mÜsİad'ın anayasa Önerileri

75

TÜRK‹YE CUMHUR‹YET‹ANAYASA ÖNER‹S‹

Haz›rlayanMÜS‹AD Anayasa Çal›flma Komitesi

veDoç. Dr. Abdurrahman Eren

MÜSTAK‹L SANAY‹C‹ VE ‹fiADAMLARI DERNE⁄‹Sütlüce M. ‹mrahor C. No: 28 34445 Beyo¤lu-‹STANBUL Tel: +90 212 222 04 06 (PBX) Faks: +90 212 210 50 82

Elektronik A¤: www.musiad.org.tr E-posta: [email protected]

Ctp, Bask› ve Cilt

Organize Sanayi Bölgesi Eskoop Sanayi SitesiC1 Blok No: 25 ‹kitelli-‹STANBUL

Tel: (0212) 549 25 30 Fax: (0212) 549 26 84www.maviofset.com

MÜS‹AD Araflt›rma Raporlar›: 75

Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Önerisi

Haz›rlayanMÜS‹AD Anayasa Çal›flma Komitesi

veDoç. Dr. Abdurrahman Eren

©2011. Her türlü yay›n hakk› MÜS‹AD’a aittir. MÜS‹AD’dan izin almak veya MUS‹AD kaynak gösterilmek suretiyle telif

mevzuat› çerçevesinde al›nt› yap›labilir.

Grafik Tasar›mMehmet Kaman

Bas›m Yeri ve Tarihi‹stanbul, Kas›m 2011

ISBN 978-605-4383-17-7

03

‹ ç i n d e k i l e r

‹Ç‹NDEK‹LERÖNSÖZ..................................................................................................................................08

TÜRK‹YE CUMHUR‹YET‹ ANAYASA ÖNER‹S‹GENEL GEREKÇE

I. Biçimsel Özellikler...............................................................................................................15A. Kazuistik De¤il Çerçeve Anayasa.................................................................................15B. Karmafl›k De¤il Basit Bir Sistematik.............................................................................17C. Sade ve Anlafl›l›r Bir Dil................................................................................................17

II. Esasa Yönelik Özellikler....................................................................................................19A. Bafllang›ç......................................................................................................................19B. Genel Esaslar.................................................................................................................22

1. Devletin fiekli ve Niteliklerinin De¤iflmezli¤i...........................................................222. Egemenli¤in Millete Ait Oldu¤unun Vazgeçilmezli¤i..............................................273. Kanun Önünde Eflitlik ve Pozitif Ayr›mc›l›k...........................................................304. Devletin Öncelikli Görevi ‹nsan Onuruna Sayg›....................................................30

C. Temel Hak ve Özgürlükler...........................................................................................301. Özgürlükleri Tam Koruma, ‹stisnai S›n›rlama........................................................322. Kiflisel ve Siyasal Haklar›n Güçlendirilmesi.............................................................353. Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar›n Geniflletilmesi..........................................37

D. Cumhuriyetin Temel Organlar›...................................................................................381. Güçlendirilmifl Parlamentarizm ve Kat›l›mc› Demokrasi........................................382. Hükümet Sisteminde Fren ve Dengeler....................................................................423. Tam Ba¤›ms›z ve Tarafs›z Yarg›..............................................................................45

E. Anayasan›n De¤ifltirilmesinde Halk›n ‹radesi...............................................................48

SONUÇ..................................................................................................................................50


BAfiLANGIÇ..........................................................................................................................59

B‹R‹NC‹ KISIM: GENEL ESASLAR.....................................................................................60

Madde 1 - Devletin flekli ve nitelikleri....................................................................................60Madde 2 - Egemenlik ve kullan›lmas›....................................................................................60Madde 3 - Eflitlik ve ayr›mc›l›k yasa¤›....................................................................................61Madde 4 - Devletin temel amaç ve görevleri..........................................................................61

04

‹K‹NC‹ KISIM: TEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLER..........................................................62

B‹R‹NC‹ BÖLÜM: GENEL HÜKÜMLER...........................................................................62Madde 5 - Hak ve özgürlüklerin niteli¤i................................................................................62Madde 6 - S›n›rlama güvenceleri............................................................................................62Madde 7 - Ola¤anüstü yönetim güvenceleri..........................................................................63Madde 8 - Temel hak ve özgürlüklerin korunmas›................................................................63

‹K‹NC‹ BÖLÜM: K‹fi‹SEL VE S‹YASAL HAK VE ÖZGÜRLÜKLER................................65Madde 9 - Yaflama hakk›.......................................................................................................65Madde 10 - ‹flkence ve kötü muamele yasa¤›.........................................................................65Madde 11 - Kölelik ve zorla çal›flt›rma yasa¤›........................................................................65Madde 12 - Özgürlük ve güvenlik hakk›...............................................................................66Madde 13 - Adil yarg›lanma hakk›........................................................................................67Madde 14 - Suç ve cezalar›n yasall›¤›.....................................................................................68Madde 15 - Özel hayat›n ve aile hayat›n›n korunmas›..........................................................69Madde 16 - Din ve vicdan özgürlü¤ü.....................................................................................69Madde 17 - Düflünce, kanaat ve ifade özgürlü¤ü...................................................................70Madde 18 - Dernek kurma ve toplant› özgürlü¤ü.................................................................71Madde 19 - Serbest dolafl›m ve yerleflme özgürlü¤ü...............................................................71Madde 20 - Bas›n ve yay›n özgürlü¤ü....................................................................................72Madde 21 - Mülkiyet hakk›...................................................................................................73Madde 22 - Bilgi edinme, dilekçe ve baflvuru hakk›...............................................................74Madde 23 - Vatandafll›k.........................................................................................................74Madde 24 - Seçme, seçilme, kamu yönetimine kat›lma ve hizmetine girme hakk›................74Madde 25 - Siyasi parti özgürlü¤ü.........................................................................................75Madde 26 - Vergi ödevi..........................................................................................................76

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: EKONOM‹K, SOSYAL VE KÜLTÜREL HAKLAR.........................77Madde 27 - Aile ve annelik hakk›..........................................................................................77Madde 28 - Çocuk haklar›.....................................................................................................77Madde 29 - Engelli haklar›.....................................................................................................78Madde 30 - Yafll›lar›n haklar›................................................................................................79Madde 31 - E¤itim hakk›.......................................................................................................79Madde 32 - Çal›flma ve özel teflebbüs kurma hakk›...............................................................80Madde 33 - Sendika kurma hakk›..........................................................................................81Madde 34 - Toplu ifl sözleflmesi ve grev hakk›.......................................................................81Madde 35 - Sosyal güvenlik hakk›.........................................................................................82Madde 36 - Sa¤l›k hakk›........................................................................................................82Madde 37 - Konut hakk›........................................................................................................83Madde 38 - Çevre hakk›.........................................................................................................83Madde 39 - Kültürden yararlanma hakk›..............................................................................84Madde 40 - Tüketici haklar›...................................................................................................84

M Ü S ‹ A D T . C . A n a y a s a Ö n e r i s i

05


ÜÇÜNCÜ KISIM: CUMHUR‹YET‹N TEMEL ORGANLARI..........................................85

B‹R‹NC‹ BÖLÜM: YASAMA...............................................................................................85Madde 41 - Türkiye Büyük Millet Meclisinin Kuruluflu........................................................85Madde 42 - Seçimlerin yenilenmesi, ertelenmesi ve ara seçimler...........................................85Madde 43 - Andiçme..............................................................................................................86Madde 44 - Ödenek ve yolluklar...........................................................................................86Madde 45 - Milletvekilli¤inin düflmesi...................................................................................86Madde 46 - Yasama sorumsuzlu¤u ve dokunulmazl›¤›.........................................................87Madde 47 - Görev ve yetkiler.................................................................................................87Madde 48 - Baflkanl›k Divan›.................................................................................................88Madde 49 - Çal›flma düzeni....................................................................................................89Madde 50 - Bilgi edinme ve denetim yollar›...........................................................................90

‹K‹NC‹ BÖLÜM: YÜRÜTME..............................................................................................91Madde 51 - Cumhurbaflkan›n›n nitelikleri ve seçimi.............................................................91Madde 52 - Görev ve yetkiler.................................................................................................92Madde 53 - Sorumluluk ve sorumsuzluk hali........................................................................93Madde 54 - Cumhurbaflkan›na vekâlet..................................................................................93Madde 55 - Bakanlar Kurulunun kuruluflu ve göreve bafllamas›...........................................94Madde 56 - Baflbakan ve Bakanlar›n siyasi sorumlulu¤u......................................................94Madde 57 - Milli güvenlik ve savunma..................................................................................95Madde 58 - Tüzükler ve yönetmelikler..................................................................................96Madde 59 - ‹darenin kurulufl ve esaslar›................................................................................96Madde 60 - Kamu hizmeti görevlilerinin görev ve sorumluluklar›........................................97Madde 61 - ‹darenin yarg›sal denetimi..................................................................................98Madde 62 - Kamu kurumu niteli¤indeki meslek kurulufllar›.................................................98Madde 63 - Kamu Denetçili¤i Kurumu.................................................................................99Madde 64 - Düzenleyici ve denetleyici kurumlar...................................................................99

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: YARGI...............................................................................................100Madde 65 - Yarg› ba¤›ms›zl›¤› ve tarafs›zl›¤›.......................................................................100Madde 66 - Hâkimlik ve savc›l›k teminat›...........................................................................100Madde 67 - Hâkimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu...............................................................101Madde 68 - Yüksek Seçim Kurulu.......................................................................................102Madde 69 - Say›fltay.............................................................................................................103Madde 70 - Yüksek Mahkemeler........................................................................................103Madde 71 - Anayasa Mahkemesinin kuruluflu....................................................................104Madde 72 - Üyelerin görev süresi ve üyeli¤in sona ermesi...................................................105Madde 73 - Görev ve yetkiler...............................................................................................106Madde 74 - ‹ptal davas›........................................................................................................107Madde 75 - ‹tiraz yolu..........................................................................................................107Madde 76 - Anayasa Mahkemesi kararlar›.........................................................................108

DÖRDÜNCÜ KISIM: SON HÜKÜMLER........................................................................109Madde 77 - Anayasan›n de¤ifltirilmesi.................................................................................109Madde 78 - Bafllang›ç ve kenar bafll›klar..............................................................................109

06

TÜRK‹YE CUMHUR‹YET‹ANAYASA ÖNER‹S‹ MADDE GEREKÇELER‹

Madde 1 – Devletin flekli ve nitelikleri.................................................................................113Madde 2 – Egemenlik ve kullan›lmas›.................................................................................114Madde 3 – Eflitlik ve ayr›mc›l›k yasa¤›.................................................................................115Madde 4 – Devletin temel amaç ve görevleri.......................................................................116Madde 5 – Hak ve özgürlüklerin niteli¤i..............................................................................116Madde 6 – S›n›rlama güvenceleri.........................................................................................117Madde 7 – Ola¤anüstü yönetim güvenceleri........................................................................118Madde 8 – Temel hak ve özgürlüklerin korunmas›.............................................................119Madde 9 – Yaflama hakk›....................................................................................................121Madde 10 – ‹flkence ve kötü muamele yasa¤›......................................................................121Madde 11 – Kölelik ve zorla çal›flt›rma yasa¤›.....................................................................121Madde 12 – Özgürlük ve güvenlik hakk›.............................................................................122Madde 13 – Adil yarg›lanma hakk›.....................................................................................123Madde 14 – Suç ve cezalar›n yasall›¤›..................................................................................123Madde 15 – Özel hayat›n ve aile hayat›n›n korunmas›........................................................124Madde 16 – Din ve vicdan özgürlü¤ü..................................................................................124Madde 17 – Düflünce, kanaat ve ifade özgürlü¤ü................................................................125Madde 18 – Dernek kurma ve toplant› özgürlü¤ü...............................................................126Madde 19 – Serbest dolafl›m ve yerleflme özgürlü¤ü............................................................126Madde 20 – Bas›n ve yay›n özgürlü¤ü.................................................................................127Madde 21 – Mülkiyet hakk›................................................................................................127Madde 22 – Bilgi edinme, dilekçe ve baflvuru hakk›............................................................128Madde 23 – Vatandafll›k......................................................................................................128Madde 24 – Seçme, seçilme, kamu yönetimine kat›lma ve hizmetine girme hakk›.............129Madde 25 – Siyasi parti özgürlü¤ü.......................................................................................130Madde 26 – Vergi ödevi.......................................................................................................133Madde 27 – Aile ve annelik hakk›........................................................................................133Madde 28 – Çocuk haklar›..................................................................................................133Madde 29 – Engelli haklar›..................................................................................................134Madde 30 – Yafll›lar›n haklar›..............................................................................................135Madde 31 – E¤itim hakk›.....................................................................................................135Madde 32 – Çal›flma ve özel teflebbüs kurma hakk›............................................................137Madde 33 – Sendika kurma hakk›.......................................................................................138Madde 34 – Toplu ifl sözleflmesi ve grev hakk›....................................................................139Madde 35 – Sosyal güvenlik hakk›......................................................................................139Madde 36 – Sa¤l›k hakk›......................................................................................................140Madde 37 – Konut hakk›.....................................................................................................140Madde 38 – Çevre hakk›......................................................................................................141Madde 39 – Kültürden yararlanma hakk›...........................................................................141Madde 40 – Tüketici haklar›................................................................................................142Madde 41 – Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin kuruluflu....................................................142Madde 42 – Seçimlerin yenilenmesi, geriye b›rak›lmas› ve ara seçimler..............................144


07


Madde 43 – Milletvekili And›..............................................................................................145Madde 44 – Ödenek ve yolluklar.........................................................................................145Madde 45 – Milletvekilli¤inin düflmesi................................................................................146Madde 46 – Yasama sorumsuzlu¤u ve dokunulmazl›¤›......................................................146Madde 47 – Görev ve yetkileri.............................................................................................147Madde 48 – Baflkanl›k Divan›..............................................................................................149Madde 49 – Çal›flma düzeni.................................................................................................150Madde 50 – Bilgi edinme ve denetim yollar›........................................................................150Madde 51 – Cumhurbaflkan›n›n nitelikleri ve seçimi..........................................................150Madde 52 – Görev ve yetkiler..............................................................................................151Madde 53 – Sorumluluk ve sorumsuzluk hali.....................................................................152Madde 54 – Cumhurbaflkan›na vekâlet...............................................................................153Madde 55 – Bakanlar Kurulunun kuruluflu ve göreve bafllamas›........................................154Madde 56 – Baflbakan ve Bakanlar›n siyasi sorumlulu¤u....................................................155Madde 57 – Milli güvenlik ve savunma...............................................................................156Madde 58 – Tüzükler ve yönetmelikler...............................................................................156Madde 59 – ‹darenin kurulufl ve esaslar›..............................................................................157Madde 60 – Kamu hizmeti görevlilerinin görev ve sorumluluklar›.....................................157Madde 61 – ‹darenin yarg›sal denetimi................................................................................158Madde 62 – Kamu kurumu niteli¤indeki meslek kurulufllar›..............................................158Madde 63 – Kamu Denetçili¤i Kurumu...............................................................................158Madde 64 – Düzenleyici ve denetleyici kurumlar................................................................159Madde 65 – Yarg› ba¤›ms›zl›¤› ve tarafs›zl›¤›......................................................................159Madde 66 – Hâkimlik ve savc›l›k teminat›..........................................................................159Madde 67 – Hâkimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu..............................................................160Madde 68 – Yüksek Seçim Kurulu......................................................................................161Madde 69 – Say›fltay............................................................................................................162Madde 70 – Yüksek mahkemeler........................................................................................162Madde 71 – Anayasa Mahkemesinin kuruluflu...................................................................163Madde 72 – Üyelerin görev süresi ve üyeli¤in sona ermesi..................................................164Madde 73 – Görev ve yetkiler..............................................................................................164Madde 74 – ‹ptal davas›.......................................................................................................165Madde 75 – ‹tiraz yolu.........................................................................................................166Madde 76 – Anayasa Mahkemesi kararlar›.........................................................................166Madde 77 – Anayasan›n de¤ifltirilmesi................................................................................167Madde 78 – Bafllang›ç ve kenar bafll›klar.............................................................................168

08


üstakil Sanayici ve ‹fladamlar› Derne¤i (MÜS‹AD); hakk›n ve hukukun,adaletin ve eflitli¤in, bar›fl›n ve güvenin, refah›n ve mutlulu¤un

sa¤land›¤›; tarihe ve topluma mal olmufl mahalli ve evrensel de¤erlerin korundu¤u,gözetildi¤i; kendi içinde bütün, bölgesinde etkin, dünyada sayg›n bir Türkiye içinyola ç›kan hassasiyet sahibi ifladamlar›n›n, 5 May›s 1990 tarihinde ‹stanbul’dakurduklar› bir “ifladamlar› derne¤i”dir.

MÜS‹AD ayn› zamanda, kiflilerin ve kurumlar›n, ülkemizin ve toplumumuzun,bölgemizin ve dünyan›n sosyal ve kültürel, siyasal ve ekonomik, bilimsel veteknolojik kalk›nmas›na katk›da bulunmak amac›yla oluflturulan bir “geliflim-diyalog-iflbirli¤i-güçbirli¤i platformu”dur. Baflta evrensel de¤erler olmak üzere,milletimizin geçmifline, kültürüne ve kimli¤ine sayg›y› esas alarak, ulusal veuluslararas› düzeyde “ba¤›ms›z” yap›m›z› muhafaza ederek geliflmeyi; politikaoluflturma süreçlerinde; kamu, özel sektör ve sivil toplumun birlikte çözümaramas› gerekti¤ini, kendisine misyon edinmifltir.

MÜS‹AD, kiflilerin ve kurumlar›n kazanmas› ve kalk›nmas› ile birlikte; ülkemizinve toplumumuzun da sosyal ve kültürel, siyasal ve ekonomik, bilimsel ve teknolojikyönlerden kazanmas› ve kalk›nmas›na; daha mutlu ve müreffeh, daha güçlü vemuteber bir ülke, toplum düzeyine ç›kmas›na katk›da bulunmay› amaçlamaktad›r.Bu vizyon, misyon ve amaç do¤rultusunda MÜS‹AD, 21 y›l boyunca, sosyalsorumluluk bilinciyle birçok önemli çal›flma yapm›fl ve yapmaya devam etmektedir.

Bu ba¤lamda MÜS‹AD, ülkemizin bugün dünya konjonktüründe hem siyasalhem de ekonomik anlamda geldi¤i konumu itibariyle ve ileriye dönük alî hedeflerido¤rultusunda, yapmas› gereken yap›sal reformlara iflaret etmekte ve bunlardanbugün için en önemlisinin “yeni anayasa” oldu¤unu uzun zamand›r dilegetirmektedir.

ÖNSÖZ

M

09

G e n e l G e r e k ç e

MÜS‹AD, bugün tüm kamuoyu taraf›ndan tart›fl›lan, toplumsal uzlaflmaya dayal›sivil bir “yeni anayasa” idealini can› gönülden paylaflmaktad›r. Bu anayasan›n,toplumda var›lacak mutabakata dayal›, sivil siyasetçe flekillendirilen ve halk›nonay›yla kabul edilen, bir “toplum sözleflmesi” olmas› gerekti¤ine inanmaktad›r.Türkiye’de 1876 tarihli ilk Anayasadan 1982 tarihli son Anayasaya kadar, yap›lanbefl Anayasan›n ortak noktas›, yap›m sürecinde “siyasal kat›l›m” eksikli¤idir.Toplumsal kat›l›m› sa¤lamak yerine, topluma dayat›lan Anayasalar, “demokratikmeflruiyetten” mahrum kalm›flt›r. MÜS‹AD, bugüne kadar, 1982 Anayasas›’ndaözgürlükler lehine yap›lan “k›sm› de¤iflikliklere” tam destek vermifltir. Ancakbugün, güçlenen Türkiye’nin önünü açacak ve toplumsal uzlaflmay› sa¤layacak,“yeni anayasa” yap›lmas› gerekti¤i yönünde inanc› tamd›r. Bu inançla haz›rlananbu çal›flma, yeni anayasaya iliflkin MÜS‹AD’›n somut önerilerini içermektedir.

Yeni bir anayasan›n gereklili¤i konusunda, toplumda art›k herhangi bir tereddüdünkalmad›¤› anlafl›lmaktad›r. Dolay›s›yla yeni anayasa bir söylem olmaktan ç›k›p,eyleme dönüflmelidir. Yeni anayasan›n, özgürlükleri ayr›nt›lara bo¤mayan,anlafl›l›r ve sade bir sistemati¤e sahip olmas› gerekti¤i paylafl›lan bir kan›d›r.Resmi ideolojiden ar›nm›fl, tüm toplumu kucaklayan, devletin temel niteliklerinikoruyan, özgürlükleri evrensel normlar seviyesine ç›kartan, tam demokratikkurumsallaflmay› sa¤layan ve siyasal kat›l›m kanallar›n› açan bir içerik, yenianayasaya iliflkin ortak beklentilerdir. Beklentilerin karfl›lanabilmesi, önerilerinsomutlaflmas›na ba¤l›d›r. MÜS‹AD gelinen bu noktada, art›k beklentilerin de¤il,“çözümün konuflulmas›” gerekti¤ini düflünmektedir. Mecliste temsil edilenpartilerin, yeni bir anayasa yap›m›na iliflkin “uzlaflma aray›fl›nda” att›klar› ilkad›m, sivil toplumun gelifltirece¤i somut önerilerle desteklenmelidir. MÜS‹ADbirçok sivil toplum örgütü gibi yeni anayasadan “beklentilerine” iliflkin taleplerini,daha önce haz›rlam›fl oldu¤u “genel raporlar ve iki ana çal›flmayla” dile getirmifltir.Bu çal›flmada ise, temsil etti¤i toplum kesimlerinin görüflleri do¤rultusunda, yenianayasaya iliflkin “çözüm önerilerini” somutlaflt›rmakta ve bir bütün olarakanayasa taslak önerisi sunmaktad›r.

Yeni anayasa, benim ya da ötekinin de¤il, bizim anayasam›z olmal›d›r. Günümüzde,“özgür birey”, “ço¤ulcu toplum” ve “tarafs›z devlet”, anayasal demokrasilerintemel ilkeleridir. Özgür birey düflüncesi, “farkl›l›klara sayg›y›” zorunlu k›lar.Farkl›l›klara sayg›, ancak ço¤ulcu bir toplumda gerçekleflir. Ço¤ulcu bir toplumise, devletin tüm düflüncelere ve inançlara “tarafs›z” ve “eflit mesafede” kalmas›ile mümkündür. Anayasalar toplumdaki farkl›l›klar› ortadan kald›ran de¤il, varolan ço¤ulcu yap›y› koruyan bir içeri¤e sahip olmal›d›r. Bu nedenle, anayasalartoplumu “biçimlendirmeye” de¤il, tüm toplumu “kucaklamaya” çal›flmal›d›r.Her sorun, anayasa üzerinden çözüme ba¤lanmaya çal›fl›lmamal›d›r. Bu do¤rultudaMÜS‹AD, çözüme yönelik önerilerini gelifltirirken, yaln›zca kendi hassasiyetlerinide¤il, toplumun tüm kesimlerinin hassasiyetlerini de gözetmifltir. Ayr›flt›r›c› de¤ilkucaklay›c› olmaya çal›flm›flt›r.

10

“Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Önerisi”, yaklafl›k alt› ayl›k kolektif bir çaban›nürünüdür. May›s 2011 tarihinde yeni anayasa çal›flmas› yapmak üzere, kendiüyeleri aras›ndan, “Anayasa Ön Çal›flma Komisyonu” oluflturulmufltur. BuKomisyon öncelikle, MÜS‹AD’›n bugüne kadar yapm›fl oldu¤u çal›flmalar veüyelerle yap›lan temaslar do¤rultusunda, yeni anayasaya iliflkin beklentileribelirlemifltir. Daha sonra, bu beklentileri somutlaflt›racak bir ön çal›flma tasla¤›haz›rlanmas›na karar verilmifltir. Bu do¤rultuda, Marmara Üniversitesi HukukFakültesi Anayasa Hukuku ö¤retim üyesi olan Doç. Dr. Abdurrahman Eren’e“Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Önerisi, Taslak Metin” adl› bir bilimsel çal›flmahaz›rlat›lm›flt›r. Taslak Metnin, A¤ustos bafl›nda tamamlanmas›ndan sonra,kat›lmak isteyen tüm üyelere aç›k, geniflletilmifl bir “Yeni Anayasa Komisyonu”oluflturulmufltur. Komisyon, haz›rlanan taslak metin üzerinde ilk de¤erlendirmeleriald›ktan sonra, tüm MÜS‹AD üyelerine, yeni anayasaya iliflkin görüfllerinisormufltur. Gelen önerilerle birlikte, yaklafl›k iki ayl›k süreçte yap›lan de¤erlendirmetoplant›lar› ile, çal›flma son haline getirilmifltir.

Yeni Anayasa yap›m sürecinde, toplumsal uzlaflmaya bir katk› sa¤lamak ad›nayap›lan bu çal›flmay›, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin ve kamuoyunun takdirlerinesunarken; çal›flmada eme¤i geçen tüm Yönetim Kuruluna, görüfl ve önerileri ileçal›flmaya destek veren üyelerimize, bilimsel destek sa¤layan de¤erli hocam›zateflekkür ediyoruz. Bu çal›flman›n ülkemize hay›rl› olmas›n› diliyoruz.

Ömer Cihad VARDANGenel BaflkanMÜS‹AD


TÜRK‹YE CUMHUR‹YET‹ANAYASA ÖNER‹S‹GENEL GEREKÇE

13


nayasalar›n iki boyutu vard›r. Siyasi boyutuyla toplumsal sözleflme,hukuki boyutuyla devletin statüsünü belirleyen üstün ve ba¤lay›c›

kurallar bütünüdür. Anayasan›n bir toplum sözleflmesi olabilmesi temelde ikiunsura dayan›r. Bunlar; yap›m yöntemi bak›m›ndan “demokratik kat›l›m”, içerikbak›m›ndan Anayasada “resmi ideolojiye” yer verilmemesidir. Resmi ideoloji,demokratik devletin yans›zl›k ve ço¤ulculuk ilkeleriyle ba¤daflmaz. Ço¤ulcutoplum, tüm düflüncelerin serbest rekabetine dayan›r. Anayasa ile bir düflüncesistemine üstünlük tan›nmas›, haks›z rekabete yol açar ve devletin tarafs›zl›¤›nagölge düflürür. Hukuki boyutuyla anayasa, devletin kurucu belgesidir.Demokrasilerde kurucu belgeyi yapan kurucu iktidar ise halkt›r. Anayasadanyetkilerini alan devlet organlar› egemenli¤in sahibi de¤il, onun kullan›c›s›d›r.Anayasan›n temel ifllevi, devlet organlar›n›n yetkilerini s›n›rlamak ve birey hakve özgürlüklerini güvenceye almakt›r. Bu nedenle Anayasan›n bir toplum sözleflmesiolabilmesi, ço¤ulcu toplumun mutabakat›n› yans›tmas›na ve birey hak veözgürlüklerini güvence alt›na almas›na ba¤l›d›r.

Anayasalar, üç temel konuyu düzenler ve üç temel kaynaktan beslenir. Devletintemel ilkeleri, temel hak ve özgürlükler ve devletin temel organlar›, anayasalardayer alan üç ana konudur. Bu konular›n düzenlenmesinde, toplumsal ve hukuksalbirikimden, uluslararas› hukuk ve karfl›laflt›rmal› hukuktan yararlan›l›r. Devletinflekli ve niteliklerinin tespitinde, tarihsel gerçeklikler, kültürel birikim ve devletgelene¤i belirleyicidir. Temel hak ve özgürlükler düzenlenirken ana kaynak,uluslararas› insan haklar› hukukudur. ‹nsan haklar›na sayg›l› devlet olmak, insanhaklar› sözleflmelerine taraf olmak ve bunlar›n gere¤ini iç hukukta yapmaktangeçmektedir. Devletin temel organlar›n›n düzenlenmesinde ise, ça¤dafl demokratikülkelerdeki uygulamalar mihenk tafl›d›r. Yap›lan tercihler, kabul edilebilir olandançok, en iyi uygulamalar yönünde olmal›d›r. En iyi uygulaman›n tercihinde, sadeceteorik yaklafl›m de¤il, ülke gerçeklerinin de göz önünde tutulmas› gerekir.

A


GENEL GEREKÇE

Türkiye’de yeni ve sivil bir anayasa talebi hiç gündemden düflmemektedir. ‹lkAnayasan›n bundan 135 y›l önce 1876 y›l›nda yap›lm›fl olmas›na ra¤men, anayasalsistemimiz istikrar kazanamam›flt›r1. ‹lk Anayasadan sonra 1921, 1924, 1961ve 1982 tarihlerinde dört Anayasa daha yap›lm›flt›r. En son yap›lan 1982Anayasas›nda, 1995, 2001 ve 2010 tarihlerinde üç köklü de¤ifliklik yan›nda,toplamda Anayasan›n yar›ya yak›n maddesi de¤iflmifltir. 1995 de¤ifliklikleri ilekat›l›mc› demokrasinin önündeki engeller kald›r›lm›fl, 2001 de¤ifliklikleri ileözgürlükler rejimi güçlendirilmifl ve 2010 de¤ifliklikleri ile de yarg› reformugerçeklefltirilmifltir. Befl yeni Anayasa ve bunlarda yap›lan de¤iflikliklere ra¤men,yeni anayasa taleplerinin devam etmesinin ana nedeni, “demokratik kat›l›m”eksikli¤idir. Darbeler ve bir önceki düzene duyulan tepkilerin ürünü olanAnayasalar, genifl kat›l›ml› bir müzakere sürecine ve ortak akla dayanmam›flt›r.Giderek artm›fl olan “sivil anayasa” söylemi, özünde iki talebi bar›nd›rmaktad›r.Bunlardan biri, askeri darbelerle yap›lm›fl anayasa yerine, sivil toplumun kat›l›m›ile bir anayasa yap›lmas›; bir di¤eri de, demokratik kurumlar üzerindeki askerivesayet görüntüsüne son verilmesidir2.

14


1. ‹lk Anayasa 23 Aral›k 1876 (7 Zilhicce 1293) tarihinde, II. Abdülhamit taraf›ndan kabuledilen bir fermanla ilan edilen Kanun-› Esasi’dir. Kanun-› Esasi, Mithat Pafla baflkanl›¤›nda28 kifliden oluflan bir Komisyon (Encümen-i Mahsusa) taraf›ndan haz›rlanm›flt›r.

2. 1982 Anayasas› 29 y›ll›k süre zarf›nda ilki 1987 y›l›nda sonuncusu 2010’da olmak üzere, 177maddenin 83’ünde 17 kez de¤ifliklik yap›lm›flt›r. 1987 y›l›nda referandumla kabul edilen ilkde¤ifliklik, siyasi partilere iliflkin 10 y›ll›k siyaset yasa¤›n›n kald›r›lmas› hakk›nda olmufltur.Anayasan›n yap›m sürecine kat›lmayan yasakl› partilerin tekrar siyaset hayat›na dönmesi ilebirlikte, “yeni anayasa” talebi gündeme gelmifltir. 1993 y›l›nda TBMM’de temsil edilen siyasipartiler “Anayasa De¤iflikli¤i Teklifleri” haz›rlarken, ayn› flekilde Anayasan›n yap›m sürecindeaktif rol alamayan sivil toplum örgütleri de yeni anayasa çal›flmalar›na destek vermifllerdir.1993 y›l›nda TÜS‹AD tam metin bir anayasa önerisi haz›rlarken, TÜRK-‹fi, HAK-‹fi, T‹SK veBas›n Konseyi, Anayasa de¤iflikliklerine iliflkin genel öneriler de bulunmufllard›r. Yeni anayasataleplerine iliflkin partiler aras› uzlaflma sa¤lanamad›¤›ndan bu çabalar 1995 Anayasa de¤ifliklikleriile sonuçlanm›flt›r. 1999 Avrupa Birli¤i sürecinin h›zlanmas› ile yeni anayasa aray›fllar› yenidenivme kazanm›flt›r. Temel hak ve özgürlükler rejiminin Avrupa Birli¤i standartlar›na uygun halegetirilmesi ihtiyac› 2001 Anayasa de¤iflikliklerini ortaya ç›karm›flt›r. 2002 Seçimlerinden sonra,sivil iktidar›n güçlenmesi, yeni anayasa taleplerini “sivil anayasa” söylemiyle örtüfltürmüfltür.Bu sürece destek amac›yla 2000 y›l›nda TOBB, 2001 ve 2007 y›l›nda Türkiye Barolar Birli¤ive 2007 y›l›nda Bilim Kurulu tam metin anayasa önerileri haz›rlam›fllard›r. Bu sürece TÜS‹AD,MÜS‹AD, TÜRKONFED gibi ifladamlar› dernekleri yan›nda, D‹SK, KESK, HAK-‹fi gibisendikalar da, haz›rlatt›klar› anayasa raporlar› ile destek vermifllerdir. Sivilleflme karfl›s›nda,bürokrasinin direnci, 2010 Anayasa de¤ifliklikleri ile k›smen k›r›lm›fl ise de, askeri vesayetinsivil siyaset üzerindeki gölgesi tamamen kalm›fl de¤ildir. Günümüzde sivil anayasa, resmiideolojiden ar›nma ve askeri vesayet görüntüsüne son verme taleplerinde yo¤unlaflmaktad›r.Bu da, yeni anayasa taleplerinin özünde yatan sivilleflme arzusunun k›smî de¤iflikliklerlebast›r›lamayaca¤›n› göstermektedir.

Tarihin önemli bir dönüm noktas›nda, hem yap›m süreci hem de içeri¤i ile “modelbir anayasa” yapabilme sorumlulu¤u tüm topluma aittir. Yeni anayasa yap›msüreci, haz›rlanan anayasa önerileri, genel raporlar, düzenlenen ulusal ve uluslararas›konferanslar, seminerler, yaz›lan makaleler ve medya deste¤i ile devam etmektedir.Bu süreç, uzlaflma ve ayr›flma noktalar›n› belirginlefltirirken, toplumsal gerçekliklerlede yüzleflmemize yard›mc› olmaktad›r. Bu süreçten uzlaflma yerine ayr›flma ved›fllamay› umanlar oldu¤u gibi kendi ayr›cal›kl› konumlar›n› sürdürmek isteyenlerinde bulundu¤u görülmektedir. Siyaset kurumu toplumsal taleplere göre flekillenir.Toplumda uzlaflma sa¤lanmadan siyasi partilerin uzlaflmas› zordur. Bu noktadauzlaflma aray›fl›nda as›l rol sivil topluma düflmektedir. Anayasan›n kabulündeasli kurucu iktidar olarak son sözü söyleyecek olan toplum, anayasan›nhaz›rlanmas›nda da ilk sözü söylemek durumundad›r. Bu sorumluluk bilinciylehaz›rlanan bu anayasa önerisi, anayasal tart›flmalara bir katk› sa¤lamay›amaçlamaktad›r.

Bu çal›flma, bütüncül bir anayasa de¤iflikli¤i önerisidir. Anayasan›n yap›m yöntemikonusunda tart›flmalara girilmemektedir. Kurucu meclis kurma önerileri, ola¤anve uygulanabilir bir yöntem olarak görülmemektedir. Anayasay› ola¤an yöntemlerkullanarak yapabilmek, demokrasimiz aç›s›ndan da önemli bir s›nav olacakt›r.Temsil sorunu bulunmayan mevcut Parlamentoda flekillendirilecek bir anayasan›n,halk taraf›ndan onaylanmas›, en do¤al ve uygulanabilir yöntem kabul edilmektedir.Bu kapsamda çal›flman›n amac›, anayasan›n hem biçim hem de içeri¤ine yöneliküzerinde tart›fl›labilecek öneriler getirebilmektir.

I. Biçimsel Özellikler

Yeni anayasan›n biçimsel özelliklerine iliflkin temel beklenti, k›sa, özlü ve anlafl›l›rbir anayasad›r. Bu özellikler anayasan›n bafllang›ç ve madde say›s›na, diline vesistemati¤ine yans›mal›d›r.

A. Kazuistik De¤il Çerçeve Anayasa

Bu öneride, kazuistik de¤il, çerçeve anayasa yönünde bir tercihte bulunulmufltur.Kazuistik yöntem anayasan›n anlafl›lmas›n› ve uygulanmas›n› zorlaflt›rd›¤› gibide¤iflimin de önünü t›kayabilmektedir. Anayasalar uygulamaya yönelik detaylarayer vermek yerine, genel çerçeveyi çizmelidir. Anayasalar›n kazuistik olup olmad›¤›her zaman madde say›lar›na bak›larak anlafl›lmaz. Baz› ülkelerde madde say›s›çok olmakla birlikte, maddelerin içerikleri k›sa olabilmekte, baz› ülkelerde maddesay›s› az oldu¤u halde madde içerikleri fazla olabilmektedir. Örne¤in, ‹talya

15


16

(136), Letonya (116), Litvanya (154), Estonya (168), Belçika (198) gibi Avrupaülkelerinde madde say›lar› fazla olmakla birlikte madde içerikleri oldukça k›sad›r.Öte yandan, ‹rlanda’da madde say›s› 50 olmakla birlikte madde içeri¤i fazlad›r3.

1982 Anayasas› 177 maddeden oluflan ve madde içerikleri de oldukça kapsaml›,kazuistik bir anayasad›r4. ‹ki maddesi mülga edilmifl ve birçok maddesindede¤ifliklik yap›lm›fl olmas›na ra¤men, bu özelli¤ini korumaktad›r5. Askeri darbeninürünü olan Anayasa, birey yerine devleti, özgürlük yerine güvenli¤i önceleyenbir yap›ya sahiptir. Bu öncelikle, anayasan›n diline ve sistemati¤ine de yans›m›flt›r.Toplumsal tehdit alg›s›, özgürlüklerin kötüye kullan›laca¤› anlay›fl›na yol açm›flve özgürlüklerin as›l, s›n›rlamalar›n istisna oldu¤u ilkesi tersine çevirilmifltir.Böylece, ayr›nt›l› düzenlemeler yap›larak, birey ve topluma karfl›, devlet korunmakistenmifltir.

Bu çal›flmada 78 maddelik çerçeve anayasa önerilmektedir6. 1982 Anayasas›’n›nmant›¤› tersine çevrilerek, devlet yerine birey, güvenlik yerine özgürlük, kötüniyet yerine iyi niyet öncelik haline getirilmifltir. Mevcut Anayasa yaklafl›k 100madde k›salt›lm›fl olmakla birlikte, içeri¤i boflalt›lm›fl de¤ildir. Bir anayasadadüzenlenmesi gereken zorunlu konulara yer verilmifltir. Anayasa üzerindensorunlar› çözme de¤il, anayasay› çözümün önünde engel olmaktan ç›karmamant›¤› ile hareket edilmifltir. Gereksiz tekrarlardan kaç›n›lm›fl, söylenmemesihiçbir boflluk do¤urmayan ifadeler anayasaya konulmam›flt›r. Böylece mutlakasöylenilmesi gerekenlerle s›n›rl› kal›nm›flt›r. Konu bütünlü¤ü gözetilerek, ayn›konuya iliflkin hükümler tek bir maddede toplanm›flt›r. Bu yöntemle, maddesay›s›n›n azalt›lmas›, dilinin sadelefltirilmesi ve sistemati¤inin basitlefltirilmesiamaçlanm›flt›r.


3. Avrupa Birli¤i ülkelerinin Anayasalar›n›n madde say›s› yaklafl›k olarak flöyledir: ‹rlanda 50,Macaristan 79, Çek Cumhuriyeti 89, Fransa 89, Danimarka 89, Letonya 116, Yunanistan120, Lüksemburg 120, Malta 124, Finlandiya 131, ‹talya 136, Hollanda 142, Almanya 146,Avusturya 151, ‹sveç 154, Litvanya 154, Romanya 156, Slovakya 156, Estonya 168, ‹spanya169, Bulgaristan 169, Slovenya 174, Belçika 198, Polonya 243, Portekiz 298.

4. Madde say›s› aç›s›ndan Osmanl›-Türk Anayasalar›na bakt›¤›m›zda, 1876 Kanun-› Esasi 119,1921 Teflkilat-› Esasiye Kanunu 24, 1924 Teflkilat-› Esasiye Kanunu 105, 1961 Anayasas› 157maddedir.

5. 1982 Anayasas› Bafllang›ç, 177 madde ve 17 Geçici maddeden oluflmaktad›r. 23.7.1995 tarihve 4121 say›l› Kanunla “Sendikal faaliyet” kenar bafll›kl› 52. Madde ile 7.5.2004 tarih ve 5170say›l› Kanunla “Devlet Güvenlik Mahkemeleri” kenar bafll›kl› 143. Madde mülga edilmifltir.

6. Bugüne kadar yap›lan tam metin anayasa önerilerinde, Anayasan›n madde say›s›nda önemlibir azaltma önerilmemifltir. 2000 y›l›nda TOBB önerisinde mevcut Anayasan›n madde say›s›ndabir azaltmaya gidilmedi¤i gibi yap›lan ilavelerle daha da ayr›nt›l› bir öneri sunulmufltur. TBBönerisi, bafllang›ç ve 190 maddeden oluflmaktad›r. Bu öneri mevcut anayasadan 15 maddefazla olmas› yan›nda, madde içerikleri de daha ayr›nt›l›d›r. Bilim Kurulunca haz›rlanan öneri,136 maddeden oluflmaktad›r.

17


B. Karmafl›k De¤il Basit Bir Sistematik

1982 Anayasas›n›n sistemati¤i, yar›ya yak›n maddesinde yap›lan de¤ifliklik veeklemelerle iyice bozulmufltur. Anayasa; bafllang›ç, 7 k›s›m, k›s›mlar›n alt›ndabölümler, bölümlerin alt›nda roma rakamlar›, onlar›n alt›nda büyük harfler,onlar›n alt›nda maddelerden oluflmaktad›r. Roma rakam› ve büyük harflerlegösterilen konu bafll›klar› alt›nda, madde kenar bafll›klar› yer almaktad›r. K›s›mlararas›nda da bir denge yoktur. Anayasa’n›n beflinci k›sm›, “‹nk›lap kanunlar›n›nkorunmas›” kenar bafll›¤› ile sadece bir maddeden oluflmaktad›r. Geçici hükümler,bir k›s›m olarak, son hükümleri düzenleyen yedinci k›s›mdan önce gelmektedir.Maddeler yap›land›r›l›rken f›kralar numaraland›r›lmad›¤›ndan, uzun maddelerinuygulanmas› zorlaflmaktad›r. Mülga edilen maddeler, konu bütünlü¤ü gözetilmedeneklenen f›kralar ya da f›kralarda yap›lan de¤ifliklikler, Anayasa’n›n sözü ve özüylebütünlü¤ünü zedelemifltir.

Bu öneride 78 maddelik anayasa; bafllang›ç, 3 k›s›m ve son hükümlerdenoluflmaktad›r. Genel esaslar› düzenleyen birinci k›s›m 4 maddeden oluflmaktad›r.Temel hak ve özgürlükleri düzenleyen ikinci k›s›m, üç bölümdür. Bunlar; genelhükümler, kiflisel ve siyasal haklar ve ekonomik, sosyal ve kültürel haklard›r7.Üçüncü k›s›mda, devletin temel organlar› üç bölümde düzenlenmektedir. Bunlar;yasama, yürütme ve yarg› bölümleridir. Bölümler alt›nda roma rakam› ya dabüyük harfle bafllayan konu bafll›klar› kullan›lmam›flt›r. Maddeler kenar bafll›klar›ve alt f›kralar fleklinde düzenlenmifltir. Madde f›kralar›n› numaraland›rmakkanun yaz›m›nda yayg›n uygulamad›r8. Son hükümler bafll›¤› alt›nda, Anayasan›nde¤ifltirilmesi ve kenar bafll›klara iliflkin iki madde bulunmaktad›r. Buraya yürürlükmaddesi ve geçici maddeler ilave edilebilir. Sistematikte kolayl›k sa¤lamakamac›yla, her konu tek madde alt›nda düzenlenmeye çal›fl›lm›flt›r.

C. Sade ve Anlafl›l›r Bir Dil

1982 Anayasas›, otoriter, yasakç› ve keyfi yorumlara imkân veren bir dile sahiptir.Anayasan›n bafllang›c›ndan son hükümlerine kadar bu dili görmek mümkündür.

7. Temel hak ve özgürlüklere iliflkin k›sm›n düzenlenmesinde, çeflitli öneriler bulunmaktad›r. BilimKurulu, genel hükümler, kiflinin haklar› ve hürriyetleri, siyasal haklar ve hürriyetler, sosyal veekonomik haklar ve hürriyetler fleklinde bir öneride bulunmufltur. Dolay›s›yla, sadece siyasalhaklar›n yerini de¤ifltirmifltir. D‹SK ve TBB önerilerinde, yeni bir s›n›fland›rma önerilmektedir.S›ras›yla, genel hükümler; kifli özgürlükleri ve siyasal haklar; iktisadi, sosyal ve kültürel hakve özgürlükler ve son bölümde çevre, bar›fl ve geliflme haklar›na yer verilmifltir. Böylece üçüncükuflak haklar olarak nitelendirilen baz› haklar›n ayr› bir bölümde düzenlenmesi önerilmifltir.TOBB ve TÜS‹AD’›n önerilerinde temel haklar konusunda farkl› bir sistematik bulunmamaktad›r.

8. Bilim Kurulunca haz›rlanan öneride de, f›kra numaralar› kullan›lm›flt›r.

18

Bafllang›çta, devleti kutsallaflt›ran, “kutsal Türk Devleti” ifadesi, “yüce TürkDevleti” olarak 1995 y›l›nda de¤ifltirilmifl olsa bile, birey yerine devleti önceleyenotoriter dil sürmektedir. Anayasa’ya hâkim olan yasakç› dil, adeta bir askeritalimatnameyi and›rmaktad›r. Topluma ve bireye güvenmeyen bu anlay›fl, herözgürlü¤ün kötüye kullan›laca¤›ndan hareket ederek, özgürlükten çokyasaklamalara yer vermifltir. Bu kapsamda, Anayasa’n›n 14. maddesinde genelolarak kötüye kullanma yasa¤› düzenlenmifl olmakla yetinilmemifl, özgürlüklerindüzenlendi¤i maddelerde de ayr›ca kötüye kullanma ifadelerine yer verilmifltir9.Özgürlüklerin hep kötüye kullan›laca¤› anlay›fl›, toplum ve birey karfl›s›ndadevleti koruma refleksinden kaynaklanmaktad›r. Anayasada mu¤lak bir dilkullan›larak, kurumlar›n keyfi yorumlar›na imkân sa¤lanm›flt›r. Özellikle siyasetkurumuna beslenen güvensizlik, siyasi haklar üzerinde, yasakç› bir dile yolaçm›flt›r. Bu yasakç› dilin bir k›sm› 1995 anayasa de¤ifliklikleri ile giderilmifl olsada, Anayasan›n ruhuna sinmifl bu anlay›fl sürmektedir10.

Bu öneride, olumlu ve anlafl›l›r bir dil kullan›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Otoriter dildenuzaklafl›lmaya, resmi ideolojiyi ça¤r›flt›ran ifadeler ay›klanmaya gayret edilmifltir11.Bu çerçevede sade, k›sa ve uzlaflmac› bir dile sahip bafllang›ç hedeflenmifltir.Maddelerde yer alan yasaklar, özgürlükler lehine, devletin yetkilerini kötüyekullanmas› aleyhinedir. Bu anlay›fl› güçlendirmek amac›yla, ayr› bir kötüyekullanma yasa¤› düzenlenmemifltir. Haklar›n niteli¤inin belirlendi¤i maddede,haklar›n niteli¤inin kötüye kullanmay› korumad›¤›n›n söylenmesi ile yetinilmifltir.Anayasada keyfi yorumlara imkân veren tüm ifadeler kald›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r.Eklemeler ve ç›karmalarla Anayasan›n bozulan dili, olabildi¤ince sade ve aç›kbir yaz›mla ve konu bütünlü¤üne dikkat edilerek yenilenmifltir.


9. Örne¤in, Anayasan›n 24. maddesinde ikinci kez, din ve vicdan özgürlü¤üne iliflkin, “Kimse…dincekutsal say›lan fleyleri istismar edemez ve kötüye kullanamaz” denilmektedir.

10. Bunun son örne¤i, milletvekili dokunulmazl›klar›n› düzenleyen maddede, dokunulmazl›klar›nistisnalar› belirlenirken, soyut bir düzenleme içeren 14. maddeye yap›lan göndermedir. Ayn›flekilde, Anayasada siyasi partilere iliflkin yasaklar ve kapatma davas›na iliflkin yöntem, keyfiyorumlara imkân verecek flekilde düzenlenmifltir.

11. Terminoloji olarak, Bilim Kurulu mevcut Anayasan›n tercihleri ile paralel bir dil kullanm›flt›r.TBB ise, Arapça kökenli kelimeler yerine öz Türkçe olarak nitelendirilen kelimeleri tercihetmifltir. Bu çal›flmada kelimenin kökeninden çok, uygulamada bu kullan›m›n yerleflipyerleflmedi¤ine bak›lm›flt›r. Örne¤in “hürriyet” kelimesi yerine “özgürlük” kelimesi tercihedilmifltir. Günümüzde özgürlük kelimesi yayg›n kullan›ma sahiptir. Ayn› flekilde, “yarg›ç”yerine “hâkim”, “yasa” yerine “kanun” kelimeleri, yerleflik kullan›mlar›ndan dolay› tercihedilmifltir.

19


II. Esasa Yönelik Özellikler

Anayasa içerik olarak; bafllang›ç, genel esaslar, temel hak ve özgürlükler vedevletin temel organlar›n› düzenlemektedir. ‹çerik yönünde beklentiler; uzlaflmac›,özgürlükçü, ifllevsel ve sivil bir anayasad›r.

A. Bafllang›ç

Bafllang›ç k›sm›, anayasalar›n temel felsefesini yans›t›r. Ço¤ulcu demokratik birtoplumda, devlet, tüm ideoloji ve fikirlere yans›z olur12. Bir ideolojininbenimsenmesi, farkl› fikirleri savunanlar aç›s›ndan anayasay› bir toplum sözleflmesiolmaktan ç›kar›r. Bu da, anayasay› sürekli tart›fl›l›r k›lar. Bu nedenle anayasalar,su gibi renksiz ve tats›z; ama herkesin yarar›na olmal›d›r.

Anayasalara bafllang›ç yazma, anayasa için olmazsa olmaz bir konu de¤ildir.Dünya anayasalar›nda, bafllang›ca yer verenler oldu¤u gibi vermeyenler debulunmaktad›r. Örne¤in Avrupa Birli¤i ülkelerinin Anayasalar›na bakt›¤›m›zda,Birli¤e üye onbefl ülkenin Anayasas›nda bafllang›ç bulunurken, onbir tanesindebulunmamaktad›r13. Bafllang›ç bulunan ülkelerde, genellikle bafllang›ç k›s›mlar›k›sa ve özlü yaz›lm›flt›r. Avrupa’da hiçbir ülkenin anayasas›n›n bafllang›ç k›sm›,1982 Anayasas›’n›n bafllang›c› kadar uzun de¤ildir. Bafllang›çlarda insan haklar›,adalet, ortak tarih, demokrasi, hukukun üstünlü¤ü, müflterek yaflama arzusu gibibaz› ortak ilkelere iflaret edilmekle yetinilmektedir. Öne ç›kan de¤erler, herülkenin anayasas›n›n haz›rlanmas› sürecindeki kendine özgü koflullar› yans›t›r.

Anayasalar›n toplum sözleflmesi yönü bafllang›çlar›n yaz›lmas›nda karfl›m›zaç›kmaktad›r. Genellikle uzlaflmac› ve toplumu kucaklayan bir dil kullan›l›r. Herfleyden önce, anayasalar›n devlet de¤il, toplum iradesinin ürünü oldu¤u gösterilir.

12. Ço¤ulcu demokrasiyi benimsemifl tam demokratik ülkelerde, hukuk yoluyla topluma birideoloji benimsetilmeye çal›fl›lmaz. ‹kinci Dünya Savafl› sonras› y›k›lan, faflizm, nasyonalsosyalizm gibi totaliter rejimlerden sonra, 1990’l› y›llarda Sovyet Sosyalist CumhuriyetlerBirli¤i’nin da¤›lmas›yla otoriter komünist rejimler de çökmüfltür. Bu çöküflün ard›ndanhaz›rlanan yeni Post-Sosyalist Cumhuriyet Anayasalar›nda, ço¤ulcu demokrasiye geçilmifl,temel hak ve özgürlükler herkes için tan›n›r hale gelmifltir. Yirmibirinci yüzy›l›n bafllar›ndaise, “Arap Bahar›” olarak adland›r›lan de¤iflim rüzgâr›, Arap yar›madas› ve Afrika’da, otoriterrejimleri sallamakta ve demokrasinin etki alan›n› güçlendirmektedir.

13. Anayasalar›nda bafllang›ç bölümü olan ülkeler; Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Estonya,Litvanya, Letonya, Fransa, Almanya, Yunanistan, Macaristan, ‹rlanda, Polonya, Portekiz,Slovakya, ‹spanya’d›r. Bafllang›ç bölümüne yer vermeyen Avrupa Birli¤i ülkeleri; Avusturya,Belçika, Danimarka, Finlandiya, ‹sveç, ‹talya, Lüksemburg, Malta, Hollanda, Romanya,Slovenya’d›r.

20

Bu nedenle bafllang›c›n ilk ifadesi, halk, millet ya da vatandafllar›n hitab›ylabafllar. Örne¤in baz› ülkelerde Frans›z halk›, Portekiz halk›, Estonya halk›, ‹rlandahalk› ve Bulgaristan halk›; baz›lar›nda, Alman milleti, Slovenya milleti, Litvanyamilleti, Polonya milleti, ‹spanya milleti ve baz›lar›nda ise, Çek Cumhuriyetivatandafllar› ya da Gürcistan vatandafllar› ifadesi kullan›lmaktad›r. Böyleceanayasay› yapma “asli yetki”sinin, halka, millete veya vatandafllara ait oldu¤ugösterilir.

Osmanl›-Türk anayasalar›nda ilk bafllang›ç, 1961 Anayasas›nda yer alm›fl, dahasonra 1982 Anayasas›nda bu uygulamaya devam edilmifltir. Her iki anayasadada bafllang›ç k›sm›n›n temel amac›, yap›lan askeri darbeleri meflrulaflt›rmakt›r.Otoriter, devleti kutsallaflt›ran, resmi bir ideolojiyi dayatan bir dil hâkimdir. Heriki bafllang›ç da, ço¤ulcu demokratik bir anlay›fl› yans›tmaktan uzakt›r. Ayr›cabafllang›ç k›s›mlar›n›n Anayasa metnine dahil edilmesi ile, oluflturulan vesayetçikurumlar›n keyfi yorumlar›na imkân sa¤lanm›flt›r.

Bu öneride, Avrupa örnekleri gibi k›sa ve özlü bir bafllang›ç yaz›lm›flt›r14. Ayr›cabafllang›ç k›sm› normatif bir dil tafl›mad›¤›ndan ve fakl› bir unsur içermedi¤indenAnayasa metnine dahil edilmemifltir15. Bafllang›c›n girifl ve sonuç ifadesi, anayasan›nvatandafll›k temelinde bir toplum sözleflmesi oldu¤unu göstermektedir. Böyleceanayasan›n vatandafllar›n özgür ve ortak iradesinin bir ürünü oldu¤u ortayakonulmaktad›r. Bafllang›c›n ilk cümlesinde vatandafll›k temelli bir yaklafl›mbenimsenerek, anayasan›n tümünde ayn› anlay›fl›n egemen oldu¤u kabuledilmektedir.


14. Bafllang›ç k›sm›na iliflkin yap›lan önerilerde üç yaklafl›m görülmektedir. Birincisi, bafllang›çk›sm›n›n tamamen kald›r›lmas› fleklindedir. ‹kinci yaklafl›m, “evrensel, nesnel ve renksiz” birbafllang›ç yaz›lmas› yönündedir. D‹SK, TOBB ve Bilim Kurulunun önerilerinde bu yönde birtercih ortaya konmufltur. Üçüncü yaklafl›m ise, TBB taraf›ndan savunulmakta ve Anayasadabir ideolojinin olmas› gerekti¤i fleklindedir. Ancak Barolar Birli¤i’nin 2001 ile 2007 Anayasaönerileri bu yönden birbirinden ayr›lmaktad›r. 2001 Önerisinde bafllang›ç k›sm›nda yaln›zca“ulusumuz” denilirken, 2007 önerisinde “Türk ulusu” ifadesi tekrar kullan›lm›flt›r. 2001y›l›ndaki öneride “Atatürk milliyetçili¤i” ve “ilke ve ink›laplar›” kald›r›l›rken 2007 önerisindetekrar konulmufltur. 2001 önerisinde resmi ideolojiden ar›nd›rma yaklafl›m› yerine 2007 y›l›ndatekrar resmi ideolojiye sar›lma nedeni flu ifadelerle aç›klanmaktad›r: “Renksiz anayasa sözlerigöstermelik bir aç›l›m›n tipik arac›d›r ve bu aç›dan bir aldatmacadan öteye geçemez. Herdevletin Anayasas›, yukar›da tespit etti¤imiz gibi, o devletin içinde olufltu¤u tarihsel olaylar›,devletin ideolojik de¤erlerini ve hedeflerini yans›tan özellikler tafl›r.” Bk. Türkiye BarolarBirli¤i, Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Önerisi, Gelifltirilmifl Gerekçeli Yeni Metin, Kas›m 2007,s. 19.

15. Bilim Kurulu önerisinde de, bafllang›ç ve kenar bafll›klar anayasa metnine dahil edilmemifltir.TBB ise 2001 önerisinde, “Bafllang›ç, Anayasa metni bak›m›ndan yönlendirici nitelik tafl›r”derken, 2007 önerisinde, bafllang›c› metne dahil etmifltir.

21


Bafllang›c›n ikinci ifadesi, eflitlikçi bir anlay›fl› ortaya koymaktad›r. Hiçbir ayr›myapmaks›z›n herkesin, tek bir candan, eflit, özgür ve kardefl oldu¤u kabuledilmektedir. Eflit ve özgür vatandafl olma, tüm ayr›mc›l›klar› d›fllarken; “herkesinbir candan oldu¤u” vurgusu, farkl›l›klar›yla bütünleflmifl bir topluma iflaretetmektedir. Çünkü can, tüm farkl›l›klar›n ötesinde, her insan için ortak paydad›r.

Bafllang›c›n üçüncü ifadesi, devleti de¤il, insan› esas alan bir yaklafl›m›göstermektedir. Bireyin sahip oldu¤u haklar›n, do¤ufltan ve insan onurundankaynakland›¤› bilinciyle hareket edilmektedir. Bu, ilk önce, haklar›n hiç kimseya da kurum taraf›ndan bahfledilmedi¤i anlam› tafl›maktad›r. ‹kinci olarak,baflkalar›n›n haklar›na sayg›n›n kendi insanl›k onurumuza sayg›n›n bir gere¤ioldu¤una iflaret etmektedir. Böylece devletin haklar›n yarat›c›s› de¤il, hizmetçisioldu¤u anlay›fl› ilk bafltan ortaya konulmaktad›r.

Bafllang›c›n dördüncü ifadesi, nas›l bir devlet anlay›fl› benimsendi¤ini göstermektedir.Devletin temeli, her fleyden önce, evrensel de¤erlere, sahip oldu¤umuz ortak mirasve ideallere dayand›r›lmaktad›r. Ayn› flekilde “yurtta sulh cihanda sulh” anlay›fl›do¤rultusunda, bar›flç›l bir gelece¤i infla edecek bir devlet yap›lanmas›öngörülmektedir. Böylece hiç tereddüde yer vermeden, insan› yücelten tamdemokratik bir devleti gerçeklefltirme amac›, aç›k bir flekilde belirtilmifltir.

Bafllang›c›n beflinci ifadesinde, tarihsel ba¤lara vurgu yap›larak, baflta MustafaKemal Atatürk olmak üzere, bize bu ülkeyi ve Cumhuriyeti emanet eden eflsizkahramanlara bir minnet ve flükran duygusuna yer verilmektedir. Bafllang›çta,Mustafa Kemal Atatürk’ün ismine veya ilke ve ink›laplar›na yer verilmemesi,onun bize b›rakt›¤› Cumhuriyet ya da de¤erlerin d›flland›¤› anlam› tafl›mamaktad›r.Her fleyden önce, günümüz demokratik ülkelerinin hiçbirinin Anayasalar›ndakifli isimleri yer almamaktad›r. Ayr›ca, Atatürk’ün ilke ve ink›laplar›n› kendinceyorumlay›p buradan bir resmi ideoloji üreterek, demokratik iflleyifle keyfimüdahaleler yap›labilmektedir. Atatürk bizzat, “Ben manevi miras olarak hiçbirayet, hiçbir dogma, hiçbir donmufl ve kal›plaflm›fl kural b›rakm›yorum. Benimmanevi miras›m bilim ve ak›ld›r...” demifltir. Bu do¤rultuda, 21. yüzy›l devletve demokrasi anlay›fl› ›fl›¤›nda, Anayasada resmi bir ideolojiyi ça¤r›flt›racak veyanl›fl yorumlara kap› aralayacak ifadelere yer verilmemesinin, Atatürk’ün manevimiras›na daha uygun oldu¤u düflünülmektedir.

Böylece, Bafllang›çta; vatandafll›k temelinde, eflitlikçi, bireyi esas alan, tamdemokratik bir devleti kurmay› amaçlayan, toplumun özgür ve ortak iradesinedayanan, toplumsal sözleflme niteli¤inde bir Anayasa anlay›fl› benimsenmektedir.

22

B. Genel Esaslar

Anayasalar›n genel esaslar k›sm›, tüm anayasaya hâkim genel ilkeleri belirler. Builkeler, anayasa hükümlerinin uygulanmas›nda birer yorum arac› olarak dakullan›l›r. Genel esaslar aras›nda ülkelere göre farkl›l›klar tafl›makla birliktegenellikle; devletin flekli, nitelikleri, resmi dili, baflkenti, devlet sembolleri,egemenli¤in kullan›lmas›, erkler ayr›l›¤›, eflitlik, gibi ilkelere yer verilir. Özellikle,devletin nitelikleri aras›nda yer alan; insan haklar›, demokrasi, hukuk devleti,sosyal devlet, günümüz ça¤dafl devletlerince kabul edilen ortak ilkeler halinegelmifltir. Di¤er hususlar her ülkenin kendi tarihsel koflullar›na göre flekillenmektedir.Genel esaslar›n kuflat›c›l›¤›, anayasalar›n toplumsal sözleflme niteli¤ini güçlendirir.

1982 Anayasas›nda Genel Esaslar, onbir maddede düzenlenmifltir. Bunlardan ilküçü de¤ifltirilemez hükümlere yer verirken, dördüncü madde de¤ifltirilemezli¤inteklif bile edilemeyece¤ini ifade etmektedir. Beflinci madde ve devam›nda; devletintemel amaç ve görevleri, egemenlik, yasama, yürütme ve yarg› yetkisi, kanunönünde eflitlik ve son olarak Anayasan›n ba¤lay›c›l›¤› ve üstünlü¤ü yer almaktad›r.Genel Esaslar k›sm›nda yer alan hususlar hakk›nda, Türkiye’de büyük orandabir mutabakat bulunmaktad›r. Bu nedenle, bu k›s›mda yer alan ilkelerin kald›r›lmas›ya da de¤ifltirilmesi söz konusu de¤ildir. Ancak tümden bir Anayasa yaparken,bu k›s›mdaki maddelerde de baz› düzenlemeler yap›lmas› do¤ald›r.

Bu öneride, Genel Esaslar bölümü, dört madde halinde düzenlenmifltir. Bunlar;devletin flekli ve nitelikleri, egemenlik ve kullan›lmas›, eflitlik ve ayr›mc›l›k yasa¤›ve son olarak devletin temel amaç ve görevleridir. Bu yeni düzenleme, özüitibariyle, önceki Anayasadaki hükümleri korumaktad›r. Ancak baz› yeni unsurlareklemekte, pratik bir yarar› olmayan baz› ifadeler ç›kar›lmakta ve ortak konularayn› madde içinde birlefltirilmektedir.

1. Devletin fiekli ve Niteliklerinin De¤iflmezli¤i

De¤ifltirilemez kabul edilen ilk üç madde ve teklif yasa¤› getiren dördüncü maddetek bir maddede düzenlenmifltir. “Devletin flekli ve nitelikleri” kenar bafll›¤› ile,Devlet fleklinin üniter bir Cumhuriyet oldu¤u ifade edilmifltir. Cumhuriyetin birdevlet flekli mi yoksa hükümet flekli mi oldu¤u tart›fl›lmaktad›r16.


16. 1993 TÜS‹AD önerisinde, devletin flekli kenar bafll›¤›n›n yanl›fl oldu¤u, hükümet flekli olmas›gerekti¤i yönünde bir öneri bulunmaktad›r. TBB 2001 önerisinde kenar bafll›k olarak “TürkiyeCumhuriyeti” ifadesini kullanm›fl, ancak 2007 önerisinde tekrar “Devletin flekli” ifadesinegeri dönmüfltür.

23


Yönetim biçimi günümüzde daha çok hükümet sistemlerine iflaret etmektedir.Üniter ya da federalli¤in bir devlet flekli oldu¤u konusunda bir tart›flma yoktur.Devlet flekli olarak üniterlik, 1982 Anayasas›nda aç›kça ifade edilmifl de¤ildir.Anayasan›n üçüncü maddesinde, “Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmezbir bütündür” ifadesinin, üniterli¤e iflaret etti¤i kabul edilmektedir17. Bu öneride“üniter Cumhuriyet” ilkesi aç›kça düzenlenerek, Türkiye Cumhuriyeti’ninegemenlik yetkilerinin paylafl›ld›¤› federal ya da bölgeli; egemenli¤in kayna¤›n›ntümüyle halka ait olmad›¤› monarflik bir devlet olmad›¤› vurgulanmak istenmifltir.

Cumhuriyetin temel niteliklerinde özü itibariyle bir de¤ifliklik yap›lmam›flt›r. Builkelerden, insan haklar›, demokrasi, hukuk devleti ve sosyal devlet, tüm ça¤daflülkelerce kabul edilmifl ortak ilkelerdir18. Buna karfl›n, milli devlet ve laiklik,konusunda ülkeler, kendi gerçeklikleri do¤rultusunda farkl› uygulamalarsergilemektedir. Bu öneride, Anayasada yer alan, “Atatürk milliyetçili¤i” yerine1961 Anayasas›nda oldu¤u gibi “milli devlet” ilkesi tercih edilmifltir. Atatürkilke ve ink›laplar› ›fl›¤›nda oluflturulmufl bir milliyetçilik, objektif millet anlay›fl›n›nötesinde, bir ideolojik kimli¤e bürünmektedir. Resmi ideoloji anlay›fl›n›n ço¤ulcudemokrasi ile ba¤dafl›r kabul edilmemesi nedeniyle, daha nesnel olan “millidevlet” ifadesi kullan›lm›flt›r19.

17. Anayasalar›n düzenledi¤i ilk konu devletin flekli ve nitelikleridir. Egemenli¤in kayna¤› aç›s›ndanCumhuriyet ya da monarfli, egemenlik yetkilerinin paylafl›lmas› aç›s›ndan üniter ya da federaldevlet flekilleri bulunmaktad›r. Üniterlik ya aç›kça ya da bölünmez bütünlük ilkesi ile ifadeedilmektedir. Bu, Fransa’da “Fransa bölünmez… bir Cumhuriyettir” fleklinde ifade edilmifltir(m. 1). Polonya Anayasas›nda ise do¤rudan, “Polonya Cumhuriyeti, üniter bir devlettir”denilmektedir (m. 3). ‹talya’da “Cumhuriyet, bir ve bölünmezdir, yerel özerkli¤i tan›r vedestekler” denilmektedir (m. 5). Portekiz Anayasas›na göre, “Devlet, yerel yönetimlerinözerkli¤i ve idarenin demokratik ademi merkeziyetçili¤i ilkelerine sayg›l›, üniter bir devlettir”(m. 6). Bulgaristan Anayasas›na göre, “Bulgaristan Cumhuriyeti, yerel yönetimlerle bir üniterdevlettir. Hiçbir özerk toprak oluflumuna izin verilmez. Bulgaristan Cumhuriyeti toprakbütünlü¤ü ihlal edilemez” (m. 2). Azerbaycan Anayasas›nda, “Azerbaycan devleti, demokratik,hukuki, dünyevi ve üniter bir Cumhuriyettir” denilmektedir (m. 7/I). Alman Anayasas›nagöre, “Federal Alman Cumhuriyeti…federal bir devlettir” (m. 20). Belçika Anayasas›na göre,“Belçika Topluluklardan ve Bölgelerden oluflan bir Federal Devlettir” (m. 1).

18. Uluslararas› örgütlerin kurucu belgelerinde ve uluslararas› sözleflmelerde, devletler bak›m›ndanortak ilkeler belirlenmektedir. Birleflmifl Milletler Örgütü, Avrupa Konseyi, Afrika Birli¤i,Amerikan Devletleri Örgütü ve Avrupa Birli¤i’nde modern devletler bak›m›ndan ortak ilkelerbirbirine benzer flekilde düzenlenmektedir. En son Avrupa Birli¤i için haz›rlanan Anayasan›n2. maddesinde “Birlik de¤erleri” bafll›¤› ile flu düzenlemeye yer verilmifltir: “Birlik, insanonuruna sayg›, özgürlük, demokrasi, eflitlik, hukuk devleti ve insan haklar›na sayg› de¤erleriüzerine oturur. Bu de¤erler, ço¤ulcu, hoflgörülü, adil, dayan›flmac› ve ayr›m gözetmeyen birtoplumda, Üye Devletlerin hepsi için ortakt›r”. Görüldü¤ü gibi ortak ilkeler aras›nda milliyetçilikve laiklik bulunmamaktad›r. Bu iki ilke ülkelerin kendi koflullar›nda tercih edebilece¤i ilkelerdir.

19. Daha önce resmi bir ideolojiye yer veren eski Sovyet Rusya’s› yerine, günümüz RusyaFederasyonu Anayasas›n›n 13. maddesinde “Rusya Federasyonunda ideolojik ço¤ulculukkabul edilir. Hiçbir ideoloji, devlet ideolojisi veya zorunlu ideoloji olarak belirlenemez”

Laiklik, ilkesi Avrupa Birli¤i ülkeleri aras›nda sadece Fransa’da aç›kça devletinnitelikleri aras›nda say›lm›flt›r. Buna karfl›n Malta Anayasas›nda resmi din olarakRoman Katolik Apostolik Dini kabul edilmekte ve bu dinin e¤itimi zorunluk›l›nmaktad›r. Ülkelerin ço¤unda, “Kilise ve Devlet iliflkileri” ayr› bir maddededüzenlenmekte ve özellikle H›ristiyanl›¤›n belli mezhebine iliflkin özel hükümlereyer verilmektedir. Örne¤in ‹talyan Anayasas›’n›n 7. maddesinde “Devlet ve KiliseAras›ndaki ‹liflkiler” bafll›¤› ile Devlet ve Katolik kilisesinin birbirinden ba¤›ms›zve egemen oldu¤u ifade edilmifltir. Din özgürlü¤ünü düzenleyen 8. maddede“Dini mezhepler kanun önünde eflit olarak özgürdür” denilmifltir. YunanistanAnayasas›nda “Kilise ve Devlet iliflkileri” bafll›kl› bir bölüm ayr›lm›flt›r. Anayasan›n3. maddesinde, “Yunanistan’da yayg›n din Do¤u Ortodoks Kilisesi H›ristiyanl›¤›d›r”denilerek, bir din ve mezhebe özel bir konum verilmektedir. Üçüncü f›krada,“Kitab-› Mukaddes metni de¤ifltirilmeden korunmal›d›r. Bu metnin Ba¤›ms›zYunan Kilisesi ve Büyük Konstantinopolis Hazreti ‹sa Kilisesi’nin onay› olmaks›z›nherhangi bir dile resmi çevirisi yasakt›r” denilmektedir20.

Bat› örneklerinde, din ve devlet iliflkileri, daha çok devlet ve kiliselerin karfl›l›kl›ba¤›ms›zl›k ve egemenliklerine vurgu içerirken, tüm dinlere ve inançlara eflitmesafede bir yaklafl›m sergilenmemektedir. Bat› ülkelerinden farkl› olarak, eskiSovyet Sosyalist Cumhuriyetleri’nde dine daha mesafeli durma anlay›fl›n›n Anayasalarayans›d›¤› görülmektedir. Örne¤in Rusya Federasyonu Anayasas›n›n 14. maddesinegöre, “Rusya Federasyonu dünyevi devlettir. Hiçbir din, devlet dini veya zorunludin olarak belirlenemez. Dini birlikler devletten ayr›lm›flt›r ve kanun önünde eflittir”.Benzer flekilde Ukrayna Anayasas›nda, “Ukrayna’da Kilise ve dini örgütler devletten,

24


denilmektedir. Ukrayna Anayasas›na göre, “Ukrayna’daki sosyal yaflam; politik, ekonomikve ideolojik ço¤ulculuk ilkelerine dayan›r. Hiçbir ideoloji devlet taraf›ndan zorunlu ideolojiolarak kabul edilemez.” (m. 15)

20. Yunanistan’da oldu¤u gibi Bulgaristan’da da, Do¤u Ortodoks H›ristiyanl›¤› Anayasadatan›nmaktad›r. ‹spanya’da ise Katolik kilisesine at›f bulunmaktad›r. Danimarka’da aç›k birflekilde Evancelik Lütheryan (Evangelical Lutheran) Kilisesi devlet kilisesi olarak kabul edilmekteve devlet taraf›ndan desteklenece¤i belirtilmektedir (m. 4). Polonya’da “Kilise ve Devletiliflkileri” ayr› bir maddede düzenlenmekte ve Roman Katolik Kilisesi Anayasada yer almaktad›r(m. 25). Finlandiya Anayasas›n›n 76. maddesinde “Kilise yasas›” bafll›¤› ile Evancelik LütheryanKilisesi oluflumu ve idaresinin ayr› bir kanunla düzenlenece¤i belirtilmektedir. Baz› ülkelerinAnayasalar›n›n bafllang›ç k›s›mlar›nda H›ristiyanl›ktaki kutsal üçlemeye ya da Tanr›ya do¤rudanat›fta bulunulmaktad›r. ‹rlanda Anayasas›n›n bafllang›ç k›sm›nda, “Kutsal Üçlemenin ismiyle”bafll›yor ve Milletvekili ve devlet baflkan› yemininde “Tanr› bana yol göstersin ve güç versin”(May God direct and sustain me) ifadesi yer almaktad›r (m. 12/8). Yine Almanya Anayasas›n›nbafllang›ç k›sm›nda, “Tanr› önündeki sorumluluklar›m›z›n bilincinde” ifadesiyle bafllamakta,milletvekili ve devlet baflkan› yeminlerinde “Tanr› bana yard›mc› olsun” (So help me God)”ifadesi ile yemin bitmektedir (md. 56). Ayn› yemin Polonya Anayasas›nda da yer almaktad›r(m. 130). Avusturya Anayasas›nda dini yemin yap›labilece¤i belirtilmektedir (m. 62). Di¤erülkelerde konu inanç özgürlü¤ü kapsam›nda ele al›nmaktad›r.

25


okullar ise Kiliseden ayr›d›r. Hiçbir din, devlet taraf›ndan zorunlu din olaraktan›namaz” denilmektedir (m. 35). Genellikle bu ülkelerde “dünyevi devlet” ilkesiile din ve devlet ayr›l›¤›n›n alt› daha güçlü bir flekilde çizilmektedir21.

Laiklik ilkesine yer verilmese dahi, demokratik devlet ilkesinin olmazsa olmaz›kabul edilen “ço¤ulculuk” gere¤ince, günümüz demokratik devletlerinde, devletintüm din ve inançlara sayg›l› olmas›, eflitlik ilkesine uygun davranmas› ve tüminançlar› güvence alt›na almas› zorunlu unsurlard›r. Laiklik, din ve vicdanözgürlü¤ü önünde bir engel haline getirilemez. Avrupa örneklerinde de görüldü¤ügibi kamusal alan, inanç özgürlü¤ünün yaflanmas›nda bir s›n›rlama nedeni de¤il,özgürlüklerin varl›k mekân› olarak görülür. Özgürlük ancak kamusal alandayaflan›rsa vard›r. Kiflinin özel alan›nda özgürlü¤ün ifadesinin bir anlam› yoktur.Bu anlamda, laik devleti din d›fl›l›k ya da din karfl›tl›¤› olarak anlamak, ne laiklikilkesinin teorisine ne de prati¤ine uygundur. Laiklik ilkesi, inanç özgürlü¤üyönünde ço¤ulculu¤un bir güvencesidir. Bu kapsamda laik devlet, toplumda varolan tüm farkl› inanç ve kanaatlerin özgürce var olmas›n›n garantörlü¤ünüüstlenir. Yoksa, inançlar› kamusal alandan d›fllama ifllevi görmez.

Devletin flekli ve niteliklerini düzenleyen maddenin üçüncü f›kras›nda, devletinnitelikleri ile ilgili olan; resmi dil, baflkent, bayrak ve milli marfl konular›düzenlenmifltir. Toplumun üzerinde mutabakat sa¤lad›¤› bu konular aynenkorunmufltur. Bu hususlar toplumsal uzlaflman›n ön flart› kabul edilmektedir. Birdevletin resmi dile sahip olmas› gerekti¤i konusunda bir tart›flma yoktur. Ancakresmi dil ana dil tart›flmas› her ülkenin kendi tarihsel ve sosyolojik gerçekleriçerçevesinde flekillenmektedir22.

21. Türk Cumhuriyetlerinde Özbekistan hariç, K›rg›zistan, Azerbaycan, Türkmenistan veÖzbekistan Anayasalar›nda laiklik yerine “dünyevi devlet” ilkesi yer almaktad›r. Buna karfl›nUkrayna Anayasas›n›n Bafllang›ç bölümünde “Tanr›n›n (…) karfl›s›ndaki sorumlulu¤ununbilincine vararak” Anayasan›n kabul edildi¤i ifade edilmektedir.

22. Avrupa Birli¤i ülke anayasalar›nda tek resmi dil olanlar oldu¤u gibi birden fazla resmi dilolanlar da bulunmaktad›r. Fransa Anayasas›na göre, “Cumhuriyetin dili, Frans›zcad›r” (m.2/1). Anayasan›n 75-1. maddesine göre, “Bölgesel diller, Frans›z miras›n›n parças›d›r”. FinlandiyaAnayasas›na göre, “Finlandiya’n›n ulusal dilleri, Fince ve ‹sveççe’dir” (m. 17/1). Sami, Romanve di¤er yerli halklar, kendi dil ve kültürlerini gelifltirme hakk›na sahiptir denilmektedir (m.17/3). ‹talyan Anayasas›nda göre, “Cumhuriyet, özel bir kanunla dilsel az›nl›klar› korur”denilmektedir (m. 6). Polonya Anayasas›na göre, “Polonyaca (Polish), Polonya Cumhuriyetinderesmi dildir. Bu hüküm, onaylanm›fl anlaflmalardan kaynaklanan ulusal az›nl›klar›n haklar›n›engellemez” (m. 27). Belçika Anayasas›na göre, “Belçika, dört dilsel bölgeye sahiptir: Frans›zcakonuflan bölge, Hollandaca konuflan bölge, Bürüksel çift dilli bölgesi ve Almanca konuflanbölge”dir (m. 4). ‹spanya Anayasas›na göre, “Kastilyanca (Castilian), devletin resmi ‹spanyoldilidir. Tüm ‹spanyollar›n bu dili bilme ödevi ve kullanma hakk› vard›r. ‹spanyan›n di¤erdilleri, özerk bölgelerin kendi statülerine uygun olarak resmi olabilir” (m. 3). BulgaristanAnayasas›na göre, “Bulgarca, Cumhuriyetin resmi dilidir” (m. 3). Litvanya Anayasas›na göre“Litvanyaca, Devlet dilidir” (m. 14). Slovenya Anayasas›na göre, “Slovenya’da resmi dil,Slovencedir. ‹talyan ve Macar ulusal topluluklar›n›n oldu¤u bölgelerde, ‹talyanca ve Macarcaresmi dildir” (m. 11).

26

Birden fazla resmi dil, daha çok bölgeli ya da federal devletlerde var olanuygulamad›r23. Ancak, bir resmi dilin varl›¤› hiçbir flekilde ülkede var olan anadillerin ö¤renilmesi ve ö¤retilmesinin önünde bir engel olmamal›d›r.

Devletin flekli ve niteliklerine iliflkin hususlar›n de¤ifltirilmesi konusunda,karfl›laflt›rmal› hukukta iki yöntem kullan›lmaktad›r. Kapsam› çok s›n›rl› tutulmaküzere, baz› ilkelerin de¤iflmez oldu¤unu öngörmek ya da de¤iflimi nitelikliço¤unlukla parlamento ve halk›n onay›na ba¤lamakt›r. Örne¤in, ‹talya (m. 139)ve Fransa’da Cumhuriyetin de¤ifltirilemez oldu¤u kabul edilirken (m. 89/5),Polonya’da Anayasan›n belli maddelerinin de¤iflimi Parlamento ve halk›n onayreferandumuna ba¤lanm›flt›r (m. 235/6). Çok az ülkenin anayasas›nda mutlakde¤iflmezlik yasa¤› bulunmaktad›r.

Hukuk kurallar›n›n de¤iflmezli¤i, hukuk mant›¤›na ayk›r›d›r. Hukuk dinamikbir süreçtir. De¤iflen toplumsal koflullar umulmad›k de¤ifliklikleri gerektirebilir.Hukuk yoluyla de¤iflimi mutlak yasaklamak, toplumu hukuk d›fl› yollara itebilir.Ayr›ca belli bir dönemin kurucu iktidar›n›n gelecek nesillerin serbest iradesineipotek koymas›, demokrasiyle de ba¤daflmaz. Ancak, devletin üzerine bina edildi¤itemel ilkelerin kolayca de¤ifltirilebilmesi, siyasi sistemin istikrar kazanmas›n›engeller. Büyük bir uzlaflma sa¤lanmad›¤› sürece, temel ilkelerde kolayca de¤iflikli¤egidilemez. Bu nedenle, devletin flekli ve niteliklerine iliflkin hükümlerde de¤ifliklik,hem yasama organ›n›n hem de seçmenlerin üçte ikisinin mutabakat›naba¤lanm›flt›r24.


‹rlanda Anayasas›na göre, “Ulusal dil olarak ‹rlandaca dili ilk resmi dildir. ‹ngilizce, ikinciresmi dil olarak tan›n›r” (m. 8). Avusturya Anayasas›na göre, “Almanca, dilsel az›nl›klarafederal kanunla tan›nm›fl haklara zarar vermeksizin, Cumhuriyetin resmi dilidir” (m. 8).Letonya Anayasas›na göre, “Letonca dili, Letonya Cumhuriyetinde resmi dildir” (m. 2). MaltaAnayasas›na göre, “Malta’n›n ulusal dili, Malt›z dilidir. Malt›z ve ‹ngilizce dilleri, Parlamentonunüçte iki ço¤unlu¤undan az olmayan bir ço¤unlukla kabul etti¤i bir kanunla tan›mlanan di¤erdiller, Malta’da resmi dil olabilir” (m. 5). Romanya Anayasas›na göre, “Romanca, Romanya’n›nresmi dilidir” (m. 13). Estonya Anayasas›na göre, “Estonya’da resmi dil, Estonya dilidir” (m.6). Slovakya Anayasas›na göre, “Slovak dili, Slovak Cumhuriyetinde devlet dilidir. Kamuotoriteleriyle iliflkilerde di¤er dillerin kullan›lmas› kanunla düzenlenir” (m. 6).

23. Örne¤in Rusya Federasyonu Anayasas›na göre, “Rusya Federasyonu genelinde devlet diliRusçad›r. Cumhuriyetler kendi devlet dillerini belirleyebilirler. Bu diller Cumhuriyetlerin devletorganlar›nda, yerel yönetim organlar›nda, devlet kurumlar›nda Rusya Federasyonunun devletdili ile bir arada kullan›l›r.” (m. 68/1-2)

24. 1993 TÜS‹AD önerisinde de¤iflmezlik sadece cumhuriyet ilkesi ile s›n›rlanmakta, TOBB veBilim Kurulunda mevcut Anayasan›n hükümleri korunmaktad›r. TBB 2001 önerisinden farkl›olarak, 2007 önerisinde, “egemenli¤in kay›ts›z flarts›z millete ait oldu¤u” ilkesi de de¤iflmezhükümler aras›na sokulmaktad›r.

27

2. Egemenli¤in Millete Ait Oldu¤unun Vazgeçilmezli¤i

Genel esaslar içinde ikinci maddede, egemenlik ve kullan›lmas›na iliflkin hususlarayer verilmifltir. 1982 Anayasas›nda befl ayr› maddede düzenlenen hükümler tekmaddede yer alm›flt›r. Uygulama kolayl›¤› ve basit bir sistematik elde etmekamac›yla tercih edilen bu yöntem, karfl›laflt›rmal› hukukta da kullan›lmaktad›r.Örne¤in Finlandiya Anayasas›’n›n 3. maddesinde egemenlik ve onu kullanacakorganlara iliflkin hususlar tek maddede düzenlenmektedir. Avrupa ülkeleriAnayasalar›nda yayg›n uygulama, egemenlik ve onu kullanacak organlar›n ayn›maddede gösterilmesi yönündedir.

Egemenlik konusunda önerilen de¤ifliklilerden biri egemenli¤in “kay›ts›z ve flarts›zmillete” ait oldu¤u yerine, “vazgeçilmez flekilde millete” ait oldu¤u fleklindedir25.Günümüzde egemenlik yetkisi, uluslararas› hukukla s›n›rland›r›lmaktad›r. ÖzellikleAvrupa Birli¤i gibi egemenlik yetkilerinin paylafl›lmas› ya da devrini gerektirenuluslararas› örgütlere üyelikler söz konusudur. Ayr›ca, insan haklar› hukukualan›nda mutlak egemenlik anlay›fl› kabul edilmemektedir. Egemenli¤in sahibininvazgeçilmez flekilde millet oldu¤u, bu yetkinin bir kifliye, bir zümreye ya da birs›n›fa b›rak›lamayaca¤› anlam›nda kullan›lmaktad›r. Bu nedenle, bunun bir kezdaha anayasada ifade edilmesine de gerek kalmam›flt›r.

Millet ya da halk kavramlar›, devletin “insan unsurunu” tan›mlamak için kullan›l›r.Bu ayn› zamanda, uluslararas› toplumda sizin ulusal kimli¤inizi tan›mlar. Teoridemillet kavram›, bir ülkede yaflam›fl, yaflayan ve yaflayacak olan geçmifl, flimdikive gelecek nesilleri içine alan, soyut bir “ortak kimli¤e” iflaret eder. Halk kavram›ise, daha çok günümüzde bir ülkede yaflayan insan toplu¤u ya da topluluklar›için kullan›l›r. Dolay›s›yla bir millet, birden çok halktan oluflabilir. Avrupa Birli¤iülke anayasalar›nda millet veya halk kavram›, insan toplulu¤una yönelik birortak kimlik olarak ayr› ayr› kullan›ld›¤› gibi birlikte de kullan›lmaktad›r. AlmanAnayasas›nda “Alman Milleti” denilirken, vatandafll›¤› düzenleyen maddede“Hiçbir Alman yabanc› bir ülkeye iade edilemez” denilmektedir (m. 16/2). Bukullan›mda “ortak kimlik” “Almanya” fleklinde ülke üzerinden de¤il, insantoplulu¤una iflaret eden “Alman” kimli¤i üzerinden tan›mlanmaktad›r. Ayn›flekilde Anayasan›n “Geçifl ve Son Hükümler” bafll›kl› bölümde “Bir Alman’›ntan›m›” yap›lm›flt›r. 116. maddeye göre, “Bu Anayasa anlam›nda bir Alman,di¤er yasal düzenlemeler sakl› kalmak üzere, Alman vatandafll›¤›na sahip ya daAlman soyundan olup, göçmen veya sürgün olarak ya da bu kiflilerin efl veyatorunu olarak 31 Aral›k 1937 tarihindeki s›n›rlar› içinde Alman ‹mparatorlu¤u


25. Genellikle egemenli¤in kayna¤›n›n halk oldu¤u kabul edilmekle birlikte, halk yan›nda Tanr›’yada gönderme yapan Anayasalar bulunmaktad›r. Örne¤in ‹rlanda Anayasas›n›n 6. Maddesinde,“‹darenin tüm yetkileri, yasama, yürütme ve yarg› kayna¤›n›, Tanr›’n›n huzurunda... halktanal›r.” denilmektedir.

28

topraklar›na kabul edilmifl, bir kifli demektir” denilmektedir. Yine FransaAnayasas›n›n Bafllang›ç k›sm›nda “Frans›z Halk›” ifadesi kullan›lmaktad›r.Devletin biçimi ve sembollerinin düzenlendi¤i 2. maddede “milli amblem, millimarfl” ifadelerine yer verilmektedir. Anayasan›n 3. maddesinde “Milli egemenlikhalka aittir” denilmektedir. Maddenin son f›kras›nda “Tüm Frans›z vatandafllar›”ifadesi kullan›lmaktad›r (m.3/3). Görüldü¤ü gibi, burada da “Fransa halk›”de¤il, bir millet olan “Frans›z halk›”ndan ve vatandafllar›ndan söz edilmektedir.

‹spanya Anayasas›n›n bafllang›ç k›sm›, “‹spanyol Milleti” (The Spanish Nation)ifadesi ile bafllamakta ve “‹spanyol Halk› (the Spanish people) afla¤›daki Anayasay›onaylar” ifadesi ile bitmektedir. Anayasa’n›n 1. maddesinde “Milli egemenlik,devlet yetkilerinin kaynakland›¤› ‹spanyol halk›na aittir” denilmektedir (m. 1/2).Anayasan›n ikinci maddesine göre, “Anayasa, ‹spanyol milletinin parçalanmazbirli¤ine, tüm ‹spanyollar›n ortak ve bölünmez ülkesine dayan›r; milleti oluflturanmilliyetlerin ve bölgelerin özerklik hakk›n› ve kendi aralar›nda dayan›flmas›n›tan›r ve güvence alt›na al›r”. ‹spanya uygulamas› göstermektedir ki, ülkede varolan farkl› milliyetler/halklar›n olmas›, bir ortak kimlik olarak “‹spanyol Milleti”kavram›n›n kullan›lmas›na bir engel görülmemektedir26.

Türk milleti, tarihsel bir olgu olarak do¤mufl ve bugün bir “ortak kimlik” olarakyayg›n bir kullan›ma sahiptir. Türk milleti yerine “Türkiye halk›” ya da “Türkhalk›” kavramlar›n›n kullan›lmas›, “Türk” vurgusuna iliflkin itirazlar› ortadankald›rmayacakt›r. “Türkiye” kavram› devletin ülke unsuruna iliflkin birtan›mlamad›r. Bu noktada Türkiye’de bir de¤il, birden çok “halklar” oldu¤usöylenebilir. Ayr›ca, millet yerine ulus kavram›n› kullanmak, kelimenin etimolojisineiliflkin bir tercihten öteye geçmez. Bu nedenle, ‹spanyol Milleti kavram›nda oldu¤ugibi “Türk milleti” kavram›n› “resmi ortak kimlik” olarak görmek gerekir. Nas›lresmi dilin varl›¤›, ana dillerin inkâr› de¤ilse; resmi bir kimli¤in olmas› da etnikkimliklerin inkâr› olarak görülmemelidir. Ayr›ca, Türk milleti kavram› üzerindetart›flman›n derinleflmesi, toplumsal uzlaflmay› güçlefltirecek, oluflmufl do¤aldokuyu yaralayabilecek ve yeni bir anayasan›n yap›m›n› zorlaflt›rabilecektir.


26. Dört dilsel bölgeden oluflan ve federal bir devlet olan Belçika’da, vatandafll›¤›n düzenlendi¤i8. maddede “Belçikal›” (Belgian) kavram› kullan›lmaktad›r. Yunanistan’da vatandafll›¤›düzenleyen maddede “Tüm Yunanl›lar kanun önünde eflittir” denilmektedir. Dolay›s›yla ordayaflayan Türk as›ll›lar da “Yunan” olarak nitelendirilmektedir (m. 4). Polonya Anayasas›n›nbafllang›ç k›sm›nda “Polonya Milleti” (Polish Nation) ifadesi kullan›lm›flt›r. Egemenli¤indüzenlendi¤i maddede, “Polonya Cumhuriyetinde egemenlik Millete aittir. Millet egemenli¤inido¤rudan ya da temsilcileri arac›l›¤› ile kullan›r” denilmektedir (m. 4). Ayn› flekilde 6. maddede“Milli kimlik” (Nation’s identity) ifadesi yer almaktad›r.

29

Egemenli¤in kullan›lmas›n›n, do¤rudan halka ve onun temsilcilerine ait oldu¤uanlay›fl› benimsenmifltir. Milli egemenlik anlay›fl›na uygun bu yaklafl›m, 1921 ve1924 Anayasalar›nda ve birçok Avrupa ülkesinde benimsenen bir yaklafl›md›r27.1982 Anayasas›nda, “Türk Milleti, egemenli¤ini Anayasan›n koydu¤u esaslaragöre yetkili organlar› eliyle kullan›r” denilmektedir. “Yetkili organlar” ifadesi,devletin temel organlar› d›fl›nda, kimi kurumlar›n da egemenlik yetkisininkullan›lmas›nda kendisini “paydafl” olarak görmesine yol açm›flt›r. Bu nedenleAnayasan›n koydu¤u esaslara göre yetkili ve görevli olan organlar; yasama,yürütme ve yarg› organlar› olarak ayr› bir f›krada düzenlenmifltir. Bu, ayn›zamanda bu organlar›n Anayasadan kaynaklanan kurulmufl iktidar oldu¤uanlam›na da gelmektedir.

Anayasan›n üstünlü¤ü ve ba¤lay›c›l›¤›, 1982 Anayasas›nda ayr› bir maddededüzenlenmifltir. Bu öneride ise, egemenlik ve kullan›lmas›na iliflkin madde bafll›¤›alt›nda yer verilmifltir. Bunun bir nedeni, ilgili tüm hükümleri ayn› maddededüzenleme yaklafl›m›d›r. Egemenlik, Anayasan›n koydu¤u esaslara görekullan›laca¤›na göre, hiçbir kifli veya organ›n Anayasadan almad›¤› bir devletyetkisini kullanmayaca¤› bunun do¤al bir sonucudur. 1982 Anayasas›ndakanunlar›n Anayasaya ayk›r› olamayaca¤› kabul edilmiflken, yeni sistemde,antlaflmalara da uygunlu¤u aranmaktad›r. Çünkü, antlaflmalar kanunlardanüstün hale getirilmifl ve Anayasa Mahkemesine kanunlar›n antlaflmalara dauygunlu¤unu denetleme yetkisi tan›nm›flt›r.

Egemenlikle ilgili maddeye, 1982 Anayasas›nda yer almayan yeni bir hükümeklenmifltir. Avrupa Birli¤i’ne aday bir ülke olarak, egemenlik yetkilerininpaylafl›lmas›n› ya da devrini gerektiren ulusal-üstü örgütlere üyelik ile ilgiliantlaflmalar›n onaylanmas› konusunda, halk›n da görüflünün sorulmas› amac›yla,zorunlu bir referandum uygulamas› önerilmifltir. Böyle bir antlaflman›n kabuledilmesi için de, seçmenlerin nitelikli ço¤unlu¤unun “evet” demesi gerekmektedir.Egemenli¤in devrini gerektiren böyle önemli bir konuda, sadece temsili yetkiyesahip parlamentonun millet ad›na karar vermemesi gerekti¤i anlay›fl› benimsenmifltir.


27. Avrupa Birli¤i ülkeleri anayasalar›n›n hepsinde egemenlik konusu düzenlenmektedir. Birço¤undaegemenli¤in kayna¤› halk olarak gösterilmekte ve bunun referandum yoluyla do¤rudan ya datemsilciler arac›l›¤› ile kullan›laca¤› ifade edilmektedir. Finlandiya Anayasas›nda, “Finlandiya’daegemenlik Parlamento taraf›ndan temsil edilen halka aittir” denilmektedir (m. 2). Almanya’daegemenli¤in halka ait oldu¤u kabul edilirken bunun yasama, yürütme ve yarg› organlar›arac›l›¤› ile kullan›laca¤› ifade edilmektedir (m. 20). Fransa’da, Milli egemenli¤in halka aitoldu¤u ve bunun referandum yoluyla ve temsilciler arac›l›¤›yla kullan›laca¤› kabul edilmektedir(m. 3). Ancak yayg›n uygulama, egemenli¤in do¤rudan halk ve temsilcileri vas›tas›yla kullan›laca¤›fleklindedir.

30

3. Kanun Önünde Eflitlik ve Pozitif Ayr›mc›l›k

Genel esaslar aras›nda düzenlenen konulardan biri de, eflitlik ve ayr›mc›l›kyasa¤›d›r. Eflitlik ilkesi hukukun genel ilkesidir. Bu nedenle, her türlü uygulamadaeflitlik ilkesinin gözetilmesi gerekmektedir. 1982 Anayasas›’n›n 10. maddesindedüzenlenen kanun önünde eflitlik ilkesi geniflletilmifl, kad›na karfl› ayr›mc›l›kyasa¤› ve hassas gruplar bak›m›ndan pozitif ayr›mc›l›k hükümleri eklenmifltir.Düzenlemenin içeri¤i, uluslararas› insan haklar› hukukuna uygun olarakbelirlenmifltir. “Devlet organlar› ve idare makamlar› bütün ifllemlerinde kanunönünde eflitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundad›rlar” ifadesi, ilkeninözünde mündemiç oldu¤undan, tekrardan kaç›nmak amac›yla maddedenç›kar›lm›flt›r.

4. Devletin Öncelikli Görevi ‹nsan Onuruna Sayg›

Genel esaslar aras›nda son konu, devletin temel amaç ve görevleridir. 1982Anayasas›n›n 5. maddesinde devletin temel amaç ve görevleri, yine korumaifllevine öncelik verilerek düzenlenmifltir. Bu öneride, devletin temel amaç vegörevlerinin bafl›nda; bireyin insan onurundan kaynaklanan hak ve özgürlükleritan›mas›, sayg› göstermesi, bunlara etkinlik kazand›racak tedbirleri almas›yönünde pozitif yükümlülükler getirilmifltir. ‹kinci olarak tam demokratik, fleffaf,adil bir yönetimi gerçeklefltirecek koflullar› haz›rlama görevi belirlenmifltir. Üçüncüolarak da, insan›n maddi ve manevi varl›¤› önündeki tüm engelleri kald›rmakamac›yla, planlama, teflkilat kurma ve gerekli mevzuat› ç›karma, genel bir görevolarak vurgulanm›flt›r. Böylece, bir anlay›fl de¤iflikli¤ine iflaret edilerek, 1982Anayasas›n›n güvenlik, tehdit, koruma, s›n›rl› özgürlük anlay›fl› yerine; insanonuru, tam demokrasi ve insan›n maddi ve manevi varl›¤›n› gelifltirmek üzerehizmet eden bir devlet anlay›fl› hâkim k›l›nmak istenmifltir.

C. Temel Hak ve Özgürlükler

Temel hak ve özgürlüklerle, devlet iktidar›n› s›n›rlamak, anayasalar›n temelifllevidir. Bu nedenle Anayasalarla temel hak ve özgürlükler tan›n›r ve güvencealt›na al›n›r. Günümüz modern anayasalar›n›n büyük ço¤unlu¤unda temel hakve özgürlükler en önemli yeri tutar. Ancak günümüzde, temel hak ve özgürlüklerinkapsam›n› ve s›n›rlama rejimini belirleme konusunda devletlerin bireysel iradelerioldukça s›n›rl›d›r. Devletlerin ortak iradelerinin ürünü olarak kabul edilmifluluslararas› insan haklar› sözleflmeleri, insan haklar›na iliflkin ortak standartlar›belirler. Devletler bu standartlar› kendileri bak›m›ndan minimum ölçü kabuledip, bunun alt›na inemezken, üzerinde bir güvence getirebilir.


31

Ayr›ca devletlerin insan haklar›na yaklafl›m›, onun uluslararas› alandaki itibar›n›belirleyen temel konudur. Bir anayasan›n kalitesi, insan haklar›na yaklafl›m›ylaölçülür. Bu nedenle, insan haklar›na iliflkin yap›lan öneride, uluslararas› insanhaklar› hukuku minimum ölçü kabul edilmifl ve bunun üzerinde güvence sa¤layanhükümlere yer verilmeye çal›fl›lm›flt›r.

1982 Anayasas›nda temel hak ve özgürlükler, Anayasan›n ikinci k›sm›nda vedört bölüm halinde, 12-74. maddeler aras›nda, toplam 62 maddede düzenlenmifltir.Birinci bölümde, befl madde halinde genel hükümler yer almaktad›r. ‹kincibölümde 17-40 aras›nda, kiflinin haklar› ve ödevleri; 41-65 aras›nda sosyal veekonomik haklar ve ödevler ve 66-74. maddeler aras›nda da siyasi haklar veödevler düzenlenmektedir. Temel hak ve özgürlüklere iliflkin hükümlerde, özellikle1995 ve 2001 y›llar›nda önemli de¤ifliklikler yap›lm›flt›r. Ancak, yine de Anayasan›nyasakç› dilinden kurtulamam›flt›r. Ayr›ca, yap›lan de¤ifliklikler, Anayasan›nsistemati¤ini etkilemifl, hükümler aras›ndaki uyumu bozmufltur. Özellikles›n›rlamalar konusunda getirilen mu¤lak ifadeler, uygulamada sorunlara yolaçmakta ve kurumlar›n keyfi yorumlar›na imkân vermektedir.

Bu öneride, temel yaklafl›m, sistemati¤i basit, aç›k ve anlafl›labilir bir anayasaoldu¤undan, temel hak ve özgürlükler k›sm› bu çerçevede yeniden düzenlenmifltir.Öneride, Anayasan›n ikinci k›sm›nda, “Temel Hak ve Özgürlükler” bafll›¤› ile,üç bölüm halinde, madde 5 ila 40 aras›nda, 36 maddede temel hak ve özgürlüklerele al›nm›flt›r. Dolay›s›yla, 1982 Anayasas›nda 62 maddede düzenlenen temelhaklar, 36’ya indirilerek, 26 madde azalt›lm›flt›r. Bu de¤ifliklik yap›l›rken hiçbirflekilde 1982 Anayasas›nda var olan bir hak veya özgürlük kald›r›lmam›flt›r. Tamtersine, 1982 Anayasas›nda düzenlenmeyen birçok hak ve özgürlü¤e ilk kez yerverilmifltir. Dolay›s›yla özgürlükler alan› daralt›lmam›fl, tam tersinezenginlefltirilmifltir. Bu, her fleyden önce, birden çok maddede da¤›n›k bir flekildedüzenlenmifl hak ve özgürlükleri, uluslararas› belgelere paralel flekilde, konubütünlü¤ü içinde bir maddede düzenleme yaklafl›m› benimsenerek sa¤lanm›flt›r.Her madde düzenlenirken ortak bir yaklafl›m sergilenmifltir. Bu kapsamda hakk›nnorm alan› tan›nm›fl, istisnalar veya s›n›rlama nedenleri gösterilmifl ve anayasalek güvenceler belirlenmifltir.

Temel hak ve özgürlüklerin s›n›fland›r›lmas›nda yeni bir sistematik benimsenmifltir.Haklar üç bölümde de¤il, iki bölümde düzenlenmifltir. 1982 Anayasas›’ndahaklar; kiflisel haklar, sosyal haklar ve siyasal haklar fleklinde üçlü birs›n›fland›rmaya tabi tutulmaktad›r. Bu öneride, uluslararas› sözleflmelere paralelflekilde, haklar; kiflisel ve siyasal haklar ile sosyal, ekonomik ve kültürel haklarolarak iki ana bölüme ayr›lm›flt›r. Bunun nedeni, taraf oldu¤umuz uluslararas›sözleflmelerle paralellik kurmakt›r. Birleflmifl Milletler taraf›ndan haz›rlanan veTürkiye’nin de taraf oldu¤u iki temel insan haklar› sözleflmesi bulunmaktad›r.


32

Bunlardan biri kiflisel ve siyasal haklar›, di¤eri ise ekonomik, sosyal ve kültürelhaklar› düzenlemektedir. Her iki sözleflme kapsam›nda sözleflme içi korumamekanizmalar› öngörülmüfltür. Bu iki sözleflmede de, yap›lan ek protokollerlebireysel baflvuru hakk› tan›nmaktad›r. Benzer flekilde, Avrupa Konseyi bünyesinekabul edilen Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi, kiflisel ve siyasal haklar› düzenlerken;Avrupa Sosyal fiart›, sosyal ve ekonomik haklara yer vermektedir. Yine her ikisözleflme kapsam›nda flikâyet mekanizmalar› kurulmufltur. Bu kapsamda,Anayasada, bu sözleflmelere paralel flekilde, kiflisel ve siyasal haklar ile sosyal,Ekonomik ve Kültürel haklar düzenlenerek, uluslararas› hukukla uyum sa¤lanmas›amaçlanm›fl ve ayr›ca uygulamada uluslararas› organlar›n kararlar› ile paralelbir içtihat gelifltirilmesine imkân sa¤lanmak istenmifltir.

1. Özgürlükleri Tam Koruma, ‹stisnai S›n›rlama

Temel hak ve özgürlüklere iliflkin ilk belirlenmesi gereken konulardan biri “GenelHükümler”dir. Genel hükümler, tüm hak ve özgürlüklere iliflkin ortak rejimibelirler. Özgürlüklerin niteli¤i, s›n›rlama güvenceleri, ola¤anüstü hallerde s›n›rlamave yabanc›lar›n durumu, tüm haklar bak›m›ndan genel çerçeveyi çizer. 1982Anayasas›nda 5 maddede, s›ras›yla haklar›n niteli¤i, s›n›rlanmas›, kötüyekullan›lmamas›, kullan›lmas›n›n durdurulmas› ve yabanc›lar›n durumudüzenlenmifltir. 1982 Anayasas›n›n genel hükümlerinde yap›lan öncekide¤iflikliklerle, büyük oranda uluslararas› hukuka uyum sa¤lanm›flt›r. S›n›rlamaile ilgili 13. maddede 2001 y›l›nda yap›lan de¤ifliklikle, genel s›n›rlama sistemindenkademeli s›n›rlama sistemine geçilmifltir. Ancak, hiçbir uluslararas› belgede veuygulamada karfl›l›¤› olmayan, “Laik cumhuriyetin gerekleri” s›n›rlaman›n s›n›r›n›gösteren güvenceler aras›na yerlefltirilerek, yine bir mu¤lakl›¤a yol aç›lm›flt›r.Kötüye kullanmay› düzenleyen 14. maddede, 2001 y›l›nda yap›lan de¤ifliklikle,kötüye kullanma kapsam›na devlet de dahil edilmifl olmakla birlikte, bu maddeözgürlükler bak›m›ndan ayr› bir genel s›n›rlama hükmü olmaktan ç›kar›lamam›flt›r.Ayr›ca 15. maddede temel hak ve özgürlüklerin ola¤anüstü hallerde, s›n›rlaman›nötesinde durdurulaca¤› anlay›fl›na yer verilerek, ola¤anüstü hal kanun hükmündekararname uygulamas› ile birlikte, özgürlükler tümden güvencesiz b›rak›lm›flt›r.

Bu öneride, özgürlü¤ün as›l s›n›rlaman›n istisna oldu¤undan hareketle, 1982Anayasas›n›n, s›n›rlamay› esas özgürlü¤ü istisna gören anlay›fl› tersine çevrilmeyeçal›fl›lm›flt›r. Genel hükümler dört maddede s›ras›yla; hak ve özgürlüklerin niteli¤i,s›n›rlama güvenceleri, ola¤anüstü yönetim güvenceleri, temel hak ve özgürlüklerinkorunmas› bafll›klar›yla düzenlenmifltir. Bu kapsamda hak ve özgürlüklerin niteli¤ikonusunda yeni bir yaklafl›m getirilmifl, s›n›rlama güvenceleri art›r›lm›fl, kötüyekullanma hükmü genel bir s›n›rlama olmaktan ç›kar›lm›fl, ola¤anüstü hallerinkeyfi bir rejime dönüflmesinin önüne geçilmifltir.


33

Ayr› bir kötüye kullanma maddesine yer verilmedi¤i gibi ola¤anüstü yönetimlereiliflkin tüm konular tek bir maddede düzenlenmifltir. Böylece Anayasan›n,yasaklama, kötüye kullanma, ola¤anüstü rejime vurgu yapan genel görüntüsü,özgürlüklere vurgu yapan bir hale dönüfltürülmeye çal›fl›lm›flt›r.

Temel hak ve özgürlüklerin niteli¤ini düzenleyen madde yenilenmifltir. MevcutAnayasada, hak ve özgürlüklerin genel özellikleri say›lmakta ve ikinci f›kradaödev ve sorumluluklara iflaret edilmektedir. Yeni düzenlemede, üç konuya vurguyap›lmaktad›r. Öncelikle, hak ve özgürlüklerin niteli¤i uluslararas› belgelereparalel flekilde belirlenmifltir. Do¤al hukuk anlay›fl›na uygun olarak haklar›ndo¤ufltan ve insan onurundan kaynakland›¤› ifade edilmifltir. ‹kinci f›krada isebir yenilik olarak, hak ve özgürlüklerin bütünlü¤ü ilkesi aç›kça düzenlenmifltir.Bunun anlam›, kiflisel ve siyasal haklar ile sosyal ve ekonomik haklar›n bir bütünolarak görülmesi ve birlikte gerçeklefltirme görevinin devlete ait oldu¤udur. Buyaklafl›m 1993 Dünya ‹nsan Haklar› Konferans›’nda, kabul edilmifl ortak anlay›fl›nAnayasaya yans›t›lmas›d›r. Kötüye kullanma ayr› bir maddede de¤il, haklar›nniteli¤ini düzenleyen maddede yer verilmifltir. Bunun anlam›, niteli¤i gere¤i hiçbirhakk›n kötüye kullan›lmayaca¤›, kötüye kullanman›n hakk›n norm alan› içindeolmad›¤›n›n benimsenmesidir. Ayr›ca, kötüye kullanma, bafll› bafl›na haklarbak›m›ndan genel bir s›n›rlama hükmü olmaktan da ç›kar›lm›flt›r.

1982 Anayasas›n›n 13. maddesinde hak ve özgürlüklere iliflkin s›n›rlama ilkeleridüzenlenmektedir. Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi ile paralellik kurularakbelirlenmifl bu ilkeler, bu öneride de büyük oranda benimsenmifltir. Ancak hiçbirsözleflmede ve uygulamada olmayan “laik cumhuriyetin gerekleri” ifadesi,ç›kar›lm›flt›r. 1982 Anayasas›nda, yabanc›lar›n durumu, ayr› bir maddede yeral›rken, bu öneride s›n›rlama güvencelerine iliflkin maddeye dahil edilmifltir. Biryenilik olarak, hak ve özgürlüklerin, birçok Avrupa ülkesinde ve geliflmifldemokrasilerde örnekleri olan, (‹ngiltere, Kanada, Avustralya, Yeni Zelanda,gibi) “Temel ‹nsan Haklar› Kanunu” ile bir bütün içinde düzenlenmesi önerilmifltir.Onaylanan ya da kabul edilen tüm hak ve özgürlükler, daha kapsaml› bir flekildetek bir belgede düzenlenecektir. ‹nsan haklar› sözleflme hükümlerinin genellikledo¤rudan uygulanabilir hükümler içermemesi, uygulamada farkl› yorumlar›ndo¤mas›na yol açabilmektedir. Oysa, temel insan haklar› kanunu ile taraf olunansözleflmeler, içtihatlarda göz önüne al›narak daha kapsaml› flekilde yer bulacakt›r.Bu, ayn› zamanda uygulama birli¤i ve kolayl›¤› sa¤layacakt›r.

1982 Anayasas›n›n güvenlik ve tehdit alg›lamas›na dayal› yaklafl›m› terk edilmifltir.Bu kapsamda, ola¤anüstü haller ve ola¤anüstü yönetimlere iliflkin tüm hükümlertek bir maddede düzenlenmifltir. Ola¤anüstü yönetim güvenceleri bafll›¤› alt›nda,savafl, s›k›yönetim ve ola¤anüstü hal rejimi kabul edilmifltir. Hangi sebeplerleola¤anüstü hal ve s›k›yönetim ilan edilebilece¤i, mevcut düzenlemenin kapsam›daralt›larak yeniden düzenlenmifltir.


Ola¤anüstü yönetimlerde özgürlüklerin durdurulmas› kavram›ndan vazgeçilmiflve s›n›rlama kavram› tercih edilmifltir. Daha da önemlisi, ola¤anüstü hal kanunhükmünde kararname uygulamas› kald›r›lm›fl, kanunla düzenleme flart› getirilmifltir.Güvence ölçütleri olarak uluslararas› hukuk ve durumun gerektirdi¤i ölçüde vesürede denilerek, ola¤anüstü hallerin süre olarak s›n›rl› oldu¤u aç›kça anayasalgüvenceye kavuflturulmufltur. Ola¤anüstü hallerde bile dokunulamayacak çekirdekhaklar›n kapsam› geniflletilmifltir. Yaflama hakk›, iflkence ve kötü muamele ilekölelik yasa¤›, Anayasada tan›nd›¤› flekilde güvence alt›na al›nm›flt›r. Ayr›ca, birkimse ayn› suçtan ötürü iki kez yarg›lanamaz ve cezaland›r›lamaz hükmü deilave edilmifltir.

Ola¤anüstü yönetim ilan etme yetkisi, Bakanlar Kuruluna tan›nm›flt›r. MilliGüvenlik Kurulu Anayasal bir kurulufl olmaktan ç›kart›ld›¤› için, bu Kurulungörüflünün al›n›p al›nmayaca¤› hususu, yasama organ›n›n takdirine b›rak›lm›flt›r.Ayr›ca, icrai bir yetki olan ola¤anüstü yönetim ilan etme yetkisi, bak›m›ndanCumhurbaflkan›n da sürece dahil edilmesi anayasal bir zorunluluk olmaktanç›kar›lm›flt›r. Bu, ayn› zamanda, Cumhurbaflkan›n›n yetkilerinin klasik parlamentersisteme uygun olarak düzenlenmesi yaklafl›m› ile de paralellik oluflturmaktad›r.Ola¤anüstü hal kanun hükmünde kararname uygulamas› kald›r›ld›¤›ndan,ola¤anüstü hallerde özgürlüklerin nas›l s›n›rlanaca¤› ve di¤er hususlar, Ola¤anüstühal ve S›k›yönetim Kanunlar› ile düzenlenecektir.

Özgürlüklerin kanunla s›n›rlanmas› ve düzenlenmesi, özgürlükler aç›s›ndan entemel güvencedir. Ancak, 1982 Anayasas›nda öngörülen kanun hükmündekararname uygulamas›, yasama yetkisinin devredilmezli¤i, hukuk devleti,özgürlüklerin s›n›rlanmas›nda yasall›k ilkesi gibi birçok konuda tart›flmalar›nkayna¤›n› oluflturmaktad›r. Sosyal ve ekonomik hak ve özgürlüklerin kanunhükmünde kararname ile düzenlenmesi, ola¤anüstü hallerde kanun hükmündekararnamelerin yarg› denetimine kapal› olmas›, özgürlükler aç›s›ndan birçoksorunu içinde bar›nd›rmaktad›r. Ayr›ca, yürütmeyi güçlendirme gerekçesi ileç›kar›lan kanun hükümde kararnameler, uygulamada çok da baflvurulan bir ifllemtürü olmam›flt›r. Bu öneride, kanun hükmünde kararname uygulamas›n›nkald›r›lmas› ve onun yerine, sosyal ve ekonomik haklar ile ola¤anüstü yönetimlerkonusunda ç›kar›lacak kanunlarda “h›zl› ve acele görüflme yöntemi”ninbenimsenmesi önerilmektedir. Bu uygulama, hukuk devleti ilkesini güçlendirecek,hukukun daha anlafl›labilir ve ulafl›labilir olmas›n› sa¤layacak, denetimdenkaynaklanan problemlere son verecektir. Böylece, özgürlüklerin s›n›rlanmas›ndayasall›k ilkesinin istisnas› bulunmayacak, yasama yetkisinin devri tart›flmalar›nason verilmifl olacakt›r.

34


35


1982 Anayasas›nda, genel hükümler aras›nda yer almayan, yeni bir maddeeklenmifltir. Temel hak ve özgürlüklerin korunmas› bafll›kl› bu yeni düzenlemede,hak ve özgürlükleri ihlal edilen herkese etkin baflvuru hakk› tan›nmaktad›r.Yaln›zca kamudan de¤il, özel kesimden kaynaklanan ihlaller için de bu haköngörülmektedir. ‹lk kez Anayasaya giren bir uygulama olarak, insan haklar›n›nkorunmas›nda, 1993 Paris Prensipleri ile uluslararas› standartlar› belirlenen“ulusal insan haklar› kurumlar›” anayasa ile tan›nm›fl olmaktad›r. ‹nsan haklar›alan›nda yeni paydafl olarak görülen, ulusal insan haklar› kurumlar› oluflturmayönünde, devlete aç›k bir yükümlülük getirilmektedir. ‹nsan haklar› alan›ndalehe yorum ve uluslararas› hukuka uygun yorum ilkeleri, sözleflmelere paralelolarak ilk kez Anayasada yer almaktad›r. Yine, sosyal ve ekonomik haklar›nkorunmas›nda devletin yükümlülüklerine iliflkin uluslararas› sözleflmelerde kabuledilen temel ilke, bu maddenin son f›kras›na eklenmifltir. Böylece, insan haklar›n›nkorunmas›nda, uluslararas› hukukta kabul edilen tüm ilkeler Anayasayayans›t›lm›flt›r.

Anayasan›n temel hak ve özgürlükler k›sm›nda benimsenen yaklafl›m, kabuledilebilir uygulamalar de¤il, en iyi uygulamalard›r. Model bir anayasa anlay›fl›,ancak en iyi uygulamalar›n tercih edilmesi ile gerçeklefltirilebilir. Bu, ayn› zamandayerleflik bir demokrasiye geçildi¤ini gösteren önemli bir ad›m da olacakt›r.Özgürlüklerin her zaman kötüye kullan›laca¤› anlay›fl› yerine, bireye ve toplumagüvenen ve en genifl manada özgürlükler rejimini güvence alt›na alan bir yaklafl›msergilenmeye çal›fl›lm›flt›r. Ayn› yaklafl›m, temel hak ve özgürlükleri düzenleyenmaddelerde de sürdürülmüfltür.

2. Kiflisel ve Siyasal Haklar›n Güçlendirilmesi

1982 Anayasas›nda, kiflisel haklar ile siyasal haklar iki ayr› bölümde düzenlenmifltir.Ayr›ca, sözleflmelerde tek maddede yer alan birçok hak bölünerek ayr› ayr›maddelere da¤›t›lm›flt›r. Bu hem Anayasan›n sistemati¤ini karmafl›k hale getirmektehem de gereksiz tekrarlara yol açmaktad›r. Bu öneride kiflisel ve siyasal haklar,baflta Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi olmak üzere taraf olunan sözleflmelereve di¤er belgelere uygun olarak, konu bütünlü¤ü içerisinde düzenlenmeyeçal›fl›lm›flt›r. Maddelerin kenar bafll›klar› ve Anayasada yer alma s›ras›, Avrupa‹nsan Haklar› Sözleflmesi ile uyum içinde oluflturulmufltur. Bunun bir nedeni,kabul edilen bireysel baflvuru yolunda, uygulama kolayl›¤› sa¤lamakt›r. BöyleceAnayasada yer alan kiflisel ve siyasal haklar ile sözleflmeler aras›nda bir farkkalmayacakt›r. Ancak en iyi uygulama yaklafl›m› ile sözleflmelerin de ötesindehaklar› güçlendirici Anayasal güvencelere yer verilmifltir.

36


Özgürlüklere iliflkin maddeler oluflturulurken, bir sistematik izlenmeye çal›fl›lm›flt›r.Öncelikle, uluslararas› hukuka uygun olarak, haklar tan›nmakta ve kapsam›belirlenmektedir. ‹kinci olarak, sözleflmelerde öngörüldü¤ü gibi haklara iliflkinistisnalar gösterilmektedir. Daha sonra, sözleflmelerin de ötesinde hakk›n normalan›n› güçlendirecek ve somutlaflt›racak ek güvencelere yer verilmektedir.S›n›rlanabilir kabul edilen haklar bak›m›ndan s›n›rlama nedenleri, ilgili hakkailiflkin uluslararas› belgelere paralel olarak belirlenmektedir. Anayasada bazenfarkl› bir maddede düzenlenmifl ancak, sözleflmelerde ayn› konu içinde yer alanhaklar tek bir maddede düzenlenmifltir. Özgürlüklerin kapsam› belirlenirken,sözleflmelerde en ileri düzeyde görülen ve haklar›n norm alan›n› güçlendirenifadeler tercih edilmifltir.

Siyasal haklar ba¤lam›nda, önemli güvenceler getirilmifltir. Her fleyden öncevatandafll›k, vatandafll›¤› düzenleyen uluslararas› belgelere uygun olaraktan›mlanm›flt›r. Seçme ve seçilme hakk›na iliflkin Anayasan›n yasakç› yaklafl›m›nason verilmifltir. Seçme ve seçilme hakk›na iliflkin hangi s›n›rlamalar›n yap›laca¤›,yasama organ›n›n takdirine b›rak›lm›flt›r. Siyasi parti yasaklar›, mu¤lak ifadeleryerine, baflta Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi ve Venedik Komisyonu raporlar›do¤rultusunda düzenlenmifltir28. Venedik Komisyonu raporlar›nda da yer ald›¤›gibi, partilere karfl› bir savc›n›n takdiriyle do¤rudan dava aç›labilmesi uygulamas›nason verilmifltir. Parti tüzük ve program›ndan kaynaklanan ihlallerde, önce ihtaruygulamas› getirilmifltir. ‹htara uyulmamas› durumunda dava aç›labilecektir.Ayr›ca, Mecliste bulunan partilere yönelik olarak, dava aç›labilmesi, Meclisinkarar›na ba¤lanm›flt›r29. Böylece, iktidardaki ya da anamuhalefetteki partilerekarfl› kolayca dava aç›labilmesi ve parlamenter sistemin ifllemesine yönelikmüdahaleler zorlaflt›r›lm›flt›r. Yapt›r›mlar aras›na, bir sonraki seçime kat›lmamada eklenerek, mali yard›m kesintisi, seçime kat›lmama ve kapatma fleklindekademeli bir yapt›r›m öngörülmüfltür. Partilere karfl› kapatma karar›, daha

28. Anayasada yer alan mu¤lak yasaklar ve Anayasa Mahkemesinin bu yasaklar› kat› yorumlamas›nedeniyle, Mahkeme 1961 Anayasas› döneminde 6, 1982 Anayasas› döneminde 19 partiyikapatm›flt›r.

29. Venedik Komisyonu Aral›k 1999’da 41. toplant›s›nda kabul etti¤i “Siyasi Partilerin Yasaklanmas›ve Benzer Tedbirlere ‹liflkin Rehber / Venedik Kriterleri”nde siyasi partilere iliflkin 7 temel ilkebelirlemifltir. Bunlardan biri de partilerin kapat›lma davas› aç›lmadan önce siyasi makamlar›nde¤erlendirme yapmas›d›r. Karara göre, “Bir partinin yasaklanmas› ve kapat›lmas› özellikleson bir tedbir olarak, en son çare olarak kullan›labilir. Bir partinin yasaklanmas› ya dakapat›lmas› konusunda yetkili yarg›sal organ›n karar›ndan önce, hükümetler ya da di¤er devletorganlar›na, ülkenin durumuyla ilgili olarak, söz konusu partinin gerçekten ülkenin siyasidüzeni ve bireylerin hak ve özgürlükleri aç›s›ndan bir tehlike teflkil edip etmedi¤i yönünde birde¤erlendirme yapmas›n› gerekli k›lmaktad›r. Ayr›ca böyle bir tehlikenin varl›¤›n›n kabuledilmesinde al›nmas› gereken asgari tedbirlerinin neler olup olmad›¤› konusunda da görüflaç›klamas› gereklidir. Bkz. CDL-INF(2000)001, 10-11 Aral›k 1999. Komisyon raporlar› içinbkz. http://www.venice.coe.int/site/main/Documents_E.asp, 12.08.2011.

37


öncesinde oldu¤u gibi yine Anayasa Mahkemenin üçte iki ço¤unlu¤unun karar›naba¤l› k›l›nm›flt›r. Kapatma yapt›r›m›n›n tümden kald›r›lmas› seçene¤i tercihedilmemifltir. Günümüzde, demokratik düzeni tümden ortadan kald›racak, yada ülke bütünlü¤ünü bozacak ve bir iç savafla yol açabilecek partilerin kapatmaseçene¤inin olmas› gerekti¤i düflünülmektedir. Öte yandan, dernekler, sendikalar,vak›flar kapat›labilirken, siyasi partilerin kapat›lamamas›, tüzel kifliler hukukubak›m›ndan bir çeliflki olacakt›r. Çünkü siyasi partiler ço¤ulcu demokrasi içinne kadar önemli ise, dernekler, vak›flar ve sendikalar da o kadar önemlidir.

3. Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar›n Geniflletilmesi

1982 Anayasas›, sosyal ve ekonomik haklara yer verirken, kültürel haklara yervermemektedir. Oysa taraf oldu¤umuz, BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel HaklarSözleflmesinde bu üç hak grubu birlikte düzenlenmektedir. Bu öneride, Ekonomik,Sosyal haklar yan›nda kültürel haklara da yer verilmifltir. Bu kapsamda, bu haklaren genifl kapsamda tan›nm›flt›r. 1982 Anayasas›nda daha önce bafll› bafl›nadüzenlenmeyen birçok hak, bu öneride yer bulmufltur. Annelik hakk›, çocukhaklar›, engelli haklar›, yafll›lar›n haklar›, çevre hakk›, kültürden yararlanmahakk› ve tüketici haklar› ayr› ayr› düzenlenmifltir. Klasik sosyal ve ekonomikhaklar›n içeri¤i de, sözleflmelere uygun olarak güçlendirilmifltir.

Bu kapsamda e¤itim hakk› yeniden düzelenmifl, e¤itimin amaçlar›, uluslararas›sözleflmelere uygun olarak yeniden belirlenmifltir. Özellikle, anne baban›n kendiinançlar› do¤rultusunda çocu¤una dini e¤itim sa¤lanmas›n› isteme hakk› güvencealt›na al›nm›flt›r. Bu kapsamda, k›l›k k›yafet uygulamalar›n›n e¤itim hakk›n›nözüne zarar verecek flekilde yasaklanamayaca¤› belirtilmifltir. Zorunlu ve paras›ze¤itimin kapsam›na okul öncesi e¤itim ve ortaö¤retim de dahil edilmifltir. E¤itiminamaçlar›na ve mesleki e¤itime geçifllere imkân sa¤layacak flekilde, temel e¤itiminkademelendirilebilece¤i kabul edilmifltir. Yüksek ö¤retimde, üniversite özerkli¤inevurgu yap›lm›fl, eflgüdüm kurumu kurma yönünde bir düzenleme yap›lm›flt›r.Öte yandan, Yüksek Ö¤retim Kurumu, Anayasal bir kurulufl olmaktan ç›kar›lm›flt›r.Eflgüdüm kurumunun oluflumuna iliflkin temel ilkeler belirlenmifl olmakla birlikte,bu tür kurumlar›n kapsam› ve içeri¤i yasama organ›n›n takdirine b›rak›lm›flt›r.Özel e¤itim ve ö¤retim kurumlar› açma özgürlü¤ü geniflletilmifltir. Devlet okullar›ile ilgili esaslara uygun olmak ve devletin gözetim ve denetiminde, belli din, dilya da inanc›n ö¤retilmesi için özel okullar aç›labilecektir. Bu kapsamda, resmidilin Türkçe oldu¤u vurgulan›rken, ana dilde e¤itim ve ö¤retim tan›nmakta,ancak ana dilde e¤itimin resmi dilin ö¤retilmesine engel teflkil edemeyece¤i, millibirlik ve bütünlü¤ü bozacak flekilde faaliyetlere imkân verir flekildeyorumlanamayaca¤›, bu hakk› düzenleyen uluslararas› sözleflmelere uygun olarakdüzenlenmifltir.

38


Bafll›ca sosyal haklar olan, çal›flma hakk›, sendika kurma, toplu ifl sözleflmesi vegrev hakk›, sosyal güvenlik hakk›, sa¤l›k hakk›, baflta Avrupa Sosyal fiart› veilgili Uluslararas› Çal›flma Örgütü (ILO) sözleflmeleri olmak üzere, ilgili sözleflmelerkapsam›nda düzenlenmifltir. Toplu ifl sözleflmesi ve grev hakk›, iflçi ve kamugörevlisi ayr›m› yap›lmadan tüm çal›flanlara tan›nm›flt›r. Böylece, sosyal özgürlükleralan›nda en genifl çerçeve kabul edilmifltir. Sa¤l›k hakk›, hasta haklar›na iliflkingüvenceleri de kapsayacak flekilde geniflletilmifltir. Kültürden yararlanma hakk›,kültürel kimli¤in tan›nmas› ve gelifltirilmesini kapsayacak flekilde düzenlenmifltir.Bu kapsamda, dilsel ve dinsel çeflitlili¤e sayg› gösterilmesi, Anayasada aç›kça yeralm›flt›r. Yine, son olarak, tüketici haklar›na iliflkin temel ilkeler, Anayasalgüvenceye kavuflturulmufltur.

D. Cumhuriyetin Temel Organlar›

1982 Anayasas›nda, devletin temel organlar›, yasama, yürütme ve yarg› olaraküç bölümde, 75-160. maddeler aras›nda 85 maddede düzenlenmifltir. Bu öneridede ayn› bölümleme benimsenmifl ve 41 ila 76. maddeler aras›nda 35 maddededüzenlenmifltir. Her fleyden önce, Anayasadan ola¤anüstü yönetim usullerineiliflkin ayr›nt›l› düzenlemeler kald›r›lm›fl, vesayetçi anlay›fl›n bir ürünü olarakgörülen birçok kurum Anayasadan ç›kar›lm›flt›r. Anayasada yer almas›na gerekolmayan, iç tüzük ve kanunlarla düzenlenebilecek konular ay›klanm›flt›r. Ayn›hususu düzenleyen hükümler birlefltirilmifl ve gereksiz tekrarlar›n önüne geçilmifltir.Yeni yap›lanma çerçevesinde, yeni kurumlar ve yöntemler benimsenmifltir.Parlamenter sistem esas al›nm›fl, cumhurbaflkan›n›n yetkileri parlamenter sistemeuygun hale getirilmifl, rasyonellefltirilmifl parlamenterizmi ve kat›l›mc› demokrasiyigüçlendiren yeni usuller benimsenmifltir. Hukuk devletini güçlendirecek en iyiuygulamalar tercih edilmeye çal›fl›lm›flt›r.

1. Güçlendirilmifl Parlamentarizm ve Kat›l›mc› Demokrasi

Türkiye’de 1876 Kanuni Esasi ile parlamenter sistemin temeli at›lm›fl ve 135y›ll›k bir tecrübeye ulafl›lm›flt›r. Yüzy›ll›k bir birikimden vazgeçilerek, kendikoflullar›nda sadece Amerika Birleflik Devletleri’nde uygulanan, baflkanl›k sisteminegeçilmesi, benimsenmemektedir. Türkiye, parlamenter sistemin temel unsurlar›n›,yüz y›l› aflk›n süredir uygulama ile, büyük oranda yerlefltirmifltir. Ayr›ca, toplumzihninde, cumhurbaflkan›n›n, baflbakan›n, milletvekillerinin konumu ve ifllevibelirginleflmifltir. Bu noktada, istikrarl› bir siyasal yap› oluflmaya bafllarken, sistemde¤iflikli¤i, baflar› ya da istikrar de¤il, tersine istikrars›zl›k getirecektir. Bu nedenle,bu öneride tercih edilen, yeni bir sistem aray›fl› de¤il, parlamenter sistemi dahada güçlendirecek unsurlar esas al›nm›flt›r.

39


1982 Anayasas›, 1961 Anayasas›na göre, sistemde istikrar› sa¤layacak tedbirlereyer vermifltir. Rasyonellefltirilmifl parlamentorizm denen bu tedbirlere, bu önerideyenileri eklenmifltir. Meclisin daha da güçlendirilmesi amac›yla, milletvekili say›s›n›nartan nüfusla paralel bir flekilde 550’den 600’e ç›kar›lmas› önerilmifltir. AvrupaBirli¤i ülkelerinin Parlamentolar›n›n milletvekili say›s›na bak›ld›¤›nda, Türkiye’yedenk ya da daha düflük nüfuslu ülkelerin milletvekili say›s›n›n Türkiye’den fazlaoldu¤u görülmektedir30. Milletvekili say›s›n›n artmas›, hem temsilde adaleti hemde yönetimde istikrara katk› sa¤layacakt›r. Özellikle, Türkiye’nin bölgede vedünyada artan rolü, parlamentonun faaliyetlerini art›racak ve d›fl iliflkilerde dahaaktif bir parlamentoya ihtiyaç duyulacakt›r. Seçilen milletvekillerinin 100’ününülke seçim çevresinden seçilmesi öngörülmüfltür. Böylece, partiler yerel seçimçevrelerinin bask›s›nda kalmadan, uzmanl›¤›ndan ve deneyiminden yararlanmakistedi¤i kiflileri kadrolar›na daha kolay dahil edebilecektir. Ayr›ca, ülke seçimçevresi ile seçilecek milletvekilleri için, seçim baraj› uygulamas› yap›lmayaca¤›ndan,parlamentoda temsil sorununun çözümüne katk› sa¤lanm›fl olacakt›r.

Yine, parlamenter sistemi güçlendirmek ad›na, milletvekili seçilmeyi zorlaflt›ranyasaklamalar s›n›rland›r›lm›flt›r31. Askerli¤i yapm›fl olma flart› kald›r›lm›flt›r.Askerli¤i yapm›fl olmak, milletvekilli¤i görevinin amaçlar› aç›s›ndan gereklide¤ildir. Yirmibefl yafl›nda milletvekili olunabildi¤ine göre, askerlik ertelenebilir.Ayr›ca profesyonel askerlik uygulamas›na geçilmesi durumunda, bu flart›n biranlam› da kalmayacakt›r. Kiflilerin daha önce ifllemifl ve cezas›n› çekmifl oldu¤usuçlar, seçilme hakk›n›n kullan›m›n› tümden ortadan kald›racak ya da onunkullan›m›n› son derece zorlaflt›racak bir düzeyde olmamal›d›r. Kiflilerin ifllemifloldu¤u suçlar affa u¤ram›fl ise, bu durumun kiflilerin seçilmesine engel olmas›,ceza adaleti politikas› ile ba¤daflmaz. Cezaland›rmada amaç, kiflilerin tekrartopluma kazand›r›lmas›d›r. Ancak, kamu vicdan›n› rahats›z edecek a¤›rl›kta bellisuç iflleyenlerin, seçilme hakk›n›n k›s›tlanmas› kabul edilebilir.

30. Yaklafl›k nüfusu 60 milyon olan Fransa’da parlamento çift meclisten oluflmaktad›r. Anayasayagöre, “Ulusal Mecliste en fazla 577 ve Senatoda 348 milletvekili bulunabilir” denilmektedir(m. 24). Yaklafl›k 82 milyon nüfusa sahip Almanya’da en az 656 milletvekili bulunmaktad›r.Yaklafl›k nüfusu 60 milyon olan ‹talya’da milletvekili say›s› 630’dur (m.56). Yaklafl›k 40milyon nüfusu olan ‹spanya’da çift meclis bulunmakta ve Temsilciler meclisi 300 ile 400milletvekilinden oluflmakta, Senato ise her bölgeden dört temsilciden oluflmaktad›r (m. 68).Yaklafl›k 50 milyon nüfusa sahip ‹ngiltere’de ise 650 milletvekili bulunmaktad›r. Nüfusuyaklafl›k 5 milyon olan Finlandiya’da tek meclisli parlamentoda milletvekili say›s› 200’dür (m.24). Yaklafl›k nüfusu 16 milyon olan Hollanda’da iki meclisli parlamentoda toplam (150-75) 225 milletvekili bulunmaktad›r (m. 51). Yaklafl›k 12 milyon nüfusu olan Yunanistan’damilletvekili say›s› 200-300 aras›nda belirlenmifltir (m. 50).

31. Örne¤in Bulgaristan Anayasas›na göre, “Ayn› anda bir baflka ülkenin vatandafl› olmayan herBulgar vatandafl› 21 yafl›n› doldurmufl olmak, yasal bir engeli bulunmamak ve hapis cezas›çekiyor olmamak flart›yla Meclis üyesi seçilebilir” (m. 65/1).

40


Bu nedenle yasak, taksirli suçlar hariç toplam befl y›l cezay› gerektiren suçlardanhüküm giyenlerin milletvekili seçilemeyece¤i ile s›n›rland›r›lm›flt›r.

Parlamenter sistemin güçlendirilmesi yönünde bir di¤er de¤ifliklik de, ara seçimlerinyap›lmas›n›n zorlaflt›ran koflullar›n kald›r›lmas›d›r. 1982 Anayasas›na göre, araseçim yap›labilmesi için 30 ay geçmesi gerekmektedir32. Dolay›s›yla, dört y›ll›kbir seçim döneminde, ikibuçuk y›l ve son bir y›lda ara seçim yap›lamaz. Geriyealt› ayl›k bir dilimde ara seçim yap›lma ihtimali kalmaktad›r. Milletvekili say›s›n›nyüzde beflinin boflalmas› ya da bir ilin hiç milletvekilinin kalmamas› durumunda,üç ay içinde ara seçime gidilebilmektedir. Oysa ara seçim bazen siyasi krizlerinçözülmesine yard›mc› olabilmektedir. Bu nedenle, ara seçim yap›lmas› konusundatakdir tamamen yasama organ›na b›rak›lmal›d›r. Burada benimsenecek teks›n›rlama, genel seçimlere bir y›l kala ara seçim yap›lmamas›d›r. Genel seçimlerebu kadar az bir zaman kalm›flken, e¤er önemli ölçüde boflalma olmuflsa, meclistezaten erken seçim karar› al›nabilir. Ay›ca, bir ilin hiç milletvekili kalmamas›halinde zorunlu olarak ara seçime gidilmesi gerekti¤i yönündeki uygulama,milletvekillerinin kendilerini seçenleri de¤il, tüm milleti temsil eder anlay›fl› ilede ba¤daflmaz.

Ço¤ulcu demokrasi anlay›fl›na uygun olarak, Anayasa’da resmi bir ideolojiye yerverilmemifl ve bu do¤rultuda milletvekili yemininde objektif unsurlara yerverilmifltir. Ayr›ca, Avrupa uygulamalar›nda ve dünyada yayg›n oldu¤u flekliyle,milletvekillerine kendi inançlar› üzerine yemin edebilme seçene¤i tan›nm›flt›r.Yine, parlamenter sistemin güçlendirilmesi yönünde, milletvekilli¤inin düflmekoflullar› biraz daha zorlaflt›r›lm›flt›r. Daha önce taksirli suçlar hariç, toplam biry›l ceza alan milletvekilinin milletvekilli¤i düflerken, bu befl y›la ç›kar›lm›flt›r.Devams›zl›k nedeniyle, milletvekilinin düflmesi yapt›r›m›ndan önce, maafltankesinti yap›lmas› ara yapt›r›m› öngörülmüfltür. Bir yasama y›l› içinde iki kezmaafl kesme cezas› alanlar›n milletvekilinin düflürülebilece¤i kabul edilmifltir.Yasama dokunulmazl›¤› kapsam›ndan, yarg›lama ç›kar›lm›flt›r. Böylece,milletvekilleri, ifllemifl olduklar› suçlardan dolay› soruflturma ve kovuflturmayatabi olabileceklerdir. Ancak, dokunulmazl›¤›n istisnas›, tüm Avrupa ülkelerindeoldu¤u gibi yaln›zca, suçüstü hali ile s›n›rland›r›lm›flt›r33.

32. 1961 Anayasas›n›n 74. maddesine göre, “Meclislerin ara seçimleri her iki y›lda bir CumhuriyetSenatosu seçimleriyle birlikte yap›l›r. Millet Meclisi genel seçimlerine bir y›l kala ara seçimiyap›lamaz.”

33. Avrupa Birli¤i ülkelerinin ço¤unda yarg›lama, dokunulmazl›k kapsam›nda de¤ildir. Hemenhemen hepsinde, dokunulmazl›¤›n tek istisnas› suç üçtü halidir (Flagrento delicto). Fransa (m.26), ‹talya (m. 68), Almanya (m. 46), Portekiz (m. 160), Avusturya (m. 57), Finlandiya (m.30), ‹spanya (m. 71), Danimarka (m. 57), ve Polonya’da (m. 105) dokunulmazl›k kapsam›ndayarg›lanmama yoktur. Slovenya’da, befl y›ldan fazla bir cezay› gerektiren bir suça iliflkin suçüstüdurumlar› hariç, milletvekillerinin Meclisin onay› olmadan tutuklanamayaca¤› ve cezamuhakemesi iflleminin bafllat›lamayaca¤› ifade edilmektedir.

41


Kat›l›mc› demokrasi yönünde baz› yenilikler getirilmifltir. Kanun önerme yetkisi,milletvekilleri ve Bakanlar Kurulu yan›nda, halka da tan›nm›flt›r34. Beflyüzbinseçmen, kanun teklifi iki milyon seçmen, anayasa de¤iflikli¤i teklifi verebilecektir.Ayr›ca, Anayasan›n birinci maddesinde öngörülen devletin flekli ve niteliklerineiliflkin hususlarda, zorunlu referandum öngörülmüfltür. Avrupa Birli¤i gibi,egemenlik yetkilerinin devri ya da paylafl›lmas›n› gerektiren antlaflmalar›nonaylanmas›nda, yine zorunlu halk oylamas› yap›lmas› gerekmektedir. Dahaönceki Anayasada, sadece Anayasa de¤iflikliklerinde Cumhurbaflkan›n›n takdirindehalk oylamas› mümkünken, flimdi kanunlar hakk›nda da Meclisin ya da beflyüzbinseçmenin talebi ile referandum yap›labilecektir35. Ayr›ca herhangi bir konudahalk›n görüflüne baflvurmak üzere istiflari referandum düzenlenebilecektir36.Böylece halk›n sadece seçimden seçime yönetime kat›lmas›na imkân veren “elitistdemokrasi” anlay›fl› yerine, halk›n önemli konularda do¤rudan söz sahibi olabildi¤i“kat›l›mc› demokrasi” yönünde yenilikler önerilmifltir.

Ayr›ca dokunulmazl›ktan yararlanmak istemeyen veya suçüstü halinde yakalanan bir milletvekiliiçin de dokunulmazl›k Meclis karar› ile kald›r›labilmektedir (m. 83). Slovakya Anayasas›ndada suçüstü hali dokunulmazl›¤›n istisnas› olarak kabul edilmekle birlikte, bu durumda dahiMeclis milletvekilinin tutulma haline son verilmesini isteyebilmektedir (m. 78). Estonya’dayasama dokunulmazl›¤›na hiçbir istisna getirilmemifltir (m. 76). Letonya’da ceza soruflturmas›yap›lamayaca¤› gibi idari ceza da verilemeyece¤i ifade edilmektedir (m. 29-30).

34. Birçok Avrupa Birli¤i ülkesinde “halk giriflimi” (popular initiatives) olarak bilinen belli say›daseçmene, kanun veya bir baflka konunun halk oylamas›na sunulmas› yetkisi tan›nmaktad›r.Örne¤in ‹talya’da ellibin seçmen tasar›l› olarak kanun önerisinde (legistlative initiative)bulunabilirken (m. 71), beflyüzbin seçmen bir kanunun yürürlükten kald›r›lmas› için referandumtalep edebilmektedir (m. 75). Slovenya’da da en az beflbin seçmene kanun önerme yetkisi(legislative initiative) tan›nm›flt›r (m. 88). Ayn› flekilde ‹spanya’da beflyüzbin seçmene kanunönerme yetkisi verilmifltir (m. 87). Herhangi bir konunun Parlamento’da görüflülmesini sa¤lamaküzere Portekiz’de ellibin seçmenin halk girifliminde bulunabilece¤i düzenlenmifltir (m. 28D).Litvanya’da da ayn› flekilde ellibin seçmene kanun önerme yetkisi verilmifltir (m. 68).

35. Belli bir kanunun yürürlü¤e girmesi veya yürürlükteki bir kanunun iptalinin sa¤lanmas› içinyap›lan halk oylamas› “referandum” olarak nitelendirilmektedir. Örne¤in Fransada, bellikonularda tan›nan referandum, Hükümet veya Meclislerin önerisi ile Cumhurbaflkan› taraf›ndanyap›lmaktad›r. Ayn› flekilde seçmen kütüklerine kay›tl› seçmenlerin onda birinin deste¤i ilemilletvekillerinin beflte biri de referandum isteyebilmektedir (m. 11). Polonya’da referandumyetkisi Meclise ve Senatonun onay› ile Devlet Baflkan›na tan›nm›flt›r. Halka bu yetki tan›nmam›flt›r(m. 125). Portekiz’de ulusal referandum en az ikiyüzbin seçmene tan›nm›flt›r. Estonya’da birkanun ya da ulusal bir konuyu referanduma sunma yetkisi sadece Parlamentoya tan›nm›flt›r.Oylama sonucunun olumsuz olmas› halinde Devlet Baflkan›, Parlamento seçimlerininyenilenmesine karar vermektedir (m. 105). Slovakya’da, referandum yetkisi Meclise veüçyüzellibin seçmene tan›nm›flt›r. Slovenya’da, yasama referandumu (legislative referendum)kanun konusu olabilecek bir konuda, Meclise, onda bir milletvekiline, Ulusal Konseye vedörtbin seçmene tan›nm›flt›r (m. 90). Danimarka’da, Parlamento’da kabul edilmifl bir kanunhakk›nda üç hafta içinde Milletvekillerinin üçte biri taraf›ndan referandum istenebilmektedir(m. 42). Letonya’da onaylanmak üzere Cumhurbaflkan›na gönderilmifl bir kanun iki ay içinde,seçmenlerin en az onda birinin iste¤i üzerine referanduma sunulabilmektedir (m. 72).

36. ‹stiflari referandum denen bu halk oylamas› yöntemi birçok Avrupa Birli¤i ülkesinde

42


Anlaflmalar konusunda yeni ve bütüncül bir yaklafl›m benimsenmifltir. MevcutAnayasa’da, antlaflmalar insan haklar› ve di¤er antlaflmalar fleklinde iki farkl›rejime ba¤lanm›flt›r. Antlaflmalar genel olarak, kanun hükmünde kabul edilmekte,ancak insan haklar› antlaflmalar› ile kanunlar›n çat›flmas› halinde, insan haklar›antlaflmalar›n›n öncelikle uygulanmas› öngörülmektedir. Ancak, hangi antlaflmalar›ninsan haklar› antlaflmas› oldu¤u belli olmad›¤› gibi, çat›flma halinde antlaflmalar›ndo¤rudan nas›l uygulanaca¤› yönünde tereddütler do¤maktad›r. Ayr›ca, antlaflmalarkanun hükmünde kabul edilmekle birlikte, Anayasa ile çat›flsa dahi ayk›r›l›klar›ileri sürülememektedir. Bu öneride, tüm antlaflmalar, kanunlardan üstün kabuledilmektedir. Böylece, insan haklar› antlaflmas› ya da di¤er antlaflmalar ayr›m›nagerek kalmamaktad›r. Ayr›ca, anayasa ile do¤abilecek bir çat›flmay› gidermekamac›yla, uygun bulma kanuna karfl›, Anayasa Mahkemesine baflvuruöngörülmektedir. Uygun bulma kanunu iptal edilen bir antlaflmaonaylanamayacakt›r. Ancak, Anayasa ile çat›flma olup olmad›¤›na AnayasaMahkemesi üyelerinin üçte ikisi karar verecektir. Onaylanan bir antlaflma Anayasalde¤erde kabul edilecek ve Anayasa Mahkemesi, kanunlar›n antlaflmalara dauygunlu¤unu denetleyecektir. Böylece, bir kanunun antlaflma ile çat›flmas› halindeiptal ya da itiraz davas› yoluyla kanun iptal edilebilecek ve uygulamada birtereddüt kalmayacakt›r.

2. Hükümet Sisteminde Fren ve Dengeler

Parlamenter sistem, baz› fren ve dengeler üzerine oturur. Bu kapsamda, yasamaorgan› ile yürütme organ› aras›nda ve yürütmenin çift bafll› yap›s› içinde baz›dengeler ön plana ç›kar. Yürütme organ›, Cumhurbaflkan› ve Bakanlar Kurulundanoluflmaktad›r. Klasik parlamenter sistemde, Cumhurbaflkan›n›n sorumlulu¤us›n›rl› kabul edildi¤i gibi yetkileri de s›n›rl› kabul edilmektedir. Yürütmenin tümfaaliyetlerinden hükümet sorumludur ve bu nedenle as›l yetki hükümettedir.1982 Anayasas›nda, Cumhurbaflkan›n sorumsuzlu¤u ilkesi kabul edilirken, bunakarfl›n oldukça genifl yetkilerle donat›lm›flt›r. 2007 Anayasa de¤iflikli¤i ileCumhurbaflkan›n›n halk taraf›ndan seçilmesi öngörülmüfltür. Böylece yar›baflkanl›k tart›flmalar›na yol açan güçlü yetkili ve halk›n seçti¤i bir Cumhurbaflkan›haline gelmifltir. Cumhurbaflkan›n›n halk taraf›ndan seçimi yöntemi devamettirilmekle birlikte, yetkilerinin s›n›rlanmas›, parlamenter sistemin özüne ayk›r›olmayacakt›r.

kullan›lmaktad›r. ‹spanya ve Finlandiya Anayasalar›nda “‹stiflari referandum”(consultativereferendum) düzenlenmektedir. ‹spanya’da, özel öneme sahip siyasi konularda istiflari referandumyapma yetkisi, Meclisin yetkilendirmesi ile Hükümet Baflkan› önerisi ile Kral taraf›ndanyap›lmaktad›r (m. 92).

43


Bu öneride, parlamenter sistem tercih edilmekle birlikte, Cumhurbaflkan›n›n halktaraf›ndan seçilmesi yöntemi benimsenmifltir. Yetkileri k›s›tlanm›fl birCumhurbaflkan›n› halk›n seçmesi, yar› baflkanl›k olarak nitelendirilemez.Cumhurbaflkanl›¤› seçiminde yaflanan geçmifl tart›flmalar, bu konuda halk›nhakemli¤ini zorunlu k›lm›flt›r. Halk›n seçti¤i Cumhurbaflkan›, devletin temsili,kurumlar aras›nda uyumun sa¤lanmas› ve tarafs›zl›k ilkeleri çerçevesinde ifllevgörecektir. ‹crai yetkilere sahip olmayan Cumhurbaflkan›, politik tart›flmalarlay›pranmayacakt›r37. Cumhurbaflkan›n›n befl y›l ve iki kez seçilmesi, parlamentoile halk›n seçti¤i Cumhurbaflkan› aras›nda do¤acak bir uyumsuzlu¤un ikinciseçimde giderilebilmesine imkân sa¤layacakt›r.

Cumhurbaflkan›n›n yetkileri, parlamenter sistemin asl›na uygun olarak devletbaflkan› s›fat›yla örtüflür yetkilerle s›n›rland›r›lm›fl ve tek bafl›na kullanaca¤›yetkiler aç›kça say›lm›flt›r. Böylece, sorumlulu¤u ile paralel, s›n›rl› yetkili birCumhurbaflkan› öngörülürken, sorumlu kabul edilen hükümetin güçlendirilmesiyönünde tercihte bulunulmufltur. Cumhurbaflkanl›¤›na adayl›k sürecine iliflkinbir de¤ifliklik önerilerek, Meclis içinden veya d›fl›ndan aday gösterilebilme, yirmimilletvekili ile beflyüzbin seçmene de tan›nm›flt›r. Mevcut düzenlemede, Parlamentoiçinden partiler aday göstermezken, Parlamento d›fl› partilere ittifak yoluyla adaybelirleme öngörülmüfltür. Cumhurbaflkan›n›n tarafs›zl›¤› kapsam›nda partilerinaday gösterilmesi tercih edilen bir yöntem de¤ildir. Ayr›ca, Parlamento d›fl›ndakipartilere ittifak yoluyla aday belirleme hakk› tan›nmas›, Cumhurbaflkanl›¤›seçimini, iktidar ve parlamento içi ve d›fl› muhalefet aras›nda bir yar›fla itecektir.

Cumhurbaflkan›n›n cezai sorumlulu¤u kapsam›nda yeni bir uygulama önerilmifltir.Bu öneride, Cumhurbaflkan›n›n befl y›l veya daha fazla cezay› gerektiren bir suçiflledi¤i iddias›n›n gündeme gelmesi halinde, Meclisin üçte birinin teklifi ve üçteikisinin oyuyla, suçland›r›labilmekte ve bu durumda Cumhurbaflkan›n›n görevisona ermektedir. Mevcut uygulamada, Cumhurbaflkanlar›n›n görev suçlar›bak›m›ndan sadece vatana ihanetten dolay› yarg›lanmas› öngörülmekte, kifliselsuçlar› bak›m›ndan ise dokunulmazl›k kabul edilmektedir. Ancak vatana ihanetsuçunun tan›m› ve dokunulmazl›k uygulamas› tart›flmalara yol açmaktad›r. Buöneride ise Cumhurbaflkan›na ifllemifl oldu¤u kiflisel suçlarda, dokunulmazl›ktan;görev suçlar›nda da baflbakan ve bakanlara sa¤lanan soruflturma yöntemindendaha etkin bir güvence sa¤lanmaktad›r.

37. 1990’l› y›llardan sonra yap›lan Post-Sosyalist Anayasalar›n 13’ünde Cumhurbaflkan› halktaraf›ndan seçilirken yaln›zca Letonya ve Estonya’da parlamento taraf›ndan seçilmektedir.Ancak bu ülkelerin hepsinde Cumhurbaflkanlar›na çok genifl yetkiler verilmifltir. Dolay›s›yla,devlet baflkan›n›n halk taraf›ndan seçilmesi durumunda genellikle yetkilerinin genifllemesiyönünde uygulama yayg›nlaflmaktad›r.

44


Ayr›ca kiflisel suçlar›nda Yarg›tayda, görev suçlar›nda Yüce Divanda yarg›lanmas›öngörülmüfltür. Befl y›ldan daha az cezay› gerektiren suçlar bak›m›ndan yarg›lama,genel mahkemelerde görülecek ve görev süresinin sonuna kadar ertelenmiflsay›lacakt›r38.

Parlamenter sistemde hükümetin parlamentonun güvenine dayal› olmas› as›loldu¤undan, Cumhurbaflkan›n›n hükümetin oluflumunda sadece flekli baz› yetkileresahip olmas› gerekmektedir. Bu nedenle, bir yenilik olarak, seçimlerde parlamentodamutlak ço¤unlu¤a sahip siyasi partinin baflkan›na hükümeti kurma görevi verme,Cumhurbaflkan› bak›m›ndan bir zorunluluk haline getirilmifltir. Bu ço¤unlu¤asahip bir parti yoksa, o takdirde s›ras›yla en çok sandalyeye sahip partidenbafllan›larak, hükümeti kurma görevi verilecektir. Böylece, Cumhurbaflkan›istedi¤i herhangi bir milletvekiline hükümeti kurma görevi veremeyecektir.Hükümetin kurulmas›, belirlenen parti baflkan›n›n bakanlar kurulu listesiniCumhurbaflkan›na imzalanmak üzere vermesi ile kurulmufl say›lacakt›r.Cumhurbaflkan›n›n Bakanlar Kurulu listesine müdahale etme yetkisibulunmamaktad›r.

Ola¤anüstü koflullarda, askeri bir darbe sonras› yap›lan 1982 Anayasas›, toplumave özgürlüklere karfl› bir güvensizlik içermektedir. Bu kapsamda, ola¤anüstüyönetim, askeri makamlar ve kurumlar Anayasada a¤›rl›kl› bir yer tutmaktad›r.Bu öneride, art›k Türkiye’nin tam demokrasiye geçiflini perçinlemek amac›yla,ola¤anüstü yönetimler bafll›kl› bölüm kald›r›lm›flt›r. Bu konuda sadece, temelhak ve özgürlüklerin düzenlendi¤i bölümde bir madde yer almaktad›r. ‹kinciolarak, Milli Güvenlik Kurulu anayasal bir kurulufl olmaktan ç›kar›lm›flt›r.Genelkurmay baflkan›n›n seçiminde, kuvvet komutanlar› aras›ndan, milli savunmabakan›n›n önerisi üzerine Bakanlar Kurulu taraf›ndan atanma kabul edilmifltir.Mevcut Anayasada, Bakanlar Kurulunun teklifi üzerine, Cumhurbaflkan›ncaatama öngörülmektedir. Genelkurmay baflkan›, görev ve yetkilerinden dolay›milli savunma bakan›na karfl› sorumlu k›l›nm›flt›r. Ayn› do¤rultuda, YüksekAskeri fiura, Anayasal bir kurulufl olmaktan ç›kar›lm›fl, askeri yarg› kald›r›lm›flt›r.

Üniter bir devlet modeline uygun olarak, merkezi yönetim ve mahalli yönetimbirimleri önceki yap›lanmayla paralel flekilde kabul edilmifltir.

38. Birçok ülkede, Cumhurbaflkan›n›n suçland›r›lmas› yöntemi kabul edilirken, vatana ihanet vedi¤er a¤›r suçlar bak›m›ndan bu kabul edilmektedir. Örne¤in Ermenistan Anayasas›na göre,“Cumhurbaflkan›, devlete ihanet ve di¤er bir a¤›r suç dolay›s›yla görevinden uzaklaflt›r›labilir.Milli Meclis, üye tam say›s›n›n salt ço¤unlu¤u ile Cumhurbaflkan›n›n görevden uzaklaflt›r›lmas›nailiflkin Anayasa Mahkemesinden görüfl ister. Cumhurbaflkan›n›n görevinden uzaklaflt›r›lmas›nailiflkin karar, Anayasa Mahkemesinin görüflüne dayanarak Milli Meclis taraf›ndan üye tamsay›s›n›n en az üçte iki ço¤unlu¤u ile kabul edilir” (m. 57).

45


Yerel yönetimler özerklik ilkesi, Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik fiart›na uygunbir flekilde Anayasal temel kazand›r›lm›flt›r. Ancak burada önerilen özerklik,üniter yap›ya uygun bir flekilde yerel yönetimlerin güçlendirilmesi kapsam›ndad›r.Dolay›s›yla, özerklik ilkesine federal bir yönetim ya da bölgeli devlet modelineimkân verecek flekilde geniflletilemez. Yerel yönetimler aras›nda, il özel idarelerininkald›r›lmas› yönünde tercihte bulunulmufltur. Yerel yönetimlerin istikrarl› vedaha verimli çal›flabilmesi amac›yla, yerel yönetimler seçimlerinin befl y›lda biryap›lmas› önerilmektedir. Ayr›ca ara seçim yap›lmas› durumunda yerel seçimlerinyap›lmas›n›n zorunluluk haline getirilmesi kald›r›lm›flt›r. Ancak, genel seçimlerle,bir y›l içinde yap›lacak genel mahalli seçimlerin birlefltirilmesi öngörülmüfltür.Ayr›ca genel seçimlerin dört y›lda, yerel seçimlerin befl y›lda bir olmas› böyle birçak›flmay› da engelleyecektir.

Tüm demokratik ülkelerde, idarenin ba¤›ms›z denetiminde esas kabul edilenombudsmanl›k kurumu, Kamu Denetçili¤i Kurumu olarak, ayr› bir maddededüzenlenmifltir. Ombudsmanl›k kurumunun, hukuka uygunluk kadar, insanhaklar›na da uygunlu¤u denetleyece¤i vurgulanm›fl, ayr›ca kurumun ba¤›ms›zl›¤›aç›s›ndan Meclis taraf›ndan seçilmesi öngörülmüfltür. Yine ba¤›ms›z idari otoritelerolarak nitelendirilen kurumlara Anayasada tek tek yer vermek yerine, onlarailiflkin genel ilkeler Anayasada belirlenmifltir. Böylece, her geçen gün say›lar›artan bu kurulufllar, Anayasada belirlenen ilkeler ›fl›¤›nda, yasayla kurulacak vefaaliyet gösterecektir.

3. Tam Ba¤›ms›z ve Tarafs›z Yarg›

Yarg› organ›n›n tam ba¤›ms›z olmas›, tüm sistemlerde esast›r. Ancak ba¤›ms›zl›¤›nnas›l sa¤lanaca¤› her sistemde kendine özgü özellikler tafl›r. Parlamenter sistemlerde,ba¤›ms›zl›k denilince daha çok hükümetten ba¤›ms›zl›k anlafl›l›r. Bu nedenle,kurumlara ba¤›ms›zl›k kazand›r›l›rken, yürütmenin de¤il, yasaman›n etkinli¤ikabul edilir. Yarg› organlar›na iliflkin atamalarda, yasama organ› önceliklebelirleyici olurken, yürütmenin sorumsuz kanad›n› oluflturan devlet baflkan› daetkili olabilmektedir. Yarg›n›n ba¤›ms›zl›¤› ve tarafs›zl›¤›n›n tam olarakgerçeklefltirilmesi birtak›m teminatlara ba¤lanmaktad›r. 1982 Anayasas›’nda2010 y›l›nda yap›lan de¤ifliklikler, yarg› organlar›n›n yap›lanmas›nda önemli birad›m olmufltur. Ancak, yaflanan sorunlar karfl›s›nda, k›smi çözüm bulma mant›¤›ile hareket edildi¤inden, ideal çözümler tümüyle göz önünde bulundurulmam›flt›r.Bu nedenle, Yüksek Yarg› organlar›n›n seçiminde, hâlâ Cumhurbaflkan› a¤›rl›kl›bir yer tutmaktad›r.

46


Yarg› ba¤›ms›zl›¤› ve tarafs›zl›¤› ile teminata iliflkin ilkeler, tüm ça¤dafl ülkelercekabul edilen ortak ilkelerdir. Önemli olan bu ilkeler ›fl›¤›nda, yarg›n›nyap›land›r›labilmesidir. Hâkimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu’nun üye say›s›n›nart›r›lmas› ve ço¤ulcu bir yap›ya dönüfltürülmesi oldukça olumlu bir ad›md›r.Ba¤›ms›zl›¤›n temel unsurlar›ndan biri de, kurumlar›n oluflumunda ço¤ulculu¤adikkat edilmesidir. Böylece toplumdaki farkl›l›klar kurumlar›n yap›s›na yans›yacakve bu da kurumlar›n ba¤›ms›zl›¤›n› ve tarafs›zl›¤›n› güçlendirecektir. Ancak,Hâkimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu’na, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin üyeseçmemesi, bu ço¤ulculuk anlay›fl›na uygun de¤ildir. Parlamento, toplumun herkesiminin temsil edildi¤i bir organd›r. Ayr›ca her dört y›lda bir yenilenmesi,toplumdaki de¤iflimin sürekli parlamentoya yans›mas›na imkân vermektedir. Bunedenle bu öneride Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Kurula üye seçmesiöngörülmüfltür.

Ayr›ca tam ba¤›ms›z ve tarafs›z bir görüntünün perçinlenmesi amac›yla, AdaletBakan›na Kurul üyeleri aras›nda yer verilmemifltir. Ancak, Kurulun Bakanl›klaolan iliflkilerinde yard›mc› olaca¤› düflüncesiyle, Adalet Bakanl›¤› Müsteflar›n›nKurul üyeli¤inin devam ettirilmesi kabul edilmifltir. Böylece Kurulun ba¤›ms›zl›¤›üzerinde sürekli bir gölge oluflturan ve y›llard›r tart›fl›lan Adalet Bakan›n›n Kurulabaflkanl›k etme uygulamas›na son verilmifltir. Kurulun baflkan› ve baflkanvekilleri,Kurul taraf›ndan kendi üyeleri aras›ndan seçilecektir. Ancak, elbette ki AdaletBakan›n›n yarg›n›n idari iflleyifli alan›ndaki sorumlulu¤u devam edecektir. Enson Anayasa de¤iflikliklerinde, Kurul kararlar› k›smen yarg› denetimine aç›lm›flt›r.Bu olumlu bir geliflme olmakla birlikte yeterli de¤ildir. Bu nedenle, Kurulun tümifllemlerinin yarg› denetimine aç›lmas› önerilmektedir.

Seçim yarg›s›, Türkiye’de tart›flmalara yol açan önemli bir sorundur. Bu kapsamdaYüksek Seçim Kurulu’nun yap›s›nda baz› de¤ifliklikler önerilmifltir. Her fleydenönce, Yüksek Seçim Kurulu yarg› bölümünde düzenlenerek, bir yarg› organ›olarak kabul edilmifltir. Böylece, Anayasa’da serbest seçimin temel ilkelerindenbiri olan, yarg› gözetim ve denetimi ilkesi ile paralellik kurulmufltur. YüksekSeçim Kurulu, mevcut Anayasada, yedi as›l ve dört yedek üyeden oluflmaktad›rve Kurul sadece seçim dönemlerinde görev yapmaktad›r. Bu öneride, Kurulunüye say›s› onbir olarak belirlenmifl ve yedek üye uygulamas›na son verilmifltir.Üye say›s›n›n onbire ç›kmas› yedek üyeye ihtiyaç do¤urmayacakt›r. Öte yandanKurul, sürekli görev yapacakt›r. Özellikle bu öneride, halk oylamalar› yap›lmas›n›nönünün aç›lmas›, daha fazla, seçim ve referanduma imkân verecektir. Bu nedenle,Yüksek Seçim Kurulu’nun sürekli çal›flmas› önem tafl›maktad›r. Ayr›ca, as›l görevid›fl›nda, seçim zamanlar›nda görev yapan üyeler, seçim hukuku konusunda yeterlitecrübeye sahip olamamaktad›r. Kurula üye seçimi, yine Yarg›tay ve Dan›fltay’danöngörülürken, do¤rudan seçim de¤il, Hâkimler ve Savc›lar Yüksek Kuruluna üyeseçme yetkisi verilmifltir. Ço¤ulcu yap›da oluflan Hâkimler ve Savc›lar YüksekKurulu’nun üye seçmesi, ba¤›ms›zl›k aç›s›ndan da güçlendirici bir unsur olacakt›r.

47


Kurul tam yarg›sal bir nitelikte oldu¤undan, kararlar› kesin kabul edilmekte,sadece kurul kararlar›na karfl› karar düzeltme talebinde bulunulabilmektedir.

Tam ba¤›ms›z ve tarafs›z yarg› anlay›fl›ndan yola ç›k›ld›¤›ndan, askeri yarg› veyüksek askeri yarg› kald›r›lm›flt›r. Bu kapsamda yüksek mahkemeler, AnayasaMahkemesi, Yarg›tay, Dan›fltay ve Uyuflmazl›k Mahkemesi olarak kabul edilmifltir.Dan›fltay’a üye seçiminde Cumhurbaflkan›n›n yetkilerine son verilmifl ve Yarg›tayve Dan›fltay üyelerinin seçiminde Hâkimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu yetkilik›l›nm›flt›r. Anayasa Mahkemesi’nin yap›s›na iliflkin 2010 Anayasa de¤ifliklikleriile önemli ad›mlar at›lm›flt›r. Anayasa Mahkemesi’ne üye seçiminde,Cumhurbaflkan› d›fl›nda Meclise s›n›rl› bir üye seçimi imkan› verilmifltir. Buöneride ise, genel anlay›fla uygun olarak, yine Meclis üye seçiminde etkin k›l›nm›flt›r.Cumhurbaflkan› belli kontenjanla üye seçebilirken, Yarg›tay ve Dan›fltay do¤rudanüye seçebilmektedir. Böylece, Anayasa Mahkemesi’nin oluflumunda da Hâkimlerve Savc›lar Yüksek Kurulu gibi ço¤ulcu temsil gözetilmifltir. Mahkemeye üyeliksüresi, befl art› befl olarak on y›ll›k bir süre olarak öngörülmüfltür. Oniki y›ll›ktek süre yerine, befl art› befl fleklinde iki parçal› bir süre öngörülmesi, mahkemeüyeli¤inde baflar›l› olamayan üyelerin de¤iflimine imkân sa¤layaca¤› gibi, de¤iflentoplumsal yap›n›n Mahkemeye daha h›zl› yans›mas›n› da sa¤layacakt›r.

Mahkemenin görev ve yetkileri kapsam›nda, Anayasa yan›nda antlaflmalara dauygunlu¤u denetleme yetkisi önerilmifltir. Ayr›ca, bireysel baflvuru hakk›n›nkapsam›, Anayasan›n kiflisel ve siyasal haklar› bölümündeki haklarla s›n›rl›tutulmakla birlikte, mevcut düzenlemeden daha genifl bir hak kategorisi içinedahil edilmektedir. ‹ptal davas›na iliflkin baz› hususlara aç›kl›k getirilmifltir.Böylece iptal davas›na konu ifllemler, kanunlar ve içtüzüklerle s›n›rl›d›r. Çünkükanun hükmünde kararname uygulamas›na son verilmesi önerilmektedir. Ayr›ca,antlaflmalar konusunda uygun bulma kanunlar› hakk›nda da iptal davas› aç›lmas›kabul edilmifltir. E¤er, antlaflman›n Anayasa ile yorum yoluyla giderilemeyeceknitelikte bir çat›flma içinde olmas› halinde, Mahkeme uygun bulma kanununuiptal edecektir. Ancak, böyle bir karar için, üçte iki oy ço¤unlu¤u gerekmektedir.‹ptal davas›, flekil yönünden 10 gün, esas yönünden 60 gün olarak belirlenmifltir.Dava açacak kifliler bak›m›ndan, milletvekillerinin beflte biri de¤il, alt›da birinedava açma hakk› önerilmifltir. Bunun nedeni, milletvekili say›s›n›n 600 olmas›önerildi¤inden artan say› do¤rultusunda beflte bir oran›n›n yüksek kalmas›ndand›r.‹tiraz yolu bak›m›ndan, Mahkemenin verdi¤i ret karar›ndan sonra, tekrar ayn›iflleme karfl› dava aç›lmas› için öngörülen on y›ll›k süre, befl y›la düflürülmüfltür.Özellikle, antlaflmalara da uygunlu¤u denetleyecek olan Mahkemenin yapt›¤› birde¤erlendirmenin, on y›l geçerli olmas› çok uzun bir süredir. Yeni bir antlaflman›nonaylanmas› ya da içtihat de¤iflikli¤i, Mahkemenin yeni bir karar vermesineimkân sa¤layabilecektir.

48


Anayasa Mahkemesi kararlar› hakk›nda baz› de¤ifliklikler önerilmifltir. Mahkemekararlar›n›n hüküm f›kras›n›n ba¤lay›c› oldu¤u, ancak gerekçesinin ilgili makamlartaraf›ndan öncelikle göz önünde bulundurulmas› gerekti¤i ifade edilmifltir.Mahkeme kararlar›n›n gerekçesi, hukuki de¤erlendirmelerin ötesinde tarihi,sosyolojik veya subjektif de¤erlendirmeler içermektedir. Karara kat›lan üyelerde, ayn› karara farkl› gerekçelerle kat›labilmektedir. Böylece, çok az say›da biryarg›c›n gerekçesi, tüm uygulamalar bak›m›ndan esas haline gelebilmektedir.Ayr›ca, bu uygulama, “Anayasa Mahkemesinin kanun koyucu gibi hareketleyeni uygulamalara sebebiyet veremez” hükmü ile de çeliflki do¤urmaktad›r.Dolay›s›yla hüküm f›kras› ba¤lay›c›d›r ve hüküm f›kras› ile kanun koyucu gibihareket etmek mümkün de¤ildir. Ancak gerekçesinin ba¤lay›c› olmas› halinde,özellikle yorumlu ret kararlar› ile iptal edilmedi¤i halde, karar›n gerekçesikanunmufl gibi uygulanmaktad›r. Ayn› flekilde Mahkemeye daha önce aç›k biryetki ile tan›nmad›¤› halde uygulanan yürürlü¤ü durdurma yetkisi ve geçici tedbirkarar› alma yetkisi, Anayasada aç›kça tan›nmaktad›r.

E. Anayasan›n De¤ifltirilmesinde Halk›n ‹radesi

Anayasan›n de¤ifltirilmesi konusunda, birinci madde ile di¤er maddeler bak›m›ndaniki farkl› usul benimsenmifltir. Anayasan›n birinci maddesinde, devletin flekli veniteliklerine iliflkin hükümler toplanm›fl ve bu maddenin de¤ifltirilmesi, Meclisinve seçmenlerin üçte ikisinin oyuna ba¤lanm›flt›r. Böylece, mevcut Anayasadabenimsendi¤i flekilde bir teklif yasa¤› bulunmamaktad›r. Meclisin üçte biri veyaiki milyon seçmen, Anayasan›n tümden ya da k›smen de¤iflmesini önerebilir. Bumilli egemenlik ve demokrasi ilkesinin do¤al sonucudur. Egemenli¤in sahibi olanmillet, demokratik usuller içerisinde, tüm hukuk düzenini de¤ifltirebilir. Böylece,hukuk düzeninin ancak hukuk yoluyla de¤ifltirilece¤i kabul edilmifl ve toplumhukuk d›fl› yollara itilmemifl olacakt›r. Bu, sistemin meflruiyetini güçlendirece¤igibi, hukuk d›fl› hareketlerin de önüne geçecektir.

Anayasan›n birinci maddesi d›fl›ndaki hükümlerinin de¤ifltirilmesinde, mevcutAnayasadaki yöntem baz› de¤iflikliklerle aynen korunmufltur. Daha önce olmayan,iki milyon seçmene de¤ifliklik teklifi hakk› tan›nm›flt›r. Kanunlar bak›m›ndanbeflyüzbin seçmen esas al›nm›flken, Anayasa de¤iflikli¤inde iki milyon seçmenöngörülmüfltür. Bu Anayasa de¤iflikliklerinin, politik tart›flmalara alet edilmemesive ciddi anlamda bir de¤ifliklik bask›s›na, siyasi iktidar›n direnmesi durumundaistisnai olarak baflvurulacak bir yol olarak öngörülmüfltür. Anayasa de¤iflikliklerininkabulü için beflte üç ço¤unluk yeterlidir. Ancak bu durumda, Cumhurbaflkan›de¤ifliklik teklifini geri gönderebilece¤i gibi halk oyuna da sunabilir. Gerigöndermesi durumunda Meclis tekrar üçte ikiden az bir ço¤unlukla öneriyi kabulederse, o durumda zorunlu halk oylamas› ortaya ç›kmaktad›r. Öte yandan,do¤rudan ya da geri iade sonucunda, Meclis üçte iki ço¤unlukla öneriyi kabul

49


ederse, bu de¤iflikli¤in halk oylamas›na sunulmas›n› da kararlaflt›rabilir. Budurumda Cumhurbaflkan›n›n halk oylamas›na götürme hakk› kald›r›lm›flt›r. Birbaflka ifadeyle, Meclis, üçte iki ço¤unlukla bir Anayasa de¤ifliklik teklifinin halkoylamas›na sunulup sunulmamas› konusunda tek yetkilidir. Meclisin böyle birkarar› olmad›¤› halde, Cumhurbaflkan› halk oylamas› karar› alamamaktad›r.Dolay›s›yla üçte ikinin alt›nda bir ço¤unlukla kabul edilen de¤ifliklik önerilerindezorunlu halk oylamas› varken, üçte ikinin üzerindeki ço¤unluklar da, Meclisintakdirine ba¤lanm›flt›r.

50


u çal›flman›n amac›, yeni anayasa yap›m sürecine, üzerinde tart›fl›labilecekbir öneri ile katk›da bulunmakt›r. K›sa ve özlü bir anayasa ilkesinden

hareketle, üç ana k›s›mdan oluflan 78 maddelik bir öneri haz›rlanm›flt›r. Öncelikle,mevcut Anayasa gelenek ve birikiminden yararlan›lm›flt›r. Uzun deneyimlerdensonra uygulamada istikrar kazanan hükümler korunmufltur. Sorunlu görülenalanlarda ideal çözümler, kendi gerçekliklerimiz de gözetilerek, uluslararas› hukukve karfl›laflt›rmal› hukuk çerçevesinde aranm›flt›r. Uluslararas› insan haklar›hukuku, temel hak ve özgürlüklerin düzenlenmesinde minimum ölçü kabuledilmifl, özgürlükler bak›m›ndan en iyi uygulamalar esas al›nmaya çal›fl›lm›flt›r.Devletin temel organlar›n›n yap›land›r›lmas›nda, 135 y›ll›k birikimimiz korunmaklabirlikte, tam demokratik kurumsallaflma sürecini tamamlamak amac›yla,karfl›laflt›rmal› hukukta en iyi uygulamalar olarak görülen çözümler örnekal›nmaya çal›fl›lm›flt›r. Bu kapsamda, öneride yer alan yenilikler flöyle özetlenebilir:

• K›sa ve özlü bir bafllang›ç yaz›lm›fl, ancak bafllang›ç metne dahil edilmemifltir.Resmi ideolojiyi ça¤r›flt›ran ifadeler kullan›lmam›flt›r.

• De¤ifltirilmesi teklif dahi edilemeyecek hükümler, birinci maddede toplanm›fl,Meclisin ve seçmenlerin üçte iki oy ço¤unlu¤u ile de¤ifltirilmesi mümkünk›l›nm›flt›r. Ancak ilkelerin özü korunmufl ve üniterlik ilkesi aç›kça belirtilmifltir.

• Egemenli¤in kay›ts›z flarts›z de¤il, vazgeçilmez flekilde millete ait oldu¤u ifadeedilmifltir. Egemenli¤in kullan›lmas›n›n halka ve temsilcilerine ait oldu¤ubelirtilerek, yasama, yürütme ve yarg› organlar›n›n Anayasan›n koydu¤u esaslaragöre, görev ve yetkilerini yerine getiren organlar oldu¤unun alt› çizilmifltir.

• Antlaflmalar›n kanunlardan üstün oldu¤u kabul edilmifl ve kanunlar›n Anayasave antlaflmalara ayk›r› olamayaca¤› ifade edilmifltir. Anayasa ile yorum yoluyla

SONUÇ

B

51


giderilemeyecek aç›kl›kta bir çat›flma içinde olan antlaflmalar›n uygun bulmakanununa karfl›, Anayasa Mahkemesi’ne dava aç›labilmesine olanak tan›nm›flt›r.Anayasa Mahkemesi’ne, kanunlar›n Anayasa yan›nda, antlaflmalara da ayk›r›l›¤›n›denetleme yetkisi verilmifltir.

• Avrupa Birli¤i gibi egemenlik yetkilerinin devri ya da paylafl›lmas›n› gerektirenulusal-üstü organlara üyeli¤e iliflkin antlaflmalar›n onaylanmas›, zorunlu halkoylamas› kofluluna ba¤lanm›flt›r.

• Kanun önünde eflitlik ilkesi yan›nda, kad›nlara karfl› ayr›mc›l›k ve hassas gruplarbak›m›ndan pozitif ayr›mc›l›k aç›kça düzenlenmifltir.

• Devletin temel amaç ve görevleri, yeni bir yaklafl›mla, insan onurundankaynaklanan hak ve özgürlükleri gelifltirmek ve korumak, tam demokratik biryönetimin koflullar›n› haz›rlamak ve insan›n maddi ve manevi varl›¤› önündekiengelleri kald›racak, planlamay› yapmak, yasal ve kurumsal tedbirleri almakolarak belirlenmifltir.

• Hak ve özgürlüklerin niteli¤i ile ilgili olarak, hak ve özgürlüklerin bütünlü¤üve bölünmezli¤i ilkesi aç›kça düzenlenmifl, kötüye kullanma yasa¤›na ayr› birmaddede de¤il, haklar›n niteli¤ine iliflkin maddede yer verilmifltir.

• Taraf olunan insan haklar› antlaflmalar›na uygun olarak, tüm insan hak veözgürlüklerine iliflkin Temel ‹nsan Haklar› Kanunu ç›kar›lmas› öngörülmüfltür.

• Ola¤anüstü yönetim usulleri s›k›yönetim ve ola¤anüstü haller olarak tek birmaddede toplanm›fl, s›k›yönetim ve ola¤anüstü hal sebepleri say›lm›fl, durdurmayerine s›n›rlama anlay›fl› kabul edilmifl, s›n›rlama güvencesi olarak uluslararas›hukuk yan›nda durumun gerektirdi¤i ölçüde ve sürede ola¤anüstü hal ilanedilebilece¤i kabul edilmifltir. Ola¤anüstü yönetim ilan etme yetkisi BakanlarKuruluna b›rak›lm›flt›r. Çekirdek haklar›n kapsam› geniflletilmifltir. Ola¤anüstühal kanun hükmünde kararname uygulamas›na son verilmifltir.

• Temel hak ve özgürlüklerin korunmas›na iliflkin özel bir madde, ilk kez genelhükümler içinde düzenlenmifl, “ulusal insan haklar› kurumlar›” tan›nm›fl ve bukurumlar› kurma yönünde devlete yükümlülük getirilmifltir. ‹nsan haklar›nailiflkin hükümlerin yorumunda lehe yorum ilkesi ve uluslararas› hukuka uygunyorum ilkesine aç›kça anayasal dayanak kazand›r›lm›flt›r. Sosyal ve ekonomikhaklar bak›m›ndan, devletin yükümlü¤ü, kaynaklar› ölçüsünde, azami tedbiralma ve aflamal› gerçeklefltirme koflullar›na ba¤lanm›flt›r.

• Kiflisel ve siyasal haklar, baflta Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi ve Medeni veSiyasal Haklar Sözleflmesi olmak üzere, bu haklar› düzenleyen di¤er uluslararas›belgelere paralel flekilde düzenlenmifltir. Ancak, Anayasada getirilen ek güvencelerkorunmufltur.

52


• Din ve vicdan özgürlü¤ü, anne baban›n çocuklar›na kendi dini inançlar› yönündee¤itim verilmesini isteme hakk›, aç›kça düzenlenmifltir. Dini hoflgörü ve inançlarasayg› çerçevesinde, din kültürü ve ahlak dersinin zorunlu dersler aras›ndasay›lmas›, ancak her ailenin ve kiflinin kendi iste¤i do¤rultusunda ilk veortaö¤retim okullar›nda seçmeli din dersi istemesi kabul edilmifltir.

• Serbest dolafl›m ve seyahat özgürlü¤ü kapsam›nda s›¤›nma hakk› da aç›kçatan›nm›flt›r.

• Vatandafll›k tan›m›, Avrupa Vatandafll›k Sözleflmesi çerçevesinde objektifunsurlara ba¤lanm›flt›r.

• Milletvekili genel seçiminden önceki veya sonraki bir y›l içinde yap›lacak,mahalli idare organlar›na iliflkin genel seçimler bak›m›ndan birlefltirmeöngörülmüfl, ancak ara seçim bak›m›ndan bu zorunluluk kald›r›lm›flt›r.

• Siyasi parti yasaklar›, Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesi kararlar› ve VenedikKomisyonu raporlar› çerçevesinde yeniden düzenlenmifltir. Tüzük veprogram›ndan kaynaklanan ayk›r›l›klarda, önce ihtar flart› getirilmifltir.Eylemlerden ötürü aç›lacak kapatma davalar›nda odak olma korunmufltur.Meclisteki partilere karfl› kapatma davas› aç›lmas› Meclisin karar›na ba¤lanm›flt›r.Kapatma yapt›r›m›ndan önce bir sonraki seçimlere kat›lmama yapt›r›m›eklenmifltir.

• Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar, ILO Sözleflmeleri, BM Ekonomik, Sosyalve Kültürel Haklar Sözleflmesi ve Avrupa Sosyal fiart›na uygun bir flekildehaz›rlanm›flt›r. Daha önce aç›kça düzenlenmeyen, çocuk haklar›, engelli haklar›,yafll›lar›n haklar›, çevre hakk›, kültürel yaflamdan yararlanma hakk› ve tüketicihaklar› ayr› maddelerde düzenlenmifltir.

• E¤itim hakk› kapsam›nda, e¤itimin amaçlar› yeniden belirlenmifl, k›l›k k›yafetve dini sembollerin e¤itim hakk›n›n özüne zarar verecek flekilde bir s›n›rlamanedeni olamayaca¤› hükme ba¤lanm›flt›r. Zorunlu e¤itim kapsam›na ortaö¤retim de dahil edilmifl, aflamal› geçifllere imkân sa¤lanm›flt›r. Özel okullar›ndevletin gözetim ve denetiminde belli bir din ya da dilin e¤itimini verebilece¤ikabul edilmifltir. E¤itim ve ö¤retim dilinin Türkçe oldu¤u kabul edilmifl, ancakanadilde e¤itim ve ö¤retim hakk› tan›nm›flt›r.

• Toplu ifl sözleflmesi ve grev hakk› tüm çal›flanlara tan›nm›flt›r.

• Kültürden yararlanma hakk› kapsam›nda, kültürel kimliklerin tan›nmas›,gelifltirilmesi, kültürel çeflitlili¤in kabul edilmesi, dilsel ve dinsel çeflitlili¤e sayg›gösterilmesi düzenlenmifltir.

53


• Milletvekili say›s› alt›yüze yükseltilmifl ve yüz milletvekilinin ülke seçimçevresinden seçilmesi öngörülmüfltür. Milletvekili seçilme koflullar› aras›ndanaskerlik flart› kald›r›lm›fl, affa u¤rayan suçlar istisna olmaktan ç›km›fl veseçilemeyecek suçlar›n alt s›n›r› befl y›la yükseltilmifltir.

• Ara seçimin yap›lmas› kolaylaflt›r›lm›fl ve sadece genel seçime bir y›l kala araseçim yap›lamayaca¤› kabul edilmifltir.

• Milletvekili yemini yeniden düzenlenmifl ve isteyen milletvekillerinin kendiinanc› üzerine yemin edebilme seçene¤i getirilmifltir.

• Milletvekili düflme sebepleri bak›m›ndan, devams›zl›k nedeniyle düflme karar›ndanönce, maafl kesme yapt›r›m› öngörülmüfl ve bir y›lda iki kez bu cezay› alanlarbak›m›ndan düflme karar› verilebilece¤i önerilmifltir. Taksirli suçlar hariç befly›l ve daha fazla cezay› gerektiren suçlardan hüküm giyenlerin milletvekilli¤ininkendili¤inden düflece¤i kararlaflt›r›lm›flt›r.

• Yasama dokunulmazl›¤› kapsam›ndan yarg›lama ç›kar›lm›flt›r. Dokunulmazl›¤›nistinas› sadece suçüstü hali ile s›n›rland›r›lm›flt›r.

• Beflyüzbin seçmene kanun önerme yetkisi verilmifl, Meclise ve beflyüzbin seçmene,kanunlar› halk oylamas›na sunma ve istiflari halkoylamas› isteme yetkisigetirilmifltir. Kanun hükmünde kararname uygulamas› kald›r›lm›fl ve onunyerine sosyal ve ekonomik haklar ile ola¤anüstü hallere iliflkin kanunlarbak›m›ndan “acele kanun görüflme usulü” önerilmifltir.

• Antlaflmalara iliflkin uygun bulma kanunlar›n›n kabul edilmesinde üyetamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤u getirilmifl ve bunlara karfl› Anayasa Mahkemesi’nebaflvuru olana¤› tan›nm›flt›r.

• Af yetkisi, siyasi suçlarla s›n›rl› tutulmufl ve adi suçlar bak›m›ndan af yetkisikald›r›lm›flt›r.

• Cumhurbaflkanl›¤› seçiminde, Cumhurbaflkan›n›n halk taraf›ndan seçilmesiyöntemi benimsenmifltir. Aday belirlemede, milletvekilleri yan›nda beflyüzbinseçmene de aday gösterme yetkisi verilmifltir. Cumhurbaflkan›n›n tek bafl›nakulland›¤› yetkiler aç›kça belirlenmifl, Cumhurbaflkan›n›n cezai sorumlulu¤unailiflkin olarak, ifllemifl oldu¤u suçlar dolay›s›yla Meclisin üçte birinin teklifi veüçte iki ço¤unlu¤u ile suçland›rma yöntemi benimsenmifl ve suçlanmas› halindegörevinin sona ermesi kabul edilmifltir. Kiflisel suçlar›ndan Yarg›tay’da, görevsuçlar›nda Yüce Divan’da yarg›lanmas› önerilmifltir.

• Bakanlar Kurulunun kurulmas› konusunda, Cumhurbaflkan›n›n Mecliste mutlakço¤unlu¤a sahip siyasi parti genel baflkan›n› hükümeti kurmakla görevlendirmesikabul edilmifl, bunun mümkün olmamas› halinde, s›ras›yla en çok sandalyeyesahip parti baflkan›n› görevlendirilmesi öngörülmüfltür.

54


• Geçici bakanlar kurulunun oluflturmas› uygulamas›nda, Adalet, Ulaflt›rma ve‹çiflleri Bakanlar›n›n görevine son verilmesi uygulamas›ndan vazgeçilmifltir.

• Bakan Yard›mc›l›¤› görevi Anayasada tan›nm›fl, Baflbakanl›k makam›n›nboflalmas› halinde, Bakanlar Kurulunun geçici atama yapaca¤› kabul edilmifltir.

• Milli Güvenlik Kurulu, Yüksek Askeri fiura, Anayasal kurulufl olmaktanç›kar›lm›flt›r. Genelkurmay Baflkan›n›n, kuvvet komutanlar› aras›ndan MilliSavunma Bakan›n›n önerisi üzerine Bakanlar Kurulu taraf›ndan atanmas›önerilmifltir. Genel Kurmay Baflkan›, Milli Savunma Bakan›na karfl› sorumluk›l›nm›flt›r.

• Yerel yönetimlerin güçlendirilmesi anlam›nda özerklik ilkesi Anayasal temeledayand›r›lm›flt›r.

• Kamu Denetçili¤i Kurumu (Ombudsmanl›k) Anayasada yeniden ve ayr› birmaddede yürütme bölümünde düzenlenmifltir. Bu kapsamda Devlet DenetlemeKurulu kald›r›lm›flt›r.

• Düzenleyici ve denetleyici kurumlara iliflkin, temel ilkeleri belirleyen genel birmadde düzenlenmifl, tek tek kurumlara Anayasada yer verilmemifltir. Bukapsamda Yüksek Ö¤retim Kurulu, Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›, Atatürk Dil veTarih Kurumu, Radyo ve Televizyon Üst Kurumu, Anayasal kurulufllar olmaktanç›kar›lm›flt›r.

• Hâkimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu’na üye seçiminde de¤ifliklik öngörülmüflve Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne de üye seçme hakk› getirilmifltir. Adaletbakan›n›n kurul üyeli¤ine son verilmifl, baflkan›n›n üyeler aras›ndan Kurulcaseçilmesi yöntemi benimsenmifltir.

• Yüksek Seçim Kurulu, yarg› bölümünde düzenlenmifl, sürekli çal›flan bir yarg›organ› olarak düflünülmüfl ve üye say›s› onbire yükseltilmifl, üyelerin Yarg›tayve Dan›fltay’dan Hâkimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu taraf›ndan seçilmesiöngörülmüfltür.

• Askeri yarg› tümden kald›r›lm›fl, Askeri Yarg›tay ve Askeri Yüksek ‹dareMahkemesi uygulamas›na son verilmifltir. Dan›fltay’a üye seçiminde, Hâkimlerve Savc›lar Yüksek Kurulu yetkili k›l›nm›flt›r.

• Anayasa Mahkemesi’ne üye seçiminde de¤ifliklik yap›lm›fl, Meclisin daha fazlaüye seçmesi öngörülürken, Yarg›tay ve Dan›fltay’›n kendi kontenjanlar›nado¤rudan üye seçmesi benimsenmifltir. Anayasa Mahkemesi üyelerinin görevsüresi, befl art› befl olarak on y›l öngörülmüfltür.

55


• Anayasa Mahkemesi, kanunlar›n Anayasa ve antlaflmalara uygunlu¤unudenetleyebilmekte, ancak istiflari referandum kararlar›n› denetleyememektedir.Yüce Divanda yarg›lanacak kifliler aras›ndan askerler ç›kar›lm›flt›r.

• ‹ptal davas› açma yetkisi Cumhurbaflkan›, iktidar ve muhalefet parti gruplar›yan›nda alt›da bir milletvekiline de tan›nm›fl, milletvekili say›s›nda art›flöngörüldü¤ünden, bu say› beflte birden alt›da bire indirilmifltir. Uygun bulmakanunlar›na karfl› da Anayasa Mahkemesi’ne baflvuru yolu aç›lm›flt›r.

• ‹tiraz yoluna iliflkin olarak, Anayasan›n ret karar›ndan sonra dava aç›lamazyasa¤› on y›ldan befl y›la indirilmifltir.

• Anayasa Mahkemesi kararlar›n›n hüküm f›kras›n›n ba¤lay›c› gerekçesininöncelikle gözetilmesi gere¤i benimsenmifltir. ‹ptal hükmünün yürürlü¤ününertelenmesi için öngörülen süre bir y›ldan alt› aya indirilmifltir. Yürürlü¤ündurdurulmas› ve geçici tedbir karar› Anayasal temele kavuflturulmufltur.

• Siyasi partilerin kapat›lmas›nda ihtar ve Meclisin izin flartlar› getirilmifl, yapt›r›molarak, mali yard›m kesme, bir dahaki seçime kat›lmama ve kapat›lma fleklindeaflamal› bir yapt›r›m öngörülmüfl ve bu kararlar›n Anayasa Mahkemesi taraf›ndanüçte iki ço¤unlukla al›nabilece¤i kararlaflt›r›lm›flt›r.

• Mali ve Ekonomik Hükümler bafll›kl› dördüncü k›s›m kald›r›lm›flt›r. Buradadüzenlenen bütçe ve kesin hesap kanunu, Yasama yetkisi içinde ana hatlar›yladüzenlenmifltir. Tüketicilerin korunmas›, ormanlar›n korunmas› gibi hükümler,Sosyal ve Ekonomik Haklar bölümünde ilgili maddelerde düzenlenmifltir.

• Çeflitli Hükümler bafll›kl› ve sadece ‹nk›lap Kanunlar›n› düzenleyen k›s›mkald›r›lm›flt›r.

• Anayasan›n de¤ifltirilme usulüne iliflkin olarak, iki milyon seçmene de Anayasade¤ifliklik teklifi sunma hakk› getirilmifltir. Beflte üç ve üçte ikiden az ço¤unluklakabul edilen teklif için zorunlu halk oylamas› öngörülürken, üçte iki ço¤unluklakabul edilen bir teklifin Meclisin karar› ile halk oylamas›na gidilebilece¤ikararlaflt›r›lm›fl ve böylece Cumhurbaflkan›n›n bu ço¤unlukta kabul edilen birde¤iflikli¤i halk oylamas›na sunma yetkisi kald›r›lm›flt›r.

MÜS‹ADTÜRK‹YE CUMHUR‹YET‹

ANAYASA ÖNER‹S‹


59


iz Türkiye Cumhuriyeti vatandafllar›,

Irk, etnik köken, dil, din, mezhep, cinsiyet ve benzeri sebeplerle ayr›m gözetmeksizin,herkesin tek bir candan, eflit, özgür ve kardefl oldu¤una inanarak;

Her bireyin do¤ufltan, insan onurundan kaynaklanan hak ve özgürlüklere sahipoldu¤u bilincinde olarak;

Evrensel de¤erler, ortak miras ve idealler ›fl›¤›nda, insan› yücelten tam demokratikbir devleti gerçeklefltirmeyi amaçlayarak;

Bu ülkeyi ve Cumhuriyeti bize emanet eden eflsiz kahramanlar›, sayg› ve flükranlaanarak;

Bir toplum sözleflmesi olan bu Anayasay›, özgür ve ortak irademizle, kabulediyoruz.

B

BAfiLANGIÇ

60

B‹R‹NC‹ KISIMGENEL ESASLAR

Madde 1 – Devletin flekli ve nitelikleri

(1) Türkiye Devleti, üniter bir Cumhuriyettir.

(2) Türkiye Cumhuriyeti, insan haklar›na dayanan, milli, demokratik, laik vesosyal bir hukuk devletidir.

(3) Bayra¤›, beyaz ay y›ld›zl› al bayrak; milli marfl›, ‹stiklal Marfl›; baflkenti,Ankara ve resmi dili, Türkçedir.

(4) Bu maddenin de¤ifltirilmesi, Meclisin ve halk oylamas›nda seçmenlerin üçteiki ço¤unlu¤unun oyuyla mümkündür.

Madde 2 – Egemenlik ve kullan›lmas›

(1) Egemenlik, vazgeçilmez flekilde milletindir.

(2) Türk Milleti egemenli¤ini, halkoylamas› yoluyla do¤rudan veya temsilcilerieliyle kullan›r.

(3) Anayasan›n koydu¤u esaslara göre, Türkiye Büyük Millet Meclisi, yasama;Cumhurbaflkan› ve Bakanlar Kurulu, yürütme; ba¤›ms›z Mahkemeler, yarg›,yetki ve görevini yerine getirir.

(4) Hiçbir kimse veya organ, kayna¤›n› Anayasadan almayan bir devlet yetkisinikullanamaz. Kanunlar, Anayasaya ve taraf olunan antlaflmalara ayk›r› olamaz.

(5) Egemenlik yetkilerinin paylafl›lmas›n› gerektiren ulusal-üstü kurulufllara üyelikile ilgili antlaflmalar›n onaylanmas›, Meclisin ve halk oylamas›nda seçmenlerinsalt ço¤unlu¤unun oyuyla mümkündür.


61

G e n e l E s a s l a r

Madde 3 – Eflitlik ve ayr›mc›l›k yasa¤›

(1) Herkes ›rk, etnik köken, renk, din, mezhep, dil, cinsiyet, siyasi düflünce, felsefiinanç ve benzeri sebeplerle ayr›m gözetilmeksizin kanun önünde eflittir.

(2) Kad›nlara karfl›, kiflisel ve siyasal, ekonomik, sosyal ve kültürel haklar›ntan›nmas›n›, yararlan›lmas›n› veya kullan›lmas›n› engelleme ya da hükümsüzk›lma amac›n› tafl›yan veya bu sonucu do¤uran herhangi bir ayr›m, d›fllamaveya k›s›tlama yap›lamaz.

(3) Kad›nlar, çocuklar, yafll›lar, engelliler gibi hassas gruplara yönelik f›rsat eflitli¤isa¤lamak amac›yla al›nacak, geçici ve özel tedbirler, ayr›mc›l›k olarakgörülemez.

Madde 4 – Devletin temel amaç ve görevleri

(1) Devlet, hiçbir ayr›m yapmadan bireyin insan onurundan kaynaklanan hakve özgürlüklerini tan›r, sayg› gösterir ve bunlara etkinlik kazand›racak gereklitedbirleri al›r;

(2) Hukukun üstünlü¤üne, sosyal adalet ve kalk›nmaya dayanan kat›l›mc›, fleffaf,adil ve sürdürülebilir demokratik bir yönetimi gerçeklefltirecek koflullar›haz›rlar;

(3) ‹nsan›n maddi ve manevi varl›¤›n›n geliflmesi önündeki, siyasi, sosyal, ekonomikve kültürel engelleri kald›rmak amac›yla, gerekli planlamay› yapar, teflkilat›kurar ve mevzuat› ç›kar›r.

62

T e m e l H a k v e Ö z g ü r l ü k l e r

‹K‹NC‹ KISIMTEMEL HAK VE ÖZGÜRLÜKLER

B‹R‹NC‹ BÖLÜMGENEL HÜKÜMLER

Madde 5 – Hak ve özgürlüklerin niteli¤i

(1) Herkes do¤ufltan, insan onuruna dayanan, eflit, vazgeçilmez ve devredilmez,hak ve özgürlüklere sahiptir.

(2) ‹nsan hak ve özgürlükleri, evrensel, bölünmez, karfl›l›kl› ba¤›ml› ve birbirleriyleba¤lant›l›d›r.

(3) Hak ve özgürlüklerin hiçbiri, devlete, toplulu¤a veya kifliye, hak ve özgürlüklerigere¤inden fazla s›n›rlayacak, ortadan kald›racak veya baflkalar›n›n hak veözgürlüklerine zarar verecek, bir eylemde bulunma hakk› vermez.

Madde 6 – S›n›rlama güvenceleri

(1) Temel hak ve özgürlükler, Anayasan›n ilgili maddelerinde belirtilen nedenlerleve ancak kanunla s›n›rlanabilir. S›n›rlamalar, hakk›n özüne, demokratiktoplum düzeninin gereklerine ve ölçülülük ilkesine ayk›r› olamaz.

(2) Yabanc›lar için hak ve özgürlükler, uluslararas› hukuka uygun olarak kanunlas›n›rlan›r.

(3) Anayasada tan›nan hak ve özgürlükler, taraf olunan insan haklar› sözleflmelerineuygun olarak, ‹nsan Haklar› Kanunu ile düzenlenir.

63

G e n e l H ü k ü m l e r

Madde 7 – Ola¤anüstü yönetim güvenceleri

(1) Temel hak ve özgürlükler, savafl, s›k›yönetim veya ola¤anüstü hallerde,uluslararas› hukuktan do¤an yükümlülükler ihlal edilmeden ve durumungerektirdi¤i ölçüde ve sürede, kanunla s›n›rlanabilir.

(2) Ola¤anüstü yönetim hallerinde dahi, yaflama hakk›na, iflkence ve kötü muameleile kölelik yasa¤›na ayk›r› hareket edilemez; suç ve cezalar geçmifle yürütülemez;suçlulu¤u hükmen sabit oluncaya kadar kimse suçlu say›lamaz; bir kimseayn› suçtan ötürü iki kez yarg›lanamaz ve cezaland›r›lamaz; hiç kimse inanc›n›ve düflüncesini aç›klamaya zorlanamaz, bunlardan dolay› suçlanamaz vek›nanamaz.

(3) Bakanlar Kurulu, süresi alt› ay› geçmemek üzere, yurdun bir veya birden fazlabölgesinde veya bütününde, ola¤anüstü hal veya s›k›yönetim ilan edebilir.Ola¤anüstü hal ilan›, tabi afet, tehlikeli salg›n hastal›klar veya fliddet olaylar›n›nyayg›nlaflmas› ve kamu düzeninin ciddi flekilde bozulmas›; s›k›yönetim ilan›ise, ola¤anüstü hallerden daha vahim fliddet hareketlerinin yayg›nlaflmas›veya savafl› gerektirecek bir durumun bafl göstermesi sebeplerine dayan›r. Bukararlar Resmi Gazetede yay›mlan›r ve hemen Türkiye Büyük Millet Meclisininonay›na sunulur. Meclis süreyi de¤ifltirebilir, Bakanlar Kurulunun istemiüzerine, her defas›nda dört ay› geçmemek üzere süreyi uzatabilir ve s›k›yönetimiveya ola¤anüstü hali kald›rabilir. Savafl halinde dört ayl›k süre aranmaz.

(4) Ola¤anüstü yönetim usullerinde, temel hak ve özgürlüklerin nas›l s›n›rlanaca¤›,halin gerektirdi¤i tedbirlerin nas›l ve ne suretle al›naca¤›, kamu hizmetigörevlilerine ne gibi yetkiler verilece¤i, görevlilerin durumlar›nda ne gibide¤ifliklikler yap›laca¤›, Ola¤anüstü Hal ve S›k›yönetim Kanunlar›yla düzenlenir.

Madde 8 – Temel hak ve özgürlüklerin korunmas›

(1) Hak ve özgürlükleri, kamu ya da özel kifli veya kurulufllarca ihlal edilen kifliya da kifli topluluklar›, yetkili makama geciktirilmeden baflvurma imkân›n›nsa¤lanmas›n› isteme hakk›na sahiptir.

(2) ‹nsan haklar›n›n korunmas› ve gelifltirilmesi veya ihlallerin incelenmesiamac›yla, yasall›k, ba¤›ms›zl›k, ço¤ulculuk, ulafl›labilirlik gibi uluslararas›standartlara uygun, ulusal insan haklar› kurumlar› kurulur.

64


(3) Taraf olunan herhangi bir antlaflma hükmü, baflka bir antlaflma ya da içhukukta tan›nm›fl herhangi bir hak veya özgürlükten yararlanmay›, s›n›rlarbiçimde yorumlanamaz. Anayasada tan›nan hak ve özgürlüklerin anlam vekapsam›, taraf olunan insan haklar› sözleflmeleri ve sözleflme organlar›n›nkararlar› dikkate al›narak yorumlan›r.

(4) Devlet, ekonomik, sosyal ve kültürel haklarla ilgili olarak, kaynaklar› ölçüsündeazami tedbirleri almak ve bu haklardan tam olarak yararlanmay› aflamal›olarak sa¤lamakla yükümlüdür.

65

K i fl i s e l v e S i y a s a l H a k v e Ö z g ü r l ü k l e r

‹K‹NC‹ BÖLÜMK‹fi‹SEL VE S‹YASAL HAK VE ÖZGÜRLÜKLER

Madde 9 – Yaflama hakk›

(1) Herkes yaflama hakk›na sahiptir.

(2) Kuvvete baflvurman›n kesin zorunluluk haline geldi¤i; meflru müdafaa, usulüneuygun yakalama veya tutuklu bulunan kiflinin kaçmas›n› önleme, ayaklanmaveya isyan› bast›rma ya da ola¤anüstü yönetimlerde kanunun silahkullan›lmas›na izin vermesi sonucu meydana gelen ölümler, yaflama hakk›n›nihlali say›lmaz.

Madde 10 – ‹flkence ve kötü muamele yasa¤›

(1) Hiç kimse iflkenceye, insanl›k d›fl› ya da onur k›r›c› ceza veya muameleyemaruz b›rak›lamaz.

(2) Hiç kimse serbest ve bilgilendirilmifl iradesi olmadan, t›bbi veya bilimsel birdeneye tabi tutulamaz; t›bbi zorunluluklar d›fl›nda kiflinin vücut bütünlü¤ünedokunulamaz.

Madde 11 – Kölelik ve zorla çal›flt›rma yasa¤›

(1) Hiç kimse köle olarak tutulamaz; her türlü insan ticareti yasakt›r.

(2) Hiç kimse zorla çal›flt›r›lamaz ve zorunlu çal›flmaya tabi tutulamaz.

(3) fiekil ve flartlar› kanunla düzenlenen tutukluluk, hükümlülük veya flartlasal›verilme süreleri içindeki ola¤an çal›flt›rmalar; ola¤anüstü yönetimlerdevatandafllardan istenecek hizmetler; askerlik hizmeti ya da kamu kesimindeaskerlik hizmeti yerine yap›lan çal›flmalar; normal vatandafll›kyükümlülüklerinin bir parças›n› oluflturan ifl ve hizmetler, zorla çal›flt›rmasay›lmaz.

66


Madde 12 – Özgürlük ve güvenlik hakk›

(1) Herkes, kifli özgürlü¤ü ve güvenli¤i hakk›na sahiptir.

(2) fiekil ve flartlar› kanunla belirlenen afla¤›daki haller d›fl›nda kimse özgürlü¤ündenyoksun b›rak›lamaz:

a) Mahkemelerce verilmifl özgürlü¤ü k›s›tlay›c› cezalar›n ve güvenliktedbirlerinin yerine getirilmesi;

b) Bir mahkeme karar›n›n veya kanunda öngörülen bir yükümlülü¤ün gere¤iolarak ilgilinin yakalanmas› veya tutuklanmas›;

c) Bir küçü¤ün gözetim alt›nda ›slah› veya yetkili merci önüne ç›kar›lmas›için verilen bir karar›n yerine getirilmesi;

d) Toplum için tehlike teflkil eden ak›l hastas›, uyuflturucu madde veya alkoltutkunu, serseri veya hastal›k yayabilecek bir kiflinin bir müessesede tedavi,e¤itim veya ›slah› için kanunda belirtilen esaslara uygun olarak al›nan tedbirinyerine getirilmesi;

e) Usulüne ayk›r› flekilde ülkeye girmek isteyen veya giren ya da hakk›ndas›n›r d›fl› etme yahut geri verme karar› al›nan bir kiflinin yakalanmas› veyatutuklanmas›.

(3) Yakalama ve tutuklama hâkim karar› ile olur. Hâkim karar› olmadanyakalama, ancak suçüstü halinde veya gecikmesinde sak›nca bulunan hallerdeyap›labilir. Suçlulu¤u hakk›nda kuvvetli belirti bulunan kifliler, ancak kaçmalar›,delilleri yok etme veya de¤ifltirme yönünde makul nedenlerin bulunmas›halinde tutuklanabilir.

(4) Yakalanan veya tutuklanan kiflilere, yakalama veya tutuklama sebepleri vehaklar›ndaki iddialar, anlad›¤› dilde yaz›l› ve bunun hemen mümkün olmamas›halinde sözlü olarak derhal, toplu suçlarda en geç hâkim huzuruna ç›kar›l›ncayakadar bildirilir.

(5) Yakalanan veya tutuklanan kifli, tutulma yerine en yak›n mahkemeyegönderilmesi için gerekli süre hariç en geç k›rksekiz saat ve toplu olarakifllenen suçlarda en çok dört gün içinde hâkim önüne ç›kar›l›r. Kimse, busüreler geçtikten sonra hâkim karar› olmaks›z›n özgürlü¤ünden yoksunb›rak›lamaz. Bu süreler, ola¤anüstü yönetim ve savafl durumunda uzat›labilir.

67


(6) Tutuklanan kiflilerin, soruflturma veya kovuflturma s›ras›nda serbest b›rak›lmay›veya makul süre içinde yarg›lanmay› isteme haklar› vard›r. Serbest b›rak›lma,ilgilinin yarg›lama süresince duruflmada haz›r bulunmas›n› veya hükmünyerine getirilmesini sa¤lamak için bir güvenceye ba¤lanabilir. Tutukluluksüresi, makul süreleri aflmamak üzere kanunla düzenlenir.

(7) Her ne sebeple olursa olsun, özgürlü¤ü k›s›tlanan kifli, k›sa sürede durumuhakk›nda karar verilmesini ve bu k›s›tlaman›n kanuna ayk›r›l›¤› halindehemen serbest b›rak›lmas›n› sa¤lamak amac›yla, yetkili bir yarg› merciinebaflvurma hakk›na sahiptir. Kifli ifadesinin al›nmas› ya da sorgu s›ras›ndaavukat haz›r bulundurabilir. Kiflinin yakaland›¤› veya tutukland›¤› yak›nlar›naderhal bildirilir.

(8) Hiç kimse, yaln›zca sözleflmeden do¤an bir yükümlülü¤ü yerinegetirememesinden dolay›, özgürlü¤ünden al›konulamaz.

(9) Bu esaslar d›fl›nda bir iflleme tabi tutulan kiflilerin u¤rad›klar› zarar, tazminathukukunun genel prensiplerine göre, Devletçe ödenir.

Madde 13 – Adil yarg›lanma hakk›

(1) Herkes, yarg› mercileri önünde davac› veya daval› olarak iddia ve savunmaile, adil yarg›lanma hakk›na sahiptir.

(2) Hiç kimse, kanunen tabi oldu¤u mahkemeden baflka bir merci önüneç›kar›lamaz. Yarg› yetkisine sahip ola¤anüstü merciler kurulamaz.

(3) Hiçbir mahkeme, görev ve yetkisi içindeki davaya bakmaktan kaç›namaz.Mahkemelerin her türlü kararlar› gerekçeli olarak yaz›l›r.

(4) Herkes, yasayla kurulmufl ba¤›ms›z ve tarafs›z bir mahkemede, davas›n›nmakul bir sürede, hakkaniyete uygun ve aç›k olarak görülmesini istemehakk›na sahiptir. Hüküm aç›k oturumda verilir. Ancak, millî güvenli¤in,kamu düzeninin, genel ahlak›n, küçüklerin korunmas›n›n veya davaya tarafolanlar›n özel hayatlar›n›n gizlili¤inin gerektirdi¤i veya davan›n alenî olarakgörülmesinin yarg›laman›n selametine zarar verebilece¤i özel durumlarda,mahkemenin zorunlu görece¤i ölçüde, duruflmalar tamamen veya k›smenbas›na ve dinleyicilere kapal› olarak sürdürülebilir.

68

(5) Suçlulu¤u hükmen sabit oluncaya kadar kimse suçlu say›lamaz. Her san›k,en az›ndan flu haklara sahiptir:

(a) Kendisine yöneltilen suçlaman›n niteli¤i ve nedeni hakk›nda, en k›sazamanda, anlad›¤› bir dilde ve ayr›nt›l› olarak haberdar edilmek;

(b) Savunmas›n› haz›rlamak için gerekli zamana ve kolayl›klara sahip olmak;

(c) Kendisini bizzat veya tayin edece¤i bir müdafiin yard›m› ile savunmak;müdafi tayini için gerekli mali imkânlardan mahrum bulunuyor ve yarg›laman›nselameti gerektiriyorsa, mahkemece görevlendirilecek bir müdafiin yard›m›ndanbedelsiz olarak yararlanmak;

(d) ‹ddia tan›klar›n› sorguya çekmek veya çektirmek, savunma tan›klar›n›nda iddia tan›klar›yla ayn› koflullar alt›nda ça¤r›lmas› ve dinlenmesini istemek;

(e) Mahkemede kullan›lan dili anlamad›¤› veya konuflamad›¤› takdirde birtercüman ya da çevirmen yard›m›ndan ücretsiz yararlanmak.

(6) Hiç kimse kendisini ve kanunda gösterilen yak›nlar›n› suçlayan bir beyandabulunmaya veya bu yolda delil göstermeye zorlanamaz. Hukuka ayk›r› olarakelde edilmifl bulgular, delil olarak kabul edilemez.

(7) Küçüklerin yarg›lanmas›nda, yafllar› ve ruh sa¤l›klar› göz önünde tutularaközel bir yarg›lama usulü izlenir.

(8) Bir kimse, ayn› suçtan ötürü iki kez yarg›lanamaz ve cezaland›r›lamaz. Birsuçtan mahkûm olan kimse, mahkûmiyetinin ve ald›¤› cezan›n daha yüksekbir yarg› yeri taraf›ndan incelenmesini isteme hakk›na sahiptir.

(9) Mahkûmiyet karar›n›n adli hata gerekçesiyle bozulmas› halinde, böyle birmahkûmiyetin sonucu olarak ceza çeken kimseye, ma¤duriyetini giderecekhakça bir tazminat ödenir.

Madde 14 – Suç ve cezalar›n yasall›¤›

(1) Suç ile ceza ve ceza yerine geçen güvenlik tedbirleri ancak kanunla konulur.Kimse, ifllendi¤i zaman yürürlükte bulunan kanunun suç saymad›¤› bir fiildendolay› cezaland›r›lamaz; kimseye, suçu iflledi¤i zaman kanunda o suç içinkonulmufl olan cezadan daha a¤›r bir ceza verilemez.

(2) Ceza sorumlulu¤u flahsîdir. Genel müsadere cezas› verilemez.


69


(3) ‹dare, kifli özgürlü¤ünün k›s›tlanmas› sonucunu do¤uran bir müeyyideuygulayamaz.

Madde 15 – Özel hayat›n ve aile hayat›n›n korunmas›

(1) Herkes, özel ve aile hayat›na, konutuna ve haberleflmesine sayg› gösterilmesiniisteme hakk›na sahiptir.

(2) Millî güvenlik, kamu düzeni, suç ifllenmesinin önlenmesi, genel sa¤l›k veahlak›n veya baflkalar›n›n hak ve özgürlüklerinin korunmas› nedenlerindenbiri veya birkaç›na ba¤l› olarak, usulüne göre verilmifl hâkim karar› olmad›kça;yine bu nedenlere ba¤l› olarak gecikmesinde sak›nca bulunan hallerde dekanunla yetkili k›l›nm›fl merciin yaz›l› emri bulunmad›kça; kimsenin üstü,özel kâ¤›tlar› ve eflyas› aranamaz ve bunlara el konulamaz; konutuna girilemez,arama yap›lamaz ve buradaki eflyaya el konulamaz; haberleflmesi engellenemezve gizlili¤ine dokunulamaz. Yetkili merciin karar› yirmidört saat içinde görevlihâkimin onay›na sunulur. Hâkim, karar›n› k›rksekiz saat içinde aç›klar; aksihalde, karar kendili¤inden kalkar.

(3) Herkes, kendisiyle ilgili kiflisel verilerin korunmas›n› isteme hakk›na sahiptir.Bu hak; kiflinin kendisiyle ilgili kiflisel veriler hakk›nda bilgilendirilme, buverilere eriflme, bunlar›n düzeltilmesini veya silinmesini talep etme ve amaçlar›do¤rultusunda kullan›l›p kullan›lmad›¤›n› ö¤renmeyi de kapsar. Kiflisel veriler,ancak kanunda öngörülen hallerde veya kiflinin aç›k r›zas›yla ifllenebilir.Kiflisel verilerin korunmas›na iliflkin esas ve usuller kanunla düzenlenir.

Madde 16 – Din ve vicdan özgürlü¤ü

(1) Herkes, din ve vicdan özgürlü¤üne sahiptir. Bu hak, din ve inanç de¤ifltirmeözgürlü¤ü ile tek bafl›na veya topluca, aç›kça veya özel tarzda ibadet, ö¤retim,uygulama ve ayin yapmak suretiyle dinini veya inanc›n› aç›klama özgürlü¤ünüde içerir. Hiç kimse inanc›n› aç›klamaya zorlanamaz, inanc›ndan ve fliddetiçermedikçe inanc›n›n gere¤ini yerine getirmekten dolay› suçlanamaz ve k›nanamaz.

(2) Anne ve babalar veya vasiler, kendi inançlar› do¤rultusunda, çocuklar›n›nyetiflmelerini istedikleri din ve ahlak e¤itimine uygun bir tarzda aile içi yaflam›düzenleme hakk›na sahiptir. Her çocuk, din ve inanç konusunda anne vebabas›n›n veya vasisinin dile¤ine uygun olan bir dini e¤itime ulaflma hakk›ndanyararlan›r; bunun d›fl›nda bir din veya inanç e¤itimi almaya zorlanamaz.

70


(3) Dini hoflgörü ve farkl› inançlara sayg›n›n yerleflmesi amac›yla, din kültürüve ahlak ö¤retimi, ilk ve orta ö¤retim kurumlar›nda okutulan zorunlu dersleraras›nda yer al›r. Bunun d›fl›nda, ilk ve orta ö¤retim kurumlar›nda, belli birdin ve inanç e¤itimi alma, kiflinin kendisinin, küçüklerin ise kanuni temsilcisinintalebine ba¤l›d›r.

(4) Din ve vicdan özgürlü¤ü, ibadet etme veya toplanma amac›yla gerekli yerlerikurma ve kullanma; vak›f veya insanc›l amaçl› kurumlar kurma ve bunlar›iflletme; dini araç ve gereçleri yapma, alma ve kullanma; k›l›k ve k›yafetiniinançlar›na göre belirleme; dini yay›nlar yapma ve da¤›tma; uygun yerlerdee¤itimini yapma; bireylerden ve kurumlardan gönüllü mali yard›m isteme vealma; dini önderleri yetifltirme, atama veya seçme; dini günlere, bayramlarave törenlere uygun davranma; ulusal ve uluslararas› düzeyde din ve inançkonular›nda bireyler ve topluluklarla iletiflim kurma ve sürdürme, hak veözgürlüklerini de içerir.

(5) Din ve inanc› aç›klama özgürlü¤ü, kamu güvenli¤i, kamu düzeni, genel sa¤l›kveya ahlak›n ya da baflkalar›n›n hak ve özgürlüklerinin korunmas› nedenleriyles›n›rlanabilir.

(6) Devlet, bu hak ve özgürlükten herkesin yararlanabilmesi amac›yla özerk birteflkilat kurar ve gerekli mevzuat› ç›kar›r.

Madde 17 – Düflünce, kanaat ve ifade özgürlü¤ü

(1) Herkes, düflünce, kanaat ve ifade özgürlü¤üne sahiptir. Bu özgürlük, söz,yaz›, resim veya baflka yollarla tek bafl›na veya toplu olarak düflünceleriniaç›klamak veya yaymak, haber veya fikir almak ya da vermek serbestli¤inide kapsar. Radyo, televizyon ve sinema iflletmelerinin izin sistemine ba¤lanmas›bu hakk›n ihlali anlam›na gelmez.

(2) ‹fade özgürlü¤ünün kullan›lmas›, millî güvenlik, toprak bütünlü¤ü, kamudüzeni, kamu güvenli¤i, suçlar›n önlenmesi, sa¤l›¤›n veya ahlak›n, baflkalar›n›nflöhret ve haklar›n›n, özel ve aile hayatlar›n›n yahut kanunun öngördü¤ümeslek s›rlar›n›n korunmas› veya yarg›lama görevinin gere¤ine uygun olarakyerine getirilmesi nedenleriyle s›n›rlanabilir.

71


Madde 18 – Dernek kurma ve toplant› özgürlü¤ü

(1) Herkes, önceden izin almaks›z›n dernek kurmak, bunlara üye olmak veüyelikten ayr›lmak; toplant› ve gösteri yürüyüflü düzenlemek veya kiflitopluluklar› oluflturmak, hak ve özgürlü¤üne sahiptir.

(2) Bu hak ve özgürlük, millî güvenlik, kamu düzeni, suç ifllenmesinin önlenmesi,genel sa¤l›k veya ahlak ya da baflkalar›n›n hak ve özgürlüklerinin korunmas›nedenleriyle s›n›rlanabilir.

(3) Dernekler, kanunun öngördü¤ü hallerde hâkim karar›yla kapat›labilir veyafaaliyetten al›konulabilir. Ancak, gecikmesinde sak›nca varsa, millî güvenli¤in,kamu düzeninin, suç ifllenmesini veya suçun devam›n› önlemenin yahutyakalaman›n gerektirdi¤i hallerde, kanunla yetkili k›l›nan merci, derne¤ifaaliyetten men edebilir. Bu merciin karar› yirmidört saat içinde görevlihâkimin onay›na sunulur. Hâkim, karar›n› k›rksekiz saat içinde aç›klar; aksihalde karar kendili¤inden yürürlükten kalkar.

(4) Bu madde hükümleri, niteli¤ine uygun düfltü¤ü ölçüde, vak›flar için de uygulan›r.

Madde 19 – Serbest dolafl›m ve yerleflme özgürlü¤ü

(1) Herkes, serbestçe dolaflma, yerleflme, ikametgâh›n› seçebilme, ülkeden ayr›lmaveya dönme ya da s›¤›nma hakk›na sahiptir.

(2) Bu özgürlük, ancak millî güvenlik, kamu düzeni, suç ifllenmesinin önlenmesi,genel sa¤l›k veya ahlak ya da baflkalar›n›n hak ve özgürlüklerinin korunmas›nedenleriyle s›n›rlanabilir.

(3) Vatandafl›n yurtd›fl›na ç›kma özgürlü¤ü, ancak suç soruflturmas› veyakovuflturmas› sebebiyle hâkim karar›na ba¤l› olarak s›n›rlanabilir. Vatandafls›n›r d›fl› edilemez ve yurda girme hakk›ndan yoksun b›rak›lamaz. Uluslararas›Ceza Divan›na taraf olman›n gerektirdi¤i yükümlülükler hariç olmak üzerevatandafl, suç sebebiyle yabanc› bir ülkeye verilemez.

(4) Kurallara uygun olarak ülkede ikamet eden bir yabanc›, kanuna uygun birflekilde verilmifl bir karar›n uygulanmas› d›fl›nda, s›n›r d›fl› edilemez. S›n›r d›fl›edilme karar› verilen yabanc›, itiraz edebilme, durumun yeniden incelenmesiniisteme ve itiraz› inceleyecek yetkili makam önünde temsil edilme hakk›nasahiptir.

72


(5) Bir yabanc›, vatandafl› oldu¤u ülke dahil, ›rk, din, vatandafll›k, sosyal statüya da siyasal görüfllerinden ötürü, yaflama hakk›n›n ya da kifli özgürlü¤ününtehlikeye düflece¤i durumlarda iade edilemez veya s›n›r d›fl› edilemez.

(6) Bask› ve zulme u¤rayan her birey veya birey topluluklar›, uluslararas› hukukave kanunlara uygun olarak, s›¤›nma talep etme ve s›¤›nmac› statüsü elde etmehakk›na sahiptir.

Madde 20 – Bas›n ve yay›n özgürlü¤ü

(1) Herkes, bas›n ve yay›n hak ve özgürlü¤üne sahiptir. Bu özgürlük, bilgi edinme,yayma, elefltirme, yorumlama, eser meydana getirme ve interneti kullanmahaklar›n› içerir. Süreli ve süresiz yay›n yapmak veya bas›mevi kurmak izinalma ve malî teminat yat›rma flart›na ba¤lanamaz.

(2) Bas›n ve yay›n özgürlü¤ü, millî güvenlik, toprak bütünlü¤ü, kamu düzeni,kamu güvenli¤i, suçlar›n önlenmesi, sa¤l›¤›n veya ahlak›n, baflkalar›n›n flöhretve haklar›n›n, özel ve aile hayatlar›n›n yahut kanunun öngördü¤ü mesleks›rlar›n›n korunmas› veya yarg›lama görevinin gere¤ine uygun olarak yerinegetirilmesi nedenleriyle s›n›rlanabilir. Hâkim taraf›ndan verilen kararlar sakl›kalmak üzere, olaylar hakk›nda yay›n yasa¤› konamaz.

(3) Kanuna uygun flekilde bas›n iflletmesi olarak kurulan bas›mevi ve eklentileriile bas›n araçlar›, suç aleti oldu¤u gerekçesiyle zapt ve müsadere edilemezveya iflletilmekten al›konulamaz.

(4) Süreli ve süresiz yay›nlara, hâkim karar›yla, kuvvetli delil bulunmas› vegecikmesinde sak›nca bulunan hallerde ise kanunun yetkili k›ld›¤› merciinemriyle el konulabilir; da¤›t›m veya sat›fl› engellenebilir. Bu karar›, verenyetkili merci, karar›n› en geç yirmidört saat içinde yetkili hâkime bildirir;hâkim bu karar› en geç k›rksekiz saat içinde onaylamazsa, tedbir karar›hükümsüz say›l›r. Yay›nlar›n durdurulmas› veya kapat›lmas› karar› ancakmahkeme karar› ile mümkündür.

(5) Süreli yay›nlar›n ç›kar›lmas›, yay›m flartlar›, malî kaynaklar, gazetecilik mesle¤iile ilgili esaslar ve tekelleflmeyi önleyici tedbirler kanunla düzenlenir. Kanun,haber, düflünce ve kanaatlerin serbestçe yay›mlanmas›n› engelleyici veyazorlaflt›r›c› siyasal, ekonomik, malî ve teknik flartlar koyamaz.

73


(6) Düzeltme ve cevap hakk›, ancak fleref ve haysiyeti ihlal edici veya kiflilerleilgili gerçe¤e ayk›r› yay›nlar yap›lmas› hallerinde tan›n›r. Düzeltme ve cevapyay›nlanmazsa, yay›nlanmas›n›n gerekip gerekmedi¤ine, hâkim taraf›ndanilgilinin müracaat tarihinden itibaren en geç üç gün içinde karar verilir.

(7) Radyo ve televizyon istasyonlar› kurmak ve iflletmek kanunla düzenlenecekflartlar çerçevesinde serbesttir. Kamu tüzel kiflili¤ine sahip radyo ve televizyonkurumlar› ile kamu tüzelkiflilerinden yard›m gören haber ajanslar›n›n özerkli¤ive tarafs›zl›¤› esast›r.

Madde 21 – Mülkiyet hakk›

(1) Herkes, fikri mülkiyet dahil, tek bafl›na veya baflkalar›yla birlikte mal ve mülkedinme, kullanma, elden ç›karma ve miras olarak b›rakma hakk›na sahiptir.Hiç kimse, kamu yarar› ve yasada öngörülen koflullara ve uluslararas› hukukungenel ilkelerine ayk›r› olarak, mal ve mülkünden yoksun b›rak›lamaz.

(2) Mülkiyet hakk›, mülkiyetin kamu yarar›na uygun olarak kullan›lmas›n›,vergilerin ya da baflka katk›lar›n veya para cezalar›n›n ödenmesini sa¤lamakamac›yla s›n›rlanabilir.

(3) Devlet ve kamu tüzelkiflileri; kamu yarar›n›n gerektirdi¤i hallerde, gerçekkarfl›l›klar›n› peflin ödemek flart›yla, özel mülkiyette bulunan tafl›nmaz mallar›ntamam›n› veya bir k›sm›n›, kanunla gösterilen esas ve usullere göre,kamulaflt›rmaya ve bunlar üzerinde idarî irtifaklar kurmaya yetkilidir.

(4) Kamu hizmeti niteli¤i tafl›yan özel teflebbüsler, kamu yarar›n›n zorunlu k›ld›¤›hallerde devletlefltirilebilir. Devletin, kamu iktisadi teflebbüslerinin ve di¤erkamu tüzel kiflilerinin mülkiyetinde bulunan iflletme ve varl›klar özellefltirilebilir;bunlarca yürütülen yat›r›m ve hizmetler özel hukuk sözleflmeleri ile gerçekveya tüzel kiflilere yapt›r›labilir veya devredilebilir.

74


Madde 22 – Bilgi edinme, dilekçe ve baflvuru hakk›

(1) Herkes, bilgi edinme, dilekçe verme ve öncelikle ulusal bir makama etkilibaflvuru yapabilme hakk›na sahiptir. Baflvurular›n sonucu, en geç yirmi iflgünü içinde ve gerekçeli olarak hak sahibine yaz› ile bildirilir.

(2) Devlet, ifllemlerinde ilgili kiflilerin hangi kanun yollar›na ve mercilerebaflvuraca¤›n› ve sürelerini belirtmek zorundad›r.

Madde 23 – Vatandafll›k

(1) Herkes vatandafll›k hakk›na sahiptir. Hiç kimsenin vatandafll›¤›n› de¤ifltirmehakk› elinden al›namaz.

(2) Türkiye Devletine vatandafll›k ba¤› ile ba¤l› olan herkes, Türkiye Cumhuriyetivatandafl›d›r.

(3) Vatandafll›k, kanunun gösterdi¤i flartlarla kazan›l›r ve ancak kanunda belirtilenhallerde kaybedilir.

(4) Her vatandafl›n hakk› ve ödevi olan vatan hizmetinin, silahl› kuvvetlerde veyakamu kesiminde ne flekilde yerine getirilece¤i veya getirilmifl say›laca¤› kanunladüzenlenir.

Madde 24 – Seçme, seçilme, kamu yönetimine kat›lma ve hizmetine girme hakk›

(1) Herkes, kanunun öngördü¤ü flartlara uygun olarak, seçme, seçilme, kamuyönetimine kat›lma ve hizmetine girme hakk›na sahiptir. Seçmen yafl› onsekiz,seçilme yafl› yirmibefltir.

(2) Bu haklar›n kullan›lmas›na, vatandafll›k, yafl, ikamet, dil, e¤itim, medenidurum, akli yeterlilik, askerlik ve hükümlülük bak›m›ndan kanunla s›n›rlamalargetirilebilir.

(3) Seçimler ve halk oylamas›, serbest, eflit, do¤rudan, gizli, genel oy, aç›k say›mve döküm esaslar›na göre, yarg› yönetim ve denetimi alt›nda yap›l›r.

(4) Milletvekili genel seçiminden önceki veya sonraki bir y›l içinde yap›lmas›gereken mahallî idareler organlar›na veya bu organlar›n üyelerine iliflkingenel seçimler, milletvekili genel seçimleriyle birlikte yap›l›r.

75


Madde 25 – Siyasi parti özgürlü¤ü

(1) Onsekiz yafl›n› doldurmufl vatandafllar, siyasi parti kurma, üye olma ve ayr›lmahakk›na sahiptir. Siyasi parti kurma izin flart›na ba¤lanamaz. Kamugörevlilerinin ve ö¤rencilerin siyasi partilere üyeliklerine, kamu düzeniningerekleri aç›s›ndan kanunla s›n›rlamalar getirilebilir.

(2) Siyasi partilere devlet, yeterli düzeyde ve hakça yard›m yapar. Partilereyap›lacak yard›m›n, alacaklar› üye aidat›n›n ve ba¤›fllar›n tabi oldu¤u esaslar,kanunla düzenlenir. Siyasi partiler ticari faaliyette bulunamazlar. Siyasipartilerin mali yönden denetimi Say›fltay taraf›ndan yap›l›r.

(3) Siyasi partilerin, tüzük ve programlar› ile fiilleri, fliddet veya fliddete ça¤r›içeremez; fliddet yoluyla devletin fleklini ve niteliklerini de¤ifltirmeyiamaçlayamaz; teröre do¤rudan veya dolayl› destek veremez; ›rkç›l›¤› veayr›mc›l›¤› savunamaz; etnik ve dini nefreti teflvik edemez. Partiler baflka birdevletten, uluslararas› kurulufllardan, yabanc› gerçek ve tüzel kiflilerden maddiyard›m alamazlar.

(4) Bir siyasi partinin tüzük ve program›n›n 3. f›kra hükmüne ayk›r› görülmesihalinde, Yarg›tay Cumhuriyet Baflsavc›s›n›n talebi üzerine, AnayasaMahkemesince partiye ihtarda bulunulur. ‹htar› izleyen bir ay içinde ayk›r›l›kgiderilmedi¤i takdirde, ilgili parti hakk›nda dava aç›l›r.

(5) Siyasi partinin fiillerinden ötürü kapat›lmas›na, ancak onun bu fiillerin ifllendi¤ibir odak haline geldi¤inin Anayasa Mahkemesince tespit edilmesi halindekarar verilir. Bir siyasî parti, bu nitelikteki fiiller o partinin üyelerince yo¤unbir flekilde ifllendi¤i ve bu durum o partinin yetkili organlar›nca z›mnen veyaaç›kça benimsendi¤i yahut bu fiiller do¤rudan do¤ruya parti organlar›ncakararl›l›k içinde ifllendi¤i takdirde, söz konusu fiillerin oda¤› haline gelmiflsay›l›r. Yasama sorumsuzlu¤u kapsam›nda söylenen söz, oy ve düflünceler,siyasi parti kapatma davalar›nda odak olman›n tespitinde delil olarakkullan›lamaz.

(6) Yarg›tay Cumhuriyet Baflsavc›s› taraf›ndan, Mecliste bulunan bir partihakk›nda kapatma davas› aç›lmas›, Türkiye Büyük Millet Meclisinin karar›naba¤l›d›r. Meclis üye tam say›s›n›n salt ço¤unlu¤u ve gizli oyla karar verir.

76


(7) Anayasa mahkemesi, 3. f›kra hükmüne ayk›r›l›ktan dolay›, Yarg›tay CumhuriyetBaflsavc›s› taraf›ndan aç›lan davada, dava konusu fiillerin a¤›rl›¤›na göre ilgilisiyasi partinin, Devlet yard›m›ndan k›smen veya tamamen mahrumb›rak›lmas›na, bir sonraki genel seçime kat›lmamas›na veya kapat›lmas›nakarar verebilir.

(8) Siyasî partilerin kurulufl ve çal›flmalar›, denetlenmeleri, kapatma davas›n›nkoflullar›, partilerin ve adaylar›n seçim harcamalar› ve usulleri yukar›dakiesaslar çerçevesinde kanunla düzenlenir.

Madde 26 – Vergi ödevi

(1) Herkes, kamu giderlerini karfl›lamak üzere, malî gücüne göre, vergi ödemekleyükümlüdür. Vergi, resim, harç ve benzeri malî yükümlülükler kanunlakonulur, de¤ifltirilir veya kald›r›l›r.

(2) Vergi, resim, harç ve benzeri malî yükümlülüklerin muafl›k, istisnalar veindirimleriyle oranlar›na iliflkin hükümlerinde kanunun belirtti¤i yukar› veafla¤› s›n›rlar içinde de¤ifliklik yapmak yetkisi Bakanlar Kuruluna verilebilir.

77

E k o n o m i k , S o s y a l v e K ü l t ü r e l H a k l a r

ÜÇÜNCÜ BÖLÜMEKONOM‹K, SOSYAL VE KÜLTÜREL HAKLAR

Madde 27 – Aile ve annelik hakk›

(1) Aile toplumun temelidir ve efller aras›nda eflitlik ilkesine dayan›r. Evlenmeça¤›na gelen erkek ve kad›n, bilgilendirilmifl r›zaya dayanarak, evlenmek veaile kurmak hakk›na sahiptir.

(2) Annelik özel olarak korunur. Annelere do¤umdan önce ve sonra makul birsüre özel koruma sa¤lan›r. Her bir ebeveyne, süresi ve koflullar› kanunla veyatoplu sözleflmeler yoluyla belirlenecek, do¤um izni sonras›ndaki bir dönemde,çocu¤a bakmak için aile izni verilir.

(3) Efller evlilikte, evlilik süresince ve evlili¤in sona ermesi durumunda, kendiaralar›nda ve çocuklar› ile iliflkilerinde hak ve sorumluluklardan eflit flekildeyararlan›r. Bu durum, devletin çocuklar yarar›na gereken tedbirleri almas›n›engellemez.

(4) Evlili¤in yasal tan›nmas›, efllerin soyad› ve uyruklu¤u, evlilikten önce ve sonraedindikleri mallar›n hukuki durumu, ayr›l›k ve evlili¤in sona ermesi; kiflionuru, eflitlik, adalet ilkelerine uygun olarak, kanunla düzenlenir.

(5) Devlet, ailenin kurulmas›, sürdürülmesi ve korunmas› amac›yla gereklitedbirleri al›r ve teflkilat› kurar. Bu tedbirler özellikle, ev ve aile içindekad›nlara karfl› uygulanan bedensel, manevi, sözlü, cinsel ya da di¤erbiçimleriyle her türlü fliddeti ortadan kald›racak önlemleri içerir.

Madde 28 – Çocuk haklar›

(1) Her çocuk, en yüksek menfaati gözetilerek, korunma ve bak›mdan yararlanma,ana ve babas›yla kiflisel ve do¤rudan iliflki kurma ve sürdürme hakk›nasahiptir. Çocuklar, özellikle, her türlü istismara, fliddete, ekonomik vetoplumsal sömürüye karfl› korunur.

(2) Devlet, çocuklar›n ve gençlerin, yüksek menfaatlerine öncelik vererek, hakve özgürlüklerden yararlanmas›n› sa¤lar, rehberlik yapar, yönlendirmedebulunur, özel koruma ve yard›m tedbirleri al›r ve gerekli teflkilat› kurar.

78

(3) Çocuklar›n e¤itiminde; çocu¤un kiflili¤i ve yetenekleri, insan haklar› veözgürlüklerine sayg›, genel ahlak ve kültürün güçlendirilmesi, hoflgörü,diyalog, karfl›l›kl› sayg› ve dostluk ruhunun afl›lanmas›, ulusal birlik vebütünlü¤ün korunmas›, çevreye ve do¤al kaynaklara sayg›, temel sa¤l›kkurallar›na uyman›n önemi göz önünde bulundurulur.

(4) Çocuklar ve gençler, kamusal ya da özel alanda, bedensel, ruhsal, manevi vesosyal geliflimine zarar veren ya da olumsuz etkileyen herhangi bir iflteçal›flt›r›lamaz.

Madde 29 – Engelli haklar›

(1) Engelliler, insanl›k onuru ve bireysel özerkliklerine sayg› gösterilmesini,ayr›mc›l›k yap›lmadan tüm hak ve özgürlüklerden yararlanmay›, toplumatam ve etkin kat›l›m›n sa¤lanmas›n›, f›rsat eflitli¤i ve eriflilebilirli¤i, istemehakk›na sahiptir.

(2) Devlet, engellili¤e dayal› herhangi bir ayr›mc›l›¤a izin vermeksizin tümengellilerin, çal›flma hakk› baflta olma üzere insan hak ve temel özgürlüklerinineksiksiz olarak yaflama geçirilmesini sa¤lamak ve engellilerin hak veözgürlüklerini güçlendirmekle yükümlüdür.

(3) Devlet engellilere, genel e¤itim sisteminden d›fllanmadan, yaflad›klar› çevrede,bütünlefltirici, kaliteli, her tür ve seviyede engelliyi içine alan ömür boyue¤itim ve ö¤renim olana¤› sa¤lar. Her tür ve biçimdeki yaz›lar›n okunmas›ve iflaret dilinin ö¤renilmesine yard›mc› olur.

(4) Devlet engellilerin haklar› ile ilgili politikalar›n ve çal›flma koflullar›n›nbelirlenmesi ve yaflama geçirilmesinde, engellilere, ailelerine ve temsilcilerinedan›flarak onlar› karar alma süreçlerine dahil eder; engellilerin haklar›n›nuygulanmas›n› sa¤lamak, korumak ve izlemek amac›yla gerekli idari veba¤›ms›z mekanizmalar kurar.


79


Madde 30 – Yafll›lar›n haklar›

(1) Herkes, yafll›l›k döneminde, onurlu ve ba¤›ms›z bir yaflam sürdürme, sosyalkorunma hakk›na sahiptir.

(2) Devlet, yafll›lar›n, iyi bir yaflam sürmelerine ve kamusal, sosyal ve kültürelyaflama etkin olarak kat›lmalar›na; gereksinimlerine ve sa¤l›k durumlar›nauygun bar›nma sa¤lanmas›na; durumlar›n›n gerektirdi¤i sa¤l›k bak›m vehizmetleri yoluyla kendi yaflam biçimlerini özgürce seçmelerine ve al›flt›klar›çevrede yaflamlar›n› istedikleri ve yapabildikleri sürece kimseye ba¤l› olmadansürdürmelerine destek verir.

Madde 31 – E¤itim hakk›

(1) Herkes e¤itim hakk›na sahiptir. E¤itim, bireyin kiflili¤i ve onurunu tam olarakgelifltirme, insan haklar›na sayg›, ço¤ulculuk, hoflgörü, adalet ve bar›fl›güçlendirme esaslar›na göre, devletin gözetim ve denetimi alt›nda, serbestçeyap›l›r.

(2) Devlet, e¤itim ve ö¤retim alan›ndaki görevlerini yerine getirirken, ana vebaban›n e¤itim ve ö¤retimi kendi dini ve felsefi inançlar›na göre yap›lmas›n›isteme haklar›na sayg› gösterir. K›l›k ve k›yafet ya da dini semboller, e¤itimve ö¤retim hakk›ndan yararlanmay› engelleyecek flekilde yasaklanamaz.

(3) Okul öncesi e¤itim, ilkö¤retim ve ortaö¤retim, k›z ve erkek bütün vatandafllariçin zorunludur ve Devlet okullar›nda paras›zd›r. Temel e¤itim, e¤itiminamaçlar›na, kiflisel yeteneklere ve mesleki e¤itime geçifllere imkân sa¤layacakflekilde aflamal› olarak yap›land›r›labilir.

(4) Ülkenin ihtiyaçlar›na uygun insan gücü yetifltirmek amac›yla; ortaö¤retimedayal› çeflitli düzeylerde, kamu tüzel kiflili¤ine ve özerkli¤e sahip üniversitelerkanunla kurulur. Üniversiteler ile di¤er yüksekö¤retim kurumlar› ve ö¤retimüyeleri serbestçe her türlü araflt›rma ve bilimsel faaliyette bulunabilirler.Devlet yüksekö¤retimde eflgüdümü sa¤lamak amac›yla özerk bir teflkilatkurabilir.

(5) Devletin gözetim ve denetimi alt›nda, Devlet okullar› için öngörülen esaslarauygun olarak, serbestçe özel e¤itim ve ö¤retim kurumlar› aç›labilir. Bukurumlar bir din, inanç ya da dilin e¤itim ve ö¤retimini yapabilir.

80


(6) E¤itim ve ö¤retim dili Türkçedir. Türkçeden baflka dillerde e¤itim ve ö¤retimyap›lmas› ile ilgili esaslar, taraf olunan uluslararas› antlaflmalara uygun olarakkanunla düzenlenir.

(7) Hiç kimse anadilini ö¤renme, ö¤retme ve kullanma hakk›ndan yoksunb›rak›lamaz. Ana dilde e¤itim, resmi dilin ö¤renilmesi ya da ö¤retilmesineengel oluflturamaz. Bu hak, milli birli¤e ve ülke bütünlü¤üne zarar verecekbir faaliyette bulunma hakk› verir flekilde yorumlanamaz.

(8) Herkesin, kiflisel ilgi ve yeteneklerine göre bir mesle¤i seçmesine yard›mc›olacak uygun mesleki yönlendirme ve mesleki e¤itim için uygun imkânlarasahip olma hakk› vard›r. Yüksekö¤retime geçifllerde, meslek liseleri bak›m›ndaneflitli¤e ayk›r› farkl› uygulama yap›lamaz.

Madde 32 – Çal›flma ve özel teflebbüs kurma hakk›

(1) Herkes, özgürce edindi¤i bir iflte, onurlu, adil, güvenli ve sa¤l›kl› çal›flma,sözleflme yapma veya özel teflebbüsler kurma hakk›na sahiptir. Kimse, yafl›na,cinsiyetine ve gücüne uymayan ifllerde çal›flt›r›lamaz.

(2) Çal›flanlar, kendileri ve ailelerine iyi bir yaflam düzeyi sa¤lamak için yeterli,adil bir ücret alma hakk›na sahiptir. Eflit ifle eflit ücret, fazla mesai ücreti,ücretli hafta ve bayram tatili ile ücretli y›ll›k izin haklar›n›n süresi ve flartlar›kanunla veya toplu sözleflmelerle düzenlenir. Asgarî ücretin tespitinde,çal›flanlar›n geçim flartlar› ile ülkenin ekonomik durumu göz önündebulundurulur.

(3) Devlet çal›flanlar için ücretsiz ifl bulma hizmetlerini kurma ve sürdürme, uygunmesle¤e yöneltme, e¤itim ve rehabilitasyon hizmetlerini sa¤lama ve teflviketmekle yükümlüdür.

(4) Devlet, ifl güvenli¤i, ifl sa¤l›¤› ve çal›flma ortam› hakk›nda tutarl› bir ulusalpolitika oluflturur, uygular ve bunu belli aral›klarla gözden geçirir.

(5) Devlet, özel giriflimlerin ulusal ekonominin gereklerine ve sosyal amaçlarauygun yürümesini, güvenlik ve kararl›l›k içinde çal›flmas›n› sa¤layacak vetekeller oluflmas›n› engelleyecek önlemleri al›r.

81


(6) Devlet, yabanc› ülkelerde çal›flan vatandafllar›n aile birli¤inin, çocuklar›n›ne¤itiminin, kültürel ihtiyaçlar›n›n ve sosyal güvenliklerinin sa¤lanmas›,anavatanla ba¤lar›n›n korunmas› ve yurda dönüfllerinde yard›mc› olunmas›için gereken tedbirleri al›r.

(7) Devlet, taraf oldu¤u uluslararas› antlaflmalar uyar›nca, ülkede yaflayan veyayasal yetki alan›na giren tüm göçmen iflçilere ve aile üyelerine, ayr›mc›l›kyapmaks›z›n, temel hak ve özgürlükleri tan›r.

Madde 33 – Sendika kurma hakk›

(1) Çal›flanlar ve iflverenler, ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini korumakve gelifltirmek için, önceden izin almaks›z›n sendikalar ve üst kurulufllarkurma, bunlara serbestçe üye olma ve üyelikten çekilme haklar›na sahiptir.Hiç kimse, bir sendikaya üye olmaya ya da üyelikten ayr›lmaya zorlanamaz.

(2) Sendika kurma hakk› ancak, millî güvenlik, kamu düzeni, suç ifllenmesininönlenmesi, baflkalar›n›n hak ve özgürlüklerinin korunmas› nedenleriyles›n›rlanabilir.

(3) Sendika kurma hakk›n›n kullan›lmas›nda uygulanacak flekil, flart ve usuller ileiflçi niteli¤i tafl›mayan kamu görevlilerinin bu alandaki haklar›n›n kapsam,istisna ve s›n›rlar›, gördükleri hizmetin niteli¤ine uygun olarak, kanunla düzenlenir.

Madde 34 – Toplu ifl sözleflmesi ve grev hakk›

(1) Çal›flanlar ve iflverenler, karfl›l›kl› olarak ekonomik ve sosyal durumlar›n› veçal›flma flartlar›n› düzenlemek amac›yla, toplu ifl sözleflmesi yapma hakk›nasahiptirler.

(2) Toplu ifl sözleflmesi hakk›n›n kapsam›, istisnalar›, sözleflmeden yararlanacaklar,sözleflmenin yap›lma flekli, usulü ve yürürlü¤ü, sözleflme hükümlerininemeklilere yans›t›lmas› ile ilgili hususlar, kamu hizmetinin gerekleri degözetilerek, kanunla düzenlenir.

(3) Menfaat uyuflmazl›¤› durumunda, çal›flanlar›n, daha önce yap›lan toplusözleflmelerden do¤abilecek yükümlülüklere ba¤l› olmak kofluluyla, grevhakk› vard›r. Grevin yasaklanabilece¤i veya ertelenebilece¤i haller ve iflyerleri,kanunla düzenlenir.

82


(4) Toplu ifl sözleflmesi ve grev haklar›, millî güvenli¤in, kamu düzeninin, genelsa¤l›¤›n, baflkalar›n›n hak ve hürriyetlerinin korunmas› veya suç ifllenmesininönlenmesi nedenleriyle s›n›rlanabilir.

(5) Grevin yasakland›¤› hallerde veya ertelendi¤i durumlarda ertelemenin sonunda,uyuflmazl›k, Yüksek Hakem Kurulunca çözülür. Uyuflmazl›¤›n her safhas›ndataraflar da anlaflarak Yüksek Hakem Kuruluna baflvurabilir. Yüksek HakemKurulunun kararlar› kesindir ve toplu ifl sözleflmesi hükmündedir. Yüksekhakem kurulunun kurulufl ve görevleri kanunla düzenlenir.

Madde 35 – Sosyal güvenlik hakk›

(1) Herkes, onurlu ve yeterli düzeyde bir yaflam sürdürmesine olanak sa¤layansosyal güvenlik hakk›na sahiptir. Bu hak, sosyal ve t›bbi yard›m, sosyalsigorta, bar›nma yard›m› hakk›n› da içerir.

(2) Devlet, harp ve vazife flehitlerinin dul ve yetimleri, malûl ve gazileri, engellileri,yafll›lar›, çocuk ve gençleri, ebeveynleri ve yoksullar› korumak amac›yla özeltedbirler al›r.

(3) Devlet, sosyal güvenlik hakk›n›n etkili biçimde kullan›lmas›n› sa¤lamakamac›yla, sosyal güvenlik sistemi kurma, sürdürme ve giderek daha yüksekbir seviyeye ç›karmakla yükümlüdür.

Madde 36 – Sa¤l›k hakk›

(1) Herkes, mümkün olan en yüksek seviyede bedensel ve ruhsal sa¤l›k standartlar›hakk›na sahiptir. T›bbi gerekler d›fl›nda, kiflinin hayat ve vücut bütünlü¤ünüihlal edecek müdahalede bulunulamaz; ötenazi ve insan klonlama yasakt›r.

(2) Her hasta, sa¤l›k hizmetlerine eriflme; güvenlik, adalet ve hakkaniyete uygunolarak gerekti¤i sürece bu hizmetten faydalanma; düflünce belirtme,bilgilendirme ve bilgi isteme; sa¤l›k kuruluflunu ve personeli tan›ma, seçmeve de¤ifltirme; mahremiyete sayg›; tedaviye r›za, durdurma ve reddetme; dinivecibelerini yerine getirebilme; rahatl›k ve sayg›nl›k görme, ziyaret ve refakatçibulundurma, müracaat, flikâyet ve dava hakk›na sahiptir.

83


(3) Devlet, bebek ölümlerinin düflürülmesi, çocuklar›n sa¤l›kl› do¤um ve geliflmesi;çevre sa¤l›¤›n›n ve sporun her yönüyle gelifltirilmesi; yeterli g›da ve temizsuya ulaflma; salg›n, yöresel, meslek ve di¤er hastal›klar›n önlenmesi, tedavisive kontrolü; hastal›k halinde her türlü sa¤l›k hizmetinin ve bak›m›n›nsa¤lanmas› için gerekli tedbirleri al›r ve teflkilat› kurar. Devlet, bu görevinikamu ve özel kesimlerdeki sa¤l›k ve sosyal kurumlardan yararlanarak veonlar› denetleyerek yerine getirir.

Madde 37 – Konut hakk›

(1) Herkes, insan onuruna ve sa¤l›¤›na uygun bir konutta yaflama hakk›nasahiptir.

(2) Devlet, flehirlerin özelliklerini, tarihi, kültürel ve çevresel flartlar›n› gözetenbir planlama çerçevesinde, yeterli standartlara sahip konut ihtiyac›n›karfl›layacak tedbirleri al›r; ayr›ca toplu konut teflebbüslerini destekler; evsizli¤izamanla ortadan kald›rmay› amaçlar.

Madde 38 – Çevre hakk›

(1) Herkes, insan onuruna yak›fl›r sa¤l›kl›, do¤al ve nitelikli bir çevrede yaflamahakk›na sahiptir. Bu hak çevresel bilgiye eriflim, karar süreçlerine kat›lma veçevre konusunda baflvuruda bulunma ve iflbirli¤i yapmay› da içerir.

(2) Sürdürülebilir kalk›nma ve ihtiyatl› olma ilkeleri uyar›nca çevreyi gelifltirmek,çevre sa¤l›¤›n› korumak ve çevre kirlenmesini önlemek, Devletin vevatandafllar›n ortak ödevidir. Herkes, kendisinin neden oldu¤u çevreselzararlar› ödemekle yükümlüdür.

(3) Devlet, insanl›¤›n ortak miras› olan tarih, kültür ve tabiat varl›klar›n›n vede¤erlerinin korunmas›n› sa¤lar ve bu amaçla destekleyici ve teflvik edicitedbirleri al›r. Bu varl›klar ve de¤erlerden özel mülkiyet konusu olanlaragetirilecek s›n›rlamalar ve bu nedenle hak sahiplerine yap›lacak yard›mlarve tan›nacak muafiyetler kanunla düzenlenir.

84


(4) Deniz, göl ve akarsu k›y›lar›yla, deniz ve göllerin k›y›lar›n› çevreleyen sahilfleritlerinden yararlanmada, öncelikle kamu yarar› gözetilir. K›y›larla sahilfleritlerinin, kullan›l›fl amaçlar›na göre derinli¤i ve kiflilerin bu yerlerdenyararlanma imkân ve flartlar›, kanunla düzenlenir.

(5) Devlet, ormanlar›n ve topra¤›n verimli olarak iflletilmesini ve biyolojik çeflitlili¤ikorumak ve gelifltirmek, erozyonla kaybedilmesini önlemek ve tar›m alanlar›n›gelifltirmek amac›yla gerekli tedbirleri al›r.

Madde 39 – Kültürden yararlanma hakk›

(1) Herkes, kültürel kimli¤ini gelifltirme, sayg› gösterilmesini isteme ve kültürelyaflama kat›lma hakk›na sahiptir. Bu hak, bilimsel geliflmelerden yararlanma;bilimsel, edebi ve sanatsal ürünlerden kaynaklanan maddi ve manevimenfaatlerinin korunmas›n› ve özerkli¤ini isteme; insanl›¤›n ortak miras›na,kültürel, dinsel ve dilsel çeflitlili¤e sayg› gösterilmesini talep etme haklar›n›da içerir.

(2) Devlet, sanat, kültürel ve bilimsel alanlarda, ulusal ve uluslararas› iflbirli¤initeflvik eder; kiflilerin kültürel kimliklerinin asli unsurlar› olan dinlerini, dillerini,geleneklerini ve kültürel miraslar›n› korumalar› ve gelifltirmeleri için gerekliönlemleri al›r ve teflkilat› kurar.

Madde 40 – Tüketici haklar›

(1) Tüketiciler, mal veya hizmetleri kullan›rken veya yararlan›rken, yeterli düzeydebilgi edinme; sa¤l›¤›n, güvenli¤in ve ekonomik ç›karlar›n korunmas›n› isteme;ürünleri seçme ve de¤ifltirme; tazmin edilme; temsil edilme; sesini duyurmave örgütlenme hakk›na sahiptir.

(2) Gizli, dolayl› ve hileli reklamlar›n her biçimi yasakt›r. Reklamlar›n verilmeflekli ve yöntemleri kanunla düzenlenir.

(3) Devlet, tüketici haklar›n›n gelifltirilmesi ve korunmas›n› sa¤layacak vetüketicilerin kendilerini koruyucu giriflimlerini özendirecek ve bu konudakipolitikalar›n oluflturulmas›nda gönüllü örgütlenmeleri teflvik edecek, gereklidüzenlemeleri yapar ve teflkilat› kurar.

85

Y a s a m a

ÜÇÜNCÜ KISIMCUMHUR‹YET‹N TEMEL ORGANLARI

B‹R‹NC‹ BÖLÜMYASAMA

Madde 41 – Türkiye Büyük Millet Meclisinin Kuruluflu

(1) Türkiye Büyük Millet Meclisi, yüz’ü ülke seçim çevresinden seçilen, toplamalt›yüz milletvekilinden oluflur.

(2) Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, yaln›zca kendilerini seçenleri de¤il,bütün Milleti temsil ederler.

(3) Türkiye Büyük Millet Meclisinin seçimleri dört y›lda bir yap›l›r. Meclis, busüre dolmadan seçimin yenilenmesine karar verebilece¤i gibi, Anayasadabelirtilen flartlar alt›nda, Cumhurbaflkan›nca verilecek karara göre de seçimleryenilenir. Yenilenmesine karar verilen Meclisin yetkileri, yeni Meclisinseçilmesine kadar sürer.

(4) Zorunlu e¤itimi tamamlam›fl ve yirmibefl yafl›n› dolduran her TürkiyeCumhuriyeti vatandafl› milletvekili olarak seçilebilir. K›s›tl›lar, kasten ifllemifloldu¤u suçtan dolay› hapis cezas›n›n infaz›n› tamamlamam›fl olanlar ve taksirlisuçlar hariç toplam befl y›l ve daha fazla hapis cezas›n› gerektiren suçlardankesin hüküm giymifl olanlar, milletvekili seçilemezler.

Madde 42 – Seçimlerin yenilenmesi, ertelenmesi ve ara seçimler

(1) Anayasada öngörülen durumlarda, Bakanlar Kurulunun k›rkbefl gün içindekurulamad›¤› veya kuruldu¤u halde güvenoyu alamad›¤› takdirde,Cumhurbaflkan›, Türkiye Büyük Millet Meclisi Baflkan›na dan›flarak, seçimlerinyenilenmesine karar verebilir.

(2) Savafl sebebiyle yeni seçimlerin yap›lmas›na imkân görülmezse, Türkiye BüyükMillet Meclisi, seçimleri bir y›l erteleyebilir. Erteleme sebebi ortadankalkmam›flsa, ayn› usulle bu ifllem tekrarlanabilir.

86

(3) Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeliklerinde boflalma olmas› durumunda, araseçim karar› alabilir. Genel seçimlere bir y›l kala ara seçim yap›lamaz.

Madde 43 – Andiçme

(1) Milletvekilleri göreve bafllarken afla¤›daki and› içerler:

“Türkiye Cumhuriyeti vatandafllar›n›n insan onuruna yak›fl›r bir hayat sürmesiiçin çal›flaca¤›ma, Devletin ba¤›ms›zl›¤›, Milletin birli¤i ve ülkenin bütünlü¤ünükoruyaca¤›ma, hukuktan, hak ve adaletten ayr›lmayaca¤›ma, dürüstlük vedo¤ruluk içinde ve sorumluluk bilincinde hareket edece¤ime, namusum veflerefim üzerine andiçerim”.

(2) ‹steyen milletvekili, inand›¤› kutsal kitap ve benzeri de¤erler üzerine yeminedebilir.

Madde 44 – Ödenek ve yolluklar

(1) Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerinin ödenek, yolluk ve emeklilik ifllemlerikanunla düzenlenir. Ödene¤in ayl›k tutar› en yüksek Devlet memurununalmakta oldu¤u miktar›, yolluk da ödenek miktar›n›n yar›s›n› aflamaz.

(2) Türkiye Büyük Millet Meclisi üyelerine ödenecek ödenek ve yolluklar,kendilerine T.C. Emekli Sand›¤› taraf›ndan ba¤lanan emekli ayl›¤› ve benzeriödemelerin kesilmesini gerektirmez.

Madde 45 – Milletvekilli¤inin düflmesi

(1) ‹stifa eden milletvekilinin milletvekilli¤inin düflmesi, istifan›n geçerli oldu¤uTürkiye Büyük Millet Meclisi Baflkanl›k Divan›nca tespit edildikten sonra,Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulunca kararlaflt›r›l›r.

(2) Devlet ve di¤er kamu tüzel kiflilerinde, kamu kurumu niteli¤indeki meslekkurulufllar›nda, sendika ve üst kurulufllar›nda, bunlara do¤rudan ya da dolayl›olarak ba¤l› olan kurulufl, teflebbüs ve ortakl›klarda, herhangi bir görev veyahizmeti sürdürmekte ›srar eden milletvekilinin milletvekilli¤inin düflmesine,yetkili komisyonun bu durumu tespit eden raporu üzerine, Genel Kurulcakarar verilir.

C u m h u r i y e t i n T e m e l O r g a n l a r ›

87

Y a s a m a

(3) Meclis çal›flmalar›na özürsüz veya izinsiz olarak bir ay içerisinde toplam beflbirleflim günü kat›lmayan milletvekilinin, ayl›k ödene¤inin yar›s› kesilir. Biryasama y›l›nda bu durumun iki kez tekrar etmesi halinde milletvekilli¤inindüflmesine, durumun Meclis Baflkanl›k Divan›nca tespit edilmesi üzerine,Genel Kurulca karar verilebilir.

(4) K›s›tlanan ya da taksirli suçlar hariç toplam befl y›l ve daha fazla hapis cezas›gerektiren suçlardan hüküm giyenlerin Milletvekilli¤i, kesin mahkeme karar›n›nGenel Kurula bildirilmesiyle düfler.

Madde 46 – Yasama sorumsuzlu¤u ve dokunulmazl›¤›

(1) Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri, Meclis çal›flmalar›ndaki oy ve sözlerinden,Mecliste ileri sürdükleri düflüncelerden, o oturumdaki Baflkanl›k Divan›n›nteklifi üzerine Meclisçe baflka bir karar al›nmad›kça, bunlar› Meclis d›fl›ndatekrarlamak ve aç›¤a vurmaktan sorumlu tutulamazlar.

(2) Seçimden önce veya sonra bir suç iflledi¤i ileri sürülen bir milletvekili, alts›n›r› bir y›l veya daha fazla cezay› gerektiren suçlar›n suçüstü hali istisna,Meclisin karar› olmad›kça yakalanamaz, gözalt›na al›namaz, sorguya çekilemezve tutuklanamaz. Milletvekilinin Meclis çal›flmalar›na kat›lmas›n›engellemeyecek flekilde soruflturma ve kovuflturma yap›labilir.

(3) Türkiye Büyük Millet Meclisi üyesi hakk›nda, seçiminden önce veya sonraverilmifl bir ceza hükmünün yerine getirilmesi, üyelik s›fat›n›n sona ermesineb›rak›l›r; üyelik süresince zamanafl›m› ifllemez. Tekrar seçilen milletvekiliyeniden dokunulmazl›k kazan›r.

Madde 47 – Görev ve yetkiler

(1) Türkiye Büyük Millet Meclisi, kanun koymak, de¤ifltirmek ve kald›rmakgörev ve yetkisine sahiptir. Bu yetki devredilemez. Kanun önermeye,milletvekilleri, Bakanlar Kurulu ve en az beflyüzbin seçmen yetkilidir. Meclis,dorudan do¤ruya veya en az beflyüzbin seçmenin iste¤i üzerine, bir kanununyürürlü¤e girmesi ya da istiflari amaçl› halk oylamas› karar› alabilir. Parabas›lmas›, vergi, bütçe, kesin hesap, genel ve özel af kanunlar›, halk giriflimiya da halkoylamas›na konu olamaz. Ola¤anüstü yönetimler ile sosyal,ekonomik ve kültürel haklara iliflkin kanun önerilerinin görüflülmesinde,k›salt›lm›fl özel bir yöntem benimsenebilir.

88


(2) Türkiye Cumhuriyeti ad›na yabanc› devletlerle ve uluslararas› kurulufllarlayap›lacak olan ve kanunlarda de¤ifliklik gerektiren antlaflmalar›n onaylanmas›,Meclisin üye tam say›s›n›n salt ço¤unlu¤u ile kabul edilecek bir kanunlauygun bulunmas›na ba¤l›d›r. Bunun d›fl›nda, hangi tür antlaflmalar›n BakanlarKurulu taraf›ndan yürürlü¤e konabilece¤i kanunla düzenlenir. Usulüne göreyürürlü¤e konulmufl uluslararas› antlaflmalar, kanunlardan üstündür.

(3) Uluslararas› hukukun meflru sayd›¤› hallerde savafl hali ilan›na; Türkiye’nintaraf oldu¤u antlaflmalar›n veya uluslararas› nezaket kurallar›n›n gerektirdi¤ihaller d›fl›nda, silahl› kuvvetlerinin yabanc› ülkelere gönderilmesine veyayabanc› silahl› kuvvetlerin Türkiye’de bulunmas›na izin verme yetkisi, TürkiyeBüyük Millet Meclisinindir. Meclis taraf›ndan kullan›lmas›n›n mümkünolmad›¤› durumlarda bu yetki, Cumhurbaflkan›nca kullan›l›r.

(4) Devletin ve kamu iktisadî teflebbüsleri d›fl›ndaki kamu tüzelkiflilerininharcamalar› ve hesab›, y›ll›k bütçelerle ve kesin hesap kanunu ile yap›l›r.Bütçe kanununa, bütçe ile ilgili hükümler d›fl›nda hiçbir hüküm konulamaz.Mecliste bütçenin görüflülmesi s›ras›nda, gider art›r›c› veya gelirleri azalt›c›önerilerde bulunulamaz. Harcanabilecek miktar s›n›r›n›n Bakanlar Kurulukarar›yla afl›labilece¤ine dair bütçelere hüküm konulamaz. Kesinhesap kanunutasar›s› ve genel uygunluk bildiriminin Türkiye Büyük Millet Meclisineverilmifl olmas›, ilgili y›la ait Say›fltayca sonuçland›r›lamam›fl denetim vehesap yarg›lamas›n› önlemez ve bunlar›n karara ba¤land›¤› anlam›na gelmez.

(5) Türkiye Büyük Millet Meclisi, üye tam say›s›n›n beflte üç ço¤unlu¤unun karar›ile genel ve özel af ilân›na karar verebilir. Adi suçlar bak›m›ndan af mümkünde¤ildir.

(6) Türkiye Büyük Millet Meclisi, Anayasa ve kanunlarla verilen di¤er yetki vegörevleri de yerine getirir.

Madde 48 – Baflkanl›k Divan›

(1) Türkiye Büyük Millet Meclisinin Baflkanl›k Divan›, Meclis üyeleri aras›ndanseçilen Meclis Baflkan›, Baflkanvekilleri, Kâtip Üyeler ve ‹dare Amirlerindenoluflur. Baflkanl›k Divan›, Meclisteki siyasî parti gruplar›n›n üye say›s› oran›ndaDivana kat›lmalar›n› sa¤layacak flekilde kurulur. Siyasî parti gruplar› Baflkanl›kiçin aday gösteremezler.

89

Y a s a m a

(2) Türkiye Büyük Millet Meclisi Baflkanl›k Divan› için, bir yasama dönemindeiki seçim yap›l›r. ‹lk seçilenlerin görev süresi iki y›l; ikinci devre için seçilenleringörev süresi ise o yasama döneminin sonuna kadar devam eder.

(3) Türkiye Büyük Millet Meclisi Baflkan adaylar›, Meclis üyeleri içinden, Meclisintopland›¤› günden itibaren befl gün içinde, Baflkanl›k Divan›na bildirilir.Baflkan seçimi gizli oyla yap›l›r. ‹lk oylamada üye tamsay›s›n›n üçte ikisi,ikinci oylamada üye tamsay›s›n›n beflte üçü ve üçüncü oylamada üyetamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤u aran›r. Üçüncü oylamada salt ço¤unluksa¤lanamazsa, bu oylamada en çok oy alan iki aday için dördüncü oylamayap›l›r; dördüncü oylamada en fazla oy alan üye, Baflkan seçilmifl olur. Baflkanseçimi, aday gösterme süresinin bitiminden itibaren, befl gün içinde tamamlan›r.

(4) Türkiye Büyük Millet Meclisi Baflkan›, Baflkanvekilleri, üyesi bulunduklar›siyasî partinin veya parti grubunun Meclis içinde veya d›fl›ndaki faaliyetlerine;görevlerinin gere¤i olan haller d›fl›nda, Meclis tart›flmalar›na kat›lamazlar;Baflkan ve oturumu yöneten Baflkanvekili oy kullanamazlar.

(5) Türkiye Büyük Millet Meclisinin bütün bina, tesis, eklenti ve arazisinde kollukve yönetim hizmetleri Meclis Baflkanl›¤› eliyle düzenlenir ve yürütülür. Emniyetve di¤er kolluk hizmetleri için yeteri kadar kuvvet ilgili makamlarca MeclisBaflkanl›¤›na tahsis edilir.

Madde 49 – Çal›flma düzeni

(1) Türkiye Büyük Millet Meclisi çal›flmalar›n›, kendi yapt›¤› ‹çtüzük hükümlerinegöre yürütür. ‹çtüzük hükümleri, siyasî parti gruplar›n›n, Meclisin bütünfaaliyetlerine üye say›s› oran›nda kat›lmalar›n› sa¤lar. Siyasî parti gruplar›,en az yirmi üyeden meydana gelir.

(2) Türkiye Büyük Millet Meclisi, her y›l Ekim ay›n›n ilk günü kendili¤indentoplan›r ve bir yasama y›l›nda en çok üç ay tatil yapabilir. Tatilde ve araverme s›ras›nda, Cumhurbaflkan›, do¤rudan do¤ruya veya Bakanlar Kurulununistemi üzerine; Meclis Baflkan› do¤rudan do¤ruya veya üyelerin beflte birininyaz›l› istemi üzerine, Meclisi ola¤anüstü toplant›ya ça¤›rabilir.

(3) Türkiye Büyük Millet Meclisi, yapaca¤› seçimler dahil bütün ifllerinde üyetamsay›s›n›n en az üçte biri ile toplan›r. Türkiye Büyük Millet Meclisi,Anayasada baflkaca bir hüküm yoksa toplant›ya kat›lanlar›n salt ço¤unlu¤uile karar verir; ancak karar yeter say›s› hiçbir flekilde üye tamsay›s›n›n dörttebirinin bir fazlas›ndan az olamaz.

90


(4) Bakanlar Kurulu üyeleri, Türkiye Büyük Millet Meclisinin kat›lamad›klar›oturumlar›nda, kendileri yerine oy kullanmak üzere bir bakana yetki verebilirler.Ancak bir bakan kendi oyu ile birlikte en çok iki oy kullanabilir.

(5) Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulundaki görüflmeler aç›kt›r veTutanak dergisinde tam olarak yay›mlan›r. Türkiye Büyük Millet Meclisi‹çtüzük hükümlerine göre kapal› oturumlar yapabilir, bu oturumlardakigörüflmelerin yay›m› Türkiye Büyük Millet Meclisi karar›na ba¤l›d›r. Meclistekiaç›k görüflmelerin, o oturumdaki Baflkanl›k Divan›n›n teklifi üzerine Meclisçebaflkaca bir karar al›nmad›kça, her türlü vas›ta ile yay›m› serbesttir.

Madde 50 – Bilgi edinme ve denetim yollar›

(1) Türkiye Büyük Millet Meclisi soru, Meclis araflt›rmas›, genel görüflme, gensoruve Meclis soruflturmas› yollar›yla bilgi edinme ve denetleme yetkisini kullan›r.

(2) Soru, Meclis araflt›rmas› ve genel görüflme, toplumu ve Devlet faaliyetleriniilgilendiren belli bir konuda bilgi edinmekten ibarettir. Soru, Meclis araflt›rmas›ve genel görüflme ile ilgili önergelerin verilme flekli, içeri¤i ve kapsam› ilecevapland›r›lma, görüflme ve araflt›rma yöntemleri Meclis ‹çtüzü¤ü iledüzenlenir.

(3) Bakanlar Kurulunun veya bir bakan›n düflürülebilmesi amac›yla, bir siyasîparti grubu ad›na veya en az yirmi milletvekilinin imzas›yla gensoru önergesiverilebilir. Bakanlar Kurulunun veya bir bakan›n düflürülebilmesi, üyetamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤uyla olur; oylamada yaln›z güvensizlik oylar› say›l›r.Gensoru önergesinin verilme flekli, görüflme yöntemi ve ilgili di¤er hususlar‹çtüzükte belirlenir.

(4) Baflbakan veya bakanlar hakk›nda, Türkiye Büyük Millet Meclisi üyetamsay›s›n›n en az onda birinin verece¤i önerge ile soruflturma aç›lmas›istenebilir. Meclis, bu istemi en geç bir ay içinde görüflür ve gizli oyla kararaba¤lar. Soruflturma aç›lmas›na karar verilmesi halinde, Meclisteki siyasîpartilerin, güçleri oran›nda üç kat› olarak gösterecekleri adaylar aras›ndanad çekmek suretiyle oluflturulan onbefl kiflilik bir komisyon, iki ay içindesoruflturma yapar ve raporunu en geç dört ay içinde teslim eder. RaporBaflkanl›¤a verildi¤i tarihten itibaren on gün içinde da¤›t›l›r, da¤›t›m›ndanitibaren on gün içinde görüflülür. Yüce Divana sevk karar› ancak üyetamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤unun gizli oyuyla al›n›r.

91

Y ü r ü t m e

‹K‹NC‹ BÖLÜMYÜRÜTME

Madde 51 – Cumhurbaflkan›n›n nitelikleri ve seçimi

(1) Cumhurbaflkan›, Türkiye Büyük Millet Meclisi üyeleri veya milletvekili seçilmeyeterlili¤ine sahip, k›rk yafl›n› doldurmufl, Türkiye Cumhuriyeti vatandafllar›aras›ndan halk taraf›ndan seçilir. Cumhurbaflkanl›¤›na Türkiye Büyük MilletMeclisi üyeleri içinde veya Meclis d›fl›ndan aday gösterilebilmesi, yirmimilletvekilinin ya da beflyüzbin seçmenin yaz›l› teklifi ile mümkündür.

(2) Cumhurbaflkan›n›n görev süresi befl y›ld›r. Bir kimse en fazla iki defaCumhurbaflkan› seçilebilir. Cumhurbaflkan› seçimi, Cumhurbaflkan›n›n görevsüresinin dolmas›ndan önceki altm›fl gün içinde; makam›n herhangi birsebeple boflalmas› halinde ise boflalmay› takip eden altm›fl gün içindetamamlan›r. Cumhurbaflkan› seçilenin, varsa partisi ile ilifli¤i kesilir ve TürkiyeBüyük Millet Meclisi üyeli¤i sona erer.

(3) Genel oyla yap›lacak seçimde, geçerli oylar›n salt ço¤unlu¤unu alan adayCumhurbaflkan› seçilmifl olur. ‹lk oylamada bu ço¤unluk sa¤lanamazsa, buoylamay› izleyen ikinci pazar günü ikinci oylama yap›l›r. Bu oylamaya, ilkoylamada en çok oy alm›fl bulunan iki aday kat›l›r ve geçerli oylar›nço¤unlu¤unu alan aday Cumhurbaflkan› seçilmifl olur.

(4) ‹kinci oylamaya kat›lmaya hak kazanan adaylardan birinin ölümü veyaseçilme yeterli¤ini kaybetmesi halinde; ikinci oylama, boflalan adayl›¤›nbirinci oylamadaki s›raya göre ikame edilmesi suretiyle yap›l›r. ‹kinci oylamayatek aday›n kalmas› halinde, bu oylama referandum fleklinde yap›l›r. Aday,geçerli oylar›n ço¤unlu¤unu ald›¤› takdirde Cumhurbaflkan› seçilmifl olur.Cumhurbaflkanl›¤› seçimine iliflkin di¤er usûl ve esaslar kanunla düzenlenir.

(5) Cumhurbaflkan›, görevine bafllarken Türkiye Büyük Millet Meclisi önünde,milletvekilleri gibi yemin eder.

92



(1) Cumhurbaflkan› Devletin bafl›d›r. Bu s›fatla Türkiye Cumhuriyetini ve Milletinbirli¤ini temsil eder; Anayasan›n uygulanmas›n›, Devlet organlar›n›n düzenlive uyumlu çal›flmas›n› gözetir.

(2) Anayasan›n ilgili maddelerinde gösterilen flartlara uyarak, Cumhurbaflkan›n›ntek bafl›na kullanaca¤› yetkiler ve yerine getirece¤i görevler flunlard›r:

a) Gerekli gördü¤ü takdirde, yasama y›l›n›n ilk günü Türkiye Büyük MilletMeclisinde aç›l›fl konuflmas›n› yapmak,

b) Türkiye Büyük Millet Meclisini gerekti¤inde do¤rudan do¤ruya toplant›yaça¤›rmak,

c) Onbefl gün içinde kanunlar› yay›mlamak veya bütçe kanunlar› hariç k›smenveya tamamen uygun bulmad›klar›n› bir kez daha görüflülmek üzereTürkiye Büyük Millet Meclisine geri göndermek, Anayasa de¤iflikliklerineiliflkin kanunlar› halkoyuna sunmak,

d) Kanunlar›n, Türkiye Büyük Millet Meclisi ‹çtüzü¤ünün, tümünün veyabelirli hükümlerinin Anayasaya ve antlaflmalara flekil veya esas bak›m›ndanayk›r› olduklar› gerekçesi ile Anayasa Mahkemesinde iptal davas› açmak,

e) Türkiye Büyük Millet Meclisi seçimlerinin yenilenmesine karar vermek,

f) Baflbakan› atamak ve istifas›n› kabul etmek,

g) Anayasa Mahkemesine ve Hakimler ve Savc›lar Yüksek Kuruluna üyeseçmek.

(3) Anayasa ve kanunlarda gösterilen flartlara uyarak, Cumhurbaflkan›n›n yerinegetirece¤i di¤er yetki ve görevler flunlard›r:

a) Baflbakan›n teklifi üzerine bakanlar› atamak ve görevlerine son vermek,

b) Yabanc› devletlere Türk Devletinin temsilcilerini göndermek, TürkiyeCumhuriyetine gönderilecek yabanc› devlet temsilcilerini kabul etmek,

c) Uluslararas› antlaflmalar› onaylamak ve yay›mlamak,

d) Sürekli hastal›k, sakatl›k ve kocama sebebi ile belirli kiflilerin cezalar›n›hafifletmek veya kald›rmak,

e) Kararnameleri imzalamak.

93

Y ü r ü t m e

(4) Cumhurbaflkan›, ayr›ca Anayasa ve kanunlarla kendisine verilebilecek seçmeve atama görevleri ile di¤er görevleri yerine getirir ve yetkileri kullan›r. Hangikararnamelerde Cumhurbaflkan›n›n imzas›n›n bulunmas› gerekti¤i kanunladüzenlenir.

Madde 53 – Sorumluluk ve sorumsuzluk hali

(1) Cumhurbaflkan›n›n, tek bafl›na yapabilece¤i belirtilen ifllemleri d›fl›ndaki bütünkararlar›, Baflbakan ve ilgili bakanlarca imzalan›r; bu kararlardan Baflbakanve ilgili bakan sorumludur. Cumhurbaflkan›n›n tek bafl›na imzalad›¤› kararlarve emirler aleyhine Anayasa Mahkemesi dahil, yarg› mercilerine baflvurulamaz.

(2) Cumhurbaflkan› ifllemifl oldu¤u iddia edilen, befl y›l veya daha a¤›r cezay›gerektiren suçlardan dolay›, Türkiye Büyük Millet Meclisi üye tamsay›s›n›nen az üçte birinin teklifi üzerine, üye tamsay›s›n›n en az üçte ikisinin verece¤ikararla suçland›r›l›r. Bu durumda Cumhurbaflkan›n›n görevi sona erer.

(3) Cumhurbaflkan›, kiflisel suçlar›ndan dolay› Yarg›tay’da, görevi ile ilgilisuçlardan dolay› Yüce Divanda yarg›lan›r.

Madde 54 – Cumhurbaflkan›na vekâlet

(1) Cumhurbaflkan›n›n geçici olarak görevinden ayr›lmas› hallerinde, görevinedönmesine kadar; Cumhurbaflkanl›¤› makam›n›n boflalmas› halinde de yenisiseçilinceye kadar, Türkiye Büyük Millet Meclisi Baflkan› Cumhurbaflkanl›¤›navekillik eder ve Cumhurbaflkan›na ait yetkileri kullan›r.

(2) Cumhurbaflkan› seçimlerinin uzamas› durumunda, yenisi seçilinceye kadarönceki görevine devam eder.

94


Madde 55 – Bakanlar Kurulunun kuruluflu ve göreve bafllamas›

(1) Bakanlar Kurulu, Baflbakan ve bakanlardan kurulur. Türkiye Büyük MilletMeclisinde sandalyelerin mutlak ço¤unlu¤una sahip partinin lideri,Cumhurbaflkan›nca hükümeti kurmakla görevlendirilir. Bu ço¤unlu¤a sahipparti olmamas› durumunda s›ras›yla en fazla sandalyeye sahip partidenbafllamak üzere, parti liderlerine hükümeti kurma görevi verilir. Sandalyesay›s›nda eflitlik durumunda, seçimlerde al›nan oylara bak›l›r.

(2) Türkiye Büyük Millet Meclisi veya milletvekili seçilme yeterli¤ine sahip olanlararas›ndan oluflturulan Bakanlar Kurulunun listesi, Cumhurbaflkan› taraf›ndanimzalan›nca hükümet kurulur.

(3) Bakanlar Kurulunun program›, kuruluflundan en geç bir hafta içinde Baflbakanveya bir bakan taraf›ndan Türkiye Büyük Millet Meclisinde okunur vegüvenoyuna baflvurulur. Güvenoyu için görüflmeler, program›n okunmas›ndaniki tam gün geçtikten sonra bafllar ve görüflmelerin bitiminden bir tam güngeçtikten sonra oylama yap›l›r.

(4) Cumhurbaflkan›nca seçimlerin yenilenmesine karar verildi¤inde, befl güniçinde Bakanlar Kurulu çekilir ve Meclisteki siyasi parti gruplar›n›n oranlar›nagöre geçici Bakanlar Kurulu oluflturulur. Teklif edilen bakanl›¤› kabul etmeyenveya sonradan çekilen partililer yerine, Türkiye Büyük Millet Meclisi içindenveya d›flar›dan ba¤›ms›zlar atan›r. Geçici Bakanlar Kurulu için güvenoyunabaflvurulmaz. Geçici Bakanlar Kurulu seçim süresince ve yeni Meclistoplan›ncaya kadar vazife görür.

(5) Bakanl›klar›n kurulmas›, kald›r›lmas›, görevleri, yetkileri ve teflkilat› kanunladüzenlenir.

Madde 56 – Baflbakan ve Bakanlar›n siyasi sorumlulu¤u

(1) Baflbakan, Bakanlar Kurulunun baflkan› olarak, Bakanl›klar aras›nda iflbirli¤inisa¤lar ve hükümetin genel siyasetinin yürütülmesini gözetir. Bakanlar Kurulu,bu siyasetin yürütülmesinden birlikte sorumludur.

(2) Her bakan, Baflbakana karfl› sorumlu olup ayr›ca bakan yard›mc›lar›ndan vekendi yetkisi içindeki ifllerden ve emri alt›ndakilerin eylem ve ifllemlerindende sorumludur.

95

Y ü r ü t m e

(3) Baflbakan, gerekli görürse, Bakanlar Kurulunda görüfltükten sonra, her zaman,Türkiye Büyük Millet Meclisinden güven isteyebilir. Güven istemi, ancak üyetamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤uyla reddedilebilir.

(4) Türkiye Büyük Millet Meclisi karar› ile Yüce Divana verilen bir bakanbakanl›ktan düfler. Baflbakan›n Yüce Divana sevki halinde hükümet istifaetmifl say›l›r.

(5) Ölüm veya di¤er bir sebeple baflbakanl›k makam›n›n boflalmas› halinde, yenisiatan›ncaya kadar, Bakanlar Kurulu kendi içinden birini baflbakan olarakgörevlendirir.

(6) Bakanlar Kurulu üyelerinden milletvekili olmayanlar, milletvekili olanbakanlarla ayn› hak ve yükümlülüklere sahiptir.

Madde 57 – Milli güvenlik ve savunma

(1) Millî güvenli¤in sa¤lanmas›ndan ve Silahl› Kuvvetlerin yurt savunmas›nahaz›rlanmas›ndan, Türkiye Büyük Millet Meclisine karfl›, Bakanlar Kurulusorumludur.

(2) Baflkomutanl›k, Türkiye Büyük Millet Meclisinin manevî varl›¤›ndan ayr›lamazve Cumhurbaflkan› taraf›ndan temsil olunur. Genelkurmay Baflkan›, Silahl›Kuvvetlerin komutan›d›r.

(3) Genelkurmay Baflkan›, kuvvet komutanlar› aras›ndan, Milli Savunma Bakan›n›nteklifi üzerine, Bakanlar Kurulunca atan›r. Genelkurmay Baflkan›, görev veyetkilerinden dolay› Milli Savunma Bakan›na karfl› sorumludur.

(4) Genelkurmay Baflkanl›¤› ile kuvvet komutanl›klar›n›n ve jandarma genelkomutan›n›n terfi ve atama usulleri, görev ve yetkileri ve Milli SavunmaBakanl›¤› ile görev iliflkileri ve yetki alan›, kanunla düzenlenir.

96

Madde 58 – Tüzükler ve yönetmelikler

(1) Bakanlar Kurulu, kanunun uygulanmas›n› göstermek veya emretti¤i iflleribelirtmek üzere, kanunlara ayk›r› olmamak ve Dan›fltay›n incelemesindengeçirilmek flart›yla tüzükler ç›karabilir. Tüzükler, Cumhurbaflkan›nca imzalan›rve kanunlar gibi yay›mlan›r.

(2) Bakanlar Kurulu, Baflbakanl›k, bakanl›klar ve kamu tüzelkiflileri, kendi görevalanlar›n› ilgilendiren kanunlar›n ve tüzüklerin uygulanmas›n› sa¤lamak üzereve bunlara ayk›r› olmamak flart›yla, yönetmelikler ç›karabilirler. Hangiyönetmeliklerin Resmî Gazetede yay›mlanaca¤› kanunda belirtilir.

Madde 59 – ‹darenin kurulufl ve esaslar›

(1) ‹dare, kurulufl ve görevleriyle bir bütündür ve kanunla kurulur. ‹dareninkurulufl ve görevleri, merkezden yönetim ve yerinden yönetim esaslar›nadayan›r.

(2) Türkiye, merkezî idare kuruluflu bak›m›ndan, kamu hizmetlerinin gereklerinegöre, illere; iller de di¤er kademeli bölümlere ayr›labilir. ‹llerin idaresi yetkigeniflli¤i esas›na dayan›r. Kamu hizmetlerinin görülmesinde verim ve uyumsa¤lamak amac›yla, birden çok ili içine alan merkezî idare teflkilat› kurulabilir.

(3) Mahallî idareler; yerinden yönetim ve özerklik ilkesine uygun olarak, belediyeveya köy halk›n›n mahallî müflterek ihtiyaçlar›n› karfl›lamak üzere kuruluflesaslar› kanunla belirtilen ve karar organlar› befl y›lda bir yap›lan seçimlerdebelirlenen kamu tüzelkiflileridir. Kanun, büyük yerleflim merkezleri için özelyönetim biçimleri getirebilir.

(4) Merkezî idare, mahallî idareler üzerinde, mahallî hizmetlerin idarenin bütünlü¤üilkesine uygun flekilde yürütülmesi, kamu görevlerinde birli¤in sa¤lanmas›ve mahallî ihtiyaçlar›n gere¤i gibi karfl›lanmas› amac›yla, kanunda belirtilenesas ve usuller dairesinde idarî vesayet yetkisine sahiptir.

(5) Ulusal ekonomik politika çerçevesinde, mahalli idarelere kendi yetkileridahilinde serbestçe kullanabilecekleri, sorumluluklar› ile orant›l›, yeterli malikaynak sa¤lan›r. Mahalli idarelerde fleffafl›k ve hesapverebilirlik kanunladüzenlenir.


97

Y ü r ü t m e

(6) Mahallî idarelerin belirli kamu hizmetlerinin görülmesi amac› ile, kendiaralar›nda Bakanlar Kurulunun izni ile birlik kurmalar›, görevleri, yetkileri,maliye ve kolluk iflleri ve merkezî idare ile karfl›l›kl› ba¤ ve ilgileri kanunladüzenlenir.

Madde 60 – Kamu hizmeti görevlilerinin görev ve sorumluluklar›

(1) Devletin, kamu iktisadî teflebbüsleri ve di¤er kamu tüzelkiflilerinin genel idareesaslar›na göre yürütmekle yükümlü olduklar› kamu hizmetlerinin gerektirdi¤iaslî ve sürekli görevler, memurlar ve di¤er kamu görevlileri eliyle görülür.

(2) Memurlar›n ve di¤er kamu görevlilerinin nitelikleri, atanmalar›, görev veyetkileri, haklar› ve yükümlülükleri, iflledikleri iddia edilen suçlardan ötürüceza kovuflturmas› aç›lmas›, ayl›k ve ödenekleri ve di¤er özlük iflleri kanunladüzenlenir. Ancak, malî ve sosyal haklara iliflkin toplu sözleflme hükümlerisakl›d›r.

(3) Memurlar ve di¤er kamu görevlilerinin yetkilerini kullan›rken ifllediklerikusurlardan do¤an tazminat davalar›, kendilerine rücu edilmek kayd›yla vekanunun gösterdi¤i flekil ve flartlara uygun olarak, ancak idare aleyhineaç›labilir.

(4) Kamu hizmetlerinde çal›flmakta olan kimse, üstünden ald›¤› emri, hukukaayk›r› görürse, yerine getirmez ve bu ayk›r›l›¤› o emri verene bildirir. Ancak,üstü emrinde ›srar eder ve bu emrini yaz› ile yenilerse, emir yerine getirilir;bu halde, emri yerine getiren sorumlu olmaz. Acil durumlarda kamu düzenive güvenli¤inin korunmas› için kanunla istisnalar getirilebilir. Konusu suçteflkil eden emir, hiçbir suretle yerine getirilmez; yerine getiren kimsesorumluluktan kurtulamaz.

98


Madde 61 – ‹darenin yarg›sal denetimi

(1) ‹darenin her türlü eylem ve ifllemlerine karfl› yarg› yolu aç›kt›r. Kamu hizmetleriile ilgili imtiyaz flartlaflma ve sözleflmelerinde, ulusal veya uluslararas› tahkimyolu öngörülebilir. Uluslararas› tahkime ancak yabanc›l›k unsuru tafl›yanuyuflmazl›klar için gidilebilir.

(2) Yarg› yetkisi, idarî eylem ve ifllemlerin hukuka uygunlu¤unun denetimi iles›n›rl› olup, hiçbir surette yerindelik denetimi fleklinde kullan›lamaz. Yürütmegörevinin kanunlarda gösterilen flekil ve esaslara uygun olarak yerinegetirilmesini k›s›tlayacak, idarî eylem ve ifllem niteli¤inde veya takdir yetkisinikald›racak biçimde yarg› karar› verilemez.

(3) ‹darî ifllemin uygulanmas› halinde telafisi güç veya imkâns›z zararlar›n do¤mas›ve idarî ifllemin aç›kça hukuka ayk›r› olmas› flartlar›n›n birlikte gerçekleflmesidurumunda, gerekçe gösterilerek yürütmenin durdurulmas›na karar verilebilir.

(4) ‹darî ifllemlere karfl› aç›lacak davalarda süre, yaz›l› bildirim tarihinden bafllar.‹dare, kendi eylem ve ifllemlerinden do¤an zarar› ödemekle yükümlüdür.

Madde 62 – Kamu kurumu niteli¤indeki meslek kurulufllar›

(1) Kamu kurumu niteli¤indeki meslek kurulufllar› ve üst kurulufllar›, kanunlakurulan ve organlar› kendi üyeleri taraf›ndan kanunda gösterilen usulleregöre yarg› gözetimi alt›nda, gizli oyla seçilen kamu tüzelkiflileridir.

(2) Kamu kurum ve kurulufllar›nda çal›flanlar›n meslek kurulufllar›na girmemecburiyeti aranmaz. Meslek kurulufllar› üzerinde Devletin idarî ve malîdenetimi, kanunla düzenlenir.

(3) Meslek kurulufllar›n›n seçilmifl organlar›n›n görevine mahkeme karar›yla sonverilir. Ancak, gecikmesinde sak›nca varsa millî güvenli¤in, kamu düzeninin,suç ifllenmesini veya suçun devam›n› önlemenin yahut yakalaman›n gerektirdi¤ihallerde kanunla yetkili k›l›nan merci, meslek kurulufllar›n› veya üstkurulufllar›n› faaliyetten men edebilir. Bu merciin karar›, yirmidört saatiçerisinde görevli hâkimin onay›na sunulur. Hâkim, karar›n› k›rksekiz saatiçinde aç›klar; aksi halde, karar kendili¤inden yürürlükten kalkar.

99

Y ü r ü t m e

Madde 63 – Kamu Denetçili¤i Kurumu

(1) Türkiye Büyük Millet Meclisi ad›na, idarenin hukuka ve insan haklar›nauygunlu¤unu denetlemek ve flikâyetleri incelemek üzere Kamu Denetçili¤iKurumu kurulur. Kurum, faaliyetlerine iliflkin olarak Meclise y›ll›k rapor sunar.

(2) Kamu Bafldenetçisi, Türkiye Büyük Millet Meclisi taraf›ndan, gizli oyla, dörty›l için seçilir. ‹lk oylamada üye tamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤u aran›r. ‹lkoylamada salt ço¤unluk sa¤lanamazsa, bu oylamada en çok oy alan iki adayiçin ikinci oylama yap›l›r; ikinci oylamada en fazla oy alan aday seçilmifl olur.

(3) Kamu Denetçili¤i Kurumunun kuruluflu, görevi, inceleme sonucunda yapaca¤›ifllemler ile Kamu Bafldenetçisi ve kamu denetçilerinin nitelikleri, seçimi veözlük haklar›na iliflkin usul ve esaslar, ba¤›ms›zl›k ve ço¤ulculuk ilkelerineuygun olarak, kanunla düzenlenir. Çal›flma usul ve yöntemleri, Kurumtaraf›ndan ç›kar›lacak iç tüzükle belirlenir.

Madde 64 – Düzenleyici ve denetleyici kurumlar

(1) ‹darenin hukuka uygunlu¤unu denetlemek; iktisadi, sosyal ve kültürel alanlardabelli sektörlerin düzenli ve verimli iflleyiflini sa¤lamak amac›yla, kamu tüzelkiflili¤i niteli¤ine sahip, düzenleyici ve denetleyici kurumlar, kanunla kurulur.Bu kurumlar›n oluflumunda, kat›l›mc›l›k, fleffafl›k, ba¤›ms›zl›k, tarafs›zl›k,ço¤ulculuk, hesapverebilirlik ve ulafl›labilirlik ilkeleri dikkate al›n›r.

(2) Kurumlara seçilecek üyelerde, uzmanl›k, deneyim ve liyakat gibi nesnel ölçütleryan›nda, adayl›k sürecinin herkese aç›k olmas› sa¤lan›r. Türkiye Büyük MilletMeclisince seçilecek üyelerde, siyasi partilerin Meclisteki temsil oranlar› gözönünde bulundurulur.

(3) Kurullara atanacak üyelerin say›s›, nitelikleri, görevden alma koflullar›,güvenceler, maafl ve özlük haklar›, kurumlar›n bütçesi ve kime karfl› sorumluolaca¤› kanunla; çal›flma usul ve yöntemleri kurumlarca ç›kar›lacak iç tüzükledüzenlenir.

100


ÜÇÜNCÜ BÖLÜMYARGI

Madde 65 – Yarg› ba¤›ms›zl›¤› ve tarafs›zl›¤›

(1) Hâkimler, görevlerinde ba¤›ms›z ve tarafs›zd›rlar; hukuka uygun olarakvicdanî kanaatlerine göre hüküm verirler. Kanunda belirtilenlerden baflka,resmî ve özel hiçbir görev alamazlar.

(2) Hiçbir organ, makam, merci veya kifli, yarg› yetkisinin kullan›lmas›ndamahkemelere ve hâkimlere emir ve talimat veremez; genelge gönderemez;tavsiye ve telkinde bulunamaz.

(3) Görülmekte olan bir dava hakk›nda, Yasama Meclisinde yarg› yetkisininkullan›lmas› ile ilgili soru sorulamaz, görüflme yap›lamaz veya herhangi birbeyanda bulunulamaz.

(4) Yasama ve yürütme organlar› ile idare, mahkeme kararlar›na uymak zorundad›r;bu organlar ve idare, mahkeme kararlar›n› hiçbir suretle de¤ifltiremez vebunlar›n yerine getirilmesini geciktiremez.

Madde 66 – Hâkimlik ve savc›l›k teminat›

(1) Hâkimler ve savc›lar azlolunamaz, kendileri istemedikçe altm›flbefl yafl›ndanönce emekli edilemez; bir mahkemenin veya kadronun kald›r›lmas› sebebiylede olsa, ayl›k, ödenek ve di¤er özlük haklar›ndan yoksun k›l›namaz.

(2) Meslekten ç›kar›lmay› gerektiren bir suçtan dolay› hüküm giymifl olanlar,görevini sa¤l›k bak›m›ndan yerine getiremeyece¤i kesin olarak anlafl›lanlarveya meslekte kalmalar›n›n uygun olmad›¤›na karar verilenler hakk›ndakanundaki istisnalar sakl›d›r.

(3) Hâkimler ve savc›lar, idarî görevleri yönünden Adalet Bakanl›¤›na ba¤l›d›rlar.Hâkim ve savc› olup da adalet hizmetindeki idarî görevlerde çal›flanlar,hâkimler ve savc›lar hakk›ndaki hükümlere tâbidirler.

(4) Mahkemelerin kuruluflu, görev ve yetkileri, iflleyifli ve yarg›lama usulleri;hâkim ve savc›lar›n nitelikleri, atanmalar›, haklar› ve ödevleri ve tüm özlükiflleri ba¤›ms›zl›k ve tarafs›zl›k ilkesine göre kanunla düzenlenir.

101

Y a r g ›

Madde 67 – Hâkimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu

(1) Hâkimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu, mahkemelerin ba¤›ms›zl›¤› ve hâkimlikteminat› esaslar›na göre kurulur ve görev yapar. Kurul, yirmiiki as›l ve onikiyedek üyeden oluflur; üç daire halinde çal›fl›r.

(2) Kurulun, befl as›l üç yedek üyesi, birinci s›n›f adli ve idari yarg› hâkim vesavc›lar› aras›ndan, Türkiye Büyük Millet Meclisince; üç as›l üyesi, niteliklerikanunda belirtilen yüksekö¤retim kurumlar›n›n hukuk dallar›nda görev yapanö¤retim üyeleri ile avukatlar aras›ndan Cumhurbaflkan›nca; dört as›l ve üçyedek üyesi Yarg›tay üyeleri aras›ndan Yarg›tay Genel Kurulunca; üç as›l veiki yedek üyesi Dan›fltay üyeleri aras›ndan Dan›fltay Genel Kurulunca; biras›l ve bir yedek üyesi kendi üyeleri aras›ndan Türkiye Adalet AkademisiGenel Kurulunca; üç as›l ve iki yedek üyesi birinci s›n›f adli yarg› hâkim vesavc›lar› aras›ndan adli yarg› hâkim ve savc›lar›nca; iki as›l ve bir yedek üyesibirinci s›n›f idari yarg› hâkim ve savc›lar› aras›ndan idari yarg› hâkim vesavc›lar›nca, dört y›l için seçilir. Süresi biten üyeler yeniden seçilebilir. AdaletBakan› Müsteflar› Kurulun tabii üyesidir.

(3) Türkiye Büyük Millet Meclisinde, Yarg›tay, Dan›fltay ve Türkiye AdaletAkademisi Genel Kurullar›nda, gizli oylama ile yap›lacak seçimlerde ilkoylamada üye tamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤u aran›r. ‹lk oylamada salt ço¤unluksa¤lanamazsa, bu oylamada en çok oy alan iki aday için ikinci oylama yap›l›r;ikinci oylamada en fazla oy alan aday seçilmifl olur.

(4) Hâkimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu, üyeleri aras›ndan gizli oyla ve üye tamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤u ile, dört y›l için, bir Baflkan ve iki Baflkanvekili seçer.Süresi bitenler yeniden seçilebilirler.

(5) Kurulun as›l üyeleri, görevlerinin devam› süresince; kanunda belirlenenlerd›fl›nda baflka bir görev alamazlar veya Kurul taraf›ndan baflka bir göreveatanamaz ve seçilemezler. Kurulun yönetimi ve temsili Kurul Baflkan›na aittir.Kurul, kendi üyeleri aras›ndan daire baflkanlar›n› seçer.

(6) Kurul, adlî ve idarî yarg› hâkim ve savc›lar›n› mesle¤e kabul etme, atama venakletme, geçici yetki verme, yükselme ve birinci s›n›fa ay›rma, kadro da¤›tma,meslekte kalmalar› uygun görülmeyenler hakk›nda karar verme, disiplincezas› verme, görevden uzaklaflt›rma ifllemlerini yapar; Adalet Bakanl›¤›n›n,bir mahkemenin kald›r›lmas› veya yarg› çevresinin de¤ifltirilmesi konusundakitekliflerini karara ba¤lar; ayr›ca, Anayasa ve kanunlarla verilen di¤er görevleriyerine getirir.

102


(7) Hâkim ve savc›lar›n görevlerini; kanun, tüzük, yönetmeliklere ve genelgelereuygun olarak yap›p yapmad›klar›n› denetleme; görevlerinden dolay› veyagörevleri s›ras›nda suç iflleyip ifllemediklerini, hal ve eylemlerinin s›fat vegörevleri icaplar›na uyup uymad›¤›n› araflt›rma ve gerekti¤inde haklar›ndainceleme ve soruflturma ifllemleri, ilgili dairenin teklifi ve Hâkimler ve Savc›larYüksek Kurulu Baflkan›n›n oluru ile Kurul müfettifllerine yapt›r›l›r. Soruflturmave inceleme ifllemleri, hakk›nda soruflturma ve inceleme yap›lacak olandandaha k›demli hâkim veya savc› eliyle de yapt›r›labilir.

(8) Adalet Bakanl›¤›n›n merkez, ba¤l› ve ilgili kurulufllar›nda geçici veya sürekliolarak çal›flt›r›lacak hâkim ve savc›lar ile adalet müfettifllerini ve hâkim vesavc› mesle¤inden olan iç denetçileri, muvafakatlerini alarak atama yetkisiAdalet Bakan›na aittir.

(9) Adalet hizmetleri ile savc›lar›n idarî görevleri yönünden Adalet Bakanl›¤›ncadenetimi, adalet müfettiflleri ile hâkim ve savc› mesle¤inden olan iç denetçiler;araflt›rma, inceleme ve soruflturma ifllemleri ise, adalet müfettiflleri eliyleyap›l›r. Buna iliflkin usul ve esaslar kanunla düzenlenir.

(10) Kurul üyelerinin seçimi, dairelerin oluflumu ve iflbölümü, Kurulun ve daireleringörevleri, toplant› ve karar yeter say›lar›, çal›flma usul ve esaslar›, dairelerinkarar ve ifllemlerine karfl› yap›lacak itirazlar ve bunlar›n incelenmesi usulüile Genel Sekreterli¤in kurulufl ve görevleri kanunla düzenlenir.

Madde 68 – Yüksek Seçim Kurulu

(1) Yüksek Seçim Kurulu onbir as›l üyeden oluflur. Hâkimler ve Savc›lar YüksekKurulu, alt› üyeyi Yarg›tay, befl üyeyi Dan›fltay üyeleri aras›ndan, üye tamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤u ve gizli oy ile befl y›ll›k bir süre için seçer. Bir kezdaha seçilmek mümkündür. Bu üyeler, salt ço¤unluk ve gizli oyla aralar›ndanbir baflkan ve bir baflkanvekili seçerler.

(2) Seçimlerin, halkoylamalar›n›n ve halk giriflimi istemlerinin usulüne uygun vedüzen içinde yönetimi ve dürüstlü¤ü ile ilgili bütün ifllemleri yapma veyapt›rma, seçim süresince ve seçimden sonra seçim konular›yla ilgili bütünyolsuzluklar›, flikayet ve itirazlar› inceleme ve kesin karara ba¤lama ve TürkiyeBüyük Millet Meclisi üyelerinin seçim tutanaklar›n› kabul etme görevi YüksekSeçim Kurulunundur.

103

Y a r g ›

(3) Yüksek Seçim Kurulunun kararlar› aleyhine baflka bir mercie baflvurulamaz.Yüksek Seçim Kurulunun kesin hükümleri hakk›nda ilgililer, yaz›l› bildirimtarihinden itibaren onbefl gün içinde, bir kereye mahsus olmak üzere, karardüzeltilmesi isteminde bulunabilirler.

(4) Yüksek Seçim Kurulunun ve di¤er seçim kurullar›n›n görev ve yetkileri,seçimlerin ve halkoylamalar›n›n yönetim ve denetimine iliflkin usul ve esaslarkanunla düzenlenir.

Madde 69 – Say›fltay

(1) Say›fltay, kamu idarelerinin etkili, ekonomik, verimli ve hukuka uygun olarakçal›flmas› ve kamu kaynaklar›n›n öngörülen amaç, hedef ve hukukidüzenlemelere uygun olarak elde edilmesi, muhafaza edilmesi ve kullan›lmas›için, Türkiye Büyük Millet Meclisi ad›na denetim yapmak ve sorumlular›nhesap ve ifllemlerini kesin hükme ba¤lamak, Anayasa ve kanunlarla verileninceleme, denetleme ve hükme ba¤lama ifllerini yapmakla görevlidir.

(2) Say›fltay›n kesin hükümleri hakk›nda ilgililer yaz›l› bildirim tarihinden itibarenonbefl gün içinde bir kereye mahsus olmak üzere karar düzeltilmesi istemindebulunabilirler. Bu kararlar dolay›s›yla idarî yarg› yoluna baflvurulamaz.

(3) Vergi, benzeri malî yükümlülükler ve ödevler hakk›nda Dan›fltay ile Say›fltaykararlar› aras›ndaki uyuflmazl›klarda, Dan›fltay kararlar› esas al›n›r.

(4) Say›fltay›n kuruluflu, iflleyifli, denetim ve hesap yarg›lamas› usulleri, mensuplar›n›nnitelikleri, atanmalar›, ödev ve yetkileri, haklar› ve yükümlülükleri ve di¤erözlük iflleri, Baflkan ve üyelerinin seçim ve teminat› kanunla düzenlenir.

Madde 70 – Yüksek Mahkemeler

(1) Türkiye’de yüksek mahkemeler, Anayasa Mahkemesi, Yarg›tay, Dan›fltay veUyuflmazl›k mahkemeleridir. Yüksek Mahkemelerin kuruluflu, iflleyifli, üyelerinnitelikleri ve seçim usulleri, mahkemelerin ba¤›ms›zl›¤› ve hâkimlik teminat›esaslar›na göre kanunla düzenlenir.

104

(2) Yarg›tay ve Dan›fltay, adli ve idari mahkemelerce verilen ve kanunun baflkabir adli ya da idari yarg› merciine b›rakmad›¤› karar ve hükümlerin soninceleme mercileridir; kanunla gösterilen belli davalara da ilk ve son derecemahkemesi olarak bakarlar. Uyuflmazl›k Mahkemesi, adlî ve idarî yarg›mercileri aras›ndaki görev ve hüküm uyuflmazl›klar›n› kesin olarakçözümlemeye yetkilidir.

(3) Yarg›tay üyeleri, birinci s›n›fa ayr›lm›fl adlî yarg› hâkim ve Cumhuriyetsavc›lar› ile bu meslekten say›lanlar aras›ndan Hâkimler ve Savc›lar YüksekKurulunca üye tamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤u ile ve gizli oyla seçilir. Yarg›tayBirinci Baflkan›, birinci baflkanvekilleri, Yarg›tay Cumhuriyet Baflsavc›s› veCumhuriyet Baflsavc›vekili ve daire baflkanlar› kendi üyeleri aras›ndan Yarg›tayGenel Kurulunca üye tamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤u ve gizli oyla dört y›l içinseçilirler; süresi bitenler yeniden seçilebilirler.

(4) Dan›fltay üyeleri, birinci s›n›f idarî yarg› hâkim ve savc›lar› ile bu meslektensay›lanlar aras›ndan Hâkimler ve Savc›lar Yüksek Kurulunca, üye tam say›s›n›nsalt ço¤unlu¤u ile ve gizli oyla seçilir. Dan›fltay Baflkan›, Baflsavc›, baflkanvekillerive daire baflkanlar›, kendi üyeleri aras›ndan Dan›fltay Genel Kurulunca üyetamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤u ve gizli oyla dört y›l için seçilirler. Süresi bitenleryeniden seçilebilirler.

(5) Uyuflmazl›k Mahkemesinin kuruluflu, üyelerinin nitelikleri ve seçimleri ileiflleyifli kanunla düzenlenir. Bu mahkemenin Baflkanl›¤›n›, AnayasaMahkemesince kendi üyeleri aras›ndan görevlendirilen üye yapar. Di¤ermahkemelerle, Anayasa Mahkemesi aras›ndaki görev uyuflmazl›klar›nda,Anayasa Mahkemesinin karar› esas al›n›r.

Madde 71 – Anayasa Mahkemesinin kuruluflu

(1) Anayasa Mahkemesi yirmiiki üyeden kurulur.

(2) Türkiye Büyük Millet Meclisi; en az üçü hukukçu olmak üzere befl üyeyiyüksekö¤retim kurumlar›n›n hukuk, iktisat ve siyasal bilimler dallar›ndagörev yapan ö¤retim üyeleri aras›ndan; iki üyeyi Say›fltay Genel Kurulununkendi baflkan ve üyeleri aras›ndan; bir üyeyi ise baro baflkanlar› aras›ndan,gizli oylamayla seçer. ‹lk oylamada üye tamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤u aran›r.‹lk oylamada salt ço¤unluk sa¤lanamazsa, bu oylamada en çok oy alan ikiaday için ikinci oylama yap›l›r; ikinci oylamada en fazla oy alan aday seçilmiflolur.


105

Y a r g ›

(3) Cumhurbaflkan›; befl üyeyi üst kademe yöneticiler, serbest avukatlar ile en azbefl y›l raportörlük yapm›fl Anayasa Mahkemesi raportörleri aras›ndan seçer.

(4) Befl üye Yarg›tay üyeleri aras›ndan Yarg›tay Genel Kurulunca, dört üyeDan›fltay üyeleri aras›ndan Dan›fltay Genel Kurulunca ve gizli oyla seçilir.‹lk oylamada üye tamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤u aran›r. ‹lk oylamada saltço¤unluk sa¤lanamazsa, bu oylamada en çok oy alan iki aday için ikincioylama yap›l›r; ikinci oylamada en fazla oy alan aday seçilmifl olur.

(5) Anayasa Mahkemesine üye seçilebilmek için, k›rk yafl›n› doldurulmufl olmas›kayd›yla; yüksekö¤retim kurumlar› ö¤retim üyelerinin profesör veya doçentunvan›n› kazanm›fl, avukatlar›n en az yirmi y›l fiilen avukatl›k yapm›fl, üstkademe yöneticilerinin yüksekö¤renim görmüfl ve en az yirmi y›l kamuhizmetinde fiilen çal›flm›fl, birinci s›n›f hâkim ve savc›lar›n adayl›k dahil enaz yirmi y›l çal›flm›fl olmas› flartt›r.

(6) Anayasa Mahkemesi üyeleri aras›ndan gizli oyla ve üye tam say›s›n›n saltço¤unlu¤u ile dört y›l için bir Baflkan ve iki baflkanvekili seçilir. Süresi bitenleryeniden seçilebilirler.

(7) Anayasa Mahkemesi üyeleri aslî görevleri d›fl›nda resmî veya özel hiçbir görevalamazlar.

(8) Anayasa Mahkemesinin kuruluflu, Genel Kurul ve bölümlerin yarg›lamausulleri, Baflkan, baflkanvekilleri ve üyelerin disiplin iflleri kanunla; Mahkemeninçal›flma esaslar›, bölüm ve komisyonlar›n oluflumu ve iflbölümü kendi yapaca¤›‹çtüzükle düzenlenir.

Madde 72 – Üyelerin görev süresi ve üyeli¤in sona ermesi

(1) Anayasa Mahkemesi üyeleri befl y›l için seçilirler. Bir kimse en fazla iki defaAnayasa Mahkemesi üyesi seçilebilir. Anayasa Mahkemesi üyeleri altm›flbeflyafl›n› doldurunca emekliye ayr›l›rlar. Zorunlu emeklilik yafl›ndan önce görevsüresi dolan üyelerin baflka bir görevde çal›flmalar› ve özlük iflleri kanunladüzenlenir.

(2) Anayasa Mahkemesi üyeli¤i, bir üyenin hâkimlik mesle¤inden ç›kar›lmay›gerektiren bir suçtan dolay› hüküm giymesi halinde kendili¤inden; görevini sa¤l›kbak›m›ndan yerine getiremeyece¤inin kesin olarak anlafl›lmas› halinde de, AnayasaMahkemesi üye tamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤unun karar› ile sona erer.

106


(1) Anayasa Mahkemesi, kanunlar›n ve Türkiye Büyük Millet Meclisi ‹çtüzü¤ününAnayasaya ve taraf olunan antlaflmalara uygunlu¤unu flekil ve esas yönündendenetler. Anayasa de¤iflikliklerini ise sadece flekil bak›m›ndan inceler vedenetler. Halka görüfl sorulmas› amac›yla yap›lan istiflari halk oylamas›,Anayasa Mahkemesinin denetimine tabi de¤ildir.

(2) Kanunlar›n flekil bak›m›ndan denetlenmesi, son oylaman›n, öngörülenço¤unlukla yap›l›p yap›lmad›¤›; Anayasa de¤iflikliklerinde ise, teklif ve oylamaço¤unlu¤una ve ivedilikle görüflülemeyece¤i flart›na uyulup uyulmad›¤›hususlar› ile s›n›rl›d›r.

(3) Herkes, Anayasada yer alan kiflisel ve siyasal hak ve özgürlüklerinden herhangibirinin kamu gücü taraf›ndan ihlal edildi¤i iddias›yla Anayasa Mahkemesinebaflvurabilir. Baflvuruda bulunabilmek için ola¤an kanun yollar›n›n tüketilmiflolmas› flartt›r. Bireysel baflvuruda, kanun yolunda gözetilmesi gerekenhususlarda inceleme yap›lamaz. Bireysel baflvuruya iliflkin usul ve esaslarkanunla düzenlenir.

(4) Anayasa Mahkemesi Cumhurbaflkan›n›, Türkiye Büyük Millet MeclisiBaflkan›n›, Bakanlar Kurulu üyelerini, Anayasa Mahkemesi, Yarg›tay, Dan›fltayBaflkan ve üyelerini, Baflsavc›lar›n›, Cumhuriyet Baflsavc›vekilini, Hâkimlerve Savc›lar Yüksek Kurulu ve Say›fltay Baflkan ve üyelerini, görevleriyle ilgilisuçlardan dolay› Yüce Divan s›fat›yla yarg›lar. Yüce Divanda, savc›l›k göreviniCumhuriyet Baflsavc›s› veya Cumhuriyet Baflsavc›vekili yapar. Yüce Divankararlar›na karfl› yeniden inceleme baflvurusu yap›labilir. Genel Kurulunyeniden inceleme sonucunda verdi¤i kararlar kesindir.

(5) Anayasa Mahkemesi, milletvekilli¤inin düflmesine ve dokunulmazl›¤›nkald›r›lmas›na iliflkin Meclis Genel Kurulu kararlar›n›n iptali istemlerinionbefl gün içinde kesin karara ba¤lar. ‹lgili milletvekili veya bir di¤ermilletvekili, karar verildi¤i tarihten bafllayarak yedi gün içerisinde karar›n,Anayasaya, kanuna veya ‹çtüzü¤e ayk›r›l›¤› iddias›yla iptali için AnayasaMahkemesine baflvurmas› gerekir.


107

Y a r g ›

Madde 74 – ‹ptal davas›

(1) Anayasa Mahkemesine iptal davas› açma yetkisi, Cumhurbaflkan›na, iktidarve anamuhalefet partisi Meclis gruplar› ile Türkiye Büyük Millet Meclisi üyetamsay›s›n›n en az alt›da biri tutar›ndaki üyelere aittir. ‹ktidarda birden fazlasiyasi partinin bulunmas› halinde, iktidar partilerinin dava açma hakk›n› enfazla üyeye sahip olan parti kullan›r.

(2) Anayasa Mahkemesinde do¤rudan do¤ruya iptal davas› açma hakk›, iptaliistenen kanun veya ‹çtüzü¤ün Resmî Gazetede yay›mlanmas›ndan bafllayarakflekil yönünden on gün, esas yönünden altm›fl gün sonra düfler. Halkoyunasunulacak Anayasa de¤ifliklikleri ve kanunlar da ayn› koflullara tabidir.

(3) Onaylanmas› uygun bulma kanununa ba¤lanm›fl antlaflmalar›n, Anayasa ileyorum yoluyla giderilemeyecek aç›kl›kta bir çat›flma içinde oldu¤u iddias›ile, uygun bulma kanununa karfl›, Anayasa Mahkemesine iptal davas› aç›labilir.Uygun bulma kanunu iptal edilen bir antlaflma, Anayasa ile olan çat›flmagiderilinceye kadar onaylanamaz.

Madde 75 – ‹tiraz yolu

(1) Bir davaya bakmakta olan mahkeme, uygulanacak bir kanunun hükümleriniAnayasaya veya taraf olunan antlaflmalara ayk›r› görürse veya taraflardanbirinin ileri sürdü¤ü ayk›r›l›k iddias›n›n ciddi oldu¤u kan›s›na var›rsa, AnayasaMahkemesinin bu konuda verece¤i karara kadar davay› geri b›rak›r. Mahkeme,ayk›r›l›k iddias›n› ciddî görmezse bu iddia, temyiz merciince esas hükümlebirlikte karara ba¤lan›r.

(2) Anayasa Mahkemesi, iflin kendisine geliflinden bafllamak üzere befl ay içindekarar›n› verir ve aç›klar. Bu süre içinde karar verilmezse mahkeme davay›yürürlükteki kanun hükümlerine göre sonuçland›r›r. Ancak, AnayasaMahkemesinin karar›, esas hakk›ndaki karar kesinleflinceye kadar gelirse,mahkeme buna uymak zorundad›r.

(3) Anayasa Mahkemesinin iflin esas›na girerek verdi¤i red karar›n›n ResmîGazetede yay›mlanmas›ndan sonra befl y›l geçmedikçe ayn› kanun hükmününAnayasaya ayk›r›l›¤› iddias›yla tekrar baflvuruda bulunulamaz.

108

Madde 76 – Anayasa Mahkemesi kararlar›

(1) Anayasa Mahkemesinin kararlar› kesindir. Kararlar›n gerekçesi yol göstericidir,ba¤lay›c› de¤ildir. ‹ptal kararlar› geriye yürümez.

(2) Anayasa Mahkemesi bir kanunun tamam›n› veya bir hükmünü iptal ederken,kanun koyucu gibi hareketle, yeni bir uygulamaya yol açacak biçimde hükümtesis edemez.

(3) Kanun veya Türkiye Büyük Millet Meclisi ‹çtüzü¤ü ya da bunlar›n hükümleri,iptal kararlar›n›n Resmî Gazetede yay›mland›¤› tarihte yürürlükten kalkar.Gereken hallerde Anayasa Mahkemesi iptal hükmünün yürürlü¤e girece¤itarihi ayr›ca kararlaflt›rabilir. Bu tarih, karar›n Resmî Gazetede yay›mland›¤›günden bafllayarak alt› ay› geçemez.

(4) Anayasa Mahkemesi, iptali istenen kural›n yürürlü¤ünün devam› halinde,telafisi imkans›z bir zarar›n do¤mas› ve aç›kça Anayasa ve taraf olunanantlaflmalara ayk›r›l›¤›n bulunmas› halinde, yürürlü¤ü durdurma karar›verebilir. Anayasa Mahkemesi ayn› gerekçelerle, bireysel baflvurular›nincelenmesinde geçici tedbir karar› alabilir.

(5) Anayasa Mahkemesi, Anayasa de¤iflikli¤inde ve antlaflmalar›n uygun bulmakanunlar›nda iptale, siyasî partilerin kapat›lmas›na, bir sonraki dönem seçimekat›lmamas›na ya da Devlet yard›m›ndan yoksun b›rak›lmas›na üye tamsay›s›n›n üçte iki ço¤unlu¤u ile karar verir.

(6) Anayasa Mahkemesi kararlar› Resmî Gazetede hemen yay›mlan›r ve yasama,yürütme ve yarg› organlar›n›, idare makamlar›n›, gerçek ve tüzelkiflileriba¤lar.


109

S o n H ü k ü m l e r

DÖRDÜNCÜ KISIMSON HÜKÜMLER

Madde 77 – Anayasan›n de¤ifltirilmesi

(1) Anayasan›n tümden veya k›smen de¤ifltirilmesi Türkiye Büyük Millet Meclisiüye tamsay›s›n›n en az üçte biri veya iki milyon seçmen taraf›ndan yaz›l›olarak teklif edilebilir. Anayasan›n de¤ifltirilmesi hakk›ndaki teklifler GenelKurulda iki defa görüflülür. De¤ifltirme teklifinin kabulü Meclisin üyetamsay›s›n›n beflte üç ço¤unlu¤unun gizli oyuyla mümkündür.

(2) Cumhurbaflkan› Anayasa de¤iflikliklerine iliflkin kanunlar›, bir daha görüflülmeküzere Türkiye Büyük Millet Meclisine geri gönderebilir. Meclisçe üyetamsay›s›n›n beflte üçü ile veya üçte ikisinden az oyla kabul edilen Anayasade¤iflikli¤i hakk›ndaki Kanun, Cumhurbaflkan› taraf›ndan Meclise iadeedilmedi¤i takdirde halkoyuna sunulmak üzere Resmî Gazetede yay›mlan›r.‹adeden sonra ikinci kez beflte üçle veya üçte ikiden az oyla Cumhurbaflkan›nagelen Anayasa de¤iflikli¤inin, halkoyuna sunulmas› zorunludur.

(3) Meclis, do¤rudan veya Cumhurbaflkan›n›n iadesi üzerine, üye tamsay›s›n›nüçte iki ço¤unlu¤u ile kabul edilen Anayasa de¤iflikli¤ine iliflkin kanunu veyagerekli görülen maddelerini halkoyuna sunulmas›n› kararlaflt›rabilir.Halkoylamas›na sunulmayan Anayasa de¤iflikli¤ine iliflkin Kanun veya ilgilimaddeleri, Cumhurbaflkan› taraf›ndan Resmî Gazetede yay›mlan›r.

(4) Halkoyuna sunulan Anayasa de¤iflikliklerine iliflkin kanunlar›n yürürlü¤egirmesi için, halkoylamas›nda kullan›lan geçerli oylar›n yar›s›ndan ço¤ununkabul oyu olmas› gerekir. Anayasan›n birinci maddesi sakl›d›r.

(5) Türkiye Büyük Millet Meclisi Anayasa de¤iflikliklerine iliflkin kanunlar›nkabulü s›ras›nda, bu Kanunun halkoylamas›na sunulmas› halinde, Anayasan›nde¤ifltirilen hükümlerinden, hangilerinin birlikte hangilerinin ayr› ayr›oylanaca¤›n› da karara ba¤lar.

Madde 78 – Bafllang›ç ve kenar bafll›klar

(1) Anayasan›n bafllang›ç ve kenar bafll›klar Anayasa metninden say›lmaz.

(2) Madde kenar bafll›klar›, sadece ilgili olduklar› maddelerin konusunu vemaddeler aras›ndaki s›ralama ve ba¤lant›y› gösterir.

MÜS‹ADTÜRK‹YE CUMHUR‹YET‹

ANAYASA ÖNER‹S‹MADDE GEREKÇELER‹

Madde 1 – Devletin flekli ve nitelikleri

Devletin flekli, nitelikleri ve bunlar›n de¤ifltirilmesine iliflkin hüküm tek birmaddede birlefltirilmifltir. Bunun bir nedeni, konu bütünlü¤ünün sa¤lanmas›;ikincisi ise, maddeye özgü de¤ifltirme yönteminin ayn› madde içinde yer almas›n›sa¤lamakt›r. Böylece, daha önce dört maddede yer alm›fl, devletin flekli veniteliklerine iliflkin hükümler, k›sa, sade ve anlafl›l›r bir anayasa amac›yla, birmaddede ve dört f›krada düzenlenmifltir.

Maddenin ilk f›kras›, devletin fleklini göstermektedir. Türkiye Devleti’nin fleklininüniter bir Cumhuriyet oldu¤u aç›kça vurgulanmaktad›r. ‹kinci f›krada, Cumhuriyetinniteliklerinde bir de¤ifliklik yap›lmam›flt›r. Sadece, ilkeler daha yal›n bir flekildeifade edilmifltir. ‹nsan haklar›na vurguyu art›rmak amac›yla, “insan haklar›nasayg›l›” ifadesi yerine, “insan haklar›na dayanan” ifadesi kullan›lm›flt›r. Atatürkmilliyetçili¤i yerine, 1961 Anayasas›nda oldu¤u gibi, milli devlet ilkesi tercihedilmifltir39. Demokratik, laik, sosyal ve hukuk devleti ilkeleri aynen korunmufltur.‹lkelerin önünde onlar›n anlamlar›n› daraltan, “toplumun huzuru, milli dayan›flmave adalet anlay›fl› içinde” ifadeleri kald›r›lm›flt›r. Bafllang›ç metne dahiledilmedi¤inden, bafllang›ca yap›lan gönderme uygulamas›na da son verilmifltir40.

Maddenin üçüncü f›kras›nda, bayrak, milli marfl, baflkent ve resmi dil aynenkorunmufltur. Burada, “ülkesi ve milletiyle bölünmez bütündür” ifadesi, birincif›krada yer alan üniter olma özelli¤ine iflaret etti¤inden, tekrardan kaç›nmakamac›yla kullan›lmam›flt›r. Maddenin dördüncü f›kras›nda, Devletin fleklinin veniteliklerinin de¤ifltirilemez ve de¤ifltirilmesi teklif edilemez yaklafl›m› yerine;teklif ve de¤ifltirilebilirlik, nitelikli bir ço¤unlu¤un onay›na ba¤lanm›flt›r.

39. TÜS‹AD 1993 önerisinde milli devlet ifadesini tercih ederken, TOBB, “Atatürk devrimlerineba¤l›” ifadesini kullanm›flt›r. TBB (2007), “Atatürk milliyetçili¤i yerine “ulusal” nitelemesinikullanmakta, ancak ulusal ifadesini bafllang›ca yapt›¤› gönderme ile Atatürk milliyetçili¤ineba¤lamaktad›r. Oysa 2001 önerisinde, “devletin ulusal niteli¤i ve üniter yap›s› 3. Maddedeaç›k ve kesin bir biçimde ifade edildi¤i için ‘Atatürk milliyetçili¤ine ba¤l› devlet’ veya ‘millidevlet’ gibi bir formüle gerek” görülmedi¤i ifade edilmifltir. Bilim Kurulu önerisinde, “Atatürkmilliyetçili¤i” korunmaktad›r.

40. Bugüne kadar yap›lan tüm önerilerde, “toplumun huzuru, milli dayan›flma ve adalet anlay›fl›”ifadelerinin kald›r›lmas› yönünde bir uzlaflma oldu¤u görülmektedir. “Bafllang›çtaki ilkeleredayanan” ifadesi, TÜS‹AD, TOBB ve Bilim Kurulu önerilerinde kald›r›lmaktad›r. TBB 2001önerisinde bu göndermeyi kald›rm›flken, 2007 önerisinde tekrar yer vermifltir. 113

M a d d e G e r e k ç e l e r i

MÜS‹AD TÜRK‹YE CUMHUR‹YET‹ANAYASA ÖNER‹S‹ MADDE GEREKÇELER‹

114


Madde 2 – Egemenlik ve kullan›lmas›

Egemenli¤in sahibi ve kullan›lmas›na iliflkin hususlar tek bir maddededüzenlenmifltir. Egemenli¤in kayna¤› ve sahibi millettir. Günümüzde, millete aitolan egemenlik yetkisinin “kay›ts›z ve flarts›z” oldu¤u anlay›fl› afl›lm›flt›r. Özellikle,uluslararas› insan haklar› hukukunun geliflmesi veya uluslararas› örgütlere üyelik,egemenlik yetkilerine baz› s›n›rlamalar getirilmesini ya da en az›ndan paylafl›lmas›n›zorunlu k›lmaktad›r. Bu nedenle, egemenli¤in “vazgeçilmez flekilde” millete aitoldu¤u ifadesi Anayasada benimsenmifltir. Bu, egemenlik yetkisinin bir kifli, zümreveya s›n›fa b›rak›lamayaca¤› anlam›n› da içermektedir41.

Türk Milleti kavram›, tarihsel bir olgu ve resmi ortak kimlik olarak görülmektedir.Günümüzde, her devletin insan unsurunu tan›mlayan, bir ulusal kimli¤ibulunmaktad›r. Resmi dil ve millet kavram›n›n kabul edilmesi, ana dil ve etnikkimliklerin inkâr› olarak görülmemektedir. Bu nedenle, anadilde e¤itim ve kültürelhaklar, en genifl bir flekilde tan›nm›flt›r. Egemenli¤i kullanma yetkisi, millete veonun temsilcilerine aittir, denilirken hiçbir etnik kimlik d›fllanmamaktad›r. Buyetki, halk oylamas› yoluyla do¤rudan ve genel seçimler yoluyla belirlenentemsilciler arac›l›¤› ile kullan›l›r. Bu, milletin ve temsilcilerinin, Anayasay› tümdende¤ifltirme yetkisine sahip, kurucu iktidar oldu¤unu da gösterir42.

Anayasan›n koydu¤u esaslara göre, yasama, yürütme ve yarg› yetki ve görevlerinikullanan organlar, kurulmufl iktidarlard›r. Erkler ayr›l›¤› ilkesi gere¤ince yasamaifllevi, Türkiye Büyük Millet Meclisi; yürütme ifllevi, Cumhurbaflkan› ve BakanlarKurulu ve yarg› ifllevi ba¤›ms›z mahkemelerce yerine getirilir. Anayasada verilenyetki ve görevleri yerine getiren bu organlar d›fl›nda hiçbir kifli ya da kurulufl,millet ad›na hareket edemez. Yasama organ›, ola¤an yasama faaliyetlerini yerinegetirirken “kurulmufl”, Anayasay› de¤ifltirirken “kurucu” iktidard›r.

Anayasan›n ba¤lay›c›l›¤› ve üstünlü¤ü ilkesi, dördüncü f›krada düzenlenmektedir.Anayasan›n ba¤lay›c›l›¤›, hiçbir kifli ya da kuruluflun, Anayasaya ayk›r› hareketedemeyece¤i ve Anayasadan almad›¤› bir devlet yetkisini kullanamayaca¤›anlam›na gelir. Anayasan›n üstünlü¤ü ilkesi gere¤ince, kanunlar Anayasaya ayk›r›olamaz. Ancak bu her yasal düzenlemenin Anayasaya dayanmas›n› zorunluk›lmaz. Antlaflmalar kanunlardan üstün k›l›nm›flt›r. Böylece kanunlar antlaflmalarada uygun olmak zorundad›r. Nitekim yeni sistemde Anayasa Mahkemesi,kanunlar›n antlaflmalara da uygunlu¤unu denetleyecektir.

41. Bu nedenle mevcut Anayasada yer alan “Egemenli¤in kullan›lmas›, hiçbir surette hiçbir kifliye,zümreye veya s›n›fa b›rak›lamaz” ifadesi bir tekrar mahiyetinde kald›¤›ndan kullan›lmam›flt›r.

42. TBB 2007 ve D‹SK önerilerinde, ulusun halk oylamas› arac›l›¤› ile do¤rudan egemenli¤ikullanabilece¤i belirtilmifltir. Bilim Kurulu önerisinde, egemenli¤i kullanacak organlar, yasama,yürütme ve yarg› olarak tek tek belirtilmifltir. TÜS‹AD ve TOBB mevcut düzenlemeyi aynenkorumufltur.

115


Egemenlik yetkilerinin devri ya da paylafl›lmas›n› zorunlu k›lan, Avrupa Birli¤igibi uluslar-üstü kurulufllara üyeli¤i gerektiren antlaflmalar›n onaylanmas›, meclisinve halk›n müflterek karar›na ba¤lanm›flt›r43. Böyle bir karar›n toplumsal uzlaflmayadayanmas› amac›yla, karar nitelikli ço¤unluk flart›na dayand›r›lm›flt›r. Antlaflmalar›nonaylanmas›nda Anayasa Mahkemesine denetim yetkisi getirildi¤inden, hangiantlaflman›n bu nitelikte oldu¤u Mahkemenin denetimine tabi olacakt›r.

Madde 3 – Eflitlik ve ayr›mc›l›k yasa¤›

Eflitlik ve ayr›mc›l›k yasa¤›, uluslararas› standartlara uygun olarak, üç yönüyledüzenlenmifltir44. Bunlar, kanun önünde eflitlik, kad›na karfl› ayr›mc›l›k yasa¤›ve pozitif ayr›mc›l›kt›r. Birinci f›krada, kanun önünde eflitlik ilkesi her türlüayr›mc›l›¤› d›fllayacak flekilde düzenlenmifltir. Ancak, her türlü farkl› muameleeflitlik ilkesine ayk›r›l›k anlam›na gelmez. Makul nedenlere dayal› farkl› muameleeflitlik ilkesini ihlal etmez.

‹kinci f›krada, kad›na karfl› ayr›mc›l›¤›n her türlüsü yasaklanmaktad›r. Bu hüküm,BM Kad›na Karfl› Her Türlü Ayr›mc›l›¤›n D›fllanmas›na Dair Sözleflme’nin 1.maddesinden uyarlanarak düzenlenmifltir. Devlet, bu kapsamda, kad›nlara karfl›ayr›mc›l›¤›n her biçimini yasaklayacak ve bu konuda gerekli mevzuat› ç›karacakve di¤er tedbirleri alacakt›r. Ayr›ca, Devlet, herhangi bir kifli, kurum ya da kurulufltaraf›ndan kad›nlara karfl› ayr›mc›l›k yap›lmas›n› önlemek için gerekli tedbirlerialacak, toplumda ayr›mc› gelenek ve uygulamalar› de¤ifltirmek ve kald›rmak içinçal›flacakt›r.

Üçüncü f›krada ise, hassas gruplara iliflkin pozitif ayr›mc›l›k ilkesi, temel unsurlar›ile birlikte düzenlenmifltir. Bu kapsamda eflitli¤i fiilen gerçeklefltirmeyi sa¤lamakamac›yla al›nan geçici ve özel tedbirler ayr›mc›l›k olarak görülemez. Ancak bu,tedbirler, eflitlikçi olmayan ve farkl› türden standartlar›n sürdürülmesi sonucunudo¤uramaz. F›rsat ve muamele eflitli¤i sa¤land›¤›nda bu tedbirlerin uygulanmas›nason verilir.

43. Tam metin Anayasa önerilerinde, ulusal-üstü kurulufllara üyeli¤i sa¤layan antlaflma hükümlerinin,egemenlik yetkisinin istisnas› oldu¤u kabul edilmektedir. D‹SK önerisinde, bu tür antlaflmalar›nkabulünde halk oylamas› önerilmektedir.

44. Eflitlik maddesinin yeri konusunda farkl› yaklafl›mlar oldu¤u görülmektedir. TÜS‹AD ve TBBönerilerinde eflitlik ilkesi temel hak ve özgürlüklere iliflkin genel hükümler aras›nda yer alm›flt›r.TOBB ve Bilim Kurulu önerilerinde ise genel esaslar bölümünde düzenlenmifltir.

116


Madde 4 – Devletin temel amaç ve görevleri

Maddede, devletin temel amaç ve görevlerine iliflkin genel esaslar belirlenmektedir45.Devletin temel amaç ve görevleri bafl›nda, insan onurundan kaynaklanan hak veözgürlükleri tan›ma, gelifltirme ve koruma gelmektedir. Bu, insan haklar›na sayg›ilkesinin bir gere¤idir. Tan›ma, insan haklar› belgelerini ve içtihatlar›n› benimsemeyi;gelifltirme, iç hukuka uygulamay› gerçeklefltirmeyi; koruma ise, uygulaman›nizlenmesini sa¤lamak üzere ulusal mekanizmalar kurma ve uluslararas› denetimmekanizmalar› ile iflbirli¤i yapmay› içerir.

Devletin temel amaç ve görevlerinden biri de, tam demokratik bir yönetimigerçeklefltirmektir. Bu amaçla, ço¤ulculuk, hukukun üstünlü¤ü, sosyal adalet vekalk›nma, kat›l›mc›l›k, fleffafl›k, adalet ve sürdürülebilirlik ilkeleri, tüm devletyönetiminde göz önünde bulundurulmal›d›r.

Devlete, insan›n maddi ve manevi varl›¤›n›n geliflmesi önündeki, siyasi, sosyal,ekonomik ve kültürel engelleri kald›rmak amac›yla, gerekli planlamay› yapma,teflkilat› kurma ve mevzuat› ç›karma genel bir görev olarak verilmifltir.

Madde 5 – Hak ve özgürlüklerin niteli¤i

Hak ve özgürlüklerin niteli¤i, günümüz insan haklar› anlay›fl›na uygun olarak,üç yönüyle düzenlenmifltir. Birinci f›krada, hak ve özgürlüklerin temel özellikleri,ikinci f›krada haklar›n bütünlü¤ü ilkesi ve üçüncü f›krada, kötüye kullanmayasa¤›na yer verilmifltir46.

45. Devletin temel amaç ve görevlerini ayr› bir maddede düzenleme uygulamas› çok yayg›n de¤ildir.Bunun bir örne¤ini Polonya Anayasas›nda görmekteyiz. “Devletin temel görevleri” bafll›kl›9. maddeye göre, “Devletin temel görevleri: a) Ulusal ba¤›ms›zl›¤› korumak ve onun için gerekliolan siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel koflullar› oluflturmak; b) Temel hak ve özgürlüklerikorumak ve hukuka dayal› demokratik devlet ilkelerine sayg› göstermek; c) Siyasal demokrasi,güvenli¤i savunmak ve ulusal problemlerin çözümünde vatandafllar›n demokratik kat›l›m›n›sa¤lamak; d) Halk›n refah› ve yaflam kalitesini gelifltirmek, ekonomik ve sosyal yap›n›ndönüfltürülmesi ve modernizasyonu yoluyla ekonomik, sosyal ve kültürel haklar›ngerçeklefltirilmesi kadar Portekizliler aras›nda gerçek eflitli¤i sa¤lamak; Portekiz halk›n›nkültürel miras›n› korumak ve yükseltmek, do¤ay› ve çevreyi korumak, ulusal kaynaklar›muhafaza etmek ve uygun bölgesel planlamalar yapmak; f) Portekiz dilinin e¤itimini ve süreklide¤erlendirmesini sa¤lamak, kullan›lmas›n› savunmak ve uluslararas› dolafl›m›n› sa¤lamakt›r.”

46. Tüm önerilerde haklar karfl›s›nda ödev ve sorumluluklara vurgu yapan ifade ç›kar›lm›flt›r.TÜS‹AD, TOBB ve TBB önerilerinde, ortak bir yaklafl›mla, temel haklar karfl›s›nda devletintemel amaç ve görevlerine iflaret eden mevcut Anayasan›n 5. Maddesinin 2. Cümlesi 1961Anayasas›ndaki düzenleme ile paralel flekilde, haklar›n niteli¤ini düzenleyen maddenin sonf›kras› olarak düzenlenmektedir.

117


“Herkes” ifadesi, hak ve özgürlüklerin öznesinin “birey” d›fl›nda “kifli topluluklar›”ve “hükümet d›fl› örgütler” oldu¤unu da iflaret etmektedir. Hak ve özgürlükleredo¤ufltan sahip olma, haklar›n baflkalar› ya da devlet taraf›ndan bahfledilmedi¤ianlam›na gelmektedir. Haklar›n kayna¤› insan onurudur. Bu nedenle, insanonuruna dayanan her talep bir insan hakk› talebi olarak gündeme getirilebilir.Hak ve özgürlüklere sahip olmada eflitlik esas oldu¤u gibi hak ehliyetindenvazgeçmek ya da devretmek kabul edilmez.

Temel hak ve özgürlükler bir bütündür. Bu nedenle, her yerde ve herkes içingeçerlidir. ‹nsan haklar›n›n s›n›fland›r›lmas›, onlardan yararlanmada bir farkl›l›kanlam›na gelmez. Haklar›n karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤› ve birbirleriyle ba¤lant›l› olmas›,bir bütünlük içinde haklar›n korunmas›n› gerektirir. Bu nedenle, kiflisel ve siyasalhaklar ile sosyal ve ekonomik haklar aras›nda bir fark gözetilemez.

Hak ve özgürlüklerin kötüye kullan›m› hakk›n norm alan› içinde de¤ildir. Bunedenle kötüye kullanma eylemleri, hakk›n öngördü¤ü korumadan yararlanamaz.Hak ve özgürlükler niteli¤i gere¤i ne devlete, ne de kifli topluluklar›na ya dakifliye, hak ve özgürlükleri ortadan kald›racak veya baflkalar›n›n hak veözgürlüklerine zarar verecek bir eylemde bulunma hakk› vermez47.

Madde 6 – S›n›rlama güvenceleri

Temel hak ve özgürlükler s›n›rs›z de¤ildir. Niteli¤ine uygun olarak, hak veözgürlükler s›n›rlanabilir. Ancak, özgürlük esas, s›n›rlama istisnad›r. Bu nedenle,s›n›rlaman›n da bir s›n›r› vard›r. Özgürlüklerin s›n›rlama rejimi, vatandafl veyabanc›lar bak›m›ndan farkl›laflabildi¤i gibi ola¤an ve ola¤anüstü durumlardada de¤iflebilmektedir.

Maddenin birinci f›kras›nda, ola¤an dönemlerde temel hak ve özgürlüklere iliflkins›n›rlama güvenceleri belirlenmifltir. Kademeli s›n›rlama anlay›fl› gere¤ince,Anayasan›n ilgili maddelerinde hangi hak ve özgürlü¤ün hangi nedenlerles›n›rlanabilece¤i gösterilmifltir. Bu kapsamda, baz› haklar mutlak niteliktedir ves›n›rlanamaz. Baz› haklar, ancak Anayasan›n ilgili maddesinde gösterilen istisnalarlas›n›rl›d›r. Baz› haklar ise, ilgili maddede say›lan nedenlerle ve ancak kanunlas›n›rland›r›labilir. Bu durumda yap›lacak bir s›n›rlama, hakk›n özüne dokunamaz,demokratik toplum düzeninin gereklerine ayk›r› olamaz ve ölçülü olmal›d›r.

47. Bilim Kurulu önerisinde haklar›n kötüye kullan›lmas› yasa¤›n› geniflletici ve bireyin haklar›n›daralt›c› niteli¤inden dolay› 14. Maddenin 1. F›kras›n›n ç›kar›lmas› önerilmektedir. TBB 2001önerisinde sadece 14. Maddenin 1. F›kras›na yer vermiflken, 2007 önerisinde mevcut düzenlemeyegeri dönmüfltür.

118


“Anayasan›n sözüne ve ruhuna uygunluk” ilkesi, s›n›rlamalar bak›m›ndan özelbir güvence getirmemektedir. Bir hukuk metninin yorumunda, sözüne bak›lmas›,lafzi yorum ilkesidir. “Ruh” kavram› ise sübjektif de¤erlendirmelere aç›koldu¤undan tercih edilmemifltir48.

Özgürlüklerin s›n›rlanmas›nda, yabanc›lar bak›m›ndan baz› farkl›l›klar kabuledilmekle birlikte, bunlar giderek azalmaktad›r. Bu nedenle, yabanc›lar bak›m›ndan,Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’nde yer alan hüküm aynen benimsenmifltir.Daha önceki Anayasalarda da yer alan bu hüküm, ayr› bir maddede de¤il,s›n›rlama güvenceleri bafll›¤› alt›nda düzenlenmifltir49.

Maddenin üçüncü f›kras›nda, bir yenilik olarak, tüm temel hak ve özgürlükleridüzenlemek üzere “Temel ‹nsan Haklar› Kanunu” öngörülmüfltür. Daha öncekiAnayasalarda yer almayan bu hüküm ile, Anayasa ve insan haklar› sözleflmelerindetan›nan haklar›n bir bütünlük içinde düzenlenmesi esas al›nmaktad›r. Avrupaülkelerinde örneklerine rastlanan bu Kanun, di¤er mevzuat bak›m›ndan birçerçeve oluflturacakt›r. Yeni insan haklar› sözleflmeleri ya da di¤er belgelerletan›nan haklar, temel insan haklar› kanunu ile kapsaml› bir flekildedüzenlenebilecektir. ‹nsan haklar› konusunda uygulama birli¤i sa¤layacak ve bukonuda yap›lan denetimi kolaylaflt›racakt›r.

Madde 7 – Ola¤anüstü yönetim güvenceleri

Ola¤anüstü yönetim halleri ve özgürlüklerin s›n›rlama güvenceleri tek bir maddededüzenlenmifltir50. Maddenin birinci f›kras›nda, savafl, s›k›yönetim ve ola¤anüstühallerde, temel hak ve özgürlüklerin hangi koflullarla s›n›rlanabilece¤i belirlenmifltir.Ola¤anüstü hallerde temel hak ve özgürlükler, kanunla, uluslararas› yükümlülüklereuygun ve durumun gerektirdi¤i ölçüde ve sürede s›n›rlanabilir. Amerikan ‹nsanHaklar› Sözleflmesi’nde, “sürede” ifadesi ile ola¤anüstü yönetimlerin süreli olmas›gerekti¤i vurgulanmaktad›r (m. 27/1). Benzer ölçü maddenin yeni yap›lanmas›ndabenimsenmifltir.

48. TBB 2001 önerisinde “Anayasan›n sözüne ve ruhuna uygunluk” ilkesini ç›karm›flken, 2007önerisinde tekrar kabul etmifltir.

49. Bilim Kurulu önerisinde de, bu hüküm temel hak ve hürriyetlerin s›n›rland›r›lmas› maddesininson f›kras› olarak düzenlenmifltir.

50. Bilim Kurulu mevcut düzenlemeyi aynen korumufltur. TÜS‹AD, TOBB ve TBB, “durdurma”yerine, “daraltma ve ask›ya alma” ifadelerini kullanmakta, “Anayasada öngörülen güvencelereayk›r› tedbirler al›n›r” ifadesi ç›kar›lmakta ve ola¤anüstü hallerde yarg› yolunun kapat›lamayaca¤›aç›kça ifade edilmektedir.

119


Ayr›ca ola¤anüstü hal kanun hükmünde kararname uygulamas›na son verilmifltir.Maddenin ikinci f›kras›nda, ola¤anüstü yönetim durumlar›nda bile dokunulamazhaklar kapsam› geniflletilerek yeniden düzenlenmifltir51.

Maddenin üçüncü f›kras›nda, ola¤anüstü yönetim usulleri, s›k›yönetim veola¤anüstü hal olarak düzenlenmifltir. Hangi sebeplerle s›k›yönetim veya ola¤anüstühal ilan edilebilece¤i tek tek say›lm›flt›r. Ola¤anüstü yönetim ilan› BakanlarKurulu’na verilmifltir. Bu karar Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin onay›naba¤lanm›flt›r. Yürütmenin sorumsuz kanad›n› oluflturan Cumhurbaflkan›n›n bukarar›n al›nmas›na kat›lmas› bir zorunluluk olmaktan ç›kar›lm›flt›r52.

Maddenin dördüncü f›kras›nda, ola¤anüstü yönetim usullerine iliflkin di¤erhususlar›n Ola¤anüstü Hal ve S›k›yönetim Kanunlar› ile düzenlenmesiöngörülmüfltür. Böylece ola¤an dönemlerde hak ve özgürlüklerin genel çerçevesiTemel ‹nsan Haklar› Kanunu ile, ola¤anüstü yönetimlerde ise, Ola¤anüstü halve S›k›yönetim Kanunu ile düzenlenecektir.

Madde 8 – Temel hak ve özgürlüklerin korunmas›

Maddede, hak ve özgürlüklerin korunmas› ile ilgili, uluslararas› insan haklar›hukukunca kabul edilen dört ilkeye yer verilmifltir53. Maddenin birinci f›kras›,ister kamu isterse özel kesimden kaynaklans›n, hak ve özgürlüklerin ihlalindeyetkili bir makama baflvurma hakk›n› düzenlemektedir. Kamudan kaynaklananihlallere yönelik ombudsmanl›k makam›na baflvuru önem tafl›rken, özel kesimdenkaynaklanan ihlallerde ulusal insan haklar› kurumlar› yetkili k›l›nabilir.

51. ‹spanya örne¤inde oldu¤u gibi, baz› Anayasalarda, ola¤anüstü hallerde ask›ya al›namayacaklarde¤il, al›nabilecekler say›lmakta, dolay›s›yla di¤er hak ve özgürlükler için ola¤an dönemdekigüvenceler kabul edilmektedir. Anayasan›n 55. Maddesine göre, “Anayasada öngörülenkoflullar alt›nda ola¤anüstü hal ya da s›k›yönetim ilan edildi¤inde, 17, 18(2) ve (3), 19, 20(1)(a) ve (d) ve (5), 21, 28(2) ve 37 (2) maddelerde tan›nan haklar ask›ya al›nabilir.”. Benzerdüzenleme Gürcistan Anayasas›nda da bulunmaktad›r. Maddeye göre, “Ola¤anüstü hal veyas›k›yönetim süresince Cumhurbaflkan› ülke genelinde veya bir k›sm›nda 18, 20, 21, 22, 24,30, 33 ve 41. maddelerde yer alan hak ve özgürlükleri s›n›rlayabilir. Gürcistan Cumhurbaflkan›bu karar› en geç 48 saat içinde Parlamentonun onay›na sunmal›d›r” (m. 46/1).

52. Fransa’da yar› baflkanl›k sistemi olarak adland›r›lan ve Cumhurbaflkan›na güçlü yetkilerintan›nd›¤› bir sistem uyguland›¤›ndan, cumhurbaflkan›na ola¤anüstü yönetimlerde güçlü yetkilerverilmifltir. Cumhurbaflkan›, Baflbakan, Meclis Baflkanlar› ve Anayasa Konseyine dan›flarak,ola¤anüstü hallere iliflkin gerekli önlemleri alabilmektedir. Ola¤anüstü hal ilan› konusundaCumhurbaflkan› bir mesajla toplumu bilgilendirmektedir. Otuz gün ola¤anüstü halinuygulanmas›ndan sonra, Ulusal Meclis Baflkan›, Senato Baflkan›, altm›fl milletvekili ya daSenatör taraf›ndan bu karar Anayasa Konseyine götürülebilmektedir (m. 16)

53. TOBB ve TÜS‹AD önerilerinde de, “Temel hak ve hürriyetlerin korunmas›” ile ilgili maddetemel hak ve özgürlüklere iliflkin genel hükümler aras›nda yer verilmifltir.

120


‹kinci f›krada, insan haklar›n›n korunmas› ve gelifltirilmesi amac›yla, ulusal insanhaklar› kurumlar› oluflturulmas› öngörülmektedir. Baflta Paris Prensipleri ileuluslararas› standartlar› belirlenen bu kurumlar, insan haklar›n›n gelifltirilmesive korunmas›nda önemli bir aktör olarak görülmektedir. Bu kurumlar›n Anayasadaaç›kça tan›nmas›, devlete bu tür kurumlar› kurma, ya da var olanlar› bu standartlaragetirme yükümlülü¤ü yüklemektedir.

Maddenin üçüncü f›kras›nda, tüm insan haklar› sözleflmelerinde yer alan, leheyorum ilkesi ve uluslararas› hukuka uygun yorum ilkesi düzenlenmifltir. Buçerçevede, taraf olunan hiçbir sözleflme hükmü, iç hukukta ya da bir baflkasözleflmede tan›nan bir hakk› daha fazla s›n›rlar fleklinde yorumlanamaz. Ayr›ca,iç hukukta hak ve özgürlüklerin yorumunda, uluslararas› sözleflmeler ve sözleflmeorganlar›n›n içtihatlar›n›n göz önünde bulundurulmas› gerekti¤i kabul edilmifltir54.Bu, antlaflmalar›n kanunlardan üstünlü¤ü anlay›fl› ile paralellik oluflturmaktad›r.Anayasa ile insan haklar› sözleflmeleri aras›nda do¤acak çat›flmalar›n da uzlaflt›rmac›yorum yoluyla giderilmesi gerekir55.

Maddenin dördüncü f›kras›nda, sosyal, ekonomik ve kültürel haklar bak›m›ndanuluslararas› hukukta benimsenmifl bir ilkeye yer verilmektedir56. Burada getirilenölçüler, devletin bu haklar bak›m›ndan sorumlulu¤unun s›n›r›n› göstermektedir.Bu f›kra hükmü, sosyal ve ekonomik haklar›, kiflisel ve siyasal haklardan önemsizk›lmaz. Haklar, birbirinin tamamlay›c› parças›d›r ve aralar›nda önem s›ralamas›yoktur. Tüm haklar bak›m›ndan devletin pozitif yükümlülükleri vard›r. Ancak,sosyal ve ekonomik haklarda, devletin mali gücü önem tafl›makla birlikte, buhaklara kay›ts›z kalmay› içermez. Bu nedenle, aflamal› olarak gerçeklefltirme veazami tedbirler alma yükümlülü¤ü bulunmaktad›r.

54. TÜS‹AD, TOBB ve TBB önerilerinde de, s›n›rlama ve güvence ölçütlerinin yorumundaTürkiye’nin taraf oldu¤u sözleflme içi denetim organlar›n›n içtihatlar›n›n göz önündebulundurulmas› gerekti¤i hususu kabul edilmektedir.

55. Benzer bir düzenleme ‹spanya Anayasas›nda da bulunmaktad›r. Anayasan›n 10. Maddesinin2. F›kras›na göre, “Anayasa taraf›ndan tan›nm›fl temel hak ve özgürlüklerle ilgili hükümler,‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi ve ‹spanya taraf›ndan onaylanm›fl uluslararas› antlaflmalarve sözleflmelere uygun olarak yorumlan›r”.

56. Amerikan ‹nsan Haklar› Sözleflmesinin, “Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar” bafll›kl› III.Bölümün ilk maddesi (m. 26), “Aflamal› geliflim” bafll›¤› ile benzer bir düzenleme getirmektedir.

121


Madde 9 – Yaflama hakk›

Yaflama hakk›, baflta Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi olmak üzere, uluslararas›hukuka uygun olarak düzenlenmifltir. Birinci f›krada yaflama hakk› herkesbak›m›ndan tan›n›rken, ikinci f›krada, bu hakka iliflkin istisnalar say›lm›flt›r57.Tüm istisnalar bak›m›ndan ortak koflul, “kuvvete baflvurman›n kesin zorunlulukhaline gelmesi”dir.

Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’nde yer almamakla birlikte, “ola¤anüstüyönetimlerde kanunun silah kullan›lmas›na izin vermesi” sonucu meydana gelenölümler de istisnalar aras›nda korunmufltur. Bu ifade, “ayaklanma ve isyan›bast›rma” kapsam›nda de¤erlendirilebilir. Ancak, savafl, s›k›yönetim ve ola¤anüstühallerde yaflanabilecek tereddütler, ola¤anüstü yönetimler denilerek,somutlaflt›r›lmaktad›r. Dolay›s›yla, bu ifade istisnalar› art›rmamakta, uygulamadayaflanacak tereddütleri giderme yönünde bir somutlaflt›rma yapmaktad›r. Ayr›ca,kanunun silah kullan›lacak durumlar› belirlemesi zorunlulu¤u, istisnan›n kapsam›n›daraltmaktad›r. ‹stisnalar aras›nda idam cezas› olmad›¤›ndan ve taraf olunansözleflmeler gere¤ince idam cezas› tümden kald›r›ld›¤›ndan, bu ceza uygulanamaz.

Madde 10 – ‹flkence ve kötü muamele yasa¤›

‹flkence ve kötü muamele yasa¤›, mutlak bir yasakt›r. ‹flkence ve kötü muameledebulunman›n hiçbir istisnas› yoktur. Bu kapsamda, kimse serbest iradesi d›fl›nda,t›bbi veya bilimsel bir deneye tabi tutulamaz veya vücut bütünlü¤ünedokunulamaz58.

Madde 11 – Kölelik ve zorla çal›flt›rma yasa¤›

Kölelik de, iflkence gibi mutlak bir yasakt›r. Köleli¤in günümüzde ortaya ç›kanflekli, insan ticaretidir. Bu nedenle, insan ticaretinin yasak oldu¤unun alt› çizilmifltir.Bu, tüm uluslararas› belgelerde yer alan ortak bir düzenlemedir. Zorla veyazorunlu çal›flt›rma yasak olmakla birlikte, buna iliflkin uluslararas› belgelerdekabul edilmifl ortak istisnalar bulunmaktad›r. Bu kapsamda, vicdani ret hakk›n›ntan›nmas› durumunda, kamu kesiminde askerlik hizmeti yerine yap›lan çal›flmalarda, zorunlu çal›flt›rma kabul edilmemektedir.

57. TBB 2001 önerisinde yaflama hakk›na iliflkin istisnalar› madden ç›karm›flken, 2007 önerisindetekrar kabul etmifltir. D‹SK önerisinde, yaflama hakk›, beden bütünlü¤ü ve iflkence ve kötümuamele yasa¤› üç ayr› maddede düzenlenmifltir.

58. Bu madde, Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi madde 3 ve BM Medeni ve Siyasal HaklarSözleflmesi madde 7’ye paralel düzenlenmifltir.

122


Madde 12 – Özgürlük ve güvenlik hakk›

Özgürlük ve güvenlik hakk›, baflta Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi ve BMMedeni ve Siyasal Haklar Sözleflmesi olmak üzere, konuyu düzenleyen di¤eruluslararas› belgeler ›fl›¤›nda haz›rlanm›flt›r. Mevcut Anayasada sa¤lanan ekgüvenceler ve istikrar kazanm›fl uygulamalar benimsenmifltir. Tüm belgelerde buhak, belli istisnalarla tan›nmaktad›r. S›n›rl› flekilde say›lan bu istisnalar, kanunyoluyla art›r›lamaz. Kifli özgürlü¤ü ve güvenli¤i ile ilgili di¤er hususlar da, tekbir maddede düzenlenmifltir.

Maddenin birinci f›kras›nda, kifli özgürlü¤ü ve güvenli¤i hakk› tan›n›rken, ikincif›krada, istisnalar say›lm›flt›r. Bu istisnalar, uluslararas› insan haklar› sözleflmelerindekabul edilen ortak istisnalard›r.

Maddenin üçüncü f›kras›nda, Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’ne paralel olarak,tutukluluk karar›na iliflkin, suçlulu¤u hakk›nda kuvvetli flüphe yan›nda, kaçmaya da delilleri karartmaya yönelik “makul nedenlerin” olmas› flart› getirilmifltir.

Dördüncü f›krada, yine Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesine paralel olarak, kifliyeyakalama ve tutuklama sebeplerinin, anlad›¤› dilde, yaz›l› veya sözlü olarakbildirilmesi gere¤i düzenlenmifltir.

Maddenin beflinci f›kras›nda, uluslararas› belgelerde yer almamakla birlikte,gözalt›na iliflkin azami süreler, önceki uygulamalar ›fl›¤›nda düzenlenmifltir.

Maddenin alt›nc› f›kras›nda, tutuklamaya iliflkin makul sürenin kanunladüzenlenmesi gere¤i benimsenmifltir59. Bu konuda daha ayr›nt›l› bir düzenlemeyapma imkân›, kanun koyucuya verilmifltir60.

Maddenin yedinci f›kras›nda, yakalanan ya da tutuklanan kiflinin, adli makamabaflvurma, avukat yard›m›ndan yararlanma ve yak›nlar›na haber verme hakk›düzenlenmifltir.

59. TBB 2001 ve D‹SK önerilerinde ola¤anüstü yönetim usullerinde ve toplu suçlarda gözalt›süresine iliflkin bir üst süre önerilmektedir. Ancak TBB 2007 önerisinde önerdi¤i bir haftal›küst süreden vazgeçmifltir. Gerekçe olarak, A‹HM içtihatlar› do¤rultusunda gerekli güvencelerinsa¤lanmas› durumunda sürenin flartlar›n gerektirdi¤i ölçüde art›r›labilece¤i söylenmifltir. Bkz.26. Madde gerekçesi, s. 67. D‹SK önerisinde, bu maddeye insan ticareti ve zorla evlendirmeninyasak oldu¤u hükümlerinin eklenmesi önerilmektedir.

60. ‹spanya Anayasas›nda da, “Tutuklulu¤un maksimum süresi kanunla belirlenir” denilmektedir(m. 17/4). Buna karfl›n Gürcistan Anayasas›nda, tutukluluk süresi 9 ayla s›n›rland›r›lm›flt›r(m. 18/6).

123


Kifli özgürlü¤ü ile ilgili oldu¤undan dolay›, sözleflmeden do¤an yükümlülü¤ünyerine getirilmemesi, kifli özgürlü¤ünün s›n›rlanmas›n›n bir nedeni olamayaca¤›nailiflkin kabul edilen ilke, bu madde alt›nda düzenlenmifltir.

Maddenin sekizinci f›kras›nda, Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi ve Medeni veSiyasal Haklar Sözleflmesi’ne paralel olarak, ma¤durlara tazminat ödenmesigere¤i düzenlenmektedir.

Madde 13 – Adil yarg›lanma hakk›

Kiflisel ve siyasal haklar konusunda Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi ile kurulanparalellik gere¤ince, Adil yarg›lanma hakk›, tüm unsurlar› ile birlikte, tek birmaddede düzenlenmifltir. Maddenin birinci f›kras›nda, önceki Anayasada yeralan hak arama özgürlü¤ü ve yarg›laman›n temel unsurlar›na yer veren düzenleme,aynen benimsenmifltir. Maddenin ikinci f›kras›nda, konu bütünlü¤ü sa¤lamakamac›yla, tabi hâkim ilkesine, adil yarg›laman›n bir unsuru olarak, madde içindeyer verilmifltir. Maddenin üçüncü f›kras›nda, yine adil yarg›lama ile ilgilioldu¤undan, mahkemelerin davaya bakmaktan kaç›namayaca¤› ve kararlar›n›nGerekçeli olmas› gere¤i, madde kapsam›na al›nm›flt›r.

Maddenin di¤er f›kralar›nda, Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’ne paralel olarak,adil yarg›lanman›n temel unsurlar› ve kapal› oturum yapman›n nedenleri,masumiyet karinesi ve san›k haklar›na yer verilmektedir.

Madde 14 – Suç ve cezalar›n yasall›¤›

Baflta Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi olmak üzere, uluslararas› hukuka uygunolarak, suç ve cezalar›n yasall›¤›na iliflkin hususlara, maddede yer verilmifltir.Birinci f›krada, suçlar›n ve cezalar›n kanunili¤i ilkesi, güvenlik tedbirlerini deiçine alacak flekilde düzenlenmifltir. ‹kinci f›krada suçlar›n flahsili¤i ilkesi, üçüncüf›krada, özgürlüklerin ancak kanunla s›n›rland›r›labilece¤i ilkesine uygun olarakidarenin kifli özgürlü¤ünü k›s›tlayamayaca¤› ilkesi düzenlenmektedir.

124


Madde 15 – Özel hayat›n ve aile hayat›n›n korunmas›

Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi ile kurulan paralellik gere¤ince, özel hayat›nve aile hayat›n›n korunmas› bir maddede düzenlenmifltir61. Benzer uygulamaAmerikan ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’nde de bulunmaktad›r. Bu kapsamda, mevcutAnayasada üç ayr› maddede yer alan özel hayat›n gizlili¤i, konut dokunulmazl›¤›ve haberleflme özgürlü¤ü, ayn› maddede toplanm›flt›r.

Maddenin birinci f›kras›nda, hakk›n kapsam› belirlenirken, ikinci f›krada, buhak ve özgürlüklere iliflkin s›n›rlama nedenleri, Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesiile paralel bir flekilde say›lm›flt›r. Sözleflmede yer almayan, ancak mevcut Anayasaile getirilen ek güvenceler, aynen benimsenmifltir. Maddenin üçüncü f›kras›nda,2010 y›l›nda yap›lan Anayasa de¤iflikli¤i ile ilave edilen, kiflisel verilerin korunmas›ile ilgili hüküm korunmufltur.

Madde 16 – Din ve vicdan özgürlü¤ü

Din ve vicdan özgürlü¤ü, Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi, BM Medeni veSiyasal Haklar Sözleflmesi ve BM Din veya ‹nanca Dayanan Her TürlüHoflgörüsüzlü¤ün, Ayr›mc›l›¤›n Tasfiye Edilmesine Dair Bildiri ve Amerikan‹nsan Haklar› Sözleflmesi ›fl›¤›nda düzenlenmifltir. Laiklik ilkesi, bu madde ›fl›¤›ndayorumlan›r ve uygulan›r.

Maddenin birinci f›kras›nda, insan haklar› hukukuna uygun olarak, din ve vicdanözgürlü¤ü tan›nm›fl ve ek güvenceler gösterilmifltir62. Maddenin ikinci f›kras›,BM Bildirgesi’nin 5. maddesi ve Amerikan ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’nin 12/4f›kras›na paralel flekilde, ailenin çocu¤un dini e¤itiminde söz sahibi olmas› gerekti¤iilkesi düzenlenmifltir.

Maddenin üçüncü f›kras›nda, uluslararas› hukuka uygun bir flekilde, din kültürüve ahlak dersi ile, din dersi aras›ndaki fark belirlenmifltir.

BM Bildirgesi’nin 5. maddesinin 3. f›kras›na göre “Çocuklar anlay›fl, hoflgörü,halklar aras›nda dostluk ve evrensel kardefllik, baflkalar›n›n din veya inançözgürlü¤üne sayg› ruhu ile bütün enerjisini ve yeteneklerini insan kardefllerininhizmetine sunmas› gerekti¤i bilinci içinde yetifltirilir.”

61. Avrupa anayasalar›nda da, bu haklar›n Sözleflmelerle paralel olarak tek bir maddede düzenlendi¤igörülmektedir. Örne¤in ‹spanya Anayasas›n›n 18. Maddesinde, “onur, özel hayat, ev, iletiflimingizlili¤i” birlikte düzenlenmifltir.

62. Din ve vicdan hürriyeti konusunda tüm önerilerde uzlafl›lan noktalardan biri 14. Maddedehaklar›n kötüye kullan›lmas›na iliflkin maddeye yap›lan göndermenin kald›r›lmas› yönündedir.

125


Bu kapsamda ve içerikte bir din kültürü ve ahlak dersinin, zorunlu ders olarakokutulmas›, uluslararas› insan haklar› hukukuna uygundur63. Ancak, bu dersinbir din dersine dönüflmemesi için, kiflinin kendisi veya ailelerin iste¤ine ba¤l›olarak, ilk ve orta ö¤retim okullar›nda ayr› bir din dersinin seçmeli olarakverilmesi de, temel bir hak olarak görülmelidir64.

Maddenin dördüncü f›kras›nda, BM Bildirgesinin, “Düflünce, vicdan ve dinözgürlü¤ünün içeri¤i” bafll›kl› 6. f›kras›na paralel olarak, hakk›n kapsam›nagiren konular aç›kça belirlenmektedir. Böylece, laiklik ilkesinin yorumunda,inanç özgürlü¤ünün içeri¤inin göz önüne al›nmas›, Anayasal bir zorunluluk halinegetirilmektedir. Maddenin beflinci f›kras›nda, din ve vicdan özgürlü¤üne iliflkins›n›rlama sebepleri, ad› geçen uluslararas› belgeler ›fl›¤›nda düzenlenmifltir.

Maddenin alt›nc› f›kras›nda, din hizmetlerinin organize edilmesi amac›yla, özerkbir teflkilat kurulmas› ve gerekli mevzuat›n ç›kar›lmas› devletin görevleri aras›ndasay›lm›flt›r. Bu kapsamda, Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›’na Anayasada aç›kça yervermek yerine, bu konunun düzenlenmesi yasaya b›rak›lm›flt›r. Ancak, Kurumun,bütün inanç kesimlerine adil ve tarafs›z flekilde davranacak özerk bir yap›yakavuflturulmas› öngörülmüfltür.

Madde 17 – Düflünce, kanaat ve ifade özgürlü¤ü

Madde, Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi, BM Medeni ve Siyasal Haklar Sözleflmesive Amerikan ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’ne paralel düzenlenmifltir65. Maddeninbirinci f›kras›nda, düflünce, kanaat ve ifade özgürlü¤ünün kapsam› belirlenmifltir.‹kinci f›krada, ifade özgürlü¤üne iliflkin s›n›rlama nedenleri gösterilmifltir.Dolay›s›yla, ifade özgürlü¤ünden farkl› olarak, düflünce ve kanaat özgürlü¤ününmutlak bir hak oldu¤u ve s›n›rlanamaz oldu¤u ortaya konulmufltur66.

63. Din e¤itimi ve ö¤retimi konusunda din kültürü ve ahlak dersinin zorunlu ders olmaktanç›kar›lmas›, kiflilerin kendisi ve küçüklerinde kanuni temsilcilerinin talebine ba¤l› k›l›nmas›yayg›n öneridir. Bilim Kurulu, bir alternatif öneri olarak, din kültürü ve ahlak dersinin zorunluders olarak kalmas›, isteyenin muaf olmas›n› önermektedir.

64. Avrupa Birli¤i üyesi olan Malta Anayasas›n›n 2. Maddesine göre, “Malta’n›n dini, RomanKatolik Apostolik Dinidir. Roman Katolik Apostolik Kilisesi, do¤ru ve yanl›fl olan ilkeleriö¤retme görev ve hakk›na sahiptir. Roman Katolik Apostolik inanc›n›n dini e¤itimi, tüm devletokullar›nda, zorunlu e¤itimin bir parças› olarak temin edilir”.

65. Amerikan ‹nsan Haklar› Sözleflmesi Madde 13’te “Düflünce ve ifade özgürlü¤ü” kenar bafll›¤›ile bu hak ayr› ayr› de¤il tek bir maddede düzenlenmifltir.

66. TBB 2001 önerisinde “Düflünce ve anlat›m özgürlü¤ü” bir maddede düzenlenirken, 2007önerisinde tekrar iki ayr› maddede düzenlenmesi önerilmifltir.

126


Madde 18 – Dernek kurma ve toplant› özgürlü¤ü

Maddede, Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’ne paralel flekilde, dernek kurma vetoplant› özgürlü¤ü, birlikte düzenlenmektedir. Maddenin birinci f›kras›nda hakve özgürlü¤ün kapsam›, ikinci f›kras›nda s›n›rlama nedenleri gösterilmifltir. Birincif›krada, özel hukuk tüzel kiflili¤ine sahip olmadan, platform gibi “kifli topluluklar›”oluflturma hakk› da tan›nm›flt›r. Böylece, niteli¤ine uygun düfltü¤ü ölçüde, kolektifözgürlüklerden kifli topluluklar› da yararlanabilecektir. Maddenin üçüncüf›kras›nda, daha önceki Anayasa ile getirilen ek güvenceler korunmufltur. Bugüvenceler hakk›n norm alan›n› güçlendiren ek güvencelerdir. Maddenin dördüncüf›kras›nda, önceki Anayasa ile paralel flekilde, benzer hükümlerin vak›flar içinde geçerli oldu¤u ifade edilmifltir.

Madde 19 – Serbest dolafl›m ve yerleflme özgürlü¤ü

Serbest dolafl›m ve yerleflme özgürlü¤ü, BM Medeni ve Siyasal Haklar Sözleflmesi,Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi ek dört nolu protokol, Amerikan ‹nsan Haklar›Sözleflmesi ve Afrika ‹nsan ve Halklar›n Haklar› fiart›na paralel flekildedüzenlenmifltir67.

Maddenin birinci f›kras›nda, hakk›n kapsam› gösterilirken, ikinci f›krada s›n›rlamanedenleri belirlenmifltir. Maddenin üçüncü f›kras›, Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesiek dört nolu protokole ve Medeni ve Siyasal Haklar Sözleflmesi madde 12’yeparalel flekilde vatandafl›n s›n›r d›fl› edilmesi yasa¤›n› düzenlemektedir68. Maddenindördüncü f›kras›nda, yine Medeni ve Siyasal Haklar Sözleflmesi ve Avrupa ‹nsanHaklar› Sözleflmesi ek dört ve yedi nolu protokollere paralel flekilde, yabanc›lar›ntoplu s›n›rd›fl› edilme yasa¤› ve buna iliflkin usuli güvenceler getirilmektedir69.Maddenin beflinci f›kras›nda, hangi hallerde bir yabanc›n›n iade edilemeyece¤i,uluslararas› hukuka uygun olarak düzenlenmifltir70. Maddenin alt›nc› f›kras›nda,‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi’nin 16. Maddesi ve Amerikan ‹nsan Haklar›Sözleflmesi’nin 22/7. Maddesine paralel flekilde, s›¤›nma hakk› düzenlenmifltir71.

67. Amerikan ‹nsan Haklar› Sözleflmesi Madde 22’de “Seyahat ve yerleflme özgürlü¤ü” bafll›¤› ileAfrika fiart› Madde 12’de bu hak düzenlenmifltir. TBB seyahat ve yerleflme özgürlü¤ünün ikiayr› maddede düzenlenmesini önermektedir.

68. Amerikan ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’nin 22. Maddesinin 5. F›kras›nda da benzer bir hükümbulunmaktad›r.

69. Amerikan ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’nin 22. Maddesinin 6. ve 9. F›kralar›nda ve Afrika fiart›’n›n12/4-5. F›kralar›nda benzer bir düzenleme bulunmaktad›r.

70. Amerikan ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’nin 22. Maddesinin 8. F›kras›nda benzer bir düzenlemebulunmaktad›r.

71. S›¤›nma hakk›, seyahat ve yerleflme özgürlü¤ünü düzenleyen Amerikan ‹nsan Haklar›Sözleflmesi’nde 22. Madde ve Afrika fiart› Madde 12/3 kapsam›nda ele al›nm›flt›r.

127


Madde 20 – Bas›n ve yay›n özgürlü¤ü

Bas›n ve yay›n özgürlü¤ü, Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi, BM Medeni veSiyasal Haklar Sözleflmesi ya da Amerikan ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’nde ayr›cadüzenlenmifl bir hak de¤ildir72. Bu hak, mevcut Anayasada iyi iflleyen yönleriyleyeniden ele al›nm›flt›r. Mevcut Anayasan›n 28-32. maddelerinde düzenlenenhususlar tek maddede düzenlenmifltir73.

Maddenin birinci f›kras›nda, hak tan›nm›fl ve kapsam› gösterilmifltir. Maddeninikinci ve üçüncü f›kralar›nda, s›n›rlama nedenleri ve ek anayasal güvencelergösterilmifltir. Dördüncü f›krada, süreli ve süresiz yay›nlara el koymaya iliflkinhâkim güvencesi getirilmifltir. Yay›nlar›n durdurulmas› ve kapat›lmas› konusundaise, mahkeme karar› flart k›l›nm›flt›r. Beflinci f›krada, kanunla düzenlenmesigereken konular ve bunun istisnas› gösterilmifltir. Alt›nc› f›krada, düzeltme vecevap hakk› düzenlenmifltir74. Yedinci f›krada, radyo ve televizyon istasyonukurmak ve iflletme hakk› tan›nm›fl ve kamu tüzel kiflili¤i niteli¤inde olanlar›nözerkli¤i ve tarafs›zl›¤› ilkesi benimsenmifltir75.

Madde 21 – Mülkiyet hakk›

Mülkiyet hakk›, Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi ek bir nolu Protokol ve ‹nsanHaklar› Evrensel Bildirgesi Madde 17 kapsam›nda düzenlenmifltir76. Mülkiyethakk›n›n niteli¤i konusunda tart›flmalar olmakla birlikte, taraf olunan sözleflmelereparalel flekilde, medeni ve siyasal haklar aras›nda düzenlenmifltir77. Maddeninbirinci f›kras›nda, hakk›n kapsam› ve ek güvencesi gösterilmifl ve fikri mülkiyethakk› da bu kapsamda düzenlenmifltir. Maddenin ikinci f›kras›nda, Avrupa ‹nsanHaklar› Sözleflmesi ek bir nolu protokole paralel, s›n›rlama nedenleri gösterilmifltir78.Maddenin üçüncü ve dördüncü f›kralar›nda ise, kamulaflt›rma, devletlefltirme veözellefltirmeye iliflkin hükümlere yer verilmifltir79.

72. Amerikan ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’nde bu hak, düflünce ve ifade özgürlü¤ü kapsam›nda eleal›nm›flt›r.

73. Bilim Kurulu önerisinde de, bas›n ve yay›n hürriyeti tek maddede düzenlenmifltir.74. Bu hak Amerikan ‹nsan Haklar› Sözleflmesi madde 14’de düzenlenmifltir.75. Radyo ve televizyon yay›nlar› kurma ve iflletme hakk› TBB önerisinde, “Görsel ve iflitsel

iletiflim özgürlü¤ü” bafll›¤› ile daha kapsaml› bir düzenlemeye tabi tutulmaktad›r. D‹SK debenzer bir bafll›kla ayr› bir madde önermektedir.

76. Mülkiyet hakk›, Amerikan ‹nsan Haklar› Sözleflmesinde, Medeni ve Siyasal Haklar aras›ndadüzenlenmifltir (m. 21).

77. TOBB ve Bilim Kurulu önerilerinde mülkiyet hakk› kiflisel haklar aras›nda yer verilirken,TÜS‹AD, D‹SK ve TBB önerilerinde sosyal ve ekonomik haklar aras›nda yer verilmifltir.

78. Benzer s›n›rlama hükmü, Afrika ‹nsan ve Halklar›n Haklar› fiart›’n›n 14. maddesinde bulunmaktad›r.79. Kamulaflt›rmaya iliflkin benzer bir düzenleme Amerikan ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’nde mülkiyet

128


Madde 22 – Bilgi edinme, dilekçe ve baflvuru hakk›

Maddede, bilgi edinme, dilekçe ve etkin baflvuru hakk› düzenlenmifltir. Öncekidüzenlemeden farkl› olarak, bu haklar vatandafllarla s›n›rl› tutulmam›flt›r. Çünkü,günümüz insan haklar› anlay›fl›nda, hak ihlalinden ma¤dur olan›n vatandafl yada yabanc› olmas› aras›nda bir fark gözetilmemektedir. Bu nedenle, uluslararas›hukuka uygun olarak, bu hakk›n herkese tan›nmas› gerekir. Maddenin ikincif›kras›nda, baflvuru hakk›n›n temel unsurlar›ndan biri olan baflvuru yollar›n›n,mercilerin ve sürelerin belirlenmesi zorunlulu¤u getirilmifltir.

Madde 23 – Vatandafll›k

Vatandafll›k, bu konuyu düzenleyen uluslararas› belgeler ve ulusal gerçekliklerçerçevesinde düzenlenmifltir80. Bu kapsamda, birinci f›krada, vatandafll›k vevatandafll›¤› de¤ifltirme bir hak olarak tan›nm›flt›r81. ‹kinci f›krada, vatandafll›ktan›m›, Avrupa standartlar›na uygun olarak objektif bir ölçüte dayand›r›lm›fl82

ve üçüncü f›krada kazan›lmas› ve kaybedilmesi kanunla düzenlenme flart›naba¤lanm›flt›r83.

hakk›n› düzenleyen 21. Maddenin 2. F›kras›nda bulunmaktad›r. 1876 Kanun-i Esasi’de dekamulaflt›rma, mülkiyet hakk› ile birlikte düzenlenmifltir. Özel mülkiyete karfl› olan eski Sosyalistülke anayasalar›nda günümüzde özel mülkiyet hakk› tan›n›rken, kamulaflt›rma bu kapsamdayer almaktad›r. Örne¤in Rusya Federasyonu Anayasas›n›n 35. Maddesine göre, “Özel mülkiyethakk› kanunla korunur… Hiç kimse, mahkemenin karar› olmaks›z›n kendi malvarl›¤›ndanyoksun b›rak›lamaz. Malvarl›¤›n›n devlet ihtiyaçlar› için zorunlu kamulaflt›r›lmas› sadece öncedenve eflde¤erde tazmin edilmesi flart›yla yap›labilir”. Ermenistan Anayasas›n›n 28. Maddesinde,“Toplum ve devletin ihtiyaçlar› do¤rultusunda mülkiyetin kamulaflt›r›lmas› sadece, istisnaidurumlarda kanuna dayan›larak ve önceden tam bedelinin ödenmesi flart›yla yap›labilir”.

80. Vatandafll›k bir hak olarak uluslararas› belgeler ›fl›¤›nda tan›nmaktad›r. Ancak vatandafll›ktan›m›nda her ülke kendi gerçekli¤i do¤rultusunda düzenleme yapmaktad›r. Baz› ülkelerdevatandafll›k millet kavram› üzerinden tan›mlan›rken baz›lar›nda devletle olan bir hukuki ba¤olarak tan›mlanmaktad›r. Örne¤in ‹spanya Anayasas›na göre, “‹spanyol vatandafll›¤›, kanunlaöngörüldü¤ü flekilde kazan›l›r, korunur ve kaybedilir” (m. 11). Benzer flekilde, Alman Anayasas›nagöre, “Alman vatandafll›¤› ortadan kald›r›lamaz… Hiçbir Alman yabanc› bir ülkeye iadeedilemez” (m. 16). Yine Yunanistan Anayasas›na göre, “Tüm Yunanl›lar kanun önünde eflittir…Yunan vatandafllar›, kanunla öngörülen niteliklere sahip kiflilerdir” (m. 4). Öte yandan LitvanyaAnayasas›na göre, “Litvanya Cumhuriyeti vatandafll›¤›, do¤umla ya da kanunla öngörülenflekilde kazan›l›r” (m. 12). Türkiye’de de vatandafll›k tan›m› üzerinde yap›lan tart›flmalar gözönüne al›narak, “Türkiye Cumhuriyeti vatandafll›¤›” kavram› tercih edilmifltir.

81. Benzer düzenleme Amerikan ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’nin 20. Maddesinde bulunmaktad›r.82. Türkiye’nin de taraf oldu¤u, Avrupa Vatandafll›k Sözleflmesi’nin 2. Maddesi ve Avrupa Vatandafll›k

Belgesi Verilmesine ‹liflkin Sözleflme’nin 1. Maddesine göre, “Sözleflme anlam›nda, “Vatandafll›k”terimi bir flah›s ile bir devlet aras›ndaki hukuki ba¤› belirler ve kiflinin etnik kökenini göstermez”.

83. Vatandafll›¤›n tan›m› konusunda, öneriler farkl›laflmaktad›r. TÜS‹AD 1993 önerisinde, “Türkdevletine vatandafll›k ba¤› ile ba¤l› olan herkes Türktür” denilmektedir. TOBB önerisine göre,“Türk devletine vatandafll›k ba¤› ile ba¤l› olan herkese Türk denir”. TBB 2001 önerisinde,

129


Vatandafll›kla do¤rudan ba¤lant›l› olan vatan hizmeti, bu maddede düzenlenmifltir.Zorunlu askerlik hizmeti yerine, vicdani ret hakk› kapsam›nda gereklidüzenlemelerin yap›lmas›na imkân verecek bir düzenleme getirilmifltir84.

Madde 24 – Seçme, seçilme, kamu yönetimine kat›lma ve hizmetine girme hakk›

Bu hak, Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi ek bir nolu protokol 3. Maddesi,Medeni ve Siyasal Haklar Sözleflmesi 25. Maddesi ve Amerikan ‹nsan Haklar›Sözleflmesi’nin 23. Maddesi ›fl›¤›nda haz›rlanm›flt›r. Maddenin birinci f›kras›nda,siyasal haklar, seçme, seçilme, kamu yönetimine kat›lma ve kamu hizmetinegirme haklar› olarak belirlenmifltir85. Bu hakk›n tan›nmas›nda, “vatandafl”kavram› yerine “herkes” denilerek, siyasi haklar›n sadece vatandafllara tan›nanbir hak olarak görülmesi anlay›fl›ndan vazgeçilmifltir. Günümüzde, özelliklebelediye seçimlerinde, vatandafl olmayanlar da seçme ve seçilme hakk›ndanyararlanabilmektedir86. Avrupa ülkelerinde yayg›n olan uygulama gere¤i, seçmenyafl› onsekiz, seçilme yafl› yirmibefl olarak düzenlenmifltir87.

Maddenin ikinci f›kras›nda, siyasi haklara yönelik, uluslararas› hukuka uygunolarak, vatandafll›k baflta olmak üzere, hangi konularda s›n›rlamalar getirilebilece¤igösterilmifltir88.

D‹SK ile benzer olarak, “Devlete yurttafll›k ba¤› ile ba¤l› olan herkes Türkiye Cumhuriyetivatandafl›d›r” tan›m›n› önermifltir. Ancak TBB 2007 önerisinde, “Türk ulusu, TürkiyeCumhuriyeti yurttafllar›ndan oluflur” demektedir. Bilim Kurulu üç alternatif önermektedir.Bunlar; “Devlete vatandafll›k ba¤› ile ba¤l› olan herkes Türkiye Cumhuriyeti vatandafl›d›r”,“Türkiye Cumhuriyetine vatandafll›k ba¤› ile ba¤l› olan herkese, din ve ›rk fark› gözetilmeksizinTürk denir”, “Vatandafll›k temel bir hakt›r. Kanunun öngördü¤ü esaslara uygun olarak bustatüyü kazanan herkes Türkiye Cumhuriyeti Vatandafl›d›r”.

84. Vicdani ret hakk›, Türkiye d›fl›nda, bat›s›ndan do¤usuna Avrupa Konseyine üye ülkelerinhemen hemen hepsinde tan›nmaktad›r. Örne¤in Almanya’da, 18 yafl›ndaki tüm erkekler içinaskerlik hizmeti öngörülmüfl ve devam›nda inanç temelinde silah kullanmay› içeren bir askerihizmeti reddeden kiflilerin alternatif bir hizmeti yerine getirebilece¤i kabul edilmifltir. Alternatifhizmetin süresi, askeri hizmetin süresini geçemez denilmifltir (m. 12a). Benzer flekilde AvusturyaAnayasas›nda da vicdani ret hakk› aç›k biçimde tan›nm›fl ve askerli¤i inançlar› gere¤i reddedenlere,alternatif kamu hizmeti yükümlülü¤ü getirilmektedir (m. 9a/3). Rusya Federasyonu Anayasas›nagöre, “Rusya Federasyonu vatandafl›n›n görüflü veya dini inanc›, askeri hizmetin yap›lmas›naayk›r› ise ve Federal kanunla belirtilen di¤er durumlarda alternatif sivil hizmet yapma hakk›vard›r” (m. 59/3).

85. Kamu yönetimine kat›lma ve kamu hizmetine girme hakk›, Afrika fiart›’n›n 13. Maddesindebirlikte düzenlenmektedir.

86. Örne¤in ‹spanya Anayasas›nda, vatandafl olmayanlara da belediye seçimlerinde seçme veseçilme hakk›, karfl›l›kl›l›k ilkesi ve uluslar aras› antlaflmalara uygun olarak tan›nmaktad›r (m.13/2).

87. Örne¤in Yunanistan (m. 55) ve ‹talya’da (m. 56/3) seçilme yafl› 25 olarak belirlenmifltir.88. Benzer düzenleme Amerikan ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’nin 23. Maddesinin 2. F›kras›nda

130


Bu haklara yönelik s›n›rlamalar, do¤rudan Anayasada gösterilmek yerine, kanunkoyucuya b›rak›lm›flt›r. Antlaflmalar›n›n kanunlardan üstünlü¤ü kabul edildi¤ive Anayasa Mahkemesine de kanunlar›n antlaflmalara uygunlu¤unu denetlemeyetkisi verildi¤inden, yap›lan s›n›rlamalar›n uluslararas› hukuka uygunlu¤u herflartta aranacakt›r. Maddenin üçüncü f›kras›nda, Avrupa ‹nsan Haklar›Sözleflmesi’ne uygun olarak, serbest seçim ilkeleri belirlenmifltir.

Dördüncü f›krada, seçimlerle iliflkili olmas› nedeniyle, önceki Anayasada ayr› birmaddede düzenlenen bu hüküm, bu madde alt›nda düzenlenmifltir. Ancak, yenidüzenlemede, sadece milletvekili genel seçimleri ile mahalli idareler genelseçimlerinin bir y›l önce veya sonra yap›lmas›nda birlefltirilmesi öngörülmüfltür.Milletvekili ara seçimlerin yap›lmas›nda, mahalli idarelere iliflkin genel seçimegidilmesi zorunlulu¤u kald›r›lm›flt›r. Böylece, ara seçim yap›lmas› kolaylaflt›r›lm›flt›r.

Madde 25 – Siyasi parti özgürlü¤ü

Siyasi parti özgürlü¤ü, uluslararas› standartlara uygun olarak, tek maddededüzenlenmifltir89 Birinci f›krada, onsekiz yafl›n› dolduran vatandafllara, partikurma ve ayr›lma hakk› getirilmifl ve parti kurman›n izin flart›na ba¤lanamayaca¤›Anayasal güvenceye ba¤lanm›flt›r90. ‹kinci f›krada, siyasi partiye üye olma, kamuhizmetinin gerekleri nedeniyle kanunla s›n›rlamalar getirilebilece¤i düzenlenmifltir.Maddenin üçüncü f›kras›nda, önceki Anayasada oldu¤u gibi, siyasi partilere devlettaraf›ndan yard›m yap›lmas› kabul edilmifltir91.

bulunmaktad›r. Maddede bu hakk›n, “sadece yafl, vatandafll›k, ikamet, dil, e¤itim, medenidurum ve akli yeterlilik ya da ceza davas›nda yetkili bir mahkeme taraf›ndan mahkum edilmiflolma temelinde” düzenlenebilece¤i ifade edilmektedir.

89. AB’ye üye 27 ülkenin anayasalar›na bakt›¤›m›zda siyasi partilerin düzenlenmesi konusunda ikiyaklafl›m benimsendi¤i görülmektedir. AB’ye üye 27 ülkenin 14’ünde, hâlâ siyasi partilerin ayr›cadüzenlenmedi¤i görülmektedir. Bunlar; Belçika, Danimarka, Lüksemburg, Hollanda, Malta,Finlandiya, ‹rlanda, ‹sveç, Letonya, Litvanya, K›br›s, Slovakya, Slovenya’d›r. ‹ngiltere’de yaz›l›bir anayasa olmad›¤› göz önüne al›n›nca ‹ngiltere’nin de bu ülkeler aras›nda yer ald›¤› söylenebilir.Bu ülkelerde siyasi partiler örgütlenme özgürlü¤ü kapsam›nda bireysel bir hak olarak tan›nmaktave genel s›n›rlama yaklafl›m› içinde di¤er tüzel kifliliklerle ayn› hukuki güvenceden yararlanmaktad›r.Bugün AB’ye üye 27 ülkenin 13’ünün anayasalar›nda siyasi partiler ayr› bir maddededüzenlenmektedir. Bu ülkeler; Almanya, ‹talya, Fransa, Avusturya, Yunanistan, Portekiz, ‹spanya,Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Estonya, Macaristan, Polonya ve Romanya’d›r.

90. TBB siyasi partilerin adaylar›n›n belirlenmesinde ön seçimi anayasal zorunluluk olaraköngörmekte, merkez adaylar›n›n yüzde onla s›n›rlanmas›n› önermektedir. Genel merkez veil örgütleri yönetiminde kad›n temsilinde yüzde otuz kota önermektedir.

91. Avrupa anayasalar›nda siyasi partilere iliflkin mali yard›m yap›lmas› yer almaktad›r. Birçokanayasa partilere devlet yard›m›n› öngörmektedir (Almanya m. 21/1, Yunanistan m. 29/2,Polonya m. 11/2). Türkiye’deki tüm önerilerde siyasi partilere devletçe yard›m edilmesibenimsenmektedir. Siyasi partilere yap›lacak yard›mda TBB genel seçimlerde yüzde üç oyalan partilerin yard›m alabilece¤ini aç›kça hükme ba¤lamaktad›r.

131


Siyasi partilerin ticari faaliyet yasa¤› korunmufl ve bireysel baflvurunun da gelmesiile Anayasa Mahkemesi’nin artan ifl yükü göz önüne al›narak, siyasi partilerindenetimi Say›fltay’a b›rak›lm›flt›r92.

Maddenin dördüncü f›kras›nda, Avrupa Konseyi Venedik Komisyonu ve Avrupa‹nsan Haklar› Mahkemesi içtihatlar›na uygun olarak, siyasi parti yasaklar›düzenlenmifltir93. Yasaklar›n kapsam› baflta uluslararas› belgeler olmak üzereAvrupa Anayasalar› da göz önüne al›narak belirlenmifltir94. Beflinci f›krada,partilerin tüzük ve programlar›n›n bu yasaklara ayk›r› olmas› halinde, kapatmadavas› açmadan önce bir ihtar sistemi getirilmifltir95.

92. Bilim Kurulu önerisinde de, siyasi partilerin mali denetimi Say›fltay’a b›rak›lmaktad›r.93. Avrupa Konseyi dan›flma organ› olan “Hukuk Yoluyla Demokrasi ‹çin Avrupa Komisyonu”nun

(Venedik Komisyonu) 12-13 Mart 2009 tarihli raporu, “Türkiye’de Siyasal Partilerin Yasaklanmas›ile ‹lgili Anayasal ve Yasal Hükümler Üzerine”dir. Bu raporda Venedik Komisyonu Avrupaülkelerinde parti yasaklar›n›n flunlar oldu¤unu ifade etmektedir: Temel demokratik düzenintehdit edilmesi; devletin toprak bütünlü¤ünün tehdit edilmesi; sosyal, etnik ve dini nefretinteflvik edilmesi; etnik ayr›mc›l›¤›n teflvik edilmesi; fliddet kullan›lmas› ya da kullanma tehdidi;nazizm ya da faflizm; suç örgütleri, askeri ya da yar› askeri (paramilitar) örgütler, gizli ya day›k›c› yöntemler kullanma. Bkz. European Commission for Democracy Through Law/VeniceKommission, Opinion on the Constitutional and Legal Provisions Relevant to the Prohibitionof Political Parties in Turkey, Strasbourg, 13 Mart 2009, CDL-AD (2009)006, p. 23.

94. AB ülke anayasalar›nda yasaklar flöyle belirlenebilir: Almanya Madde 21/(2) Amaçlar› vemensuplar›n›n davran›fllar›yla özgürlükçü demokratik temel düzeni ihlal etmeye veya ortadankald›rmaya veya Federal Alman Cumhuriyeti’nin varl›¤›n› tehlikeye düflürmeye yönelen partilerAnayasa’ya ayk›r›d›r. Anayasa’ya ayk›r›l›k konusunda Federal Anayasa Mahkemesi karar verir.(3) Bu çerçeve içinde di¤er hususlar federal yasa ile düzenlenir; Bulgaristan Madde 11/(4) Etnik,›rki ya da dini temelli parti kurulamad›¤› gibi devlet gücünü fliddet yoluyla ele geçirmeyeçal›flamaz. Madde 149/5- Anayasa Mahkemesi, siyasi partilerin ve kurulufllar›n anayasayauygun hareket edip etmediklerini denetler. Çek Cumhuriyeti Madde 5- Siyasal sistem, demokratiktemel ilkelere sayg›l› ve ç›karlar›n› kabul ettirmenin arac› olarak güç kullanmay› reddeden siyasipartilerin özgür ve serbest kurulmas› ve serbest rekabetine dayan›r. Madde 87/1-j- AnayasaMahkemesi, bir siyasi partinin feshedilmesi ya da siyasi partilerinin faaliyetlerinin anayasa vedi¤er yasalara uygunlu¤u ile ilgili kararlar hakk›nda hüküm verir. Estonya Madde 48 (3) Amaçveya faaliyetleri Estonya’n›n anayasal düzenini zorla de¤ifltirme ya da ceza hukukuna görefliddet içermekte olan örgütler, birlikler ve siyasal partiler yasaklan›r. (4) Yasalar›n ihlal edilmesidurumunda, bir örgütün, birli¤in ya da partinin faaliyetlerinin sonland›r›lmas› ya da durdurulmas›veya cezaland›r›lmas›, yaln›zca bir mahkeme karar› ile olabilir. Macaristan Madde 3(1)Macaristan Cumhuriyeti’nde siyasal partiler, Anayasaya ve yasalara sayg›l› olmak ve Anayasayagöre kurulmak flart›yla, serbestçe kurulabilir ve faaliyetlerini sürdürebilir. Polonya Madde 13Program›nda faflizmin, nasyonal sosyalizmin ve komünizmin totaliter yöntem ve pratiklerinibenimseyen veya program veya faaliyetleri ›rk ve halklara yönelik nefret yayan veya iktidarael koyma veya devlet politikas›n› etkilemek amac›yla güç kullan›m›n› öngören veya bunlaraizin veren veya gizli bir örgütsel yap› ve üyelik öngören siyasal partiler ve di¤er örgütleryasaklan›r. Portekiz Madde 10/(2) Siyasal partiler, halk›n iradesinin oluflumu ve ifadesine kat›l›rve ulusal ba¤›ms›zl›k ve siyasal demokrasi ilkesine sayg› duyar. Romanya Madde 8(2) Siyasalpartiler, yasaya uygun olarak oluflur ve faaliyetlerini sürdürür. Onlar, ulusal egemenlik, toprakbütünlü¤ü, kamu düzeni ve demokrasi ilkelerini gözeterek, vatandafllar›n siyasal iradesininbelirlenmesi ve ifadesine kat›l›r. Madde 37(2) Amaçlar› ve faaliyetleri siyasal ço¤ulculuk, hukukdevletiyle yönetilen bir devlet olma ilkesi, egemenli¤e, bütünlü¤e ya da Romanya’n›n ba¤›ms›zl›¤›nakarfl› olan herhangi bir siyasal parti ya da örgüt Anayasaya ayk›r›d›r. (4) Gizli örgütler yasakt›r.

95. ‹htar yöntemi TBB ve Bilim Kurulu önerilerinde de bulunmaktad›r.

132


Alt›nc› f›krada, partilerin eylemlerinden ötürü dava aç›labilmesi, önceki deneyimler›fl›¤›nda haz›rlanan odak olma ölçütüne ba¤lanm›flt›r96. Ayr›ca, AnayasaMahkemesi’nin daha önceki içtihatlar› do¤rultusunda, yasama sorumsuzlu¤ukapsam›na giren sözlerin, odak olman›n belirlenmesinde kullan›lmas› aç›kçayasaklanm›flt›r. Çünkü bu durum yasama sorumsuzlu¤unun mutlak olma özelli¤iile ba¤daflmamaktad›r.

Maddenin yedinci f›kras›nda, daha önceki anayasalarda olmayan yeni birdüzenleme getirilmifltir. Mecliste bulunan siyasi partilere iliflkin aç›lacak kapatmadavalar›, Meclisin iznine ba¤lanm›flt›r. Çünkü Mecliste bulunan partiler ayn›zamanda, yasama ve yürütme faaliyetlerini de üstlenmektedir. Yarg›tay CumhuriyetBaflsavc›s›n›n bu partilere karfl› do¤rudan dava açmas›, yarg›n›n yasama veyürütme organ›na karfl› do¤rudan müdahalesi anlam›na gelmektedir. ‹ktidarpartisine karfl› aç›lacak davalarda, bu durum yürütme organ›n›n iflleyifliniaksatmakta ve ülkedeki istikrar düzenini bozabilmektedir. Bu nedenle Parlamentodabulunan partiler bak›m›ndan getirilen bu düzenleme, erkler ayr›l›¤› ilkesiningere¤i olarak kabul edilmelidir. Yarg›n›n Parlamentodaki partilere karfl› do¤rudandava açmamas›, uluslararas› standartlar›n da bir gere¤idir97. Karfl›laflt›rmal›hukuk örnekleri aras›nda Almanya’da dava açma yetkisi Meclise verilmektedir.

Maddenin sekizinci f›kras›nda, Anayasa Mahkemesi’nin uygulayaca¤› yapt›r›mlara,bir sonraki seçimlere kat›lmama da eklenmifltir. Böylece, Anayasa Mahkemesi,fiillerin a¤›rl›¤›na göre, mali yapt›r›m, seçime kat›lmama ya da kapatma fleklindehafiften a¤›ra do¤ru yapt›r›m uygulayabilecektir.

96. Avrupa ‹nsan Haklar› Mahkemesi’ne göre, “Bir siyasi partinin iki koflulda Devletin anayasalve yasal düzeninde de¤ifliklik yapmay› önerebilece¤i düflünülebilir: Birincisi, kulland›¤› araçlarmeflru ve demokratik olmal›; ikincisi, de¤ifliklik önerisi temel demokratik ilkelerle ba¤dafl›rolmal›d›r. Liderleri fliddeti teflvik eden, demokrasiye sayg›n›n sa¤lanmas›n› küçümseyen ya dademokrasinin y›k›lmas› amac›n› tafl›yan ve demokrasilerdeki hak ve özgürlükleri hor görenbir siyasi parti, kendisine uygulanan yapt›r›mlardan dolay› Sözleflme’nin korumas›ndanyararlanamaz”. Türkiye – Refah Partisi Karar›, p. 98.

97. Venedik Komisyonu Aral›k 1999’da 41. toplant›s›nda kabul etti¤i “Siyasi Partilerin Yasaklanmas›ve Benzer Tedbirlere ‹liflkin Rehber / Venedik Kriterleri”nde siyasi partilere iliflkin 7 temel ilkebelirlemifltir. Bunlardan biri de partilerin kapat›lma davas› aç›lmadan önce siyasi makamlar›nde¤erlendirme yapmas›d›r. Karara göre, “Bir partinin yasaklanmas› ve kapat›lmas› özellikleson bir tedbir olarak, en son çare olarak kullan›labilir. Bir partinin yasaklanmas› ya dakapat›lmas› konusunda yetkili yarg›sal organ›n karar›ndan önce, hükümetler ya da di¤er devletorganlar›na, ülkenin durumuyla ilgili olarak, söz konusu partinin gerçekten ülkenin siyasidüzeni ve bireylerin hak ve özgürlükleri aç›s›ndan bir tehlike teflkil edip etmedi¤i yönünde birde¤erlendirme yapmas›n› gerekli k›lmaktad›r. Ayr›ca böyle bir tehlikenin varl›¤›n›n kabuledilmesinde al›nmas› gereken asgari tedbirlerinin neler olup olmad›¤› konusunda da görüflaç›klamas› gereklidir. Bkz. CDL-INF(2000)001, 10-11 Aral›k 1999. Komisyon raporlar› içinbkz. http://www.venice.coe.int/site/main/Documents_E.asp, 12.10.2011.

133


Venedik Kriterlerinden biri de, siyasi partilere kademeli yapt›r›m öngörülmesidir98.Maddenin dokuzuncu f›kras›nda kanunla düzenlenmesi gereken konulargösterilmifltir.

Madde 26 – Vergi ödevi

Vergi ödevi, önceki anayasal düzenlemelere paralel olarak düzenlenmifltir. Bumaddenin uygulanmas›, daha önceki Anayasalarda bir sorun oluflturmad›¤›ndan,düzenleme aynen benimsenmifltir.

Madde 27 – Aile ve annelik hakk›

Madde, Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi, Gözden Geçirilmifl Avrupa Sosyalfiart›, BM Medeni ve Siyasal Haklar Sözleflmesi, Amerikan ‹nsan Haklar›Sözleflmesi, Afrika ‹nsan ve Halklar›n Haklar› fiart› ve ‹nsan Haklar› EvrenselBildirgesi ›fl›¤›nda haz›rlanm›flt›r. Birinci f›krada, tüm belgelerde yer olan ortakilkeler düzenlenmektedir.

‹kinci f›krada, Avrupa Sosyal fiart›’na uygun olarak, anneli¤in korunmas›nailiflkin hükümler getirilmifltir. Üçüncü f›kra hükmü, Amerikan ‹nsan Haklar›Sözleflmesi’nin 17. maddesine paralel bir flekilde düzenlenmifltir. Maddenindördüncü f›kras›, BM Kad›na Karfl› Ayr›mc›l›k Sözleflme’nin 16. maddesindenuyarlanarak düzenlenmifltir. Beflinci f›kra hükmü, BM Kad›na Karfl› fiiddetinTasfiye Edilmesine Dair Bildiri’nin 1. maddesinden uyarlanm›flt›r.

Madde 28 – Çocuk haklar›

Çocuk haklar›na iliflkin madde, baflta BM Çocuk Haklar› Sözleflmesi esas al›narakhaz›rlanm›flt›r99. Uluslararas› hukuka göre, onsekiz yafl›na ulaflmam›fl herkesçocuk say›l›r. Maddenin birinci f›kras›nda, çocu¤un en yüksek menfaatiningözetilmesi ilkesinden hareket edilerek, çocuk haklar›n›n kapsam› belirlenmifltir.

98. Venedik Kriterleri’nden alt›nc›s› flöyledir: “Siyasi partilerin do¤rudan yasaklanmas› ya dakapat›lmas› ile ilgili yasal önlemler, anayasaya ayk›r›l›¤›n bir yarg› karar›yla tespit edilmesininsonucu olarak görülebilir ve istisnai bir tedbir fleklinde ve orant›l›l›k ilkesinin uygulanmas›sonucu kabul edilebilir”. Bkz. CDL-INF(2000)001, 10-11 Aral›k 1999.

99. Bilim Kurulu, çocuk haklar›n›n ayr› bir maddede düzenlenmesi önermifltir. TBB ise, aileninkorunmas› maddesine bir f›kra olarak eklenmesini önermektedir.

134


‹kinci f›krada, devletin çocuklar›n ve gençlerin korunmas›na yönelik yükümlülüklerigösterilmifltir100. Maddenin üçüncü f›kras›, çocuklar›n e¤itiminde gözetilmesigereken ilkeleri belirlemektedir. Bu düzenleme BM Çocuk Haklar› Sözleflmesi’nin29. maddesine uygun haz›rlanm›flt›r. Dördüncü f›kra, BM Çocuk Haklar›Sözleflmesi’nin 32. maddesinden uyarlanm›flt›r.

Madde 29 – Engelli haklar›

Bu Madde, BM Engellilerin Haklar›na Dair Sözleflme esas al›narak haz›rlanm›flt›r.Maddenin birinci f›kras›nda, engelli haklar›na iliflkin genel ilkeler belirlenmifltir.Birinci f›krada özellikle, engellilerin kendi seçimlerini yapma özgürlü¤ü ve kifliba¤›ms›zl›¤› da dahil olmak üzere, kiflilerin do¤ufltan sahip olduklar› onura vebireysel özerkli¤e vurgu yap›lmaktad›r. Engellilere karfl› ayr›mc›l›k yap›lmamas›,f›rsat eflitli¤i, eriflebilirlik, topluma tam ve etkin kat›l›m›n sa¤lanmas›, farkl›l›klarasayg› gösterilmesi ve engellili¤in insan çeflitlili¤inin bir parças› oldu¤unun kabuledilmesi gerekmektedir.

Maddenin ikinci f›kras›nda, engellilere yönelik devletin genel yükümlülükleridüzenlenmektedir. Bu kapsamda devlet, baflta çal›flma hakk› olmak üzereengellilerin haklar›na iliflkin gerekli tüm yasal, idari ve di¤er tedbirleri al›r;engellilerin aleyhine olan tüm mevzuat› de¤ifltirir veya ortadan kald›r›r; tümpolitika ve programlar›nda engellilerin durumunu gözetir; herhangi bir kifli, örgütveya özel teflebbüs taraf›ndan engellili¤e dayal› ayr›mc›l›k yap›lmas›n› bertarafedecek tedbirleri al›r; engellilere uygun yeni teknolojilerin araflt›r›lmas›, gelifltirilmesive mevcutlar›n kullan›lmas›n› sa¤lar ve engelli haklar› konusunda gerekli e¤itimigerçeklefltirir.

Maddenin üçüncü f›kras›nda, engellilerin e¤itim hakk›na iliflkin temel ilkelerbelirlenmektedir. Bu kapsamda engelliler, engelleri nedeniyle genel e¤itim sistemid›fl›nda tutulmamal›, yaflad›klar› çevrede, zorunlu ve paras›z e¤itimi di¤erleri ileeflit bir flekilde almal›d›r. Engellilerin ihtiyaçlar›na göre, e¤itim sisteminde makuluyumlaflt›rmalar yap›lmal›d›r. Ayn› flekilde, kabartma bask› ve di¤er biçimlerdekiyaz›lar›n okunmas›n›n ö¤retilmesi, beden dilinin, iletiflimin alternatif araçlar›n›nve biçimlerinin ö¤retilmesi, iflaret dilinin ö¤retilmesine destek verilmelidir.

100. Benzer düzenleme Avrupa Sosyal fiart›’n›n 17. maddesinde ve BM Ekonomik ve Sosyal HaklarSözleflmesi’nin 10. maddesinin 3. f›kras›nda bulunmaktad›r.

135


Maddenin dördüncü f›kras›nda, engellilerin haklar›n›n gelifltirilmesi ve korunmas›amac›yla, idare, içinde bir veya birden fazla birim kuracak ve gerekli koordinasyonusa¤layacakt›r. Ayr›ca uygulanman›n izlenmesini sa¤lamak üzere, ulusal insanhaklar› kurumu niteli¤inde ba¤›ms›z denetim mekanizmalar› kuracak ya da varolanlar›n› bu iflle görevlendirecektir. Bu BM Engellilerin Haklar› Sözleflmesi’netaraf olman›n getirdi¤i bir yükümlülüktür. Bu tür bir kurumun oluflum ve iflleyiflsürecine, sivil toplum, özellikle engelliler ve onlar› temsil eden örgütler dahiledileceklerdir.

Madde 30 – Yafll›lar›n haklar›

Madde, Avrupa Sosyal fiart› ve Amerikan ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’nin konuyailiflkin düzenlemeleri göz önüne al›narak haz›rlanm›flt›r. Maddenin birincif›kras›nda, her insan›n yafll›l›k döneminde, sahip olmas› gereken haklara yerverilmifltir. Kendi bafllar›na bu haklar› temin edemeyen yafll› kimselere, onurluve ba¤›ms›z bir yaflam sürdürme ve sosyal korunma hakk› tan›nmaktad›r. ‹kincif›krada, Avrupa Sosyal fiart›’na uygun olarak, devletlerin bu konuda yükümlülükleridüzenlenmifltir. Devlet, gerek do¤rudan, gerekse kamu ya da özel kurulufllarlaiflbirli¤i yaparak uygun önlemleri almak durumundad›r101.

Madde 31 – E¤itim hakk›

E¤itim hakk›, BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleflmesi, AvrupaSosyal fiart›, Amerikan ‹nsan Haklar› Sözleflmesi ve di¤er ilgili uluslararas› belgeler›fl›¤›nda haz›rlanm›flt›r. Maddenin birinci f›kras›, BM Ekonomik, Sosyal veKültürel Haklar Sözleflmesi’nde yer alan ilkeler ›fl›¤›nda haz›rlanm›flt›r102. E¤itiminamaçlar›, e¤itim hakk›n› düzenleyen tüm uluslararas› sözleflmelerde ortak birflekilde düzenlenmektedir103.

101. Bu konuda ilginç bir düzenleme Rusya Anayasas›nda bulunmaktad›r. Rusya FederasyonuAnayasas›nda “18 yafl›na ulaflm›fl çal›flabilen evlatlar çal›flamayan ebeveynlerine bakmaklayükümlüdür” denilmektedir (m. 38).

102. E¤itimin amaçlar›na iliflkin benzer düzenleme ‹spanya Anayasas›nda da bulunmaktad›r.Maddeye göre, “E¤itimin amac›, birlikte yaflaman›n demokratik ilkeleri ve temel hak veözgürlüklere uygun olarak insan kiflili¤ini tam olarak gelifltirmeye iliflkin olmal›d›r” (m. 27/2).

103. Tüm anayasa önerilerinde, “E¤itim ve ö¤retimin Atatürk ilke ve ink›laplar› do¤rultusunda”yap›lmas›na ve “e¤itim ve ö¤retim hürriyetinin Anayasaya sadakat borcunu ortadan kald›rmaz”ifadelerinin ç›kar›lmas› gerekti¤i kabul edilmektedir.

136


Maddenin ikinci f›kras›, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleflmesi’neuygun olarak, ebeveynlerin kendi inançlar› do¤rultusunda çocuklar›na, ahlak vedin e¤itimi görmelerini sa¤lama konusunda devletin yükümlülü¤ünüdüzenlemektedir104. Bu noktada aç›klay›c› olmak üzere, özellikle k›l›k ve k›yafetkonusunun e¤itim hakk›n› engelleyici bir flekilde yasaklanamayaca¤›düzenlenmektedir105.

Üçüncü f›krada, ilkö¤retim ve ortaö¤retim uluslararas› belgelere uygun bir flekildedüzenlenmifltir. Okul öncesi e¤itim ve ortaö¤retim de zorunlu ve paras›z e¤itimedahil edilmifltir106. Zorunlu temel e¤itimin, e¤itimin amaçlar› do¤rultusundaaflamal› olarak kademelendirilebilece¤i kabul edilmifltir. Böylece, okul öncesie¤itim, ilkö¤retim ve ortaö¤retimin kaç y›l ve hangi aflamalardan oluflaca¤› vekiflisel yetenek ve mesleki e¤itimin amaçlar›na uygun geçifllerin sa¤lanabilece¤iöngörülmüfltür. Dördüncü f›krada, yüksek ö¤retim düzenlenmektedir. Üniversiteözerkli¤i özellikle vurgulanarak, özerkli¤in temel bileflenleri kabul edilen özyönetim, akademik özgürlük ve çal›flma standartlar›n› belirleme unsurlar› kabuledilmifltir107. Yüksek ö¤retimde efl güdümü sa¤lamak üzere, akademik özgürlü¤eve kurumsal özerkli¤e uygun bir koordinasyon kurumu oluflturmas›na, Anayasalimkân sa¤lanm›flt›r108.

104. Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesine paralel olarak bu düzenleme Avrupa ülkeleri anayasalar›ndaaç›kça yer almaktad›r. Örne¤in bkz. ‹spanya Anayasas› m. 27/3.

105. Bilim Kurulu önerisinde alternatifli olarak, “K›l›k ve k›yafetlerinden dolay› hiç kimse yüksekö¤retim hakk›ndan mahrum edilemez” ya da “Yüksek ö¤retim kurumlar›nda k›l›k k›yafetserbesttir” ifadeleri önerilmifltir.

106. TBB 2001 önerisinde temel e¤itimin 11 y›l zorunlu ve devlet okullar›nda paras›z olmas›önerilmiflken, 2007 önerisinde tekrar 8 y›la dönülmüfltür. D‹SK önerisinde zorunlu e¤itiminsüresi 12 y›la ç›kar›lmaktad›r.

107. Birleflmifl Milletler E¤itim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) Genel Konferans›, 11 Kas›m1997 tarihli “Yüksek Ö¤retim Akademik Personelinin Durumuna ‹liflkin Tavsiye” karar›nda,akademik özerklik flu flekilde tan›mlanmaktad›r: “Özerklik, özellikle devlet taraf›ndan fonsa¤lanmas› bak›m›ndan, kamusal hesap verilebilirlik sistemleriyle ve akademik özgürlük veinsan haklar›na sayg› ile tutarl› olmak üzere, yüksek ö¤retim kurumlar›n›n kendi akademikçal›flma, standart, yönetim ve ilgili aktivitelerine yönelik etkin karar vermeleri bak›m›ndangerekli bir öz-yönetim düzeyidir… Öz-yönetim, mesleki iflbirli¤i ve uygun akademik liderlikyüksek ö¤retim kurumlar›n›n anlaml› özerkli¤inin temel bileflenlerdir.” (s. 17).

108. UNESCO, Yüksek Ö¤retim Akademik Personelinin Durumuna ‹liflkin Tavsiye karar›nda bukonuda flu tavsiyede bulunulmaktad›r: “Yüksek ö¤retim kurumlar›, tek tek ya da toplu olarak,kurumsal özerkli¤e veya akademik özgürlü¤e zarar vermeksizin, yukar›da say›lan hedefleringerçeklefltirilmesi için kalite güvence mekanizmalar›n› da içeren, uygun hesap verilebilirliksistemleri oluflturmal› ve uygulamal›d›r. Yüksek ö¤retim akademik personelini temsil edenörgütler, bu sistemlerin planlamas›na, imkân olan yerlerde, kat›lmal›d›r. Devlet taraf›ndanyürütülen hesap verme yap›lar› kuruldu¤unda, bu yap›lar›n izleyece¤i usuller, uygun durumlarda,ilgili yüksek ö¤retim kurumu ve yüksek ö¤retim akademik personelini temsil eden örgütlerlegörüflülmelidir” (s. 24).

137


Beflinci f›krada, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleflmesi’ne paralelflekilde, özel e¤itim kurumlar› açma hakk› düzenlenmifltir. Devletin gözetim vedenetiminde, ortak bir müfredat çerçevesinde, belli bir din, inanç ya da dilinö¤retilmesi, amac›yla özel e¤itim kurumlar› kurulmas›na imkân tan›nm›flt›r109.

Alt›nc› f›krada, e¤itim dili Türkçe olarak belirlenmifltir. Türkçeden baflka dillerdee¤itim ve ö¤retim yap›lmas›n›n, uluslararas› hukuka uygun olarak, kanunladüzenlenmesi öngörülmüfltür. Yedinci f›krada, uluslararas› insan haklar›sözleflmelerine uygun olarak, ana dilde e¤itim hakk› tan›nm›flt›r. Bu hakk›nkullan›m›na iliflkin uluslararas› hukukta kabul edilen s›n›rlamalar da f›krada,düzenlenmifltir110.

Sekizinci f›krada, Avrupa Sosyal fiart›’na uygun bir flekilde, mesleki e¤itim görmehakk› düzenlenmifltir. Meslek liseleri aç›s›ndan, yüksek ö¤retime geçifllerde,eflitli¤e ayk›r› düzenlemeler yap›lmamas› belirtilmifltir.

Madde 32 – Çal›flma ve özel teflebbüs kurma hakk›

Çal›flma hakk›, BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleflmesi, AvrupaSosyal fiart›, Amerikan ‹nsan Haklar› Sözleflmesi ve di¤er uluslararas› belgeler›fl›¤›nda düzenlenmifltir. Çal›flma hakk›na iliflkin hususlar, uluslararas› sözleflmelereparalel flekilde tek bir maddede düzenlenmifltir111. Özel teflebbüs kurma hakk›da çal›flma hakk› ile birlikte düzenlenmifltir112.

109. TBB önerisinde, “resmi ve özel kurumlarda e¤itim ve ö¤retim dilinin Türkçe” oldu¤u ifadeedilmifl, “E¤itim ve ö¤retim kurumlar›nda okutulacak yabanc› diller ile Türkçeden baflkadillerde yap›lacak derslerin ba¤l› oldu¤u esaslar kanunla belirlenir” denilmektedir. Oysa 2001önerisinde, “Resmi dil anlam›n› aflan 9. F›kradaki düzenlemenin Anayasada yer almas›sak›ncal›d›r” denilmifltir. D‹SK önerisinde “Bölgesel veya Az›nl›k Dilleri Avrupa fiart›”n›nonaylanmas› ve e¤itim dilinin buna göre düzenlenmesi önerilmektedir.

110. Avrupa d›fl›nda post-Sosyalist Anayasalarda da, ana dilini kullanma hakk› tan›nmaktad›r.Örne¤in Rusya Federasyonu’nun Anayasas›n›n 26. Maddesine göre, “Herkes ana dilinikullanma, e¤itim, ö¤retim ve yarat›c›l›k dilini serbestçe seçme hakk›na sahiptir”. Benzerflekilde Azerbaycan Anayasas›nda, “Herkesin ana dilini kullanma hakk› vard›r. Herkesinistedi¤i dilde e¤itim ve ö¤retim görme, yarat›c›l›kla u¤raflma hakk› vard›r. Hiç kimse anadilini kullanma hakk›ndan yoksun b›rak›lamaz.” (m. 46).

111. Bilim Kurulu önerisinde, çal›flma hakk› ve ödevi, çal›flma flartlar› ve dinlenme hakk› ve ücretteadalet sa¤lanmas›na iliflkin maddeler tek maddede düzenlenmifltir. TBB önerisinde ise, çal›flmahakk› ve ödevi, çal›flma koflullar›, dinlenme hakk› ve ücrette adalet sa¤lanmas› üç ayr› maddededüzenlenmifltir.

112. TBB önerisinde, “Çal›flma ve sözleflme hürriyetini” ayr› bir maddede iktisadi ve sosyal haklarbafll›¤› alt›nda düzenlenmesini önermektedir. Bilim Kurulu önerisinde bu hak ayr› bir maddedeve kiflisel haklar bölümünde düzenlenmektedir. Maddede herhangi bir s›n›rlama nedenigösterilmedi¤inden her iki öneride de s›n›rlama nedenleri ilave edilmektedir.

138


Birinci f›krada, çal›flma, sözleflme yapma ve özel teflebbüs kurma hakk› tan›nm›fl,ikinci f›krada adil bir ücrete iliflkin hususlar belirlenmifltir. Üçüncü f›krada,Avrupa Sosyal fiart›’na uygun olarak, ücretsiz ifl bulma hizmetlerine iliflkinhususlar belirlenmifltir. Yine dördüncü f›krada, güvenli ve sa¤l›kl› çal›flmakoflullar›na iliflkin kabul edilen temel ilkeler düzenlenmifltir. Beflinci f›krada, özelgiriflimler bak›m›ndan tekelleflmenin önüne geçilmesi hükme ba¤lanm›fl, alt›nc›f›krada, yabanc› ülkelerde çal›flan vatandafllar›n haklar›na iliflkin devletinyükümlülükleri belirlenmifltir. Yedinci f›krada ise, göçmen iflçilere iliflkin temelhaklar›n kabul edilmesi yönünde bir düzenleme yap›lm›flt›r.

Madde 33 – Sendika kurma hakk›

Sendika kurma hakk›, Türkiye’nin de taraf oldu¤u 87 ve 151 say›l› Uluslararas›Çal›flma Örgütü (ILO) Sözleflmeleri, BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel HaklarSözleflmesi, Avrupa Sosyal fiart› ve Amerika ‹nsan Haklar› Sözleflmesi ›fl›¤›ndadüzenlenmifltir. Birinci f›krada, tüm çal›flanlar ve iflverenler bak›m›ndan haktan›nm›fl ve sendikalara üyelik serbestlik ilkesi gözetilmifltir113. ‹kinci f›krada,sendika kurma hakk›na iliflkin s›n›rlama nedenleri gösterilmifltir. Üçüncü f›krada,iflçi niteli¤i tafl›mayan kamu görevlileri bak›m›ndan sendika kurma hakk›yla ilgilihususlar, hizmetin niteliklerine uygun olarak yasama organ›n›n takdirineb›rak›lm›flt›r114.

113. 87 Say›l› ILO Sözleflmesi’nin 2. maddesine göre, “Çal›flanlar ve iflverenler herhangi bir ay›r›myap›lmaks›z›n önceden izin almadan istedikleri kurulufllar› kurmak ve yaln›z bu kurulufllar›ntüzüklerine uymak koflulu ile bunlara üye olmak hakk›na sahiptirler.” 151 say›l› ILOSözleflmesi’nin 4. maddesine göre, “Kamu görevlileri, çal›flt›r›lmalar› konusunda sendikalaflmaözgürlü¤üne halel getirecek her türlü ayr›mc›l›¤a karfl› yeterli korumadan yararlanacaklard›r”.(m. 4/1).

114. TBB önerisinde sendika ve üst kurulufllar›n yönetim organlar›na kendi say›lar›n›n en az üçteikisi oran›nda kad›n temsili kotas› öngörülmektedir.

139


Madde 34 – Toplu ifl sözleflmesi ve grev hakk›

Avrupa Sosyal fiart›’na paralel flekilde, toplu ifl sözleflmesi hakk›, grev hakk›n›da içine alacak flekilde tek bir maddede düzenlenmifltir. Toplu ifl sözleflmesi vegrev hakk›, kamu görevlileri de dahil, tüm çal›flanlar bak›m›ndan tan›nm›flt›r.Nitekim, ILO’nun 98 Nolu Teflkilatlanma ve Kolektif Müzakere Hakk›Prensiplerinin Uygulanmas›na Müteallik Sözleflme ve 151 Nolu Kamu HizmetindeÖrgütlenme Hakk›n›n Korunmas› ve ‹stihdam Koflullar›n›n BelirlenmesiYöntemlerine ‹liflkin Sözleflme ile örgütlenme ve toplu sözleflmesi hakk›, tümçal›flanlar bak›m›ndan öngörülmektedir115. ‹kinci f›krada, hakk›n kapsam› vedi¤er konular, yasama organ›n takdirine b›rak›lm›flt›r. Özellikle iflçi niteli¤itafl›mayan kamu görevlilerinin bu alandaki haklar›n›n kapsam›, istisna ve s›n›rlar›,gördükleri hizmetin niteli¤ine uygun olarak kanunla düzenlenecektir116. Üçüncüf›krada, Avrupa Sosyal fiart› ve Amerikan ‹nsan Haklar› Sözleflmesi ›fl›¤›nda, grevhakk›n›n kapsam› düzenlenmifltir. Dördüncü f›krada, s›n›rlama nedenleriuluslararas› belgelere paralel belirlenmifltir. Beflinci f›krada, mevcut Anayasadayer alan ve Avrupa Sosyal fiart›’na uygun, grevin yasakland›¤› veya ertelendi¤idurumlarda, Yüksek Hakem Kuruluna baflvurulmas› yöntemi korunmufltur117.

Madde 35 – Sosyal güvenlik hakk›

Sosyal güvenlik hakk›, baflta Avrupa Sosyal fiart› ve Amerikan ‹nsan Haklar›Sözleflmesi olmak üzere, konuyu düzenleyen di¤er belgeler ›fl›¤›nda düzenlenmifltir.Birinci f›krada Amerikan ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’ne paralel flekilde haktan›nm›flt›r. ‹kinci f›krada, sosyal güvenlik hakk›ndan yararlanmada özel tedbirleral›nmas› gereken hassas gruplar say›lm›flt›r. Üçüncü f›krada, Avrupa Sosyalfiart›’na uygun olarak, devletin bir sosyal güvenlik kurumu kurma ve gelifltirmeyükümlülü¤ü düzenlenmifltir.

115. ILO’nun 151 say›l› Sözleflmesinin “Uyuflmazl›klar›n Çözümü” bafll›kl› 8. maddesine göre,“Çal›flma koflullar›n›n belirlenmesiyle ilgili olarak ortaya ç›kan uyuflmazl›klar›n çözümüulusal koflullara uygun olarak taraflar aras›nda görüflme yoluyla veya ilgili taraflar›n güveninisa¤layacak flekilde kurulan arabuluculuk, uzlaflt›rma veya tahkim gibi ba¤›ms›z ve tarafs›zmekanizmalardan yararlan›larak araflt›r›lacakt›r.”

116. TÜS‹AD, TOBB ve TBB önerilerinde, kamu görevlilerine yönelik toplu görüflme usulününkald›r›lmas› ve bunun yerine toplu ifl sözleflmesi hakk›n›n “iflçi niteli¤i tafl›mayan tüm kamugörevlileri” içinde tan›nmas› önerilmektedir. Bilim Kurulu ise, kamu görevlileri bak›m›ndantoplu görüflme yöntemini benimsemektedir.

117. TÜS‹AD, TOBB ve TBB önerilerinde grev hakk›n›n tüm çal›flanlara tan›nmas›, lokavt›nanayasadan ç›kar›lmas› önerilmektedir.

140


Madde 36 – Sa¤l›k hakk›

Sa¤l›k hakk›, BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleflmesi, AvrupaSosyal fiart› ve Amerikan ‹nsan Haklar› Sözleflmesi ›fl›¤›nda düzenlenmifltir. Tümbu belgelerde, sa¤l›k hakk› bafll› bafl›na bir hak olarak ele al›nm›flt›r. Sa¤l›khakk›n›n tan›nmas›nda, mümkün olan en yüksek seviyede standartlar getirilmesiöngörülmüfltür. Kiflinin vücut bütünlü¤üne sadece t›bb› gerekler çerçevesindemüdahale kabul edilmifl, bu kapsamda ötenazi ve insan klonlama insan onuruile ba¤daflmad›¤›ndan yasaklanm›flt›r.

Sa¤l›k hakk›n›n içeri¤i, hasta haklar›n› kapsayacak flekilde, ikinci f›krada aç›kçadüzenlenmifltir. Böylece, hasta haklar›na anayasal güvence sa¤lanm›flt›r. Üçüncüf›krada, uluslararas› belgelere uygun olarak, devletin bu alandaki yükümlülükleriaç›kça düzenlenmifltir.

Madde 37 – Konut hakk›

Konut hakk›, baflta Avrupa Sosyal fiart› olmak üzere, uluslararas› hukuka uygunflekilde düzenlenmifltir.

141


Madde 38 – Çevre hakk›

Çevre hakk›, çevreyle ilgili uluslararas› belgelere uygun olarak, bafll› bafl›na bir hakolarak tek bir maddede düzenlenmifltir118. Birinci f›krada, sa¤l›kl›, do¤al ve niteliklibir çevre vurgusu yap›lmaktad›r119. Hakk›n kapsam›na giren ve uluslararas›belgelerde kabul edilen, kat›l›m, eriflim, önleme, baflvurma ve iflbirli¤i ilkeleri aç›kçayaz›lm›flt›r. ‹kinci f›krada, “sürdürülebilir kalk›nma” ve “ihtiyatl› olma” ilkelerinevurgu yap›larak, devletin ve vatandafllar›n ortak görevlerine iflaret edilmifltir120.Çevreyi kirleten öder ilkesi, Anayasal temele kavuflturulmufltur. Çevre hakk›ylaba¤lant›s›ndan dolay›, tarih, kültür ve tabiat varl›klar›n›n korunmas›, deniz, gölve akarsu k›y›lar› ile ormanlar›n ve topraklar›n korunmas› ve gelifltirilmesineiliflkin hususlar bu madde kapsam›nda düzenlenmifltir. Bu düzenleme içineözellikle, biyolojik çeflitlili¤in korunmas› gerekti¤i de dahil edilmifltir.

Madde 39 – Kültürden yararlanma hakk›

Kültürden yararlanma hakk›, baflta BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel HaklarSözleflmesi ile Amerikan ‹nsan Haklar› Sözleflmesi ›fl›¤›nda haz›rlanm›flt›r. Kültürdenyararlanma hakk›, Amerikan ‹nsan Haklar› Sözleflmesi’nde bu bafll›kladüzenlenmektedir (m. 14). Maddenin birinci f›kras›nda, hakk›n içeri¤i belirlenirken,ikinci f›krada, devletin yükümlülükleri gösterilmektedir.

118. TBB önerisinde, “Çevre, Bar›fl ve Geliflme Haklar›” bafll›¤› ayr› bir bölümde ve birçok maddedebu haklar düzenlenmifltir. Bu bölümde, çevre hakk›, ormanlar›n korunmas› ve gelifltirilmesi,toprak mülkiyeti, tar›m topraklar›, do¤al kaynaklar ve varl›klar, k›y›lardan yararlanma hakk›,insanl›¤›n ortak miras›na sayg›, bar›fl hakk›, geliflme hakk›, planlama, fiziki planlama haklar›nayer verilmifltir.

119. Sa¤l›kl› ve nitelikli bir çevrede yaflama hakk›, ilk kez Birleflmifl Milletler taraf›ndan 1972tarihinde Stockholm’de geçeklefltirilen ‹nsan Çevresi Konferans›’nda aç›kta tan›mlanm›flt›r.

120. Birleflmifl Milletler 1982 tarihli Dünya Do¤a fiart›’nda ilk kez, çevre hakk›yla ilgili olarak,“sürdürülebilir kalk›nma” kavram›na yer verilmifltir. ‹htiyat ilkesi, ilk kez Almanya’dagündeme gelmifltir. Bu ilke gere¤ince, bir faaliyetin çevre aç›s›ndan olumsuz neticeler do¤uraca¤›hususunda ciddi bir flüphenin var olmas› halinde, bilimsel bir kan›t›n ortaya ç›k›fl› beklenmedenönleyici tedbirlerin al›nmas› gerekmektedir.

142


Madde 40 – Tüketici haklar›

Tüketici haklar›, uluslararas› belgelere uygun flekilde, ayr› bir hak olarakdüzenlenmifltir. Maddenin birinci f›kras›nda, tüketicilerin haklar› belirlenmifl,ikinci f›krada bu konudaki yasaklar gösterilmifltir. Üçüncü f›krada ise, devletintüketici haklar›na iliflkin yükümlülükleri gösterilmifltir.

Madde 41 – Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin kuruluflu

Yasama organ›, Türkiye Büyük Millet Meclisi’dir121. Meclisin üye say›s›,beflyüzelliden alt›yüze ç›kar›lm›flt›r. Alt›yüz milletvekilinin yüzünün ülke seçimçevresinden seçilmesi öngörülmüfltür122. Geriye kalan beflyüz milletvekili seçimbölgelerinden seçilecektir123. Türkiye’nin bölgede artan önemi ve artan nüfusgöz önüne al›narak, parlamentonun daha etkin çal›flmas› amac›yla, milletvekilisay›s›nda art›fl öngörülmüfltür124. Yüz milletvekilinin ülke seçim çevresindenseçilmesi, baraj konusunda esnek uygulamalara imkân sa¤layacakt›r. Ayr›ca,milli iradenin daha güçlü bir flekilde parlamentoda temsiline de yard›mc› olacakt›r.Öte yandan, alt›yüz say›s›, parlamento toplant› ve karar yeter say›lar›n›nhesaplanmas›nda kolayl›k sa¤layacakt›r.

Milli egemenlik anlay›fl›na uygun olarak, milletvekillerinin kendilerini seçenleride¤il, tüm milleti temsil etti¤i anlay›fl› sürdürülmüfltür125. Ancak, mevcutdüzenlemede yer alan, “seçildikleri bölge” ifadesi ç›kar›lm›flt›r128.

121. Sadece D‹SK önerisinde Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 1961’de oldu¤u gibi çift meclisliolmas› önerilmektedir. Her ilden bir senatörün seçilmesi öngörülmektedir.

122. Milletvekillerinin belli bir oran›n›n ülke genelinden seçilmesi uygulamas› Yunanistan’da dabulunmaktad›r. Yunan Anayasas›n›n 54. Maddesinin 3. F›kras›na göre, “Parlamentonuntoplam üye say›s›n›n onda birinden daha fazla olmayan k›sm›, kanunla belirtilen flekilde, herpartinin toplam elde etti¤i oy oran›nda ve ülke düzeyinde tek seçim bölgesinden seçilebilir”.Gürcistan’da da, milletvekilleri iki farkl› seçim sistemine tabi tutulmaktad›r. Milletvekillerinin150’si yüzde yedi barajl› nispi temsil sistemi ile seçilirken, 85 milletvekili ço¤unluk sistemiile seçilmektedir (m. 49/1). Kazakistan Anayasas›na göre 77 milletvekilinden oluflan MilletMeclisinin 66’s› idari birimler esas›na göre her birimden eflit say›da dar bölge sistemine göreseçilirken, on milletvekili ülke genelinden nispi temsil sistemiyle seçilmektedir (m.5 0). Sandalyeda¤›l›m›n› ülke genelinde yüzde yedi oy alm›fl partiler kat›labilmektedir (m. 51/5).

123. Yüz milletvekilinin, Türkiye genelinden seçilmesi önerisi, TOBB, TBB ve Bilim Kuruluönerilerinde de benimsenmifltir.

124. 1993 TÜS‹AD önerisinde de, 600 milletvekili önerilmifltir.125. Millet egemenli¤i anlay›fl›n›n bir ürünü olan bu düzenleme Avrupa Birli¤i ülke anayasalar›nda

da bulunmaktad›r. Örne¤in Bulgaristan Anayasas›n›n 67. maddesine göre, “Milli Meclisüyeleri yaln›zca kendilerini seçenleri de¤il, bütün milleti temsil ederler. Hiçbir üyeye zorunlubir görev verilemez”.

126. TOBB önerisinde de, “seçildikleri bölge” ifadesinin ç›kar›lmas› önerilmektedir.

143


Bu ifade Anayasa Mahkemesi kararlar›nda, ülke seçim çevresi ile ba¤dafl›rbulunmam›flt›r. Ülke seçim çevresinin Anayasada yer almas› ile bu ifadenin deç›kar›lmas› uygun görülmüfltür. Zaten milletvekillerinin yaln›zca kendileriniseçenleri temsil etmemesi, hem bölge hem de ülke seçim çevresi için kapsay›c› birifadedir127.

Seçim süreci, art›k uygulamada da yerleflti¤i flekliyle dört y›l olarak benimsenmifltir.Meclis her zaman erken seçim karar› alabilir128.

Milletvekili seçilme koflullar› yeniden düzenlenmifltir129. E¤itim konusunda, enaz ilkokul mezunu olma flart› yerine, zorunlu e¤itimi tamamlama ifadesi tercihedilmifltir. Çünkü ilkokul ifadesi bugün, ilkö¤retim olarak kullan›lmakta veilkö¤retim zorunlu e¤itim kapsam›ndad›r. Ancak ilerde zorunlu e¤itimin süresiuzayabilir. Milletvekili aday›n›n yasalarla zorunlu k›l›nm›fl bir e¤itimi almas›do¤al bir sonuçtur. K›s›tl›l›k, fiil ehliyetini s›n›rland›rd›¤›ndan, milletvekili olacakkiflinin k›s›tl› bir kifli olmas› kabul edilemez. ‹kinci bir s›n›rlama da, kasten ifllemifloldu¤u bir suçtan dolay› hapis cezas› infaz edilen kifli, infaz tamamlanmadanmilletvekili seçilemez. Cezas›n›n infaz› tamamlanm›fl suçlar bak›m›ndan, taksirlisuçlar hariç, toplam befl y›l ve üzerinde ceza gerektiren suçlardan hüküm giyenlerinmilletvekili seçilemeyece¤i kabul edilmifltir. Mevcut Anayasada toplam bir y›lolarak öngörülen bu süre 1961 Anayasas›nda da oldu¤u gibi befl y›la ç›kar›lm›flt›r130.

127. Bu ilke 1876 Kanun-› Esasi’den itibaren Anayasalar›m›zda yer alan bir ilkedir. Kanun-iEsasi’nin 71. maddesine göre, “Hey’eti Meb’usan üyelerinin her biri, kendini seçen seçimçevresinin ayr›ca vekili olmay›p, tüm Osmanl›lar›n vekili s›fat›n› tafl›r”.

128. Almanya’da da seçim dönemi 4 y›ld›r. Ancak yeni seçimlerin en erken 46 ay ve yasamadöneminin bafllang›c›ndan itibaren engeç 48 ay içinde yap›laca¤› ifade edilmektedir (m. 39).‹spanya (m. 68/4), Finlandiya (m. 24), Hollanda (m. 52), Yunanistan (m. 53) ve Danimarka’da(m. 32) meclisin görev süresi dört y›l olarak belirlenmifltir. ‹talya’da ise meclisin görev süresibefl y›ld›r (m. 60).

129. Avrupa Birli¤i ülkeleri Anayasalar›nda genellikle milletvekili seçilme yeterli¤i kiflinin hukukmahkemesi taraf›ndan k›s›tlanmas› ya da bir suçtan dolay› cezaevinde hükümlü durumundabulunmas› halinde, seçilme koflullar›n› tafl›mad›¤› kabul edilmektedir. Fransa’da bu konuAnayasada düzenlenmemifl ve Almanya’da da sadece seçme yafl›n›n 18 ve seçilmenin de reflitolmaya ba¤l› oldu¤unun söylenmesi ile yetinilmifl ve di¤er hususlar yasaya b›rak›lm›flt›r (m.38). Post-sosyalist anayasalarda da, yine seçilme hakk›, fiil ehliyetsizli¤i, hükümlü olma iles›n›rland›r›lmaktad›r. Örne¤in Gürcistan Anayasas›na göre, “Fiil ehliyetsizli¤i mahkemecekabul edilen veya mahkeme karar›yla ceza infaz kurumlar›nda cezas›n› çeken kifliler seçimlereve referanduma kat›lamaz” (m. 28/2).

130. TÜS‹AD 1993 önerisinde, seçilme yasa¤› yüz k›zart›c› suçlarla s›n›rland›r›lm›fl, ideolojik veanarflik eylemlere kat›lma ve bu gibi eylemleri tahrik ve teflvik suçlar›ndan hüküm giymesiyasi suç say›ld›¤›ndan maddeden ç›kar›lmas› önerilmifltir. TOBB önerisinde, ceza politikas›ile ba¤daflmad›¤›ndan “affa u¤ram›fl olsalar bile” ifadesi metinden ç›kar›lmas› önerilmifltir.

144


Böylece kamu vicdan›n› rahats›z edecek nitelikte suçlardan hüküm giyenlerbak›m›ndan bu s›n›rlama makul kabul edilebilir olsa bile, gerçekte bir suçtanhüküm giymifl ve cezas›n› çekmifl kifliler bak›m›ndan as›l olan onlar›n tekrartopluma kazand›r›lmas›d›r. Hayat›n›n bir döneminde bir suç ifllemifl ve cezas›n›çekmifl, daha sonra toplum yarar›na güzel ifller yapan ve bunu siyasi alanda dasürdürmek isteyen kiflilere, siyaset yasa¤›n›n konulmas›, bir eylemin iki kezcezaland›r›lamayaca¤› ilkesi ile ba¤daflmaz. Bu nedenle belli bir a¤›rl›kta olmayanve affa u¤ram›fl suçlar bak›m›ndan, seçilme hakk›n›n engellenmemesi gerekir.

Askerlik hizmetinin yapm›fl olmak da, milletvekili seçilme önünde bir engelolmaktan ç›kar›lm›flt›r. Yirmibefl yafl›nda bir kimseye aday olma imkân› tan›nd›¤›nagöre, askerli¤in adayl›k için engel olmas› bir çeliflki oluflturur. Günümüzde,kiflilerin e¤itim süreci, otuzüç yafl›na kadar sürebilmektedir. Askerlik, bu süreyekadar tecil edilebilmektedir. Yirmibefl yafl›nda milletvekili olan bir kimse,yirmidokuz yafl›nda askerli¤ini yapabilir. Tekrar seçilse dahi otuzüç yafl›nda yineaskere gidebilir. ‹lerde, profesyonel askerli¤e geçilmesi durumunda askerlik flart›bir anlam tafl›mayacakt›r.

Madde 42 – Seçimlerin yenilenmesi, geriye b›rak›lmas› ve ara seçimler

Maddenin birinci f›kras›nda, seçimlerin Cumhurbaflkan› taraf›ndan hangidurumlarda yenilenebilece¤i düzenlenmifltir. Bu hüküm, 1961 Anayasas›ndayaflanan tecrübeler ›fl›¤›nda düzenlendi¤inden, uygulamada sorun do¤urmamaktad›r.Ancak, hüküm sadelefltirilmifltir. Anayasa’da hükümetin ne zaman kurulaca¤›ve düflece¤i bellidir. Hükümetin, yeni Baflkanl›k Divan›n›n oluflumundan sonra45 gün içinde kurulamamas›, kuruldu¤u halde yine 45 gün içinde güven oyualamamas›, gensoru ya da güven oyu iste¤i sonucu ya da istifa ile düflmesi halinde45 gün içinde yenisinin kurulamamas› veya kuruldu¤u halde güven oyu alamamas›hallerinde, Cumhurbaflkan› seçimlerinin yenilenmesine karar verebilir. Maddeninikinci f›kras›, yine önceki Anayasa hükmü ile paralel flekilde düzenlenmifltir.

Maddenin üçüncü f›kras›nda, ara seçimler düzenlenmifltir. Yeni düzenlemede,ara seçim yap›lmas› konusu kolaylaflt›r›lm›flt›r. Ara seçime gidilmesini zorlaflt›rma,uygulamada s›k›nt›lara yol açmaktad›r. Ara seçime, sadece genel seçimlere biry›l kala gidilemeyece¤i koflulu korunmufltur131. Onun d›fl›nda, ara seçim karar›tamamen Meclisin takdirindedir.

131. Genel seçimlere bir y›l kala ara seçim yap›lmamas› karfl›laflt›rmal› hukukta benimsenmifl biryöntemdir. Örne¤in Yunanistan’da da ayn› kural uygulanmaktad›r (m. 53/2). AzerbaycanAnayasas›na göre, “ Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisinin milletvekilli¤inden ayr›lanlar›nyerine seçimler, Azerbaycan Cumhuriyeti Milli Meclisinin görev süresinin bitimine 120 gündendaha az bir süre kalm›flsa yap›lamaz” (m. 87/II). Bilim Kurulu önerisinde de, milletvekili

145


Madde 43 – Milletvekili And›

Milletvekili and› yeniden düzenlenmifltir. Mevcut andda belli bir ideolojiyi yans›tanifadeler ç›kar›lm›flt›r132. And içilecek konular herkes bak›m›ndan ortak kabuledilen de¤erlerden seçilmifltir133. Bu nedenle, insan onuru, birlik, bütünlük,dürüstlük, adalet gibi evrensel ilkeler üzerine a¤›rl›k verilmifltir. Maddeye eklenenikinci f›krada ise Avrupa ülkeleri Anayasalar›nda birçok örne¤inde görüldü¤ügibi, Milletvekillerinin kendi inançlar›na uygun yemin etmelerine de imkânsa¤lanmaktad›r134. Bu yaklafl›m, bir kez inanç özgürlü¤ünün milletvekilleribak›m›ndan da geçerli olmas›n›n do¤al sonucudur. Kiflilerin kendi inand›¤›de¤erler üzerine yemin etmek istemesi en do¤al haklar›d›r. Öte yandan, yeminuygulamas›n›n amac› bak›m›ndan da, kiflinin kendi inançlar›na uygun yeminetmesi, ulafl›lmak istenen hedefe daha uygundur. Kendi kutsallar› üzerine yemineden milletvekilleri, yeminlerine ba¤l› kalma konusunda daha hassas olacaklard›r.

Madde 44 – Ödenek ve yolluklar

Milletvekilinin ödenek ve yolluklar›na iliflkin hüküm uygulamada benimsendi¤indenaynen korunmufltur.

kalmayan il için ara seçime gidilmesi uygulamas› kald›r›lm›flt›r. TOBB önerisinde ise araseçimin tümden kald›r›lmas› önerilmektedir.

132. 1961 Anayasas›n›n 77. maddesinde yemin flu flekilde düzenlenmiflti: “Devletin ba¤›ms›zl›¤›n›,vatan›n ve milletin bütünlü¤ünü koruyaca¤›ma; Milletin kay›ts›z ve flarts›z egemenli¤ine,demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine ba¤l› kalaca¤›ma ve halk›n mutlulu¤u için çal›flaca¤›manamusum üzerine söz veririm”.

133. Tüm önerilerde, milletvekili yemininde yer alan, ideolojik ve etnik terimlerin ç›kar›lmas›benimsenmifltir. TÜSA‹D, Atatürk ilke ve ink›laplar›n›n ç›kar›lmas›n› önermifltir. TBB 2001önerisinde demokratik ve laik cumhuriyete ve Atatürk ilke ve ink›laplar›na ifadelerininç›kar›lmas› yerine “Türkiye Cumhuriyetinin nitelikleri” denmesini önermektedir. TOBB’daAtatürk ilke ve ink›laplar›n›n ç›kar›lmas›n› önermifltir. Bilim Kurulu ise Atatürk ilke veink›laplar› üzerine yemin ifadesini korumufltur.

134. ‹rlanda Anayasas›n›n bafllang›ç k›sm›nda, “Kutsal Üçlemenin ismiyle” bafll›yor ve Milletvekilive devlet baflkan› yemininde “Tanr›m bana yol göster ve beni destekle” (May God direct andsustain me) ifadesi yer almaktad›r (m. 12/8). Yine Almanya Anayasas›n›n bafllang›ç k›sm›nda,“Tanr› önündeki sorumluluklar›m›z›n bilincinde” ifadesiyle bafllamaktad›r. Milletvekili vedevlet baflkan› yeminleri “So help me God” (Bu yüzden Tanr›m bana yard›m et) ifadesi ilebitmektedir (m. 56). Ayn› yemin Polonya Anayasas›nda da bulunmaktad›r (m. 130). AvusturyaAnayasas›nda dini yemin yap›labilece¤i belirtilmektedir (m. 62).Yunanistan Anayasan›n 33.maddesinde ve 59. maddesinde Cumhurbaflkan› ve Milletvekili yemini düzenlenmifltir. Heriki yemin metninin sonunda, “…Kutsal, Özdefl ve Bölünmez Üçlü ad›na yemin ederim” ifadesiile bitmektedir. Ayr›ca, devam›nda, “Farkl› bir dinden ve inançtan olan Parlamento üyeleri,kendi dinlerinin ve inançlar›n›n flekline göre, ayn› yemini ederler” denilmektedir. GürcistanAnayasas›nda Cumhurbaflkan› yemini, “Tanr› ve Halk›n karfl›s›nda beyan ederim ki” ifadesiylebafllamaktad›r. (m. 71).

146


Madde 45 – Milletvekilli¤inin düflmesi

Milletvekilli¤inin düflürülmesi baz› yönlerden zorlaflt›r›lm›flt›r. ‹lk üç neden,Meclis karar›na ba¤l› olarak milletvekilinin düflmesini, sonuncu f›krada isemahkeme karar›yla do¤rudan düflmeyi düzenlemektedir. Devams›zl›k nedeniylemilletvekilinin düflmesi uygulamas›nda yeni bir yaklafl›m önerilmektedir. Bunagöre, bir ay içinde özürsüz ve izinsiz befl bileflime kat›lmayan milletvekilininmaafl›n›n beflte biri kesilecektir. E¤er milletvekili bir yasama y›l›nda iki maaflkesme cezas› al›rsa, bu durumda Genel Kurul milletvekilinin vekilli¤inin düflmesinekarar verebilecektir. Benzer uygulama Yunanistan’da bulunmaktad›r135.

Mahkeme karar›yla do¤rudan milletvekilli¤inin düflmesi için, al›nan cezan›ntaksirli suçlar hariç toplam befl y›l› bulmas› gerekmektedir. Dolay›s›yla, dahaönce ifllenmifl suçlar›n cezas› ald›¤› son ceza ile befl y›l› bulursa, milletvekilli¤idüflecektir. Bunun alt›nda kalan cezalar bak›m›ndan, cezan›n infaz› milletvekilli¤ininsona ermesine ertelenecektir. Her üç durumda da uygulamada ortak bir flekilde,düflme karar›n›n Meclis Genel Kurulunca verilebilece¤i belirtilmifltir. ‹kincif›kradaki gizli karar ve üçüncü f›kradaki duruma iliflkin nitelikli ço¤unluk flart›kald›r›lm›flt›r. Her üç karar da ortak bir flekilde, Anayasa Mahkemesinin denetiminetabidir.

Madde 46 – Yasama sorumsuzlu¤u ve dokunulmazl›¤›

Yasama sorumsuzlu¤u ve dokunulmazl›¤›, Avrupa ülkelerinde yayg›n olanuygulamalar ›fl›¤›nda yeniden düzenlenmifltir. Maddenin birinci f›kras›nda, yasamasorumsuzlu¤u ele al›nm›flt›r136. Bu düzenleme, hemen her ülkede benzer içerikledüzenlenmektedir137.

135. Yunanistan Anayasas›n›n “Ödenekler” bafll›kl› 63. maddesine göre, “Bir parlamento üyesinin,bir ay içinde, mazeretsiz olarak beflten fazla oturuma kat›lmamas› halinde, yer almad›¤› hertoplant› için, ayl›k tazminat›n›n otuzda biri kesilir” denilmektedir.

136. Yasama sorumsuzlu¤u hemen hemen tüm Avrupa ülkelerinde ayn› çerçevede düzenlenmifltir.Baz› ülkelerde, hakaret ve iftira aç›kça sorumsuzluk kapsam› d›fl›nda tutulmaktad›r. Örne¤inUkrayna Anayasas›na göre, “Ukrayna milletvekilleri, hakaret ve iftiraya göre öngörülensorumluluk d›fl›nda, parlamentoda veya parlamentonun kurumlar›nda verdikleri oylar›nsonuçlar›ndan ya da yapt›klar› konuflmalardan dolay› hukuki sorumluluk tafl›mazlar” (m.80).

137. TÜS‹AD 1993 ve TOBB 2000 önerilerinde, Meclis d›fl›nda tekrarlama yasa¤›n›n kald›r›lmas›bulunmaktad›r.

147


‹kinci ve üçüncü f›krada, yasama dokunulmazl›¤› düzenlenmifltir. Yasamadokunulmazl›¤› kapsam›ndan, yarg›lama ç›kar›lm›flt›r. Avrupa ülkelerinde yayg›nuygulama, yarg›laman›n dokunulmazl›k kapsam›nda olmamas›d›r. Soruflturmave kovuflturma, milletvekilinin Meclis çal›flmalar›na kat›lmas›n› engellememelidir138.Dokunulmazl›¤›n tek istisnas› tüm Avrupa ülkelerinde oldu¤u gibi suçüstü haliile s›n›rland›r›lm›flt›r. Bir y›la kadar olan cezalar para cezas›na çevrilebildi¤inden,suçüstü hali bir y›l ve daha fazla suçlar bak›m›ndan tan›nm›flt›r. Üçüncü f›kra,önceki düzenlemeler ile paralel flekilde, cezalar›n ertelenmesi uygulamas›n›sürdürmektedir139. Ancak, taksirli suçlar hariç, toplam befl y›l ve daha fazlacezay› gerektiren suçlardan hüküm giyen milletvekilinin vekilli¤i, kesin mahkemekarar›n›n Meclis Genel Kuruluna bildirilmesi ile do¤rudan düfltü¤ünden, cezainfaz edilecektir.

Madde 47 – Görev ve yetkileri

Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin görev ve yetkilerine iliflkin madde yenidendüzenlenmifltir. Meclisin görev ve yetkilerine giren tüm konular, tek bir maddealt›nda toplanm›flt›r. Maddenin birinci f›kras›nda, kanun koyma, de¤ifltirme vekald›rma görevine yer verilmifl ve bu yetkinin devredilmez oldu¤u ifade edilmifltir.Bir yenilik olarak, kanun önerme yetkisi beflyüzbin seçmene de tan›nm›flt›r140.Avrupa ülkelerinde yayg›n olan ve yar› do¤rudan demokrasinin bir arac› olarakgörülen bu yetkinin kapsam› ve ayr›nt›lar kanunla düzenlenecektir.

Yine bir baflka yenilik, Meclis, do¤rudan ya da beflyüzbin seçmenin iste¤i üzerine,bir kanunun yürürlü¤e girmesini halk oylamas›na sunabilecektir. Halkoylamas›sonucu olumsuz olursa kanun yürürlü¤e giremeyecektir. Üçüncü yenilik, istiflariamaçl› halk oylamas› karar› al›nabilecektir. Böylece, devleti ve toplumu ilgilendirenönemli hususlarda, yasama faaliyetinde bulunmadan, ya da karar almadan öncehalk›n görüflüne baflvurulabilecektir. Ancak, istiflari halk oylamas›n›n sonucuMeclis bak›m›ndan ba¤lay›c› olmad›¤› gibi, Anayasa Mahkemesi’nin de denetiminetabi de¤ildir.

138. TBB, TÜS‹AD ve D‹SK önerilerinde de, yarg›lama ve sorgulaman›n dokunulmazl›k kapsam›ndanç›kar›lmas› önerilmektedir.

139. Milletvekillerinin ifllemifl olduklar› suçlardan dolay› yarg›lanmalar› konusunda ya genelmahkemeler ya da yüksek mahkemeler yetkilendirilebilmektedir. Ancak, 1876 Kanun-iEsasi’den itibaren, Türkiye’de milletvekilleri vatandafllar gibi ayn› mahkemelerde yarg›lanmas›usulü uygulanmaktad›r. Milletvekillerinin yüksek mahkemelerde yarg›lanmas›n› gerektirecekmakul bir neden oldu¤u düflünülmemektedir.

140. D‹SK 2009 önerisinde ve TBB önerilerinde halk giriflimi önerilmektedir.

148


Temel hak ve özgürlükler bak›m›ndan do¤abilecek sak›ncalar aç›s›ndan, ikigüvence getirilmektedir. Birincisi, halk›n kanun önerisi, di¤er kanun önerilerindenfarkl› görülmemifltir. Parlamento, halk taraf›ndan yap›lan öneriyi di¤er önerilergibi inceleyecek, de¤ifltirebilecek, kabul ya da reddedebilecektir. ‹kincisi de,yürürlü¤e girmesi halk oylamas›na ba¤lanm›fl kanunlar, halk oylamas›ndan önceAnayasa Mahkemesinin denetimine tabi olacakt›r. Ayr›ca, antlaflmalar kanunlardanüstün kabul edildi¤inden, Anayasa Mahkemesi kanunlar›n ‹nsan Haklar›Sözleflmelerine uygunlu¤unu denetleyebilmektedir. Bunun yan›nda, hangi konular›nhalk giriflimi ya da halk oylamas›na konu olamayaca¤› aç›kça belirtilmifltir141.Temel hak ve özgürlük konular› halkoylamas›na konu olamaz fleklinde genel biryaklafl›m benimsenmemifltir. Çünkü, hemen hemen tüm kanunlar›n konusu, insanhaklar› ile ilgilidir.

Kanunlar›n görüflülmesi ve kabul edilmesi yönünde yeni bir düzenleme getirilmifltir.Uygulamada birçok soruna yol açt›¤›ndan, kald›r›lmas› önerilen kanun hükmündekararname uygulamas› yerine, sosyal ve ekonomik haklar ve ola¤anüstü hallereiliflkin ç›kar›lacak kanunlar›n görüflülmesi ve kabul edilmesinde, h›zl› yasalaflmayöntemi benimsenmifltir142. Böylece, kanun hükmünde kararname konusu olanlar,h›zl› ve acele yasa yapma yöntemi içinde ç›kar›lacakt›r. Bu, özgürlükler aç›s›ndanve hukuk devleti ilkesi aç›s›ndan, daha güçlü bir uygulama olarak düflünülmektedir.

Antlaflmalar bak›m›ndan öngörülen uygun bulma kanunu, Meclisin görev veyetkileri aras›nda yeni bir yaklafl›mla düzenlenmifltir143. Çerçeve anayasa anlay›fl›do¤rultusunda, detaylardan s›yr›lm›fl ve konunun özüne yer verilmifltir.Antlaflmalar›n kanunlardan üstün oldu¤u kabul edilerek, uygun bulma kanunununnitelikli ço¤unlukla Mecliste kabul edilmesi benimsenmifltir144.

141. Örne¤in ‹spanya Anayasas›na göre, “Bir organik kanun, halk giriflimi ve kanun önerilerininsunulmas›n›n flekil ve koflullar›n› belirler. Her halukarda 500.000’den az olmayan geçerliimzan›n bulunmas› gerekir. Bu giriflim, ne organik kanunlar, vergi ya da uluslar aras› iliflkilernede af bak›m›ndan uygulanamaz.” (m. 87/3). ‹talya Anayasas›na göre, vergi, bütçe kanunlar›,af ve uluslararas› antlaflmalar›n onaylanmas› referandum konusu yap›lamaz (m. 75/2).

142. Acil kanun yöntemi Azerbaycan Anayasas›nda da öngörülmektedir. Anayasaya göre, “Acililan edilen kanun tasla¤›, kabul edildi¤i günden itibaren 24 saat içinde, Azerbaycan CumhuriyetiCumhurbaflkan›na sunulur” (m. 97/II). Benzer düzenleme Ermenistan Anayasas›nda dabulunmaktad›r. Anayasaya göre, “Hükümetin karar›yla acil ilan edilen kanun tasar›s›n› MilliMeclis bir ay içinde görüflür ve oylamaya sunar” (m. 75/3).

143. Fransa’da da, önemli antlaflmalar›n onaylanmas› Meclis taraf›ndan kabul edilen bir uygunbulma kanununa ba¤lanm›flt›r (m. 53).

144. Örne¤in Bulgaristan’da da, askeri nitelik tafl›yan, uluslar aras› kurulufllara üyeli¤i sa¤layan,s›n›rlar› düzenleyen, hazine için yükümlülük getiren, devleti uluslararas› tahkimle ba¤layan,temel hak ve özgürlüklere iliflkin olan, kanunlarda de¤ifliklik öngören antlaflmalar›nonaylanmas›nda Meclisin üçte iki oy ço¤unlu¤u aranmaktad›r (m. 85).

149


Ayr›ca, uygun bulma kanunlar›na karfl›, Anayasa Mahkemesi’ne baflvuru yolugetirilmifltir145. Bu yeni uygulama ile ne Anayasa ile antlaflmalar, ne de antlaflmalarile kanunlar aras›nda bir çat›flma do¤mayacakt›r146. Anayasa ile çat›flan antlaflmalar,Anayasada de¤ifliklik yap›lana kadar yürürlü¤e giremeyecek, yürürlü¤e girmiflantlaflmalar ile çat›flan kanunlar, Anayasa Mahkemesi taraf›ndan iptal edilebilecektir.

Parlamentolar›n klasik yetkileri aras›nda kabul edilen, savafl ilan etme, bütçe vekesin hesap kanunlar›n› kabul etme yetki ve görevleri üçüncü ve dördüncüf›kralarda düzenlenmifltir. Burada konunun özüne iliflkin hususlara yer verilmifl,ayr›nt›lar kanun ve iç tüzük hükümlerine b›rak›lm›flt›r. Beflinci f›krada, Meclisinaf yetkisi düzenlenmifltir. Siyasi suçlar bak›m›ndan af mümkünken, adi suçlarbak›m›ndan af yasaklanm›flt›r147. Anayasada Meclise verilen seçme ve atamayetkileri de göz önüne al›narak, Meclisin yetki ve görevlerinin burada say›lanlarlas›n›rl› olmad›¤› alt›nc› f›krada düzenlenmifltir.

Madde 48 – Baflkanl›k Divan›

Baflkanl›k Divan›na iliflkin hususlar, konu bütünlü¤ü gözetilerek tek maddededüzenlenmifltir. Maddede sadece, Meclis Baflkanl›k seçimine iliflkin küçük birde¤ifliklik yap›lm›flt›r. ‹kinci oylamada üçte iki ço¤unluk yerine, beflte üç ço¤unlukaranmas› öngörülmüfltür. Böylece, konsensüs aray›fl›, aflamal› olarak, afla¤›yado¤ru azalt›larak, kabul edilmifltir148.

145. Benzer uygulama Fransa’da bulunmaktad›r. Cumhurbaflkan›, Baflbakan, Meclislerin Baflkanlar›,ve altm›fl milletvekili ya da senatorun baflvurusu üzerine, Anayasa Konseyi antlaflman›nAnayasaya ayk›r›l›¤›n› belirlemekte ve bu durumdaki bir antlaflman›n onaylanmas› Anayasade¤iflikli¤i sonras›na b›rak›lmaktad›r (m. 54). Yine ‹spanya’da, bir uluslararas› antlaflma ileAnayasa hükümleri aras›nda bir çat›flma söz konusu oldu¤unda, öncelikle Anayasa de¤iflikli¤iyap›lmas› gerekmektedir. Hükümet ya da Parlamentonun her iki kanad›, Anayasa Mahkemesinebaflvurarak böyle bir çat›flman›n olup olmad›¤›n›n belirlenmesini isteyebilmektedir (m. 95).Rusya Federasyonunda da, yürürlü¤e girmemifl antlaflmalar›n Anayasaya uygunlu¤unundenetimi konusunda Anayasa Mahkemesi yetkilendirilmifltir. Anayasaya ayk›r› bulunanantlaflmalar›n yürürlü¤ü girmesi ve uygulanmas› mümkün de¤ildir (m. 125/2-d, 6). Ayn›flekilde Ukrayna Anayasas›na göre, Anayasaya ayk›r› antlaflmalar›n kabulü, ancak UkraynaAnayasas›nda gerekli de¤iflikliklerin yap›lmas›ndan sonra mümkündür (m. 9).

146. TBB önerisinde de, uluslararas› sözleflmeler bak›m›ndan ön denetim önerilmektedir. BilimKurulu önerisinde, kanunlar›n insan haklar› sözleflmelerine ayk›r› olamayaca¤› ve AnayasaMahkemesi’ne denetim yetkisi önerilmektedir.

147. Örne¤in Yunanistan Anayasas›n›n “Genel ve Özel Af” bafll›kl› 47. maddesinde, “Genel af,ancak siyasal suçlar hakk›nda, Parlamento Genel Kurulunca üye tamsay›s›n›n beflte üçüço¤unlu¤uyla kabul edilen bir kanunla ç›kar›labilir. Adi suçlar için genel af, kanunla dahiç›kar›lamaz” denilmektedir.

148. TÜS‹AD 1993-1997 ve TOBB 2000 önerilerinde Meclis Baflkan›n›n bir dönem seçilmesiönerilmektedir.

150


Madde 49 – Çal›flma düzeni

Meclisin iç çal›flma düzenine iliflkin tüm hususlar tek bir maddede düzenlenmifltir.Maddede yer alan hususlar, Türk Anayasalar›nda istikrar kazanm›fl hükümleroldu¤undan, dilde sadeleflme d›fl›nda özü itibariyle korunmufltur149.

Madde 50 – Bilgi edinme ve denetim yollar›

Parlamentonun klasik yetki ve görevleri aras›nda say›lan bilgi edinme ve denetimyollar› tek bir maddede düzenlenmifltir150. Özü itibariyle korunan düzenlemede,baz› sadelefltirmeler yap›lm›flt›r151. Ayr›nt›lar iç tüzük hükümlerine b›rak›lm›flt›r.

Madde 51 – Cumhurbaflkan›n›n nitelikleri ve seçimi

Cumhurbaflkan›n›n nitelikleri, seçimi ve and içmesi tek bir maddede düzenlenmifltir.En son de¤ifliklikler yönünde, Cumhurbaflkan›n›n halk taraf›ndan seçilmesibenimsenirken, yetkilerinin klasik parlamenter sisteme uygun bir flekildes›n›rland›r›lmas› tercih edilmifltir152. Nitekim, Avrupa Birli¤i’ne üye ülkelerdenon ülkede devlet baflkan› halk taraf›ndan seçilirken, on ülkede Parlamentotaraf›ndan seçilmekte ve yedi monarflik ülkede ›rsi olarak belirlenmektedir153.

Cumhurbaflkan› adayl›k sürecine iliflkin de¤ifliklik önerilmifltir. Bu kapsamda,aday gösterilmede, meclis d›fl›ndan yüzde onu birlikte sa¤layan partilerin adaygöstermesi yöntemi tercih edilmemifltir.

149. D‹SK 2009 önerisinde, Meclisin salt ço¤unlukla toplan›p, salt ço¤unlukla karar almas›önerilmektedir.

150. 1924 Teflkilat-› Esasiye Kanunun 22. Maddesinde, Meclisin hükümeti denetleme yollar› k›sacatek bir maddede düzenlenmifl, ayr›nt›lar iç tüzü¤e b›rak›lm›flt›r.

151. Tüm anayasa önerilerinde bu hükümlerin aynen korundu¤u görülmektedir.152. TÜS‹AD 1993 önerisinde, Cumhurbaflkan›n›n Meclis taraf›ndan 5 y›l ve iki kez seçilmesi

önerilmifltir. TBB Cumhurbaflkan›n›n Meclis taraf›ndan ve 7 y›ll›k bir süre için seçilmesiniönermektedir. Bilim Kurulu, Cumhurbaflkan›n›n halk taraf›ndan seçilmesini önermektedir.D‹SK ve TOBB Cumhurbaflkan›n›n Meclis taraf›ndan seçilmesini önermektedir.

153. Parlamento taraf›ndan seçilen ülkeler flunlard›r: Almanya, Yunanistan, ‹talya, Estonya, ÇekCumhuriyeti, Romanya, Malta, Macaristan, Letonya ve Slovakya. Halk taraf›ndan seçilenülkeler; ‹rlanda, Finlandiya, Avusturya, Fransa, Slovenya, Portekiz, Polonya, Litvanya, K›br›s,Bulgaristan’d›r. Monarfli olan ülkeler, ‹spanya, Hollanda, ‹ngiltere, Belçika, Lüksemburg,‹sveç, Danimarka.

151


Çünkü mevcut düzenleme, Mecliste temsil edilen partilere aday belirleme yetkisivermezken, Meclis d›fl›nda kalan partilere aday belirleme yetkisi vermektedir.Cumhurbaflkan›n›n tarafs›zl›¤› aç›s›ndan partili aday olmas› istenmiyorsa, butüm partiler bak›m›ndan geçerli olmal›d›r. Ayr›ca, Meclis d›fl›nda kalan partilereittifak› zorunl› k›lan bu yöntem, Meclis içi ve Meclis d›fl› muhalefet ile iktidararas›nda bir kutuplaflmay› do¤uraca¤›ndan olumlu görülmemektedir. Bununyerine partilerin de¤il, milletvekillerinin ve seçmenlerin aday göstermesi yöntemitercih edilmifltir.


Cumhurbaflkan›n›n görev ve yetkileri yeniden düzenlenmifltir. Parlamenter sistemeuygun olarak, Cumhurbaflkan›n›n yetkileri, Anayasan›n uygulanmas›n› sa¤lamak,devletin birli¤i ve bütünlü¤ünü temsil etmek ve devlet organlar› ve kurumlar›aras›nda uyumu gerçeklefltirmekle s›n›rland›r›lm›flt›r146. Cumhurbaflkan›n›n devletbaflkan› s›fat›yla tek bafl›na yapt›¤› ifllemler, yarg› denetimi d›fl›nda kabuledildi¤inden bu yetkilerin tek tek say›lmas› yöntemi benimsenmifltir155. Üçüncüf›krada ise, Cumhurbaflkan›n›n di¤er görev ve yetkileri düzenlenmifltir156.Cumhurbaflkan›n›n hangi kararnameleri imzalayaca¤› yasama organ›n›n takdirineb›rak›lm›flt›r.

154. Örne¤in Frans›z Anayasas›na göre, “Cumhurbaflkan› Anayasan›n uygulanmas›n› sa¤lar. Oarabulucu olarak, hükümet makamlar›n›n düzgün iflleyiflini ve Devletin devaml›l›¤›n› sa¤lar.O ulusal ba¤›ms›zl›¤›n, toprak bütünlü¤ünün ve antlaflmalara riayetin güvencesidir (m. 5).Ayn› flekilde ‹spanya Anayasas›na göre, “Kral devletin bafl›d›r, devletin birli¤i ve devaml›l›¤›n›nsembolüdür. O kurumlar›n düzenli ifllemesi için arabuluculuk ve uyumu sa¤lar, özellikletarihsel topluluk milletleri dahil, uluslararas› iliflkilerde ‹spanya Devletinin en yüksektemsilcili¤ini yapar ve Anayasa ve kanunlarda ona verilen ifllevleri yerine getirir (m. 56/1).

155. Örne¤in Fransa’da da, Cumhurbaflkan›n›n tek bafl›na kulland›¤› yetkiler Anayasada maddemadde say›lm›flt›r. Maddeye göre, “Cumhurbaflkan›n›n 8(1), 11, 12, 16, 18, 54, 56, ve 61.Maddelerdeki hükümler d›fl›ndaki kararlar›, Baflbakan ve uygun durumda sorumlu bakanlartaraf›ndan imzalan›r” (m. 19). TBB ve Bilim Kurulu önerilerinde de Cumhurbaflkan›n›n tekbafl›na yapaca¤› yetkilerin say›lmas› yöntemi benimsenmifltir.

156. Genelde devlet baflkanlar›n›n baflbakan› atama ve görevden alma kararlar› tek bafl›na kulland›¤›bir yetkidir. Ancak ‹spanya’da, Krala tan›nan bu yetki Temsilciler Meclisi Baflkan›n›n karfl›imza kural›na ba¤lanm›flt›r (m. 64).

152


Madde 53 – Sorumluluk ve sorumsuzluk hali

Cumhurbaflkan›n›n siyasi sorumsuzlu¤u Parlamenter sistemin temel özelliklerindenbiridir. Karfl› imza kural› (countersignature) gere¤ince, devlet baflkan›n›n ifllemleri,kural olarak baflbakan›n ve gerekti¤inde ilgili bakan›n imzal› ile gerçeklefltirilir.Bu ifllemlerden, baflbakan ve ilgili bakan sorumludur157. Öte yandan, tek bafl›nayapt›¤› ifllemler yarg› denetimi d›fl›nda kabul edilir. Cumhurbaflkan›n›n cezaisorumlulu¤u konusunda yeni bir düzenleme yap›lm›flt›r. Cumhurbaflkan›n›ndokunulmazl›¤› ve vatana ihanet suçunun niteli¤i tart›flmal› bir konudur. Bunedenle, Cumhurbaflkan›n›n ister kiflisel, isterse görevi ile ilgili ifllemifl oldu¤uiddia edilen suçlar hakk›nda Meclisin nitelikli ço¤unlukla karar vermesiöngörülmektedir. Ancak, her türlü suç bak›m›ndan de¤il, en az befl y›l ve dahafazla cezay› gerektiren suçlar bak›m›ndan bu yetki tan›nmaktad›r. Di¤er suçlar›nyarg›lanmas›, görevinin sona ermesine ertelenir.

Cumhurbaflkan›n› suçland›rma karar›, belli say›da milletvekilinin teklifi vekabulüne ba¤lanm›flt›r. Böylece, Parlamento taraf›ndan seçilen ve ifllemifl oldu¤udüflünülen suç bak›m›ndan Parlamentonun güvenini yitiren Cumhurbaflkan›n›ngörevi sona ermektedir158.

157. Karfl› imza kural› hem parlamenter monarflilerde hem de parlamenter cumhuriyetlerdegeçerlidir. Örne¤in Parlamenter monarfli olan ‹spanya Anayasas›na göre, “Kral›n ifllemleri,Hükümet Baflkan› ve gerekti¤inde yetkili bakan taraf›ndan imzalan›r… Kral›n ifllemlerineimza atan kifliler bunlardan sorumludur” (m. 64).

158. Örne¤in Almanya’da, devlet baflkan›n›n Anayasay› ve di¤er federal yasalar›n kasten ihlaledilmesi durumunda suçland›r›lmas› (impeachment) yöntemi kabul edilmektedir. Suçlamaönerisi Temsilciler Meclisi ve Senatonun dörtte biri taraf›ndan yap›lmakta ve karar için üçteiki oy çoklu¤u aranmaktad›r. Anayasa Mahkemesi’nde yap›lan yarg›lamada, suçlu bulunmas›halinde görevi sona ermektedir (m. 61). Rusya’da, vatana ihanet ve di¤er a¤›r suçlar›n ifllenmesidurumunda Cumhurbaflkan›, milletvekillerinin üçte biri ile suçland›r›labilmekte ve üçte ikiço¤unlukla karar verilebilmektedir. Cumhurbaflkan› bir suçla itham edildi¤inde, söz konusueylemde suç unsuru olup olmad›¤› hakk›nda Yüksek Mahkemenin görüflü al›nmakta, dahasonra itham usulüne uyulup uyulmad›¤› konusunda Anayasa Mahkemesi görüflü al›nmaktave son aflamada Federasyon Konseyince (senato) görevinden uzaklaflt›r›lmaktad›r. ‹thamdanitibaren üç ay içinde bu süreç tamamlanmazsa Devlet Baflkan›na karfl› ileri sürülen ithamreddedilmifl say›lmaktad›r. (m. 93). Ukrayna’da da, Cumhurbaflkan›, vatana ihanet ve di¤erbir suç ifllemesi durumunda Meclis taraf›ndan suçland›r›labilmektedir. Görevden al›nmagiriflimi, Meclisin üye tamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤u ile yap›labilmektedir. Soruflturmay› yürütmeksavc›lardan oluflan özel bir araflt›rma komisyonu kurulmaktad›r. Soruflturma raporu sonras›Meclis üye tam say›s›n›n üçte iki ço¤unlu¤u ile suçland›rma karar›n› kabul edebilmektedir.Bu karar›n kabul edilmesi üzerine, Yüksek Mahkeme eylemlerin suç olup olmad›¤›n›, AnayasaMahkemesi ise suçland›rma prosedürüne uyulup uyulmad›¤›n› inceledikten sonra, Meclis üyetam say›s›n›n dörtte üçü ço¤unlu¤u ile Cumhurbaflkan›n› görevden alabilmektedir (m. 111).

153


Bu aflamadan sonra, görevi ile ilgili suçlardan dolay› Baflbakan ve Bakanlar gibiYüce Divanda, kiflisel suçlar›ndan dolay› Yarg›tay’da yarg›lanabilecektir159.Parlamentonun bu yönde bir karar› olmazsa, yarg›lama ve cezan›n infaz›, görevinsonuna kadar ertelenecektir. Devletin bafl› olmas› ve ülkenin birli¤i ve bütünlü¤ününsembolü olmas› hasebiyle, milletvekili dokunulmazl›¤›ndan daha da güvencelihale getirilmifltir. Bunun, parlamenter sistemin ruhuna daha uygun oldu¤udüflünülmektedir.

Madde 54 – Cumhurbaflkan›na vekâlet

Cumhurbaflkan›na vekâlet konusu, önceki düzenlemeler ile paralellikoluflturmaktad›r. ‹kinci f›krada, daha önce yaflanan tecrübeler ›fl›¤›nda,Cumhurbaflkan› seçimlerinin uzamas› halinde, önceki Cumhurbaflkan›n›n görevinedevam etmesi gere¤i aç›kça belirtilmifltir160.

159. TÜS‹AD 1993 önerisinde, vatana ihanetten sorumluluk anlay›fl› benimsenmekte ve YüceDivana gönderilen Cumhurbaflkan›n›n görevinden geçici olarak ayr›lm›fl say›laca¤› kabuledilmektedir. TOBB önerisinde, vatana ihanet uygulamas› benimsenmifl, üçte iki ço¤unluklaYüce Divana gönderilebilece¤i ve görevinin sona erece¤i kabul edilmifltir. Bilim Kuruluönerisinde de, Yüce Divana sevk edilme görevin sona ermesine yol açmaktad›r.

160. Cumhurbaflkan›na vekalet konusunda iki tür uygulama bulunmaktad›r. Genellikle bu yetkiMeclis Baflkan›na tan›nmaktad›r. Ancak Rusya’da oldu¤u gibi Baflbakana da Cumhurbaflkan›n›nvekalet yetkisi verilebilmektedir. Baflbakan vekalet görevini yerine getirirken baz› yetkilerikullanamayaca¤› Anayasada aç›kça düzenlenmektedir. Rusya Federasyonu Anayasas›na göre,“Rusya Federasyonu Cumhurbaflkan›n›n görevlerini yerine getiremedi¤i tüm durumlarda,bu görevler Rusya Federasyonu Hükümet Baflkan› taraf›ndan yerine getirilir. Rusya FederasyonuCumhurbaflkan› görevlerini yerine getiren kifli, Devlet Dumas›n› feshetme, referandum yapma,ayr›ca Rusya Federasyonu Anayasas›nda ilave ve de¤ifliklikler teklif etme hakk›na sahipde¤ildir.” (m. 92/3). Benzer bir düzenleme Belarus Anayasas›nda bulunmaktad›r. Anayasayagöre, “Cumhurbaflkanl›¤› görevi boflald›¤›nda veya Cumhurbaflkan› yükümlülüklerini yerinegetiremedi¤inde, yeni seçilen Cumhurbaflkan› yemin edene kadar yetkileri, Anayasadaöngörülen flekilde Belarus Cumhuriyeti Baflbakan›na devredilir” (m. 89).

154


Madde 55 – Bakanlar Kurulunun kuruluflu ve göreve bafllamas›

Bakanlar Kurulunun kuruluflu ve göreve bafllamas› tek bir maddede düzenlenmifltir.Yeni düzenlemede, Cumhurbaflkan›n›n hükümetin oluflumundaki etkisi,Parlamenter sisteme uygun olarak, s›n›rland›r›lm›flt›r. Cumhurbaflkan› istedi¤iherhangi bir milletvekilini de¤il, öncelikle, tek bafl›na hükümeti kurabilecek olanve parlamentoda mutlak ço¤unlu¤a sahip partinin liderini hükümeti kurmaklagörevlendirecektir161. Ayr›ca, Cumhurbaflkan› taraf›ndan yap›lan ifllem bir atamaolarak de¤il, bir görevlendirme olarak kabul edilmifltir162. Dolay›s›yla,görevlendirilen Parti Baflkan›n›n, kendi takdirine uygun olarak oluflturaca¤›Bakanlar Kurulu listesinin Cumhurbaflkan›nca imzalanmas› ile hükümet kurulmuflolacakt›r. Cumhurbaflkan› Bakanlar Kurulu listesine müdahale yetkisine sahipde¤ildir. Tek bafl›na hükümeti kuracak güçte bir parti bulunmad›¤› takdirde,Meclisteki sandalye say›s›na göre Parti Baflkanlar› hükümeti kurma göreviniüstlenecektir.

Kurulmufl olan hükümetin görevine devam edebilmesi, Meclisten güvenoyualmas›na ba¤l›d›r. Güvenoylamas› yöntemi öncekine uygun olarak düzenlenmiflve hükümetin kurulmas›n› kolaylaflt›rmak amac›yla, basit ço¤unluk güvenoyuiçin yeterli görülmüfltür.

161. Benzer uygulama Bulgaristan (m. 99) ve Yunanistan’da da görülmektedir (m. 37).162. Baflbakan›n belirlenmesinde genelde Devlet Baflkan› taraf›ndan görevlendirme ve Parlamentonun

güven oyu temel unsurlard›r. Ancak baz› ülkelerde, baflbakan önce Meclis taraf›ndan seçilmekteve ard›ndan devlet baflkan› taraf›ndan atanmaktad›r. Örne¤in Almanya’da, Baflbakan(Chancellor) devlet baflkan›n›n önerisi üzerine Temsilciler Meclisi taraf›ndan seçilmektedir.Temsilciler Meclisinde (Bundestag) mutlak ço¤unlu¤u alan kifli seçilmifl say›lmaktad›r. Seçilenkifli daha sonra Devlet Baflkan› taraf›ndan atanmaktad›r. Devlet Baflkan›n›n önerdi¤i kifliTemsilciler Meclisinde seçilmemesi durumunda, Temsilciler Meclisi üyelerinin yar›s›ndanbir fazlas›n›n oyuyla bir Baflbakan seçebilmektedir (m. 63). ‹spanya’da ise, Kral öncelikleParlamentoda bulunan siyasi parti gruplar› temsilcileri ve Temsilciler Meclisi Baflkan›nadan›flt›ktan sonra, Hükümet Baflkanl›¤› için bir aday önermektedir. Önerilen aday, hükümetprogram›n› haz›rlamakta ve Temsilciler Meclisine güven oylamas› için sunmaktad›r. Mutlakço¤unlukla Meclisten güven oyu almas› durumunda, Kral bu kifliyi hükümet baflkan› olarakatamaktad›r. E¤er iki ay içinde bir hükümet kurulamazsa Kral Parlamento seçimlerininyenilenmesine karar verebilmektedir (m. 99). Fransa örne¤inde ise, Cumhurbaflkan› baflbakan›atamakta ve görevine son verebilmektedir (m.8). Belarus’da ise, Baflbakan aday› Temsilcilermeclisinden iki haftal›k bir sürede izin almaktad›r. Temsilciler Meclisi arka arkaya iki kez,bu adayl›¤a onay vermezse, Cumhurbaflkan› seçimlerin yenilenmesine karar verebilmektedir.Temsilciler Meclisinin izninden sonra Cumhurbaflkan› baflbakan› atamaktad›r (m. 106).Azerbaycan’da da, Cumhurbaflkan› bir aday önerisinde bulunmakta, Meclis bu aday› üç defaredderse, Cumhurbaflkan›, Baflbakan› do¤rudan atayabilmektedir (m. 118/III).

155


Konuyla ba¤lant›s›ndan dolay›, Geçici Bakanlar Kurulunun kuruluflu da, ayn›madde içinde, düzenlenmifltir. Günümüzde pek bir anlam› kalmayan, üç bakan›ngörevinden istifa etmesi yönteminden vazgeçilmifltir. Di¤er hususlar, özü itibariylekorunmufltur.

Madde 56 – Baflbakan ve Bakanlar›n siyasi sorumlulu¤u

Baflbakan ve Bakanlar›n siyasi sorumlulu¤u ile ilgili hususlar tek bir maddededüzenlenmifltir. Birinci f›krada kolektif sorumlulu¤a, ikinci f›krada, bireyselsorumlulu¤a yer verilmifltir. ‹kinci f›krada ayr›ca, “bakan yard›mc›l›¤›”n›nanayasal temeli sa¤lanm›flt›r163. ‹lgisinden dolay›, görev s›ras›nda güven oyuistenmesi, siyasi sorumluluk bafll›¤› alt›nda düzenlenmifltir. Hükümetin düflmesineyol açacak bu güven oylamas›nda üye tam say›s›n›n salt ço¤unlu¤u flart›aranm›flt›r164. Yönteme iliflkin hususlar di¤er güven oylamalar› ile ayn› oldu¤undanbu maddede tekrar edilmemifltir. Dördüncü f›krada, Yüce Divana sevk edilen birbakan›n bakanl›¤› düflerken, Baflbakan›n sevk edilmesi halinde hükümetindüflece¤ine iliflkin kural korunmufltur. Cumhurbaflkan› makam›n›n boflalmas›halinde ne olaca¤› daha önceki Anayasalarda belirtildi¤i halde, Baflbakanl›kmakam›nda boflalmas› halinde, yenisi seçilinceye kadar ne olaca¤› gösterilmemifltir.Beflinci f›kradaki düzenleme ile, bu konuya da bir aç›kl›k getirilmifltir.

163. Bakan Yard›mc›l›¤› uygulamas›, Yunanistan Anayasas›nda da tan›nmaktad›r. Anayasan›n81. maddesine göre, “Kanun, Alternatif Bakanlar›, Devlet Bakanlar›n›, hükümet üyesiolabilecek Bakan Yard›mc›lar›n› ve ayn› zamanda sürekli Bakan Yard›mc›lar›n› da düzenler”(m. 81/1). Devam›nda, “Parlamento üyeli¤i için öngörülen niteliklere sahip olmayan bir kifli,hükümetin üyesi veya Bakan Yard›mc›s› olarak atanamaz” denilmektedir. Ayr›ca 83. maddede,“Bakan Yard›mc›lar›, Baflbakan ve yetkili Bakan’›n ortak karar›yla kendilerine sunulanyetkileri kullan›rlar”. TÜS‹AD 1993 önerisinde de, bakan yard›mc›l›¤› önerilmektedir.

164. Parlamenter sistemde hükümetin düflürülmesini zorlaflt›r›c› farkl› yöntemler kullan›labilmektedir.Örne¤in Almanya’da, Baflbakan Meclis taraf›ndan seçildi¤i için, Meclis Baflbakan›n güvensizlikoyuyla düflürülmesinden önce, üye tamsay›s›n›n salt ço¤unlu¤u ile yeni bir baflbakan seçerve görevdeki baflbakan›n görevden al›nmas›n› Devlet Baflkan›ndan ister. Devlet baflkan› buiste¤e uyar ve yeni seçilen kifliyi atar (m. 67). Ukrayna’da, gensoru önergesi verilmesi Meclisinüçte birinin tekli¤i ve üye tam say›s›n›n salt ço¤unlu¤unun oyuna ba¤lanm›flt›r. Ayr›ca, ola¤antoplant› dönemi boyunca bir defa yap›labilir ve hükümet program›n›n onaylanmas›ndansonraki bir y›l içerisinde, güven oylamas› yap›lamaz denilmektedir (m. 87).

156


Madde 57 – Milli güvenlik ve savunma

Milli güvenlik ve savunma ile ilgili tüm konular tek bir maddede düzenlenmifltir.Birinci f›krada, Bakanlar Kurulunun sorumlulu¤u önceki düzenlemelere paralelflekilde tan›nm›flt›r. ‹kinci f›krada, yine Devlet Baflkanlar›na tan›nan klasik temsilgörevlerinden biri olan Baflkomutanl›k görevi sürdürülmüfltür157. Genel KurmayBaflkanl›¤›n›n atanmas› yönteminde bir de¤ifliklik yap›lm›flt›r. Milli savunmaBakanlar Kurulunun sorumlulu¤unda oldu¤undan, Genel Kurmay Baflkan›n›natanmas›nda Milli Savunma Bakan›n›n teklifi ve Bakanlar Kurulunca atanmas›usulü benimsenmifltir166. Genel Kurmay Baflkan›, Milli Savunma Bakan›na karfl›sorumlu k›l›nm›flt›r. Cumhurbaflkan›n›n icrai yetkileri s›n›rland›r›ld›¤›ndan, buanlay›fla paralel olarak, savunma gibi icrai bir konuda Bakanlar Kurulu yetkilik›l›nm›flt›r167. Di¤er hususlar, yasama organ›n›n takdirine b›rak›lm›flt›r. MilliGüvenlik Kurulu, Anayasal bir kurulufl olmaktan ç›kar›lm›flt›r168.

Madde 58 – Tüzükler ve yönetmelikler

‹darenin düzenleyici ifllemleri olan tüzük ve yönetmelikler tek bir maddededüzenlenmifltir169. Yeni düzenlemede, kanun hükmünde kararname uygulamas›tamamen kald›r›lm›flt›r.

165. Örne¤in Yunanistan Anayasas›n›n 45. maddesinde “Baflkomutanl›k” kenar bafll›¤› ile,“Cumhurbaflkan›, Milletin Silahl› Kuvvetlerinin baflkomutan›nd›r ve bu komuta, Hükümettaraf›ndan kanunla belirtilen flekilde yürütülür.” Benzer flekilde Fransa’da da, Cumhurbaflkan›silahl› kuvvetlerin baflkomutan› kabul edilmekte ve Yüksek Savunma konseyleri ve komitelerinebaflkanl›k edece¤i ifade edilmektedir (m. 15). Azerbaycan Anayasas›na göre, “AzerbaycanCumhuriyeti Cumhurbaflkan›, Azerbaycan Cumhuriyeti Silahl› Kuvvetlerinin Baflkomutan›d›r”(m. 9/III).

166. Avrupa ülkelerinde yayg›n uygulama Silahl› Kuvvetlerin Milli Savunma Bakanl›¤›na ba¤l›olmas›d›r. Örne¤in Almanya Anayasas›n›n 65a maddesine göre, “Silahl› Kuvvetlerle ilgilikomuta yetkisi Savunma Bakanl›¤›ndad›r”. Ayn› flekilde Fransa’da, ulusal savunmadanBaflbakan sorumlu tutulmufl ve askeri makamlara atama yetkisi Baflbakana verilmifltir (m.21).

167. TÜS‹AD 1993 önerisinde, Genel Kurmay Baflkan›n›n Milli Savunma Bakan›na karfl› sorumluolmas› gerekti¤i önerilmifltir. TOBB 2000 önerisinde Genel Kurmay Baflkan›n›n Baflbakanakarfl› sorumlu olmas› önerilmifltir. D‹SK 2009 önerisinde de, Genel Kurmay Baflkanl›¤›n›nMilli Savunma Bakanl›¤›na ba¤lanmas› önerilmifltir.

168. TÜSA‹D 1997-2006 önerilerinde Milli Güvenlik Kurulunun anayasal kurulufl olmaktanç›kar›lmas› önerilmifltir. D‹SK 2009 önerisinde, savunma vurgusu pekifltirilmek üzere ad›n›nUlusal Savunma Dan›flma Kurulu olmas› önerilmektedir.

169. Bilim Kurulu önerisinde, tüzüklerin kald›r›lmas› önerilmifltir.

157


Madde 59 – ‹darenin kurulufl ve esaslar›

Üniter devlet ilkesine uygun olarak, idarenin kurulufl ve esaslar› tek bir maddededüzenlenmifltir. Maddenin birinci f›kras›nda, idarenin bütünlü¤ü ve yasall›¤›ilkesi kabul edilmifl, merkezden yönetim ve yerinden yönetim ilkeleri korunmufltur.‹kinci f›krada, önceki Anayasa hükmüne uygun olarak, merkezi idaredüzenlenmifltir. Üçüncü f›krada ise, mahalli idareler düzenlenmifl ve yerelyönetimlerin özerkli¤i ilkesine vurgu yap›lm›flt›r. Ancak buradaki özerklik ilkesi,yerel yönetimlerin güçlendirilmesi anlam›nda bir özerkliktir. Yoksa, özerklikilkesi, federal ya da bölgeli devlete yol açacak ve ülke bütünlü¤üne zarar verebilecek,farkl› bir yönetim anlay›fl›na imkân vermez. Yerel yönetimlerin daha dagüçlendirilmesi ad›na il özel idarelerinin kald›r›lmas› önerilmifltir170. Ayr›camahalli idarelerin seçimlerinin genel seçimlerden farkl› olarak befl y›lda biryap›lmas› benimsenmifltir. Yerel yönetim seçimlerinin her dört y›lda bir yap›lmas›hizmetlerin aksamas›na yol açabilece¤i gibi, genel seçimlerden farkl› tarihlerdeolmas›n›n, bir anlamda hükümetin yerel seçimlerde performans›n›nde¤erlendirilmesine de imkân verece¤i düflünülmektedir.

Dördüncü f›krada, merkezi idarenin mahalli idareler üzerindeki vesayet yetkisitan›n›rken, beflinci f›krada, mali özerkli¤i güçlendirecek mali kaynaklar sa¤lanmas›ve bununla ba¤lant›l› olarak hesapverebilirlik ilkelerine vurgu yap›lmaktad›r.Mahalli idarelerin ortak birlikler kurmalar›na imkân sa¤layan önceki Anayasadayer alan hüküm, alt›nc› f›kraya konulmufltur.

Madde 60 – Kamu hizmeti görevlilerinin görev ve sorumluluklar›

Kamu hizmeti görevlilerinin görev ve sorumluluklar›na iliflkin hususlar, tek birmaddede düzenlenmifltir. Daha önceki anayasalarda sorunsuz olarak iflleyenhükümler, aynen yeni düzenlemede de korunmufltur. Memurlar›n yarg›lanmas›konusu, kanunla düzenlenecek konular aras›nda say›lm›fl ve bu konunun kapsam›yasama organ›n›n takdirine b›rak›lm›flt›r. Maddenin dördüncü f›kras›nda, kanunsuzemir konusu maddeye dahil edilmifltir. Konusu suç teflkil etmeyen hukuka ayk›r›emirler bak›m›ndan kanunla istisnalar öngörülebilece¤i kabul edilirken, konususuç teflkil eden emirler bak›m›ndan hiçbir istisnan›n tan›nmayaca¤› flüpheye yervermeyecek flekilde düzenlenmifltir. Dolay›s›yla, askeri alanda da olsa, konususuç teflkil edecek ve özellikle askeri darbeye zemin haz›rlayacak hiçbir emir, yerinegetirilemez.

170. TOBB 2000 önerisinde de il özel idarelerinin kald›r›lmas› önerilmifl ancak, “bölge idareleri”kurulmas› önerilmifltir. TBB 2001 önerisinde, yerel yönetimlere il, belediye, köy yan›ndabölge idareleri de önerilmifltir. TÜS‹AD 2006 raporunda da alt bölge ve bölge yönetimiönerilmektedir. D‹SK 2009 önerisinde de bölge yönetimi önerilmektedir.

158


Madde 61 – ‹darenin yarg›sal denetimi

‹darenin yarg›sal denetimine iliflkin esaslar tek bir maddede düzenlenmifltir.Yarg›sal denetime iliflkin ve bir ço¤u hukukun genel ilkesi haline gelmifl ilkeleraynen benimsenmifltir. Cumhurbaflkan›n›n tek bafl›na yapt›¤› ifllemlerin yarg›denetimine tabi olmad›¤›, Cumhurbaflkan›n›n sorumluluk halini düzenleyenmaddede yer verildi¤inden, burada tekrar edilmemifltir. Yüksek Askeri fiura vekararlar›na iliflkin düzenleme, Anayasal bir hüküm olmaktan ç›kar›lm›flt›r. Böylebir kurumun varl›¤› ve kararlar› yasama organ›n›n takdirine b›rak›lm›flt›r. Ancakidarenin her türlü ifllem ve eylemlerinin yarg› denetimine aç›k olaca¤›na dair ilke,bu tür kurumlar›n kararlar› için de geçerli olacakt›r. Nitekim, bu anlay›flla paralelolarak Hâkimler ve Savc›lar Yüksek Kurulunun da tüm kararlar›n›n yarg›ya aç›kolmas› öngörülmektedir.

Madde 62 – Kamu kurumu niteli¤indeki meslek kurulufllar›

Kamu Kurumu niteli¤indeki meslek kurulufllar›n› düzenleyen hüküm, sadelefltirilerekyeniden düzenlenmifltir.

Madde 63 – Kamu Denetçili¤i Kurumu

Ombudsmanl›k kurumu karfl›l›¤› olarak kabul edilen Kamu Denetçili¤i Kurumu,ayr› bir maddede düzenlenmifltir. Parlamento ad›na idareyi denetleyecek kurum,uluslararas› standartlarda bir ulusal insan haklar› kurumu niteli¤indedüzenlenmektedir. Bu nedenle, ba¤›ms›zl›k ve ço¤ulculuk unsurlar›na kurumunoluflumunda yer verilmesi esast›r. Parlamento taraf›ndan seçilecek bir bafldenetçidenoluflacak kurum, do¤rudan Parlamentoya karfl› sorumlu olacakt›r. Ancak, dahaönceki düzenlemede, Kurumun Meclis Baflkanl›¤›na ba¤l› olaca¤›n›n söylenmesiba¤›ms›zl›k görüntüsünü azalt›c› bir etkiye sahip olacakt›r. Kamu bafldenetçisininseçimin kolaylaflt›rmak amac›yla, daha basit bir seçilme yöntemi getirilmifltir.Kurumun ba¤›ms›zl›¤› aç›s›ndan önemli görülen, kendi çal›flma kurallar›n›kendisinin belirlemesi gerekti¤i hususuna vurgu yap›lm›flt›r171.

171. ‹spanya Anayasas›n›n 54. Maddesinde, genel çerçevede ombudsmanl›k (Defensor del Pueblo)kurumu düzenlenmifltir. ‹spanya örne¤i, klasik ombudsmanl›k kurumundan farkl› olarakinsan haklar›n›n korunmas› görevini de üstlenmektedir. Bu nedenle ‹spanya’da ayr› bir ulusalinsan haklar› kurumu oluflturulmam›flt›r. Maddeye göre, “Bir organik kanun, bu bölümdeyer alan haklar›n korunmas› için Parlamento Yüksek Komisyoneri olarak atanan Halk›nSavunucusu kurumunu düzenler. Kurum bu amaçla idarenin faaliyetlerini denetler veParlamentoyu bu konuda bilgilendirir”.

159


Madde 64 – Düzenleyici ve denetleyici kurumlar

Çerçeve bir anayasa oluflturma ilkesinden hareket edildi¤inden dolay›, tüm uzman,düzenleyici ve denetleyici kurumlar›n tek tek Anayasada düzenlenmesi yöntemindenvazgeçilmifltir. Bu do¤rultuda, Yüksek Ö¤retim Kurumu, Radyo ve TelevizyonÜst Kurulu, Diyanet ‹flleri Baflkanl›¤›, Atatürk Dil ve Tarih Yüksek Kurumunaisim olarak Anayasada yer verilmemifltir172. Bu ve benzeri kurumlar bak›m›ndanortak ilkelerin belirlenmesi yöntemi seçilmifltir. Günümüzde, bu tür kurumlar›nsay›s› her geçen gün artmaktad›r. Bunlar›n hepsine Anayasada yer vermek, yada baz›s›na yer verip baz›s›na yer vermemek, tutarl› bir yöntem görülmemektedir.Bu nedenle, bu kurumlar›n özellikleri, oluflumlar›, görev ve yetkilerine iliflkintemel ilkeler gösterilmekte ve bu kurumlar hakk›nda ç›kar›lacak kanunlar›n builkelere uygunlu¤u aranmaktad›r.

Madde 65 – Yarg› ba¤›ms›zl›¤› ve tarafs›zl›¤›

Mevcut düzenlemede yarg› ba¤›ms›zl›¤›n›n temel ilkeleri korunurken, tarafs›zl›kilkesine de aç›kça yer verilmifltir. Birinci f›krada, kapsay›c›l›¤›ndan dolay› hukukauygun ifadesi tercih edilerek, Anayasa ve kanun ifadesi kald›r›lm›flt›r. Ayr›ca,ba¤›ms›zl›k ve tarafs›zl›kla ilgisinden dolay›, “Kanunda belirtilenlerden baflka,resmi ve özel hiçbir görev alamazlar” ifadesi de bu f›kraya eklenmifltir. Di¤erf›kralardaki hususlar, yarg› ba¤›ms›zl›¤›n›n temel unsurlar› olarak korunmufltur.

Madde 66 – Hâkimlik ve savc›l›k teminat›

Hâkimlik ve savc›l›k teminat› bafll›¤› alt›nda, hakimlik ve savc›l›k mesle¤i vegüvenceleri düzenlenmifltir. Böylece, hâkimlik ve savc›l›k mesle¤ine yer verenayr› bir maddeye gerek görülmemifltir. Ayr›nt›lardan ar›nd›r›lm›fl flekilde, her ikimaddenin özü korunmufltur.

172. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumunun anayasal bir kurulufl olmaktan ç›kar›lmas›,tüm önerilerde kabul edilmektedir.

160


Madde 67 – Hâkimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu

Hâkimler ve Savc›lar Yüksek Kurulu’nun yap›s›nda baz› de¤ifliklikler yap›larak,maddenin özü korunmufltur173. Kurulun oluflumunda, ba¤›ms›zl›k ve ço¤ulcutemsil esas al›nm›flt›r. Kurul üyelerinin say›s›nda bir de¤ifliklik yap›lmam›flt›r.Ancak Kurula üye seçenler aras›nda 1961 Anayasas›nda oldu¤u gibi Meclise deyer verilmifltir174. Alt derece adli ve idari hâkim ve savc›lar› taraf›ndan üyeseçilmesi yöntemine devam edilmifl, ancak kontenjanlar› s›n›rland›r›lm›flt›r. BöyleceKurula, TBMM, Cumhurbaflkan›, Yarg›tay ve Dan›fltay, Türkiye Adalet Akademisive alt derece hâkim ve savc›lar taraf›ndan üye seçilebilmektedir. Genel Kurullar›nüye seçimlerinde t›kanmalar› önlemek amac›yla, en fazla oy alan aday›n seçilmesiöngörülmüfltür.

Maddeye iliflkin yap›lan ikinci önemli de¤ifliklik, Adalet Bakan›n›n Kuruldanç›kar›lmas› olmufltur175.

173. Baz› ülkelerde yarg› organlar› üyelerinin seçiminde, ba¤›ms›z kurullar oluflturuldu¤u gibi baz›uygulamalarda bu yetki Cumhurbaflkan› ve Meclis taraf›ndan kullan›labilmektedir. Örne¤inRusya Federasyonu Anayasas›na göre, “Rusya Federasyonu Anayasa Mahkemesi, RusyaFederasyonu Yüksek Mahkemesi, Rusya Federasyonu Yüksek Hakem Mahkemesi hâkimleri,Rusya Federasyonu Cumhurbaflkan›n›n önerisiyle Federasyon Konseyi (senato) taraf›ndanatan›r. Di¤er federal mahkemelerin hakimleri, federal kanunla belirlenmifl flekilde, RusyaFederasyonu Cumhurbaflkan› taraf›ndan atan›r.” (m. 128). Ayn› flekilde Ukrayna’da da,Yüksek Adalet Kurulunun önerisi ile hâkimler ilk befl y›ll›k süre için Cumhurbaflkan› ondansonra süresiz atama Meclis taraf›ndan yap›lmaktad›r (m. 128).

174. Bu tür kurullara üye seçiminde Meclise öncelik verilmesi, karfl›laflt›rmal› hukukta tercih edilenbir yöntemdir. Nitekim Bulgaristan’da 25 üyeli Yüksek Yarg› Konseyi’nin 11 üyesi Meclistaraf›ndan seçilmektedir. Temyiz Mahkemesi Baflkan›, Üst Derece ‹dare Mahkemesi Baflkan›ve Baflsavc›s› do¤al üye kabul edilme ve Devlet Baflkan› taraf›ndan atanmaktad›rlar. Di¤er11 üye ise yarg› organlar› taraf›ndan seçilmektedir. Üyeler befl y›l için seçilmekte ve tekrarseçilme mümkündür. Adalet Bakan› Kurula ancak oy hakk›na sahip olmadan kat›labilmektedir(m. 130). ‹talya Anayasas›na göre, Yüksek Yarg› Konseyi’nin baflkanl›¤› Devlet Baflkan›taraf›ndan yap›lmakta, üyelerin üçte birini Meclis seçmektedir. Yarg›tay cumhuriyet baflsavc›s›do¤al üye kabul edilirken, di¤er üyeler alt derece yarg›çlar taraf›ndan seçilmektedir (m. 104).Ukrayna’da, Yüksek Adalet Konseyi yirmi üyeden oluflmaktad›r. Üyeler Ukrayna YüksekRadas› (Meclis), Cumhurbaflkan›, Hâkimler Kurultay›, Avukatlar Kurultay›, Yüksek Ö¤retimKurumu, Bilimsel Kurulufllar Temsilci Organ› üçer üye seçmektedir. ‹ki üye savc›lar› temsileden kurum taraf›ndan seçilmektedir. Yüksek Mahkeme Baflkan›, Adalet Bakan› ve Baflsavc›,Yüksek Adalet Konseyinin tabi üyesidir. (m. 131). Ermenistan’da 26 kifliden oluflan AdaletKonseyi’nin baflkanl›¤› Cumhurbaflkan› taraf›ndan yap›lmakta, Adalet Bakan› ve Baflsavc›baflkan yard›mc›s› görevinde bulunmaktad›r. Konsey’e Cumhurbaflkan› taraf›ndan iki hukukçubilim adam›, dokuz hakim, üç savc› olmak üzere 14 kifli atanmaktad›r. ‹lk derece, istinaf veTemyiz Mahkemesinden üçer üye atanmaktad›r. (m. 94).

175. TÜS‹AD, TOBB ve TBB 2007 önerilerinde Adalet Bakan› kurul baflkan› olarak önerilmemekte,oy hakk›na sahip olmadan kurulda bulunabilece¤i kabul edilmektedir.

161


Y›llardan beri bu yönde yap›lan tart›flmalara son vermek ve Kurumu tart›flmakonusu olmaktan ç›karmak amac›yla, Kurum baflkan›n›n, kendi üyeleri aras›ndanKurumca seçilmesi yöntemi benimsenmifltir168. Maddeye iliflkin di¤er hususlar,en son yap›lan de¤iflikliklere uygun olarak düzenlenmifltir.

Bir di¤er önemli de¤ifliklik de, Kurulun tüm kararlar›na karfl› yarg› denetimininönünün aç›lmas›d›r. Böylece, yarg› denetimi önünde hiçbir istisna kabuledilmemifltir.

Madde 68 – Yüksek Seçim Kurulu

Yüksek Seçim Kurulu, seçimlerin yarg› gözetim ve denetimi alt›nda yap›lmas›gerekti¤i ilkesine paralel olarak, Yasama yerine Yarg› bölümünde düzenlenmifltir177.Kurul üyelerinin tamam› yüksek yarg› üyelerinden oluflmaktad›r ve kararlar›kesindir. Seçim hukukuna iliflkin uyuflmazl›klar›n çözüldü¤ü en yüksek mercidir178.Kurulun üye say›s› yediden onbire yükseltilmifl ve yedek üye uygulamas›kald›r›lm›flt›r. Kurul üyelerinin, Yarg›tay ve Dan›fltay Genel Kurullar›nca do¤rudande¤il, Hâkimler ve Savc›lar Yüksek Kurulunca belirlenmesi yöntemi tercihedilmifltir. Yeni Anayasal düzende halk oylamas› ve seçimlere daha fazla imkântan›nd›¤›ndan, Yüksek Seçim Kurulu, sürekli çal›flan bir yarg›sal organ halinedönüfltürülmüfltür179. Bu, ayn› zamanda, Kurulun seçim hukukuna daha fazlahâkim olmas›na imkân tan›yacakt›r.

176. ‹spanya Anayasas›na göre, “Yarg› Gücü Genel Konseyi” Yüksek Mahkeme Baflkan›baflkanl›¤›nda, Kral taraf›ndan atanm›fl 20 üyeden oluflmaktad›r. Üyelerin 12’si alt dereceyarg›çlar aras›ndan, 4’ü Temsilciler Meclisi taraf›ndan ve dördü Senato taraf›ndan önerilmektedir(m. 122).

177. TBB önerisinde de, Yüksek Seçim Kurulunun yarg› bölümünde düzenlenmesi önerilmektedir.178. Seçimlerin denetimi genellikle ya Parlamentoya ya da bir yarg› organ›na b›rak›lmaktad›r.

Örne¤in Almanya’da seçimlerin denetimi Temsilciler Meclisine (Bundestag) verilmifltir.Meclisin kararlar›na karfl› Anayasa Mahkemesine baflvurulabilmektedir (m. 41). AnayasaMahkemesi seçimlerin denetiminde görevlendirildi¤i gibi özel bir mahkemedegörevlendirilebilmektedir. Örne¤in Bulgaristan’da (m. 66), Ermenistan’da (m. 100) veAzerbaycan’da (m. 86) Anayasa Mahkemesi görevliyken, Yunanistan’da Özel YüksekMahkeme seçimlerin denetimiyle görevlendirilmifltir (m. 100).

179. D‹SK önerisinde de, YSK’n›n sürekli çal›flan bir yap›da dönüfltürülmesi önerilmifltir.

162


Madde 69 – Say›fltay

Say›fltay’› düzenleyen madde baz› de¤iflikliklerle korunmufltur. Yeni Say›fltayKanununa paralel flekilde, daha kapsay›c› niteli¤inden dolay›, “kamu idaresi”kavram› kullan›lm›flt›r. Bu kavram, kamu ve özel hukuk hükümlerine tabi olupolmad›¤›na bak›lmaks›z›n, tüm idare, kurulufl, müessese, birlik, iflletme, ba¤l›ortakl›k ve flirketleri kapsamaktad›r. Bu çerçevede, Say›fltay’›n denetim alan›,Merkezi yönetim bütçesi kapsam›ndaki kamu idareleri ile sosyal güvenlikkurumlar›n›, mahalli idareleri, sermayesindeki kamu pay› do¤rudan veya dolayl›olarak yüzde elliden fazla olan özel kanunlar ile kurulmufl anonim ortakl›klar›,kamu kurumu niteli¤indeki meslek kurulufllar› hariç di¤er kamu idareleri ilebunlara ba¤l› veya bu idarelerin kurduklar› veya do¤rudan do¤ruya ya da dolayl›olarak ortak olduklar› her çeflit idare, kurulufl, müessese, birlik, iflletme ve flirketlerikapsamaktad›r. Ayr›ca, Anayasa ve di¤er kanunlarca verilen denetim görevidenilerek, Siyasi partilerin denetimi konusunda ilgili Anayasa hükmüne degönderme yap›lm›flt›r. ‹kinci ve üçünü f›kra hükümleri aynen korunmufltur.

Madde 70 – Yüksek mahkemeler

Çerçeve Anayasa anlay›fl›na ba¤l› kalarak, yüksek mahkemeler tek bir maddededüzenlenmifltir180. Askeri yarg› Anayasadan tamamen ç›kar›lm›fl ve bu do¤rultudaAskeri Yarg›tay ve Askeri Yüksek ‹dare Mahkemesi de kald›r›lm›flt›r181. AnayasaMahkemesi yüksek mahkemeler aras›nda say›lm›fl, ancak öneminden dolay›ayr›ca düzenlenmifltir.

Maddenin ikinci f›kras›nda, Yarg›tay, Dan›fltay ve Uyuflmazl›k Mahkemeleriningörev alanlar› belirlenmifltir. Di¤er f›kralarda ise, bu mahkemelerin üyelerininseçimine iliflkin temel hususlara yer verilmifltir. Bu kapsamda, Yarg›tay veDan›fltay’›n üyelerinin belirlenmesinde, Hâkimler ve Savc›lar Yüksek Kuruluyetkili k›l›nm›flt›r.

180. Portekiz Anayasas›’n›n 211. maddesinde de yüksek mahkemeler bir maddede say›lm›flt›r.181. TBB 2001 ve Bilim Kurulu önerilerinde sadece Askeri Yüksek ‹dare Mahkemesinin kald›r›lmas›

önerilmifltir.

163


Madde 71 – Anayasa Mahkemesinin kuruluflu

Anayasa Mahkemesinin üye say›s› onyediden yirmikiye yükseltilmifltir182. Bununnedeni, Anayasal flikâyet yolunun kabul edilmesi ile Mahkemenin ifl yükününoldukça artacak olmas›d›r. Mahkemenin üye say›s›n›n artmas›, daire say›s›n›nartmas›na imkân verecektir. Mahkemeye üye seçiminde, Anayasan›n genelindebenimsenen yaklafl›ma uygun olarak, en fazla üye seçme yetkisi TBMM’yeverilmifltir183. Yarg›tay ve Dan›fltay Genel Kurullar›na do¤rudan üye seçme yetkisigetirilmifltir. Böylece, TBMM, Cumhurbaflkan›, Yarg›tay ve Dan›fltay, AnayasaMahkemesine üye seçebilmektedir. Kamu Denetçili¤i Kurumu, Hâkimler veSavc›lar Yüksek Kurulu ve Anayasa Mahkemesine üye seçiminde, ilk oylamadasalt ço¤unluk ve ikinci oylamada son iki aday aras›nda en fazla oy alan›n seçilmeyöntemi benimsenmifltir. Böylece, üye seçme konusunda yaflanacak t›kan›kl›klar›nönüne geçilmek istenmifltir. Di¤er konular, en son yap›lan Anayasa de¤iflikliklerido¤rultusunda düzenlenmifltir.

182. TBB 2001 önerisinde üye say›s› 21 olarak önerilmifltir. TBB 7 üyenin Meclis taraf›ndanseçilmesini önerirken, Bilim Kurulu 8 üyenin Meclis taraf›ndan seçilmesini önermektedir.Her iki öneride de Yüksek Yarg› organlar›n›n do¤rudan üye seçmesi önerilmifltir.

183. ‹talya’da Anayasa Mahkemesi 15 üyeden oluflmakta, üçte biri devlet baflkan›, üçte biriParlamento ve üçte biri de yüksek yarg› organlar› taraf›ndan seçilmektedir (m. 135). Fransa’daAnayasa Konseyi 9 üyeden oluflmakta, üçü Millet Meclisi, üçü Senato ve üçü de DevletBaflkan› taraf›ndan atanmaktad›r (m. 56). Almanya’da 16 üyeden oluflman Mahkemeninüyelerinin yar›s›n› Temsilciler Meclisi (Bundestag) ve yar›s›n› da Senato (Bundesrat) taraf›ndanseçilmektedir (m. 94). Portekiz’de 13 üyeli Mahkemenin 10 tanesi Meclis, 3’ü kendisitaraf›ndan seçilmektedir (m. 224). Polonya’da 15 üyenin tamam› Temsilciler Meclisi (Sejm)taraf›ndan seçilmektedir (m. 194). Macaristan’da Meclis taraf›ndan seçilen 11 üyedenoluflmaktad›r (m. 32A). Slovakya’da Ulusal Konsey taraf›ndan önerilen 20 isim içinden devletbaflkan› taraf›ndan seçilen 10 üyeden oluflmaktad›r (m. 134). Lüksemburg Anyasas›na göre,Anayasa Mahkemesi yüksek yarg› organlar› baflkanlar› ve yine onlar taraf›ndan gösterilenadaylar aras›ndan Kral (Grand Duke) atanan befl kifli olmak üzere toplam 9 üyeden oluflmaktad›r(m. 95). Avusturya Anayasas›na göre, Anayasa Mahkemesi, bir baflkan, bir baflkan yard›mc›s›12 üye ve 6 yedek üyeden oluflmaktad›r. Baflkan, baflkan yard›mc›s›, alt› as›l üç yedek üye,Federal Hükümetin önerisi üzerine Devlet Baflkan› taraf›ndan atanmaktad›r. Di¤er alt› as›lüç yeden üyede, Temsilciler Meclisi ve Senatonun önerisi üzerine Devlet Baflkan› taraf›ndanatanmaktad›r (m. 147). Bulgaristan’da 12 üyeden oluflan Anayasa Mahkemesi’nin üçte birUlusal Meclis, üçte bir Devlet Baflkan› ve üçte biri de Yüksek Temyiz Kurulu ve Üst Derece‹dare Mahkemesi taraf›ndan seçilmektedir (m. 147). Ukrayna’da Anayasa Mahkemesi 18üyeden oluflmakta, Cumhurbaflkan›, Meclis ve Hâkimler Kurultay› alt›flar üye seçmektedir(m. 148). Belarus’ta Anayasa Mahkemesi 12 üyeden oluflmakta, 6 üye Cumhurbaflkan› 6 üyeSenato taraf›ndan atanmaktad›r. Baflkan› ise, Cumhurbaflkan›n›n önerisi ile Senato taraf›ndanatanmaktad›r (m. 116). Ermenistan Anayasas›na göre, 9 üyeden oluflan Anayasa Mahkemesiüyelerinin befli Milli Meclis, dördü Cumhurbaflkan› taraf›ndan atanmaktad›r (m. 99).

164


Madde 72 – Üyelerin görev süresi ve üyeli¤in sona ermesi

Anayasa Mahkemesi üyelerinin, görev süresi befl y›l ve iki defa seçilebilme olana¤›tan›nm›flt›r. Böylece, üye yap›s›n›n, toplumsal de¤iflime paralel de¤iflebilmesine imkansa¤lanmak istenmifltir. Parlamentonun her dört y›lda bir de¤iflti¤i bir uygulamada,bu de¤iflimin di¤er kurumlara da yans›mas›na olanak tan›nmal›d›r. Performans›ndanmemnun olunan üyeler yeniden seçilebilir ve toplamda on y›l görev yapabilir.


Anayasa Mahkemesinin görev ve yetkileri, baz› de¤iflikliklerle aynen korunmufltur.Antlaflmalar kanunlardan üstün k›l›nd›¤›ndan, Anayasa Mahkemesi antlaflmalarada uygunlu¤u denetleyecektir184. Anayasa de¤iflikliklerini ise, sadece flekil yönündendenetlenece¤ine iliflkin hüküm korunmufltur. Teklif yasa¤› kald›r›ld›¤›ndan,Mahkemenin Anayasa de¤iflikliklerinde flekil denetimi üzerinden esas denetimiyapmas› mümkün de¤ildir. Yeni uygulama olarak getirilen, ifltiflari halk oylamalar›için, denetim öngörülmemifltir. Bu halk oylamalar›n›n, herhangi bir ba¤lay›c›sonucu yoktur. Tamamen kamuoyunun önemli konularda görüflünü ö¤renmeyeyöneliktir. ‹kinci f›krada, flekil denetiminin kapsam› önceki düzenlemeye paralelflekilde belirlenmifltir. Üçüncü f›krada, Anayasa Mahkemesine bireysel baflvuruhakk› tan›nmaktad›r185. Bireysel baflvuru hakk›n›n kapsam›, Anayasada yer alankiflisel ve siyasal haklarla s›n›rl› tutulmufltur. Bu haklar›n düzenlenmesinde Avrupa‹nsan Haklar› Sözleflmesi ile paralellik kuruldu¤undan, Sözleflmeye ayr›ca göndermeyapmaya gerek yoktur.

Dördüncü f›krada, Yüce Divan görevi düzenlenmifl ve burada yarg›lanacak kiflilerbelirlenmifltir186. Yarg›lanacak kifliler, Cumhurbaflkan›, Bakanlar Kurulu üyelerive Yüksek Yarg› mensuplar›d›r. Bu kifliler, egemenlik yetkilerini kullanan üstderece organlard›r. Oysa, Genel Kurmay Baflkan› ve Kuvvet Komutanlar›, bunitelikte kifliler de¤ildir. Bu kifliler idarenin bir parças›d›r. Eflitlik ilkesi gere¤ince,di¤er idari organlar›n baflkanlar›na ayr› bir yarg›lama hakk› verilmedi¤i gibi üstderece komutanlara da ayr› bir yarg›lama öngörülmemektedir.

184. Polonya’da Anayasa Mahkemesi hem kanunlar›n hem de antlaflmalar›n Anayasaya uygunlu¤unudenetleyebilmektedir (m. 188). Benzer flekilde Bulgaristan’da da, onaylanmadan önce,imzalanan uluslararas› antlaflmalar›n Anayasa ile uyumunu denetlemektedir (m. 149/4).Belarus’da da, kanunlar›n, Cumhurbaflkan› kararnamelerinin Anayasa ve taraf olunanantlaflmalara uygunlu¤u Anayasa Mahkemesinin denetimine tabidir (m. 116).

185. Anayasal flikâyet hakk› post-sosyalist anayasalarda da tan›nmaktad›r. Rusya, Anayasada yeralan haklara karfl› bireysel baflvuru hakk› tan›nmaktad›r (m. 125/4). Ayn› flekilde Tacikistan’da(m. 14/2), Gürcistan’da (m. 11) bireysel baflvuru hakk› tan›nmaktad›r.

186. TBB 2007 önersinde, Yüce Divan görevi Yarg›tay’a b›rak›lm›flt›r.

165


Beflinci f›krada, Meclisin milletvekillerinin dokunulmazl›¤›n›n kald›r›lmas› vedüflmesi kararlar›na karfl› iptal baflvurusu düzenlenmifltir. Konu bütünlü¤ünüsa¤lama yaklafl›m› çerçevesinde, Mahkemenin görevine giren konu, bu maddeiçinde düzenlenmifltir.

Madde 74 – ‹ptal davas›

‹ptal davas› açacak kifliler ve süre bak›m›ndan do¤an farkl›l›klar kald›r›lm›flt›r.Kanun hükmünde kararname uygulamas›na son verildi¤inden, iptal davas›nakonu olan ifllemler, kanunlar ve TBMM içtüzü¤üdür. fiekil yönünden iptal davas›,on gün, esas yönünden altm›fl gün olarak belirlenmifltir. Ayr›ca, uygulamadatereddüde yol açmamak amac›yla, flekil ve esas denetimine iliflkin sürelerin, halkoylamas›na sunulacak Anayasa de¤iflikli¤i ve kanunlar için de geçerli oldu¤ubelirtilmifltir. Dolay›s›yla, halk oylamas›na sunulmak üzere Resmi Gazetedeyay›mlanan Anayasa de¤ifliklikleri ve kanunlara karfl› on gün içinde sadece flekilyönünden, kanunlara karfl› ise altm›fl gün içinde esas yönünden dava aç›labilecektir.Halk oylamas› sonras›, Anayasa Mahkemesine dava aç›lamaz. Dava açacakkifliler bak›m›ndan, Meclis üye tam say›s›n›n beflte biri de¤il, alt›da birine iptaldavas› açma hakk› getirilmifltir. Milletvekili say›s›n›n alt›yüze ç›kt›¤› göz önüneal›n›nca, beflte bir say›s› yüksek bir say› kalmakta ve dava açmay› zorlaflt›rmaktad›r.

Maddenin üçüncü f›kras›nda, antlaflmalar›n iç hukuktaki yerine iliflkin yeniuygulamaya paralel olarak, uygun bulma kanunlar›na karfl› iptal davas› açmayöntemi benimsenmifltir187. Böylece, uygun bulma kanununa konu olan antlaflmaile Anayasa aras›nda yorum yoluyla giderilemeyecek aç›kl›kta bir çat›flma sözkonusu oldu¤unda, Anayasa Mahkemesi uygun bulma kanunu iptal edebilecektir.Böylece, Anayasa de¤iflikli¤i gerçeklefltirilene kadar, ilgili antlaflma yürürlü¤egirmeyecektir. Böyle bir uygulama, her fleyden önce yürürlü¤e girmifl antlaflmalarile Anayasa aras›nda bir çat›flma do¤mas› ihtimaline son verdi¤i gibi, kanunlar›nantlaflmalara uygunlu¤unun denetimini de kolaylaflt›racakt›r. Ayr›ca, antlaflmalar›nyorumunda uygulama birli¤i sa¤layacakt›r.

187. Benzer düzenleme Azerbaycan Anayasas›nda da bulunmaktad›r. Anayasaya göre, AzerbaycanAnayasa Mahkemesi, “Azerbaycan Cumhuriyetinin yürürlü¤e girmemifl devletleraras›antlaflmalar›n›n Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasas›na uygunlu¤unu; AzerbaycanCumhuriyetinin hükümetleraras› antlaflmalar›n›n Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasas› vekanunlar›na uygunlu¤unu denetler” (m. 130/III-6). Maddenin son f›kras›nda, Anayasayaayk›r› bulunan antlaflmalar›n yürürlü¤e girmeyece¤i ifade edilmifltir (m. 130/X). Benzerdüzenleme Gürcistan Anayasas›nda da bulunmaktad›r. Maddeye göre, “Uluslararas›antlaflmalar›n ve sözleflmelerin anayasaya uygunlu¤unu görüflmek” Mahkemenin görevleriaras›ndad›r. (m. 89/e).

166


Madde 75 – ‹tiraz yolu

‹tiraz yolu, özü itibariyle korunmufltur. Ancak, mahkemelerde, Anayasaya ayk›r›l›kyan›nda, taraf olunan antlaflmalara da ayk›r›l›k ileri sürülebilecektir. Mahkemeninret karar›n›n Resmi Gazetede yay›nlanmas›ndan sonra, ayn› kanun hükmünekarfl› dava aç›lamama süresi, on y›ldan befl y›la düflürülmüfltür. Bu, özellikleuluslararas› hukuka ve içtihatlara uygunlu¤un sa¤lanmas› yönünden önemlidir.Özellikle, insan haklar› hukukunun dinamik yap›s›na ayak uydurulmas› aç›s›ndan,on y›ll›k süre çok uzundur188.

Madde 76 – Anayasa Mahkemesi kararlar›

Anayasa Mahkemesi kararlar›n›n, hüküm f›kras›n›n ba¤lay›c›, gerekçesinin iseba¤lay›c› olmad›¤›, ancak ilgili makamlarca öncelikle dikkate al›nmas› anlay›fl›benimsenmifltir. Bu ayn› zamanda Anayasa Mahkemesinin kanun koyucu gibihareket etmemesi yasa¤› ile paralellik oluflturmaktad›r. Mahkeme üyelerinin ayn›kararda farkl› gerekçeleri olabilmektedir. Bu anlamda, karara kat›lan üyeler defarkl› gerekçeler ortaya koyabilmektedir. Dolay›s›yla, gerekçe her zaman kararakat›lan üyelerin ortak görüflünü de yans›tmamaktad›r. ‹ptal hükmünün yürürlüktarihinin ertelenmesi uygulamas› devam ettirilirken, bir y›ll›k süre alt› ayaindirilmifltir. Bu sürenin uzunlu¤u, Anayasaya ayk›r› oldu¤u halde yasalar›nuygulanmas›na yol açmaktad›r. Anayasaya ayk›r› görülen yasan›n uygulanmamas›ve görülmekte olan davalar›n bekletilmesi bak›m›ndan ise bir y›ll›k süre haks›zyere davalar›n uzamas›na yol açmaktad›r. Ayr›ca, alt› ayl›k süre, yasama organ›n›ngerekli düzenlemeyi yapmas› için yeterlidir. Anayasa Mahkemesinin anayasaldayanaktan yoksun olarak uygulad›¤› yürürlü¤ü durdurma Anayasada aç›kçadüzenlenmifltir. Ayr›ca, bireysel baflvurular bak›m›ndan önem tafl›yan ve Avrupa‹nsan Haklar› Mahkemesi’nin de kulland›¤›, geçici tedbir karar› verme yetkiside, Anayasa Mahkemesine tan›nm›flt›r.

Maddenin beflinci f›kras›nda, Mahkemenin nitelikli ço¤unlukla karar vermesigereken konular belirlenmifltir. Burada, bir yenilik olarak, uygun bulma kanunlar›bak›m›ndan da iptal hükmü verilmesi üçte iki ço¤unluk flart›na ba¤lanm›flt›r.Böylece, üyelerin üçte ikisi aç›kça antlaflma ile Anayasa aras›nda bir çat›flmaoldu¤unu düflünüyorsa, uygun bulma kanunu iptal edilebilecektir. Parti kapatma,seçime kat›lmama ve mali yard›m kesme cezas› verilmesi bak›m›ndan da, ayn›ço¤unluk aranmaktad›r.

188. TOBB, TBB 2001 ve 2007 önerilerinde bu süre üç y›l olarak önerilmifltir. Bilim Kuruluönerisinde bu süre befl y›l olarak belirlenmifltir.

167


Madde 77 – Anayasan›n de¤ifltirilmesi

Anayasan›n de¤ifltirilmesi yönteminde baz› de¤ifliklikler yap›lm›flt›r. Her fleydenönce, Anayasan›n Meclis ve halk oylamas› yoluyla tümden veya k›smende¤ifltirilebilece¤i aç›kça düzenlenmifltir189. Halka Anayasa de¤ifliklik önermeyetkisi verilmifltir. Kanunlar için beflyüzbin seçmen yeterli iken, Anayasade¤iflikliklerinde iki milyon seçmene bu yetki tan›nm›flt›r190. Anayasa de¤iflikli¤i,Meclisin beflte üç ço¤unlu¤u ile kabul edilebilmektedir. Bu durumda,Cumhurbaflkan› geri gönderme ya da halk oylamas›na sunmak zorundad›r. Gerigönderilen de¤ifliklik teklifi, tekrar beflte üç ve üçte ikiden az bir ço¤unluklakabul edilirse bu durumda tek seçenek, halk oylamas›d›r. Do¤rudan ya daCumhurbaflkan›n›n geri göndermesi üzerine, Mecliste üçte iki ve üzerinde birço¤unlukla kabul edilen anayasa de¤iflikli¤inin halk oylamas›na sunulmas› Meclisintakdirine kalm›flt›r191. Bu durumda, Cumhurbaflkan› de¤il, Meclis halk oylamas›nakarar verecektir. Dolay›s›yla, Meclisin üçte iki ço¤unlu¤u ile halk oylamas›istemedi¤i bir durumda Cumhurbaflkan› halk oylamas› karar› alamayacakt›r192.

189. Karfl›laflt›rmal› hukukta yayg›n uygulama, ola¤an meclisin ve halk oylamas›nda seçmenlerinAnayasay› tümden ya da k›smen de¤ifltirebilmesidir. Ancak Bulgaristan örne¤inde oldu¤ugibi, Anayasan›n tümden de¤ifltirilmesi ya da devletin flekli ve niteliklerinin de¤ifltirilmesikonusunda, “Büyük Ulusal Meclis” kurulmas› öngörülebilmektedir. Normal Meclis 240üyeden oluflurken, Büyük Ulusal Meclis 400 üyeden oluflmaktad›r. Bu Meclisin üyelerininseçiminde normal seçim yöntemi kullan›lmaktad›r. Büyük Ulusal Meclisin oluflturulmas› ileilgili ça¤r›y› normal Meclisin üçte iki ço¤unlu¤u yapabilmektedir. Büyük Ulusal Meclisinseçimleri tamamland›¤›nda normal Meclisin görevi sona ermektedir. Bu Meclis sadece Anayasade¤ifliklik teklifleri hakk›nda karar verebilmekte, ancak acil durumlarda Ulusal Meclisinyapt›¤› ifllere de karar verebilmektedir. Anayasa yapma ifllevi tamamlan›nca Büyük UlusalMeclisin görevi sona ermekte, Devlet Baflkan› normal Meclis için seçim karar› almaktad›r(m. 157-163).

190. Örne¤in Gürcistan Anayasas›na göre, 30 bin seçmen kanun teklifinde bulunabilirken, 200bin seçmen Anayasa de¤iflikli¤i teklifi verebilmektedir (m. 102).

191. ‹spanya örne¤inde de, Parlamentoda üçte iki ço¤unlukla kabul edilmifl bir anayasa de¤iflikli¤ininhalk oyuna sunulmas›, Parlamentonun her iki dairesinin onda birinin iste¤ine ba¤lanm›flt›r.Ancak Anayasan›n tümden de¤iflimi ya da Anayasada belirlenen belli hükümlerine iliflkinde¤iflikliklerde zorunlu halkoylamas› yolu kabul edilmektedir (m. 167-168). ‹talya’da beflyüzbinseçmen anayasa de¤iflikli¤i hakk›nda referandum isteyebilmektedir. Ancak Parlamentodaüçte iki ço¤unlukla kabul edilen de¤ifliklikler hakk›nda referandum istenememektedir (m.138).

192. Bilim Kurulunca haz›rlanan öneride, Cumhurbaflkan›n›n anayasa de¤iflikliklerini geri göndermeyetkisi kald›r›lmakta, halkoyuna sunma yetkisi tamamen Meclise verilmektedir. TBB önerisinde,1/3 yaz›l› teklif korunurken, 2/3 tek karar say›s› olarak benimsenmifltir. Anayasan›n halkoyunasunulmas› Meclisin dörtte bir ço¤unlu¤un oyuna ba¤lanm›flt›r. Burada da Cumhurbaflkan›n›nhalkoyuna sunma yetkisi kald›r›lm›flt›r. TOBB önerisinde de, üçte bir oy oran› ile Meclisinanayasa de¤iflikliklerini halkoyuna göndermesi kabul edilmektedir. Cumhurbaflkan›n›n anayasade¤iflikliklerini geri gönderme yetkisi kald›r›lmaktad›r. TÜS‹AD 1993 önerisinde halk oylamas›yolu tümden kald›r›lmaktad›r.

168


Halk oylamas›nda bir Anayasa de¤iflikli¤inin kabul edilmesi için geçerli oylar›nyar›s›ndan ço¤unun olumlu olmas› gerekmektedir. Ancak, Anayasan›n birincimaddesi kapsam›na giren konularda bir de¤ifliklik söz konusu oldu¤unda, buteklif, hem Mecliste üçte iki ile kabul edilmek zorunda, hem de halk oylamas›ndaseçmenlerin üçte ikisinin geçerli oylar› ile kabul edilmesi gerekmektedir193.

Madde 78 – Bafllang›ç ve kenar bafll›klar

Önceki düzenlemeden farkl› olarak, bafllang›ç k›sm› metne dahil edilmemifltir.Genellikle bafllang›ç k›s›mlar›, uygulanabilir normlar içermedi¤inden, metne dahiledilmezler. Kenar bafll›klar da önceki düzenleme ile paralel flekilde, metne dahilsay›lmam›flt›r.

193. Baz› ülke anayasalar›nda, anayasalar›n belli bölümlerinin de¤ifltirilmesinde daha zorlaflt›r›c›bir usul belirlenmektedir. Örne¤in Rusya Federasyon Anayasas›na göre, Anayasan›n 1., 2.,ve 9. bölümlerinin hükümleri, Federasyon Konseyince (senato) de¤ifltirilemez. Bu bölümlerdekihükümlere iliflkin bir de¤ifliklik teklifi Federasyon Konseyi ve Devlet Dumas› (Millet Meclisi)milletvekillerinin üye tamsay›s›n›n beflte üç ço¤unlu¤u ile kabul edilirse, Anayasa Meclistoplan›r. Anayasal Meclis ya bu bölümlere iliflkin hükümlerin de¤ifltirilemez oldu¤unu onaylarya da Anayasal Meclisin üçte iki ço¤unlu¤u taraf›ndan kabul edilen ve halk oylamas›nasunulacak olan Anayasa tasar›s›n› haz›rlar. Halk oylamas›nda, seçmenlerin yar›s›n›n kat›lmas›ve kat›lanlar›n salt ço¤unlu¤unun evet demesi durumunda, Anayasa de¤iflikli¤i kabul edilmiflolur (m. 135).

mÜsİad'ın anayasa Önerileri

News & Politics