla ba lı

sas m s l l r a a ıdakılardır:

• traf mühitin v ziyy tinin davamlı kild

pisl m si: Ab eron yarımadası 150 illik neft hasilatı

n tic sind a ır kild çirkl nm y m ruz qalmı dır. Bu

384

m d n f aliyy ti n tic sind neftl çirkl nmi razil rin

sah si t qrib n 30000 hektardır v bundan 15000 ha

razi daha çox çirkl nm y m ruz qalmı dır v traf

mühitl ba lı sas narahatlıq m nb yidir. Bu razid ,

hidrokarbogenl r torpa a v süxurun için bir neç metr

d rinliyin hopmu dur. Bu cür v ziyy t, davamlı

çirkl nm nin m nb yi olan bur u avadanlı ı v neft

nasosları kimi h l d f aliyy td olan yüzl rl istehsalat

obyektinin mövcud olması il a ırla ır. Yarımadadakı neft

hasilatı h mçinin X z r D nizin d t sir etmi dir, bel

ki, iri h cmd çirkli sular d niz axıdılmı v radioaktiv

tullantılar (t bii radionuklidl rin t siri) m l g lmi dir.

N hay t, sür tli h rl m v z if idar çilik potensialı

sanitar v ziyy ti v b rk tullantıların idar edilm sini ciddi

kild korlamı dır.

• Sür tli h rl m n tic sind torpa a yaranan

t l bat: Son bir neç ild bir çox insanlar özl rin v ail

üzvl rin i v yeni imkan axtarmaq üçün Ab eron

yarımadasına v onun sas iki h rin , Bakı v

Sumqayıta köçmü l r. Sür tl artan hali v iqtisadi

canlanma torpa a t l batı xeyli artırmı dır. Bakı keçmi

neft yataqlarının v dig r çirkl nmi razil rin hat sind

yerl ir; bu is h rin böyüm sin öz t sirini

385

göst rmi dir – bel ki, h r bu çirkl nmi razil r

üzünd n da ınıq kild artmı v sözün h rfi

m nasında bütün yarımadaya yayılmı dır v bir çox

yerl rd halinin n t m l infrastrukturdan bel istifad

imkanı çox azdır. A ır çirkl nm y m ruz qalmı

razil rd qeyri-r smi ya ayı massivl ri geni l nm kl

halinin sa lamlı ına ciddi t hlük yaradır. Eyni

zamanda, sür tl artmaqda olan ya ayı massivl rin

yaxın yerl n bu çirkl nmi torpaqlar t mizl n rs ,

yenid n inki af üçün yüks k potensiala malik olar.

• Torpa ın s m r li idar çiliyin ehtiyac: Böyük

Bakı üçün regionun planla dırılması, inki afı v kapital

investisiyaları üzr kompleks strategiya yoxdur. n son

hazırlanmı Ümumi Plan 1970-ci ill rin ortalarına t sadüf

edir. Bu plan hazırda h rl mi razil rin yalnız kiçik

bir hiss sini hat edir v son 15 ild yaranmı yeni

ya ayı massivl rini hat etmir. Ab eron Yarımadasında

torpaq üz rind mülkiyy t hüququ v yaxud istifad si

haqqında çox az m lumat mövcuddur v bu m lumatın

ks riyy ti çox köhn dir. Torpaqların t mizl nm si v

land aftın b rpa edilm si üçün t mizl n c k torpaqları

prioritetl dir n sistemli yana manın olması vacibdir. H r

386

hansı sah nin b rpası üçün ç kil c k x rc birba a onun

g l c k istifad t yinatından asılıdır.

28 sentyabr 2006-cı ild 1697 saylı Prezident

S r ncamı il t sdiq olunmu Ekoloji Dövl t Proqramı (EDP) Hökum tin bu ç tinliyi aradan qaldırmaq üçün

atdı ı praktiki addıma z min yaratmı dır. T dbirl r Planı

65 f aliyy t sadalayır v aidiyy ti t r f kimi 30 dövl t

orqanının v dig r t kilatların adını ç kir. Bu proqram

kompleks plan olub infrastrukturun yenil nm si v

qaydaların v t nziml yici bazanın t kmill dirilm si yolu

il h m torpaqların t mizl nm si-rekultivasiyasını,

t hlük li v qeyri-t hlük li tullantıların v traf mühitin

qabaqcıl kild idar olunmasını h yata keçirm yi

n z rd tutur. S r ncama sas n EDP-nın icrası

üz rind ümumi n zar ti v laq l ndirm ni Nazirl r

Kabineti h yata keçir c kdir. EDP-na yüks k ön m

verdiyini nümayi etdirmi v sas nazirlikl r v dig r

orqanların f aliyy tin t kan vermi dir.

M d n razil rind rekultivasiya i l ri aparmaq v

land aftı b rpa etm k üçün müxt lif prosesl r h yata

keçirilir:

1. Neft v neft m hsulları il çirkl nmi torpaqların

mexaniki üsulla t mizl nm si: Torpaqları mexaniki üsulla

387

t mizl m k üçün neftin hopma d rinliyind n asılı olaraq

neftl çirkl nmi torpaqlar n z rd tutulmu d rinlikd

ekskavatorlar vast si il qazılaraq özübo aldan

avtoma ınlara yükl nir v torpaqların t mizl nm si

sexin da ınır. Sexd torpaqları yumaq üçün

vibro l kd n, hidrosiklonlardan, buxar qur usundan,

nasoslardan, transportyorlardan isifad olunur. Qur uya

daxil olan çirkl nmi torpaqlar b rk tullantılardan v neft

m hsullarından t mizl nir. Bu proses müxt lif m rh l li

olur. Son m rh l d t mizl nmi torpa ın t rkibind neft

m hsullarının miqdarı müvafiq normalara uy un

minimuma endirilir. T mizl nmi torpaqlar rekultivasiya

olunan sah y geri qaytarılaraq razinin land aftı b rpa

olunur.

2. Rekultivasiya olunan sah m i t, istehsalat

tullantılarından t mizl nir. Sah d olan neftl çirkl nmi

gölm ç l r l v olunur, lay suları axıdılan torpaq kanallar

müvafiq qaydada uy un qapalı beton kanallarla v z

olunur.

3. Land aftı b rpa etdikd n sonra sah l rd bioloji

rekultivasiya i l ri aparılır. Torpaq mineral gübr l rl

z nginl dirilir, torpa a peyin v saman s pildikd n

sonra münbit torpaqda ya ıllıqlar salınır.

388

9.10. Torpaqların monitorinqiTorpaqların çirkl nm d n mühafiz si istiqam tind

f aliyy t “ traf mühitin mühafiz si haqqında”, “Dövl t

torpaq kadastrı, torpaqların monitorinqi v yer qurulu u

haqqında” Az rbaycan Respublikasının Qanunları v bu

qanunların icrası il laq dar hazırlanmı “ traf mühit v

t bii ehtiyatların monitorinqinin aparılması qaydaları

haqqında” sasnam (Nazirl r Kabinetinin 1 iyul 2004-cü

il tarixli, 90 saylı q rarı il t sdiq edilmi dir) il h yata

keçirilir.

Torpaqların çirkl nm sinin monitorinqinin sas

v zif l ri torpaqların t bii v antropogen t sirl r

n tic sind çirkl nm sinin qar ısının alınması m qs di

il torpaqlara atılan (axıdılan) tullantılara n zar tin elmi

v qanuni saslarla h yata keçirilm sind n, torpaqların

çirkl nm s viyy si haqqında m lumatların ld

edilm sind n, ondan s m r li istifad üzr layih l rin

hazırlanması v proqnozların verilm sind n ibar tdir.

Torpaqların monitorinqi — torpaqların münbitlik

xass l rini s ciyy l ndir n ayrı-ayrı göst ricil rd ba

ver n d yi iklikl rin vaxtında a kara çıxarılması,

qiym tl ndirilm si, m nfi prosesl rin qar ısının alınması

389

v n tic l rinin aradan qaldırılması üçün torpaq fondunun

v ziyy tin münt z m mü ahid sistemidir.

Torpaqların monitorinqinin aparılması qaydaları

Az rbaycan Respublikası Nazirl r Kabinetinin 1999-cu il

7 iyun tarixli, 94 nömr li q rarı il t sdiq edilmi

“Torpaqların monitorinqinin aparılması qaydaları

haqqında sasnam ” il mü yy n edilir.

“Torpaqların monitorinqinin aparılması qaydaları

haqqında sasnam ” torpaqların çirkl nm sinin

monitorinqinin aparılması qaydalarını tam hat

etm diyind n, bu qaydalar a a ıdakı kimi mü yy n

olunur:

Torpaqların çirkl nm sinin monitorinqi — onların

t bii v antropogen t sirl r n tic sind çirkl nm sinin

qar ısının alınması m qs di il torpaqlara atılan -

axıdılan tullantılara k miyy t v keyfiyy t c h td n

n zar tin elmi saslarla h yata keçirilm sind n ibar tdir.

Torpaqların çirkl nm sinin monitorinqi a a ıdakı

qaydada h yata keçirilir:

k nd t s rrüfatı razil rinin torpaqlarının mineral

gübr l r, pestisid v herbisidl rl çirkl nm si üzr ;

390

iri s naye h rl ri v mü ssis l rinin razi v traf

torpaqlarının texnogen tullantılarla (a ır metallar, neft,

civ v s.) çirkl nm si üzr ;

respublikanın müxt lif co rafi zonalarının torpaqlarının

fon t rkibi üzr mü ahid l r t kil edilir v aparılır.

K nd t s rrüfatı torpaqlarının çirkl nm sinin

monitorinq m nt q l rind mü ahid l r il rzind iki d f

aparılır:

yazda: mineral gübr l r, pestisid v herbisidl rin

istifad sind n qabaq;

payızda: k nd t s rrüfatı m hsullarının yı ımından

sonra.

Monitorinq m nt q l ri k nd t s rrüfatının kin

sah l rind - pambıqçılıq, üzümçülük, taxılçılıq, meyv çi-

lik, t r v zçilik, yem bitkil ri altındakı torpaq sah l rind

yerl dirilir. ri s naye h rl ri v mü ssis l rinin razi

v traf torpaqlarının texnogen tullantılarla çirkl nm si

üzr mü ahid l r h r (mü ssis ) trafında dörd

istiqam td ( imal, c nub, q rb, rq), müxt lif

m saf l rd ilin yaz v payız f sill rind aparılır.

Respublikanın müxt lif co rafi zonalarının torpaqlarının

fon t rkibi üzr mü ahid l r ilin h r f slind bir d f v

güclü atmosfer ya ıntılarından (leysan) sonra aparılır.

391

10. Daxili su tutumlarının çirkl nm m nb l ri vçirkab suların t mizl nm üsulları.

10.1. Daxili su tutumlarının çirkl nm m nb l ri Su – çox qiym tli t bii ehtiyatdır. Bütün canlı

orqanizml r üçün su ya ayı mühitidir. Onun insan,

heyvan v bütün bitkil rin m i t ehtiyaclarında z ruri

oldu u hamıya m lumdur. Su, h yatın sasını t kil ed n

madd l r mübadil si prosesind müst sna rol oynayır.

Su s naye v k nd t s rrufatı istehsalatında böyük

h miyy t k sb edir. Zavod v fabrikl rd , k nd t s rrü-

fatının suvarma sistemind çoxlu miqdarda su i l dilir.

h rl rin böyüm si, s nayenin sür tli inki afı, k nd

t s rrufatının intensivl dirilm si, suvarılan torpaq

sah l rinin xeyli geni l ndirilm si, m d ni-m i t raiti-

nin yax ıla dırılması v bir sıra dig r faktorlar su t chizatı

probleminin daha çox ç tinl m sin s b b olur. Suya

olan t l bat böyükdür v h r il artır. Yer kür sind bütün

su t chizatı növl rind suyun illik s rfi 3300-3500 m3

t kil edir. Bu halda c mi su istehlakının 70%-i k nd

t s rrufatında istifad olunur. Kimya v sellüloza-ka ız

s nayesi, qara v lvan metallurgiya sah sind çoxlu su

istifad olunur. Habel , energetikanın inki afı da suya

t l batın k skin artmasına s b b olur. Suyun xeyli

392

hiss si maldarlıq sah sind , h mçinin d halinin m i t

ehtiyaclarına s rf olunur. M i t-t s rrufat sah l rind

istifad olunan suyun böyük bir hiss si i l ndikd n sonra

çaylara v su hövz l rin çirkab sular kimi qaytarılır. irin

suyun defisit olması artıq indi dünya problemi olmu dur.

Ölk l rin s naye v k nd t s rrufatı sah l rind suya

t l batının getdikc artması dünya aliml rind n bu

problemin h lli üçün müxt lif vasit l rin axtarılmasını

t l b edir. Müasir dövrd su ehtiyatlarından s m r li

istifad istiqam ti d mü yy n edilir: irin su

ehtiyatlarından daha tam istifad v geni t krar istehsal;

su tutumlarının çirkl nm sinin qar ısını alma a v t miz

su s rfinin minimuma çatdırılmasına imkan yaradan yeni

texnoloji prosesl rin i l nib hazırlanması. Su tutumlarına

b rk, maye v qaz killi madd l rin atılması n tic sind

suyun fiziki, kimy vi v bioloji xass l rinin h r hansı

d yi ikliyi n tic sind su ehtiyatlarının çirkl nm si ba

verir. Bel çirkl nmi sular xalq t s rrüfatına, halinin

t hlük sizliyin v sa lamlı ına z r r verir.

S th v yeraltrı suların çirkl nm sinin a a ıdakı

növl ri mövcuddur:

393

Mexaniki çirkl nm – sas n s thi çirkl nm

növl rin xas olub, suyun t rkibind mexaniki qatı ıqların

artması il yaranır;

Kimy vi çirkl nm - suyun t rkibind toksiki v

qeyri-toksiki t sir malik üzvi v qeyri-üzvi madd l rin

mövcud oldu u zaman yaranır;

Bakterioloji v bioloji çirkl nm - suyun t rkibind

müxt lif patogen mikroorqanizml rin, göb l kl rin v

xırda yosunların mövcud olması il yaranır;

Radioaktiv çirkl nm - yeraltı v s th sularında

radioaktiv madd l rin olması il yaranır;

stilik çirkl nm si – istilik v atom elektrik

stansiyalarından qızdırılmı suların su tutumlarına

axıdılması il yaranır.

Su tutumlarının zibill nm v çirkl nm l rinin sas

m nb yi s naye v kommunal t s rrüfat mü ssis l rinin,

böyük heyvandarlıq kompleksl rinin kifay t d r c d

t mizl nm y n çirkab suları, yer altından çıxarılan filiz

yataqlarının i l nm si zamanı m l g l n tullantılar;

m d n, axta v me materiallarının ridilm si v emal

olunması zamanı m l g l n sular; su v d mir yol

n qliyyatı tullantıları; k tan, pestisidl r v sair n n ilkin

emalı zamanı yaranan tullantılardır. Çirkl ndirici

394

madd l r t bii su hövz l rin dü r k suyun keyfiyy t

d yi m l rin s b b olur – bu ad t n, xo ag lm y n

qoxuların, dadların v s., meydana çıxması il t zahür

edir; suyun kimy vi t rkibinin d yi m si, ad t n, su

s thind z r rli v üz n madd l rin olması v onların su

hövz l rinin dibind toplanması il meydana g lir.

S naye çirkab suları sas n istehsal tullantıları il

çirkl nir.

Çirkab suları s naye sah l ri v onların texnoloji

prosesl rind n asılı olaraq k miyy t v keyfiyy t

t rkibl rin gör müxt lif olur. Çirkab sularını iki sas

qrupa bölürl r:

1) T rkibind qeyri üzvi qatı ıqlar v o cüml d n d

toksiki madd l r saxlayan çirkab suları;

2) T rkibind z h rli madd l r olan çirkab suları.

Birinci qrup çirkab sularına t rkibl rind tur u,

q l vi, a ır metalların ionlarını v s. saxlayan, soda,

sulfat tur usu, azot-tuk (mineral gübr ) zavodlarının,

qur u un, sink, nikel v dig r filizl rin z nginl dirilm si

fabrikl rinin çirkab suları aiddir. Bu qrupun çirkab suları

sas n suyun fiziki xass l rini d yi dirir.

kinci qrup çirkab suları neft emalı, neft-kimya

zavodları, üzvi sintez, koks-kimya v s. mü ssis l ri

395

t r find n atılır. Bu qrupun çirkab sularının t rkibind

müxt lif neft m hsulları, ammonyak, aldehidl r, q tranlar,

fenollar v dig r z r rli madd l r olur. Bu qrup çirkab

sularının z r rli t siri sas n suda oksigenin miqdarının

azalmasına s b b olan oksidl m prosesl ri il ba lıdır.

Bunun n tic sind d oksigen biokimy vi t l bat artır,

suyun orqanoleptik göst ricil ri pisl ir.

Müasir etapda daxili su tutumlarının, dünya okeanının,

göl, çay v d nizl rin sas çirkl ndiricil ri neft v neft

m hsulları hesab olunur. Su hövz l rin dü r k onlar

müxt lif növ çirkl nm l r m l g tirirl r: suda h ll olan

v ya emulsiya yaradan, su üz rind üz n nazik neft

t b q si (plyonkası), neft m hsulları, dib hiss sin

çökmü a ır neft fraksiyaları v s. Bu halda suyun

qoxusu, dadı, r ngi, s thi g rilm qabiliyy ti, özlülüyü

d yi ir, oksigenin miqdarı azalır, z r rli üzvi madd l r

meydana çıxır, su toksiki xass ld edir v t kc

insanlara deyil, h m d bütün dünyaya t hlük yaradır.

12 qr neft bir ton suyu istifad y yararsız hala salır.

S naye sularının olduqca çox z r rli çirkl ndiricil rind n

biri fenoldur. O, bir çox neft-kimya mü ssis l rinin çirkab

sularının t rkibind olur. Bu halda su tutumlarının özü-

özünü t mizl m v bioloji prosesl ri k skin sur td

396

azalır, su spesifik karbol tur usunun qoxusunu ld edir.

Kimy vi birl m l r v dig r h ll olmayan madd l r suyu

çirkl ndirir v onun fiziki-kimy vi xass l rini pisl dirirl r.

Q tranlar v dig r ekstraktiv m hsullar parçalanır v

çoxlu miqdarda oksigen udurlar, kürül rin, xüsus n d

g nc balıqların m hv olmasına s b b olurlar.

Atom elektrik stansiyaları radioaktiv tullantıları il

çayları çirkl ndirirl r. Radioaktiv madd l r xırda plankton

mikroorqanizml ri v balıqları il qatıla dırılır, sonra qida

z nciri il dig r heyvanlara ötürülür. Sübut olunmu dur ki,

plankton sakinl rinin radioaktivliyi onların ya adıqları

suyun radioaktivliyin n z r n min d f yüks kdir.

Yüks k radioaktivliy malik olan (bir v daha çox litr 100

üri hesabı il ) çirkab suları, axarı olmayan yeraltı

hovuzlarda v xüsusi rezervuarlarda basdırılmalıdır.

halinin artması, köhn h rl rin geni l ndirilm si

v yeni h rl rin meydana g lm si daxili su tutumlarına

xeyli miqdarda m i t tullantı sularının daxil olmasını

artırır. Bu axıntı suları çayların v göll rin x st liktör d n

bakteriyalar v helmintozlar (parazit qurdların insan v

heyvanlarda m l g tirdiyi x st lik halları) il

çirkl nm sin s b b olur. Su hövz l rini daha artıq

m i td geni istifad olunan sintetik yuyucu vasit l r

397

çirkl ndirir. Sintetik yuyucu vasit l r h m d s naye v

k nd t s rrüfatında da geni t tbiq olunur. Onların

t rkibind olan kimy vi madd l r çirkab suları il çay v

göll r axıdılır, su hövz l rinin bioloji v fiziki rejimin

böyük t sir göst rir. N tic d suyun oksigeni udma

qabiliyy ti azalır, üzvi madd l ri mineralla dıran

bakteriyaların h yat f aliyy ti z ifl yir.

Su hövz l rinin pestisidl r v mineral gübr l rl

çirkl ndirilm si ciddi narahatçılı a s b b olur. T dqiqatlar

n tic sind , sübut edilmi dir ki, suda suspenziya halında

olan insektisidl r neft m hsullarında h ll olaraq çay v

göl sularının çirkl nm sin s b b olurlar. Bu qar ılıqlı

t sir su bitkil rinin oksidl diricilik funksiyasının xeyli

z ifl m si il n tic l nir. Su hövz l rin dü r k,

pestisidl r plankton, bentos v balıqlarda toplanır, qida

z nciri il insan orqanizmin dü r k onun bütün

orqanlarına pis t sir göst rir. Maldarlı ın intensivl diril-

m si il laq dar olaraq k nd t s rrüfatı sah l rind d

çirkab suları m l g lir. T rkibind bitki lifl ri, heyvan v

bitki ya ları, n cis kütl si, meyv v t r v z qalıqları,

gön-d ri v sellüloza – ka ız s nayesi, k r v piv

zavodları, süd-ya , konserv v yeyinti s nayesi su

hövz l rinin üzvi madd l rl çirkl nm sin s b b olur.

398

Çirkab suları t rkibind ad t n 60%- q d r üzvi m n li

madd l r olur ki, bu kateqoriyalı üzvi madd l r

kommunal-m i t, tibbi-sanitar suları, gön-d ri v

yunyuyan mü ssis l rin tullantılarında olan bioloji

(bakteriyalar,viruslar, göb l kl r, yosunlar) çirkl nm l ri

aid edirl r.

stilik elektrik stansiyalarının v dig r istehsal

sah l rinin isidilmi çirkab suları “istilik çirkl nm l rin ”

s b b olur ki, bu da çox ciddi t hlük l rl n tic l n

bil r: isidilmi sularda oksigenin miqdarı az olur, suyun

termiki rejimi k skin d yi ikliy u rayır ki, bu da su

tutumlarının flora v faunasına pis t sir göst rir, bu halda

su anbarlarında “r ngli su” adlanan göy-ya ıl yosunların

kütl vi inki afına s m r li rait yaranır.

10.2. Çirkab sularının t mizl nm si üçün üsullar vavadanlıqlar

Çaylarda v dig r su hövz l rind suyun t bii yolla öz

– özünü t mizl m prosesi ba verir. Lakin bu proses

yava -yava gedir. N q d r ki, s naye-m i t tullantıları

o q d r d çox deyildi, çaylar öz-özün t mizl nm

prosesinin öhd sind n g l bilirdi. Bizim s nayel m

srind tullantıların artması il laq dar olaraq su

399

hövz l ri bu q d r böyük miqdarda tullantıların

öhd sind n g l bilmir. Odur ki, çirkab sularının

t mizl nm si, z r rsizl dirilm si v ayrılan tullantıların

istifad edilm si vacib bir m s l kimi meydana

çıxmı dır.

S naye texnologiyası il tullantı sularının t mizl nm -

si zamanı filtrl m , çökdürm , flotasiya, koaqulyasiya,

neytralla ma v s. üsullardan istifad olunur. Bu üsullar

iç risind membran texnologiyası, elektrokoaqulyasiya,

ozonla dırma, bioloji t mizl m prosesl rind n istifad

ed n üsullar daha perspektiv hesab olunur.

Qatı ıqların t rkibin gör çirkab sularını a a ıdakı

qruplara ayrırlar:

1) t rkibind , hiss cikl rinin ölçül ri 10−5–10−4 mm–d n

böyük olan, h ll olmayan qatı ıqlar saxlayan sular;

2) kolloid m hlullardan ibar t olan sular;

3) t rkibind h ll olmu üzvi v qeyri-üzvi madd l r olan

sular;

4) t rkibind dissosiasiya olunmu ionlar olan sular.

S naye çirkab sularının t mizl nm üsullarını faza,

dispers v kimy vi t rkibin gör t snif edirl r. Bu

üsulların sas növl rini n z rd n keçir k. S naye çirkab

400

sularının t mizl nm üsullarının t snifatı kil 10.1-d

göst rilmi dir.

kil 10.1. S naye çirkab sularının t mizl nm üsullarının

t snifatı.

S naye çirkab suları

Suspenziya v emulsi- yalardan t mizl nm

H ll olmu qatı ıqlardan t mizl nm

Aradan qaldırılma v ya m hv edilm

Qatı ıqlardan mexaniki t mizl nm

Xırda dispers vkolloid hiss cik-l rd n t mizl n-m

Mineral qatı ıqlardan t mizl nm

Üzvi qatı ıq-lardan t miz-l nm

Çökdürm

Filtrl m

Flotasiya

Asılqan çöküntü layında durultma

M rk z- d nqaçma üsulları

Koaqul-yasiya

Flokul- yasiya

elektrik üsulları

K nar edilm

Basdırılma

Termiki yandırılma

Menbran üsulları

Ion d yi m

Elektrik üsulları

Reagent üsulları

Regenerativ üsullar

Destruktiv üsullar

Adsorbsiya

on flotasiyası

Bioloji üsullar

Ozonla dırma

Xlorla dırma

Elektrik oksidl m si

401

10.2.1. Çirkab sularının mexaniki üsulla t mizl nm si Çirkl nmi suların bütün müasir t l bl r cavab ver

bil n universal t mizl m üsulu h l ki yoxdur. Çirkab

suların bütün m lum t mizl nm üsullarını a a ıdakı

qruplara ayırırlar: mexaniki, kimy vi, fiziki-kimy vi,

termiki, bioloji (biokimy vi). Mexaniki üsullar sas n ilkin

t mizl m zamanı istifad olunur. Bel üsullar sudan

müxt lif ölçülü h ll olmayan qatı ıqların ayrılması

m qs dil istifad olunur. Bu halda a a ıdakı

avadanlıqlardan istifad olunur: torlar, barabanlı torlar,

filtrl r, qumtutanlar, çökdürücül r, nefttutucuları, q tran-

piy-ya tutucuları ( kil 10.2-10.3).

) b)

kil 10.2 – Çökdürücü: a) çoxyaruslu; b) bo qablı.

402

Çökdürücül r çirkab sularında çök n v üz n kobud

dispers qatı ıqların t mizl nm si üçün istifad olunan

mexaniki t mizl nm üsullarının sas avadanlı ı hesab

olunur. Göst ril n qatı ıqların t mizl nm si üçün

çökdürücü nohurlardan da istifad olunur.

kil 10.3 – ffafla dırıcı çökdürücü: flokulyasiya kamerası,

çökdürücü zona, ffafla dırılmı suyu toplamaq üçün qanov,

m rk zi boru, üz n madd l ri ayırmaq üçün qanov,

çöküntül rin çıxardılması üçün boru.

g r çirkli suyun t rkibind olan qatı ıq sudan yüngül

olarsa, onda onu suyun üz rind n ayırırlar, bu halda

çökdürücüy tutucu da deyirl r. Hal-hazırda çirkli suların

t mizl nm sind daha az sah tutan hidrotsiklonlardan

istifad olunur.

403

Çirkab sularının t mizl nm si – çirkab sularının

t rkibind olan z r rli madd l rin da ıdılması v ya

k nar edilm si m qs dil onların emal olunması

prosesidir.

Çirkab sularının çirkl ndiricil rd n azad edilm si

mür kk b bir istehsaldır. H r hansı dig r istehsal

sah l rind oldu u kimi bu istehsal sah sind d

xammal (çirkab suları) v hazır m hsul (t mizl nmi

sular) olur. Çirkab sularının t mizl nm üsullarının

seçilm si çirkl ndirici madd l rin qatılı ından asılıdır. Bu

v ya dig r üsulun t tbiq olunması h r bir konkret halda

çirkl nm nin xarakteri v qatı ıqların z r rlilik d r c si

il mü yy n olunur. Bu üsullar birlikd t tbiq olundu u

halda çirkab sularının t mizl nm si v z r rsizl diril-

m si kombin olunmu üsul adlanır.

Mexaniki t mizl m üsulunun mahiyy ti ondan

ibar tdir ki, çirkli sular çökdürülm v filtrl m yolu il

mexaniki qarı ıqlardan azad olur. Kobud dispers

hiss cikl r, ölçül rind n asılı olaraq müxt lif konstruksi-

yalı hörm tor, l k, qumtutucu, septikl r, peyin tutucula-

rı, s th çirkl ndiricil ri is - çökdürücül r, nefttutucuları,

benzin-ya tutucuları v s. vasit sil tutulur. Mexaniki

üsul m i t çirkab suları t rkibind n 60-75%, s naye

404

çirkab suları t rkibind n is 95%- q d r h ll olmayan

qatı ıqların ayrılmasına imkan verir ki, h min qatı ıqlar

da qiym tli qatı ıq kimi istehsalatda istifad olunur.

S naye v m i t çirkab suları t rkibind h ll olan v h ll

olmayan asılqan hiss cikl r olur. Asılqan qatı ıqlar (b rk v

maye) su il dispers sistem m l g tirir. Asılqan hiss cikl rin

ölçül rind n asılı olaraq m l g l n dispers sisteml ri 3 qrupa

bölürl r: 1) hiss cikl rinin ölçül ri 0,1 mkm-d n böyük olan

kobuddispers sisteml r (suspenziya v emulsiya); 2) hiss -

cikl rinin ölçül ri 0,1 m m - 1 nm h ddind olan kalloid

sisteml r; 3) hiss cikl ri ayrı-ayrı molekul v ya ionların

ölçül rin uy un olan h qiqi m hlullar .

Çirkab sularından asılqan hiss cikl rin k nar edilm si

üçün hidromexaniki süzm (dövrü v fasil siz), çökdürm

(cazib v m rk zd nqaçma qüvv si t siri il ), filtrl m

prosesl rind n istifad olunur. Üsulun seçilm si asılqan

hiss cikl rin ölçüsünd n, fiziki-kimy vi xass l rind n,

qatılı ından, çirkab suyunun s rfind n v lazımi

t mizl m d r c sind n asılı olur.

Süzg cd n keçirm v durultma. Çirkab sularının t rkibind olan mineral v üzvi

çirkl ndiricil ri (0,20-0,25mm) ayırmaq üçün qumtutucula-

405

rından v kobuddispers qatı ıqları t mizl m k m qs dil

çökdürm kl durultma üsulundan istifad olunur.

Çökdürücül r horizontal, vertikal, radial, naziklaylı

(boru v lövh killi) növl rd hazırlanır. Horizontal

çökdürücül r iki v ya daha çox eyni zamanda i l y n

bölm l ri olan düzbucaqlı rezervuarlardan ibar tdir

( k.10.4, ). Su çökdürücünün bir t r find n dig r

t r fin do ru h r k t edir.

Çökdürücül rin d rinliyi ( ) = 1,5-4,0 m, uzunlu u – 8-12

m, koridorun eni – 3-6 m olur. Çirkab suyunun miqdarı

15000 m³/gün olduqda horizontal çökdürücül rd n

istifad olunması m sl h t görülür. Bu halda çökdürülm

effektivliyi 60%- çatır. Vertikal çökdürücül r konus dibli

silindrik rezervuarlar ( k.10.4, b) olub, çökdürm zonası-

nın hündürlüyü – 4-5 m olur. Vertikal çökdürücül rd

çökdürülm effektivliyi horizontal çökdürücül rinkin

n z r n 10-20% a a ı olur.

Radial çökdürücül rd çirkli su m rk zd n k narlara

do ru h r k t edir ( k.10.4, v). Bel çökdürücül r su

s rfi 20000 m³/gün olduqda istifad olunur v çökdürm

effektivliyi 60%- çatır. Naziklaylı çökdürücül r xırda

dispers qatı ıqların effektiv ayrılması m qs dil istifad

olunur.

406

k. 10.4. - horizontal: 1 – giri novu; 2 – çökdürücü

kamera; 3 – çıxı novu, 4 -çuxur; b- vertikal: 1–silindrik hiss ;

2 – m rk zi boru; 3 - novcuq; 4 –konus hiss si: v - radial: 1 –

gövd ; 2 - nov; 3 - bölü dürücü qurulu ; 4 – sakitl dirici

kamera; 5 – kür kcik mexanizmi; q - boru killi, d - maili lövh cikli:

1 – gövd ; 2 – lövh l r; 3 – lamq buledici.

Çirkli su

lam a)

T miz su Çirkli su

1 2

T miz su

T miz su

lam

Çöküntü q)

Çirkli su v) çöküntü

Çirkli sular

Duru su

b)

T miz su

Çirkli su

d)

Yuyucu suyu

407

Bu çökdürücül rin ölçül ri kiçik olur v t rkibind

xırda dispersl mi h ll olmayan qatı ıqlar olan z if

qatılıqlı istehsalat çirkab sularınin t mizl nm sind t tbiq

edilir. Borulu çökdürücül rin i çi elementi diametri 25-50

mm v uzunlu u 0,6-1,0 metr olan borulardan ibar tdir

( k.10.4,q). Borular kiçik (5°-y q d r) v böyük (45-

60°) maillikl qura dırılır. Kiçik maillikli borulu

çökdürücül r dövrü i l yirl r. Bel çökdürücül r

t rkibind az asılqan hiss cikl r saxlayan v su s rfi 100-

10000 m3/gün olan çirkab sularının durula dırılması

zamanı istifad olunur. T mizl nm effektivliyi 80-85%-

çatır. Böyük maillikli borulu çökdürücül rd su a a ıdan

yuxarıya do ru, çöküntü is fasil siz olaraq borunun dibi

il lam sah sin sürü ür. Çöküntünün fasil siz olaraq

k nar edilm si boruların yuyulması z ruriyy tini aradan

qaldırır. Tor killi çökdürücül r gövd l rind bir sıra

paralel qura dırılmı lövh l r olan aparatlardır ( k.10.4,

d). Su lövh l r arası il , çöküntül r is a a ı sürü r k

lamtutucusuna yı ılır.

Durula dırıcılar t bii suların t mizl nm si v b zi

istehsalat sularının qabaqcadan ffafla dırılması üçün

t tbiq edilir. Ad t n iç risind n qabaqcadan koaqulyant-

larla i l nmi su buraxılan asılqan çöküntü laylı

408

durula dırıcılardan istifad olunur. Durula dırıcının

prinsipial sxemi k.10.5-d göst rilmi dir. Suyu

koaqulyantlarla birlikd durula dırıcının a a ı hiss sin-

d n verirl r. Koaqulyant topası v onunla aparılan

asılqan hiss cikl r onların dü m sür ti çıxan su axınının

sür tin b rab r olana q d r çıxmaqda olan su axını il

qalxırlar (1-1 k siyi). Bu k sik hiss sind n yuxarıda

asılqan çöküntü layı m l g lir ki, onun da iç risind n

duruldulmu su süzülür. Bu halda kaoqulyant topasına

asılqan hiss cikl rin yapı ması prosesi mü ahid olunur.

Çöküntü çöküntüsıxla dırıcısında k nar edilir,

durula dırılmı su is novçaya daxil olur v oradan da

sonrakı t mizl nm prosesin gönd rilir.

k. 10.5. Durula dırma bloku: 1 - durulducu;

2 - novça; 3 – çöküntü sıxla dırıcısı.

Çirkli sular

T mizl nmi sular

Çöküntü

409

Çirkab suları m rk zi boru il flokulyasiya kamerasına

daxil olur, burada aerasiya olunan hava il üzvi

madd l rin qism n oksidl m si, çirkl ndiricil rin

topala ması v sorbsiyası ba verir. Sonra çirkab suları

çökdürm zonasına daxil olyr. Asılqan çöküntü layından

keç rk n çirkab suyunun t rkibind olan xırda dispers

asılqan hiss cikl r ayrılır. Flokulyasiya kamerasının

h cmi onda suyun 20 d qiq lik qalmasını t min edir. Bu

halda suyun asılqan hiss cikl rd n t mizl nm d r c si

70%- çatır.

Çirkab sularının filtrl m üsulu il t mizl nm si. T rkibind xırda dispers hiss cikl r olan çirkab sularını

çökdürm yolu il ayırmaq mümkün olmadıqda filtrl m

üsulundan istifad edirl r. Ayrılma mayeni buraxa,

dispers fazanı is tutub saxlaya bil n m sam li

arak sm vasit sil aparılır. Proses maye sütununun

hidrostatik t zyiq qüvv si, arak sm üz rind ki yüks k

t zyiq v ya arak sm d n sonra vakuum t siri

n tic sind n ba verir. Filtrl m üçün müxt lif

konstruksiyalı filtrl rd n istifad edirl r. Onlara olan sas

t l bat: qatı ıqların ayrılmasının yüks k effektivliyi v

filtrl m nin maksimal sür ti.

410

Filtrl m prosesi 3 m rh l d n ibar tdir: 1) hiss cik -

l rin layı m l g tir n madd s thin keçirilm si; 2) s t-

h yapı dırılması v 3) s thd n qoparılması.

Asılqan hiss cikl rinin tutulma mexanizmin gör

filtrl m nin 2 növü vardır: 1) çirkl ndirici (çöküntü)

plyonka vasit sil filtrl m ; 2) çirkl ndirici (çöküntü)

plyonka m l g lm d n filtrl m . Birinci halda ölçül ri

material m sam l rinin ölçül rind n böyük olan

hiss cikl r tutulur, sonra da çirkl nm layı m l g lir ki,

o da filtrl yici material rolunu oynayır. kinci halda filtrl m

doldurma layı daxilind ba verir ki, orada da çirkli

hiss cikl r filtrl yici material nüv sinin adgeziya qüvv l ri

t r find n tutulur.

Asta filtrl rd n koaqulyasiya olunmayan çirkab

sularının filtrl nm sind istifad olunur. Bu filtrl rin üstün

c h ti onlarda çirkab sularının t mizl nm d r c sinin

yüks k olmasıdır. Çatı mayan c h ti: ölçül rinin böyük

olması, bahalı olması v çöküntüd n t mizl nm

prosesinin mür kk bliyi.

Sür tli filtrl rin 2 növü vardır: birlaylı v çoxlaylı

( k. 10.6, ). Birlaylı filtrl rd filtrl yici lay eyni bir

materialdan, çoxlaylı filtrl rd is müxt lif materiallardan

ibar t olur. Çirkab suları filtrin daxilin verilir ki, orada da

411

filtrl yici material v drenajın iç risind n keç r k filtrd n

xarıc olur. Ümumi doldurma hündürlüyü 1,5-2 m, filtrl m

sür ti is 12-20 m/saat q bul olunur. H r k tli doldurmalı

filtrl rd filtrl yici doldurma vertikal v ziyy td yerl dirilir

v filtrl n n su is horizontal v ziyy td h r k t edir

( k. 10.6,b). Filtrl yici material kimi kvars qumu

(1,5–3 mm) v ya qranit çınqılından (3–10 mm) istifad

olunur. Filtrin sxemi k. 10.6, b – göst rilmi dir. Çirkab

suyu kollektora daxil olur, oradan kanal v de ik vasit sil

filtrl yici lay iç risind n keçirilir. T mizl nmi su filtrd n

drenaj kamerası vasit sil çıxarılır. Çirkl nmi material

borudan hidroelevator il yuyucu qur uya verilir.

Filtrl m nin hesabi sür ti 15 m/saat, yuyucu suyun

s rfi filtrin m hsuldarlıgına gör 1–2%, filtrd n vv l

lazımi t zyiq basqısı 2-2,5 metr olur. Filtrin t mizl m

effektivliyi 50-55%- çatır. Bu filtrl rin üstün c h ti:

böyük filtrl m sür ti, doldurmanın çirkl rd n

yuyulmasının yüks k keyfiyy ti, filtrin kiçik istehsal

sah sin malik olması. Filtrin çatı mayan c h ti: böyük

metaltutumu, boru k m rl ri divarlarının sürtülüb

yeyilm si, qumun xırdalanması v aparılması, istismarın

mür kk bliyi.

412

k.10.6. Filtrl r:

Çirkli su

Yuyucu su

T miz su

Çirkli su

T miz su

Yuyucu su Koaqulyant Çirkli su

T miz su

Yuyucu su

Çirkli su

T miz su

b)

v) q)

a)

Yuy

ucu

su

Yuy

ucu

su

413

– sür tli: 1 – gövd ; 2 – yuyucu suyun t m izl nm sistemi; 3 – çirkab suyunun verilm sistemi; 4 – yuyucu suyun verilm sistemi; 5 – m sam li drenaj; 6 –filtrl yici material; b – h r k tli doldurmalı: 1 – gövd ; 2 – drenaj kamerası; 3 – orta kamera; 4 – kanallar; 5 – novlu borular: 6 – çirkab suyunun daxil edilmsistemi; 7 – klassifikator(çe idl r ayıran aparat); 8 – yuyucu qurulu ; 9 – yuyucu suyun verilm si üçün boru; 10 – yuyucu suyun çıxarılması üçün boru; 11 – kollektor; 12,13 - borular; 14 – halqa killi kollektor; 15 – hidroelevator (su qaldırıcı ma ın); v – mikrofiltr; 1 – fırlanan baraban, 2 – yuma üçün qurulu , 3 – yuyucu suyun toplanması üçün nov; 4 – yuyucu suyun çıxarılması üçün boru; 5 – ffafla dırılmı suyun çıxarılması üçün kamera; q – köpükpoliuretan doldurmalı filtr: 1 – köpükoliuretan layı; 2 – kamera; 3 – elevator (qaldırıcı ma ın); 4 – istiqam tl ndirici diyirc k; 5 – lent; 6 – suvarma kanalı; 7 – sıxıcı diyirc k: 5 – regenerat üçün tutum; 9 – hörm arak sm .

Mikrofiltrl r ( k.10.6,v) Mikrofiltrasiya prosesi çirkab

sularının mas m l rinin ölçül ri 40–70 mkm olan tor

iç risind n keçirilm kl süzülm sind n ibar tdir.

Mikrofiltrl r çirkab sularının b rk v lifli materiallardan

t mizl nm si üçün istifad edilir. k.10.6,v–d

mikrofiltrin sxemi göst rilmi dir. Çirkab suları barabanın

daxilin verilir v oradan da de ik vasit sil kameranı

keçir. Asılqan hiss cikl r barabanın daxili s thind tutulur

v yuma zamanı yuyucu su il yuyucu su novuna daxil

olur, baraban 6-20 d qiq -1 tezlikl fırlanır. Filtrl m sür ti

25-45 m3/m2saat –a çatır. Asılqan hiss cikl rin

m hluldakı xüsusi kütl si 15-20mq/dm3 olduqda

t mizl nm effektivliyi çirkab suyunun t rkibi v

414

xass l rind n, mikrofiltrl rin i rejimind n (hidravlik qüvv ,

t zyiq itkisi, yuma intensivliyind n v s.) v de ikl rinin

ölçül rind n asılı olaraq 50-60 % - çatır.

Maqnit filtrl ri. Bu filtrl r çox geni yayılmı dır,

t mizl nm d r c si 80%- çatır. Bel filtrl rin köm yi il

mayel rin t rkibind n xırda ferromaqnit hiss cikl r (0,5-5

mkm) k nar edilir. Maqnit hiss cikl ri il yana ı bu filtrl r

h m d abraziv material (cilalayıcı, itil yici v

pardaxlayıcı materiallar), qum v dig r çirkl ndirici

hiss cikl rini d tutur. Buna qeyri-maqnit hiss cikl rinin

elektrikl nm effekti s b b olur. Maqnit filtrl ri sabit

maqnit v ya elektrik maqniti il t chiz oluna bil r, onların

m hsuldarlı ı 60 m/saat–a çatır. Çirkab suları laminar

axınla hiss cikl rinin ölçül ri 0,5-1 mkm olan ferromaqnit

hiss cikl rinin maqnit sah sini keç rk n maqnitl -

dirilm y m ruz qalır v hiss cikl rinin ölçül ri 50 mkm

olan aqlomeratlar m l g tirir ki, onu da filtrl m kl

k nar edirl r, ya da qravitasiya sah sinin t siri il

çökdürürl r. Maye axınlarının istiqam ti il maqnit

sah sinin istiqam ti bir-birin uy un g lm lidir, çünki bu

halda çökdürm prosesi üçün lveri li rait yaranır.

Filtrl m il t mizl nm maqnit sah sinin g rginliyind n,

mayenin axma sür tind n, onun özlülüyünd n, maye

415

axını istiqam tin n z r n qüvv sah sinin v ziyy tind n

asılıdır.

10.2.2. Çirkli suların mexaniki t mizl nm si prosesinin texnoloji sxemi

Zavoddan g l n çirkli sular su toplayıcı hovuza daxil

olur. Burada bütün istehsal sah l rind n g l n çirkli

sular havaüfürücünün köm yil aerasiya il qarı dırılır v

sonra da nasos vasit sil çirkli suların t mizl nm si

qov a ına gönd rilir. Çirkli sularin mexaniki t mizl nm

qov a ının prinsipial sxemi kil 10.7 – d göst rilmi dir.

Çirkli sular 1 toru üz rind n keçiril r k süzülür.

T mizl nmi sular nasos vasit sil sonrakı m rh l y ,

tor üz rin çökmü lam is ç ng il t mizl n r k

lamtoplayıcılarına yı ılır. ri qatı ıqlardan t mizl n n su

çökdürülm seksiyasına daxil edilir, burada vv lc 2

qumtutucusunda, sonra da 3 horizontal çökdürücüd

çirkli suların t rkibind olan mineral v üzvi

çirkl ndiricil rin a ırlıq qüvv si t siri hesabına ayrılması

prosesi aparılır. Çirkli suların bu aparatlarda qalma

müdd ti 1,5 saatdan az olmamalıdır. T mizl nmi su 4

ffafla dırıcı aparata gönd rilir. 4 ffafla dırıcı aparata

h m d koaqulyant kimi hidrokrekinq katalizatoru

416

istehsalı prosesind yaranan çirkli sular da verilir.

Prosesd yaranan çöküntül r lamtoplayıcılarına

gönd rilir. Sonra su 5 pres-filtri keç r k xırda dispers

fazadan ayrılır. T mizl nmi su öz axını il sonrakı

t mizl m m rh l l rin (m s l n, kimy vi v ya bioloji)

gönd rilir.

1 2 3 4 5

II IV VI VIII XI

IX

I III V VII X XII

kil 10.7. Çirkli suların mexaniki t mizl nm qov a ının prinsipial sxemi: Aparatlar: 1 – tor, 2 – qumtutan, 3 – horizontal çökdürücü, 4 – ffafla dırıcı, 5 – pres-filtr. Axınlar: I – istehsalatdan g l n çirkli sular; II – tor üz rin çök n lam; III – sonrakı t mizl nm y gönd ril n su; IV –

qumtutucudan ayrılan çöküntü; V– son t mizl nm üçün horizontal çökdürücüy gönd ril n su; VI – horizontal çökdürücüd n ayrılan lam; VII – ffafla dırıcıya gönd ril n su; VIII – ffafla dırıcıdan ayrılan lam; IX – koaqulyant kimi veril n hidrokrekinq katalizatoru istehsalı prosesind alınan çirkli sular; X – pres-filtrveril n su; XI – pres-filtrin çöküntüsü; XII – son t mizl nm y gönd ril n su.

417

10.2.3. Çirkab sularının kimy vi v fiziki-kimy vi üsullarla t mizl nm si

Çirkli sular mexaniki t mizl nm d n sonra t rkibind n

v ir li sürül n t labatdan asılı olaraq kimy vi, fiziki-

kimy vi v ya bioloji t mizl nm y gönd rilir. Kimy vi

t mizl m üsulu çirkl ndiricil rin ayrılması ancaq qatı ıq

v reagent arasında, çirkab sularından asanlıqla ayrıla

bil n yeni madd l rin alınması il ged n kimy vi

reaksiyalar n tic sind mümkün oldu u halda t tbiq

olunur. S naye çirkab sularının bu cür t mizl nm

üsulları neytralla ma, oksidl m , reduksiya, z r rli

qatı ıqların z r rsiz hala çevrilm si, xlorla ma üsulu il

z r rsizl dirm v qatı ıqların çökdürülm si proses-

l rin saslanır.

Çirkab sularının t mizl nm sinin elektrokimy vi

üsullarına elektrokimy vi oksidl m v reduksiya,

elektrokoaqulyasiya, elektroflotasiya, elektron mübadil si,

elektroliz v elektrodializ prosesl ri aid edilir. Çirkl nmi

sular h mçinin ultras s, ozon, iond yi m q tranları v

yüks k t zyiqin köm yi il t mizl n bil r. Xlorla ma yolu

il suların t mizl nm si yax ı m lumdur. onmübadil -

b rk madd (ionit) v elektrolit m hlulu arasında ba

418

ver n dön r kimy vi reaksiyadır. onitl r (iond yi diricil r)

öz ionlarını xarici mühit ionları il d yi dirm qabiliyy tin

malik, h ll olmayan b rk madd l rdir. Sintetik iond yi m

q tranları, seolitl r (alyümosilikatlar), hidroksidl r v

d yi k n valentli metalların duzları daha geni t tbiq

sah si tapmı lar. ond yi m üsulu suların duzsuzla -

dırılma, irinl dirilm v yum aldılmasının sas üsulla-

rından hesab olunur; Bu üsulla ist nil n t mizl nm

d r c sin v ayrılan çirkl ndirici komponentl rin utiliz

olunmasına nail olmaq olar. T mizl nm zamanı çirkli

sular iond yi m q tranı, seolitl r v s. il doldurulmu

ionit filtrl rind n keçirilir.

Kimy vi t mizl m s naye çirkab sularını dövri su

t chizatı sistemin verm zd n vv l h m müst qil bir

üsul kimi, h m d çirkab sularını su hövz l rin v ya

h r kanalizasiya b k sin buraxmazdan vv l t tbiq

olunur. Kimy vi t mizl nm üsulunun t tbiqi bir sıra

hallarda (ilkin, qabaqcadan olan), bioloji v ya fiziki-

kimy vi t mizl nm d n vv l m qs d uy un hesab

olunur. Kimy vi emal h mçinin istehsalat çirkab sularının

dezinfeksiyası, r ngsizl dirilm si v ya onun t rkibind n

müxt lif komponentl rin çıxarılması m qs dil tam

t mizl nm üsulu kimi d t tbiq olunur. stehsalat çirkab

419

sularının yerli (lokal) t mizl nm si zamanı çox hallarda

kimy vi t mizl m üsuluna üstünlük verilir.

Kimy vi t mizl m üsulunun mahiyy ti ondan

ibar tdir ki, çirkab sularına müxt lif kimy vi reagentl r

lav edilir v bu reagentl r d çirkl ndiricil rl

reaksiyaya girib onları h ll olmayan çöküntü halında

çökdürürl r. Kimy vi t mizl m h ll olmayan qatı ıqların

95%, h ll olan qatı ıqların is 25% azalmasına imkan

verir. Elektroliz üsulu da geni t tbiq sah si tapmı dır. Bu

halda çirkab sularında olan üzvi madd l r da ıdılır v

onun t rkibind olan metallar, tur ular v dig r qeyri-üzvi

madd l r ayrılır. Elektroliz yolu il t mizl nm xüsusi

qur ularda – elektrolizyorlarda h yata keçirilir. Çirkab

sularının elektroliz yolu il t mizl nm si üsulu qur u un

v mis emal ed n mü ssis l rd , lak-boyaq v dig r

s naye sah l rind daha effektiv hesab olunur.

Kimy vi t mizl m üsulu böyük miqdarda reagent

t l b edir. Bundan ba qa reaksiya zamanı alınan

madd l ri çirkli sudan ayırmaq v emal etm k lazımdır.

Çirkli suların t rkibind n tur u, q l vi, h mçinin d

duzların ayrılması üçün çirkli suların neytralla ma üsulu

geni t tbiq sah si tapmı dır. T rkibind mineral tur ular

420

v ya q l vil r olan çirkli sular neytralla ma prosesin

düçar edilir. T mizl yici qur uların materiallarının korro-

ziyadan qorunması, çirkli sulardan duzların ayrılması v

onlarda biokimy vi prosesl rin qar ısını almaq m qs dil

çirkab sularını neytralla dırırlar. Neytralla ma a a ıda

göst ril n qaydada aparılır: tur v q l vi mühitli çirkab

sularının qarı dırılması il , reagentl rin lav olunması

il , tur suların neytralla dırıcı materiallar iç risind n

keçiril r k filtrl nm sil , tur xass li qazların q l vi

mühitli sularda v ya ammonyakın tur sularda

absorbsiya olunması il . Tur v q l vi mühitli çirkab

sularının t mizl nm si üçün kalsium oksid, natrium,

kalium v ya kalsium hidroksidl r, h mçinin d kalsium,

natrium v maqnezium karbonatlar kimi reagentl rin

i tirakı il aparılan neytralla ma prosesl rind n istifad

olunur. Çirkab sularının neytralla ması üçün lazım olan

reagentl rin kütl s rfi a a ıdakı t nlik üzr hesablanır:

BaCQKG P /1003 ⋅⋅⋅⋅= ...................(10.1)

Burada: 3 – ehtiyat msalı; Qp – reagent s rfi,

m3/saat; – q l vi v ya tur unun qatılı ı, kq/m3; –

reagentin xüsusi s rfi, q/ q; - mt m hsulunda aktiv

hiss cikl rin miqdarı, % il .

421

Reagentl rin n z ri s rfi 0,4–2,5 q/ q t kil edir.

Çirkab suyu il reagentin qar ılıqlı t sir müdd ti 5

d qiq d n çox olur, metal ionları olan tur xass li çirkab

suları üçün – 30 d qiq t kil edir.

Çirkab sularının oksidl diricil rl t mizl nm si. Xlor

v xlort rkibli madd l r, havanın oksigeni kimi n n vi

oksidl diricil rl yana ı son dövrl rd ozondan da

istifad olunur. Çirkli suların d rin t mizl nm si

m qs dil ozonla dırma üsulundan müv ff qiyy tl

istifad olunur. Çirkli suların sintetik s thi aktiv madd l r,

neft m hsulları v s. t mizl nm si prosesind ozondan

istifad edilm si n perspektiv üsul hesab olunur.

Ozonoliz prosesi ozonun karbonun ikiqat v ya üçqat

rabit li karbon atomuna fiksasiyası v sonra da onun

parçalanması il ozonidl rin alınmasına saslanır. m l

g l n ozonidl r möhk m olmur v tez parçalanırlar.

Ozonla dırmanın katalitik t siri ozonla dırılmı havada

oksigenin oksidl diricilik xass sinin artmasına saslanır.

Ozonoliz v radikallarla oksidl m prosesinin birg

t siri il çirkab sulardan kalloid madd l r, toksiki

mikroçirkl ndiricil r, h ll olmu üzvi madd l r k nar edilir.

Hal-hazırda injektorlu v rotorlu aparatlardan, t zyiqli

422

boru k m rl ri v spiral borulardan da effektiv istifad

olunur.

njektorlu v rotorlu aparatlar fazaların b rab r

paylanmasına, yüks k reaksiya sür tinin v t mizl m

d r c sinin ld olunmasına v h mçinin d ozondan

daha tam istifad y imkan yaradır.

Ozonun t zyiqli boru k m rin daxil edilm si kontakt

kamerası olmadı ı halda yüks k t mizl m effektinin

ld olunmasına imkan yaradır v ozon itgisinin az,

qarı dırıcının yı cam v sad olmasını t min edir.

Ozonla dırma zamanı spiralvari borulardan da istifad

olunur. Bu halda çirkli suları nasos vasit sil spiral

borulara verilir. Buraya h m d injektor vasit sil ozon-

hava qarı ı ı da daxil edirl r. Spiral borudan çıxan su

böyük sür tl havaayırıcı borunu keçir v onun yuxarı

k narı il axaraq hava qabarcıqlarından azad olur.

Spiralvari boruda ozondan istifad t mizl nm

effektivliyini 80–90%- q d r, oksidl m sür tini is

barbotaj aparatlarına n z r n iki d f y q d r artırır.

n çox oksidl m m rk zd nqaçma s p l yici ma ında

ld olunur. Bu halda qarı ma sah sind mexaniki

titr m intensivliyi 57 Bt/sm2 olur. M rk zd nqaçma

s p l yici ma ının sxemi kil 10.8–d verilmi dir. Çirkli

423

sular 2 borusu vasit sil veril r k 8 içibo valın vasit sil

sorulur, disk-s p l yicisinin köm yi il dispersl dirilir,

s p l yici diskl r arası de ikd n keç r k nazik t b q

m l g tirir. Emal olunaraq t mizl nmi su 5 borusu il

çıxarılır. m l g l n nazik t b q 3 stasionar istiqam t-

l ndiricinin arası il keç r k damcı v qabarçıqlar halında

xırdalanaraq yan boru k m ri il veril n ozonla dırılmı

hava il qarı dırılır. 6 ozonla dırılmı su 7 boru k m rinin

köm yi il tsikl qaytarılır.

1 – s p l yici; 2 – suyun daxil edilm si üçün boru; 3 –

stasionar istiqam tl ndirici; 4 – qarı dırma kamerası; 5 –

suyun xaric edilm si üçün boru; 6 – ozonla dırılmı su;

10.8. M rk zd nqaçma s p l yici ma ın.

424

7 – ozonla dırılmı suyun tsikl qaytarılması üçün boru

k m ri; 8 – içibo val.

Ozonla dırma sas n flotasiya, dezinfeksiya,

flokulyasiya, aktivl dirilmi kömür v qum filtrl ri il

filtrl m prosesl rind n sonra çirkab sularının son

t mizl nm si üçün istifad olunur.

Çirkli suların fiziki-kimy vi t mizl nm üsulları

reagentli v reagentsiz olmaqla 2 qrupa bölünür.

Reagentli t mizl m üsulunda çirkli sulardan

birl m l rin ayrılması v çökdürülm si üçün xüsusi

madd l rd n – koaqulyantlardan (d mir v alüminium

duzları, ammonyaklı su v s.) v flokulyantlardan

(poliakrilamid, sintetik polimerl r, t bii polimerl r, qeyri-

üzvi madd l r, m s l n, aktiv silikat tur usu) istifad

olunur. Çirkli suların reagentl r vasit sil t mizl nm

üsulu bir neç m rh l d n ibar tdir: reagentl rin

hazırlanması v dozalara bölünm si, onların su il

qarı dırılması, lopa m l g lm , lopa-lopa qatı ıqların

sudan ayrılması.

Reagentsiz t mizl m üsuluna aiddir: sorbsiyalı,

elektrokimy vi, radiasiyalı v s. üsullar. Bel t mizl m

üsullarında çirkli suların t rkibind olan z r rli

425

komponentl rin ayrılması v parçalanması reaksiya

sistemin lav kimy vi birl m l r daxil edilm d n ba

verir. Bununla bel , prosesin h yata keçirilm si k nardan

lav enerjinin daxil edilm si v sorbent kimi neytral

madd l rd n istifad olunmasını t l b edir ki,

sorbentl rin d regenerasiyası lam klind t krar

çirkl nm l r m l g tirir.

Son ill rd çirkli suların membranlı t mizl nm

prosesl ri (ultrafiltrasiya, ks osmos, mikrofiltrl m ,

membranlar vasit sil çıxarılma, dializ, elektrodializ)

geni t tbiq sah si tapmı dır. Membranlar asetat

sellülozalar, poliamid, flüorplast, polikarbonat,

polivinilxlorid v dig r polimerl r, ü , qrafitr, metal

oksidl rind n hazırlanır.

Ultrafiltrasiya ayrılacaq mayel rin yüks k h r k t

sür tl ri il xarakteriz olunur. T zyiqin artırılması v

ayrılacaq mayel rin h r k t sür tinin azaldılması il ks

osmos yaranır. ks osmos prosesind membranlar

praktiki olaraq bütün h ll olan madd l rl birlikd h m d

mineral v üzvi xarakterli (o cüml d n d mikrob,

bakteriya, virus, göb l k sporları v s.) birl m l ri d

tutub saxlaya bilir.

426

Maye, qarı ıq v çirkli suların ayrılması v

qatıla dırılması, suyun demineralla dırılmasının mem-

branlı prosesl ri, ekoloji c h td n daha effektiv hesab

olunur, bel ki, bu halda çirkli sulardan qiym tli

madd l rin ayrılması, sulardan t krar istifad v i l nmi

m hlulların regenerasiya olunmasına imkan yaranır.

Çirkab sularının t mizl nm üsulları iç risind

çayların v dig r su hövz l rinin biokimy vi v fizioloji

c h td n öz-özünü t mizl m qanunauy unluqlarına

saslanan bioloji t mizl m üsulunun böyük rolu vardır.

Çirkab sularının t mizl nm si üçün bir neç bioloji qur u

tipl ri mövcuddur: biofiltrl r, bioloji göll r v aerotenkl r

(çirkli suları aerasiya etm k üçün hovuz).

Biokimy vi (bioloji) t mizl nm üsulu çirkli suların

bir çox h ll olmu üzvi madd l rd n, a ır metal

ionlarından (m s l n, bakteriyaların köm yi il xrom

ionlarından) v bir sıra qeyri-üzvi madd l rd n

(hidrogensulfid, ammonyak, nitritl r v s.) t mizl nm sin-

d istifad olunur. Proses mikroorqanizml rin bu

madd l rd n qida madd si kimi istifad etm

qabiliyy tin saslanır. Üzvi madd l rl kontakta gir r k

mikroorqanizml r onları suya, karbon dioksid v dig r

madd l r çevir r k qism n da ıdır. Üzvi madd l rin

427

dig r hiss si biokütl nin m l g lm sin s b b olur.

Çirkab sularının biokimy vi t mizl nm sinin aerob v

anaerob üsulları m lumdur. Aerob biokimy vi t mizl nm

üsulu h yat f aliyy tl ri üçün sabit oksigen axını v 20–

40° temperatur rejimi lazım olan aerob

mikroorqanizml rd n istifad y saslanır. Bioloji

t mizl m üsullarının effektiv istifad raiti

mikroorqanizml r vasit sil üzvi madd l rin biokimy vi

destruksiyası v mineralla dırılmasına saslanır. Mühit

tur ulu unun biokimy vi prosesl rin ba verm sind rolu

çox böyükdür. Bu halda mühitin tur ulu u pH 6,5–8,5

h dl rind olmalıdır.

Termiki yandırma. T rkibind mineral v üzvi

elementl r saxlayan yüks kqatılıqlı çirkli suların l v

edilm sind termiki yandırma üsulu t tbiq olunur. Bu

üsulda çirkli sular yandırma sobasına daxil edilir v 900 –

1000° temperaturda buxarlandırılır. Üzvi qatı ıqlar

yanaraq tam yanma m hsulları – 02, 20, N02 m l

g tirirl r. Xüsusi yanma istiliyi Qyan < 8,4 Coul/kq olan,

s naye çirkli suları maye yanacaq kimi yanırlar. g r

Qyan< 8,4 Coul/kq olarsa yanma istiliyi a a ıdakı

t nliyin köm yi il hesablanır:

428

=

⋅=n

i

iyaniyan QCQ

1/1 ρ .............(10.2)

Burada Ci – çirkli suyun t rkibind olan i-ci

komponentin qatılı ı, mol/dm3 ; iyanQ - i-ci komponentin

xüsusi yanma istiliyi, kCoul/mol; ρ - çirkli suyun sıxlı ı,

kq/m3 il .

stehsalat çirkab sularının t mizl nm sind fiziki-kimy vi

üsulların böyük h miyy ti vardır. Bu üsullar h m s rb st,

h m d mexaniki, kimy vi v biokimy vi üsullarla birlikd

t tbiq edilir. Son ill rd fiziki-kimy vi t mizl m üsulu

geni t tbiq olunma a ba lanmı dır. Çirkab sularının

fiziki-kimy vi t mizl nm üsulunda koaqulyasiya,

flotasiya, adsorbsiya, iond yi m , ekstraksiya,

rektifikasiya, buxarlandırma, distill , ks osmos v

ultrafiltrasiya, kristalla ma, desorbsiya v dig r prosesl r

t tbiq olunur. Fiziki-kimy vi emal üsulunda çirkab

sularından inc dispers asılqan hiss cikl r v h ll olan

qeyri-üzvi qatı ıqlar k nar edilir v üzvi v pis oksidl n

madd l r da ıdılır.

10.2.4. Çirkab sularının ion mübadil üsulu ilt mizl nm si

429

on mübadil si üsulu il t mizl nm çirkab sularından

metalların (sink, mis, rom, nikel, qur u un, kadmium v

s.) v h mçinin d arsen, fosfor, sianid birl m l rinin çı-

xarılması m qs dil t tbiq olunur. Bu t mizl m üsulu

çirkab sularının yüks k d r c d t mizl nm sil qiym tli

madd l rin rekuperasiya (texnoloji prosesl rd s rf edil-

mi madd l rin yenid n b rpa edilm si v ya tullantıların

s nayed istifad edilm si) olunmasına imkan yaradır.

on mübadil si öz t rkibind olan ionları v m hlulda

olan dig r ionları d yi m k xass sin malik olan b rk

faza il m hlul (çirkab suları) arasındakı qar ılıqlı t sir

prosesidir. B rk fazanı t kil ed n madd y ionitl r

deyilir. Onlar praktiki olaraq suda h ll olmurlar. on

mübadil si ekvivalent nisb td ba verir v ks r

hallarda dön n proses olur. on mübadil reaksiyası

mübadil olunan ionların (A v B) kimy vi potensiallarının

müxt lifliyi n tic sind ba verir. Bu reaksiyaları ümumi

halda a a ıdakı kimi göst rm k olar:

RmB + mA = mRA + B..........(10.3)

Reaksiya ion mübadil tarazlı ının yaranmasına

q d r gedir. Tarazlı ın yaranma sür ti daxili v xarici

faktorlardan asılıdır: m hlulun hidrodinamiki rejimind n,

mübadil olunan ionların qatılı ından, ionit d n l rinin

430

qurulu undan, onun ionlar üçün keçiriciliyind n. onitl r

üzvi v qeyri-üzvi m n li olur. Onlar t bii v ya sintetik

madd l r ola bil r. onitl r toz, d n v r, lifli material,

v r q l r v lövh halında buraxılırlar. ri d n v r ionitl r

böyük laylı filtrl rd , toz killi ionitl r is layının

hündürlüyü 3-10 mm olan filtrl rd istifad olunur.

on mübadil üsulu il çirkab sularının t mizl nm si

ad t n onların ardıcıl olaraq kationitl r v anionitl r

(b z n duz formasında olan ionitl rd n istifad olunur)

vasit sil süzülm si yolu il h yata keçirilir. Çirkab

sularının ion mübadil si il t mizl nm sinin 3 variantı

mümkündür:

- xüsusi texnoloji prosesl rd m l g l n çirkab

sularının t mizl nm si – yerli (lokal) t mizl nm ;

- çirkab sularının ümumi t mizl nm üsulu;

- t rkibind olan mineral duzların k nar edilm si

m qs dil qabaqcadan kimy vi reagentl rl z r rsiz-

l dirilmi çirkab sularının t mizl nm si.

kil 10.7-d tur -q l vi xass li çirkab sularının ion

mübadil üsulu il t mizl nm sinin prinsipial sxemi

göst rilmi dir. on mübadil üsulu sas n ümumi

duzlulu u 3 q/l- q d r olan çirkab sularının

t mizl nm sind istifad olunur. Suyun t rkibind duzun

431

miqdarının artması ionitl rin regenerasiyalararası

davamiyy t dövrünün azalması v onların regenerasiya-

sına s rf olunan kimy vi reagentl rin artması il laq dar

olaraq üsulun iqtisadi faydalılı ını azaldır. Tur ulu-q l vili

çirkab sularında a ır metalların c mi qatılı ı 0,5-d n

1,5 q/l h ddind d yi ir. Bu cür çirkab sularının

t mizl nm sind ionitl rin t tbiqi çirkab sularının 90-

95%- q d r t mizl n r k istehsalata qaytarılması v

h mçinin d t krar istifad üçün a ır metalların

ayrılmasına imkan verir.

432

10.2.5. Çirkli suların bioloji t mizl nm üsulları Bioloji t mizl nm üsulu t s rrufat–m i t v

6 5 I 1 3 4 II III

IV

VII VI

2

V

kil 10.7. Yuyucu v çirkab sularının ion mübadil si üsulu

il t mizl nm si prosesinin prinsipial sxemi:

1- çirkab sularının toplayıcı-tutumu, 2-nasos, 3-mexaniki

filtr, 4-uducu filtr, 5- kationit filtrl ri, 6- anionit filtrl ri; I –

çirkli sular; II – kationitl rin regenerasiyası üçün tur u; III –

anionitl rin regenerasiyası üçün q l vi; IV – t mizl nmi

su; V – q l vili tullantı regenerasiyaya; VI – tur tullantılar

regenerasiyaya; VII – lam.

433

s naye çirkab sularının müxt lif h ll olmu üzvi v bir sıra

qeyri-üzvi birl m l rd n (hidrogen-sulfid, ammonyak v

s.) t mizl nm si m qs dil istifad olunur. T mizl nm

prosesi mikroorqanizml rin h yat f aliyy ti prosessind

çirkl ndirici madd l rl qidalanmasına saslanır. Çirkab

sularının bioloji t mizl nm sinin aerob v anaerob

üsulları m lumdur.

Aerob üsul, h yat f aliyy tl ri üçün daima oksigen

axını v 20...40° temperatur h ddi lazım olan, aerob

mikroorqanizml rin istifad olunmasına saslanır. Aerob

t mizl nm üsulunda mikroorqanizml r aktiv lill v ya

bioplyonka il bec rilir. Aktiv lil canlı orqanizml rd n b rk

substratdan (qidaverici v ya qidalandırıcı mühit) ibar t

olur. Canlı orqanizml ri bakteriyalar, sad qurdlar v

yosunlar t msil edir. Bioplyonka biofiltrin doldurması

üz rind inki af edir v 1...3 mm v yuxarı qalınlıqda

selikli örtük klind olur. Bioplyonka bakteriya, sad

göb l k, acıtma v dig r orqanizml rd n ibar t olur.

Aerob t mizl nm h m t bii raitd , h m d süni

qur ularda ba ver bil r. T bii raitd t mizl nm

prosesi suvarma, filtrl m sah l rind ba verir. Bioloji

nohurlarda suvarma sah si – bu çirkab sularının

t mizl nm si v aqrokultura ( kinçilik v tarla i l rini

434

yax ıla dırmaq üçün görül n t dbirl r) m qs dl ri üçün

xüsusi hazırlanmı sah dir. T mizl nm prosesi torpaq

mikroflorası, gün , hava v bitkil rin t siri il ba verir.

Torpaq suvarma sah l rind bakteriya, maya, yosun v

sad heyvanlar olur. Çirkab suları sas n bakteriyalardan

ibar t olur. Qarı ıq biosenozlarda torpa ın aktiv layı il

mikroorqanizml r arasında mür kk b qar ılıqlı t sir

meydana g lir ki, bunun da n tic sind çirkab suları

t rkibl rind olan bakteriyalardan azad olur.

Bioloji nohurlar – bu 3...5 pill d n ibar t nohurlar

kaskadı olub, iç risind n yava sür tl bioloji t mizl nmi

çirkab suları axır. Bel nohurlar çirkab sularının bioloji v

ya dig r t mizl m qur uları kompleksind qabaqcadan

t mizl nm si üçün t yin edilir. Süni qur ularda çirkab

sularının t mizl nm prosesi aerotenk v biofiltrl rd

h yata keçirilir. Aerotenkl r daha geni t tbiq sah si

tapmı dır.

Biofiltrl rd çirkab suları üz ri nazik bakterial p rd

il örtülmü irid n li material t b q iç risind n buraxılır.

Bu bakterial p rd hesabına bioloji oksidl m prosesi

intensivl ir. Bioloji gölm ç l rd çirkab sularının

t mizl nm si prosesind su hövz sind ya ayan bütün

orqanizml r i tirak edirl r.

435

Aerotenkl r – m cburi aerasiya üçün qurulu larla

t chiz edilmi , açıq hovuz klind d mir-betondan

hazırlanmı çox böyük rezervuarlardır. Aerotenkl rin

d rinliyi 2...5 m olur. Burada bakteriya v mikroskopik

heyvanlardan m l g l n aktiv lil t mizl m ba lan ıcı

olur. Bütün bu canlı orqanizml r aerotenkl rd qız ın

sur td inki af edir ki, buna da çirkab suyunun t rkibind

olan üzvi madd l r v qur uya veril n hava axını

vasit sil daxil olan oksigen artıqlı ı imkan yaradır.

Bakteriyalar topa-topa biti r k üzvi çirkl ndiricil ri

mineralla dıran fermentl r ifraz edirl r. Lopa-lopa lil tez

çök r k t mizl nmi sudan ayrılır. nfuzoriya (ancaq

mikroskopla görün bil n birhüceyr li orqanizm),

qamçılılar (tel killi ayaqları olan ibtidai heyvanlar),

amöbl r (mikroskopla görün n birhüceyr li orqanizm),

rotatoril r (yemi a zının yanındakı kirpikl r vasit sil

tutan mikroskopik orqanizml r) v dig r xırda heyvanlar,

bakteriyaları yey r k lilin bakterial kütl sini cavanla dırır.

Çirkab sularının anaerob üsulla t mizl nm prosesi

hava daxil olmadan ba verir. Bu üsul sas n çirkab

sularının mexaniki, fiziki-kimy vi v bioloji üsulla

t mizl nm si zamanı m l g l n b rk çöküntül rin

z r rsizl dirilm si m qs dil istifad olunur. Bu b rk

436

çöküntül r anaerob bakteriyalar vasit sil metantenk

adlanan xüsusi hermetik rezervuarlarda qıcqırdılır. Son

m hsuldan asılı olaraq spirt , süd tur usuna, metana v

s. qıcqırma növl ri olur. Çirkab suların t mizl nm si

zamanı ayrılan çöküntül rin qıcqırdılması üçün metana

qıcqırma prosesind n istifad olunur.

Çirkab sular bioloji t mizl nm d n vv l mexaniki

t mizl nm y , sonra is x st lik tör d n bakteriyalardan

azad olmaq üçün maye xlor v ya xlorlu h ng il kimy vi

t mizl nm y düçar edilir.

Dezinfeksiya (xüsusi d rmanlar vasit sil yoluxucu

mikrobların m hv edilm si v ya z r rsizl dirilm si)

m qs dil h mçinin d dig r fiziki-kimy vi üsullardan

(ultras s, elektroliz, ozonla dırma v sair ) istifad edilır.

Komunal-m i t çirkab sularının t mizl nm sind bioloji

üsulun böyük h miyy ti vardır. Bu üsul h m d neft

emalı mü ssis l rinin, sellüloza-ka ız s nayesinin, süni

lif istehsalı prosesi tullantılarının t mizl nm sind istifad

edilir.

Çirkli suların üzvi madd l rd n bioloji t mizl nm

üsulunun sasını 3 qar ılıqlı laq d olan prosesl r t kil

edir: mikroorqanizml r hüceyr sinin protoplazmasının

sintezi, üzvi çirkl ndiricil rin oksidl m si v hüceyr

437

metobolizmi m hsullarının oksidl dirilm si. Bel

prosesl rin aparılması üçün fermentl rin i tirakı t l b

olunur. Bu halda üzvi madd l rin t rkibind olan

karbonun 02 –y , hidrogenin is 20 – y q d r aerob

oksidl m si prosesinin ba verm si oksigenin s rf

olunması, daha do rusu oksigen bioloji t l batla

xarakteriz olunur. Çirkli su axınındakı qatı ıqların

parçalanma d rinliyinin xarakteristikası biokimy vi

göst rici olur ki, bu da oksigen bioloji t labatın (OBT)

oksigen kimy vi t labata (OKT) nisb ti il mü yy n

edilir. OBT – dan f rqli olaraq OKT dedikd n z ri olaraq

üzvi madd l rin tamamil 02, 20 -ya, h mçinin d g r

çirkli suların t rkibind azot v kükürd varsa, ammonium

v sulfat tur usuna çevrilm si üçün n z ri lazım olan

oksigenin miqdarı ba a dü ülür. Madd molekulu

t rkibind olan molekulyar oksigen bu madd l rin

oksidl m sin s rf olunur. Eyni t mizl nm

effektivliyind üzvi madd l rin biokimy vi oksidl m si

kimy vi oksidl m y n z r n daha az oksigen t l b

edir. Bioloji filtrl rd çirkli sular bioloji aktiv kütl m l

g tir n aktiv lil v ya bioplyonka mikroorqanizml ri il

t mizl nir. Qur unun çirkli suyun vahid h cmin gör

m hsuldarlı ı v artıq lilin miqdarı lilin oksidl diricilik

438

gücün (r) v artımına gör qiym tl ndirilir. Lilin

oksidl diricilik (r) gücü a a ıdakı t nlik üzr hesablanır:

τ//)( OBTVVOBTOBTr atilk Δ=−= .......(10.4)

Burada tilk OBTOBTOBT −=Δ – ilkin v t mizl nmi

suyun oksigen bioloji t labatları arasındakı f rq, qr

02/m3; V – çirkli su s rfi, m3/saat; Va – aerotenkin i çi

h cmi, m3; τ = Va/V – aerasiya vaxtı, saat.

Bakteriyaların qar ılıqlı laq sinin mür kk b

xarakterin gör lilin artımı (Ar) t xmini yaxınla ma

asılılı ı il mü yy n edilir:

mKCAr H Δ⋅+= 3 v ya ......(10.5)

Burada – aerotenk daxil olan çirkab suları

t rkibind olan asılqan hiss cikl rin qatılı ı, q/m3; –

iqtisadi msal; mΔ v SΔ - aerotenkl rd n k nar

edilmi üzvi qatı ıqların müvafiq olaraq kütl v OBT

vahidi il miqdarı, q/m3 v qr OBT/m3; – lilin xüsusi

artımı, q/q OBT.

OBT 20 mq 02 /dm3-d n az oldu u halda çirkli suların

t mizl nm si tam, OBT 20 mq 02 /dm3-d n çox oldu u

halda is t mizl nm natamam hesab olunur.

Anaerob t mizl nm sxeml ri qatılı ı 6–20 q/dm3

olan çirkab suların t mizl nm sind , 30 q/dm3 qatılıqlı

439

mineral duzların qatıla dırılmasında v artıq lil v

çöküntül rin qıcqırdılmasında istifad olunur. kil 10.8–

d çirkab sularının anaerob sxem üzr t mizl nm

prosesinin kombin olunmu texnoloji sxemi

göst rilmi dir. Bu sxem üzr çirkab sular 1 aralıq aparatı

keç r k 2 anaerob reduksiyaediciy daxil olur. Burada

çirkli sular anaerob lill qar ılıqlı t sird olur. Sonra

qarı ıq 4 nasosu vasit sil 5 flotatoruna verilir, buradan

da lilli su m i t tullantı suları il birlikd 6 aerotenkin ,

köpüklü m hsullar is stabill dirilm k üçün 3

metantenkin daxil edilir. 6 aerotenkind n çıxan qarı ıq 7

nasosu vasit sil 8 flotatoruna verilir. 8 flotatorundan

çıxan aerob aktiv lil yenid n proses qaytarılır. Lilin bir

hiss si 6 aerotenkin , artıq qalan hiss si is 3

metantenkin qaytarılır. Bioloji t mizl nmi su 9 v 10

filtrl rind tamamil t mizl nir, bundan sonra 12 su

hovuzuna axıdılır v ya nasos vasit sil t krar istifad y

verilir. Bioloji üsullarla t mizl nmi çirkli sular a a ıdakı

t l bl r cavab verm lidir:

1. Çirkli suların t rkibind olan üzvi madd l r biokimy vi

oksidl m xass sin malik olmalıdırlar;

2. OBT il göst ril n çirkli suların qatılı ı biofiltrl rl

t mizl m zamanı 500 mq/dm3 – d n v aerotenk-

440

qarı dırıcılarda t mizl m zamanı is 1000 mq/dm3 –

dan artıq olmamalıdır.

3. Z h rli üzvi v qeyri-üzvi madd l rin qatılıq h dl ri

bakteriyaların h yat f aliyy tl rini dayandıra bil n qatılıq

h ddind n yuks k olmamalıdır.

4. Mexaniki qatı ıqların miqdarı 150 mq/dm3 h ddind n

artıq olmamalıdır.

5. Mühitin hidrogen potensialı 6,5–8,5 h ddind

olmalıdır.

6. Çirkli suların t rkibind biogen elementl r olmalıdır.

7. H ll olmu duzların ümumi miqdarı 10 q/dm3 – d n

artıq olmamalıdır.

8. Çirkli suların t rkibind üz n q tran v ya

olmamalıdır.

9. Çirkli suların temperaturu 6–350–d n 50–60°

h ddind olmalıdır.

Göst ril n tenologiyadan istifad etm kl

müt x ssisl r t r find n m hsuldarlı ı 10 min. m3/gün

olan çirkli suların bioloji t mizl nm sinin nümun vi

stansiyası i l nib hazırlanmı dır. Bel qur u 11000 2

sah ni hat edir. Bu halda çirkli sular kolon tipli

aerotenkl rd t mizl nir v sonra da qum filtrl rind su-

hava axını altında yuyulmaqla son t mizl nm

441

m rh l sini keçir. Artıq lil il b rkimi xam çöküntü

qarı ı ının reagentli kondisiyala dırılması v susuzla -

dırılması prosesi FPAKM-25H markalı filtr-presl rd

aparılır. Bel filtr-presl rin quru m hsula gör

m hsuldarlı ı 15 kq/m2⋅saat v susuzla dırılmı çöküntü-

nün n mliyi 60% olur. Çöküntül rin susuzla dırılmasının

ehtiyat avadanlı ı vintli sentrifuqa (qarı ıq madd l ri

(mayel ri) m rk zd nqaçan qüvv vasit sil t rkib

hiss l rin ayıran cihaz) ola bil r.

442

S kil 10.8. S naye çirkab sularının kombin olunmuüsulla t mizl nm si prosesinin texnoloji sxemi.

Aparatlar: 1 – aralıq aparat; 2 - anaerob reduksiyaedici

aparat; 3 – metantenk; 4,7,11– nasoslar; 5,8 –

flotatorlar; 6 – aerotenk; 9,10 – filtrl r; Axınlar: I – çirkli

sular; II – susuzla dırılmaya gönd ril n çöküntül r; III –

artıq lil; IV – qayıdan lil; V –t s rrufat - m i t çirkab

suları; VI – köpük m hsulları; VII – t krar istifad y

ged n su.

12 3 5

6

8 12

4

7 9 10 11

I

II III IV

V

VI

VII

440

Kimya v neft-kimya istehsal sah l rinin i l nmi çirkli

suları birba a bioloji t mizl nm y gönd ril bilmir, çünki

onların t rkibind bioloji t mizl nm qur ularında

i l nil n aktiv lil in t rkibind olan mikroorqanizml r

toksiki t sir göst r n v ya bu mikroorqanizml rin

fermentl rinin t sirin davamlı olan komponentl r olur.

Bu cür tullantı suları qabaqcadan biokimy vi davamlı v

toksiki madd l rd n azad olmaq üçün emal olunur v

sonra ümumi bioloji t mizl nm sistemin gönd rilir.

g r bu cür s naye sularının fiziki-kimy vi üsullarla

t mizl nm si onların istifad si üçün lazım olan t mizlik

d r c sini t min edirs , o halda onların bioloji

t mizl nm sin ehtiyac qalmır. T crüb göst rmi dir ki,

g r s naye tullantı sularının t rkibind qiym tli

komponentl r olarsa, onların yenid n istehsala

qaytarılması v t krar mt m hsulu kimi utiliz

olunması üçün s naye çirkab sularının yerli t mizl nm

üsullarından istifad olunması m qs d üy undur. Yerli

t mizl m qur ularının sasını azeotrop qovma, buxar

sirkulyasiyası, ekstraksiya, adsorbsiya v ya ion

mübadil , flotasiya v h mçinin h ll olmu madd l rin

müxt lif kimy vi parçalanma prosesl ri t kil edir. Lakin

441

adsorbsiya qur uları bir qayda olaraq suların üzvi

çirkl ndiricil rd n daha d rin t mizl nm sini t min edir.

10.2.6. S naye tullantı sularının adsorbsiya üsulu ilt mizl nm si prosesinin texnoloji sxemi

S naye tullantı sularının duzsuzla dırılması v

adsorbsiya-iond yi m yolu il t mizl nm texnologiyası

i l nmi reagentl rin tam utilizasiyasını n z rd tutur v

praktiki olaraq tullantısız ba a g lir. Bel texnoloji sxem

üzr çirkli suların emal prosesl ri a a ıdakı m rh l l rl

aparılır ( kil 10.9.)

kil 10.9. Suyun emal prosesl ri.

Mexaniki t mizl m

Tullantı suları Bioloji

t mizl m

Filtrli t mizl m

Aktiv kömürün regenerasiyası

Suyun duz t rki- binin ion mübadil

üsulu il t miz-l nm si

T mizl nmi su

Adsorbsiyalı tam t mizl m

onitin regenerasiyası Kübr l r

442

Bioloji t mizl nmi tullantı sularının adsorbsiyalı tam

t mizl nm prosesi suyun oksigen olan kimy vi

t l batının 8-16 q/m3 q d r azaldılmasını t min ed n

psevdoqaynar aktiv kömür laylı aparatlarda h yata

keçirilir. T mizl nmi sudan aktiv kömür tozlarının v

dig r asılı madd l rin ayrılması üçün çökdürm v

filtrl m üsullarından istifad olunur. T mizl nmi sudan

codluq yaradan kationların ayrılması, q l vi metal v

ammonium ionlarının azaldılması üçün H+ kationla dırma,

deqazsızla dırma kalonlarında H+ kationla dırılmı suyun

t rkibind n CO2-nin üfürülüb t mizl nm si, sulfat, fosfat

anionlarının ayrılması, xloridl rin miqdarının azaldılması

v H+ kationla dırılmı suyun neytralla dırılması üçün

suyun OH – dırılması prosesi d aparılır.

Bioloji t mizl nmi tullantı sularından b sl yici suyun

hazırlanması prosesinin tullantısız yerin yetirilm si aktiv

kömürün çox d f li termiki regenerasiyası v ionmübadil

ionitl rinin regenerasiyası üçün ad t n istifad olunan

duru sulfat tur usu v q l vi m hlulları v zin qatı nitrat

tur usu v ammonyakdan istifad etm kl h yata

keçirilir. Bel texnologiya i l nmi regenerasiya

m hlullarından maye gübr kimi istifad olunmasına

443

imkan yaradır ki, onlardan da t rkibind kalsium,

maqnezium nitratları, ammonium-sulfat, natrium-nitrat v

ammonium-xlorid olan d n v r qarı ıq azot gübr l rinin

istehsalı mümkündür.

Tullantı sularının adsorbsiya üsulu il t mizl nm si

prosesinin texnoloji sxemi kil 10.10-d verilmi dir.

Bioloji t mizl nmi v z if minerallıqlı s naye tullantı

suları qarı ı ından ibar t olan çirkli tullantı suları 1

q buledici ç n daxil olur. Ç nd n 2 nasosu vasit sil

çirkl nmi tullantı suları 3 adsorbsiya aparatının

a a ısına verilir v tor blokunun köm yil kalonun k siyi

boyunca b rab r miqdarda payla dırılaraq aktiv kömür

layının iç risind n keçir v onu psevdoqaynar halda

saxlayır. Qur uda adsorbent kimi hiss cikl rinin ölçüsü

0,2-1,0 mm v xüsusi effektiv s thi 800m2/q-a q d r olan

antrasitd n istifad olunur.

Adsorbent hiss cikl rinin ç kilm si üçün lazım olan

çıxan maye axınlarının h r k t sür ti 13-15 m3 /saat

h ddind olur ki, metr b rab r olan

adsorbsiya aparatında 120-135 m3/saat suyun

t mizl nm sin imkan verir. T mizl nmi su aparatın

yuxarı hiss sind n su toplayıcı qur unun köm yi il xaric

edilir. Aktiv antrasit regenerasiya qur usundan 16

444

vakuum–n ql sisteminin köm yi il h r bir adsorbsiya

kalonunda qurulmu 14 bunkerin verilir v oradan da

b sl yici vasit sil aparata yuxarıdan dozalarla verilir.

Adsorber yuxarı bunkerd n daxil olan t z antrasitin

miqdarına ekvivalent olaraq aparatın dib hiss sind n

suspenziya kütl sinin 30-40%-i q d r i l nmi aktiv

antrasit fasil siz olaraq 5 erlifti vasit sil xaric edilir.

Bununla da kalondan keç n adsorbentin fasil siz ks

axınlı h r k ti t min olunur. Aparatdan çıxan su özü il

aktiv kömür tozlarını da aparır (kalona veril n adsorbent

dozasının 2-3%-i q d r). Odur ki, adsorbsiya aparatından

çıxan su 6 çökdürücüsün verilir. Burada ölçüsü 50 mkm-

d n böyük olan hiss cikl r çökdürülür, sonra

durula dırılmı su 8 q buledici ç nd toplanır v oradan

da nasos vasit sil götürül r k antrasit (1-3 mm) v

kvars qumu (0,8-1,2 mm) il yükl nmi 9 çoxlaylı basqı

filtrin verilir. Burada alınan v t rkibind 5-8 q/m3-d n az

asılı hiss cikl r olan filtrat ionmübadil duzsuzla dırıcı

qur uya gönd rilir. l nmi aktiv antrasit is 4

adsorberind n 5 erlifti il götürül r k 17 lent klli vakuum

transportyoruna verilir. Burada antrasit sudan ayrılır 20-

25% n mliy q d r), sonra is 10 reversiv (h rl nm v

ya h r k t istiqam ti d yi diril bil n) transportyorunun

445

v 19 b sl yici nekl rin köm yi il termiki regenerasiya

sobasına gönd rilir. l nmi kömürün regenerasiyası

C biri i çi, dig ri

d rezervd olan laylı sobalarda aparılır.

kil 10.10. Çirkli suların adsorbsiya üsulu il t mizl nmprosesinin texnoloji sxemi.

1 – q buledici rezervuar; 2,7,9 –nasoslar; 3 – adsorber; 4 – erlift;

5 – çökdürücü; 6 – ffafla dırılmı su rezervuarı; 8 – çoxlaylı

basqı filtr; 10 – yuyulmu su rezervuarı; 11 – aktiv kömürü

yükl y n bunker; 12 -13 – filtr; 14 – reversiv transportyor; 15 –

qidalandırıcı nek; I – çirkli su; II – çöküntü yandırılmaya; III –

yuyulmu su; IV – t mizl nmi su; V – aktiv kömürün vakuum

n ql x tti; VI – vakuum nasosa ged n hava borusu;VII –

regenerasiyaya ged n kömür.

III

7 II 9

I

VII VII

V

VI

13 14

4 3 2 1

156 5 10 8

1

12 11

446

10.2.7. Xlor üzvi madd l r istehsal ed n mü ssis l rd yaranan çirkab suların adsorbsiya üsulu il t mizl nm qur usunun texnoloji sxemi

n çox karbohidrogenl rin xlor tör m l ri v xlor üzvi

tur ularla çirkl n n s naye çirkab sularının adsorbsiya

yolu il t mizl nm si prosesinin texnoloji sxemi tipik fiziki-

kimy vi t mizl m sxeml rind n hesab olunur v bu

halda mü ssis nin axıntı çirkab sularını h r bioloji

t mizl m sisteml rin gönd rm k lazım g lmir.

Xlor üzvi istehsal prosesl rind yaranan ümumzavod

çirkab suları qarı ı ının t rkibind çoxlu miqdarda

xammal, aralıq, yan v hazır m hsullar da olur. Bu

birl m l rin ancaq bir hiss sini çirkab sularının

t rkibind mü yy n etm k olur. Çirkab sularının üzvi

çirkl nm sinin ümumi qatılı ı oksigen olan kimy vi

t l bat ( ) il qiym tl ndirilir. Kompleks xlor üzvi

madd l r istehsal ed n mü ssis l rd çirkab suları

t rkibind neytral, z if-tur v güclü tur u çirkl nm l rinin

nisb ti t qrib n 23,3 : 51,7 : 25,0 kimi olur. Bel likl , xlor

üzvi sintez mü ssis l rind yaranan çirkab sularının

t rkibind 77%- q d r h ll olmu üzvi madd l r tur

xass da ıyır v bu madd l rin d üçd iki hiss si çox

447

z if tur ulardan ibar t olur. Ona gör d bu madd l rin

tur mühitd n adsorbsiya olunaraq ayrılması n effektiv

üsullardan hesab olunur v bu raitd s rf olunan aktiv

kömürün miqdarı neytral çirkab sularının t mizl nm si

zamanı s rf olunan aktiv kömürün miqdarından az olur.

Kompleks istehsal mü ssis l rind çirkab sularının

t rkibi v ümumi çirkl nm qatılı ı xeyli d r c d

d yi diyind n çirkab sularının t mizl nm sxemi d

çirkab sularının t rkibind olan üzvi madd l rin qatılı ının

d yi m sin uy un olaraq aktiv kömürün d xüsusi

s rfinin asanlıqla d yi m sin imkan yaratmalıdır. Bu

halda aktiv kömürün xüsusi s rfi suyun t rkibind olan

çikl ndiricil rin udulması üçün lazım olan adsorbentin

vahidind (q 2/m3) miqdarı il qiym tl ndirildikd

m qs d uy un hesab olunur. M s l n, 1 qr -

uy un aktiv kömürün qramlarla miqdarı.

Xlor üzvi sintez mü ssis l rind çirkab sularının

t rkibind olan çirkl ndiricil rin qatılı ı 3 d f y q d r

d yi dikd aktiv kömürün xüsusi s rfi 5,5 ÷ 7,5 q / q

h ddind d yi ir. – suyun t rkibind olan bütün

reduksiyaedicil rin oksidl dirilm si üçün s rf olunan

oksidl diricinin ekvivalent miqdarına uy un olan

448

oksigenin miqdarıdır. Y ni 1 mq madd y s rf olunan

oksigenin milliqramlarla miqdarıdır.

Xlor üzvi madd l r istehsal ed n mü ssis l rd

yaranan çirkab suların adsorbsiya üsulu il t miz-

l nm sinin texnoloji sxemi kil 10.11-d verilmi dir.

Çirkab suyu vv lc iç risind olan qiym tli

m hsullardan t mizl ndikd n sonra kollektorda toplanır.

Bel qarı ıq h mi tur reaksiya verir, lakin güclü

tur uların qatılı ı çox geni intervalda d yi bil r.

Kollektordan çirkab su qarı ı ı 1 çökdürücüsün

gönd rilir. Burada çirkab suyunun t rkibind olan kobud

hiss cikl r ayrılır. Sonra çirkab suları 2 aralıq tutumuna

daxil olur, oradan 3 nasosu vasit sil 4 filtrin gönd rilir.

Buradan çıxan filtrat 5 tutumunda toplanır ki, oradan da 6

nasosu vasit sil aktiv kömürl doldurulmu bir neç

kalon blokundan ibar t olan 7 aktiv kömürl adsorbsiya

aparatına gönd rilir. Adsorbsiya üsulu il t mizl nmi

çirkli su 8 qarı dırıcı-neytralla dırıcıya verilir ki, buraya da

h ng südü ç nind n mü yy n dozalarla m hlul verilir.

8 qarı dırıcı neytralizatorunda t mizl nmi v

neytralla dırılmı çirkab suyu 10 çökdürücüsünd

çıkdürülür. Suyun bir hiss si t mizl nmi su kollektoruna

verilir, yerd qalan su 11 qum filtrind filtrl ndikd n sonra

449

12 tutumuna daxil olur, oradan da 13 v 16 nasosu

vasit sil kömürü yum altmaq üçün 7 adsorberin v

qum filtrini yumaq üçün 11 qum filtrin gönd rilir.

Bel sxem üzr i l y n qur ularda tur uya davamlı

nasoslar v boru k m rl ri istifad olunur. Adsorbsiya

aparatı poladdan hazırlanır. ç risi is tur uya dvamlı

k rpicl hörülür ki, bu da tur u koroziyasının qar ısını

alır. Çirkab sularının neytralla dırıcı qur uya q d r olan

bütün tutumları da tur uyadavamlı material il örtülür. Bu

sxemd adsorbsiya qov a ı sas hesab olunr. B z n bu

adsorbsiya sistemi bir neç ardıcıl birl dirilmi nisb t n

qısa kalonlar blokundan ibar t olur. Bu kalonlar sıx

d n v r xırdalanmı aktiv kümür il doldurulur. Bu halda

d n cikl ri ≥ 0,5 mm olan aktiv antrasit fraksiyası, Q-3

v D tipli aktiv kömür d istifad edil bil r. Adsorber-

l r blokundan istifad etm kl prosesin fasil sizliyi ld

olunur. Bu üsulun üstün c h ti ondan ibar tdir ki, prosesi

yüks k filtrl m sür ti il aparmaq mümkün olur. g r

çirkab suyunun t rkibind xlor üzvi birl m l rin miqdarı

çox olarsa, onda adsorbsiya olunmu çirkl ndiricil rin

aktiv kömür üz rind n regenerasiyası üçün xüsusi termiki

rejim seçilir. Bu halda regenerasiyanı 8000 -d n yüks k

temperaturda aparmaq lazımdır ki, xlor üzvi birl m l r

450

tamamil oksidl sin v destruksiya ld olunsun. Dig r

t r fd n xlor üzvi birl m l rin parçalanması hesabına

sobadan çıxan qazların t rkibind hidrogenxloridin

miqdarı da artıq olur. Bu halda çıxan qazların da xüsusi

olaraq hidrogenxloridd n t mizl nm si d lazım g lir.

Kimya mü ssis l rind t rkibind sulfola mı

birl m l r olan çirkab suların t mizl nm sind n sonra

kömürün termiki regenerasiyası zamanı çıxan qazların

t rkibind n z r çarpacaq d r c d SO2 d olur. Bu

halda qur udan tüstü qazlarını yüks k temperaturla

çıxarmaq lazımdır ki, tur u koroziyasına s b b olan

suyun kondensl m si prosesi ba verm sin.

HCI v SO2 –nin atmosfer atılmasının qar ısını

almaq üçün regenerasiya qur ularından çıxan qazları

suvarmalı skrubberl rd tur udan yumaq lazım g lir.

T biidir ki, bu da qur unun h m mür kk bl m sin ,

h m d bahala masına s b b olur. Buna gör d çirkab

sularından xlor üzvi birl m l rin ayrılması üçün lokal

qur ulardan istifad olunmasına ciddi stimul yaranır.

451

kil 10.11. Xlor üzvi m hsulların istehsalı prosesind

yaranan çirkli suların adsorbsiya üsulu il t mizl nm si-

nin texnoloji sxemi.

1,10 – çökdürücül r; 2,5,12 – aralıq tutumları; 3,6,13,16

– nasoslar; 4,11 – qum filtrl ri; 7 – adsorber; 8 –

qarı dırıcı neytralizator; 9 - h ng südü dozatoru; 14 –

vibrosito; 15 – kömürd n ayrılan su tutumu; I – çirkli su;

II – lam; III – aktiv kömür; IV – t miz su; V-

regenerasiyaya ged n kömür; VI - h ng südü.

V

14

15

I

II

2

3

1

4

5

6

III

7

VI

8 10

13 II

9

IV

11

12

452

10.2.8. Neft m hsulları il çirkl nmi suların t mizl nm texnologiyası

Hal-hazırda dünyada su n qliyyatı il 3 milyard ton

neft v neft m hsulları da ınır. Bu halda 40-60% neft

m hsulları il çirkl nmi ballast suları m l g lir.

Tankerl rin ballast suları d niz atılmazdan vv l t miz-

l nm sin baxmayaraq yen d neft çirkl ndiricil rinin

xeyli hiss si d niz v okeanlara dü ür, amma su hövz -

l inin öz-özünü t mizl m xass l ri onların neytralla -

dırılması üçün kifay t etmir.

Müasir dövrd irin çirkab sularına malik olan

mü ssis l rd n f rqli olaraq d niz çirkab suları t krar

istifad oluna bilmir. Neft m hsulları il çirkl nmi ballast

sularının t mizl nm si mövcud olan t snifata uy un

olaraq mexaniki, fiziki-kimy vi, kimy vi v bioloji üsullarla

aparılır.

Açıq su hövz l rin atılan suların t rkibind karbohid-

rogenl rin miqdarı sanitar normalara gör 5⋅10-5q/litr-

d n artıq olmamalıdır. Neft m hsulları il çirkl nmi

ballast sularının t mizl nm si qur usunun texnoloji sxemi

kil 10.12.-d verilmi dir.

Neft m hsulları il çirkl nmi ballast suları g mi nasosları

vasit sil payla dırma v neft t rkibinin kontrol edilm si

453

qov a ına verilir. Suda neft m hsullarının qatılı ı 100-

300 mq/l h ddind olduqda su vv lc 9 bufer v çökdü-

rücü ç n , sonra is 8 flotatoruna v 7 çökdürücüsün

gönd rilir. T mizl nm y gönd ril n ballast sularının

t rkibind neft m hsullarının qatılı ı k skin artdıqda neftli

su qarı ı ı 3 bufer toplayıcı ç nin gönd rilir, qatıla -

dırılmı neftli su m hlulu qarı ı ı 4 istid yi dirici

qur usunu keç r k vv lc 5 ayırıcı, sonra is neft top-

layıcı ç nl rin verilir. 7-9 çökdürücü ç nl rind v 8 flo-

tatorunda toplanmı neft 3 toplayıcı bufer ç nin yı ılır.

10 nasos ejektor qur usu il 8 flotatoruna hava il

doydurulmu t z d niz suyu verilir. Bu halda t zyiq

ç nind n istifad olunması vacib deyildir, bel ki,

durula dırma üçün suyun hava il lazım olan kontakt

müdd tini (1 – 3 d qiq ) böyük h cm malik olan t zyiqli

boru k m rind t min etm k mümkündür. Ballast

sularının t mizl nm si üçün t klif olunan bu texnoloji

sxem d niz atılacaq çirkab sularının keyfiyy tini

yüks ltm y imkan ver c k v bütövlükd qur unun

etibarlı i ini t min ed c kdir.

T mizl nm sxeminin texniki effektivliyi çirkab suyunda

neftin v neft m hsullarının qatılı ının azalma miqdarı il

ölçülür. T l b olunan texniki effektivliyi t yin etm k üçün

454

t mizl m kompleksin daxil olan çirkab suyunda neftin

qatılı ı il tullanılacaq suyun buraxıla bil n qatılı ı

arasındakı f rq tapılmalıdır.

Δ = ÇSH – BQHN …. (10.6)

burada Δ – t mizl m qur usuna veril n çirkli suyun

t rkibind olan neftin qatılı ının azalması;

ÇSH – t mizl m qur usu sistemin veril n çirkli suda

olan neft v neft m hsullarının qatılı ı;

BQHN – çirkli suda olan neftin buraxıla bil n qatılı ı.

Çirkli suların müxt lif qur ularda neft m hsullarından

t mizl nm d r c si c dv l 10.1.-d verilmi dir.

C dv l 10.1.

Çirkab suların t mizl nm d r c si

Qur u Suda neft m hsullarının miqdarı,

mq/l T mizl nm d n

qabaq T mizl nm d n

sonra Neft tutucuları 400 – 15000 50 – 100 Koaqulyasiyalı

flotasiya qur su 50 – 100 15 – 20

Nohur –çökdürücü 50 – 100 15-30 Bioloji t mizl m

stansiyası 20 – 50 5 – 10

kipill li ozonla dırma

qur usu 10 – 15 1 – 3

455

kil 10.12. Neft-m d n çirkab sularının t mizl nm

prosesinin texnoloji sxemi.

1 – tanker; 2 – t rkibind neft olan ballast sularının

payla dırma qov a ı; 3 – toplayıcı bufer ç ni; 4 –

istid yi dirici; 5 – ayırıcı ç n; 6 – neftin toplanması üçün

ç n; 7,9 – çökdürücü ç nl r; 8 – flotator; 10 – nasos

ejektor qur usu; 11 – d niz suyu üçün ç n; I – neftl

çirkl nmi su; II – d niz suyu; III – neft; IV – t miz su.

I

1 2

11 10

9

4

7

5

III

6

8

IV

3

II

456

Neft m hsulları il çirkl nmi suların t mizl nm

prosesinin intensivl dirilm sinin sas istiqam tl ri:

1. Neftli su qarı ı ının, m sam l rinin ölçüsü 2 – 5 mkm

olan menbranlardan keçirm kl ultrafiltrasiyası.

2. Ultras s, s s tezliyi v maye mühitin a a ı tezlikli

vibrasiyası sah sind neft damcılarının böyüdülm si. Bu

üsul birinci pill nin kiçik qabaritli çökdürücül ri üçün çox

perspektiv hesab olunur.

3. M rk zd nqaçma sah sind n istifad olunması.

4. Kiçik neft damcılarının s rb st ozonla oksidl m si.

Bu üsul il t rkibind 10-15 mq/l qatılı ında neft olan

çirkab sularını tamamil neft m hsullarından t mizl m k

mümkündür.

5. Çirkab suyunun t rkibind olan neftin yandırılmasına

saslanan termiki üsullar.

457

11. Radiasiya üalarının traf mühit ekoloji t hlük si v onlara qar ı mübariz .

11.1. Radiasiya üalarının t bi ti v t siri haqqında sas anlayı lar

ıq – yüks k tezlikli v kiçik dal a uzunluqlu

elektromaqnit dal alarıdır. Elektromaqnit dal alarının

spektri üç qrupa bölünür: infraqırmızı üalar (40000-760

mkm v ya 400 – 0,76 nm), görün n spektr (760-400

mkm v ya 0,76 – 0,4 nm), ultrab növ yi üalar (400 –

180 mkm v ya 0,4-0,18 nm). ıq ikili xüsusiyy t

malikdir: o n inki dal adır, eyni zamanda hiss cikl r

axınıdır (foton). Dal a uzunlu u bu v ya dig r üaların

bioloji toxumalara daxilolma d rinliyini mü yy n edir.

üaların bioloji membranlarla qar ılıqlı t sirinin xarakter

v intensivliyi üalanma porsiyasının enerjisind n -

kvantdan asılıdır. Bu da öz növb sind elektromaqnit

dal alarının tezliyi il düz, dal anın tezliyi il t rs

müt nasibdir. Bel likl , kvantın ölçüsü tezliyin artması v

dal a uzunlu unun azalması il artır. M s: optik

üalardan ultrab növ yi üalar n yüks k bioloji

aktivliy malikdirl r. Infraqırmızı üalar ( Q) – istilik

üaları adlanır v müalic m qs dil qısa dal alı Q-

üalarından (780-1400 nm) istifad olunur. Onlar

458

orqanizmin toxumalarına 3-4 mm-d n 3-4 sm q d r

d rinliy daxil ola bil r. Toxumalar t r find n udularaq

kvant enerjisi istilik enerjisin çevrilir. Bu zaman

qısamüdd tli spazm fazası ba verir, sonra is aktiv

hiperemiya fazası (damarların geni l nm si) il v z

olunur. stilik katalozator rolunu oynayaraq toxumalardakı

biokimy vi v oksidl m prosesl rini sür tl ndirir,

madd l r mübadil si v trofikanı yax ıla dırır, yerli

leykositoz v faqositozun artması v damar keçiriciliyinin

gücl nm si hesabına immun reaksiyaları aktivl dirir.

Ultrab növ yi üa n dir? - Ultrab növ yi üa insan

gözl ri il görün bil n, elektromaqnit dalgalarının ancaq

bir hiss sini t kil ed n i ıq üasıdır. Ultraqırmızı i ıq

üasından kiçik enerjiy malik olan dal alar infraqırmızı

(istilikli) üalanma adlanır. Ultrab növ yi üadan çox

enerjiy malik olan dal alara ultrab növ yi üalanma

deyilir. Bu növ üalanma kimy vi rabit l r v o

cüml d n canlı hüceyr l rin kimy vi rabit l rin t sir

ed bil c k q d r enerjiy malikdir. halinin radiasiya

t hlük sizliyi haqqında Az rbaycan Respublikasinin

qanunu Azarbaycan Respublikasının Prezidenti

H. liyevin 30 dekabr 1997-ci il 423- Q saylı mri il

t sdiq edilmi dir. Bu Qanun radioaktiv üa m nb l ri

459

sah sind q zasız f aliyy tin, halinin radiasiya

t hlük sind n qorunması v sa lamlı ının mühafiz

edilm sinin hüquqi saslarını mü yy n edir.

Radioaktiv madd - k nar (xarici) t sir olmadan atom

nüv sinin çevrilm si n tic sind ionla dırıcı üa buraxan

izotoplar (atomlar);

onla dırıcı üalanma - radioaktiv çevrilm l r v

nüv parçalanması zamanı traf mühitl qar ılıqlı t sir

n tic sind madd d müxt lif i ar li ionlar yarada bil n

üalar;

Radioaktiv madd l rin aktivliyi - radioaktiv

madd nin nüv parçalanma sür tini xarakteriz ed n,

vahid zamanda ba ver n parçalanmaların sayı; vahidi -

Bekkereldir (Bk), küridir (Ku);

Zivert (zv) - ekvivalent dozanın güc vahidi olub, 1 kq

madd nin 1 saniy d uddu u enerji;

Rentgen - rentgen v qamma üalarının üalanma

doza vahidi olub, normal raitd 1 sm havada yaratdı ı

elektrik yükünün miqdarı;

Radioaktivliy n zar t - radiasiya t hlük sizliyi,

radioaktiv madd l r v dig r ionla dırıcı üa m nb l rin

aid sas sanitariya qaydaları v normalarına riay t

olunması;

460

halinin radiasiya t hlük sizliyi (bundan sonra radiasiya t hlük sizliyi) - indiki v g l c k n sill rin

sa lamlı ının ionla dırıcı üalanmaların z r rli t sirind n

qorunması;

T bii radiasiya fonu - kosmik üalanmaların v t bii

radionuklidl rin torpaqda, suda, havada, biosferin dig r

elementl rind , qida madd l rind , habel insan

orqanizmind t bii yaratdı ı üalanma dozası;

Texnogen d yi dirilmi radiasiya fonu - insan

f aliyy ti n tic sind t bii radiasiya fonunun

d yi dirilm si;

Yol veril n doza - insan orqanizminin v onun ayrı-

ayrı orqanlarının radio-h ssaslı ını n z r almaqla

üalanmanın g l c kd orqanizmd m nfi n tic l r

tör tm si ehtimalının inkar olunmasını t sdiql y n t qvim

ili rzind ionla dırıcı üalanmanın dozası;

Sanitar-mühafiz zonası - ionla dırıcı üalanma

m nb yi trafında m nb nin normal istismarı raitind

halinin effektiv (normal) üalanma normasından yüks k

dozalı razi;

Mü ahid zonası sanitar-mühafiz zonasının

hüdudları xaricind radiasiya n zar ti aparılan razi;

461

Radiasiya q zası - texniki qur uların nasazlı ı,

i çil rin (personalın) s hvi, t bii f lak tl r v dig r

s b bl rd n ionla dırıcı üa m nb l ri üz rind

idar etm nin itirilm si n tic sind insanların mü yy n

olunmu normadan artıq üalanmasına v ya traf

mühitin radioaktiv çirkl nm sin g tir n q zalar.

Radiasiyanın sas parametrl ri c dv l 11.1-d

göst rilmi dir.

C dv l11. 1.

Radiasiyanın sas parametrl ri

Parametrl r Beyn lxalq sistemd

vahidi(BS) Vahidi Vahidl r arasında

nisb tl r

Aktivlik Bekkerel (B ) Küri (Kü) 1Kü=37*109B

Yarımparçalanma dövrü Saniy

D qiqGün

l

- - -

Udulmu doza Qrey (Qr) Rad 1Qr=100 rad Ekvivalent doza Zivert (zv) Ber 1zv=100 ber

11.2. Radiasiya t hlük sizliyinin sas prinsipl ri Radiasiya t hlük sizliyinin t min olunmasının sas

prinsipl ri a a ıdakılardır:

Normala dırma prinsipi - halinin bütün ionla dırıcı

üalanma m nb l rind n aldı ı f rdi dozanın miqdarının

yol veril n dozadan yüks k olmaması;

462

saslandırma prinsipi - ionla dırıcı üa

m nb l rind n istifad zamanı insan v c miyy t

veril c k fayda t bii radiasiya fonuna lav olunan

üalanma dozası n tic sind yarana bil n z r rin

riskind n artıq olmadıqda, bel istifad il ba lı bütün

f aliyy t növl rinin qada an olunması;

Optimalla dırma prinsipi - ionla dırıcı üa

m nb l rinin istifad si zamanı iqtisadi v sosial amill r

n z r alınmaqla f rdi üalanma dozasının v

üalanmaya m ruz qalan xsl rin sayının mümkün

q d r a a ı s viyy d saxlanılması.

Radiasiya q zası zamanı radiasiya t hlük sizliyinin

t min olunmasında a a ıdakılar sas götürülm lidir:

- radiasiya q zasının n tic l rini l v etm k üçün

n z rd tutulan t dbirl r z r rd n çox fayda verm lidir;

- radiasiya q zasının n tic l rinin l vi üzr

f aliyy tin növl ri v miqyası ionla dırıcı üalanma

dozasının maksimum azalmasını t min etm lidir.

Radiasiya t hlük sizliyinin t min edilm si üçün

a a ıdakı t dbirl rin h yata keçirilm si n z rd tutulur:

- t kilati-hüquqi, müh ndis-texniki, sanitariya-

gigiyena, tibbi-profilaktik, t limat v t hsil xarakterli

t dbirl r kompleksinin;

463

- dövl t v yerli özünüidar orqanları, ictimai birlikl r,

hüquqi v fiziki xsl r t r find n radiasiya t hlük sizliyi

sah sind qayda, norma v normativl r m l olunma

t dbirl rinin;

- radiasiya raiti v radiasiya t hlük sizliyi t dbirl ri

haqqında haliy m lumat verilm si.

Radiasiya t hlük sizliyinin t min olunması sah sind

dövl t orqanlarının s lahiyy tl ri a a ıdakılardır:

- dövl t siyas tinin mü yy nl dirilm si v onun

h yata keçirilm si;

- müvafiq qanunvericilik aktlarının, dig r normativ

hüquqi aktların i l nib hazırlanması, q bul edilm si v

onlara m l olunmasına n zar t;

- dövl t proqramının hazırlanması v h yata

keçirilm si;

- radiasiya t siri n tic sind halinin sa lamlı ına v

mlakına d y bil n z r rin yüks k riski il laq dar

kompensasiyanın növl ri v miqdarının t yin olunma

qaydalarının mü yy nl dirilm si;

- radiasiya q zası ba verm si t hlük si yaranarsa,

çevik t dbirl rin t kili v h yata keçirilm si;

464

- radiasiya q zası n tic sind halinin sa lamlı ına

v mlakına d y n z r rin öd nilm si qaydasının

mü yy nl dirilm si;

- halinin radiasiya t hlük sizliyinin t min edilm si, o

cüml d n üalanma dozasının uçotu v ona n zar t

sah sind vahid dövl t idar etm sisteminin yaradılması

v onun f aliyy tinin t min olunması;

- radiasiya q zası n tic sind radioaktiv çirkl nm l r

m ruz qalmı razil rd i v ya ayı ın xüsusi rejiminin

mü yy n edilm si;

- müvafiq razil rin radiasiya raiti haqqında

sakinl r informasiya verilm si;

- radiasiya q zası n tic sind üalanmaya m ruz

qalmı haliy köm k göst rilm sinin t kili v ona

n zar t;

- radiasiya q zası n tic sind radioaktiv çirkl nm y

m ruz qalmı razil rd t bii qoruqların - nadir bitki v

heyvan növl rinin mühafiz si üçün t dbirl r görülm si;

- strateji nüv materiallarının, radioaktiv madd l rin v

dig r ionla dırıcı üa m nb l rinin idxal v ixracının, on-

ların tranzit ötürülm sinin, ölk razisind da ınmasının

t nziml nm si v f aliyy t növl rin n zar tin h yata

keçirilm si;

465

- radiasiya t hlük sizliyinin t min edilm si sah sind

Az rbaycan Respublikasının beyn lxalq m kda lı ının

h yata keçirilm si v beyn lxalq müqavil l r üzr

öhd likl rin yerin yetirilm si.

11.3. Radiasiya t hlük sizliyinin t min edilm si sah sind dövl t normala dırılması

Radiasiya t hlük sizliyinin t min edilm si sah sind

dövl t normala dırılması sanitariya-gigiyena norma,

qayda v normativl rinin, radiasiya t hlük sizliyi

qaydalarının, dövl t standartlarının, m yin mühafiz si,

tikinti-norma v qaydalarının radiasiya t hlük sizliyi

haqqında s r ncamverici, t limat v ba qa s n dl rin

q bul edilm si il h yata keçirilir. Radiasiya

t hlük sizliyinin t min edilm si sah sind sanitariya

norma v qaydaları, gigiyena normativl ri Az rbaycan

Respublikasının qanunvericiliyi il mü yy n olunmu

qaydada müvafiq icra hakimiyy ti orqanı t r find n t sdiq

edilir. onla dırıcı üa m nb l rind n istifad edildikd

Az rbaycan Respublikası hüdudlarında üalanmanın

a a ıdakı sas gigiyena normativl ri mü yy nl dirilir:

- hali üçün orta illik yol veril n doza 0,001 zivert

b rab rdir v ya insanın bütün h yatı dovründ (70 il) yol

466

veril n doza 0,07 zivert (zv) q bul olunur. Ardıcıl be il

rzind orta illik yol veril n doza 0,001 zivertd n artıq

olmamalıdır;

- radiasiya qur ularında i l y nl r üçün yol veril n orta

illik doza 0,02 zivert v ya h yatının mü yy n f aliyy ti

dövründ (50 il) yol veril n doza 1 zivert b rab r

götürülür. g r ardıcıl be il rzind orta illik yol veril n

doza 0,02 zivertd n böyük olmazsa, onda bu be ilin ayrı-

ayrı ill rind orta illik yol veril n doza 0,05 zivert çata

bil r.

üalanma dozalaranın q bul olunmu h dl ri insan

orqanizminin v onun ayrı-ayrı orqanlarının üalanmaya

m ruz qalması zamanı yol veril bil n dozaların

mü yy nl dirilm si üçün ilkin h dl r kimi q bul edil

bil r. Radiasiya q zası raitind m hdud zaman

intervalında sanitariya-gigiyena norma v qaydaları il

mü yy nl dirilmi dozadan artıq dozalara da yol veril

bil r.

onla dırıcı üa m nb l rind n istifad il laq dar

elmi t dqiqat, t crübi-konstruktor i l ri, qur uların tikilm -

si, onlar üçün texnoloji avadanlı ın layih l dirilm si v

hazırlanması radiasiya t hlük sizliyi vasit l rinin, h m-

çinin radioaktiv madd l rin hasilatı, emalı (istehsalı),

467

da ınması, n qli, saxlanılması, istifad si, m hv edilm si

v basdırılması sah sind ki i l r dövl t inhisarında

olmaqla müvafiq icra hakimiyy ti orqanlarının mü yy n

etdiyi qaydada h yata keçirilir. Radiasiya t hlük sizliyinin

t min edilm si sah sind pozuntular a kar edildikd ,

istehsalat n zar tini h yata keçir n s lahiyy tli xsl rin

pozuntular aradan qaldırılanad k ionla dırıcı üa

m nb l ri il aparılan i l ri dayandırmaq hüququ vardır.

11.4. Radiasiya t hlük sizliyi raitinin qiym tl ndirilm si

Radiasiya t hlük sizliyinin qiym tl ndirilm si a a ıda-

kılara sas n h yata keçirilir:

- traf mühitin radioaktiv çirkl nm sinin xüsusiyy ti v

d r c si;

- radiasiya t hlük sizliyinin t min edilm sind norma,

qayda v gigiyena t dbirl rin m l olunmasının t hlili;

- radiasiya q zasının ehtimalı v onun miqyası;

- radiasiya q zalarının qar ısının alınması v onun

n tic l rinin l v edilm sin hazırlıq;

- ionla dırıcı üa m nb l rind n halinin ayrı-ayrı

qruplarının m ruz qaldıqları üalanma dozalarının t hlili;

468

- mü yy n olunmu normadan artıq üalanma dozasına

m ruz qalmı xsl rin sayı.

razi, mü ssis v t kilatların radioaktiv t hlük siz-

liy hazırlı ının v ziyy ti h r il razi, mü ssis v

t kilatların radioloji-gigiyenik pasportlarında ks olunur.

onla dırıcı üa m nb l rind n istifad il laq dar

f aliyy t göst r n mü ssis v t kilatlar a a ıdakı

t l bl ri yerin yetirm lidirl r:

- radiasiya t hlük sizliyinin t min edilm sin aid

Qanunda v dig r normativ hüquqi aktlarda mü yy n

edilmi t l bl r , normalara, qaydalara, normativl r v

t limatlara m l edilm si;

- radiasiya t hlük sizliyinin t min edilm si sah sind

t dbirl rin planla dırılıb h yata keçirilm si;

- ionla dırıcı üa m nb l ri hesab edil n yeni

(modernl dirilmi ) istehsalat, texnoloji proses, m hsul,

material v madd l r dair insan sa lamlı ı üçün

radiasiya t hlük sizliyi baxımından saslandırma i l rinin

aparılması;

- radioloji rait üzr mü ssis v t kilatın razisind ,

otaqlarda v i yerl rind , h mçinin radioaktiv madd l rin

tullantıları üz rind radiasiya t hlük sizliyinin t min

469

edilm si il laq dar münt z m olaraq istehsalat

n zar tinin h yata keçirilm si;

- i çil rin (personalın) f rdi üalanma dozalarına n zar t

v onların uçotu;

- istehsalat n zar ti xidm ti müt x ssisl rinin, i

icraçılarının, daimi v ya müv qq ti olaraq ionla dırıcı

üa m nb l ri il i l y n dig r xsl rin attestasiyasının

keçirilm si;

- i çil rin ilkin (i q bul olunark n) v dövri (münt z m)

tibbi müayin l rd n keçirilm si;

- i çil rin (personalın) i yerind m ruz qaldı ı

ionla dırıcı üalanmanın s viyy si v onların aldıqları

f rdi üalanma dozaları haqqında onlara münt z m

m lumat verilm si;

- radiasiya t hlük sizliyi sah sind müvafiq icra

hakimiyy ti orqanlarına radiasiya t hlük sizliyi üçün

qorxu yaradan q za raiti v texnoloji reqlament

pozuntuları haqqında vaxtında m lumat verilm si;

- radiasiya t hlük sizliyinin t min edilm si sah sind

müvafiq icra hakimiyy ti orqanlarının q rar v

s r ncamlarının, onların s lahiyy tli nümay nd l rinin

müvafiq göst ri l rinin yerin yetirilm si;

470

- radiasiya t hlük sizliyinin t min edilm si sah sind

halinin hüquqlarının h yata keçirilm sinin t min

edilm si;

- radioaktiv üa m nb l ri il i l y n i çil rin vaxta ırı

radiasiya t hlük sizlik texnikası qaydaları il tanı

edilm si.

hali v i çil rin t bii radionuklidl rin t sirind n

mühafiz si m qs di il a a ıdakı t dbirl r h yata

keçirilm lidir:

- qamma- üalanmanın v torpaqdan ayrılan radonun

s viyy sini n z r almaqla binaların v qur uların

tikilm si üçün z r rsiz (t hlük siz) torpaq sah l rinin

ayrılması;

- radonun binaya daxil olmasının qar ısının alınması

t dbirl ri n z r alınmaqla bina v qur uların

layih l dirilm si v tikilm si;

- ya ayı binalarının v s naye (istehsal) qur ularının

istismara q bul edilm si zamanı binaların daxilind ki

havada radonun, t bii radionuklidl rd n v dig r

radioaktiv madd l rd n qamma- üalanmanın dozasının

intensivliyinin n z r alınması, tikinti materiallarında

radiasiya t hlük sizliyi üzr istehsalat n zar tinin

keçirilm si;

471

- bina v qur uların istismarı zamanı otaqlarda radonun

v t bii radionuklidl rd qamma v dig r radioaktiv

üalanmanın s viyy sinin n z r alınması.

Bina v qur ularda t bii radionuklidl r, qamma-

üalanmanın v radonun miqdarının normativl r uy un

olmadı ı halda bu bina v qur unun istifad m qs di

d yi dirilir. Radiasiya t hlük sizliyinin t min edilm si

t l bl rin cavab verm y n tikinti materialları v

m mulatlarından istifad etm k qada an edilm lidir.

rzaq, qida m hsulları, onlar üçün xammallar, içm li

su, onların emalı, istehsalı, saxlanması, da ınması, satı ı

(paylanması) v istifad si zamanı onlarla t masda olan

material v m mulatlar radiasiya t hlük sizliyi t l bl rin

cavab verm li v bu qanuna uy un olaraq istehsalat

n zar tind olmalıdır. Radiasiya t hlük sizliyi

normalarına cavab verm y n s naye v rzaq

m hsullarının ölk y g tirilm sin yol verilm m lidir.

hali (x st l r) tibbi rentgen-radioloji müayin d n

keçiril n zaman qoruyucu vasit l rd n istifad

olunmalıdır. halinin tibbi rentgen-radioloji müayin

zamanı üalanma dozaları radiasiya t hlük sizliyi

sah sind ki qayda, norma v normativl r uy un

olmalıdır. Tibbi rentgen-radioloji müayin v müalic

472

zamanı x st nin t l bi il ona gözl nil n v ya aldı ı

üalanma dozası v üalanmanın mümkün n tic si

bar d tam m lumat verilm lidir. Epidemioloji nöqteyi-

n z rd n t hlük li x st likl rin a kar edilm si m qs di

il aparılan profilaktiki müayin l r, habel rentgen

müayin si yegan diaqnostik vasit oldu u hallar istisna

olmaqla x st tibbi rentgen-radioloji müayin d n imtina

ed bil r.

Radiasiya q zası ba verm ehtimalı olan mü ssis

v t kilatlar a a ıdakılara malik olmalıdırlar:

- potensial radiasiya q zalarının siyahısına;

- radiasiya q zası ba verdikd q bul edilm si z ruri olan

q rarların meyarlarına;

- i çil rin (personalın) v halinin radiasiya q zasından

v q zanın n tic l rind n mühafiz sinin t min edilm si

t dbirl rinin radiasiya t hlük sizliyinin t min edilm si

sah sind dövl t n zar tini h yata keçir n müvafiq icra

hakimiyy ti orqanları il razıla dırılmı t dbirl r planına;

- radiasiya q zası haqqında m lumat verm k v onun

n tic l rini l v etm k üçün vasit l r ;

- radiasiya q zasına m ruz qalan xsl rin profilaktikası

v radiasiya q zasından z r r ç k nl r pulsuz

473

ixtisasla dırılmı tibbi yardım göst rilm si üçün

vasit l r ;

- i çil rd n (personaldan) t kil olunmu q za-xilasetm

d st l rin .

11.5. Ultrab növ yi üaların növl ri v müalic vi t siri haqqında

Günd lik h yatda v istehsalatda bakterioloji

çirkl ndiricil r qar ı mübariz daima müxt lif mühitl rin

mikroorqanizml rl çirkl nm sin qar ı mübariz

aparma a ehtiyac m l g tirir. Bu yaranın, suyun,

qidaların, qabla dırmanın, m nzill rin, l v zimatların,

havanın v s. yoluxdurulması il ba verir. nsanlar

x st lik tör dicil ri v dig r mikroorqanizml rl , onları

qızdırmaqla, mexaniki üsullarla t mizl m kl ,

dondurmaqla, üalandırmaqla, kimy vi madd l rl t sir

etm kl mübariz aparma ın yollarını öyr nmi dir. Son

zamanlar ultrab növ yi üalardan istifad y saslanan

texnika v texnologiyaların çox intensiv inki afı ba verir.

Ultrab növ yi üaların t siri - uzunlu u ≥ 0,3

mkm olan ultrab növ yi üalar ozon qatından keç

bilmirl r, görün n spektrl r münt z m z ifl yirl r,

infraqırmızı üalar dal a uzunlu undan asılı olaraq

474

z ifl yir. Gün i ı ı hava v sudan keçir, odur ki,

fotosintez prosesi su altında da ged bilir, lakin d niz

bitkil ri ancaq evfonik zonada (fotosintez intensivliyinin

bitkil rin t n ffüs intensivliyind n az oldu u zona)

mövcud olur. Odur ki, 100 metrd n a a ıda olan sah d

bitkil r inki af etmir, ancaq heyvanlar d rinlikd d

ya aya bilirl r. Quruda Gün i ı ı bitki yarpaqlarında

udulur v ya ks olunur, o olmadıqda is r qab t ortaya

çıxır. Göy v qırmızı üalar xlorofil t r find n uduldu una

gör fotosintez ba verir. Bu da me d bitki

yarpaqlarının altında s rinlik yaradır. Gün radiasiyası

üalanma spektrind n asılı olaraq canlılara t sir göst rir.

Odur ki, ultrab növ yi üalar güclü bakterisid t sirin

malik olurlar. Ultrab növ yi üalanmanın

dezinfeksiyaedici effekti sas n fotokimy vi reaksiyalar

n tic sind DNK-da ba ver n dönm y n z d l nm

hallarıdır. DNK il yana ı ultrab növ yi üalar

hüceyr nin dig r qurulu larına, xüsus n d RNK v

hüceyr li menbrana da t sir edir. Kimy vi dezinfektantlar

mühitin kimy vi t rkibin t sir etm kl çirkl ndiricil ri

da ıdır. Amma ultrab növ yi üalanma yüks kd qiqlikli

silah olaraq mühitin kimy vi t rkibin t sir etm d n m hz

canlı hüceyr ni da ıdır. Bu xass ultrab növ yi

475

üalanmanın dezinfeksiyanın dig r kimy vi üsullarından

müst sna faydalı f rqini göst rir. Ultrab növ yi üalar

mikroorqanizml ri, m s l n, m lum çirkl ndiricil rin

hamısını effektiv z r rsizl dirir.

Ultrab növ yi üalar (UB) – 400 – 200 nm dal a

uzunluqlu üaların orqanizm t sirin saslanır. Onların

a a ıdakı qrupları ayırd edilir:

• UB – A üalar– 400-315 nm

• UB – B üalar– 315-280 nm

• UB – C üalar – 280- 200 nm

UBA üalar n az enerjiy , lakin toxumalara n

yüks k daxilolma qabiliyy tin malikdirl r, bu üalar

dermanın orta qatına q d r gedib çatır v

fotoya lanmada sas rol oynayır. UBB üalar epidermis

daxil olur, lakin dermaya keçmir. Bu üalar güclü

z d l yici t sir malikdirl r, gün l laq dar bir sıra

k skin v xroniki hallara, xüsus n eritemaya s b b

olurlar. UB - C üalar yüks k enerjiy malik olduqları

üçün n t hlük li spektrdir, bakterisid effekt verir.

UB – üaların müalic vi t tbiqi UBA - uzundal alı ultrab növ yi üaların müalic vi

t tbiqi - Tirozinin dekarboksill m sini v melanositl rd

melanin yaranmasını stimulla dırır. 340-360 nm

476

uzunluqda üalar maksimal effekt malikdirl r. üaların

t siri il yaranan zülalların parçalanma m hsulları il

epidermal makrofaqlar (Langerhans hüceyr l ri)

reaksiyaya gir r k dermaya keçir, limfa damarları il limfa

düyünl rin g lir v n tic d T v B limfositl rin v

immunoqlobulinl rin sintezi aktivl ir. Lakin, uzun müdd t

UB üalanmaya m ruz qaldıqda epidermisd n

Langerhans hüceyr l rinin tamamil yoxa çıxması

mü ahid olunur.

UBB – orta uzunluqlu ultrab növ yi üaların

müalic vi t tbiqi - Bu spektrin t siri il zülalların

parçalanma m hsulları v hüceyr l rin bioloji

membranlarını, onların mühüm fiziki-kimy vi xass l rini

d yi dir n fotoradikallar yaranır. Bundan lav ,

fotodestruksiya m hsulları bir sıra immun reaksiyalar

verir, n tic d bioloji aktiv madd l rin v vazoaktiv

mediatorların ifrazı ba verir. Bu madd l rin t siri il

damarların tonusu v keçiriciliyi, saya z l l rin yı ılması

artır, yerli qan dövranının sür tinin artması hesabına

eritema formala ır. Eritema üalanmadan 3-12 saat

sonra yaranır v 3 gün q d r qalır v sonra b z n

buynuz t b q nin s thi hüceyr l ri soyulduqdan sonra

melanin m l g lm sin yox, melanositl rin s th yaxın

477

yerl m si hesabına yaranan z if piqmentasiya

mü ahid olunur. Bel likl , qaralma v eritema uzun v

orta uzunluqlu UB üalara qar ı spesifik cavab

reaksiyalarıdır. Eritemanın yaranma d r c si

antibiotikl rin, sulfanilamidl rin, psixotrop v diuretik

vasit l rin q bulundan sonra artır. UBB üaların t siri il

d rinin s thi t b q l rinin lipidl ri xolekalsiferola – D3

vitaminin (orqanizmd ki kalsium-fosfor mübadil sinin

sas komponenti), erqokalsiferola – D2 vitaminin

(antiraxit t sir, toxuma t n ffüsünün stimulyasiyası)

çevrilm si, A vitamininin sintezinin normalla ması ba

verir.

UBC – orta qısalıqlı ultrab növ yi üaların müalic vi

t tbiqi - Göb l kl rin v mikroorqanizml rin genomuna

m hvedici t sir göst rir. vv lc kapillyarların

qısamüdd tli spazmı, sonra is geni l nm si hesabına

bir neç saatdan sonra eritema yaranır. üalar qan

elementl rinin hüceyr t n ffüsünü gücl ndirir, toksinl ri

neytralla dıran radikalların sintezin s b b olur. Bel likl ,

UBC üalar bakterisid, mikrosid, immunstimulla dırıcı,

metabolik effektl r verir. nfeksion v iltihabi prosesl rd ,

psoriazda, qızılyel v dig r somatik x st likl rd t tbiq

edilir.

478

11.6. Ultrab növ yi v infraqırmızı üalanma vonların t hlük si

ıq üalanması – spektrin optik sah sind

elektromaqnit d yi m sidir; i ıq üalanması görün n v

görünm y n ultrab növ yi (dal a uzunlu u 0,1 – 0,38

mkm olan) v infraqırmızı (dal a uzunlu u 0,78 – 3,4

mkm olan) üalardan ibar t olur. Ultrab növ yi üalar

sas n kimy vi enerji da ıyıcısı, infraqırmızı üalar is

istilik da ıyıcı rolunu oynayır. Ultrab növ yi üalar

insan orqanizmin müsb t bioloji t sir göst rir v eyni

zamanda da d rinin tündl m sin s b b olan eritel

effekti yaradır. Lakin ultrab növ yi üaların yüks k

intensivliyi d rinin v gözl rin tor qi asının yanmasına

s b b olur ki, bu da görm qabiliyy tinin itm si il

n tic l nir. Ultrab növ yi üalanma kvars lampaları,

elektrik qövsü, lazer qur uları il i l dikd , elektrik v qaz

qaynaqları i l rind meydana g lir. Ultrab növ yi

üalanmalardan qorunmaq üçün paltar, parça, adi ü

eyn kl rd n istifad olunur. S nayed istilik

üalanmasının sas m nb yi – alovla yanan sobalar,

buxar k m rl ri v istilik aqreqatlarıdır.

stilik üalanmasından müdafi üsulları:

- istilikayırma m nb l rinin aradan qaldırılması;

479

- ekranlama (k rpic, t n k , asbest (odadavamlı lifli

mineral) v alüminiumdan hazırlanmı ksetdirici ekran);

- uducu ekranlar (su v asma p rd l r);

- f rdi qorunmalar (i paltarı, keç lyapalar,

istiy davamlı ayaqqabılar v lc kl r, göy r ngli

ü d n hazırlanmı qoruyucu eyn kl r).

11.7. traf mühitin radioaktiv çirkl nm l rd n mühafiz si v radiasiya s viyy sin n zar t traf mühitin radioaktiv çirkl nm d n mühafiz si

sah sind f aliyy t “Ekoloji t hlük sizlik haqqında”, “ halinin radiasiya t hlük sizliyi haqqında”, “ traf mühitin mühafiz si haqqında” Az rbaycan

Respublikasının Qanunları v bu qanunların icrası il

laq dar hazırlanmı “ traf mühit v t bii ehtiyatların monitorinqinin aparılması qaydaları haqqında”

sasnam (Nazirl r Kabinetinin 1 iyul 2004-cü il tarixli, 90 saylı q rarı il t sdiq edilmi dir) il h yata

keçirilir.

T bii mühitin radiasiya raitin 2 göst rici üzr

n zar t edilir:

• t bii radiasiya fonu; • atmosfer aerozollarının ümumi -radioaktivliyi

480

traf mühitin radiasiya fonu üzr günd lik

mü ahid l r ölk nin bütün bölg l rini hat ed n 41

mü ahid m nt q sind olmaqla 36 nöqt d gün rzind

3 d f olmaqla saat 09:00, 15:00, 18:00 rad l rind ,

dig r 5 nöqt d (O uz, amaxı, Ma ta a, Xanlar,

Kürd mir) radiasiya fonu haqqında m lumatların

fövq lad hallarda verilm si n z rd tutulmu dur.

Az rbaycanla h ms rh d dövl tl rin nüv enerjisi

mü ssis l ri oldu unu n z r alaraq, ölk razisind

radiasiya s viyy sin operativ n zar tin t kili m qs di

il ölk nin s rh dboyu razil rind , o cüml d n Qazax,

Beyl qan, Astara, Xaçmaz, Zaqatala, S d r k (Naxçıvan

MR), Bakıda avtomatla dırılmı qamma-fon monitorinq

b k si v informasiya mübadil si sisteminin

yaradılmasına ba lanılmı dır. Bu m qs dl Ekologiya v

T bii S rv tl r Nazirliyinin operativ rejimd f aliyy t

göst r n qeyd olunan struktur bölm l rind radiasiya

s viyy sini mexaniki üsulla ölçm y imkan ver n, Atom

Enerjisi üzr Beyn lxalq Agentlikl texniki m kda lıq

proqramı ç rçiv sind alınmı dozimetrik cihazlar

qura dırılmı dır.

Günd lik aparılan monitorinqin n tic l ri sasında

“Respublika razisind t bii mühitin faktiki radiasiya

481

raiti” adlı günd lik bülleten hazırlanaraq, ölk nin q rar

q bul ed n xsl rin , dövl t orqanlarına t qdim olunur

v internetd yerl dirilir.

Gün üalarının f allı ından asılı olaraq günd lik

radiasiya fonu respublika razisind mövsüml r üzr

d yi k ndir. Bel ki, daxil olan m lumatların t hlili

göst rir ki, Bakı-Ab eron zonasında günd lik radiasiya

fonu qı mövsümünd 8-13 mkR/saat, yaz mövsümünd

7-14 mkR/saat, yay mövsümünd 6-13 mkR/saat, payız

mövsümünd is 7-15 mkr/saat arasında d yi ir v t bii

fondan cüzi k naraçıxma mü ahid olunur. Ümumilikd

is bu zonada günd lik radiasiya fonu 6-15 mkR/saat

arasında mü ahid edilir v t bii fon daxilind d yi ir.

Naxçıvan MR-nın razisind günd lik radiasiya fonu qı

mövsümünd 10-14 mkR/saat, yaz mövsümünd 10-15

mkR/saat, yay mövsümünd 10-16 mkR/saat, payız

mövsümünd is 10-15 mkR/saat arasında d yi ir.

Naxçıvan MR-nın razisind günd lik radiasiya fonu 10-

16 mkR/saat arasında (t bii fon daxilind ) mü ahid

dilir. Da k s n-G d b y zonasından daxil olan

mü ahid m lumatlarına sas n, bu zonada günd lik

radiasiya fonu qı mövsümünd 6-9 mkR/saat, yaz

mövsümünd 6-10 mkR/saat, yay mövsümünd 6-14

482

mkR/saat, payız mövsümünd is 6-13 mkR/saat

arasında d yi ir. Günd lik radiasiya fonu is 6-14

mkR/saat arasında (t bii fon daxilind ) mü ahid edilir.

G nc -Qazax zonasında günd lik radiasiya fonunun

göst ricil ri a a ıdakı kimi d yi ir: qı da 7-12 mkR/saat,

yazda 7-13 mkR/saat, yayda 6-16 mkR/saat, payızda is

6-14 mkR/saat. Göründüyü kimi mövsüml r üzr bu

zonada günd lik radiasiya fonunun göst ricil rind el d

böyük d yi iklikl r ba vermir. Ümumilikd is G nc -

Qazax zonasında günd lik radiasiya fonu 6-16 mkR/saat

arasında d yi ir v t bii fondan kiçik k naraçıxmalarla

mü ahid olunsa da, bunlar mövsümi xarakter da ıyır.

Zaqatala- ki, amaxı-Quba zonasında da süxurlarının

fiziki-kimy vi xüsusiyy tl rind n asılı olaraq t bii fon

dig r zonalara nisb t n yüks kdir. Bel ki, bu zonanın

günd lik radiasiya fon göst ricil ri qı mövsümünd 7-23

mkR/saat, yaz mövsümünd 7-23 mkR/saat, yay

mövsümünd 9-23 mkR/saat, payız mövsümünd is 7-

23 mkR/saat olmu dur. Bu zonada günd lik radiasiya

fonu göst ricil rinin yüks k olmasına baxmayaraq, t bii

fon daxilind (7-23 mkR/saat) d yi ir. M rk zi Aran

zonasındakı m nt q l rd n daxil olan mü ahid

m lumatlarına sas n bu zonada günd lik radiasiya fonu

483

mövsüml r üzr a a ıdakı kimi d yi ir: qı da 6-15

mkR/saat, yazda 6-15 mkR/saat, yayda 6-17 mkR/saat,

payızda is 6-16 mkR/saat olmu dur. Bütün

mövsuml rd bu zonada kiçik amplitudalarda

k naraçıxmalar mü ahid olunur, lakin bunlar mövsümi

xarakter da ıyır. Ümumilikd is bu zonada günd lik

radiasiya fonu (6-17 mkR/saat) t bii fon daxilind d yi ir.

L nk ran-Astara zonasında günd lik radiasiya fonu qı

mövsümünd 5-16 mkR/saat, yaz mövsümünd 5-15

mkR/saat, yay mövsümünd 8-17 mkR/saat, payız

mövsümünd 5-18 mkR/saat arasında d yi ir. Bu zonada

günd lik radiasiya fonu (5-18 mkR/saat) t bii fon

daxilind d yi ir. T bii fondan cüzi k naraçıxmalar

mü ahid olunsa da, bu mövsümi xarakter da ıyır.

tmosfer aerozollarının ümumi -radioaktivliyi üzr

mü ahid l r ölk nin 11 m nt q sind (Bakı, Sumqayıt,

G nc , L nk ran, Zaqatala, ki, Quba, Naxçıvan,

A stafa, A cab di v Neft da larında) aparılır.

Ümumilikd respublika razisind radiasiya s viyy si

t bii fon daxilind d yi ir.

484

12. Ekoloji f sadların t bi td ki enerji tarazlı ına t siri

H l I srd aliml r t bii müvazin tin m hz

insanlar t r find n pozulmasını k f etdil r. Onlar bunun

a ır f sadlar yetir c yini sübut etm y v bunun

qar ısının alınması proqramlarını i l yib hazırlama a

ba ladılar. Lakin bütün bunlar kapital v biznes

maraqlarına uy un g lm diyi üçün el proqram olaraq da

qaldı, h yata keçirilm di. Amma el bir va t g ldi ki,

kapital v biznes ekologiyaya ist nil n diqq ti yön ltm y

hazır oldu. Va tında aliml r sosial ekologiya bar d d

danı ma a ba ladılar. Bu elmi sah h rl rin m kanca

müt kkilliyinin v mü t lif sosial qrupların h rl rd

m skunla masının iqtisadi r qab td n asılılı ını

göst rirdi. Sosial ekologiya t kc traf mühiti sistemli

öyr nm di, h m d insan c miyy ti il traf mühitin

qar ılıqlı laq sinin sosial me anizml rini ara dırdı.

M qs d ekologiyanın qar ısında mane ola bil c k bütün

s b bl ri aradan qaldırmaq idi. Onlar insan v t bi t

arasındakı qar ılıqlı münasib tl rin idar edilm si v

rasionalla dırılması bar d m s l l r hazırlayırdılar.

Ekoloqların böyük bir qismi ekoloji böhranın ilkin s b bini

elmi-te niki t r qqid görm y ba lamı dı. Dig r bir

485

qisim is elmi-te nologiyanın l v olunmasını yo , onu

yenid n qurma ı, traf mühiti çirkl ndirm y g tirib

çı aran te noloji s hvl ri etm m yi, yeni n qliyyat,

energetika v sair sisteml r yaratma ı t klif edirdi. Onlar

Yerin atmosferind istilik yaradan amill rin tarazlı ının

pozuldu unu da bildirir v h lli yollarını göst rirl r.

slind yer isti ana sistemi il qızdırılır. Y ni, Gün d n

g l n üalar birba a, mane siz g lib yer çatdıqda

burada m nfi 20 d r c d n artıq h rar t yarada bilmir.

Amma yerd n 25 kilometr yüks klikd su buxarı, karbon,

metan, ozon v s. qazlardan ibar t üsusi ozon t b q si

öz t rkibin gör bu m s l d mühüm rol oynayır v

h rar ti artırır. Yerd n ks olunan üalar geriy

qayıtdıqda ozon t b q si onu bir d Yer qaytarır v bu

zaman Yerd h rar t +39 d r c selsiy yüks lir. g r

ozon t b q si olmazsa Yerd d Marsda oldu u kimi

daim buz v a ta yaranar, su maye halına dü m z.

Qlobal istil m y sas s b b isti ana effekti yaradan bu

atmosfer qatında karbon qazının v metanın miqdarının

artmasıdır. Çünki bu zaman ozon qatı nazilmi v ziyy t

dü ür. Bunun qar ısını almaqdan ötrü insanlıq daha az

karbon yarada bil c k istehsala v istehlaka üstünlük

verm lidir. Amma bu ictimai v b ri h miyy t da ıyan

486

m s l oldu u üçün kims ni öz si m s l si q d r

narahat etmir. Bu bar d h tta 1400 il vv l, h l f lak t

olmadan v insanlar onun n dem k oldu unu

bilm dikl ri zamanda, Quranın " l- nbiya" sur sinin 30-

cu ay sind bel qeyd olunmu du: "M g r kafir olanlar

göyl Yer biti ik ik n Bizim onları ayırdı ımızı, h r bir

canlını sudan yaratdı ımızı bilmirl rmi?! Yen d iman

g tirm zl r? (Göyl r ilk yaradılı da bir - birin biti ik bir

t b q oldu u halda, onların arası hava il açılıb, yeddi

t b q y ayrılmı , Yerd bir t b q ik n sonra yeddi

t b q y bölünmü dür. Bu, Allahın qüdr t v z m tini

sübut ed n n tutarlı d lill rd ndir)" Bir ba qa – " l-Rum"

sur sinin 41-ci ay sind is insanların bu lahi düzülü

l l g tir c yi bar d b rdarlıq olunur: " nsanların öz

ll ri il etdikl ri üzünd n, quruda v suda f sad, pozuntu

m l g l r (b zi yerl rd quraqlıq, qıtlıq olar, b zil rind

z r rli ya ı lar ya ar, z lz l ba ver r, d nizl rd

g mil r batar) ki, Allah bununla onlara etdikl rini b zi

günahların c zasını daddırsın v b lk onlar tövb edib

pis yoldan qayıtsınlar". Amma ekologiyanı f lak t

h ddin sürükl y n insanlıq h r cür t bii f lak tl rl

üzl s d , bu ona d rs olmur.

487

12.1. Çirkl nmi sularH r il s naye v k nd t s rrüfatında (irriqasiyada)

istifad üçün 1992-1993-cü ill rd s thd n (15-15,6 mlrd

m3) v yeraltı su m nb l rind n (1,21,25mlrd m3)

t qrib n 16-16,6 mlrd m3 su götürülürdü. Su s rfi 11,45 -

13,7 mlrd m3 arasında idi ki, bunun 344 - 400 mln m3-i

m i t sektorunda, 3325 - 3434 mln m3-i s nayed v

7641 - 9700 mln m3 irriqasiyaya (susuz torpaqların

kanallar vasit sil suvarılması) s rf olunurdu. T miz

suyun miqdarında itkil r 3,04 - 4mlrd m3 t kil edir, buna

da sas n suvarma n qliyyatında v su paylama

sisteml rind rast g linir ki, birinci kifay t q d r düz

istiqam t malik deyil, sonuncu is pis texniki raitd dir.

Sudan istifad nin h cmi ild 4,3-5,17 mlrd m3- dir, bunun

3,8 - 4,56 mlrd m3 - i standart t miz sudur, 0,28 - 0,325

mlrd m3 - i spesifikasiyaya m ruz qalan sudur, 0,25 - 0,35

mlrd m3 - i çirkl nmi su axınıdır. Çirkl nmi suyun sas

s b bkarları m i t sektoru, b l diyy xidm tl ri (0,2

mlrd m3) v h mçinin s nayedir (0,5-0,6 mlrd m3). Kür v

Araz çayları v ardınca X z r d nizi çirkl nm nin t sirin

daha çox m ruz qalmı lar. Kür v Araz çaylarının suları

Az rbaycanın sas urbanizasiyala mı razil rinin -

Bakı, Sumqayıt, irvan v Ming çevirin içm li su il

488

t chizat m nb yidir. M s l burasındadır ki, adı ç kil n

çaylar tranzitdirl r v Az rbaycana qon u ölk l rd n –

Türkiy , Gürcüstan v Erm nistandan axıb g lir.

Gürcüstan v Erm nistanda Kür, Araz v onların

qolları h dd n çox çirkl nib. Orta hesabla Gürcüstan

razisind Kür hövz sin ild 3 mlrd m3 tullantı suyu

axıdılıb. 1992-1994-cü ill rd fenolun orta illik

konsentrasiyası Az rbaycanın Gürcüstan s rh ddind

yerl n ıxlı k ndi yaxınlı ında 13-17 maksimal qatılı a

(MQ), neft m hsullarınınkı is 1,5 - 2 maksimal

konsentrasiyaya b r b r idi. stifad y yararsız tullantı

sularının çaya axıdılması oksigenin normadan 2-3 d f

artıq biokimy vi istifad sinin k skin artmasına s b b olur.

Gürcüstandan g l n Alazan v ori çayları Ming çevir su

anbarına axır. Bu çayların orta su s rfi 10,6-6,7 min

m3/san-dir. Gürcüstan Hidrometeorologiya Komit sin

sas n Alazan v ori çayında ammonium azotunun

miqdarı maksmal konsentrasiyadan 1-4 v 2-7 d f çox,

uy un olaraq neft m hsullarının miqdarı maksimal

konsentrasiyadan 2-6 v 2-10 d f çox v fenollar 15-20

v 5-18 d f çoxdur.

Kürün sa qolu olan Akstafaçay Erm nistandan

ba layaraq çirkl nmi dir. Onun orta su s rfi 8,5 m3/san -

489

dir. Bu çayın çirkl nm sinin sas m nb yi Erm nistanda

cevan v Dilican h rl rind ki s naye mü ssis l ri,

h mçinin hali m skunla an razil rd m i t tullantı

sularıdır. Burada nitratların miqdarı 1 - 3 maksimal

qatılı a (MQ), azot ammonyakının miqdarı 2 - 5 MQ, neft

m hsullarının miqdarı 1 - 1,3 MQ, misin miqdarı - 80

MQ-dır. Bundan lav Akstafaçay Az rbaycan

Respublikasının Qazax v Akstafa h rl rinin s naye v

m i t tullantı suları il çirkl ndirilib. Kür çayı sas n

Az rbaycanın daxilind mkir, G nc , Ming çevir,

Yevlax, Z rdab, irvan v dig r h rl rin m i t tullantı

suları il çirkl ndirilib. Kür çayına h r il axıdılan istifad y

yararsız tullantı sularının miqdarı 25 - 30 mlrd m3

arasındadır. Araz çayı v qolları h m Erm nistan, h m

d Az rbaycan razil rind çirkl ndirilib. Çirkl nm nin

sas hiss si Araz çayına Razdan, B rgu adçay,

Oxçuçay, Naxçıvançay, B sitçay qollarından axıdılır.

Razdan çayı Erm nistanın Razdan termoelektrik zavodu,

Polivinilasetat istehsalat birliyi, Nairid istehsalat v

t dqiqat birliyi, in zavodu, elektrik enerjisi zavodu,

m i t - kimya zavodu, Kapakar alüminium zavodu v

dig r s naye mü ssis l rind n axıdılan tullantı sularla

çirkl ndirilib. Oxçuçay is Kvajaran mis molibden zavodu

490

v Kafan mis filizi fabrikinin s naye tullantı suları il

çirkl nmi ölü çaydır. Erm nistan v Az rbaycan milli

komit l rinin m lumatlarına sas n Oxçuçayda mis,

d mir v molibdenin miqdarı normadan on v h tta yüz

d f çoxdur. Sovet ttifaqının da ılması v Enm rnistanın

elan olunmamı müharib si n tic sind çay

m qs dyönlü kild çirkl ndirilir. Erm nistana qar ı

yürüdül n hüquqi iddialar heç bir müsb t n tic l r

verm yib. Beyn lxalq hüquq t kilatlarının v ekoloji

t kilatların müdaxil si z ruri hesab olunur.

12.3. Ekoloji qloballa manın t zahür formaları Qloballa ma prosesinin n müxt lif istiqam t,

strategiya v t zahürl ri ciddi t dqiq olunur.

Qloballa manın iqtisadi, siyasi, m d ni, informasiya,

geosiyasi, demoqrafik v s. sah l rd do urdu u

prosesl r diqq t ayrılır, çoxlu t dqiqatlar h sr edilir,

beyn lxalq simpozium v konfranslar keçirilir. srin

sonlarında qlobal geosiyasi m kanda ba ver n d yi ik-

likl rin ekoloji n tic l ri v perspektivd t zahürl ri dünya

elmi ictimaiyy tini ciddi dü ündürm lidir. Bir-birin qar ı

duran iki dünya sisteminin da ılması, lokal

sivilizasiyaların qar ıdurmasını gücl ndirdi. Onların qlobal

491

h rbi münaqi y çevrilm si istiqam tind Q rb öz

imkanlarından istifad edir. Lakin lokal görün n

münaqi l rin qlobal ekoloji t hlük do urması

aspektinin t hlili kölg d qalmı dır. H r nec q bul edils

d , bu gün planetimizd bütün sah l rd bir-biri il sıx

çu la an, bir-birin qar ı duran iki dünya sisteminin

da ılması, lokal sivilizasiyaların qar ıdurmasını

gücl ndirdi.

Dünyanın inki afında t bii-ekoloji faktorların rolu, tarixi

m rh l l r bir-birini v z etdikc yüks l n x tl inki af

etmi dir. H m d faktorların ümumb ri xarakteri d

get-ged geni l nmi dir. Qlobal ekoloji böhranlar

planetd ba ver n müharib v münaqi l rl bilavasit

ba lı olmu dur. Üçüncü minilliyin astanasında dünyanın

üzl diyi ekoloji böhran öz d rinliyi v hat si il xüsusil

k skin xarakter da ıyır. Bu da ekoloji m kanın

qloballa ma s viyy sinin daha yüks k x tt çatması il

laq dardır. Ekoloji m kanın qloballa ması a a ıdakı

sas formalarda t zahür edir:

1. ntensiv beyn lxalq mübadil nin formala ması

n tic sind , el c d xarici investisiyaların f al t tbiqi il

sas t bii ehtiyatların bütün növl rinin dünya miqyasında

birg istifad si v m nims nilm si (m s l n, neft, neft

492

m hsulları, t bii qaz, lvan v qara metallurgiya, b zi

rzaq m hsullarının növl ri v s.);

2. Qlobal miqyasda planet ziyan g tir n, ozon

t b q sin t hlük yaradan s b bl rin, b riyy tin

dayanıqlı inki afa keçm sinin mü yy n edilmi v

dünyanın ks r ölk l rind h yata keçiril n qlobal ekoloji

siyas tin realla dırılması sah sind görül n i l r;

3. Qlobal v lokal n qliyyat b k l ri v n qliyyat

d hlizl ri (hava, d niz v s.);

4. Beyn lxalq ekoloji standart v normaların q bul

edilm si, icrasına n zar t v onların pozulmasına t tbiq

edil n sanksiyalar sisteminin movcudlu u;

5. T bii, ekoloji v texnogen f lak tl rin n tic l rinin

(m s: Çernobıl AES, z lz l l r v s.) birg beyn lxalq

s yl rl aradan qaldırılması praktikası;

6. Dünya dövl tl rinin rolu v m suliyy tl rinin

artırılması, qlobal miqyaslı t dbirl r d st k verilm si

m qs dil beyn lxalq ekoloji struktur v fondların (m s:

Beyn lxalq ekoloji fond) yaradılması.

Da lıq Qaraba münaqi sinin Az rbaycanın v

dolayısı yolla bölg d v qlobal miqyasda t bi t

vurdu u ziyan statistik göst ricil rd ksini tapmı dır. Bu

baxımdan mövcud olan (az da olsa) t dqiqatlara

493

dayaqlanaraq münaqi nin ekoloji aspektl rinin

beyn lxalq ekoloji problem kimi haqlı qabardılması günün

n mühüm m s l l rind ndir. Münaqi nin günahkarları

planetin t bi tin q sd etm k baxımından ekoloji

terrorizmd ittiham olunmalıdırlar. Qloballa ma

prosesind ilk d f olaraq dünyanın ümumi taleyinin

formala masından danı ılırsa, Da lıq Qaraba t bi tin

qar ı tör dilmi cinay tl r d m hz bu kontekstd n

beyn lxalq ekoloji fondun siyas tind ksini tapmalıdır.

494

13. Ekoloji siyas tin sas istiqam tl ri, sabit inki afa keçid v ekoloji probleml rin h lli.

13.1. Az rbaycan Respublikasında ekoloji siyas tin sas istiqam tl ri

Az rbaycan Respublikası z ngin t bii s rv tl r v

inki af etmi s naye sah l rin malik olan bir dövl tdir.

Lakin uzun ill rd n b ri yı ılıb qalmı ekoloji probleml r

vaxtında öz h llini tapmadı ı üçün Respublikamızın traf

mühiti h ddind n artıq çirkl ndirilmi dir. Hazırda

respublikamızda h llini t cili t l b ed n bir sıra ekoloji

probleml r vardır: su hövz l rinin, o cüml d n X z r

d nizinin m i t v s naye sularının tullantıları il

çirkl ndirilm si, X z r d nizinin s viyy sinin d yi m si

il laq dar vurulan ziyanlar, atmosfer havasına z r rli

qazların yol veril n normadan artıq atılması,

biomüxt lifliyin azalması, torpaqların eroziyaya u raması

v oranla ması, s naye v m i t tullantılarının

utilizasiyası v s.

1992-ci ild Birl mi Mill tl r T kilatının t bbüsü

il Rio-de-Janeyro h rind keçirilmi beyn lxalq

konfransda qeyd edildiyi kimi, dünyanın g l c k inki afı

ilk növb d ekoloji probleml rin nec h ll olunmasından

asılı olacaqdır. Bu konfransda dünyada mövcud olan

495

traf mühit probleml rinin h lli yolları çox ciddi kild

n z rd n keçirilmi v mühüm q rarlar, o cüml d n artıq

bütün Beyn lxalq ekoloji t kilatların proqram s n din

çevrilmi “Dayanıqlı inki af” konsepsiyası q bul

edilmi dir. Bu konsepsiyada iqtisadi inki afın ekoloji

tarazlıqla v hd t t kil etm si, üstünlüyün traf mühitin

qorunmasına verilm si, ekoloji probleml rin ilk növb d

h ll olunması, g l c k n sill rin imkanları

m hdudla dırılmadan ça da n sill rin rifahının

yax ıla dırılması ön x tt ç kilmi dir. Buna nail olmaq

üçün ilk növb d iqtisadiyyatın s m r liliyinin

yüks ldilm si v traf mühitin qorunması t min

olunmalıdır.

Rio konfransının davamı kimi 2002-ci ild ohansburq

h rind keçirilmi Dünya Sammitind dayanıqlı inki af

prinsipl ri bir daha t sdiql n r k onların realla dırılması

üçün z ruri t dbirl rin görülm si xüsusi vur ulanmı dır.

ndiki dövrd traf mühitl ba lı mövcud v ziyy t h r

bir ölk ni ekoloji probleml ri ümumb ri kontekst

çıxarma a m cbur etmi dir. Bu gün artıq traf mühitin

mühafiz si m s l l ri aparıcı beyn lxalq t kilatların

proqram s n dl rind öz ksini tapmı dır.

496

Az rbaycan Respublikası son ill r sosial v iqtisadi

inki af sah l rind kifay t q d r nailiyy tl r ld etmi dir

ki, bu da milli v beyn lxalq s n dl rd öz ksini

tapmı dır. Sosial v iqtisadi sah l rd ki nailiyy tl rin

artmasının dayanıqlı olması ölk t r find n sas prioritet

qismind q bul edilmi dir. Ölk nin ekoloji strategiyası,

traf mühitin qorunması sah sind f aliyy tin

koordinasiyasının gücl ndirilm si yolu il milli, beyn lxalq

v regional s viyy l rd t bii ehtiyatların mühafiz si,

elm saslanan inki af prinsipl rinin t tbiqi, indiki v

g l c k n sill rin maraqlarını t min ed n ölk nin iqtisadi

v insan resurslarının istifad sind davamlılı ın

t minatına yön lmi dir.

Az rbaycan Respublikası müst qillik ld etdikd n v

bazar iqtisadiyyatı yolunu seçdikd n sonra, ölk mizd

traf mühitin mühafiz si sah sind ekoloji siyas t yeni

vüs t almı v formala ma a ba lamı dır. Bu h m d

ekoloji m s l l rin ümumb ri bir problem kimi q bul

edilm si il d izah edilir.

Respublikamızda bu dövrd ekoloji siyas t dair ilk

s n d kimi “Dayanıqlı inki af” prinsipl rin saslanan

“Az rbaycan Respublikasının ekoloji Konsepsiyası”nı

qeyd etm k olar. Bu konsepsiyada respublikamız üçün

497

traf mühitin mühafiz si baxımından üstün h miyy tli

probleml rin h lli üzr sas prinsipl r öz ksini tapmı dı.

Az rbaycan Respublikasında yürüdül n ekoloji

siyas tin sas m qs di indiki v g l c k n sill rin

ehtiyaclarının t min edilm si namin mövcud ekoloji

sisteml rin, iqtisadi potensialın qorunması v t bii

ehtiyatlardan s m r li istifad edilm si il davamlı

inki afın t min edilm sind n ibar tdir. Bunu

gerç kl dirm k m qs di il t bii ehtiyatlardan istifad

yolları i l nib hazırlanmalı v iqtisadiyyatın inki afı

davamlılıq prinsipl ri sasında h yata keçirilm lidir.

nki afın ekoloji baxımdan davamlı olmasını t min

etm k üçün iqtisadi f aliyy t zamanı meydana çıxan ciddi

ekoloji probleml ri aradan qaldırmaq, onların traf mühit

m nfi t sirinin minimuma endirilm si t l b olunur.

Müasir dövrd yaranmı ekoloji durumu v sosial-

iqtisadi v ziyy ti n z r alaraq respublikamızın ekoloji

siyas tinin a a ıdakı üç sas istiqam tl rini

mü yy nl dirm k olar:

• ekoloji t hlük sizliyin t min olunmasını sas

götür r k, traf mühitin çirkl nm sinin minimuma

endirilm si v mühafiz sinin t nziml nm si m qs dil

498

davamlı inki af prinsipl ri üzr müt r qqi üsulların t tbiq

edilm si;

• indiki v g l c k n sill rin t l batını öd m k

m qs dil t bii s rv tl rd n s m r li istifad etm k,

alternativ, qeyri- n n vi metodlar vasit sil tük nm y n

enerji m nb l rind n yararlanmaq v enerji effektivliyin

nail olunması;

• qlobal ekoloji probleml r üzr milli s viyy d

t l batların qiym tl ndirilm si, h lli yollarının

mü yy nl dirilm si, Beyn lxalq t kilatlarla laq l rin

geni l ndirilm si, el c d milli potensial imkanlardan

istifad etm kl h yata keçirilm sinin t min edilm si.

Ekoloji siyas tin sas istiqam tl ri üzr qar ıya

qoyulmu m qs d çatmaq üçün a a ıdakı v zif v

prinsipl r sas götürülm lidir.

• traf mühitin keyfiyy tinin yax ıla dırılması üçün

iqtisadi v insan potensialının idar edilm sinin müasir

üsullarından istifad edilm si;

• indiki v g l c k n sill rin rifahının

yax ıla dırılmasını t min ed n, stimulla dıran iqtisadi

modell rin, texnologiyaların yaradılması v istifad si;

499

• eyni v müxt lif n sill rin nümay nd l ri arasında

t minatın dal tlilik prinsipl ri sasında h yata

keçirilm si;

• insanın h yat f aliyy tini t min ed bil c k

ekosisteml rin v biomüxt lifliyin t bii mühitinin oldu u

kimi qorunub saxlanılması.

Prinsipl r:

• qısa müdd tli v uzunmüdd tli iqtisadi, ekoloji v

sosial n tic l r v ehtimal edil n f sadlar n z r

alınmaqla q rarların q bul edilm prosesinin h yata

keçirilm si v bu prosesd alternativ variantların n z r

alınması;

• traf mühitin mühafiz si sah sind q rarlar

hazırlanark n ictimai v qeyri-hökum t t kilatlarının

nümay nd l rinin c lb edilm sinin geni l ndirilm si;

• traf mühitin h r hansı komponentinin b rpa

olunmayan d r c d pozulmasına s b b ola bil c k

f aliyy tin qar ısının alınması;

• traf mühitin mühafiz sinin t min edilm si üçün

aztullantılı, güclü v çox ax li iqtisadi inki afın t min

edilm si;

500

• beyn lxalq t kilatlar v inki af etmi ölk l rl

traf mühitin mühafiz si sah sind laq l rin

geni l ndirilm si;

• hali arasında ekoloji t bli atın v

maarifl ndirm nin gücl ndirilm si.

Ekoloji siyas tin h yata keçirilm sinin t zahürü kimi

respublikamızda Avropa standartlarına uy un müvafiq

qanunvericilik bazasının yaradılmasını, traf mühit üzr

Dövl t idar etm sisteminin t kmill dirilm sini,

beyn lxalq t kilatlarla laq l rin geni l ndirilm si yolu

il prioritet layih l rin t dric n realiz olunmasını qeyd

etm k olar.

Keçid dövründ respublikamızda sosial-iqtisadi

prosesl r sür tl inki af etdiyin gör ekoloji siyas td d

yeni metod v prinsipl r üz çıxarılır. Bu baxımdan ETSN

t r find n hazırlanmı v 2003-cü ild Ölk prezidenti

t r find n t sdiq olunmu “Ekoloji c h td n dayanıqlı

sosial-iqtisadi inki afa dair” Milli Proqram ekoloji siyas ti

daha da t kimll dirilmi s viyy d özünd ks etdir r k,

onun t tbiq edilm si üçün imkanlar yaratdı.

Bundan lav , hali arasında ekoloji t bli atın

gücl ndirilm si, orta ümumt hsil m kt bl rind

ekologiya v traf mühitin mühafiz si il ba lı t dris

501

saatlarının artırılması mühüm m s l l rd ndir. Son ill r

Az rbaycan Respublikasının Milli M clisi t r find n q bul

olunmu traf mühitl ba lı bir sıra qanunlar bu sah d

mövcud olan bo luqların doldurulması üçün böyük

imkanlar açır.

Mövcud probleml rin h ll edilm si üçün Ekologiya v

T bii S rv tl r Nazirliyi t r find n Beyn lxalq t kilat-

larla, donor ölk l rl laq l rin geni l ndirilm sin xüsusi

h miyy t verilir. Bel ki, BMT-nin nki af , traf Mühit,

S nayenin nki afı proqramları, NATO, AT T, Qlobal

Ekoloji Fond, Avropa qtisadi m kda lıq v nki af

t kilatı, qtisadi m kda lıq t kilatı, Dünya Bankı,

Asiya bankı, Ümumdünya V h i T bi t fondu v s.

t kilatlarla m kda lıq davam etdirilir. Bununla b rab r

müvafiq sazi l r sasında inki af etmi ölk l rl iki t r fli

m kda lıqlar qurulur.

traf mühit sah sind beyn lxalq müqavil l r

qo ulma a da böyük diqq t yetirilir. Bel ki, Az rbaycan

Respublikası bu gün kimi 20 konvensiyaya qo ulmu ,

müvafiq protokollar imzalamı dır.

traf mühitl ba lı qeyd olunan probleml rin h lli

yollarını mü yy nl dirm k v ekoloji tarazlı ı t min

etm k m qs dil Dövl t proqramları v layih l rin

502

realla dırılması, t dric n traf mühitin daha da sa -

lamla dırılmasını yaxın g l c kd mümkün ed c kdir.

13.2. Sabit inki afa keçidin perspektivl ri XX-XXI srl rin qovu u unda sivilizasiyanın ekoloji

t hlük c h td n t hlük siz inki afı m s l l ri elmi axta-

rı ın, ümumiyy tl ictimai üurun ön planına çıxmı dır.

H min probleml rin d rk olunma s viyy sinin mühüm

göst ricisi traf mühit v inki af üzr 1992-ci ild Rio-de-

Janeyroda keçirilmi BMT konfransıdır. Konfransda

müasir c miyy tin sabit inki afa keçid strategiyası

(konsepsiyası) q bul olunmu dur. ngilis dilinin "sustain" -

"möhk ml tm k, köm k etm k" v "to be able" -

"qabiliyy tli olmaq" sözl rind n m l g l n "sabit

inki af" termini inki afın özünü t min etm si, dig r sözl ,

özü-özünd n t kan, g l c k ir lil m , stimul ver n

inki af kimi ba a dü ülür. Bel halda söhb t müasir

c miyy tin d y r v m qs dl rinin radikal d yi m sin ,

insan f aliyy tinin müxt lif sah l rinin istiqam ti v m z-

mununa saslanan sivil inki afın yeni dövrün keçidd n

gedir. T r qqi, dal t v sa lam traf mühit insanın daha

yax ı g l c kl ba lı arzusunu ks etdirir. "Sabit inki af"

termini ilk d f traf mühit v inki af üzr Ümumdünya

503

Komissiyası t r find n t klif olunmu dur (Q.X.Brund-

qlond komissiyası). Komissiya "sabit c miyy ti", "g l c k

n sill ri onların öz xsi ehtiyaclarını t min etm k

fürs tind n m hrum etm d n bugünkü n slin

ehtiyaclarını t min ed n" c miyy t kimi t yin edir. 1990-cı

ild sası qoyulmu Sabit nki af Beyn lxalq nstitutu

a a ıdakı t rifi verir. "Sabit inki af vahid traf mühiti, iqtisadi s m r liliyi v xalqların rifahının c ml m si dem kdir". Rio-de-Janeyroda keçirilmi BMT

konfransından d rhal sonra onun m s l l rinin h yata

keçirilm si m qs dil yaradılan Dünya urası (Dünya

urasının s dri Rio-de-Janeyro Konfransının Ba katibi

Maris Stronqdur) hesab edir ki, "Sabit inki af sad kon-sepsiyadır: bizim ekoloji imkanlarımız ç rçiv sind

dal tl ya amaq dem kdir". Terminin m zmununda iki

imperativ ayrılır: ekoloji sabitlik imperativi v sosial-

iqtisadi sabitlik imperativi. Ekoloji sabitlik imperativi -

ekoloji imkanlarımız ç rçiv sind ya amaqdır: bir halda

ki, b riyy tin t l bl ri t bi tin imkanları xaricind dir,

insanlar öz t l bl rini v tullantılar istehsalını azaltmaqla

t bii ehtiyatların v h ic sin s rfin son qoymalıdırlar.

Sosial-iqtisadi sabitliyin imperativi - dal tl ya amaq

n sill rdaxili v n sill r arasında n h ng sosial v

504

iqtisadi b rab rsizliyin tör tdiyi da ıdıcı münaqi l ri

z ifl tm k, iqtisadi vasit l rl ya amaq dem kdir. Rus

alimi akademik V.A.Koptyuqa gör , sabit inki af

konsepsiyası "b riyy tin sosial-iqtisadi inki afının

tarazla masını v traf mühitin qorunmasını, h mçinin

inki af etmi v inki af etm kd olan ölk l r arasındakı

iqtisadi disparitetin h m texnoloji proses, h m d

istehsalın rassionalla ması yolu il aradan götürülm sini

n z rd tutur".

Akademik N.N.Moiseyevin fikrinc , "sabit inki af"

terminini biosferin v c miyy tin tarazlıq v ziyy tin

keçidinin mümkünlüyünü t min ed c k strategiyanın

i l nib hazırlanması v realla dırılması kimi izah etm k

olar... “B riyy tin g l c yi madd l rin (stabil

biokimy vi dövr l rin) az-çox sabit dövrü raitind

mümkündür". Akademik A.D.Ursulun n z rinc , "sabit

inki af t bi t ziyan vurmayan, daimi ictimai t r qqini

t min ed n, inki afın strategiyası kimi t yin edil bil r".

Bel likl , sabit inki afın strategiyasının ümumi mahiyy ti

b riyy tin qeyri-mü yy n müdd tli mövcudlu unun

rtl rini t yin etm kdir. Bunun üçün insanların t l batını

el öd m k n z rd tutulur ki, bu, biosferin

deqradasiyasına g tirib çıxarmasın v g l c k n sill rin

505

maraqlarına toxunmasın. XX srin ortalarınad k

b riyy tin inki afına, n sill rin birinin dig ril tarixi

v zl nm sin heç bir t hlük yox idi. Sabit inki afın

saslandırılması z ruriyy tini yaradan ba lıca amill r

b zi qlobal xarakterli d yi iklikl r aid oldu ki, bunlara da

a a ıdakılar daxil idi: planetd demoqrafik partlayı ,

n n vi yüngül ld edil n yanacaq v mineral

ehtiyatların tük nm si, biomüxt lifliyin azalması, bu

d yi iklikl rd n do an atmosferin azon qatının tük nm si

v kosmik üaların canlı orqanizml r t sirinin artması;

Yer s thinin h rar tinin qalxması ehtimalı v ba qa

hadis l rl ba lı d yi iklikl r. Bütün bunlar insanların

h yat keyfiyy tinin, onların sa lamlı ının pisl m sinin,

bir sıra sosial-iqtisadi probleml rin yaranmasına g tirib

çıxarmı dır.

XX srin II yarısında ba ver n texniki t r qqi

n tic sind h min hadis öz kulminasiya nöqt sin çatdı.

Son 25-30 il rzind dünyada t xmin n b riyy tin

bütün vv lki tarixi boyu q d r xammal istifad olunub.

H r il planetimizin d rinlikl rind n 96-98% tullantıya

ged n 100 milyarddan artıq müxt lif mineral ehtiyatlar

üz çıxarılır. Hesab edilir ki, XXI srin vv ll rind insan

300 mlrd. ton xammal emal etdikd 290-297 mlrd. ton

506

tullantı xaric ed c k. Yer s thinin h rar tinin, biosferin

radiasiya fonunun artması v milyon ill r uzunu t kamül

n tic sind formala mı insanın mövcudlu unun dig r

fiziki-kimy vi v bioloji parametrl rinin pozulması

f lak tl sonuclana bil r. Bu m nfi amill r texnoloji

inki afdan imtina etm kl yox, t bi td n optimal istifad

yolu il son qoymaq olar. Hal-hazırda qar ılıqlı sosial-

iqtisadi v ekoloji inki afa z ruriyy t duyulur. traf mühit

v inki af üzr beyn lxalq komissiyada ( M BK) "Bizim

ümumi g l c yimiz" adlı m ruz nin r hb ri

Q.H.Brundtrandın qeyd etdiyi kimi, ekoloji problematikaya

baxılark n t kc traf mühit probleml riyl

m hdudla maq olmaz. "Bu çox böyük s hv olardı. traf

mühit insan f aliyy ti, insanların ehtiyac v ist kl ri

ç rçiv sind n k narda mövcud deyil. traf mühitin insan

t l batlarını n z r almadan müdafi sin göst ril n

c hdl r b zi siyasi dair l r t r find n sad lövh h yatdan

uzaq c hdl r kimi qiym tl ndirildi. traf mühit - bizim ya adı ımız Yerdir, inki af is - rifahımızın yax ıla dırılması üçün s yl rimizdir. Bu iki anlayıayrılmazdır". M hz bu yana ma sabit inki af

konsepsiyasında öz ksini tapdı. Bütün inki af etmi v

inki afda olan dövl tl rin sas m qs di h r v chl

507

insanların traf mühitin sa lamlıq raitind mümkün

olacaq rifahını yax ıla dırmaqdır. Bu m nada "t bi ti

yalnız güclü iqtisadiyyat müdafi ed bil r" ifad si d rin

m na da ıyır.

Bir çox ölk l r sabit inki afa keçidin öz milli

konsepsiyalarını artıq q bul etmi l r. Sabit c miyy t -

n sill r boyu mövcud olmaq qabiliyy tin malik,

uzaqgör n, çevik, müdrik bir c miyy tdir. Öz-özlüyünd

yeni texnologiyalar onlardan istifad nin müsb t, yaxud

m nfi n tic l rini mü yy n etmir. H r ey kimin, nec v

n üçün onlardan istifad etm sind n asılıdır. Buna gör

insanın f rdi v ictimai üurunun, onun d y rinin,

davranı normaları, qaydaları v n n l rinin, onun

t bi t v ba qa insana münasib tinin d yi m si mühüm

bir m s l dir. Sabit inki af b riyy tin qar ılıqlı

asılılıqda bulunan paralel kild 3 m s l nin h llind

müv ff qiyy t qazanmasına can atır:

1) iqtisadi inki afın artımı;

2) traf mühitin v ekosisteml rin mühafiz v

b rpası;

3) sosial dal tin b rq rar olması.

nsanın t s rrüfat f aliyy tinin t bi t sisteml rin

t siri, inki afın, t bi td n istifad i ind münasib,

508

idar etm nin yeni formalarının axtarı ını t l b edir. Sabit

inki af - sava m d niyy tind n sülh v qeyri-zorakılıq

m d niyy tin keçidin mütl q t rkib hiss sidir. Sabit

inki afa nail olmanın sas prinsipl ri bunlar hesab oluna

bil r:

- qtisadi inki afın yeni ekoloji texnologiyalar sasında

qurulması;

- traf mühitin mühafiz sin dair qanunverici aktların

i l nib t dric n h yata keçirilm si;

- iqtisadi effektliyin, t bii ekosisteml rin b rpa edilm si

v istehlak modell rinin d yi dirilm si üçün innovasiya

proqramlarının realiz edilm si;

- v t nda lara iqtisadi çiç kl nm , traf mühitin

v ziyy ti v sosial dal t arasındakı qar ılıqlı laq nin

d rk olunmasını t min ed c k t hsil almaq imkanı

verm k v bu m s l l rin h llind i tirak etm k.

B riyy tin biosfer böhranlı antropogen t sirind n

çıxı yolunu g l c kd Yer kür sinin ekosistemin

antropogen t sirinin azaldacaq noosfer istiqam tinin sabit

inki afında görm k olar. T kamül xarakterli nisb t n l ng

h r k t h m real, h m d arzuolunan variantdır.

509

Davamlı inki afın sas prinsipl ri: 1992-ci ild Rio-de-Janeyroda q bul edilmi traf

mühit v davamlı inki af üzr Deklarasiya • Bütün insanlar t bi tl harmoniya t kil ed n

sa lam v m hsuldar h yat hüququna malikdir;

• Davamlı inki afa nail olmaq üçün traf mühitin

mühafiz si inki af prosesinin ayrılmaz hiss si olmalı v

ondan ayrı n z rd tutulmamalıdır;

• Bugünkü v g l c k n sill r eyni hüquqa malikdir;

• H r bir dövl t, öz ehtiyatlarından suveren kild

istifad etm k hüququna malikdir v bu f aliyy tin ba qa

dövl tin traf mühitin ziyan vurmamasını t min etm y

gör m suliyy t da ıyır;

• Çirkl ndirici çirkl nm il ba lı bütün x rcl ri

öd m lidir;

• T s rrüfat f aliyy ti traf mühitin mühafiz si

sah sind müdafi xarakterli t dbirl rl mü ayi t

olunmalıdır;

• Dövl tl r traf mühitin qorunması il ba lı bir-biri il

m kda lıq etm lidir;

• H yat s viyy si arasındakı f rqi azaltmaq v dünya

halisinin bir çoxunun t l batının effektiv öd nilm si

510

m qs dil yoxsullu un aradan qaldırılması davamlı

inki afın z ruri rtidir;

• Dövl t istehsal v istehlakda köhn modell rd n

istifad ni m hdudla dırmalı v l v etm li, müvafiq

demoqrafik siyas ti d st kl m lidir;

• Ekoloji m s l l r bütün maraqlı t r fl rin i tirakı il

h ll edilm lidir. Milli s viyy d h r bir insan traf mühitl

ba lı olan müvafiq m lumatı ld etm k v q rarların

q bulunda i tirak etm k hüququna malik olmalıdır. traf

mühitin qorunması bütün sosial qrupların i tirakı il

h yata keçirilm lidir;

• Dövl t traf mühitin qorunması sah sind qanun-

vericiliyi effektiv kild hazırlamalı v t tbiq etm lidir;

• Sülh, inki af v traf mühitin mühafiz si bir-biri il

qar ılıqlı münasib td olan v ayrılmaz prosesl rdir

13.3. Ekoloji probleml rin h lli Beyn lxalq s n dl rd göst rildiyi kimi, traf mühi-

tin mühafiz si davamlı inki af üçün vacib amill rd n biri-

dir. Bu baxımdan davamlı inki af respublikada traf

mühitin qorunması v t bii resurslardan davamlı

istifad ni t l b edir. Bel ki, XXI srin günd liyind ir li

sürül n müdd aların mü yy n hiss si traf mühitin

511

mühafiz si v t bii ehtiyatlardan s m r li istifad il

ba lıdır. Son ill rd traf mühitin mühafiz si v

ekoloji probleml rin h lli istiqam tind respublikamızda

mü yy n i görülmü dür. Bu baxımdan Az rbaycanda

davamlı inki afı t min etm k m qs dil traf mühitin

mühafiz si v t bii ehtiyatlardan s m r li istifad

edilm sinin hüquqi bazası yaradılmı dır. Rio

Konfransından keç n müdd t rzind halinin sa lamlı ı,

traf mühitin mühafiz si, ekoloji t hlük sizlik v t bii

resurslardan s m r li istifad y dair 20-d n çox milli qa-

nun q bul edilmi dir. Buna misal olaraq “Bitki mühafiz si

haqqında” (03.12.96), “ halinin sa lamlı ının qorunması

haqqında” (25.07.97), “Balıqçılıq haqqında” (27.03.98),

“Yerin t ki haqqında” (13.02.98), “ traf mühitin

mühafiz si haqqında” (08.06.99), “Heyvanlar al mi

haqqında” (08.06.99), “Ekoloji t hlük sizlik haqqında”

(08.06.99), “Atmosfer havasının qorunması haqqında”

(03.03.2001) v s. qanunları göst rm k olar.

Az rbaycanda traf mühitin mühafiz si v t bii

ehtiyatlardan istifad sah sind milli s viyy d mü yy n

t kilatı t dbirl r h yata keçirilmi dir:

- Yeni müst qil dövl tl r arasında Dünya Bankının

d st yi il ilk d f olaraq Az rbaycanda traf mühit

512

t sirin qiym tl ndirilm si hazırlanaraq h yata keçirilmi -

dir;

- traf mühit ciddi t sir göst r bil n karbohidrogen

ehtiyatların v dig r faydalı qazıntıların istismar layih l ri

v yeni tikinti layih l ri 1996-cı ild n ba layaraq ekoloji

ekspertizadan keçirilm y ba lanmı dır;

- 1998-ci ild traf mühitin mühafiz si üzr milli

f aliyy t planı hazırlanmı dır;

- Davamlı inki afa keçid prinsipl rin uy un olaraq

traf mühit v t bii ehtiyatların sistemli idar olunması

istiqam tind mü yy n institusional t dbirl r

görülmü dür. Bu t dbirl rd n n mühümü 2001-ci ilin may ayında yeni strukturları hat ed n Ekologiya vT bii S rv tl r Nazirliyinin yaradılmasıdır.

Regional s viyy d m kda lıq. Qeyd ed k ki,

Az rbaycan ekoloji probleml rin h llind regional

s viyy d d geni f aliyy t göst rir. Regional

m kda lıq aspektl rind n biri X z r Ekoloji Proqramıdır.

X z r Ekoloji Proqramı (XEP) Dünya Bankı v dig r

beyn lxalq maliyy qurumlarının d st yi il be

X z ryanı ölk nin (Az rbaycan, Rusiya, ran,

Türkm nistan v Qazaxıstan) razılı ı il 1995-ci ild

t kil edilmi dir. Bu proqramın sas m qs di X z rin

513

ekologiyasının uzun müdd t üçün idar edilm si v bu

sah d davamlı inki afın t min edilm sidir. X z r Ekoloji

Proqramı ç rçiv sind 1995-ci ild n indiy kimi

Az rbaycanda bir çox ekoloji layih l r h yata

keçirilmi dir.

Az rbaycanın dövl t strukturlarının v QHT-l rin f al

i tirak etdiyi dig r regional ekoloji t kilatlardan biri

Az rbaycan, Gürcüstan, Rusiya v Erm nistanın daxil

oldu u C nubi Qafqaz Regional Ekoloji M rk zidir.

M rk zin yaradılmasında sas m qs d C nubi Qafqazda

ekoloji m s l l rin h llind v davamlı inki afın t min

edilm sind hökum tl rarası (QHT-l rarası) m kda -

lı ın geni l ndirilm si v möhk ml ndirilm sind n

ibar tdir. F al i tirak etm k m qs dil Az rbaycan

Riodan sonra bir çox ekoloji konvensiyalara

qo ulmu dur. Az rbaycan Respublikası Milli M clisinin

ratifikasiya (dövl tl r arasında ba lanan müqavil nin,

paktın v s. ali hökum t orqanı t r find n t sdiq

edilm si) etdiyi ekoloji konvensiyalar a a ıdakılardır:

- Ümumdünya m d ni v t bii irsinin qorunması

haqqında Konvensiya, (06.12.93).

- BMT-nin qlim D yi m l ri üzr Ç rçiv

Konvensiyası Rio-de Janeyro, 1992, (10.01.95).

514

- Ozon qatının qorunması üzr Konvensiya, Vyana,

1985 v Ozon qatını da ıdan Monreal Protokolu, 1987,

(31.05.96)

- S hrala maya qar ı mübariz Konvensiyası, Paris,

(24.04.98)

- Kökü k silm k t hlük si qar ısında olan v h i

fauna v yabanı flora növl ri il beyn lxalq ticar t

haqqında Konvensiya (C TES), Va inqton, 1973,

(03.06.1998)

- G mil rd n suyun çirkl ndirilm sinin qar ısının

alınması üzr Konvensiya, 1973, 1978, London,

(22.04.1998)

- S rh dl rarası konteksd traf mühit t sirin

qiym tl ndirilm sin dair Konvensiya (Espo, Finlandiya),

(01.02.1999)

- traf mühit dair m s l l r üzr q rarların q bul

edilm sind ictimaiyy tin i tirakı v informasiyaların

alınması bar d Orxus Konvensiyası, Danimarka, 1998

(09.11.1999)

- Avropanın v h i t bi ti, yabanı florası v t bii

ya ayı mühitinin qorunması Konvensiyası, Bern,

1979, (28.10.1999)

515

- Bioloji müxt liflik üzr Konvensiya, Rio-de-Janeyro,

1992, (14.03.2000)

- Bitkil rin qorunması üzr Roma Konvensiyası,

(14.03.2000)

- S rh dd n keç n su axınlarının v beyn lxalq

göll rin mühafiz si v istifad si (Su Konvensiyası),

Helsinki, 1992 (18.03.2000)

- T hlük li tullantıların s rh dl rarası da ınmasına

v z r rsizl dirilm sin n zar t haqqında Bazel

Konvensiyası, 1989, (06.02.2001)

- Su qu larının ya ama yerl ri kimi beyn lxalq

h miyy tli sulu – bataqlıq yerl r haqqında Ramsar

Konvensiyası, (18.07.2001)

- Böyük m saf l rd havanın transs rh d

çirkl ndirilm si haqqında Konvensiya (09.04.2002)

Qeyd: möt riz d göst ril n tarix Az rbaycanın

h min konvensiyalara qo ulması tarixini göst rir.

Respublikamızın beyn lxalq konvensiyalara

qo ulması traf mühitin mühafiz si v qlobal

ekoloji probleml rin h llind Az rbaycanın i tirakına

nümun dir. Bu konvensiyaların ratifikasiya edilm si

respublikamızın ekologiya sah sind beyn lxalq

s viyy d m kda lı ını göst rir. Müst qillik

516

qazandıqdan sonra traf mühitin mühafiz si il

laq dar q bul olunmu qanunların h r birinin t tbiq

edilm si bar d Respublika prezidentinin müvafiq

f rmanları verilmi , idar etm orqanlarının s lahiyy tl ri

v icra mexanizmi mü yy nl dirilmi dir. Mövcud

qanunlara müvafiq olaraq bir sıra normativ s n dl r,

qaydalar v sasnam l r i l nilib t sdiq edilmi dir.

Hazırda bu istiqam td i l r davam etdirilir.

qlim d yi m l ri. Az rbaycan Respublikası 1992-ci

ild BMT-nin qlim D yi m l ri üzr Ç rçiv

Konvensiyasını imzalamı , 1995-ci ild Milli M clis

t r find n ratifikasiya etmi , 2000-ci ild bu konvensiyaya

lav olan Kioto protokolunu imzalamı dır.

Konvensiyadan ir li g l n öhd likl rin yerin yetirilm si

üçün Respublika prezidentinin s r ncamı il 1997-ci ild

iqlim d yi m l ri üzr dövl t komissiyası yaradılmı dır.

Konvensiyanın t r fi kimi Az rbaycan iqlim

d yi m l rinin gözl nil n t sirinin azaldılmasına

yön lmi milli v regional proqramların hazırlanması,

h yata keçirilm si v n r etdiril r k ictimaiyy t

çatdırılması kimi öhd likl r götürmü dür. Konvensiyanın

t l bl rin uy un olaraq 1998-1999-cu ill rd " qlim

d yi m l ri üzr birinci milli m lumatlar" layih sinin I

517

m rh l si, 2000-ci ild is II m rh l si yerin

yetirilmi dir. Layih nin I m rh l si ç rçiv sind

respublika razisind müasir iqlim d yi m l rinin

tendensiyası mü yy n edilmi , gözl nil n iqlim

d yi m l rinin ssenaril ri (5 ssenari) hazırlanmı , iqlim

d yi iklikl rinin neqativ t sirl ri n tic sind ba ver

bil c k itkil rin azaldılması üçün milli adaptasiya planı,

qlobal istil m y s b b olan parnik qazlarının milli

kadastrı, parnik qazlarının tullantılarının azaldılmasına

dair milli f aliyy t planı hazırlanmı dır. Layih nin II

m rh l sind Az rbaycan Respublikasında parnik

qazlarının azaldılması üçün texnologiyalara milli t l bat

mü yy nl dirilmi , iqlim üz rind sistematik mü a-

hid l rin hazırkı v ziyy ti v potensialı qiym tl ndiril-

mi dir.

Hazırda Az rbaycan iqlim d yi m l ri üzr rqi

Avropa v keçmi SSR dövl tl ri (12 ölk ) il birlikd

parnik qazlarının inventarla dırılmasının keyfiyy tinin

t kmill dirilm si üçün milli potensialın yaradılması üzr

regional layih nin ilkin m rh l sind i tirak edir. qlim

d yi m l ri üzr milli s viyy d a a ıdakı strateji

v zif l rin yerin yetirilm si vacibdir:

518

- stilik effekti yaradan qazların tullantılarının statistik

hesabatı, qiym tl ndirilm si, m nb l ri v toplayıcıları

haqqında m lumatların analitik-informasiya sisteml rinin

yaradılması;

- Davamlı sosial-iqtisadi inki afın t min edilm si üçün

iqtisadiyyata v t bii ekosisteml r iqlimin t hlük li

t sirinin qiym tl ndirilm si v müvafiq adaptasiya

t dbirl rinin i l nib hazırlanması;

- qlim d yi m l rinin halinin sa lamlı ına t sirinin

qiym tl ndirilm si v müvafiq adaptasiya t dbirl rinin

i l nib hazırlanması;

- Gün , kül k v bioqazdan istilik v elektrik enerjisi

alınması imkanı ver n, ekoloji c h td n t miz

texnologiyaların Az rbaycana g tirilm sinin

stimulla dırılması;

- Ozonda ıdıcı madd l rd n istifad olunmasının

t dric n aradan qaldırılmasının ba a çatdırılması.

13.3.1. T bii ehtiyatlardan s m r li istifadAz rbaycan Respublikası z ngin t bii s rv tl r v

inki af etmi s naye sah l rin malik olan bir dövl t kimi

geni imkanlara malikdir. Lakin uzun ill rd n b ri yı ılıb

qalmı ekoloji probleml r vaxtında öz h llini tapmadı ı

519

üçün respublikamızın traf mühiti h ddind n artıq

çirkl ndirilmi dir. Hazırda respublika qar ısında h llini

t cili t l b ed n bir sıra ekoloji probleml r durur. Bu

probleml r a a ıdakılardır:

- Bakı v dig r iri h rl rd içm li suyun

çatı maması;

- Su hövz l rinin, o cüml d n X z r d nizinin m i t

v s naye sularının tullantıları il çirkl ndirilm si;

- X z r d nizinin s viyy sinin d yi m si il laq dar

vurulan ziyanlar;

- S naye m rk zl rind atmosfer havasına z r rli

qazların yol veril n normadan artıq atılması;

- K nd t s rrüfatı üçün yararlı torpaqların eroziyaya

u raması v oranla ması;

- ri s naye v ya ayı m nt q l rind m i t

tullantılarının müt madi kild yı ı dırılmaması v t l b

olunan müvafiq qaydada yerl dirilm m si.

Qeyd olunan ekoloji probleml rin h lli yollarını

davamlı inki af prinsipl ri sasında mü yy nl dirm k

üçün onları t hlil etm k z ruridir.

520

13.3.2. Su ehtiyatları M lumdur ki, Az rbaycanda k nd t s rrüfatının ehti-

yaclarını v halinin içm li suya olan t l batını öd m k

üçün potensial baxımdan kifay t q d r su ehtiyatları

yoxdur. Bir sıra rayonlarda, xüsusil Ab eronda suyun

çatı maması su ehtiyatlarından kifay t q d r s m r li

istifad edilm m si il izah edilir. Su b k sisteminin

çatı maması, bir çox k m rl rin uzun ill r istismarı

n tic sind sıradan çıxması, mövcud texniki t l bl r

cavab verm m si il laq dar t qrib n 45-50%- q d r

içm li su itkisin yol verilir.

Qon u dövl tl r - Gürcüstan v Erm nistanın, o

cüml d n respublikamızın ya ayı m nt q l rind n v

s naye obyektl rind n t mizl nm d n axıdılan m i t v

s naye tullantıları vasit sil Az rbaycanın n böyük

çayları olan Kür v Araz çaylarının h ddind n artıq

çirkl nm si d öz h llini t l b ed n mühüm prob-

leml rd ndir. Çayın X z r d nizin tökül n yerind

suyun keyfiyy ti yalnız s nayed istifad üçün yararlıdır.

Su t mizl yici qur uların v ziyy ti d q na tb x

deyildir. Respublikanın 75 h rind n yalnız 35-d

sut mizl yici qur ular vardır. Onlar da yanız mexaniki

t mizl m vasit l ri il t chiz olunmu lar. Bakı h rind

521

m i td n atılan çirkli suların ümumi h cmi sutkada 1.2

mln.m3 t kil edir ki, ondan da yalnız 50%-i t mizl nir.

X z r d nizind su s viyy sinin qalxma-enm prosesi

uzun srlik tarix malik olmaqla, sahil dövl tl ri üçün bir

sıra iqtisadi-sosial v ekoloji probleml r do urur. 1930-

1977-ci ill r rzind X z rin s viyy si – 28 metr trafında

t r ddüd etmi dir. Son 15-16 il rzind is onun

s viyy si orta hesabla ild 12-14 sm qalxmaqla – 26

metr çatmı dır.

X z r d nizind suyun s viyy sinin qalxması

Az rbaycan Respublikasının 825 km-lik sahil zola ını

tamamil t sir altına almı dır. F lak t zonasında

Az rbaycanın 800 km2 - lik razisi, 7 h ri, halisi 1

milyondan çox olan 35 ya ayı m nt q si, 120-d n çox

heyvandarlıq obyekti, bir sıra xalq t s rrüfatı obyektl ri,

15.3 min ha otlaq, 1.2 min ha üzümlük v 120 min ha

kin yararlı torpaq sah sin z r r vurulmu dur. D niz

s viyy sinin qalxması n tic sind Az rbaycan

Respublikasına d y n ziyanın ümumi m bl i 12 milyard

AB dolları m bl ind qiym tl ndirilir.

Su ehtiyatlarının qorunmasının v s m r li

istifad sinin davamlı inki af prinsipl ri sasında h yata

keçirilm si v bu m qs dl su ehtiyatlarının inki afı v

522

idar edilm si üzr milli v regional proqramların h yata

keçirilm si üçün a a ıdakı t dbirl rin yerin yetirilm si

z ruridir:

- Su ehtiyatlarından s m r li istifad edilm si

istiqam tind dövl t proqramının hazırlanması v h yata

keçirilm si;

- Ümumi n zar t sasında bu ehtiyatlardan s m r li

istifad nin stimulla dırılması;

- çm li suyun keyfiyy tinin yax ıla dırılması v

müvafiq standartlara uy unla dırılması;

- Su ekosisteml rinin f aliyy tini t nziml y n müvafiq

qanunların t kmill dirilm si;

- Transs rh d çayların çirkl nm d n mühafiz si v

onların hövz sind yerl n dövl tl r t r find n su

ehtiyatlarından s m r li istifad edilm si m qs dil

regional v beyn lxalq m kda lı ın geni l ndirilm si;

- Su çatı mazlı ının aradan qaldırılması m qs dil

s naye v dig r obyektl rd suyun t krar istifad sinin

geni l ndirilm si üçün qeyri- n n vi sulardan (tullantı,

kollektor-drenaj, çirkab v s.) m qs dyönlü istifad

edilm si istiqam tind t dbirl rin h yata keçirilm si.

523

13.3.3. Atmosfer havasının mühafiz si Müst qillik ld etdikd n sonra yaranmı keçid dövrü

il laq dar mövcud iqtisadi laq l r pozuldu undan

respublikamızda bir çox s naye mü ssis l rinin f aliyy ti

dayandırılmı , b zil ri is istehsal gücünün 10-20 faizi

h cmind f aliyy t göst rirl r. Bu baxımdan stasionar

m nb l rd n atmosfer havasına atılan z r rli madd l rin

miqdarı 1990-cı il ill müqayis d xeyli azalmı dır.

Qeyd etm k lazımdır ki, s naye mü ssis l rind

mövcud olan qaz-toz tutucu qur uların ks riyy ti nasaz

v ziyy td dir. Yaxın g l c kd güclü s naye

potensialına malik olan respublikamızda bu mü ssis l r

ekoloji c h td n müasir t l bata cavab verm y n

texnologiya il öz f aliyy tl rini tam b rpa etmi olsalar,

onda iri s naye h rl rimizin atmosfer havası növb ti

d f ekoloji f lak t d r c sin çatdırıla bil r. Qeyd

olunan probleml rin h ll edilm si v respublikada

davamlı inki afın t min edilm si üçün a a ıdakı strateji

t dbirl rin h yata keçirilm si z ruridir:

- S naye mü ssis l rind ki qaz-toz tutucu qur uların

saslı t mir edilm si v ya yenil ri il v z edilm si;

- N qliyyatda qur u unsuz (etilsizl dirilmi )

benzind n istifad olunmasına keçilm si;

524

- Ekoloji t l bl r cavab verm y n köhn n qliyyat

vasit l rinin istismarının qada an edilm si;

- Ya ayı m sk nl rind , yol k narında v

m h ll l rd ya ıllıqların artırılması yolu il atmosfer

havasının keyfiyy tinin yax ıla dırılması v s.

13.3.4. Torpaq ehtiyatlarının qorunması sas ekoloji probleml rd n biri d k nd t s rrüfatı

üçün yararlı olan 4,1 mln ha (respublika razisinin 47,7

faizi) torpaqların t dric n sıradan çıxmasıdır. Bel ki, bu

torpaqlardan hazırda 3,6 mln ha eroziyaya m ruz

qalmı dır. Bunlardan 1,3 mln ha z if, 1,15 mln ha orta v

1,14 milyon ha yüks k d r c d eroziyaya u ramı dır.

Torpaqların oranla ması prosesi d çox böyük

narahatlıq do urur. Müt x ssisl rin fikrinc , 1,5 mln

hektardan çox torpaq sah si oranla mı dır.

Hazırda beyn lxalq maliyy t kilatlarının (Dünya

Bankı, Avropa ttifaqıının TASIS proqramı) v xarici

dövl tl rin köm kliyi il neftl çirkl nmi torpaqların

t mizl nm si, t l b olunan avadanlıqların mü yy nl -

dirilm si sah sind layih l r i l nm kd dir. Ekoloji

baxımdan davamlı inki af prinsipl rin müvafiq olaraq

525

torpaq ehtiyatlarından s m r li istifad olunması üçün

a a ıdakı strateji t dbirl rin h yata keçirilm si z ruridir:

- K nd t s rrüfatına yararlı torpaq ehtiyatlarının

mühafiz edilm si v münbitliyinin artırılması m qs dil

milli f aliyy t planının hazırlanması;

- Eroziya prosesl rinin qar ısının alınması v

oranla mı torpaqların yuyulması üçün müvafiq

t dbirl rin h yata keçirilm si;

- Neftl çirkl nmi torpaqlarda rekultivasiya i l rinin

davam etdirilm si;

- Mövcud kollektor-drenaj v suvarma b k l rinin

inventarla dırılması v onların yararlı v ziyy t

g tirilm si;

- Meliorasiya i l rinin düzgün aparılmaması

n tic sind m l g lmi süni gölm ç v bataqlıqların

qurudulması yolu il torpaq sah l rinin münbitl dirilm si

v s.

13.3.5. Me ehtiyatlarının mühafiz si M lumdur ki, Az rbaycan Respublikası az me li

razil r aiddir. Bel ki, ölk razisinin yalnız 11%-i

me l rl örtülüdür. Keçid dövrünün iqtisadi probleml ri,

h rbi münaqi , qaçqın v köçkünl rin t bi t , o

cüml d n me l r artmı t zyiqi n tic sind me l rin

526

h m sah si azalır, h m d keyfiyy ti a a ı dü ür.

Me l rin su v torpaqqoruyucu funksiyalarını, iqlimin

formala masına t sirini n z r almaqla, bu potensialın

qorunması v s m r li istifad si olduqca vacibdir. Eyni

zamanda ölk nin torpaq–iqlim raiti yeni me

zolaqlarının salınması üçün olduqca lveri lidir. Bel

me zolaqlarının salınması qida v a ac emalı

s nayel rini xammal il t min etm k üçün h miyy tlidir

v yeni i yerl rinin açılmasına t kan ver bil r. Keçid

dövrünün do urdu u probleml rd n biri d yerl rd enerji

qıtlı ının m l g lm sidir. Rayon v k ndl rd yanacaq

v elektrik qıtlı ı da me sah l rinin ilb il azalmasına

g tirib çıxarır. Me ehtiyatlarının b rpa edilm si v

geni l ndirilm si, yeni me zolaqlarının salınması, o

cüml d n, t s rrüfat h miyy tli bitkil rin istifad si yolu

il mövcud ekoloji probleml ri qism n h ll etm k olar.

Me ehtiyatları halinin alternativ yanacaq m nb l ri il

t min edilm sind ba lıca rol oynayır. Buna gör d

me l rin qorunması üçün a a ıdakı strateji t dbirl rin

h yata keçirilm si m qs d uy un hesab olunur:

- Me l rd qanunsuz a ac t darükü v dig r me

qırmalarının qar ısının alınması il laq dar t dbirl rin

görülm si;

527

- Me l rin müasir v ziyy tinin öyr nilm si, inventari-

zasiya olunması v yeni me salma layih l rinin hazır-

lanması;

- Me l rin b rpası üçün t dbirl rin hazırlanması v

h yata keçirilm si ;

- B rpa olunan me ehtiyatlarından (meyv , d rman

v dig r bitkil rd n) s m r li istifad nin t kili;

- Rekreasiya h miyy tli me sah l rinin mü yy n

edilm si, onlara yol veril n t zyiq h cminin mü yy n-

l dirilm si, bunun sasında turizm yönümlü rekreasiya

potensialının t yin v istifad sinin t kil edilm si;

- Yeni kinçilik metodikasının t l bl rın cavab ver n

t s rrüfat h miyy tli me -ba ların layih l dirilm si v

salınması;

- Me razil rind yerl n ya ayı m nt q l rind

ya ayan halinin m ulluq probleminin h lli v t bii

me ehtiyatları il laq dar olmayan m ulluq

sah l rinin yaradılması;

- n aat v mebel s nayesi üçün yararlı oduncaq

istehsal etm k üçün müvafiq keyfiyy t malik olan v tez

böyüy n a acların bec rilm si v istismarı;

528

- Me l rin müxt lif x st likl rd n v

z r rvericil rd n qorunması üçün müvafiq t dbirl rin

müt madi olaraq vaxtında h yata keçirilm si.

Ekologiya v T bii S rv tl r Nazirliyinin qar ısında qoyulan sas v zif l r: Me l rin b rpa

edilm si v artırılmasına dair Milli Proqramın icrasının

ba a çatdırılması, me qanunvericiliyinin pozulması

hallarının minimuma endirilm si, me fondundan

s m r li v davamlı istifad edilm si, me

t s rrüfatında yeni texnologiyanın t tbiq edilm si

v d rman bitkil rinin emalı mü ssis l rinin yaradılması

istiqam tind müvafiq t dbirl rin h yata keçirilm si,

me t s rrüfatının inki afı m qs dil investisiyaların

c lb edilm si v pilot layih l rin h yata keçirilm si.

13.3.6. S naye v m i t tullantılarının idaredilm si

ri h rl rd (Bakı, Sumqayıt, G nc v s.) s naye

v m i t tullantılarının uzun ill r yı ılıb istifad siz

qalması öz növb sind g rgin ekoloji v ziyy tin

yaranmasına s b b olmu dur. ri ya ayı

m nt q l rind , xüsus n s naye m rk zl rind m i t

tullantılarının da ınması v yerl dirilm si d xüsusi

529

narahatlıq do urur. Bakı, Sumqayıt, G nc kimi

h rl rin k narlarında saysız miqdarda qanunsuz

tullantı poliqonları yaranmı dır ki, bu da traf mühiti

çirkl ndirm kl b rab r, h m d insanların sa lamlı ı

üçün t hlük yarada bil n x st lik m nb l rin

çevrilmi dir. Ekoloji baxımdan davamlı inki af

prinsipl rin müvafiq olaraq tullantıların idar olunması

üçün a a ıdakı strateji t dbirl rin h yata keçirilm si

z ruridir:

- T hlük li s naye tullantılarının yerl dirilm si üçün

yeni poliqonların yaradılması;

- M i t tullantılarının çe idl nm si, utiliz edilm si v

t krar emalının t kili m qs dil müt r qqi t crüb d n

istifad olunması;

- Tullantılardan bioqazın alınması üçün müvafiq

üsulların t tbiq edilm si;

- Enerji alınması, el c d kompost alınması

m qs dil tullantılardan s m r li istifad v s.

13.3.7. Bioloji müxt lifliyin qorunub saxlanılması 1992-ci ild Rio-de Janeyro h rind t qdim

olunmu “Biomüxt lifliyin qorunması” Konvesiyasını

Az rbaycan Respublikası imzaladıqdan sonra bu

530

konvensiyanın t l bl rini h yata keçirm k üçün bir sıra

t dbirl r h yata keçirilmi dir. Bel ki, 1995-ci ild n

Az rbaycan “Pan-Avropa bioloji land aft müxt lifliyinin

qorunması” strategiyasının daimi i tirakçısı olmu dur.

Respublikada bu strategiyanın ayrı-ayrı bölm l rin dair,

o cüml d n xüsusi mühafiz olunan razil rin inki afı,

nadir v n sli k silm k üzr olan flora v fauna növl rinin

qorunması, su-bataqlıq razil rinin b rpası, da

ekosisteml rinin inki afı istiqam tind f aliyy t

proqramları hazırlanmı dır. Az rbaycan Respublikası

BMT-nin “Biomüxt lifliyin qorunması” Konvensiyasını

2000-ci ild ratifikasiya etmi dir. Konvensiyadan ir li

g l n öhd likl rin yerin yetirilm si üçün respublika

prezidentinin s r ncamı il 2001-ci ild bioloji

müxt lifliyin genetik ehtiyatları üzr dövl t komissiyası

yaradılmı dır. Hazırlanmı milli proqram v layih l r

2001-ci ild Qlobal Ekoloji Fond v BMT nki af

Proqramının d st yi il “Biomüxt lifliyin qorunması” üzr

milli m ruz v f aliyy t planında göst ril r k

Az rbaycan hökum ti t r find n q bul olunub t sdiq

edilmi dir.

Respublikamız 2001-ci ild Avropa urasına q bul

olunmaq r f sind t bii mühitin qorunması

531

istiqam tind f aliyy tini gücl ndirm k i ini f alla dıraraq

bir neç beyn lxalq konvensiyalara da qo ulmu dur.

Bunlar s rh dl rarası çayların, su hövz l rinin v

beyn lxalq göll rin qorunması, Avropanın canlı t bi tinin

v t bii mühitinin qorunması haqqında, sas n su

qu larının ya ama yerl ri kimi beyn lxalq h miyy ti olan

sulu-bataqlıq yerl ri haqqında, m d ni v t bii irsi

abid l rin mühafiz si üzr konvensiyalardan ibar tdir. ki

su-bataqlıq razisi – A göl v Qızıla ac göll ri Ramsar

Konvensiyası ç rçiv sind siyahıya salınmı dır.

Az rbaycan Respublikası Qafqaz ölk l ri v

bütövlükd Avropa üzr n z ngin biomüxt lifliy malik

olan ölk l rd n biridir. Az rbaycanda bir çox bitki v

heyvan növl ri endemikdir v bu, ölk d n ba qa

dünyanın heç bir yerind mövcud deyil. Bu z ngin bioloji

müxt liflik bir çox t sirl r n tic sind t hlük altındadır.

T rtib olunmu Qırmızı Kitaba gör , Az rbaycan

Respublikasında yüzl rl bitki v heyvan növl ri t hlük

altındadır v müxt lif qorunma statusuna malikdir.

Az rbaycanda biomüxt lifliyin qorunması h m milli v

regional, h m d qlobal h miyy t malikdir.

Respublikamızda davamlı inki afın t min olunması

baxımından bioloji müxt lifliyin qorunması üçün

532

a a ıdakı strateji t dbirl rin h yata keçirilm si

m qs d müvafiqdir:

- Biomüxt lifliyin qorunmasına yön ldilmi bütün

ekoloji prosesl r , beyn lxalq konvensiyalara, dig r

ölk l rarası v regional müqavil l r qo ulmaq;

- Bioloji müxt lifliyin h miyy tli komponentl rinin

mü yy nl dirilm si v onların qorunması üçün lav

t dbirl rin hazırlanması v h yata keçirilm si;

- Biomüxt lifliyin v ziyy tinin monitorinqi üçün

ölk l rin flora v faunasının Qırmızı v Ya ıl Kitiablarının

t rtibi v yenil dirilm si;

- Xüsusi mühafiz olunan razil rd müxt lif qorunma

statusuna malik olan bitki v heyvanlar al minin b rpası

üçün müvafiq raitin yaradılması;

- Nadir v kökü k silm kd olan bitki v heyvan

növl rinin genefonunun qorunmasının t min edilm si v

onların xüsusi qorunan t bii razil rd , botanika

ba larında, zooloji parklarda saxlanılması üçün raitin

yaradılması;

- Biomüxt liflik üçün t hlük nin v bu t hlük

n tic sind ilk növb d t sir altına dü bil n t bii bitki

v heyvan növl rinin proqnozla dırılması;

533

- Biomüxt lifliyin qorunması m qs dil yeni milli

parkların yaradılması.

13.3.8. S hrala maya qar ı mübariz Az rbaycan Respublikası BMT-nin S hrala maya

qar ı mübariz Konvensiyasını 1998-ci ild ratifikasiya

etmi dir. S hrala ma il mübariz y dair milli f aliyy t

planının hazırlanması layih si üz rind i l r

ba lanmı dır. Layih nin yekunu kimi s hrala maya qar ı

milli f aliyy t planı hazırlanacaqdır ki, bu da özünd

konkret t dbirl r sistemini birl dir c kdir.

Bu konvensiyanın t l bl rinin h yata keçirilm sinin

respublikamız üçün böyük h miyy ti vardır. Bel ki,

qlobal iqlim d yi m l ri n tic sind ba vermi istil m ,

me l rin qanunsuz qırılması, torpaqların deqradasiyası,

su m nb l rinin azalması quraqlı a g tirib çıxarır ki, bu

da s hrala ma prosesinin sür tl nm sin s b b olur.

Bütün bu s b bl r gör s hrala maya qar ı mübariz

üzr milli s viyy d a a ıdakı strateji v zif l rin yerin

yetirilm si m qs d müvafiqdir:

- S hrala ma prosesinin t sirin m ruz qalmı

torpaqların inventarla dırılması;

534

- S hrala maya qar ı mübariz üzr milli f aliyy t

planının hazırlanması v h yata keçirilm si;

- S hrala maya qar ı mübariz i l rinin effektivliyinin

yüks ldilm si m qs dil proqnozla dırma v halinin

m lumatlandırılması sisteminin yaradılması;

- Qlobal ekoloji probleml rin qar ılıqlı m nfi t sirinin

qiym tl ndirilm si v müvafiq ks t dbirl rin h yata

keçirilm si;

- Me siz razil rd me zolaqları v ya ıllıqların

yaradılması.

Yuxarıda göst ril n strateji t dbirl rin h yata

keçirilm si mövcud ekoloji probleml rin h ll edilm si v

respublikamızın davamlı inki af yoluna keçm sind

mühüm m rh l olacaqdır.

13.3.9. Ekoloji üurun formala masi problemi Ekoloji üurun formala dırılması problemi müasir t rbiy

n z riyy sinin ba lıca m s l l rind n biridir. Bu ya adı ımız

dövrd ekoloji probleml rin çoxlu u il ba lıdır. Ç tinlikl r lokal

v qlobal ekoloji ziddiyy tl rin artması, urbanizasiya, ifrat

istehsal v istehlakın insanın maddi v m n vi t l batından

artıq olması v s. il ba lıdır.

Ekoloji üurun inki afı insanların t bii mühitin qanunlarını

535

tam d rk etm si fonunda formala ır. Lakin insan ali t hsilli v

yüks k m d niyy tli olsa bel , t bi t haqqında ümumi

m lumatlar onda ekoloji üuru spontan formala dırma a qadir

deyildir. Bunun üçün h r bir adamın f rdi xüsusiyy tl rin

uy un ekoloji t hsili olmalıdır. T bi t v c miyy t arasındakı

ziddiyy tl r ekoloji t rbiy d didaktik v metodiki üsulların birg

t tbiq edilm sini t l b edir.

Ekoloji üur o vaxt asan formala dırıla bil r ki, t lim v t hsil

insanın rasional v emosional üuruna t sir ed r k günd lik

h yatında v h r k tl rind t tbiq edilsin. Ekoloji üur - t bi ti

qoruma ın z ruriliyini, t bi t qay ısız münasib tin f lak tli

n tic l rinin d rk edilm sidir. Bundan lav , ekoloji üur – h r

bir insanın yer kür sind , bütövlükd canlı h yatın

qorumasında cavabdehliyini q bul etm sidir. Ekoloji üur elmi

üurun daha yüks k forması olub, dig r üur formalarından

lahidd deyildir, slind hamısı il üzvi v hd td b hr l nir.

Ekoloji üurun formala masında h yat v t bi t gerç klikl rinin

sistemli d rk olunması böyük h miyy t malikdir.

1970-ci ill rin sonunda dünyada ekoloji situasiya

g rginl m y ba layark n, elmi ictimaiyy t inanırdı ki, ekoloji

ziddiyy tl rin yaranmasında ilkin s b b yer üzünd insanların

sayının sür tli artımı, s nayel m v t l batın xarakterik

yüks k inki af sür ti, ümumilikd iqtisadiyyatın k skin

536

yüks li idir. H min dövrd sübut olundu ki, insanların yaratdı ı

müasir texnologiyalar t dric n yaradıcısına qar ı yön lir

(texnoloji üstünlükl r n z riyy si). Ekoloji probleml rin

yaranması v artmasının qar ısını almaq üçün inki af etm kd

olan ölk l r iqtisadiyyat v texnikanın yüks k inki af sür tind n

imtina etm li, s naye c h td n yüks k inki af etmi ölk l r

is ld edilmi iqtisadi s viyy d ”qalmaq” tövsiy edilirdi.

Özl rini ”yeni ekoloji t f kkürlü insanlar” adlandıranlar is sübut

edirdil r ki, planetimizd ki ekoloji böhran elmi üur böhranının

n tic sidir. 80-ci ill rin sonunda ekoloji destabilliyin ba lıca

s b bini iqtisadi yüks li d gör nl r, bu böhranın s b bini

insanla t bi t arasında ilkin tarazlı ın pozulmasında gör nl rl

v z olundu. Orta srl rd insan üurunda m n vi, xlaqi, dini

anlayı lar aparıcı rol oynayırdısa, XIX v XX srl rd istehlak

v rahat h yat ideala çevrildi. Rahat h yat ld etm k u runda

insan xo b xtliyi n inki ld etm di, h tta t bi t il özünün

problemsiz ya amaq imkanından m hrum oldu. B riyy t

ancaq XXI srin vv lind n etibar n d rk etdi ki, insan t bi tin

hakimi deyil, onun övladıdır. Yeni ekoloji üur t r fdarları

b riyy tin t crüb sini özün m xsus sur td izah etm y

ba ladılar. Onlar texniki elml rin hat dair sini

m hdudla dıraraq, ist nil n m hsuldar v texnoloji f aliyy ti

t kc texniki anlamda deyil, ekoloji baxımdan effektivliyini

537

hesablama ı vacib sayırdılar. M s l n, ”D rin ekoloqları” bel

hesab edirl r ki, h r bir insanın t l batının azca artması qlobal

böhranı daha da k skinl dir c k, insanın bioloji növ kimi

m hvin s b b ola bil c kdir.

Ekoloji üurun getdikc inki af etm si qlobal ekoloji böhranı

aradan qaldırma a qadirdir. Ekoloji üur biososial ekoloji

böhranın qar ısını almaqda qlobal strategiya qurma a

yön lmi dir. Lokal deyil, qlobal strategiya ona gör daha

m qs d uy un hesab edilir ki, probleml r t kc lokal, regional

xarakter da ımır, müxt lif razil rd , land aftlarda, xalqlarda v

ölk l rd t krar olunur.

Ekoloji üurun formala dırılması ”insan – t bi t” qar ılıqlı

münasib tl ri sistemind d y rl rin yenid n mü yy nl diril-

m sini v dünyaya baxı ın k skin yenid n qurulmasını

n z rd tutur. Yenid nqurmada m qs d h r bir adamın ekoloji

davranı normasını formala dırmaqdır.

Ekoloji böhrandan çıxma ın real imkanları c miyy tin

yüks k m n vi potensialı il laq lidir. Ekoloji üurun

formala ması is c miyy tin ekoloji etikası, m n viyyatı, xlaqi

üurunun da formala masına t kan verir. Bu m nada bir sıra

konsepsiyalar özünün n z ri v t tbiqi xüsusiyy tl rin gör

n z r diqq ti xüsus n c lb edir. Onlardan biri ekoloji

münasib tl r d amil edil n, hüquq f ls f sin aid

538

konsepsiyadır. Ekoloji üurda hüquq f ls f si F.Bekon

t r find n elan edil n ”insanın t bi t üz rind hökmranlı ı”

prinsipind öz ksini tapır. C miyy tin inki afı prosesind

insanın t bi t t siri imkanları geni l nmi , n tic d ”insan –

t bi t” münasib tl rind h m da ıdıcı, h m d yaradıcı

tendensiyalar üstünlük t kil etm y ba lamı dır. A ıllı insan

yaranana q d r t bi tin üzvi v qeyri – üzvi obyektl ri arasında

b rq rar olmu münasib tl r insan t r find n heyvanların

hlil dirilm si v bitkil rin m d nil dirilm si dövründ k skin

d yi iklikl r m ruz qalmı dır. T bi td ki münasib tl rin yeni

forması – insanın t l batını öd m k namin t bi tin m qs dli

d yi dirilm si ideyası yaranmı dır, y ni insanın t bi t üz rind

hökmranlı ı b rq rar olmu dur. nsanda t bi t qar ı

münasib td hüquqi konsepsiyaları formala dırmaq v t tbiq

etm k imkanı yaranmı dır. Ba qa canlılardan f rqli olaraq,

insan t bi tinin özünd d yi iklikl r , t l batların öd nilm sin

daimi meyllidir. nki afı dayandırmaq qeyri–mümkün oldu un-

dan (bu h m d insanın mahiyy tin ziddir), hüquqi konsepsiya

yalnız t bi t müdaxil nin mümkün, yaxud mövcud

formalarından birinin seçilm si il ba lıdır. nsanın bu t bi t

müdaxil hüququndan imtina etm si, slind öz insani

mahiyy tind n imtina etm sidir. Müasir dövrd ”insanın t bi t

üz rind hökmranlı ı” ifad sind gen müh ndisliyinin

539

inki afından ir li g l n yeni mövzu g tirilmi dir: n inki t bi t ,

insana da el müdaxil imkanı yaranmı dır ki, n tic d qlobal

ekoloji v ziyy t tam d yi diril bil r. nsanın bu yeni f aliyy t

növü il ba lı n h ng d yi iklikl r spektrini vv lc d n sezm k

praktiki olaraq qeyri–mümkün oldu undan, t kamül v

kot kamül (t kamül n tic si yeni t kamül d yi iklikl ri) “insan –

t bi t” x tti boyunca t s vvürolunmaz t hlük l r yaranması

mümkün olacaqdır. Bu t hlük ni d rk etm k ekoloji üurun

ba lıca elementidir. Dig r t r fd n, onu da n z r almaq

lazımdır ki, biotexnologiyanın intensiv inki afını l ngitm k t kc

m n vi – etik üura saslanıb b riyy ti bu yoldan ç kindir-

m k qeyri – mümkündür. M hz bu s b bd n, ekoloji üur heç

olmasa biotexnologiyanın neqativ n tic l rini minimuma

endirm k qabiliyy tin malik bilikl ri d hat etm lidir.

Dig r konsepsiya yuxarıdakı konsepsiyaya tam ks

mövqed dir. Bu konsepsiyaya gör yaranmı ekoloji

münasib tl ri ciddi pozacaq müdaxil l rd n tam imtina

edilm lidir. Bu konsepsiya son dövrl rin iri ekoloji f lak tl rin

(Çernobıl reaktorunda q za, n h ng neft da ıyan tankerl rin

q zalara u raması) müdaxil etm k leyhdarlarının sayını

k skin artırmı dır (m s l n, müxt lif ölk l rin Ya ıllar h r katı).

Bel likl , iki ks ideya: t bi t üz rind hökmranlıq v t bi ti

müdafi ideyaları arasında mübariz davam edir. Yaranmı

540

v ziyy tin ç tinliyi h r bir ideyanın o birinin heç bir arqumentini

q bul etm m sidir. deal halda onlar bir – birini tamamlamalıdır.

n optimal, t bi t üçün harmonik situasiya insanı v ziyy tin

a ası kimi t bi ti qorumaq hüququnu üz rin götürm sidir.

T bi t t sir üsulunun seçilm si prosesind hüquqi

t nziml m v m hdudla dırma ona gör aparılmalıdır ki,

neqativ n tic l r minimuma endirilsin, insanın ya ayaca ı

biogeosenozun ba lıca aparıcı prinsipl ri qorunsun.

Müasir ekoloji üurun sasında daha iki bir – birinin diamet-

ral ksi olan f ls fi – metodoloji konsepsiya vardır. Birincisind

buna saslanırlar ki, t bi t qeyri – mük mm ldir, onun qeyri –

mük mm lliyini artıran bir t r fd n antropoloji t sirdirs , dig r

t r fd n z ld n mövcud olan nöqsanlardır. Yaranmı ekoloji

böhranlardan çıxmaq üçün bu konsepsiya t r fdarları insanın

t bi td ya amasını yüngüll dir n ekoloji istehsalatı artırma ı

(bu slind natural t s rrüfata qayıdı dır) t klif edirl r.

Konsepsiya praktiki h yatda realla sa, t bii v ictimai mühit

ümumil rdi, daha do rusu ictimai mühit t bii ya ayı mühitini

“udardı”. Bel bir aqib t t bi tl c miyy t arasında yaranmı

titr k, davamsız tarazlı ı m hv ed bil r.

Dig r metodoloji konsepsiya t r fdarları t klif edir ki,

mövcud t bii ya ayı mühitini yalnız qorumaq v müdafi

etm k lazımdır. Bundan lav elmi – texniki t r qqinin labüdlü-

541

yü q bul edils d , onu el h yata keçirm k lazımdır ki,

s rv tl r maksimal q na t ed n v t bi ti z d l m y n

texnologiyalar b rq rar olsun. kinci konsepsiya daha

arzuolunan olsa da, onun da bir sıra nam lumları vardır. Nam -

lumların sırasına t bii v süni ya ayı mühitini – texnosferanı

hansı h cmd v n d r c d d yi dirm z rur ti m s l l ri

daxildir.

Yeni ekoloji üur t r fdarları – ekolojistl rin fikrinc ,

insanların istehsal f aliyy ti öz sasını t dric n d yi m lidir.

Ekoloji istehsal adlandırılacaq istehsal vasit l rinin yenid n

modernl m si labüddür. Ekoloji istehsal t bii biokimy vi

ritml r yön lmi , biosferin dayanıqlı tarazlı ını pozmayan

istehsal üsulları üstün tutulur. Ba lıca m s l m hsulun

qısamüdd tli artımı deyil, c miyy tin uzunmüdd tli sabitliyini

t min ed n inki afa nail olmaqdır. qtisadi artım yalnız vasit

olub, m qs d deyildir: iqtisadi müv ff qiyy tl r ekoloji qeyri –

sabitliyin adekvat v zi kimi qiym tl ndirilm m lidir.

B riyy tin tarixi boyunca iqtisadi artım yalnız t bi tin

hesabına biosferin v ekoloji v ziyy tin z r rin ba vermi dir.

Müasir ictimai istehsal üsuluna dair yanlı hesab edil n

fikirl rd n biri c miyy tin iqtisadi artım sür tinin onun rifah

d r c sil eynil dirilm sidir. slind , bu o zaman do rudur ki,

istehsal s rv tl rd n s m r li sur td istifad ed n

542

texnologiyalar sasında qurulsun (y ni yüks k d r c d ekoloji

istehsal olsun). C miyy t daha bir s hvd n yaxa qurtarmalıdır:

bu iri mü ssis nin h mi kiçik mü ssis d n daha intensiv

i l m si fikridir. qtisadi inki afın özün m xsus amill rind n ir li

g l n bu t s vvür, ba lan ıcını kapitalın ilkin yı ımı dövründ n

götürür. ri istehsal sah l rinin yaradılması, kiçik mü ssis l rin

birl m si v bir mü ssis nin dig ri t r find n ”udulması”

anlayı ları da h min dövrd yaranmı dır. H min tarixi dövrd

bu, h qiq t n çox s rf li idi. Lakin yeni yüks k texnoloji

istehsalın hökm sürdüyü indiki dövrd t s rrüfatın n intensiv

forması m hz kiçik mü ssis t r find n h yata keçirilir, iri

mü ssis l r daha çox ekstensivliyini büruz verir. Kiçik

mü ssis l r n inki t bi t z r rli t siri azaltma a, h m d

istehsal prosesini maksimal sur td intensivl dirm y qadirdir.

Standart, kütl vi istehsal dövrü özü il b rab r h yatın

standartla ması kimi k skin neqativ hadis y s b b olmu dur.

”D rin ekologiya” t r fdarları müasir texnologiyaları sonrakı

iqtisadi inki afla bilavasit ba layırlar. Onlar t klif edir ki,

vv lc insana v t bi t qay ı il yana manı t min ed n

yüks k texnoloji tullantısız istehsala keçilm lidir. Bu zaman

insanın h yat t rzi v onun keyfiyy ti köklü sur td d yi c k,

n tic d insanın öz traf mühiti haqqında t s vvürl ri v

b riyy tin mövcudluq rtl ri saslı d yi ikliy m ruz

543

qalacaqdır.

Ekoloji üurun formala dırılması yollarına a a ıdakıları aid

edirl r:

• texnika v texnologiyanın ekologiyala ması;

• t bi ti qoruma sah sind hüquqi norma v hüquqi t sir

mexanizml rinin t kmill dirilm si;

• t bi t v c miyy t üz rind t bi t ünaslıqda istifad olunan

elmi–t crübi, eksperimental üsullardan, ekoloji g l c yi

proqnozla dırmaq m qs dil ekosisteml rin qlobal

model dirilm sin keçid (elmi dild in vivo-dan in vitro-ya

keçid);

• t hsilin humanistl dirilm si, t lim–t rbiy , t hsilin bütün

pill l rin ekoloji problematikanın daxil edilm si.

Bel likl , yalnız c miyy td insan h yatının bütün sah -

l rinin ekologiyala dırılması ictimai üurda yenid nqurmaya v

yeni h yat keyfiyy tl rini yaratma a s b b olacaq, nsan,

C miyy t v Möht m T bi t harmonik dayanıqlı inki afa

q d m qoyacaqdır.

544

14. traf mühitin mühafiz sinin sas prinsipl ri vekoloji dövl t proqramının m qs di.

14.1. traf mühitin mühafiz sinin sas prinsipl ri traf mühitin mühafiz si a a ıdakı prinsipl r

saslanır:

• sosial-iqtisadi, m n vi-estetik probleml rin qar ılıqlı

h lli;

• razil rd ekoloji tarazlı ın t min edilm si v

pozulmu t bii ekoloji sisteml rin b rpası;

• t bii ehtiyatların s m r li istifad olunması v

b rpası, t bi td n istifad nin v traf mühitin

mühafiz sinin iqtisadi stimulla dırılmasının t tbiq

edilm si;

• traf mühitin bioloji müxt lifliyinin qorunmasının

t min edilm si;

• dövl t n zar ti, traf mühitin mühafiz si haqqında

qanunvericiliyin pozulmasına gör m suliyy t;

• traf mühit z r r vurulmasının qar ısının alınması

v vurulan z r rin qiym tl ndirilm si;

• traf mühitin mühafiz si sah sind halinin v

ictimai birlikl rin i tirakı;

• traf mühitin mühafiz si sah sind beyn lxalq

m kda lıq.

545

14.2. Ekoloji dövl t proqraminin sas m qs di Az rbaycan Hökum ti Dünya Bankına müraci t etmi

v Bakı h rinin trafında, Ab eron yarımadasında

inki afla ba lı yaranan ç tinlikl ri aradan qaldırmaq üçün

n z rd tutulmu iddialı Ekoloji Dövl t Proqramını (EDP)

h yata keçirm y yardım etm y d v t etmi dir. Ekoloji

Dövl t Proqramının sas m qs di, h rsalma üçün n

ön mli razil rin sür tli iqtisadi v demoqrafik inki afı

üçün z ruri olan torpaqları t mizl m kl traf mühitl

ba lı yaranmı riskl ri aradan qaldırmaqdır. nki afla

ba lı sas m s l l r a a ıdakılardır:

14.2.1. traf mühitin v ziyy tinin davamlı kildpisl m si

Ab eron yarımadası 150 illik neft hasilatı n tic sind

a ır kild çirkl nm y m ruz qalmı dır. Bu m d n

f aliyy ti n tic sind neftl çirkl nmi razil rin sah si

t qrib n 30000 hektardır v bundan 15000 ha razi daha

çox çirkl nm y m ruz qalmı dır v traf mühitl ba lı

sas narahatlıq m nb yidir. Bu razid , karbohidrogenl r

torpa a v süxurun bir neç metr d rinliyin hopmu dur.

Bu cür v ziyy t, davamlı çirkl nm nin m nb yi olan

bur u avadanlı ı v neft nasosları kimi h l d

546

f aliyy td olan yüzl rl istehsalat obyektinin mövcud

olması il a ırla ır. Yarımadadakı neft hasilatı h mçinin

X z r D nizin d t sir etmi dir, bel ki, iri h cmd çirkli

sular d niz axıdılmı v radioaktiv tullantılar (t bii

radionuklidl rin t siri) m l g lmi dir. N hay t, sür tli

h rl m v z if idar çilik potensialı sanitar v ziyy ti

v b rk tullantıların idar edilm sini ciddi kild

korlamı dır.

14.2.2. Sür tli h rl m n tic sind torpa a yaranan t l bat

Son bir neç ild bir çox insanlar özl rin v ail

üzvl rin i v yeni imkan axtarmaq üçün Ab eron

yarımadasına v onun sas iki h rin , Bakı v

Sumqayıta köçmü l r. Sür tl artan hali v iqtisadi

canlanma torpa a t l batı xeyli artırmı dır. Bakı keçmi

neft yataqlarının v dig r çirkl nmi razil rin hat sind

yerl ir; bu is h rin böyüm sin öz t sirini

göst rmi dir – bel ki, h r bu çirkl nmi razil r

üzünd n da ınıq kild artmı v sözün h rfi

m nasında bütün yarımadaya yayılmı dır v bir çox

yerl rd halinin n t m l infrastrukturdan bel istifad

imkanı çox azdır. A ır çirkl nm y m ruz qalmı

547

razil rd qeyri-r smi ya ayı massivl ri geni l nm kl

halinin sa lamlı ına ciddi t hlük yaradır. Eyni

zamanda, sür tl artmaqda olan ya ayı massivl rin

yaxın yerl n bu çirkl nmi torpaqlar t mizl n rs ,

yenid n inki af üçün yüks k potensiala malik olar.

14.2.3. Torpa ın s m r li idar çiliyin ehtiyac Böyük Bakı üçün regionun planla dırılması, inki afı

v kapital investisiyaları üzr kompleks strategiya yoxdur.

n son hazırlanmı Ümumi Plan 1970-ci ill rin ortalarına

t sadüf edir. Bu plan hazırda h rl mi razil rin

yalnız kiçik bir hiss sini hat edir v son 15 ild

yaranmı yeni ya ayı massivl rini hat etmir. Ab eron

Yarımadasında torpaq üz rind mülkiyy t hüququ v

yaxud istifad si haqqında çox az m lumat mövcuddur v

bu m lumatın ks riyy ti çox köhn dir. Torpaqların

t mizl nm si v land aftın b rpa edilm si üçün

t mizl n c k torpaqları prioritetl dir n sistemli

yana manın olması vacibdir. H r hansı sah nin b rpası

üçün ç kil c k x rc birba a onun g l c k istifad

t yinatından asılıdır.

28 sentyabr 2006-cı ild 1697 saylı Prezident

S r ncamı il t sdiq olunmu Ekoloji Dövl t Proqramı

548

(EDP) Hökum tin bu ç tinliyi aradan qaldırmaq üçün

atdı ı praktiki addıma z min yaratmı dır. Bu proqram

kompleks plan olub infrastrukturun yenil nm si,

qaydaların v t nziml yici bazanın t kmill dirilm si yolu

il h m torpaqların t mizl nm si/rekultivasiyasını,

t hlük li v qeyri-t hlük li tullantıların v traf mühitin

qabaqcıl kild idar olunmasını h yata keçirm yi

n z rd tutur. S r ncama sas n EDP-nın icrası

üz rind ümumi n zar ti v laq l ndirm ni Nazirl r

Kabineti h yata keçir c kdir.

14.3. Az rbaycanın traf mühit qanunvericiliyi vproseduraları.

14.3.1. Az rbaycan Respublikasının Konstitusiyası (1995) b yan edir ki, t bi t v bütün t bii ehtiyatlar xalqa

m nsubdur. Az rbaycan Respublikasının v t nda ları

t bi ti v onun resurslarını mühafiz etm y borcludurlar.

Dövl t öz növb sind torpa ın, su resurslarının, flora v

faunanın s m r li v elmi saslandırılmı istifad sini,

onların müdafi sini, havanın keyfiyy tinin t min

edilm sini, t bii ehtiyatların inki af etdirilm sini, onların

b rpa edilm sini v traf mühitinin keyfiyy tinin

yax ıla dırılmasını öz üz rin götürür.

549

14.3.2. “ traf Mühitinin Mühafiz si Haqqında” Qanun “ traf Mühitinin Mühafiz si Haqqında” qanun t bii

ehtiyatların mühafiz sini v onların s m r li istifad sini

t nziml y n sas qanunlardan biridir (1999). Qanun

t bi tin mühafiz sinin sas prinsipl rini, dövl tin, bu

sah d olan ictimai t kilatların v v t nda ların hüquq

v v zif l rini mü yy n edir, t bi ti mühafiz

qanunvericiliyin t l bl rinin pozulmasına gör

m suliyy tinin saslarını t min edir, traf mühitin

qiym t ndirilm sinin keyfiyy ti üçün sas normativl ri,

iqtisadi f aliyy t sah si üçün ekoloji t l bl ri q bul edir,

ekoloji monitorinq v n zar td ictimaiyy tin rolunu hat

edir.

traf mühitin Mühafiz si Haqqında Qanun (Madd

42) Dövl t Ekoloji Ekspertizasının sas m qs d v

v zif l rini mü yy n edir.

Bundan ba qa, traf mühitin mühafiz si vt bi td n istifad nin t nziml nm si il laq dar m s l l r Az rbaycan Respublikasının a a ıdakı müvafiq qanunları il t nziml nir: Su M c ll si (1997),

Torpaq M c ll si (1999), Me M c ll si (1997), Daxili

orqanlar haqqında (1998), Floranın Mühafiz si Haqqında

(1996), Fauna Haqqında (1999), cbari Sı orta Haqqında

550

(2002), Radioaktiv Tullantılar Haqqında (1994), stehsalat

v m i t tullantıları Haqqında (1998), halinin

Radioaktiv T hlük sizliyi Haqqında (1997), Sanitariya v

Epidemioloji T hlük sizlik Haqqında (1992), Meliorasiya

v Suvarma Haqqında (1996), Su T minatı v Çirkab

Suları Haqqında (1999), Hidrotexniki Qur uların

T hlük sizliyi Haqqında (2002), Dövl t Torpaq Kadastrı,

torpaqların monitorinqi v yerin strukturu haqqında

(1998), Pestisidl r v Aqrokimy vi madd l r Haqqında

(1997), Torpaq M hsuldarlı ının Mühafiz si Haqqında

(1999), Xüsusi Mühafiz olunan t bii sah l r v obyektl r

haqqında (2000).

15. traf mühitin monitorinqi. 15.1. Ekoloji monitorinq haqqında ümumi m lumat

v onun v zif l ri Monitorinq traf mühitin h rt r fli analizi, onun ekoloji

v ziyy tinin qiym tl ndirilm si, ona t bii v antropogen

t sirl rin öyr nilm si m qs dini da ıyır. Manitorinq

latınca monitor (n z r salmaq) sözünd n götürülmü dür.

Monitorinq antropogen t sirl rd n biosferd v yaxud da

onun ayrı-ayrı elementl rind ba vermi d yi iklikl r

551

n zar t (ölçülm si), onların qiym tl ndirilm si v

proqnozla dırılmasından ibar tdir.

traf mühitin monitorinqi — t bii v antropogen

t sirl r n tic sind traf mühit yayılan z r rli qaz, maye

v b rk haldakı tullantılara k miyy t v keyfiyy t

c h td n n zar tin elmi saslarla h yata keçirilm si

olub, hava, su, torpaq mühitl rinin v ziyy tl rinin

qiym tl ndirilm si v proqnozla dırılması m qs di il

onların kimy vi t rkibini, çirkl nm d r c sini, radioaktiv,

hidrobioloji xüsusiyy tl rini, fiziki xass l rini mü yy n

ed n münt z m mü ahid v t dqiqatlar sistemind n

ibar tdir.

traf mühit antropogen v t bii t sirl rin

m hdudiyy t s viyy sinin göst ricisi buraxıla bil n ekoloji

yükdür (BBEY). Ekosistem v biosferin normal f aliyy ti

yalnız BBEY s viyy sind mümkündür.

traf mühitin v t bii ehtiyatların dövl t monitorinq

sistemini Az rbaycan Respublikasının Ekologiya v T bii

S rv tl r Nazirliyi yaradır v bu f aliyy ti Az rbaycan

Respublikasının dig r müvafiq icra hakimiyy ti orqanları

il birg h yata keçirir. T bi td n istifad çil r traf

mühitin mühafiz si sah sind dövl t n zar tini h yata

keçir n orqanların t l bi il traf mühitin v t bii

552

ehtiyatların monitorinqi üzr Ekologiya v T bii S rv tl r

Nazirliyi t r find n mü yy n edilmi formalar sasında

lazımi m lumatlar t qdim edirl r. traf mühitin v t bii

ehtiyatların dövl t monitorinqi Az rbaycan Respub-

likasının qanunları, Az rbaycan Respublikası

Prezidentinin f rman v s r ncamları, Az rbaycan

Respublikası Nazirl r Kabinetinin q rar v s r ncamları,

traf mühitin mühafiz si sah sind Az rbaycan

Respublikasının t r fdar çıxdı ı beyn lxalq müqavil l r

(konvensiyalar, sazi l r v s.) v bu sasnam sasında

h yata keçirilir. traf mühitin v t bii ehtiyatların dövl t

monitorinqi sistemin a a ıdakılar daxildir:

• atmosfer havasının monitorinqi;

• su obyektl rinin monitorinqi;

• torpaqların monitorinqi;

• mineral-xammal ehtiyatlarının monitorinqi;

• bioloji ehtiyatların monitorinqi;

• atmosfer ya ıntılarının (ya ı , qar) monitorinqi;

• radioaktivliyin monitorinqi;

• traf mühit z r rli fiziki t sirl rin monitorinqi;

• tullantıların monitorinqi;

• sanitariya-epidemioloji monitorinq;

553

• ekzogen geoloji v seysmogeodinamik prosesl rin

traf mühitin v ziyy tin t sirinin monitorinqi;

• xüsusi mühafiz olunan t bi t razil rinin

monitorinqi.

15.2. Atmosfer havasının monitorinqi Atmosfer havasının monitorinqi — atmosfer

havasının v ziyy tinin, çirkl nm sinin, onda ba ver n

t bii hadis l rin öyr nilm si, qiym tl ndirilm si v

proqnozu m qs di il mü ahid v n zar t sistemidir.

Atmosfer havası t bii ehtiyat hesab edilm diyind n,

karbon iki oksid istisna olmaqla, atmosfer havasının

komponentl ri monitorinq zamanı n z r alınmır.

Atmosfer havasının çirkl nm sinin monitorinqi —

t bii prosesl r v antropogen f aliyy t n tic sind

atmosfer atılan z r rli qaz, maye v b rk tullantılara

k miyy t v keyfiyy t c h td n n zar tin elmi saslarla

h yata keçirilm sind n ibar tdir. Atmosfer havasında

kükürd, karbon v azot oksidl ri, toz, qurum, fenol, freon

v dig r z r rli madd l rin qatılı ını mü yy nl dirm k

üçün üç kateqoriyadan ibar t mü ahid v n zar t

m nt q l ri t kil edilir: 1) stasionar mü ahid m nt -

q l ri sistematik v uzunmüdd tli mü ahid l r aparılması

554

üçün n z rd tutulur. Bu m nt q l r hava nümun l rinin

götürülm si, atmosfer atılan tullantıların fasil siz

qeydiyyatının aparılması v meteoroloji parametrl rin

mü yy nl dirilm si üçün z ruri olan cihaz v

avadanlıqlarla t chiz olunur; 2) s yyar m nt q l r t l b

olunan yerl rd v ist nil n vaxtlarda ölçü cihazları

vasit sil münt z m olaraq mü ahid l r aparmaq, hava

nümun l ri götürm k v meteoroloji mü ahid l r

aparılması üçün n z rd tutulur; 3) m laltı postlar tüstü

v qaz m ll ri altında bird f lik mü ahid l r aparmaq

üçün n z rd tutulur.

Atmosfer havasının çirkl nm si üz rind mü ahid l r

stasionar v s yyar m nt q l rd aparılır.

15.3. Su obyektl rinin monitorinqi Su obyektl rinin monitorinqi — onların v ziyy tind

ba ver n prosesl rin vaxtında a kara çıxarılması,

qiym tl ndirilm si, h min prosesl rin inki afının

proqnozla dırılması v z r rli t sirinin qar ısının

alınması, su t chizatı v su mühafiz si sisteml rinin

t kmill dirilm si m qs di il su obyektl rinin hidroloji,

hidrogeoloji, hidrobioloji v hidrokimy vi göst ricil rin

münt z m mü ahid v n zar t sistemind n ibar tdir.

555

Su obyektl rinin dövl t monitorinqi dövl t su kadastrı

hüdudlarında aparılır. Su kadastrı özünd vahid dövl t su

fondunun t rkib hiss l ri olan: 1) yerüstü su obyektl ri

(çaylar, göll r, su anbarları, kanallar, gölm ç l r v

buzlaqlar); 2)yeraltı su obyektl ri (quyular, k hrizl r,

m craaltı su götürücül ri v s.); 3) s rh d su obyektl ri;

X z r d nizinin (gölünün) Az rbaycan Respublikasına

m nsub olan bölm si, onların su ehtiyatları, su

obyektl rind n istifad v su obyektl rinin istifad çil ri

bar d m lumatların m cmusudur.

Dövl t Su Kadastrının (DSK) n r olunan hiss si

a a ıdakı struktura malikdir: 1) yerüstü sular bölm si; 2)

yeraltı sular bölm si; 3) sulardan istifad bölm si.

Su obyektl rinin çirkl nm sinin monitorinqi Su obyektl rinin çirkl nm si — suların keyfiyy tini

pisl dir n, su obyektl rinin s thin , dibin v trafına

m nfi t sir ed n z r rli madd l rin tökülm si v

axıdılmasıdır.

Yerüstü su obyektl rinin fon t rkibi vçirkl nm sinin monitorinqi t bii prosesl rin fonunda

antropogen t sirl ri mü yy n etm k üçün su

ehtiyatlarının hidroloji, hidrokimy vi v hidrobioloji

556

göst ricil rind olan d yi iklikl rin t hlili, qiym tl ndiril-

m si v proqnozla dırılmasından ibar tdir.

Yerüstü su obyektl rinin (su axınları v sututarlar) fon

t rkibi v çirkl nm sinin monitorinqinin sas m qs di su

ehtiyatlarının mühafiz si, onlardan s m r li istifad

olunması v yerüstü su obyektl rinin optimal idar

edilm si üçün suyun keyfiyy t göst ricil rin n zar tin

elmi saslarla h yata keçirilm sidir.

Bu m qs dl a a ıdakı t dbirl rin h yata keçirilm si

t l b olunur: 1) ölk çayları, göll ri v sututarlarının

sularının fon t rkibi v çirkl nm si üzr münt z m

(sistematik) mü ahid l rin t kil edilm si; 2) su

obyektl rind kimy vi birl m l rin v çirkl ndirici

madd l rin balansının hesablanması, o cüml d n

kimy vi v çirkl ndirici madd l rin transs rh d çaylarının

su axını il qon u ölk l rd n respublikamızın razisin

g tirilm sin n zar tin t kili; 3) ölk çayları, göll ri v

sututarlarının çirkl nm s viyy sinin qiym tl ndirilm si

v proqnozla dırılması.

Yerüstü su obyektl rinin çirkl nm s viyy sinin

qiym tl ndirilm si v proqnozla dırılması m qs di il

daimi mü ahid m nt q l ri su obyektl rinin a a ıdakı

hiss l rind t kil olunur:

557

antropogen t sir m ruz qalmayan hiss l rind (fon

t rkibi üzr );

h rl r v iri ya ayı m nt q l rinin kommunal-

m i t tullantı sularının su obyektin axıdılan

hiss sind ;

iri s naye mü ssis l rinin tullantı sularının su

obyektin axıdılan hiss sind ;

suvarılan k nd t s rrüfatı sah l rind n kollektor —

drenaj sularının su obyektin axıdılan hiss l rind ;

su obyektl rinin balıqçılıq üçün h miyy tli olan

hiss l rind ;

transs rh d çaylarının respublika razisin qon u

ölk l rd n daxil olan hiss l rind ;

su obyektl rinin kurort-sa lamlıq, istirah t v idman

üçün istifad olunan hiss l rind ;

iri çayların m ns bl rind .

Yerüstü su obyektl rinin çirkl nm sinin v ziyy ti

haqqında lazımi v real informasiyanın toplanması il

ba lı monitorinq m nt q l ri dörd kateqoriyaya bölünür

v a a ıdakı qaydada t kil olunur:

I kateqoriyalı m nt q l r: orta v iri su obyektl rinin

(sututar v su axınlarının) iqtisadiyyat üçün böyük

h miyy tli hiss l rind ; 1 mln.-dan çox halisi olan iri

558

s naye h rl rinin yaxınlı ında; xüsusi qiym tli su

orqanizml rinin kürül m v qı lama yerl rind ;

fövq lad çirkl nm hallarının t krar olundu u

hiss l rd ; tullantı sularının h dd n çox axıdılması

n tic sind yüks k çirkl nm v ziyy ti olan yerl rd

t kil olunur. Xüsusi hallarda kiçik sututarı v su

axınlarında I kateqoriyalı m nt q l r t kil edil bil r. Bu

kateqoriyalı m nt q l rd : su mühitinin hidroloji v

hidrokimy vi göst ricil ri üzr mü ahid l r h r gün; 2-3

xarakterik çirkl ndiricil r üzr mü ahid l r ayın h r

dekadasında; bütün mümkün çirkl ndiricil r üzr

mü ahid l r ayda bir d f ; suyun fon t rkibi v

çirkl ndiricil r üzr tam h cmli mü ahid l r hidroloji

rejimin bütün fazalarında (ad t n ild 7 d f ) aparılır.

Hidrobioloji göst ricil r — fitoplankton, zooplankton,

zoobentos v perifitonun göst ricil ri üzr ayda bir d f ,

bu göst ricil rl yana ı, makrofitl r, fitobentosun

fotosintez intensivliyi v mikrobioloji göst ricil r üzr h r

rübd bir d f mü ahid l r aparılır;

II kateqoriyalı m nt q l r: su obyektl rinin halisinin

sayı 0,5-1,0 mln. olan h rl r yerl n hiss l rind ;

çayların Az rbaycan Respublikasının dövl t s rh di il

k si diyi yerl rind ; su canlılarının kürül m v qı lama

559

yerl rind ; çayların balıq t s rrüfatı üçün h miyy tli

olan su b ndl rinin yaxınlı ında; kollektor-drenaj v

s naye tullantı sularının müt kkil axıdıldı ı/atıldı ı

yerl rd , suyun orta çirkl nm s viyy sinin oldu u

rayonlarda v çayların m ns bl rind t kil olunurlar.

M nt q l rd : vizual mü ahid l r — h r gün, su

mühitinin hidroloji v hidrokimy vi göst ricil ri üzr

mü ahid l r — ayın h r dekadasında, bütün mümkün

çirkl ndiricil r üzr mü ahid l r — ayda bir d f , suyun

fon t rkibi v çirkl ndiricil r üzr tam h cmli mü ahid l r

hidroloji rejimin bütün fazalarında (ad t n ild 7 d f )

aparılır. Hidrobioloji göst ricil r — fitoplankton,

zooplankton, zoobentos v perifitonun göst ricil ri üzr

ayda bir d f , bu göst ricil rl yana ı, makrofitl r,

fitobentosun fotosintez intensivliyi v mikrobioloji

göst ricil r üzr h r rübd bir d f mü ahid l r aparılır;

III kateqoriyalı m nt q l r: su obyektl rinin halisinin

sayı 0,5 mln.-dan az olan orta v kiçik ya ayı

m nt q l rinin yerl diyi v halinin kütl vi istirah t

etdiyi zonalarında, su obyektin müxt lif tullantı sularının

müt kkil axıdılması/atılması n tic sind z if çirkl nm

s viyy si mü ahid edil n zonalarda, böyük v orta

çayların suqovu anlarında, böyük çayların v sututarların

560

çirkl nmi qollarının m ns bl rind t kil olunur. Bu

m nt q l rd suyun hidroloji v hidrokimy vi göst ricil ri

v bütün mümkün çirkl ndiricil r üzr mü ahid l r ayda

bir d f , suyun fon t rkibi v çirkl ndiricil r üzr tam

h cmli mü ahid l r is hidroloji rejimin bütün fazalarında

(ad t n ild 7 d f ) aparılır. Hidrobioloji göst ricil r

fitoplankton, zooplankton, zoobentos v perifitonun

göst ricil ri üzr vegetasiya dövründ ayda bir d f , bu

göst ricil rl yana ı, makrofitl r, fitobentosun fotosintez

intensivliyi v mikrobioloji göst ricil r üzr h r rübd bir

d f mü ahid l r aparılır;

IV kateqoriyalı m nt q l r stasionar hidroloji

b k d su obyektl rinin t bii fon t rkibinin öyr nilm si

m qs di il sututar v su axınlarının çirkl nm y m ruz

qalmayan hiss l rind , h mçinin t bii milli parkların v

qoruqların razil rind ki su obyektl rind t kil olunurlar.

Bu m nt q l rd mü ahid l r çayların (göll rin) hidroloji

rejiminin sas fazalarında (ad t n il rzind 7 d f )

kimy vi t rkibi üzr tam h cmd aparılır.

Kateqoriyalarından asılı olmayaraq mü ahid

m nt q l rinin hamısında h r gün su obyektinin ümumi

v ziyy ti üzr v kimy vi analiz üçün su nümun l ri

561

götürül n zaman suyun s rfi (s viyy si), temperaturu v

su axınının sür ti üzr mü ahid l r aparılır.

Yeraltı su obyektl rinin çirkl nm sinin mo-nitorinqi — t bii v texnogen amill rin t siri n tic sind ,

onların kimy vi element v birl m l rl , üzvi

madd l rl , bakteriyalarla (mikroorqanizml rl ) çirkl nm

d r c sinin öyr nilm si, proqnozla dırılması v

çirkl nm y qar ı t dbirl rin hazırlanmasının t min

edilm si m qs di il aparılır.

Yeraltı su obyektl rinin çirkl nm sinin monitorinqi

regional v xüsusi b k üzr aparılır.

Yeraltı su obyektl rinin çirkl nm sinin monitorinqinin

regional b k si yeraltı su obyektl rinin v ziyy tinin

monitorinqini t kil ed n Dövl t dayaq rejim b k sinin

mü ahid m nt q l ri — quyular, bulaqlar, k hrizl r,

horizontal drenl r v s. il eynidir v bu m qs dl ayrıca

b k yaradılmır.

h r, q s b v dig r ya ayı m nt q l rinin v

aqrar sektor obyektl rinin su t chizatı üçün istifad edil n

yeraltı su götürücül rin sah sind , yeraltı suları

çirkl ndir n obyektl rin t sir sah l rind , yeraltı suların

qidalanma m nb yi olan çirkl nmi yerüstü v h mçinin

yerüstü suları qidalandıran çirkl nmi yeraltı suların t sir

562

zonasında yeraltı suların çirkl nm sinin monitorinqinin

aparılması m qs di il razinin hidrogeoloji, geoloji,

geomorfoloji raiti, yerüstü v yeraltı suların axınının

istiqam ti, obyektin planda v k sili d s rh dl ri,

çirkl ndiricil rin növü, miqrasiya xüsusiyy tl ri v s.

n z r alınmaqla xüsusi b k yaradılır.

Regional v xüsusi b k nin m nt q l rind n su

nümun l rinin götürül r k laboratoriyalarda xüsusi

kimy vi, bioloji v radioaktiv analiz edilm si yeraltı suların

çirkl nm sinin monitorinqinin t rkib hiss sidir.

Monitorinqin aparılma tezliyi regional b k üzr ild bir

d f d n az olmamaqla h yata keçirilir. Xüsusi b k

üzr is h r bir hal üçün ayrılıqda mü yy n edilir.

Yeraltı su obyektl rinin hidrokimy vi göst ricil ri

mü ahid m nt q l rind n götürülmü su nümun l rinin

laboratoriya raitind analiz edilm si il öyr nilir.

Analizl rin götürülm tezliyi qar ıda duran m qs dd n v

sulu horizontların hidrokimy vi dinamikliyind n asılı

olaraq ild bir d f d n az olmamalıdır.

S rh d su obyektl rinin çirkl nm sinin monitorinqi — dövl tl rarası s rh di mü yy n ed n,

s rh di k sib keç n, yaxud üz rind n Az rbaycan

Respublikasının dövl t s rh dini keç n yerüstü v yeraltı

563

su obyektl rind yerl n suların keyfiyy tini pisl dir n,

su obyektl rinin s thin , dibin v trafına m nfi t sir

ed n z r rli madd l rin tökülm si v ya axıdılması üz -

rind mü ahid v n zar t sistemidir.

Çayların transs rh d çirkl nm sinin monitorinqi II ka-

teqoriyalı mü ahid m nt q l rind aparılır. Su ob-

yektl rind transs rh d çirkl nm nin monitorinqinin t -

kili a a ıdakılardan ibar tdir:

transs rh d çayların respublika razisin qon u

ölk l rd n daxil olan hiss l rind daimi mü ahid m n-

t q l rinin qurulması;

su obyektl rinin çirkl nm si üzr n tic l rin qon u

dövl tl rin müvafiq n tic l ri il müqayis li t hlili v qiy-

m tl ndirilm si;

qon u ölk l rd n tranzit g tiril n çirkl ndirici kim-

y vi madd l rin balansının hesablanması;

aylıq, illik, çoxillik mü ahid n tic l rinin hidrome-

teoroloji parametrl rl laq l ndirilm si v onların sa-

sında çirkl nm s viyy sinin qiym tl ndirilm si v proq-

nozla dırılması.

564

C dv l 3

Ya ayı m nt q l rinin atmosfer havasında z r rli

madd l rin buraxıla bil n qatılıq h dl ri, mq/ 3

Madd l r Maksimal bird f lik Ortagünlük

1 2 3

Azot oksidi 0,6 0,06

Azotdioksidi 0,085 0,085

Ammonyak 0,2 0,04

Aseton 0,35 0,35

Benzol 1,5 0,8

Benz(a)piren - 0,000001

Qeyritoksiki toz 0,5 0,15

Metallik civ - 0,0003

Hidrogensulfid 0,008 0,008

Karbonsulfid 0,03 0,005

Karbon oksidi 5,0 5,0

Fenol 0,01 0,003

Formaldehid 0,035 0,003

lor 0,1 0,03

15.4. X z r d nizinin (gölünün) Az rbaycan Respublikasına m nsub olan bölm sinin

çirkl nm sinin monitorinqiD nizin çirkl nm d n mühafiz edilm si m qs di il

onun çirkl nm m nb l rinin, d niz atılan/axıdılan

565

çirkl ndirici madd l rin k miyy t v keyfiyy t göst ri-

cil rinin mü yy nl dirilm si, d nizin çirkl nm v ziyy -

tinin qiym tl ndirilm si v proqnozla dırılmasından iba-

r tdir.

X z r d nizinin (gölünün) çirkl nm sinin monito-

rinqin a a ıdakılar daxildir:

d nizi çirkl ndir n m nb l rin mü yy nl dirilm si;

d nizin Az rbaycan Respublikasına m nsub olan

bölm sind daha intensiv çirkl nm y m ruz qalan

sah l rind , kurort-sa lamlıq v balıqçılıq zonalarında

suyun v dib çöküntül rinin çirkl nm s viyy sinin fiziki,

kimy vi v hidrobioloji göst ricil rin daimi n zar t

edilm si;

çirkl ndirici madd l rin qatılıqlarının zaman v

m kan dinamikasının t dqiq edilm si v bu dinamikanın

t bii sirkulyasiyası prosesl ri, d nizin hidrometeoroloji

rejimi v t s rrüfat f aliyy tinin xüsusiyy tl rind n

asılılı ının öyr nilm si;

açıq d nizd , sahil zonalarında v d niz s rh di

boyunca suyun v dib çöküntül rinin çirkl nm s viyy si-

nin qiym tl ndirilm si m qs di il münt z m v müt -

madi mü ahid l rin aparılması;

566

D niz suyunun v dib çöküntül rinin fon t rkibi üzr

mü ahid l r açıq d nizd v az çirkl nm y m ruz

qalmı ayrı-ayrı sahil rayonlarındakı uzunmüdd tli

okeanoloji (d niz hidrometeoroloji) stansiyalarda aparılır.

Suyun çirkl nm si üzr mü ahid l r d nizin

okeanoloji standart d rinlikl rind (0, 5, 10, 20, 50, 100,

500, 1000 m) v dib qatında aparılır.

Mü ahid stansiyaları (m nt q l ri) d nizin çirkl nm

s viyy sind n asılı olaraq, üç kateqoriyaya bölünür.

Kateqoriyalar çirkl nm m nb l rinin gücü v

yerl m si, çirkl ndiricil rin t rkibi, forması v qatılı ı,

fiziki-co rafi v regional xüsusiyy tl r n z r alınmaqla

a a ıdakı kild mü yy n edilir:

I kateqoriyalı stansiyalar (m nt q l r) d nizin

mühüm iqtisadi h miyy tli, yüks k d r c d antropogen

t sir m ruz qalan sahilyanı hiss l rind , balıqların v

dig r d niz canlılarının kürül m , artma v qı lama

yerl rind , liman v liman trafı sah l rd , iri ya ayı

m nt q l rinin, s naye v k nd t s rrüfatı tullantı

sularının axıdıldı ı, faydalı qazıntıların k fiyyatı, hasilatı,

istismarı v n qli yerl rind ; böyük çayların

m ns bl rind t kil olunur. Bu stansiyalarda vizual v

iki-üç çirkl ndiricil r üzr mü ahid l r ayın birinci v

567

üçüncü dekadasında, hidrokimy vi göst ricil r üzr tam

h cmli mü ahid l r is h r ayın ikinci dekadasında

aparılır v d niz mühitinin v ziyy ti haqqında operativ

m lumatlar alınır. Hidrobioloji göst ricil rd n fitoplankton,

zooplankton v mikrobioloji göst ricil r üzr tam h cmli

mü ahid l r ild bir d f aparılır.

II kateqoriyalı mü ahid stansiyaları (m nt q l ri)

d niz suyunun çirkl nm sinin mövsümi v illik

d yi m l rini t dqiq etm k üçün açıq d nizd v

sahilyanı zonalarda çirkl ndirici madd l rin miqrasiya

prosesl ri n tic sind daxil oldu u yerl rd t kil olunur.

Bu stansiyalarda çirkl ndirici madd l r v fon t rkibi üzr

tam h cmli mü ahid l r hidrometeoroloji raitd n asılı

olaraq ild 5-6 d f aparılır. Hidrobioloji göst ricil r üzr

tam h cmli mü ahid l r ild bir d f aparılır.

III kateqoriyalı stansiyalar çirkl nm nin fon s viyy -

sinin t dqiqi, bu fonun mövsümi v illik dinamikasının

öyr nilm si v kimy vi madd l rin balansının hesab-

lanması m qs di il açıq d nizd n az çirkl nm y

m ruz qalan hiss l rd t kil olunur. Bu stansiyalarda

çirkl ndirici madd l r v fon t rkibi üzr tam h cmli mü-

ahid l r hidrometeoroloji raitd n asılı olaraq, ild 2-4

568

d f aparılır. Hidrobioloji göst ricil r üzr mü ahid l r 3

ild bir d f aparılır.

D nizin dib çöküntül rinin çirkl nm si üzr

mü ahid l r I v II kateqoriyalı monitorinq stansiyalarında

aparılır.

Kateqoriyasından asılı olmayaraq, monitorinq

stansiyalarının hamısında d niz mühitinin çirkl nm si

üzr aparılan tam h cmli mü ahid l r zamanı

hidrometeoroloji parametrl r öyr nilir/ölçülür (suyun

temperaturu, su axınının istiqam ti v sür ti, atmosfer

t zyiqi, kül yin istiqam ti v sür ti, atmosfer ya ıntıları,

nisbi rütub t).

15.5. Torpaqların monitorinqi Torpaqların monitorinqi — torpaqların münbitlik

xass l rini s ciyy l ndir n ayrı-ayrı göst ricil rd ba

ver n d yi iklikl rin vaxtında a kara çıxarılması,

qiym tl ndirilm si, m nfi prosesl rin qar ısının alınması

v n tic l rinin aradan qaldırılması üçün torpaq fondunun

v ziyy tin münt z m mü ahid sistemidir.

Torpaqların monitorinqinin aparılması qaydaları

Az rbaycan Respublikası Nazirl r Kabinetinin 1999-cu il

7 iyun tarixli, 94 nömr li q rarı il t sdiq edilmi

569

“Torpaqların monitorinqinin aparılması qaydaları

haqqında sasnam ” il mü yy n edilir.

“Torpaqların monitorinqinin aparılması qaydaları

haqqında sasnam ” torpaqların çirkl nm sinin

monitorinqinin aparılması qaydalarını tam hat

etm diyind n, bu qaydalar a a ıdakı kimi mü yy n

olunur:

torpaqların çirkl nm sinin monitorinqi — onların

t bii v antropogen t sirl r n tic sind çirkl nm sinin

qar ısının alınması m qs di il torpaqlara atılan/axıdılan

tullantılara k miyy t v keyfiyy t c h td n n zar tin elmi

saslarla h yata keçirilm sind n ibar tdir.

Torpaqların çirkl nm sinin monitorinqi a a ıdakı

qaydada h yata keçirilir:

k nd t s rrüfatı razil rinin torpaqlarının mineral

gübr l r, pestisid v herbisidl rl çirkl nm si üzr ;

iri s naye h rl ri v mü ssis l rinin razi v traf

torpaqların texnogen tullantılarla (a ır metallar, neft, civ

v s.) çirkl nm si üzr ;

respublikanın müxt lif co rafi zonalarının torpaqla-

rının fon t rkibi üzr mü ahid l r t kil edilir v aparılır.

570

K nd t s rrüfatı torpaqlarının çirkl nm sinin

monitorinq m nt q l rind mü ahid l ri il rzind iki d f

aparılır:

yazda: mineral gübr l r, pestisid v herbisidl rin

istifad sind n qabaq;

payızda: k nd t s rrüfatı m hsullarının yı ımından

sonra.

Monitorinq m nt q l ri k nd t s rrüfatının kin

sah l rind — pambıqçılıq, üzümçülük, taxılçılıq,

meyv çilik, t r v zçilik, yem bitkil ri altındakı torpaq

sah l rind yerl dirilir. ri s naye h rl ri v

mü ssis l rinin razi v traf torpaqlarının texnogen

tullantılarla çirkl nm si üzr mü ahid l r h r

(mü ssis ) trafında dörd istiqam td ( imal, c nub,

q rb, rq), müxt lif m saf l rd ilin yaz v payız

f sill rind aparılır.

Respublikanın müxt lif co rafi zonalarının

torpaqlarının fon t rkibi üzr mü ahid l r ilin h r f slind

bir d f v güclü atmosfer ya ıntılarından (leysan) sonra

aparılır.

15.6. Mineral-xammal ehtiyatlarının monitorinqi Az rbaycan Respublikasının mineral-xammal bazası-

nın monitorinqin yer t kinin geoloji öyr nilm si, faydalı

571

qazıntı ehtiyatlarının v ziyy tinin qiym tl ndirilm si v

h r k tinin uçotu daxildir.

Dövl t geoloji öyr nilm sinin sas m qs di ölk

razisind , o cüml d n X z r d nizinin (gölünün)

Az rbaycan Respublikasına m nsub bölm sind geoloji

t dqiqatların aparılması, faydalı qazıntı yataqlarının

axtarı ı, qiym tl ndirilm si v k fiyyatı, yer t kind ba

ver n prosesl rin öyr nilm si, mineral-xammal bazası

haqqında informasiyanın toplanması, sisteml dirilm si

v saxlanılmasından ibar tdir.

Mineral-xammal ehtiyatlarının dövl t balansı s naye

h miyy tli yataqlar üzr h r növ faydalı qazıntı

ehtiyatlarının k miyy ti, keyfiyy ti, öyr nilm d r c si,

faydalı qazıntıların çıxarılması, itkisi v k f edilmi

faydalı qazıntı ehtiyatları il s nayenin t min edilm si

haqqında m lumatları özünd ks etdirir v mineral-

xammal bazasının v ziyy tinin uçotu m qs di il aparılır.

Faydalı qazıntıların dövl t kadastrı faydalı qazıntı

yataqlarının kompleks istifad si, onların i l nilm si v

laq dar infrastrukturların s m r li inki afı v

yerl dirilm si m qs di il aparılır.

572

15.7. Bioloji ehtiyatların monitorinqi Bitki örtüyü, o cüml d n me l rin monitorinqi —

me fondundan istifad , onun mühafiz si, qorunması v

me l rin b rpası, onların funksiyalarının artırılması

sah sind dövl t idar etm si m qs dil me fondunun

v ziyy tinin v dinamikasının qiym tl ndirilm si v

proqnozla dırılması sistemind n ibar tdir.

Me l rin monitorinqi me fondundan istifad nin,

onun mühafiz sinin, qorunmasının v me l rin

b rpasının, ekoloji funksiyalarının artırılması, me l rin

deqradasiyasının sas s b bl rinin mü yy nl dirilm si,

me l rin davamlı v dayanıqlı inki afı üçün proqnozların

v t dbirl rin i l nm si, onların uzunmüdd tli v

münt z m monitorinq sisteminin yaradılması m qs di il

aparılır.

Me l rin monitorinqin a a ıdakılar daxildir:

me l rin ekoloji funksiyalarını tam öyr nm k

m qs dil mü ahid yerl rinin, t bi t v t bii amill r

n tic sind geosistemd ged n d yi iklikl rin

istiqam tinin v dinamikasının mü yy nl dirilm si;

me l rin h miyy tini, bioloji xüsusiyy tl rini, t bii

v iqtisadi raitini n z r almaqla s m r li istifad sin ,

573

me t s rrüfatının s m r li aparılmasına n zar tin

h yata keçirilm si;

mü ahid l rin aparılmasında, m lumatların

toplanmasında, t hlilind ümumil dirilm sind yeni

texnologiyalardan, yerli v aerokosmik üsullardan, o

cüml d n m saf d n zondlama v müxt lif x rit

materiallarından istifad edilm si;

me fondundan istifad , onun mühafiz si,

qorunması v me l rin b rpası, onların ekoloji

funksiyalarının artırılması sah sind dövl t idar etm si

m qs dil me fondunun v ziyy tinin v dinamikasının

qiym tl ndirilm si v proqnozla dırılmasının h yata

keçirilm si;

me l rin yan ından qorunması üçün profilaktik

t dbirl rin görülm si, yan ın m l g lm m si üçün hali

arasında müxt lif vasit l rd n istifad etm kl t bli at

i l rinin aparılması, me yan ınlarının vaxtında a kar

edil r k onların qar ısının alınması üçün t dbirl r

görülm si;

me l rd z r rvericil rin v x st lik m nb l rinin

a kara çıxarılması, onların yayılmasının qar ısını almaq

üçün müvafiq fitosanitar t dbirl rin h yata keçirilm sin

n zar t edilm si;

574

me fondunun v ziyy tin dair cari, ekspedisiya,

aviavizual v s. me patoloji mü ahid l rin aparılması;

sanitar normalara m l edilm si, sanitar qırmaların

vaxtında v düzgün aparılmasına n zar t olunması.

Me fondunun uçotu, müt madi olaraq aparılan

me qurulu u i l ri zamanı h yata keçirilir.

Monitorinq mü ahid l rinin n tic l ri t hlil olunaraq,

me l rin v ziyy ti bitki örtüyünün deqradasiyasına

s b b olan sas amill r öyr nilir, me fondunun

k miyy t v keyfiyy t göst ricil ri qiym tl ndirilir,

proqnozla dırılır v m hsuldarlı ının yüks ldilm sin

düzgün istiqam t veril c k x rit , sxeml r, texnologiya v

tövsiy l r i l nib hazırlanır.

Me ehtiyatlarının monitorinqi Ekologiya v T bii

S rv tl r Nazirliyi t r find n h yata keçirilir.

Heyvanat al mi, o cüml d n balıq ehtiyatlarının monitorinqin — respublika razisind daimi, müv qq ti

v köç ri ya ayan v h i heyvanlar, qu lar v balıqların

yayılmasının, sayının, fiziki v ziyy tinin, onların ya ayı

mühitinin strukturunun, keyfiyy tinin münt z m

mü ahid si, qiym tl ndirilm si v proqnozla dırılması,

el c d onların mühafiz si v s m r li istifad olunması

sah sind tövsiy l rin i l nib hazırlanması daxildir.

575

Heyvanat al mi obyektl rinin monitorinqin

a a ıdakılar daxildir:

heyvanat al minin ya ayı mühitinin, miqrasiya

yollarının, qı lama yerl rinin, n silartırma v çoxalma

yerl rind mü ahid l rin aparılması (mövsüm üzr );

nadir v n sli k silm k t hlük si qar ısında olan

v h i heyvan növl rinin yayıldı ı ayrı-ayrı razil rin,

çoxalma yerl rinin ekoloji v ziyy tinin öyr nilm si

(mövsüm üzr );

heyvanat al minin say hesabatının aparılması

(m m lil rin yaz v payız, qu ların is payız v qı say

hesabatlarının aparılması);

t s rrüfat obyektl rinin tikintisind n, istismarından,

habel heyvanat al minin ya ayı mühitin z r rli t sir

göst r bil n f aliyy t növl rinin heyvanat al min

t sirinin öyr nilm si (il rzind );

su obyektl rind balıqların yayılma areallarının

v ziyy ti;

su obyektl rind balıqçılıq rayonları v onların

yerl rinin d yi m si;

balıq, v h i heyvan v qu ların ovlanmasının

intensivliyi;

576

n sli k silm kd olan balıq, v h i heyvan v

qu ların sayının kvotalar üzr t nziml nm si.

15.8. Atmosfer ya ıntılarının monitorinqi Atmosfer ya ıntıları (ya ı , qar) vasit si il respublika

razisin g tiril n çirkl ndirici madd l rin t rkibinin

öyr nilm si, onların traf mühit m nfi t sirinin

qiym tl ndirilm si v ya ıntıların keyfiyy t göst ricil rin

n zar tin h yata keçirilm si atmosfer ya ıntılarının

monitorinqin daxildir.

Bu m qs dl a a ıdakı t dbirl r h yata keçirilir:

ölk razisind ya ı sularının fon t rkibi üz rind

sistematik mü ahid l r t kil olunur v aparılır;

respublikanın davamlı qar örtüyü olan yüks k

da lıq razil rind qarın kimy vi t rkibi üz rind

mü ahid l r aparılır;

ya ı sularının fon t rkibi üzr mü ahid l r iri

s naye h rl rind n 100 km aralı yerl n meteoroloji

m nt q l rd t kil olunur. Aparılan mü ahid l r zamanı

kimy vi analiz üçün ya ı suyu nümun l ri ay rzind

yı ılır.

ri s naye h rl ri v mü ssis l rinin tullantılarının

ya ıntıların t rkibin t sirinin öyr nilm si m qs dil

mü ahid l r onların yaxınlı ındakı meteoroloji

577

m nt q l rd yerl dirilir. Bu m nt q l rd kimy vi

analiz üçün ya ı suyu nümun l ri leysan ya ıntıları

zamanı 1-3 saat rzind , dig r vaxtlarda is h ft v

dekada (10 gün) rzind yı ılır.

Ya ıntı nümun l rinin yı ılması zamanı meteoroloji

parametrl r üzr d mü ahid l r aparılır.

Qar örtüyünün fon t rkibi üzr mü ahid l r davamlı

qar örtüyü olan yüks k da lıq razil rd hidrometeoroloji

b k nin qarölçm mar rutlarında t kil olunur.

Mü ahid m nt q l ri iri s naye h rl rind n 100 km

v ondan çox aralı razil rd yerl dirilir.

Kimy vi analiz üçün qar nümun l ri ild bir d f

dayanıqlı qar örtüyü zamanı (fevral v mart aylarında)

götürülür. Aparılan mü ahid l rin n tic l rinin sasında

ölk razisin atmosfer ya ıntıları il dü n kimy vi

madd l rin miqdarı hesablanır, onların traf mühit t siri

qiym tl ndirilir v bu t sirin qar ısını almaq üçün müvafiq

tövsiy l r hazırlanır.

15.9. Radioaktivliyin monitorinqi Radioaktivliyin monitorinqi — kosmik üalanma-

ların v t bii radionuklidl rin torpaqda, suda, havada,

biosferin dig r elementl rind , qida madd l rind , habel

578

insan orqanizmind yaratdı ı t bii üalanma dozasının

monitorinqidir.

Radioaktiv çirkl nm nin monitorinqi — traf

mühitd , f aliyy tl ri traf mühitin radioaktiv çirkl nm -

sin , m hsullarında v tullantılarında radionuklidl rin

toplanmasına s b b ola bil n mü ssis l rd , t bii mühit

komponentl ri v insanın ya ayı mühitind radioaktiv

çirkl nm nin mü yy nl dirilib qar ısını almaq m qs di

il sistematik v xüsusi m qs dli rejiml rd radioaktiv

çirkl nm m nb l rinin qeydiyyatı yolu il aparılır.

Mü ssis l rd radioaktiv çirkl nm nin monitorinqi

istehsalat monitorinqi ç rçiv sind mü ssis nin özü

t r find n aparılır, n tic l ri aylar üzr göst rilm kl ild

bir d f Ekologiya v T bii S rv tl r Nazirliyin verilir.

Radiasiya m nb l rinin qeydiyyatı respublika

razisind f aliyy t göst r n mü ssis v t kilatlarda

mövcud olan radiasiya m nb l rinin, radiasiya m nb li

cihaz v avadanlıqların inventarla dırma aktının ild bir

d f yanvar ayının 25-d k Ekologiya v T bii S rv tl r

Nazirliyin t qdim olunması yolu il aparılır.

traf mühitin (su, torpaq, hava) radioaktiv

çirkl nm sinin sistematik mü ahid l ri a a ıdakı kimi

aparılır:

579

− üalanmanın ekspozisiya dozasının gücünün

ölçülm si − fon mü ahid l ri − günd 3 d f (saat 900,

1500, 1800-da) halinin radiasiya t hlük sind n

mühafiz si v vv lc d n x b rdar edilm si m qs di il

respublikanın ya ayı m nt q l rind aparılır. Günd lik

mü ahid l rin n tic l ri sasında aylıq v illik

göst ricil rin tendensiyaları mü yy nl dirilir.

traf mühitd , sas n su hövz l rind , atmosfer

havasında v ya ıntılarında, torpaqlarda ümumi −

radioaktivliyin t yin edilm si.

Havanın − radioaktivliyinin t yin edilm si günd lik

saat 730 − 1330 v 1930 − 130 intervallarında ilin bütün

f sill rind temperaturdan asılı olmayaraq aparılır.

Suların radioaktivliyinin monitorinqi hidroloji

rejiml rind n asılı olaraq müxt lif su obyektl rind

müxt lif qaydada aparılır:

− çaylarda su nümun l ri yayda − suyun minimal

s rfind − 1 d f , payızda − 1 d f , qı da − 1 d f ,

yazda − maksimal su s rfind − 3 d f aparılır;

− su anbarlarında v göll rd -radioaktivliyin t yin

edilm sinin müdd tl ri v sayı suyun s viyy

rejiml rind n asılı olaraq mü yy nl dirilir: yayda −

580

suyun minimal s viyy sind − 1 d f (ya ıntı olmayan

günd ), payızda − 1 d f , qı ın axır günl rind − qar

rim mi − 1 d f , yazda − gursululuq dövründ − 1

d f aparılır;

− torpaqların radioaktiv çirkl nm sinin monitorinqi,

onlarda ayrı-ayrı radioizotopların aktivliyinin yol veril n

h dd n yüks k olmamasına n zar t m qs di il

sistematik − ild 1 d f , xüsusi m qs dl r üçün is −

z ruri hallarda aparılır;

− yer s thin yaxın olan atmosfer qatında

aerozolların ümumi - radioaktivliyinin qatılı ının t yin

edilm si, sutka rzind t nzif plan etl rin üz rin yı ılmı

aerozolların radioaktivliyinin ölçülm si yolu il aparılır;

− ya ıntıların (qar, ya ı ) radioaktivliyi aylıq ya ıntı

nümun l rind tritium izotopunun miqdarının t yin

edilm si yolu il aparılır.

15.10. traf mühit z r rli fiziki t sirl rin monitorinqi Elektromaqnit üalanmanın monitorinqi —

respublikanın razisind sas üalanma m nb yi olan

Q b l Radiolokasiya Stansiyasının, müxt lif radio-

televiziya stansiyalarının, radarların, yüks k g rginlik

x tl rinin, peyk v mobil telefon rabit l ri stansiyalarının

581

yaratdı ı elektromaqnit üalanmasının traf mühit ,

canlılara v sas n d insanların sa lamlı ına vura

bil c yi z r rin öyr nilm si m qs dil aparılır. Bu

m qs dl :

− elektromaqnit üalanması yaradan m nb l rin

yerl diyi razil r mü yy nl dirilir;

− üalanma m nb l rinin yaxın trafının

radiomonitorinqi üçün elektromaqnit üalanmasının sas

parametrl ri olan “Elektrik sah sinin intensivliyi − E”

(V/m-l rl ), “Maqnit sah sinin intensivliyi − H” (A/m −

l rl ) v “ üalanma selinin sıxlı ı − P” (Vt/m2 − l rl )

mü yy n edilir;

− intensiv üalanma m nb yi olan RLS-nin t sir

zonasında monitorinq daimi mü ahid m nt q l ri

yaradılmaqla aparılır, daimi mü ahid m nt q l rind

fasil siz stasionar monitorinq aparılması t kil edilir;

− radio-televiziya, peyk v mobil telefon

stansiyalarının trafında ild 2 d f d n gec olmayaraq

monitorinq aparılır;

− ild bir d f d n az olmamaq rti il yüks k

g rginlik x tl rinin keçdiyi razil rin seyyar radiomonito-

rinqi t kil edilir;

582

− radarlara yaxın ya ayı m nt q l rinin razil rinin

radiomonitorinqi t l b olunan vaxtlarda aparılır;

− monitorinqin n tic l ri sasında üalanma

m nb l rinin sanitar-mühafiz zonaları mü yy nl dirilir;

− sanitar-mühafiz zonaları üzr müvafiq t dbirl r

planı i l nib hazırlanır.

S s-küy v vibrasiya t sirl rinin monitorinqi —

obyektl rin bu parametrl r gör xarakteriz edilm si,

h lledici amill rin mü yy nl dirilm si v ziyanlı t sirl rin

aradan qaldırılması üzr t dbirl r görülm si m qs di il

aparılır (vibro v akustik t cridedilm , onların yol veril n

h dl ri daxilind olmasına n zar t).

Vibrasiya v s s-küyün monitorinqi aparılark n t yin

edil n parametrl r a a ıdakılardır:

vibroyerd yi m ;

vibrosür t v vibrot cil;

k skinlik;

k narla maların amplitudaları;

vibrasiyanın dispersiyası;

akustik gücün s viyy si;

s s t zyiqinin orta kvadratik qiym ti.

583

Böyük h rl rd vibrasiya v s s-küyün insana t sir

ed n qeyri- lveri li çirkl ndiricil r qrupuna daxil olmasını

n z r alaraq onların monitorinqi sistematik aparılır.

Mü ahid m nt q l rinin yeri, sayı v h r nöqt d

n zar t edil n parametrl rin sayı s s-küy v vibrasiya

m nb l rinin xarakterin uy un f rdi qaydada mü y-

y nl dirilir.

15.11. Tullantıların monitorinqi Tullantıların monitorinqi — m l g l n, emal

olunan, utilizasiya edil n v saxlanılan tullantıların növü,

miqdarı, emal v basdırılma üsulları göst rilm kl , uçota

alınması v tullantıların düzgün yerl dirilm si

qaydalarına riay t olunmasının t min edilm sind n

ibar tdir.

Tullantıların monitorinqi a a ıdakı qaydada aparılır:

tullantı m nb l ri mü yy nl dirilir v

inventarla dırılır;

tullantı istehsalçıları, da ıyıcıları, emal ed nl r,

tullantı poliqonlarının operatorları tullantıların növü,

miqdarı, emal v basdırılma üsulları göst rilm kl , ild bir

d f d n az olmayaraq, Ekologiya v T bii S rv tl r

Nazirliyin hesabat t qdim edirl r;

584

Ekologiya v T bii S rv tl r Nazirliyi t r find n

“T hlük li tullantıların s rh dl rarası da ınması v

k narla dırılmasına n zar t haqqında” Bazel

Konvensiyasının prinsip v rtl rin m l olunması

t min edilir.

15.12. Sanitariya-epidemioloji monitorinq traf mühitin sanitariya-epidemioloji monitorinqi

— traf mühit amill rinin öyr nilm si v onların insanların

sa lamlı ına t sirinin qiym tl ndirilm si m qs di il

orqanoleptik, sanitariya-kimy vi, fiziki-kimy vi, bakteriolo-

ji, radioloji, toksikoloji, helmintoloji göst ricil r üz rind

aparılan n zar td n ibar t olub, a a ıdakıları hat edir:

seliteb v i zonasının atmosfer havasının

monitorinqi;

halinin t s rrüfat-içm li su t chizatında v

rekreasiya m qs dil istifad olunan açıq su

m nb l rinin monitorinqi;

bitkil rin yeti dirildiyi, mineral gübr v

pestisidl rd n istifad , z h rli kimy vi madd l rin

saxlanma yerl rinin, u aq mü ssis l rinin, idman-

sa lamlıq meydançalarının v s naye mü ssis l rinin

razil rinin torpa ının monitorinqi;

t s rrüfat-içm li suyun monitorinqi;

585

X z r d nizinin Az rbaycan Respublikasına

m nsub olan bölm sind halinin rekreasiya m qs dil

istifad etdiyi sahil zolaqlarının monitorinqi;

halinin radiasiya t hlük sizliyinin monitorinqi.

Atmosfer havasının sanitariya-epidemioloji monitorinqi. Seliteb zonanın atmosfer havasının

sanitariya-epidemioloji monitorinqi sas n s nayenin

inki afı, avtomobil n qliyyatının intensivliyi v s. n z r

alınmaqla dövl t sanitariya orqanları t r find n

mü yy nl dirilmi yerl rd v tezlikd t kil olunur.

zonasının havasının monitorinqi — i çinin m k

f aliyy ti prosesind daimi v müv qq ti oldu u

meydança v ya dö m d n 2 m-d k hündürlükd olan

sah nin havası üz rind dövl t sanitariya-epidemioloji

xidm ti t r find n aparılan n zar ti hat edir.

Monitorinq 17.12.2002-ci il tarixli, GN-4336/01-01

nömr li “Ya ayı yerl rind atmosfer havasını

çirkl ndir n madd l rin yol veril n konsentrasiya h ddi”

gigiyena normaları il reqlamentl diril n göst ricil r

üz rind aparılır.

halinin t s rrüfat-içm li su t chizatında vrekreasiya m qs dil istifad olunan açıq su m nb l rinin monitorinqi — halinin açıq su

586

m nb l rind n t s rrüfat-içm li v rekreasiya m qs dil

istifad etdiyi açıq su m nb l rinin üz rind n zar tin

h yata keçirilm sind n ibar tdir.

Monitorinq S hiyy Nazirliyi t r find n qanunverici-

likl mü yy n olunmu qaydada t sdiq edilmi sanitariya

norma v qaydaları il mü yy nl dirilmi orqanoleptik,

sanitariya-kimy vi, bakterioloji, radioloji, toksikoloji

göst ricil r üz rind ayda bir d f d n az olmamaq rti

il aparılır.

Torpa ın sanitariya-epidemioloji monitorinqia a ıdakı yerl rd t kil olunur:

bitkil rin yeti dirildiyi yerl rd ;

s naye mü ssis l rinin razisind ;

mineral gübr v pestisidl rin istifad yerl rind ;

z h rli madd l rin saxlanma yerl rind ;

u aq mü ssis l ri v idman-sa lamlıq meydançala-

rının razisind ;

yeni ya ayı v ictimai binaların, habel halinin

münt z m istifad etdiyi obyektl rin tikintisi planla dırılan

razil rd .

Monitorinq kimy vi göst ricil rin, o cüml d n üzvi bir-

l m l r, a ır metallar, pestisidl r, bakterioloji gös-

587

t ricil r, helmintl r v radioaktiv madd l rin miqdarı

üz rind rübd bir d f d n az olmamaqla h yata keçirilir.

T s rrüfat-içm li suyun sanitariya-epidemioloji monitorinqi — hali t r find n t s rrüfat-içm li su kimi

istifad olunan su m nb l rinin çirkl nm sinin qar ısının

alınması m qs dil h yata keçirilir.

Monitorinq müvafiq standartlar, sanitariya normaları

v qaydaları il reqlamentl diril n göst ricil r sasında

su m nb l rind , su t mizl yici qur ularda, su

hovuzlarında, paylayıcı b k l rd aparılır.

Monitorinqin keçirilm tezliyi ayda bir d f d n az

olmamaqla sanitariya-epidemioloji xidm t orqanları

t r find n mü yy nl dirilir.

X z r d nizinin sanitariya-epidemioloji monito-rinqi — halinin rekreasiya m qs dil istifad etdiyi sahil

zola ında aparılır. Monitorinq çim rlik mövsümü (may-

sentyabr) rzind h ft d bir d f d n az olmamaqla,

qalan vaxtlarda is ayda bir d f aparılır. Monitorinq

d niz suyunda insan sa lamlı ına m nfi t sir göst r n

neft m hsullarının, fenolun, mikrobioloji göst ricil rin,

asılı madd l rin t yini m qs dil h yata keçirilir.

halinin radiasiya t hlük sizliyinin monitorinqi —

halinin v traf mühitin ionla dırıcı üalanmanın

588

t sirind n mühafiz sinin t min edilm si m qs dil

aparılan t dbirl r sistemi olub qanunvericilikl mü yy n

edilmi normativ s n dl r uy un olaraq h yata keçirilir.

15.13. Ekzogen geoloji v seysmogeodinamik prosesl rin traf mühitin v ziyy tin t sirinin

monitorinqi Ekzogen geoloji prosesl rin traf mühitin

v ziyy tin t sirinin monitorinqin — torpaqların,

h r, q s b v k ndl rin, s naye v mülki obyektl rin

sürü m l rd n, sell rd n, subasmalardan, bataqla ma-

dan, oranla madan, yar an m l g lm d n, kül k v su

eroziyasından, abraziyadan v s. qorunması, ba ver

bil c k prosesl rin dinamikasının n zar td saxlanıl-

ması, proqnozla dırılması, onlardan d y bil c k ziyanın

minimuma endirilm si m qs di il kompleks hidrogeoloji,

müh ndis-geoloji, geofiziki, topogeodezik t dqiqatların

aparılması v bu m qs dl mü ahid b k sinin

yaradılması daxildir.

Ekzogen-geoloji prosesl rin monitorinq b k sin ,

növl rind n asılı olaraq, a a ıdakılar daxildir:

sürü m l r üzr — reperl r, quyular, mayaklar,

xüsusi cihazlar, vizual mü ahid nöqt l ri;

589

sell r, uçqun v töküntül r üzr — xüsusi

meydançalar, tamasalar, vizual mü ahid nöqt l ri;

subasmalar, bataqla malar v oranla malar üzr

— quyular, tamasalar, vizual mü ahid nöqt l ri;

kül k v su eroziyaları, abraziyalar v palçıq

vulkanları üzr — vizual mü ahid nöqt l ri v

tamasalar.

Ekzogen-geoloji prosesl rin monitorinqi, prosesin

d r c sind n v növünd n asılı olaraq, a a ıdakı tezlikl

aparılır:

I d r c li prosesl r (inki af ed n, lakin h l lik

irimiqyaslı t hlük yaratmayanlar) üzr — ild 1 d f ;

II d r c li prosesl r (t hlük yaradanlar, lakin

ümumi profilaktik t dbirl rin görülm si il qar ısının

alınması mümkün olanlar) — sürü m l r, sell r,

subasmalar, bataqla malar üzr ilin mart-iyun aylarında

h r ayda 1 d f d n az olmayaraq, qalan vaxtlar 3 ayda 1

d f d n az olmayaraq;

dig r prosesl r — h r 3 ayda 1 d f d n az

olmayaraq;

III d r c li prosesl r ( haliy v iqtisadiyyat

sah l rin real t hlük yaradan v onlara qar ı

t xir salınmaz t dbirl rin görülm si t l b olunan) —

590

sürü m l r üzr mart-iyun v oktyabr-noyabr aylarında

— h r ayda 3 d f d n az olmayaraq, qalan aylar 1

d f d n az olmayaraq;

dig r prosesl r — ayda 1 d f d n az olmayaraq.

Atmosfer çöküntül rinin aylıq normadan artıq oldu u

v anomal hallarda prosesl r üz rind lav olaraq

yoxlama mü ahid l ri aparılır.

Seysmogeodinamik prosesl rin monitorinqi —

respublika razisind seysmogeoloji, seysmogeodinamik,

hidroseysmoloji v geofiziki t dqiqatlar sasında t kil

edilmi , regional v lokal rejim b k l rind

hidrodinamik, hidrokimy vi v geofiziki sah l rin variasi-

yalarına mü ahid l rin aparılmasından, seysmo-

geodinamik raitin d yi m l rinin izl nilm sind n, ona

n zar td n v güclü seysmik prosesl rin proqnostik la-

m tl rinin öyr nilm sind n ibar tdir.

Seysmogeodinamik prosesl r üz rind kompleks mü-

ahid l r hidrodinamik, hidrokimy vi, geofiziki mü ahid

b k l rind (poliqonlarda) aparılır. Mü ahid l r hidro-

dinamik m nt q l rd fasil siz olaraq (h r saatdan bir),

geofiziki m nt q l rd günd lik, hidrokimy vi m nt q -

l rd is 5 günd n bir aparılır.

591

15.14. Xüsusi mühafiz olunan t bi t razil rinin monitorinqi

Az rbaycan Respublikasının xüsusi mühafiz olunan

t bi t razil rinin monitorinqi — t bi t kompleksl rinin v

onların komponentl rinin k miyy t v keyfiyy t

göst ricil rinin öyr nilm si, v ziyy tin qiym tl ndirilm si

v proqnozla dırılmasından ibar tdir. Xüsusi mühafiz

olunan t bi t razil rinin monitorinqi xüsusi mühafiz

olunan t bi t razil ri v obyektl rinin dövl t kadastr

hüdudlarında aparılır.

Xüsusi mühafiz olunan t bi t razil rinin

monitorinqin a a ıdakılar daxildir:

stasionar v mar rut mü ahid m nt q l rinin

t kil edilm si v mü ahid l rin aparılması;

heyvanlar al minin say hesabatının aparılması

( sas n m m lil rin yaz v payız, qu ların is payız v

qı say hesabatları);

xüsusi mühafiz olunan t bi t razil rind olan

me l rd t bii b rpanın v ziyy ti, vegetasiya dövrü

rzind onların üz rind mü ahid l rin aparılması

( sas n erk n yaz dövründ n ba layaraq tumurcuqlama,

çiç kl m , meyv v yarpaqların dü düyü dövr q d r);

592

t bi t kompleksl rinin qorunma v ziyy ti, b rpası,

antropogen t sirl rin qiym tl ndirilm si;

t bi t kompleksl rinin v komponentl rinin t hlük

faktorlarının öyr nilm si.

Qoruqların (yasaqlıqların) monitorinqi a a ıdakı

qaydada aparılır:

qoruqların (yasaqlıqların) yerl diyi co rafi

mövqed n, orada olan bitki v heyvanlar al mind n asılı

olaraq, bütün t bii zonaları hat ed n daimi v

müv qq ti t crüb v hesabat mü ahid m nt q l rinin

v mar rutların seçilm si;

qoruqların (yasaqlıqların) razil rinin torpaq

kateqoriyalarına gör bölünm si v orada olan

d yi k nliyin öyr nilm si (il rzind );

qoru un (yasaqlı ın) relyefind olan d yi iklikl rin

öyr nilm si (il rzind );

vegetasiya dövründ torpa ın rütub tliliyi, tempe-

raturun v ya ıntıların dinamikasının qiym tl ndirilm si;

suların (çaylar, göll r, bulaqlar, lal l r v s.)

uçotu (il rzind );

flora (yeni növl r v vv ll r m lum olan növl rin

yeni yayıldı ı razil r, nadir, n sli k silm kd olan, relikt

v endemik növl r) v onun d yi m si (il rzind );

593

fauna (m m lil r, qu lar, amfibi, reptili, balıq v s.)

v onun d yi m si (il rzind );

t bi tin t qvimi (mü ahid l r il boyu mövsüml r

üzr aparılır);

fenoloji m rh l ;

land aftın görünü ü;

sas mövsümi prosesl r, onların indiqatorları,

temperaturun gedi i; ba lanma;

k naraçıxma;

qoruq rejiminin v ziyy tinin v qoru un mühafiz

zonasına antropogen t sirin öyr nilm si.

16. Dövl t ekoloji ekspertizanın m qs di v v zif l ri 16.1. Dövl t ekoloji ekspertizasının m qs di:

1. Dövl t ekoloji ekspertizası t s rrüfat v ba qa

f aliyy tl r n tic sind traf mühit t sirin qiym tl ndiril-

m sinin dol unlu unu v düzgünlüyünü, q bul olunan

q rarların ekoloji t hlük sizlik d r c sini, t bii resurslar-

dan s m r li istifad v traf mühitin mühafiz si bar d

t klif olunan t dbirl rin s m r sini mü yy nl dirm k

m qs dil müvafiq icra hakimiyy ti orqanları t r find n

t kil olunur v h yata keçirilir.

594

2. Dövl t ekoloji ekspertizası traf mühitin mühafiz si

üçün z ruri t dbirdir v traf mühit m nfi t sir göst r

bil c k t sadüfi q rarlar q bul olunmasının qar ısını alır.

16.2. Dövl t ekoloji ekspertizasının v zif l ri 1. N z rd tutulan v h yata keçiril n, traf mühitin

v ziyy tin v halinin sa lamlı ına hazırda v ya

g l c kd bilavasit v ya dolayısı il t sir göst r

bil c k, t s rrüfat v ba qa f aliyy tl rin ekoloji t hlük si

s viyy sini mü yy n etm k;

2. Layih l diril n t s rrüfat v ba qa f aliyy tl rin

traf mühitin mühafiz si haqqında qanunvericiliyin

t l bl rin , gigiyena-sanitariya normalarına v

qaydalarına uy unlu unu qiym tl ndirm k;

3. N z rd tutulan traf mühitin mühafiz si

t dbirl rinin keyfiyy tinin n d r c d saslı oldu unu

mü yy n etm k.

Dövl t ekoloji ekspertizası a a ıdakıları r hb r tutur:

1. Beyn lxalq hüquq öhd likl ri;

2. Qanunçuluq, elmi saslılıq, a karlıq prinsipl ri,

ekoloji, sosial, müh ndis-texnoloji, texniki, arxitektura-

planla dırma, iqtisadi v ba qa qiym tl rin inteqrasiyası

prinsipl ri;

595

3. T s rrüfat f aliyy tinin traf mühit t sirinin

kompleks sosial-ekoloji-iqtisadi qiym tl ndirilm sinin n -

tic l ri;

4. Bütün insanların sa lamlı ı v rifahı üçün lveri li

traf mühit malik olmaq hüququnu;

5. ndiki v g l c k n sill rin m nafeyi namin ekoloji

tarazlı ın, genofondun v canlı t bi tin r ngar ngliyinin

qorunub saxlanılmasını t min etm k z rur tini;

6. T bi td n t nziml nm y n istifad nin potensial

t hlük si f rziyy si;

7. Q zaların ba verm sinin mümkünlüyünü;

8. traf mühitin qorunub saxlanılmasının c miyy tin

inki afının ayrılmaz t rkib hiss si kimi qiym tl ndirilm -

sini.

16.3. Dövl t ekoloji ekspertizasının obyektl ri Dövl t ekoloji ekspertizasının obyektl ri a a ıdakı-

lardır:

1. Ölk v iqtisadiyyat sah l ri üzr m hsuldar

qüvv l rinin inki afına v yerl dirilm sin dair dövl t v

yerli proqramların layih l ri;

2. qtisadiyyat obyektl rinin v kompleksl rinin

tikintisinin (yenid n qurulmasının, geni l ndirilm sinin,

596

yeni texnika il t chiz edilm sinin) v l v olunmasının

texniki-iqtisadi saslandırmaları (hesablamaları),

layih l ri, traf mühit t sirinin qiym tl ndirilm si

( MTQ) s n dl ri;

3. Yeni texnikanın, texnologiyanın, materialların v

madd l rin yaradılmasına, o cüml d n ba qa ölk l rd n

idxal edilm sin dair s n dl r;

4. traf mühitin mühafiz si haqqında t limat-metodik

v normativ-texniki s n dl rin layih l ri;

5. T s rrüfat f aliyy ti v ya fövq lad v ziyy t

n tic sind yaranmı ekoloji rait;

6. Regionda, ayrı-ayrı t bi t obyektl rind v

kompleksl rind (ekosistemd ) ekoloji rait;

7. Müvafiq icra hakimiyy ti orqanının q rarına sas n

t bii resurslardan istifad ni n z rd tutan müqavil

(kontrakt) layih l rinin ekoloji bölm l ri.

17. Az rbaycanın ekoloji t hlük sizliyi sah sindbeyn lxalq m kda lıq.

17.1. Ölk nin ekoloji t hlük sizliyi sah sindbeyn lxalq m kda lıq prinsipl ri

Ölk nin ekoloji t hlük sizliyi istiqam tind milli

s viyy d h yata keçiril n t dbirl r planetar miqyasda

597

traf mühitin mühafiz si v t bii s rv tl rd n davamlı

istifad m s l l rini tam h ll ed bilmir. vv la, milli

hüquq t minatlarından k narda olan s rv tl r dünya

dövl tl ri t r find n intensiv istismara m ruz qalırlar.

Dig r t r fd n, dövl tl r öz razil rind t s rrüfat v

dig r f aliyy tl r göst r r k qon u dövl tl rin traf t bii

mühitin ciddi ziyan vurur, ya da qon u dövl tl rin ekoloji

maraqlarını bu v ya dig r formada pozurlar. Buna real

misal olaraq Araz v Kür çaylarının Erm nistan v

Gürcüstan t r find n h dd n artıq yüks k

çirkl ndirilm sini göst rm k olar. Üçüncüsü, dövl tl r

t r find n razıla dırılmı beyn lxalq t dbirl rin h yata

keçirilm si milli miqyasda ölk nin ekologiyasının

mühafiz si m s l l rinin h llini daha effektiv edir. M hz

bu sas faktorlar ekologiya üzr beyn lxalq m kda lı ın

bir beyn lxalq hüquqi nizamlayıcı kimi rolunu artırır.

Hal-hazırda dünya ictimaiyy tini qlobal ekoloji

probleml r daha çox narahat edir. Bunlar, sas n, iqlim

d yi m l ri, ozon qatının seyr lm si, tur ulu ya ı lar,

s hrala ma, bioloji müxt lifliyin getdikc azalması hali

artımının yüks k tempi v t bii ehtiyatların getdikc

tük nm si probleml ridir. traf mühitin beyn lxalq hüquq

normaları sas n, indiki v g l c k n sill r namin yerin

598

t bii s rv tl rinin davamlı istifad olunmasının v qlobal

ekologiyanın z r rli t sirl rd n mühafiz sinin effektiv

idar olunmasına yön lmi dir.

Milli dövl tl r (xüsusil iqtisadiyyatın keçid dövrünü

ya ayanlar) traf t bii mühitin mühafiz si sah sind

iqtisadi imkanlar v probleml rin miqyası baxımından

beyn lxalq yardım olmadan bir çox ekoloji probleml ri

müst qil h ll etm k imkanına malik deyildirl r. Bununla

laq dar olaraq, son dövrl rd bu sah d bir sıra

strukturlar v mexanizml r yaradılmı dır. Bu strukturların

sas m qs di ölk l rin inki afında, milli v b ri

miqyasda ekoloji v sosial probleml rin h llind onlara

yardım etm kd n ibar tdir. Bel struktur v

mexanizml rin f aliyy tinin sas faydası h r eyd n

vv l bu ölk l rin qlobal v regional probleml rin h llin

c lb olunmasından ibar tdir.

Özünün statusu, missiyası, f aliyy t dair sind n asılı

olaraq beyn lxalq t kilatlar müxt lif yardımlar etm k

imkanlarına malikdirl r. Bunlar ad t n maliyy , texniki,

informasiya, m sl h t v s. yardımlardan ibar tdir.

Müasir dövrün iqtisadi inteqrasiya raitind bütün

t hlük sizlik növl ri (h rbi, ekoloji, iqtisadi, sosial v s.)

iç risind ekoloji t hlük sizliyin t min olunması problemi

599

bu gün üçün aktual hesab edilir. lb tt , ekoloji

probleml r ardıcıllı ını h r hansı bir götürülmü dövl t v

region ç rçiv sind h ll etm k olar v lazımdır. Lakin yer

kür sinin halisinin ekoloji t hlük sizliyi yalnız bütün

c miyy tin birg s yi n tic sind t min oluna bil r.

Bundan ötrü planetin ekoloji böhran probleminin h ll

edilm si üçün bütün dövl tl rin v xalqların birg

koordinasiya edilmi f aliyy ti g r kdir. traf t bii mühitin

beyn lxalq hüquq mühafiz sinin sas obyekti t bii

obyektl r hesab edilir ki, onlar da beyn lxalq hüquq

subyektl rin dair ekoloji münasib tl r m l g tirir,

inki laf edir v geni l nir. Ölk nin ekoloji t hlük sizliyinin

t minatı obyektl ri iki kateqoriyaya ayrılır:

1. Ayrı-ayrı dövl tl rin yurisdiksiyasına daxil olan.

2. Ayrı-ayrı dövl tl rin yurisdiksiyasına daxil olmayan.

Birinciy daxil olan atmosfer hövz si, yaxın kosmos,

dünya okeanı, Antarktida, köç ri heyvan növl ri. Qeyd

edil n obyektl r beyn lxalq ekoloji hüquq normalarına

müvafiq olaraq qorunur v istifad olunur. O obyektl r ki,

beyn lxalq mühafiz olunan obyektl r daxil deyildirl r,

z rur t yarandıqda beyn lxalq m kda lıq obyektl ri kimi

traf t bii mühitin mühafiz si, t bi td n s m r li istifad ,

ekoloji t hlük sizlik sah l rind çixi ed bil rl r.

600

Konkret ölk nin yurisdiksiyasına daxil olan traf

mühitin beyn lxalq hüquqi obyektl ri – dünya t bi ti mi-

raslarına daxil edilmi v n sli k silm k t hlük si

qar ısında qalan nadir heyvan v bitki növl ri, beyn lxalq

çaylar, d nizl r, göll r v ba qa obyektl rdir. Ölk nin

ekoloji t hlük sizliyi sah sind beyn lxalq m kda lıq

prinsipl ri BMT-nin 1972-ci ild keçirilmi Stokholm

konfransında ekoloji t hlük sizliy h sr olunmu

b yamnam d qisa v dürüst ifad edilmi dir:

1-ci prinsip: (ba lıca):

H r bir dövl tin özünün milli siyas ti il traf mühitin

probleml rin yana ma a müvafiq olaraq öz razisind ki

ehtiyatlardan istifad etm k hüququna malikdir. Ancaq

onlar üz rl rind böyük m suliyy t da ıyırlar ona gör ki,

onların f aliyy ti ölk nin milli razisind n k narda yerl -

n dövl tl rin ekoloji t hlük sizliyin z r r vurmasın.

2-ci prinsip:Yerin t bii ehtiyatları, o cüml d n hava, su, torpaq,

flora, fauna v xüsusil d t bii ekosistemin xarakterik

növl ri insanların s m r li planla dırma f aliyy ti

vasit sil indiki v g l c k n sill rin istifad si üçün

qorunmalıdır.

601

3-cü prinsip: B rpa olunmayan ehtiyatlardan el istifad

olunmalıdır ki, g l c kd bu ehtiyatların tük nm sinin

qar ısı alınsın v beyn lxalq m kanda bütün insanlar

onların istifad sind n yararlana bilsinl r. Ölk nin ekoloji

t hlük sizliyinin t kili sah sind beyn lxalq qar ılıqlı

t sir prinsipl ri ümumdünya t bi t xartiyası il

tamamlanmı ki, BMT ba assambleyası t r find n t qdir

edilmi v 28 oktyabr 1988-ci ild çıxarılmı q tnam d

t nt n li elan edilmi dir:

1. Bioloji ehtiyatlar yalnız onların t bii

özünüb rpaetm qabiliyy ti h ddind istifad olunmalıdır;

2. Torpaqların m hsuldarlı ı, uzunmüdd tli

münbitliyinin saxlanması v üzvi madd l rin t rkib

hiss l rin ayrılması, eroziya v h r hansı bir ba qa

özünüm hvetm nin qar ısının alınması t dbirl ri

say sind saxlanılır v yax ıla dırılır;

3. T krar istifad si mümkün olan ehtiyatlar, su

ehtiyatları da daxil olmaqla t krar n istifad olunur;

4. Bird f lik istifad olunan b rpa olunmayan

ehtiyatlar, ehtiyatların uçotu aparılmaqla istehlak üçün

s m r li emalın mümkünlüyü v onların istismarının t bii

602

sistemin f aliyy tin uy unlu u il lazımi d r c d

istismara verilir;

5. Ölk d ekoloji t hlük sizliyi pozan radioaktiv v

toksiki tullantıların atılmasına qar ı dövl t s viyy sind

xüsusi t dbirl r görülm lidir;

6. Ölk nin ekologiyasına ciddi, b rpası mümkün

olmayan z r r vura bil c k f aliyy td n imtina edilm lidir.

7. nsanların f aliyy ti n tic sind t n zzül u ramı

rayonlar, onların t bii potensialına uy un olaraq bu

rayonda ya ayan halinin rifah halı qorunmaqla yenid n

qurulmalı v vv lki v ziyy t g tirilm lidir.

ndiki zamanda dövl tin qar ısında iki növ ekoloji

hüquqi m suliyy t durur: siyasi v maddi.

M suliyy tin n geni yayılmı forması sanksiyalardır

(qanunpozucu dövl t qar ı inzibati, m cburedici

t dbirl r sistemi). Maddi m suliyy t bu v ya dig r dövl t

t r find n beyn lxalq öhd likl rin pozulması zamanı

meydana çıxır ki, onun f aliyy ti n tic sind dünya

c miyy tin v ya onun ayrı-ayrı üzvl rin maddi z r r

vurmu dur. Maddi m suliyy tin a a ıdakı formaları

mövcuddur:

T zminat (ekoloji z r rin pulla ifad si), Restitusiya

(pozulmu hüququ b rpa etm v z r rin öd nilm si) v

603

Substitusiya (m hv edilmi v yararsız hala dü mü

obyektl rin v zl nm si).

Bu ekoloji qanun poz unluqlarına gör qanun pozan

dövl t qar ı m suliyy t növl ri daxilı olmaqla

“Restovrasiya” da t tbiq olunur ki, bu da h r hansı bir

obyektin axırıncının b rpası il vv lki v ziyy t

g tirilm sidir.

Öz ekoloji siyas tind Az rbaycan indiki v g l c k

n slin m nafeyini n z r alaraq ümumi t hlük sizliyin

t min olunması v t bi tin qorunması sah sind

beyn lxalq m kda lı ın inki afı z rur tind n çıxı edir.

Beyn lxalq c miyy t uzun müdd t ekologiya sah sind

beyn lxalq m kda liq prinsipl rini tövsiy , t klif,

m sl h t formasında t kmill dirmi v formala dırmı -

dır. Bunları qanun halında birl dir r k dövl tl r bu

m s l nin h llind öz üz rl rin öhd likl r götürmü l r

(onların realla dırılması üzr , g r kli t dbirl r görülm si

üzr ). Ölk nin ekoloji t hlük sizliyi sah sind beyn lxalq

m kda lıq prinsipl ri haqqında Az rbaycan Respub-

likasının qanununda a a ıdakılar qeyd olunur:

- h r bir insan lveri li ekoloji raitd ya amaq

hüququna malikdir;

604

- h r bir dövl t öz halisinin t labatını öd m k v

inki af etdirm k m qs dil traf t bii mühitind n v t bii

ehtiyatlar ndan istifad hüququna malikdir (Bu halda

dövl tin müst qilliyi yaranır ki, bu da onun ekoloji

siyas tini mü yy n etm sin , öz iqtisadiyyatı il

ekologiya arasında qar ılıqlı laq yaratma a, onların

elmi saslı laq l ndirm prinsipl rini realla dırma a

imkan verir);

- bir dövl tin ekoloji firavanlı ı ba qa dövl tin v ya

onların maraqları n z r alınmadan t min oluna bilm z;

- ölk nin razisind h yata keçiril n t s rrüfat

f aliyy ti ist r ölk hüdudlarında, ist rs d tabeliyind

olmayan razil rd traf mühit z r r vurmamalıdır;

- transs rh d çirkl nm il mübariz özf aliyy tinin

z r rli n tic l ri haqqında h ms rh d ölk l rin x b rdar

edilm si müasir dünyanın h ll etm li oldu u n sas

m s l l rd n biridir;

- gözl nilm z ekoloji sonluqla n tic l n bil c k

ist nil n bu v ya dig r t s rrüfat f aliyy ti yol

verilm zdir;

- beyn lxalq s viyy d t sdiql nmi meyarlar

sasında t bii ehtiyatların müasir v ziyy ti v

605

d yi dirilm si üz rind qlobal, regional v milli

s viyy l rd n zar t sistemi yaradılmalıdır;

- fövq lad ekoloji hallarda dövl tl r biri-birin

köm klik göst rm lidirl r;

-ekoloji t hlük sizlik probleml ri il ba lı bütün

mübahis l r ancaq sülh yolu il h ll edilm lidir.

Ölk nin tabeçilliyind n k narda yerl n ekologiyanın

mühafiz olunan obyektl ri a a ıdakı bölm l r ayrılır:

1. Bütün dövl tl rin ümumi istifad sind olan

obyektl r (atmosfer, ozon t b q si)

2. Bir neç v ya bütün dövl tl rin istifad sind olan

obyektl r (Antarktida, Qara d niz v Barens d nizi).

3. ki qon u dövl tin ümumi istifad sind olan

obyektl r (Dunay çayı, Amur, Kür v .s çaylar, göll r)

Flora v faunanın qorunması xüsusi t l b olunan n sli

k silm kd olan bitki v heyvan növl rinin qorunması

m qs dil Beyn lxalq Qirmızı kitab t rtib olunmu dur.

Ekologiyaya z r r vuran h rbi v ba qa f aliyy t

növl rinin qada an edilm si haqqında, köç ri heyvan

növl rinin qorunması haqqında, atmosferin geni

s rh dd çirkl nm si haqqında, Aralıq d nizinin

çirkl nm sinin qar ısının alınması haqqında,

Antarktidada canlı ehtiyatların qorunması haqqında,

606

Atlantik okeanın imal- rq hiss sind balıq ovu

haqqında, flora v fauna növl rinin beyn lxalq ticar ti

haqqında, Qütb ayısının qorunması haqqında, Baltik

d nizind balıq ovu v canlı ehtiyatların mühafiz si

haqqında razıla ma v konvensiyalar h yata

keçirilm kd dir.

Müasir dövrd bütün dünyada yüks k s viyy d

qlobal xarakter da ıma a ba layan ekoloji probleml rin

h llinin k skinliyi v vacibliyi anlayı ı praktiki olaraq d rk

olunmu dur. Onların universallı ı v bir-birind n asılılı ı

co rafi yerl m sind n v iqtisadi inki af s viyy sind n

asılı olmayaraq birg t klif v t dbirl rin i l nib

hazırlanmasına imkan verir. Bununla yana ı dünyanın

müxt lif ölk l ri traf mühitin yax ıla dırılması

proqramlarını eyni d r c d h yata keçirm k imkanına

malik deyill r. Buna gör d dünya ölk l ri ç rçiv sind

beyn lxalq m kda lıq çox vacibdir.

17.2. Ölk nin ekoloji t hlük sizliyinin beyn lxalq aspektl ri

Ölk nin ekoloji t hlük sizliyinin beyn lxalq aspektl ri:

- milli t bi td n istifad proqramlarının realla dırılması

t crüb sinin mübadil si;

607

- dövl tl rarası proqram v razıla maların yaradılması

v f aliyy t göst rm si;

- traf t bii mühitin v ziyy tin v q bul olunmu

razıla maların yerin yetirilm sin n zar t ed n

beyn lxalq idar v t kilatların yaradılması.

Müasir dövrl rd praktiki olaraq dünyanın bütün

inki af etmi ölk l rind ekoloji t hlük sizlik sah sind

milli proqramlar hazırlanıb, q bul olunub, h yata

keçirilm kd dir. lk vaxtlar bu proqramın realla dırılması

yı ılıb qalmı tullantıların m hv edilm sin yön ldilmi di.

Bu sah d görül n t dbirl rin ks riyy ti istehsalat

f aliyy tinin neqativ n tic l rini aradan qaldırma a

yön ldilmi dir v dem k olar ki, traf mühitin pisl m si

n z r alınmırdı. Bel yana manın m hdudlu u aydındır,

lakin ilk vaxtlar ona b ra t qazandırılırdı. Bel ki,

hadis l r silsil si zamanı keçmi f aliyy td pozulmu

ekosistemi xilas etm k lazım g lirdis , indiki v ziyy td

dig r probleml r daha çox n z r çarpır. Bir çox

ölk l rd bütün t bii rzaq z nciri üzr v müvafiq

qanunvericilikd b rkidilmi bütün sah l r üzr t bi td n

istifad nin kompleks proqramları q bul olunmu dur,

onların iç risind dövl tin t bi ti mühafiz f aliyy tinin

t nziml nm sind ki rolu mü yy nl mi , t bi td n

608

istifad çil rin hüquq v öhd likl ri mü yy n olunmu dur.

nki af etmi ölk l rd t bi td n istifad sistemin dövl t

müdaxil si n z r çarpacaq d r c d dir. erarxik

idar etm sistemi yaradılır ki, burada t bi td n istifad

siyas tinin m qs dl ri, onun obyektl ri v el c d onun

h yata keçirilm d r c l ri (ümumdövl t, yerli) ayrılır.

Son ill r bu sah d dövl t idar etm orqanlarının,

el c d öz hat dair sind ekoloji t hlük sizlik

v ziyy tin gör cavabdeh olan mü yy n sah l ri hat

ed n nazirlikl rin sayının artım tendensiyası v onların

funksiyalarının geni l nm si mü ahid olunur. M s l y

dig r t r fd n yana ıldıqda görünür ki, praktiki olaraq

bütün inki af etmi ölk l rd milli ç rçiv d t bi ti

mühafiz siyas tin r hb rliyi h yata keçir n m rk zi

orqan yaradılmı dır. Yaponiyada traf mühitin mühafiz si

idar si, Fransada bu sah y müvafiq nazirlik, AB – da

öz bölm l ri olan ekoloji t hlük sizlik üzr Federal

agentlik f aliyy t göst rir. Ölk nin ekoloji t hlük sizliyinin

dövl t t nziml nm si metodlarının müxt lifliyin

baxmayaraq dövl rtl r birg t bi ti mühafiz siyas tinin

m qs dl rini mü yy nl dirir, prioritetini t yin edir v

t bi td n istifad çil rl qar ılıqlı münasib t normalarını

i l yib hazırlayırlar. T s rrüfat mexanizminin özü d

609

bazar sasında iqtisadi v inzibati xarakterli m cburedici

t dbirl r üzr f aliyy t göst rir.

nki af etmi ölk l rin böyük ks riyy tind ekoloji

siyas tin aparılması v onun maliy l dirilm si “ekoloji

v ziyy tin normativ keyfiyy t” prinsipin saslanır ki, bu

da, müxt lif növ çirkl nm l r gör standartların mü y-

y n edilm si yolu il h yata keçirilir. Bel standartlara

keçid, h m c zalandırıcı, h m d stimulla dırıcı xarakterli

müvafiq vergi siyas ti, dotasiyalar, güz tli kreditl r

vasit sil çirkab madd l rinin ticar tinin praktikada t tbiqi

yolu il v ya onların normativ v normadan k nar

s viyy l rin gör öd m l r - vergil r yolu il t min

olunur. ks r nki af etm kd olan ölk l rd ( EOÖ)

ekoloji t hlük sizliy dair qanunvericilik aktları

hazırlanmı , dövl t orqanları t sis edilmi , ekosistemin

qorunması proqramları yaradılma a ba lanmı ,

çirkl nm nin normaları v standartların normaları i l nib

hazırlanmı dır. ”Üçüncü dünya” ölk l ri üçün xüsusil

ehtiyatqoruyucu, tullantısız texnologiyanın t tbiqi, aqrar

sah d m hsuldarlı ın yüks ldilm si v yanacaq

energetika resurslarından istifad nin s m r liliyinin

yüks ldilm si sah l rind EÖ-in ( nki af etmi ölk l r)

t crüb sind n istifad edilm si çox vacibdir. Bu

610

t crüb l r onlara industrial c miyy tin s hvl rind n yaxa

qurtarma a, onların ümumi sosial-iqtisadi inki afı il

laq dar yaranan bir çox ekoloji probleml rin h llin

imkan yaradır.

Keçid iqtisadiyyatında olan ölk l rd (M rk zi v

rqi Avropa, MDB ölk l ri) h l , planlı, m rk zl -

dirilmi t s rrüfat dövründ t bi ti mühafiz sah sind

bir sıra t crüb toplanmı dır. 70-80-cı ill rd bir sıra

t bi ti mühafiz qanunları i l nib hazırlanmı v q bul

olunmiu , t bi td n istifad üzr dövl t idar etm

sistemi yaradılmı , ekoloji manitorinq h yata keçirilmi

(su hövz l ri v atmosferin v ziyy ti üzr qeydiyyat

aparan n zar t m nt q b k si) t bi td n

istifad çil r iqtisadi t sir al tl ri, ekoloji fondlar

yaradılmı dır.

17.3. Ekoloji t hlük sizliyin t minatında iqtisadi mexanizml r

qtisadi mexanizml ri iki tip bölm k olar:

- bütün t s rrüfat sah l rini hat ed n mexanizml r-

makro s viyy ;

- xüsusi mexanizml r - bilavasit traf mühitin

mühafiz si il ba lı olan iqtisadi mexanizml r.

611

B z n t bi td n istifad nin iqtisadi mexanizml rini 3

qrupa ayırırlar:

1. Konsepsasiya mexanizml ri - bu mexanizml r

iqtisadi inki af üçün n ümumi m hdudiyy t h ddi qoyur.

Bu üsullar dem k olar ki, iqtisadi inki afa mane olmur.

qtisadi mexanizml rin bu qrupu sas n neqativ ekoloji

n tic l rin aradan qaldırılmasına yön lir v onu yaradan

s b bl r is heç ara dırılmır da. T bi td n istifad nin bu

qrupu iqtisadiyyatın inki afının texnogen tipin aiddir.

2. Ekoloji balansla dırılmı - t bi ti mühafiz vistehsal f aliyy tl rinin inki afını stimulla dıran mexanizml r. Bu mexanizml rin sasını bazar

münasib tl ri t kil edir. Onlar t bii ehtiyatların

mühafiz sin yeni texnologiyaların t tbiqi vasit sil

rait yaradır. N z ri c h td n bu qrup, z if davamlı

inki af üçün s ciyy vidir.

3. S rt mexanizml r. Bu mexanizml r h m inzibati,

h m d bazar mexanizml rini hat edir. Bunlara aiddir:

s rt vergi-kredit mexanizml ri, t bii ehtiyatların

istifad sini geni l ndir n üsullar, daraldan c rim siyas ti.

Reallıqda bu cür mexanizml r ayrıca dem k olar ki, olmur.

Çox vaxt bunları birl dirm k lazımdır. Bu is konkret

razi v texnologiyadan asılıdir.

612

G l c kd iqtisadi inki afın ekolojil dirilm si nöqteyi

n z rind n stimulla dırılması v s rt mexanizml rin

sintezi m qs d uy undur. K nd t s rrüfatı üçün k nd

t s rrüfatının bioloji inki afını stimulla dıran üsullar

iqtisadi s rt mexanizml rl birl m lidir. Bu üsulların

birliyi texnogen k nd t s rrüfatı tipini t s rrüfatdan

çıxarmalıdır (Pesdisidl rd n, a ır texnikadan istifad nin

minimumla dırılması v s.). M s l n: mü yy n sah l rin

inki afı üçün hansı üsulun seçilm sinin m qs d uy un

oldu unu n z rd n keçir k. Yanacaq-energetika

kompleksi üçün mümkün 2 konsepsiyanı t hlil ed k:

1. Elektrik enerjisinin istehsalının artırılması;

2. Enerjiy q na t.

Seçilmi üsuldan asılı olaraq t bi td n istifad nin

iqtisadi mexanizml ri t tbiq olunacaq. Enerjiy q na t v

ümumi iqtisadiyyatın struktur d yi ikliyi özün m xsus

mexanizml ri t l b edir. Bunlara vergi, kredit

m hdudiyy tl ri (yeni yataqların k fi v istismarından

vergi m hdudiyy tl ri) aiddir. Enerjiy q na t ed n

istehsal sah l rinin inki afı üçün mülayim raitin

yaradılması, traf mühitin çirkl nm sin gör v

yataqların istismarında standartlara v normativl r riay t

olunmadı ına gör böyük c rim l rin t tbiq olunması v

613

s. aiddir. Yanacaq-energetika kompleksinin ekstensiv

inki af istiqam ti götürül rs , iqtisadi mexanizml r

a a ıdakı t l bl ri öd m kl formala malıdır:

- torpa ın qiym tinin a a ı olması;

- t bii ehtiyatlardan istifad y gör öd ni in a a ı

olması;

- yeni elektrik stansiyaların tikilm si üçün güz tli

rejimin n z rd tutulması v s.

ASK-nin inki af konsepsiyası, k nd t s rrüfatı

m hsullarının qıtlı ı il ba lıdırsa, t bi td n istifad nin

iqtisadi mexanizml ri kifay t q d r yum aq olmalıdır ki,

yeni torpaq v su ehtiyatlarının dövriyy y qatılmasına

mane olmasın, kimy vi vasit l rin k nd t s rrüfatında

istifad sin yardımcı olsun. Bazar iqtisadiyyatına keçid

raitind t bi td n istifad nin iqtisadi mexanizml rin

a a ıdakı elementl r daxildir:

- t bi td n istifad nin öd ni liliyi;

- t bi ti mühafiz f aliyy tinin iqtisadi maraqlandırma

mexanizmi;

- traf mühitin çirkl ndirilm sin gör öd ni ;

- t bii ehtiyatlar bazarının yaradılması;

614

- ekoloji amil n z r alınmaqla qiym tin m l

g lm sinin mük mm ll dirilm si (xüsusi il t bi ti

istismar ed n sah l r üçün);

- ekoloji fondlar;

- ekoloji proqramlar;

- çirkl nm hüquqlarının satılması;

- girov pul sistemi (girov saxlama v qaytarma

sistemi) ;

-ekoloji sı orta.

T bii ehtiyatların iqtisadi qiym tl ndirilm si v qiym t

sasında t bi td n istifad nin öd ni liliyi t tbiq

olunmalıdır. T bi td n istifad nin öd ni liliyinin t tbiqi

ekoloji amill rin iqtisadiyyatda daha çox n z r

alınmasına g tirib çıxarmalıdır. Mü yy n m nada t bii

ehtiyatlardan istifad y gör öd ni l rin iç risind

a a ıdakı öd ni l r vardır:

- t bii ehtiyatlardan istifad hüququna gör ;

- t bii ehtiyatların mühafiz si v t krar istehsalına

gör .

T bii ehtiyatlardan istifad hüququna gör öd ni

sas n t bii ehtiyatların sahibi (mülkiyy tçi) üçün

n z rd tutulur. Bu, dövl t d ola bil r, xsi mülkiyy tçi

d . Bu, mütl q rentanın alınması il laq dardır.

615

Öd ni li t bi td n istifad sistemind t bi td n

düzgün istifad olunmadı ına gör , traf mühiti

çirkl ndirdiyin gör müxt lif sanksiya v c rim l r

xüsusi yer verilir. Torpaqların müxt lif s b bl rd n (b rk

tullantıların yerl dirilm si, a ır metallarla çirkl nm ,

qrunt sularının s viyy sinin qalxması, t krar orla ma v

s.) istifad d n k narda qalması ( sas n, k nd t s rrüfatı

dövriyy sind n çıxması) suyun v havanın normadan

artıq çirkl nm si v sair hallarda s rt sanksiyalar t tbiq

olunmalıdır. Bu sanksiyalara hüquqi v iqtisadi

m suliyy t d daxildir. H m d c rim l rin h cmi kifay t

q d r yüks k olmalıdır ki, istehsalçıların f aliyy tin t sir

göst rsin.

Öd ni li t bi td n istifad , t bi ti mühafiz

f aliyy tinin iqtisadi maraqlandırma sistemini t yin edir.

Bu sistem istehsal v istehlakçının ekoloji

balansla dırılmı h r k tinin formala masına yardımçı

olacaqdır. qtisadi maraqlandırma istiqam tl rinin çoxu

müxt lif ölk l rd öz ekoloji s m r sini göst rir.

n geni istifad olunan v s m r ver n üsullardan

biri d vergil rdir. Ekoloji vergil r n azı 2 m s l ni

yerin yetirir:

616

1) M hsulun qiym tinin ona s rf olunan m sr fl r , o

cüml d n d t bii ehtiyatlara, traf mühit d y n z r r

adekvat olması;

2) Ekoloji z r rin çirkl ndir nl r t r find n konpensa-

siyasına rait yaratmaq. Ekoloji vergil r, ekoloji

balansla dırılmı f aliyy ti stimulla dıra da bil r,

resurstutumlu istehsalı is sıxı dıra bil r.

T bi td n s m r li istifad nin v mühafiz nin iqtisadi

mexanizml ri sistemind t bii mühitin çirkl nm sin gör

öd ni l r sas yer tutur. Onlar mü ssis v firmalar

t r find n traf mühit d y n ekoloji iqtisadi z r ri

kompensasiya etm k üçündür.

ld n-il müxt lif q za, terror n tic sind traf mühitin

çirkl nm sinin qar ısının alınması ç tinl ir.

617

ST FAD OLUNMU D B YYAT

1. N. .S limova, B. . ahp l ngova. “Az rbaycanın

ekoloji v ziyy tinin saglamla dırılması”. Metodik

v sait, Bakı, ADNA 2008, 91 s.

2. A.S.Sadıqov, .B.X lilov “Ekologiya v traf mühitin

mühafiz si”. D rs v saiti, Bakı 2004, 180 s.

3. . . ,

: . . – : - , 1999,

736 c.

4. . . : . 7- .,

" "

. 2007. – 288 c.

5. , . “ ”: 2- . . . / .

.- .: , 1986.- 328 . 376 .

6. , . ., , . . “ ”:

. / . .

, . . .- .: , 2000.-304 .

7. , . . . , , ,

/ . . . - .:

, 1994.- 367 .

618

8. , . . : . / . .

.- .: , 2000.- 512 .

9. , . . :

/ . . . - .: - ,

2001, 510 .

10. . . : .

. – / : , 2001, 384 c.

11. , . . :

/ . . .- .: , 2008, 310 .

12. , . . :

/ . . .- .: - , 2002, 312 .

13. . . .

/ . . , . . ,

. . . - 4- ., . . - .:

, 1999, 304 c.

14. . . : . .

. .- .: . . , 2004,

144 c.

15. : .

/ . . . . , . . .

: . . .- . ., 1997, 206 c.

619

16. . . ,

. . –

.: , 1999, 672 c.

17. / . . , . . , . .

.; . . . , . .

. – .: , 2000, 536 c.

18. . .

: . . . .

. — .: . . ,

2001, 320 c.

19. .

/ . . . . . — .:

, 2000. . .,

. . .- / : -

« », 2001, 448 c.

20. . . . .

. – .: , 1991, 48 c.

21. . ., . ., . .

.:

. 1991, 375

22. . .

. . – .,

, 1977, 286 c.

620

23. . . :

- . – .: AKADEMIA, 2008, 816 c.

24. . ., . .

. – .: , 1988, 392 c.

25.

. / . . . .

– .: « », 1991, 214 c.

26. . .

. –

: « », 1991, 207 c.

27. ( )

. ., 1989, 18 c.

28.

( )

. , 1990, 113 c.

29.

. - 4-

. ., 1988, 48 c.

30. (

). ., 1991, 34 c.

31. . ., . ., . .

. .: , 1991, 223 c.

621

32. . . -

.– .: ,1977, 222 c.

33. « »

. . . - « » 2001,

476

34. . « »

, 2004, 244 .

35. . . ; . –

– , 1995, 102 .

36.

. . , . . , . . , . .

.: 2004, 566 .

37. . . .

.: 1988, 256 .

38. . . .

.: 1989, 248 .

39. . ., . ., . .

-

. - .: , 1999, 371 .

40. . . " ":

. / / . -

2000. - N10. - . 51-54.

622

41. . .

. – .: , 1979,

240 .

42. . ., . . .

. - .

.: , 1991, 270 .

43. . ., . . . .:

, 2004, 464 .

44. . ,

. .: . 1983, 295 .

45. . .

.

: . . 1983, 240 .

46. . . . .:

. 1982. 168 .

47. . ., . .

. .: . 1971. 579 .

48. . ., . .

. .: -

.1980. 195 .

49. . .

: - ,

:

623

/ . –

, 1983, 89 .

50. : .

/ . . -

; .: . . , . . .

, 2002.

51. . .

. – .: . ., 1994, 336 .

52. .

. – ., 1989, 512 .

53. http://www.ab.ru/~malavit/

54. . ., . ., . .

: / . . .

– : , 1995. – 2.

143 .

55. . ., . .

: / .

. . . – .: , . –

520 .: .

56. . . . . – .: ,

1992, - 176 .57. http://www.air-cleaning.ru/d_method_rev.php58. http://www.rucem.ru/oborud/15.html59. http://rancom.ru/prod/ef.html

624

MÜND R CAT

S h.

G R ……………………………………………….........1

1. Ekologiyanın sas anlayı ları v sistemliliyi..... 4

1.1. Ekologiyanın sas rh formaları........................ 4

1.2. Ümumi ekologiyanın qurulu u ……......……....... 6

1.3. Ekologiyanın sas t dqiqat obyekti..................... 8

1.4. Ekologiyanın sas bölm l ri............................... 9

2. Ekologiyanın inki af tarixi, qrupları v antropogen f aliyy tin t zahür formaları........ 20

2.1. Ekologiyanın inki af tarixi……………….…….... 20

2.2. Ekologiyanın qrupları………………………….... 22

2.3 Ekologiyanın qanunları .................................... 23

2.4. Antropogen f aliyy tin t zahür formaları...........36

3. Ekoloji sisteml r v ekoloji amill r...................40

3.1.Ekosistemin konsepsiyası...................................40

3.2. Ekoloji sisteml r.................................................46

3.3.Ekosistemin inki afı v dinamikası.

Suksessiya………………………………………....47

3.4. Ekoloji amill rin t snifatı.............................. .....55

3.5. qlim m l g tir n amill r................................69 .

625

4. Az rbaycanın sas t bii ehtiyatları...................73

4.1. T bii s rv tl r v onların t snifatı .................... 73

4.2. Ekoloji sisteml rin m hsuldarlı ı....................... 76

4.3. Kurort – rekreasiya ehtiyatları............................81

4.4. Karbohidrogen ehtiyatları...................................82

4.5. Az rbaycanın torpaq ehtiyatları.........................82

4.6. Az rbaycanın florası haqqında..........................90

4.7. Az rbaycan Respublikasının me l ri...............97

4.8. Az rbaycanın faunası haqqında......................111

4.9. Bioloji ehtiyatlar................................................130

4.10. Qoruqlar v yasaqlıqlar..................................131

5. Az rbaycan respublikasinin sas ekoloji probleml ri v onlara qar ı mübariz .............132

5.1. Ekoloji t hlük sizlik anlayı ı.............................135

5.2.Ab eron yarımadasının sas ekoloji

probleml ri.........................................................138

5.3. X z r d nizinin ekoloji probleml ri.................142

5.4. X z r d nizi s viyy sinin d yi m si

problemi ...........................................................149

5.5. Az rbaycan torpaqlarının eroziyası.................150

5.6. X z r d nizinin ekoloji mühitinin mühafiz

sisteml ri ...........................................................154

5.7. Eroziyaya qar ı mübariz t dbirl ri..................155

626

6. Biosfer. Biosferd t kamül. Biosfer t sir.....159

6.1. Biosfer. Biosferin t rkibi v xüsusiyy tl ri........159

6.2. Biosferd t kamül prosesl ri............................166

6.3. T kamül prosesl rin mutasiyanın v t bii seçm

prosesl rinin t siri...........................................167

6.4. Biosferd madd l rin dövr etm si...................169

6.5. Biosfer v ekoloji f lak tl rin qar ısının

alınması...........................................................173

7. Atmosferin qurulu u, çirkl nm m nb l ri v mühafiz sinin texniki vasit l ri v üsulları....176

7.1. Yerin Atmosfer t b q sinin yaranması............176

7.2. Atmosfer t bii mühitin bir hiss si kimi..............178

7.3. tm sferin qurulu u.........................................181

7.4. Atmosferd qazların balansı..........................184

7.5. Atmosferin çirkl nm m nb l ri......................188

7.6. Atmosfer çirkl nm l rinin n tic l ri.................202

7.7. Atmosferin radioaktiv çirkl nm l ri..................212

7.8. Atmosfer havasının qorunma t dbirl ri............217

7.8.1. Parnik effektin qar ı t dbirl r.....................221

8. Atmosfer mühafiz sinin texniki vasit l ri v üsulları...............................................................225

8.1. Qaz tullantılarının t mizl nm üsulları............230

627

8.1.1 Qaz tullantılarının tozlardan t mizl nm

üsulları...........................................................231

8.1.2. Qazların tozlardan filtrl rl t mizl nm si... 242

8.1.3. Qazların tozlardan skrubberl r vasit sil

t mizl nm si.................................................246

8.2. Qaz tullantılarının SO2 v H2S –d n

t mizl nm si...................................................250

8.2.1. Tullantı qazların SO2 – d n t mizl nm si.....252

8.2.2. Avtoklav üsulu il qazların SO2–d n

t mizl nm si.................................................268

8.2.3. l nmi qazların SO2–d n manqan, maqnezit

v h ng üsulu il t mizl nm si...................270 8.2.4. Adsorbsiya üsulları il qazların SO2–d n

t mizl nm si..................................................274

8.2.5. Qazların termiki v katalitik t mizl nm

üsulları...........................................................275

8.2.6. Qazların hidrogensulfidd n t mizl nm si.....278

8.3. Kation s thi aktiv madd l rin istehsalında

yaranan qaz tullantılarının t mizl nm si

üsulları..............................................................287

8.4. Qeyri ionogen s thi aktiv madd l rin istehsalında

yaranan qaz tullantılarının t mizl nm si

üsulları.............................................................291

628

8.5. Qaz tullantılarının azot oksidl rind n

t mizl nm si...................................................296

8.5.1. Azot oksidl rinin katalitik oksidl m si.........302

8.5.2. Azot oksidl rinin(NOx) hidrogenl

reduksiyası.....................................................303

8.5.3. Azot oksidl rinin (NOx) ammonyak il

reduksiyası.....................................................305

8.5.4. Azot oksidl rinin karbohidrogenl rl

reduksiyası.....................................................306

8.5.5 Azot oksidl rinin oksigenli birl m l rl

reduksiyası.....................................................308

8.5.6. Oksidl dirici üsulla qazların azot oksidl rind n

t mizl nm si...............................................309

8.5.7. Tullantı qazlarının azot oksidl rind n sorbentl r

vasit sil t mizl nm si. ...............................311

8.5.8. Qazların katalitik v termiki t mizl nm

üsullarları......................................................313

8.5.9. Nitrat tur usu istehsalında yaranan tulantı

qazlarının t mizl nm si................................315

8.5.10. Amonyak i tirakı il azot oksidl rinin selektiv

reduksiyası..................................................322

8.6. Qaz tullantılarının karbon oksidind n

t mizl nm si...................................................325

629

8.6.1. Mis-alüminium-xlorid m hlulu il karbon oksidi

nin (CO) absorbsiyası....................................329

8.7. Uçucu h lledici buxarlarının adsorbsiyası........331

8.8. Qazların katalitik v termiki üsullarla

t mizl nm si....................................................333

8.9. Qaz tullantılarının hidrogenxloridd n t mizl n-

m si.................................................................334

8.9.1. Hidrogenxlorid istehsalında alınan tullantı qaz-

larının t mizl nm si....................................343

8.9.2. Kalsium xlorid istehsalında ayrılan qaz qarı ı ı-

nın hidrogenxloridd n t mizl nm si............345

9. Litosferin qurulu u, çirkl nm m nb l ri v qorunması.........................................................351

9.1. Litosfer v onun qurulu u.................................351

9.2. Litosferin çirkl nm m nb l ri..........................356

9.3. Torpaqların çirkl nm sin n zar t..................372

9.4. Qida z nciri üçün t hlük siz pestisidl rin

istehsalı...........................................................373

9.5. Maye killi radioaktiv tullantıların z r rsizl diril-

m si üsulları.....................................................375

9.6. B rk m i t tullantılarının z r rsizl dirilm si,

utilizasiyası, l v edilm üsulları v

anbarla dırılması.............................................376

630

9.7. B rk m i t tullantılarının aerob biotermiki kom

posterl nm si..................................................378

9.8. B rk m i t tullantılarının zibil emalı zavodlarında

yandırılması.....................................................380

9.9. Litosferin çirkl nm l rd n mühafiz si m qs dil

görül n t dbirl r...............................................381

9.10. Torpaqların monitorinqi..................................386

10. Daxili su tutumlarının çirkl nm m nb l ri v çirkab suların t mizl nm üsulları...............389

10.1. Daxili su tutumlarının çirkl nm m nb l ri....389

10.2.Çirkab sularının t mizl nm si üçün üsullar v

avadanlıqlar.....................................................396

10.2.1.Çirkab sularının mexaniki üsulla t mizl n-

m si...............................................................399

10.2.2. Çirkli suların mexaniki t mizl nm si prosesinin

texnoloji sxemi...............................................412

10.2.3.Çirkab sularının kimy vi v fiziki-kimy vi

üsullarla t mizl nm si....................................414

10.2.4.Çirkab sularının ion mübadil üsulu il

t mizl nm si..................................................426

10.2.5. Çirkli suların bioloji t mizl nm üsulları......430

10.2.6.S naye tullantı sularının adsorbsiya üsulu il

t mizl nm si prosesinin texnoloji sxemi.......441

631

10.2.7. Xlor üzvi madd l r istehsal ed n mü ssis l r-

d yaranan çirkab suların adsorbsiya üsulu il

t mizl nm qur usunun texnoloji sxemi......446

10.2.8. Neft m hsulları il çirkl nmi suların t mizl n-

m texnologiyası..........................................452

11. Radiasiya üalarının traf mühit ekoloji t hlük si v onlara qar ı mübariz …………457

11.1. Radiasiya üalarının t bi ti v t siri haqqında

sas anlayı lar...............................................457

11.2. Radiasiya t hlük sizliyinin sas prinsipl ri....461

11.3.Radiasiya t hlük sizliyinin t min edilm si

sah sind dövl t normala dırılması..............465

11.4. Radiasiya t hlük sizliyi raitinin qiym tl ndiril-

m si..............................................................467

11.5.Ultrab növ yi üaların növl ri v müalic vi

t siri haqqında.................................................473

11.6.Ultrab növ yi v infraqırmızı üalanma v

onların t hlük si...............................................478

11.7. traf mühitin radioaktiv çirkl nm l rd n mühafi-

z si v radiasiya s viyy sin n zar t..............479

12. Ekoloji f sadların t bi td ki enerji tarazlı ına t siri................................................................484

12.1. Çirkl nmi sular.............................................487

632

12.3. Ekoloji qloballa manın t zahür formaları.......490

13. Ekoloji siyas tin sas istiqam tl ri, sabit inki afa keçid v ekoloji probleml rin h lli..494

13.1. Az rbaycan Respublikasında ekoloji siyas tin

sas istiqam tl ri...........................................494

13.2. Sabit inki afa keçidin perspektivl ri.............502

13.3. Ekoloji probleml rin h lli.................................510

13.3.1. T bii ehtiyatlardan s m r li istifad ……….518

13.3.2. Su ehtiyatları…………………………………520

13.3.3. Atmosfer havasının mühafiz si…………..523

13.3.4. Torpaq ehtiyatlarının qorunması……….…..524

13.3.5. Me ehtiyatlarının mühafiz si……………525

13.3.6.S naye v m i t tullantılarının idar

edilm si......................................................528

13.3.7. Bioloji müxt lifliyin qorunub saxlanıl-

ması............................................................529

13.3.8. S hrala maya qar ı mübariz ……………..533

13.3.9. Ekoloji üurun formala masi problemi.................534

14. traf mühitin mühafiz sinin sas prinsipl ri v ekoloji dövl t proqramının m qs di.....544

14.1. traf mühitin mühafiz sinin sas prinsip-

l ri....................................................................544

14.2. Ekoloji dövl t proqraminin sas m qs di....545

633

14.2.1. traf mühitin v ziyy tinin davamlı kild

pisl m si....................................................545

14.2.2. Sür tli h rl m n tic sind torpa a yara-

nan t l bat...................................................546

14.2.3. Torpa ın s m r li idar çiliyin ehtiyac.......547

14.3. Az rbaycanın traf mühit qanunvericiliyi v

proseduraları..................................................548

14.3.1.Az rbaycan Respublikasının Konstitusi-

yası..............................................................548

14.3.2. “ traf Mühitinin Mühafiz si Haqqında” Qa-

nun.................................... .........................549

15. traf mühitin monitorinqi...............................550

15.1. Ekoloji monitorinq haqqında ümumi m lumat v

onun v zif l ri................................................550

15.2. Atmosfer havasının monitorinqi………………553

15.3. Su obyektl rinin monitorinqi…………………..554

15.4. X z r d nizinin (gölünün) Az rbaycan Respub-

likasına m nsub olan bölm sinin çirkl nm sinin

monitorinqi.....................................................564

15.5. Torpaqların monitorinqi..................................568

15.6. Mineral-xammal ehtiyatlarının monitorinqi…..570

15.7. Bioloji ehtiyatların monitorinqi……………...…572

15.8. Atmosfer ya ıntılarının monitorinqi…….…….576

634

15.9. Radioaktivliyin monitorinqi……………………577

15.10. traf mühit z r rli fiziki t sirl rin moni-

torinqi…….…………………………………….580

15.11. Tullantıların monitorinqi................................583

15.12. Sanitariya-epidemioloji monitorinq...............584

15.13. Ekzogen geoloji v seysmogeodinamik proses-

l rin traf mühitin v ziyy tin t sirinin monito-

rinqi..............................................................588

15.14. Xüsusi mühafiz olunan t bi t razil rinin

monitorinqi...................................................591

16. Dövl t ekoloji ekspertizanın m qs di vv zif l ri.........................................................593

16.1. Dövl t ekoloji ekspertizasının m qs di..........593

16.2. Dövl t ekoloji ekspertizasının v zif l ri.........594

16.3. Dövl t ekoloji ekspertizasının obyektl ri…….595

17. Az rbaycanın ekoloji t hlük sizliyi sah sindbeyn lxalq m kda lıq..................................596

17.1. Ölk nin ekoloji t hlük sizliyi sah sind beyn l-

xalq m kda lıq prinsipl ri.............................596

17.2. Ölk nin ekoloji t hlük sizliyinin beyn lxalq as-

pektl ri...........................................................606

17.3.Ekoloji t hlük sizliyin t minatında iqtisadi

mexanizml r...................................................610