muzej u egzilu

ASIM ĐELILOVIĆ MUZEJ UEGZILUBOSNA I HERCEGOVINA U MODERNOM DOBU

M U Z E J U E G Z I L UBosna i Hercegovina u modernom dobuAsim Đelilović – izbor iz kolekcije Lektorica: Ferida Duraković Repro-foto: Dragana Antonić i Enis LogoDTP: Boriša Gavrilović Arhivska građa: Istorijski arhiv BiHSarajevo, Umjetnička galerija Bosne iHercegovine, Gradska galerija Collegiumartisticum Sarajevo, Arhiv Srednje BosneTravnik, Zavičajni muzej Travnik, SlavkoMaksimović, Besim Spahić, Dejan Kršić,Stjepan RošPriloge za muzej omogućili: SlavkoMaksimović, Zlatko Ugljen, OgnjenkaFinci, Ibrahim Krzović, Jasmina Hopić,Edin Numankadić, Nenad Veličković,Radoslav Lješić, Miroslav Šimek, DejanKršić (102/105, 121), Mirko Ilić (58), NinaPirnat-Spahić (172/175), Enver Sujoldžić

E-mail: [email protected]

S a r a j e v o , 2 0 1 5 .

ASIM ĐELILOVIĆ MUZEJ UEGZILUBOSNA I HERCEGOVINA U MODERNOM DOBU

SADRŽAJ

07MUZEJ U EGZILU KAO IDEJA I KAO POTREBA

11AUSTROUGARSKI PERIOD U BOSNI I HERCEGOVINI 1878-1918. GODINE

37PERIOD KRALJEVINE SRBA, HRVATA I SLOVENACA 1918-1929. GODINEPERIOD KRALJEVINE JUGOSLAVIJE 1929-1941. GODINE

59PERIOD NEZAVISNE DRŽAVE HRVATSKE 1941-1945. GODINENARODNO-OSLOBODILAČKI RAT U JUGOSLAVIJI 1941-1945. GODINE

79PERIOD SOCIJALISTIČKE JUGOSLAVIJE 1945-1990. GODINE

213PERIOD REPUBLIKE BOSNE I HERCEGOVINE

240PERIOD BOSNE I HERCEGOVINE

Sadržaji koji su pripremljeni, odabrani i prezentirani u ovoj knjizi-katalogudio su građe koju sam počeo prikupljati prije osam-devet godina, u vrijemekada sam obavljao funkciju člana Umjetničkog savjeta Udruženja likovnihumjetnika primijenjenih umjetnosti i dizajnera Bosne i Hercegovine (ULU-PUBiH). Odluka da to radim rezultat je mog uvida u skromnu arhivu ovogudruženja, na osnovu koje su članovi ondašnje redakcije za pripremu jubi-leja – obilježavanja 50 godina od osnivanja – pripremili knjigu Dizajn uBosni i Hercegovini. To se dogodilo 2006. godine.

Drugi važan razlog je što studenti dizajna u Bosni i Hercegovini o di-zajnerskoj sceni u nas, o njenim zagovornicima i nositeljima kroz različiteperiode razvoja Bosne i Hercegovine, znaju vrlo malo ili ne znaju ništa.Takvi se sadržaji ne izučavaju planski čak ni na studiju dizajna!

U početku, moja namjera je bila da se stvori fundus za budući Muzej di-zajna u Bosni i Hercegovini. No, kako je vrijeme odmicalo, a zbirka posta-jala sve obimnija i sadržajnija, odlučio sam svoju ideju o osnivanju muzejatransformirati u Muzej u egzilu, a pored zbirke plakata i proizvoda proširitiga likovnom zbirkom, bibliotekom, fonotekom i filmotekom.

Razlozi za to su brojni: veliki broj Bosanaca i Hercegovaca izvan do-movine, politički procesi u zemlji koji ne ostavljaju veliku nadu da će “vo-ljom domaćih stanovnika” Bosna i Hercegovina preživjeti; te potreba da sesvijest o BiH sačuva i održi. No, možda najvažniji razlog jeste spoznaja daje Bosna i Hercegovina u modernom dobu, ne samo kao država već kao dru-štvo, trpjela česte “promjene kursa”, koje su ostavljale snažne brazgotine na

MUZE J U EGZILU K AO IDE JA I K AO POTREBA 7

MUZEJ U EGZILU KAO IDEJAI KAO POTREBA

njenom licu. Od dolaska Austro-Ugarske Monarhije 1878. godine pa sve dodanašnjih dana, u Bosni i Hercegovini je instalirano i demontirano osamrazličitih država. A riječ je o periodu od samo 137 godina! To je za povijest,priznaćete, objektivno kratko vrijeme da bi se obezbijedile pretpostavke zamiran, stabilan i kontinuiran rast i razvoj jednog društva. Nakon Austro-Ugarske, 1918. godine formira se Država Slovenaca, Hrvata i Srba, koju dvamjeseca kasnije smjenjuje Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Potom se ovadržava 1929. godine transformira u Kraljevinu Jugoslaviju. Nakon kralje-vine, teritorij Bosne i Hercegovine ulazi 1941. godine u sastav NezavisneDržave Hrvatske. Od 1945. godine Bosna i Hercegovina je u sastavu tzv.Druge (Titove) Jugoslavije. Nakon demokratskih izbora 1990. godine na-staje Republika Bosna i Hercegovina, da bi potpisivanjem Dejtonskog mi-rovnog sporazuma 1995. godine ostala samo Bosna i Hercegovina.

Svaka od pomenutih političkih tvorevina nastojala je demontirati pret-hodni upravno-politički sistem u Bosni i Hercegovini i utemeljiti novi, tepomoću njega oblikovati društveni, ekonomski i kulturni prostor. U takvimokolnostima i s takvim sadržajima ne može se govoriti o kontinuitetu raz-voja bosanskohercegovačkog društva; naprotiv – može se govoriti tek o nje-govu diskontinuitetu.

I taj diskontinuitet u razvoju Bosne i Hercegovine prati i predstavlja ovazbirka, sa svim njegovim specifičnostima. Naravno, ne kao iscrpna studijaveć kao katalog pojava, procesa i rezultata koji će, možda, u naknadnoj nauč-noj studiji ponuditi odgovore u kojem pravcu i kako se ovo društvo moglokretati, te s kakvim će se rezultatima legitimirati.

Konačna zamisao vezana za ovaj projekt-zbirku jeste da se sačuva svi-jest o Bosni i Hercegovini u modernom dobu, te da se kao takva ponudikroz ideju osnivanja Muzeja u egzilu nekoj od stabilnijih i trajnijih kultura– društava u kontinuitetu, kako na Zapadu tako i na Istoku. Onim kultu-rama i društvima koji pokažu interes da baštine i za budućnost sačuvaju svi-jest o BiH kao o zemlji i društvu, o njenim žiteljima, njihovim htijenjima –o njihovim postignućima, o njihovoj kulturi. Ne treba napominjati da jeBosna i Hercegovina rasuta po svijetu – te da danas diljem planete živi

8 MUZE J U EGZILU

mnogo Bosanaca i Hercegovaca. Otuda u projekciji autora zbirke i svijestda bi tako brojna bh. dijaspora imala interesa za ovaj projekat – muzej, alimožda i domicilna kultura. Kažem možda!?! – ali je nada za takvo što iz-gubljena sudeći po odnosu koji sadašnja – upravno politička vlast ima premabh. institucijama kulture. Činjenica da su one “zatvorene” i da “miruju” go-vori mnogo – kako o vlasti tako i o nama samima. Takođe postoji namjerada se muzej “umnoži” te kao takav ostvari na više lokaliteta u svijetu.

Nadam se da će sadržaji odabrani u ovoj knjizi, te način na koji su pred-stavljeni biti dovoljno zanimljivi, kako za čitaoce tako i moguće partnere urealizaciji ovog projekta – ove ideje.

Prof. Asim ĐelilovićU Sarajevu, februara 2015. godine

MUZE J U EGZILU K AO IDE JA I K AO POTREBA 9

10 MUZE J U EGZILU

Početak industrijalizacije u Bosni i HercegoviniPrvi industrijski objekat podignut u Bosni i Hercegovini je Sarajevska pi-vara. Nju je 1864. godine osnovao bogati trgovac i industrijalac Jozef Feld-bauer, porijeklom iz Jasenovca u Hrvatskoj. Bio je to period reformi, kojije u Osmanskoj Carevini pokrenut još s početka XIX vijeka, za vladavinesultana Mahmuta II, ukidanjem janjičara, da bi svoju pravu snagu dobilesa vladavinom sultana Abdul Medžida, donošenjem dekreta pod imenomHatt-ı Şerif dana 3. novembra 1839. godine. Do ukidanja esnafskih orga-nizacija došlo je 1851. godine, što je omogućilo uvođenje kapitalističkihdruštvenih i proizvodnih odnosa. U to vrijeme Bosnom su sve češće ho-dili agenti austrougarske industrije. U Sarajevu se osnivaju prvi strani kon-zulati. U periodu od 1860. do 1868. godine u Bosni je upravljao turski na-mjesnik (valija) Šerif Topal Osman-paša. Za njegove uprave Sarajevo jepostalo grad otvoren za nove oblike poduzetništva. Nakon Pivare, osno-vano je prvo bosanskohercegovačko dioničko društvo za proizvodnjusukna. Za vrijeme uprave ovog valije u Sarajevu je osnovana i Državnaštamparija, uveden Službeni list, popravni dom za djecu... Prva pruga uBosni i Hercegovini izgrađena je na relaciji Dobrljin-Banja Luka, u dužiniod 101,6km, a puštena u pogon 1872. godine. Bila je to pruga normalnogkolosijeka.

Prvi industrijalci u Bosni i Hercegovini bili su stranci s područja Au-stro-Ugarske Monarhije, te domaći imućniji trgovci i obrtnici, mahom Je-vreji i Srbi.

AUSTROUGARSKI PERIOD 11

AUSTROUGARSKI PERIOD U BOSNI I HERCEGOVINI 1878-1918. GODINE

Okupacijom Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske Monarhije,a sukladno članu 25. Berlinskog ugovora o “uvođenju reda, mira i razvoja”,nova je vlast otvorila vrata razvoju nove pokrajine. Ovdje treba napomenutida je po navedenom članu to bila i ugovorna obaveza Monarhije.

Vrijeme civilnog upravitelja barona Huge Kučere i ministra finansijaBenjamina Kalaja (Benjamin Kâllay) od 1882. do 1903. godine bilo je zlatnodoba u razvoju Sarajeva. Donošenjem Zakona o carinama i monopolima iuključivanjem Bosne i Hercegovine u jedinstveno carinsko područje Au-stro-Ugarske od 20. decembra 1879. godine, širom Bosne počinju se inten-zivno osnivati različite fabrike i poduzetništva. Planskim upravljanjem osni-vaju se mnoga državna preduzeća, a pored njih u zemlju intenzivno ulazi istrani kapital. Zahvaljujući povoljnoj poreskoj politici te mnogobrojnimkoncesijama, u Bosni i Hercegovini se podiže “121 veće industrijsko predu-zeće sa 52.000 zaposlenih”.

Uporedo s tim intenzivno se razvija i privatno poduzetništvo, tako daje broj zaposlenih u Bosni i Hercegovini ubrzo premašio 100.000. Zahva-ljujući odlukama Zemaljske vlade, u Sarajevu nije bilo moguće podizati ni-kakve građevine bez prethodno izdate građevinske dozvole (urbanističkesaglasnosti), što pokazuje da se iznimno vodilo računa o urbanističkom raz-voju grada.

Godine 1880. u Sarajevu se gradi Fabrika duhana. Prva industrijskaklaonica podignuta je 1881. Filip Hesen na Bistriku 1882. godine gradi dvoe-tažnu zgradu u kojoj će 1888. biti smještena Ćilimara, čime prostor današ-njeg Trga Austrije postaje prva sarajevska industrijska zona. Bosanski su ći-limi postali apsolutni hit u Evropi tog vremena, a osnivanje Ćilimare pred-stavljalo je začetak tekstilne industrije u Sarajevu.

Avram Levi Zadik pokreće 1896. proizvodnju čarapa (koja pod ime-nom Ključ Sarajevo postoji i danas). Prva ciglana u Sarajevu podignuta je1904. godine.

U tom periodu gradi se i infrastruktura obrazovnog sistema u Bosni iHercegovini; u Sarajevu su 1891. godine osnovane Prva gimnazija i Učitelj-ska škola, a potom i Tehnička škola. Godine 1909. uvodi se obavezno osno-

12 MUZE J U EGZILU

vno obrazovanje u BiH, a za te potrebe podignuto je 200 novih škola. Go-dine 1886. osniva se Zemaljski muzej BiH. Zemaljska bolnica podignuta je1894, a Gradska Vijećnica 1895. godine.

U julu 1879. puštena je u promet uskotračna pruga na relaciji BosanskiBrod-Zenica, a 5. oktobra 1882. dionica na relaciji Zenica-Sarajevo. Do 1906.godine željezničkim saobraćajem su povezana sva veća mjesta u BiH. Dužinaizgrađenih željezničkih pruga, uskotračnih, do tada je premašila 1.000 kilo-metara, a do 1914. podignuto je i 111 kilometara pruga normalnog kolosi-jeka. Ukupno je u doba Austro-Ugarske podignuto 1,684 kilometra pruga.Do 1907. godine Vlada je izgradila vise od 1.000 kilometara glavnih cesta iisto toliko lokalnih putova, sa ukupno 121 mostom.

U Sarajevu se 1884. uvodi tramvaj s konjskom vučom, a prvi električnitramvaj proradio je 1. maja 1895. Te godine se u Sarajevu uvodi i električnaulična rasvjeta. Telefonska infrastruktura počinje se uvoditi 1897. Do 1908.godine telefonski su povezana sva veća mjesta u Bosni i Hercegovini. Asfal-tiranje ulica u Sarajevu počinje 1901. godine. U ovom kratkom tekstu netreba zanemariti ni prvi kanalizacioni sistem u Sarajevu, izgrađen između1896. i 1903. godine, kao ni gradski vodovod dovršen 1918. godine.

Prvi rudokop Stara jama otvara se na području Zenice maja 1880. go-dine. U Zenici se 1885. godine – zahvaljujući ulaganjima bečkog industri-jalca Eduarda Muslija – podiže Fabrika ambalažnog papira. Augusta 1891.godine puštena je u rad prva visoka peć u Bosni i Hercegovini – u Varešu.Sljedeće, 1892. godine počinje s izgradnjom i Željezara u Zenici, koja je po-stala najznačajniji privredni kapacitet u Bosni i Hercegovini u XX vijeku.Drugi simbol Zenice je bio Centralni kazneni zavod za Bosnu i Hercego-vinu (kasnije Zemaljska kaznionica), koji je podizan u etapama između1886. i 1904. godine.

Godine 1884. Leopold Herceg podiže prvu pilanu na području rijekePapratnice kod Zavidovića, iz čega će nastati preduzeće Krivaja. U Zavido-vićima je 1897. godine podignuta i prva pilana na parni pogon, sa 3 gaterai sekundarnim mašinama za obradu drveta. U tom periodu intenzivirana jeeksploatacija prirodnih bogatstava Bosne i Hercegovine. Količinski izvoz je


u ovom periodu bio tri puta veći od uvoza, pa je ostvaren visok suficit uplatnom bilansu.

Godine 1912. i 1913. Bosna i Hercegovina imala je godišnji izvoz u vri-jednosti od 28 miliona (ondašnjih) dolara i više od 65.000 industrijskih radnika.

Usporedbe radi, vrijednost jedne unce zlata iznosila je 20 dolara. Au-strougarske vlasti nisu zanemarile ni zemljoradnju, koja je bila glavni oslo-nac ekonomije. Osnovana su brojna ogledna dobra, pa i ogledni vinogradinedaleko od Mostara. Seoski su učitelji poučavani savremenim metodama,a otvorena je i poljoprivredna škola na Ilidži kraj Sarajeva.

Bosanskohercegovački paviljoni na izložbama u Budimpešti 1896. go-dine, Briselu 1897, Beču 1898. i Parizu 1900. godine pobuđuju veliko inte-resovanje i u Evropi šire pozitivnu sliku o Bosni i Hercegovini. BiH je kaoevropski teritorij bila ne slučajno smještena između austrijskog i ugarskogizložbenog dijela, što je odražavalo njen poseban položaj u Carstvu.

Bosanskohercegovački paviljon, izrađen u pseudoorijentalnom stilu,projektovao je Karl Panek. Zgrada bh. paviljona bila je “sinteza oblika his-torije Bosne”, što znači da je Panek želio pokazati karakteristike njene kul-ture i tradicije. Za svoj rad dobio je priznanje – Srebrenu medalju francuskogMinistarstva za nastavu i lijepu umjetnost. Enterijer bosanskog paviljonasjajno je oslikao Alphons Mucha. Njegov “Bosanski ciklus” dočarao je his-toriju Bosne i Hercegovine. Također za svoj rad je iskoristio motive i pre-danja narodnih pjesama i pripovjedaka “Hasanaginica”, “Neprolazna ljubav”,“Sestra jedinica” i “Ivo i Anica”.

Intenzivniji politički život začinje se osnivanjem Bosanskog sabora1910. godine. Bosanski sabor je zasnovan na ograničenom izbornom pravu.Nije imao neposrednu zakonodavnu vlast, ali je kao parlamentarno tijeloomogućio da razne organizacije koje su između 1906. i 1908. godine osno-vale lokalne zajednice prerastu u političke partije. Tako je osnovana Musli-manska narodna organizacija (1906), Srpska narodna organizacija (1907) iHrvatska narodna zajednica (1908). Broj zastupnika prilično je odgovaraotadašnjim brojčanim odnosima među stanovništvom. Sabor je činilo 37 pra-voslavnih predstavnika, 29 muslimana, 23 katolika i 1 Židov.

14 MUZE J U EGZILU

Nastojanjem Koste Hörmanna da okupi slikare oko ilustrovanog knji-ževnog časopisa Nada u Sarajevu i formiranjem Sarajevskog slikarskog klubapočetkom XX vijeka počinje intenzivniji likovni život u Bosni i Hercego-vini. Prva izložba domaćih slikara održana je 1907. godine u Sarajevu; nanjoj su svoje radove predstavili Todor Švrakić, Branko Radulović i Pero Po-pović. Gabrijel Jurkić je svoju prvu samostalnu izložbu imao u Sarajevu1911. godine. Potom su se 1912. godine sarajevskoj publici predstavili za-jedničkom izložbom Đoko Mazalić, Jovan Bijelić i Petar Tiješić. Njihova po-java predstavljala je najvažniji trenutak u početnoj fazi razvoja likovnog stva-ralaštva u nas. Treba napomenuti da su to autori koji su svoje akademsko ob-razovanje sticali na evropskim likovnim akademijama.

Dirigent i kompozitor Franjo Mačejovski, porijeklom Čeh, otvorio jeprvu muzičku školu u Sarajevu.

U vrijeme austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini došlo je do in-tenzivnijeg razvoja izdavaštva i širenja pisane riječi. Osnovano je više od 40štamparija. Prve novine pokrenute su u Sarajevu 1. septembra 1878. godinei zvale su se Bosansko-hercegovačke novine, da bi u avgustu 1881. godinepromijenile naziv u Sarajevski list. Pod ovim imenom su izlazile u Sarajevusve do kraja austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini 1918. godine. PoredSarajevskog lista izlazio je i ilustrirani književni časopis Nada, te Bosanskavila (Sarajevo) i Zora (Mostar), koje su pokrenuli i izdavali pisci i kulturnidjelatnici koji su pripadali srpskom kulturnom krugu. Behar je pokrenula iizdavala grupa muslimanskih pisaca i kulturnih djelatnika. U Mostaru sudjelovali Aleksa Šantić i Svetozar Ćorović, u Sarajevu Safvet-beg Bašagić,Silvije Strahimir Kranjčević, u Tešnju Musa Ćazim Ćatić... Edhem Mulab-dić 1898. objavljuje prvi bošnjački roman Zeleno busenje. U 40 godina au-strougarske vladavine pokrenuto je i izlazilo 125 listova, a u Bosni i Herce-govini štampano je njih 118.

Bogato orijentalno arhitektonsko naslijeđe smijenilo je novo – evrop-sko. U Sarajevo i Bosnu i Hercegovinu dolaze školovani arhitekti i građe-vinski inžinjeri iz svih krajeva Austro-Ugarske Monarhije i pristupaju pro-cesu planiranja i urbanizacije po evropskim arhitektonskim standardima.


Najvažniji među njima, Josip Vancaš i Karlo Paržik ostaviće svoje trajne oti-ske u arhitekturi Bosne i Hercegovine, posebice u arhitekturi Sarajeva. Stil-ske odrednice klasicizma, secesije i novi tzv. pseudomaurski stil nalaze svojeinačice u arhitekturi, prije svega Sarajeva ali i Bosne i Hercegovine u cjelini.Zgrada Sarajevske pošte reprezentira klasično osjećanje za red i mjeru. Grad-ska Vijećnica je najreprezentativniji primjer pseudomaurskog (neomaur-skog) stila. Zgrada Evangelističke crkve u Sarajevu, danas zgrada Akademijelikovnih umjetnosti, primjer je neogotičkog stila u nas.

Dana 27. jula 1897. godine u Sarajevu je održana prva filmska projekcija.Kina su postala popularna početkom prošlog vijeka (Kino Apolo u Sarajevuimalo je 530 mjesta), a zabilježeni su i napori da se snime filmovi. Jedan odnajznačajnijih zabilježenih materijala bili su snimci koje je Antun Volić za-bilježio u svom filmu “Sarajevski atentat na Franza Ferdinanda” iz 1914. go-dine. To je bio prvi film iz Bosne i Hercegovine koji je obišao svijet.

16 MUZE J U EGZILU


1) Zastava s grbom Bosne i HercegovineU vrijeme austrougarske uprave, između 1878. i 1908.godine Bosna i Hercegovina je dobila statuspokrajine, imala je Zemaljsku vladu, te svoj grb izastavu

1

18 MUZE J U EGZILU

KREIRANJE SLIKE O BOSNI – POZITIVNOBRENDIRANJE DRŽAVEPolitika koju je u Bosni i Hercegovini provodioBenjamin Kâllay bila je usmjerena ka izgradnjibosanske nacije, i oblikovanju Bosne kaoravnopravne pokrajine unutar Monarhije. U nizudokumenata, štampanih formi (knjiga i novina) iproizvoda nastalih u Bosni i Hercegovini za vrijemeaustrougarske uprave, posebno u periodu između1878-1903. godine nalazimo – pa gotovonezaobilaznim – grb pokrajine koji snažno naglašavaporijeklo ovih proizvoda. Na osnovu toga, s pravommožemo zaključiti da se posebna pažnja posvećivalastvaranju slike o Bosni, te njenoj promociji kako usklopu Monarhije, na izložbama u Beču 1896,Budimpešti 1898. ili izvan nje. Možda najboljipokazatelj tih nastojanja jeste Bosanski paviljon naSvjetskoj izložbi u Parizu iz 1900. godine koji se, kaozaseban, nalazio između paviljona Austrije i Ugarskei koji je pobudio veliki interes publike.

2) Etiketa za industrijske proizvode iz Bosne iHercegovineU vrijeme austrouugarske uprave Zemaljska vlada uBosni i Hercegovini intenzivno je radila na izgradnjijavne infrastrukture potrebne za jedno modernoindustrijsko društvo. Širom zemlje podizane sufabrike u različitim oblastima proizvodnje, a brojuposlenih u industriji je stalno rastao.

2


3) Boca za pivo Sarajevske pivare iz vremenaaustrougarske uprave Iako je Sarajevska pivara kao prvi veći industrijskiobjekat osnovana još 1864. godine – u dobaosmanske uprave, plasman proizvedenog pivaobavljao se u buradima. Tek u doba austrougarskeuprave dolazi do uvođenja staklene ambalaže. Ovajprimjer boce za pivo predstavlja prvu formuambalaže za široku potrošnju – potrošnju piva umanjim zapreminama. Naziv pivare bio je istaknutreljefnim tekstom.

4) Etiketa za pivo iz vremena austrougarskeupraveOvo je prvi dizajn etikete za pivo Sarajevske pivare.Tehnologija proizvodnje boca se promijenila – udizajnu se odustalo od reljefnog teksta.

43

20 MUZE J U EGZILU

5) Proizvodi duhanske industrije u Bosni iHercegovini (iz kolekcije Joachima Hainzla, Beč) Austro-Ugarska jeizgradila četiri fabrike duhana u Bosni i Hercegovini.Prva je podignuta u Sarajevu (1880), a potom uMostaru (1880), Banjaluci (1888) i Travniku (1892).Prve cigarete iz fabrike u Sarajevu na tržištu sepojavljuju 1882. godine. Već 1888. godišnjaproizvodnja doseže cifru od 10 miliona cigareta. Do1901. godine sva proizvodnja je bila ručna. Te godinese ugrađuju prvi strojevi i proizvodnja se modernizira.Primjeri iz kolekcije gospodina Joachima Hainzla izBeča pokazuju široki asortiman duhanskih proizvodai po kvaliteti različite vrste cigareta.

5


6) Cigarete Hercegovina(iz kolekcije Joachima Hainzla, Beč) Duhan izHercegovine bio je iznimno kvalitetan, a duhanskiproizvodi iz BiH vrlo cijenjeni na tržištu u Monarhiji i uregionu

7) Cigarete Orient i Balkan(iz kolekcije Joachima Hainzla, Beč) Luksuznapakovanja u metalnim kutijama “Orient” i “Balkan” bilasu namijenjena za izvoz na Istok – u Tursku i na Bliskiistok

76

22 MUZE J U EGZILU

8) Gramatika bosanskoga jezika(za srednje škole), Dio I i II, Zemaljska vlada za Bosnu iHercegovinu, Sarajevo, 1890. Austrougarska uprava jeu okviru svoje politike o Bosni (pod vođstvomBenjamina Kâllaya) radila na uspostavi bosanskenacije. U sklopu te politike formulisana je i jezičnapolitika – bosanski jezik je, uz njemački i mađarski,bio ravnopravan službeni jezik u Bosni i Hercegovini.

9) Nada(Pouci, zabavi i umjetnosti), Zemaljska vlada za Bosnui Hercegovinu, br. 12, godina II, Sarajevo, 15. juna1896. Nada je ilustrirani kulturni časopis, osnovan1894. godine, čiji je urednik bio Kosta Hörmann.Časopis je štampan na papiru proizvedenom u fabriciEduarda Muslija u Zenici. Objavljivan je u formatu A3(342x30cm). Inovativan dizajn ovoga časopisapodrazumijevao je dvije naslovne strane. Prvu, koja ještampana na obojenom papiru i koja je bilaispunjena reklamama proizvoda i usluga (četiristranice), i drugu, koja je štampana na običnomnovinskom papiru i koja je bila ispunjena književnimtekstovima s pratećim ilustracijama.

8


9

24 MUZE J U EGZILU

BOSANSKI PAVILJON NA SVJETSKOJ IZLOŽBI UPARIZU 1900. GODINEBosanski paviljon na Svjetskoj izložbi u Parizu iz1900. godine se, kao zaseban, nalazio izmeđupaviljona Austrije i Ugarske. Njegov projektant KarlPanek je dobio priznanje – Srebrenu medaljufrancuskog Ministarstva za nastavu i lijepuumjetnost. Enterijer bosanskog paviljona je oslikaoslavni češki umjetnik i dizajner Alphons Mucha i zataj svoj rad dobio Orden legije časti (Chevalier de laLégion d’Honneur), te Orden reda Franza Josefa I.Unutrašnji zidovi paviljona bili su oslikani muralomAlegorija o Bosni i Hercegovini. U unutrašnjimprostorima paviljona nalazili su se “dućani” po uzoruna Čaršiju u kojima su nuđeni tradicionalniproizvodi i usluge iz Bosne. Poseban interes publikebio je posvećen bosanskim ćilimima koji su se već od1888. godine proizvodili u sarajevskoj Ćilimari.Paviljon je imao i svoj restoran čiji Meni je takođedizajnirao Alphons Mucha.

10) Alphons Mucha(1860-1939) Njegov umjetnički rad je vrlo obiman. Unizu djela velikih formata bavio se poviješćuslavenskih naroda – Slavenska epika. U vrijeme stilaArt Nouveau u Parizu bio je jedan od najosebujnijih inajplodotvornijih umjetnika. Posebno se istakao udizajnu plakata. Djela ovog umjetnika baštini MuzejAlphons Mucha u Pragu, ali i brojni svjetski muzejimeđu kojima i Musée d’Orsay u Parizu.

10


11) Bosanski paviljon na svjetskoj izložbi u Parizu1900. godineProjekt paviljona uradio je Karl Panek. Objekt jepredstavljao sintezu orijentalnih i evropskiharhitektonskih elemenata.

11

26 MUZE J U EGZILU

12) Dio enterijera Bosanskog paviljonasa zidnom dekoracijom Alphonsa Muche – Alegorijao Bosni i Hercegovini

13) Bosanski paviljon na svjetskoj izložbi u Parizu1900. godine Pogled – dio unutrašnjeg prostora u paviljonu

12


13

28 MUZE J U EGZILU

14) Alphons Mucha – Alegorija o Bosni iHercegoviniDetalj zidnog friza, Paviljon Bosne i Hercegovine naSvjetskoj izložbi u Parizu 1900. godine

15) Alphons Mucha – Alegorija o Bosni iHercegoviniDetalj cvjetnog ornamenta, Paviljon Bosne iHercegovine na Svjetskoj izložbi u Parizu 1900.godine. Ovaj detalj se danas nalazi u Musée d’Orsay uParizu

16/17) Alphons Mucha – Restoran Bosanskogpaviljona / MenuOlovka i akvarel, 62,5x24,5cm

14/15


1716

30 MUZE J U EGZILU

18) Hrvatske narodne ženske pjesme(muslimanske)Sabrao Mehmed Dželaluddin Kurt, Hrvatska dioničkatiskarna, Mostar, 1902. (naslovnica knjige). Secesijskifloralni elementi prisutni su i u dizajnu naslovnice zaovu knjigu, a mogu se naći i u dizajnu brojnihnovinskih oglasa iz tog vremena.

19) Portal s vratimaOvaj ulaz u Ulici Nikole Tesle na br. 11 (danasPehlivanuša) primjer je upotrebe secesijskihelemenata u arhitekturi, enterijeru i prostornojplastici u Bosni i Hercegovini

18


19

32 MUZE J U EGZILU

20/23) Sarajevska VijećnicaPrimjer pseudomaurske – neomaurske arhitekture uBosni i Hercegovini je Sarajevska – Gradska vijećnica.Sagrađena je između 1892. i 1894. godine premaprojektu Alexandra Vitteka. Za javnost je otvorena1886. godine. U vrijeme austrougarske uprave uBosni i Hercegovini je služila kao Gradska vijećnica.Do1992. godine u njoj se nalazila Univerzitetska iNacionalna biblioteka Bosne i Hercegovine, koja jezapaljena u noći između 25. i 26. avgusta 1992.godine granatiranjem s položaja Vojske RepublikeSrpske pri opsadi Sarajeva (1992-1995). Nakon rata,uz finansijsku pomoć Evropske unije Vijećnica jeobnovljena (unutrašnjost objekta – 22/23, snimioMirza Hasanefendić) i za javnost otvorena 28. juna2014. godine.

20/21


22/23

34 MUZE J U EGZILU

24/28) Izbor fotografija snimljenih u vrijemeSarajevskog atentataAntun Volić je prvi koji je na filmskoj traci zabilježioove događaje. Njegov film Sarajevski atentat naFranza Ferdinanda iz 1914. godine je prvi film izBosne koji je obišao svijet. Bosna film iz Sarajeva je1976. godine producirala igrani film pod nazivom“Sarajevski atentat” u režiji Veljka Bulajića. Lik GavrilaPrincipa je glumio Irfan Mensur. Sarajevski Diskotonje objavio i ploču s muzikom iz ovog filma. Autorimuzike bili su Libuše Fišer i Vlaho Paljetak, a izvođačFilmski orkestar iz Praga, Čehoslovačka.

SARAJEVSKI ATENTAT – POVOD ZA POČETAK PRVOG SVJETSKOG RATAGavrilo Princip – pripadnik pokreta Mlada Bosnapucnjevima iz pištolja smrtno je ranio Austrijskognadvojvodu Franza Ferdinanda i njegovu supruguSofiju za vrijeme njihove zvanične posjete Sarajevu,28. juna 1914. godine. Ovaj događaj bio je povodomizbijanja Prvog svjetskog rata u kome su stradaledesetine miliona ljudi (broj poginulih se procjenjujena oko 20 miliona). Kao posljedica ovoga svjetskograta sa istorijske scene nestale su velike evropskemonarhije: Austro-Ugarska, carska Rusija iOtomanska imperija.Pokret Mlada Bosna njegovao je pro Jugoslovenskeideje a jedan od njegovih članova bio je i Ivo Andrić,književnik koji će 1961. godine dobiti Nobelovunagradu za književnost.


24/28

TROMO SE VREME VUČEI NIČEG NOVOG NEMA,DANAS SVE KAO JUČE,SUTRA SE ISTO SPREMA.AL’ PRAVO JE REKAO PREŽERAJIĆ, SOKO SIVI:KO HOĆE DA ŽIVI, NEK MRE,KO HOĆE DA MRE, NEK ŽIVI!

GAVRILO PRINCIP

36 MUZE J U EGZILU

29) Ratni album u slici i riječi 1. bh regimente uvojsci Austro-Ugarske Monarhije 1914 -1918.Ilustracija Dienes L., plakat za promociju izdanja

29

Slovenija, Hrvatska i Bosna i Hercegovina, koje su bile u sastavu Austro-Ugarske Monarhije, s njenim raspadom nakon okončanja Prvog svjetskograta formirale su 29. oktobra 1918. godine Državu Slovenaca, Hrvata i Srba.Unutar nje Bosna i Hercegovina je dobila status federalne jedinice. Unutra-šnje, a još više međunarodne političke prilike primorale su novu državu naujedinjenje s Kraljevinom Srbijom. Novoosnovana država, pod imenomKraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, proglašena je 1. decembra 1918. go-dine.

Ulaskom Bosne i Hercegovine u sastav nove države nastupio je periodnjene stagnacije, rušenja njenih državnih institucija i suspenzije njenog hi-storijskog kontinuiteta. Izgubila je status pokrajine u Austro-Ugarskoj Mo-narhiji, odnosno federalne jedinice u Državi Slovenaca, Hrvata i Srba, a njenteritorij podijeljen je na šest oblasti.

Iako je Vidovdanskim ustavom (koji je donesen 28. juna 1921), tj. nje-govim članom 135. garantirana teritorijalna cjelovitost Bosne i Hercegovine,njen teritorij podijeljen je na Sarajevsku, Tuzlansku, Travničku, Mostarsku,Bihaćku i Vrbasku oblast.

Šestojanuarskom diktaturom iz 1929. godine kralj Aleksandar donosiZakon o nazivu i podjeli Kraljevine. Ona tada postaje Kraljevinom Jugosla-vijom, a njen teritorij dijeli na devet upravnih područja – banovina. Pome-nutim zakonom Bosna i Hercegovina je podijeljena u četiri banovine: Drin-sku, Vrbasku, Primorsku i Zetsku, čime je razbijena kao historijsko podru-čje jer je njen teritorij ispresijecan i spojen sa dijelovima drugih južnosla-

PERIOD KRAL JE VINE SHS – KRAL JE VINE JUGOSLAVIJE 37

PERIOD KRALJEVINE SRBA, HRVATA I SLOVENACA 1918-1929. GODINEPERIOD KRALJEVINE JUGOSLAVIJE1929-1941. GODINE

venskih zemalja. Treba napomenuti da su Bošnjaci takvom podjelom u svečetiri banovine bili u manjini.

Sporazumom Cvetković-Maček od 26. avgusta 1939. planirana je po-djela teritorija Bosne i Hercegovine na dva dijela: Vrbaska i Drinska bano-vina pripale su Srbiji, a ostatak teritorija Bosne i Hercegovine (koji je činilo13 kotara) pripao je Banovini Hrvatskoj. Ova politika o podjeli Bosne i Her-cegovine između Srbije i Hrvatske nije ostvarena zbog izbijanja Drugogsvjetskog rata.

U pripremi za XX vijek srpska politička elita je ujedinjenje u jednu dr-žavu “etnički jedinstvenog, a politički podijeljenog naroda” (Nikola Pašić)smatrala imperativom vremena. Takvo političko opredjeljenje, koje je srpskinarod vidjelo kao dominantan i vodeći među južnoslovenskim narodima,odnosno prostor na kojem žive ovi narodi proglasilo svojim nacionalnimprostorom, uzrok je nacionalnih, kulturnih i političkih animoziteta koji suse u XX vijeku javili među njima. S jedne strane se javio unitarizam (kod sr-pske političke elite, prije svega kod radikala), a s druge strane izražene tež-nje za kulturnom i političkom samostalnošću (kod hrvatske političke eliteoličene u djelovanju HSS-a na čelu sa Stjepanom Radićem). MuslimaniBosne i Hercegovine, u prvom redu intelektualna elita, bili su u tim proce-sima podijeljeni. Jedni su se u nacionalnom smislu izjašnjavali kao Srbi (ve-ćina), a drugi kao Hrvati. A taj prostor koji je objedinjen granicama jugo-slovenske države 1918. godine bio je historijski, kulturno, geografski i eko-nomski vrlo složen.

Prema popisu iz 1921. godine, broj nepismenih stanovnika premašivaoje 51,5%. Dominantnu strukturu stanovništva činilo je seljaštvo. U grado-vima je živjelo svega 15,8% stanovnika. Industrijska proizvodnja bila je ne-ravnomjerno razvijena. U Vrbaskoj banovini je u industriji i zanatstvu radilosvega 5,18% stanovništva, a najviše ih je bilo u Dravskoj banovini – 22,15%.

Svi pokazatelji govore da je Kraljevina zapravo bila agrarna zemlja čijisu stanovnici živjeli u teškim životnim uslovima. U upravno-političkomsmislu, u periodu između 1918. i 1929. godine Kraljevina je bila ograničenaparlamentarna demokratija. Šestojanuarska diktatura kralja Aleksandra

38 MUZE J U EGZILU

(izazvana ubistvom Stjepana Radića u Narodnoj skupštini 20. juna 1928.godine, a okončana ubistvom kralja Aleksandra u Marseilleu, Francuska,1934. koje su počinili hrvatski ekstremisti – ustaše) imala je oblik vojno-monarhističke diktature. Od 1935. do 1941. godine (kad se napadom faši-stičke Njemačke i raspala) ponovo je bila zasnovana na parlamentarnoj de-mokratiji. Sve ovo vrijeme državu su pratile dvije agrarne reforme i nacio-nalizacija privrednih dobara.

Industrijski zamah koji je u Bosni i Hercegovini inicirala austrougarskauprava u periodu 1878-1918. godine u novostvorenoj državi bio je gotovozaustavljen. Period Kraljevine je karakterističan po dugoj ekonomskoj krizi,koja je posebno pogodila Bosnu i Hercegovinu. Ova pokrajina počinje nagloda gubi na značaju koji je imala za vrijeme austrougarske vlade, a grad Sa-rajevo, samim tim što je prestao da bude privredni, saobraćajni, upravni,vojni, politički i kulturni centar, doživljava veliku stagnaciju.

U Sarajevu je 1920. godine bilo 17 industrijskih preduzeća. Najveća jebila Ćilimara sa 600 zaposlenih. Tvornica čarapa Ključ je brojala 400 za-poslenih. Tvornica duhana je imala 385, Pivara 175, a Tvornica pokućstva128 zaposlenih. Ostala preduzeća su bila: Paromlin, Asfaltna industrija,Tvornica žice i eksera, Tvornica kože, Ciglana, Gradska elektrana, Tvor-nica sapuna i svijeća, Gradska plinara. Zanimljivo je napomenuti da je u Sa-rajevu 1931. godine bilo oko 3.000 manje zaposlenih nego u vrijeme Au-stro-Ugarske, a broj žitelja grada povećan je sa 66.000 (1921) na 78.000 u1931. godini. Posebno je težak bio period od 1931. do 1936. godine, kad jeekonomska kriza u Jugoslaviji bila na vrhuncu. U periodu Kraljevine Ju-goslavije Sarajevo nije dobilo ni jedan veći privredni objekat. Zanimljivoje spomenuti da je u Sarajevu 1927. podignuta prva jugoslovenska modernouređena tvornica čokolade, bombona, halve, tahanhalve i pravih orijental-nih rahatlokuma pod imenom Orient, čiji su vlasnici bili braća Arifović.Tvornica se razvila iz zanatske radionice osnovane daleke 1894. godine idjelovala je pod tim imenom (Orient) sve do nacionalizacije provedenenakon Drugog svjetskog rata. Zanimljivo je da je Sarajevo 1940. godineimalo dva taksi prevoznika.


No, i pored krize, u Kraljevini dolazi do uvođenja novih industrijskihpogona, kakav je onaj vezan za proizvodnju aviona u Novom Sadu, a poslijei u Zemunu. Dolazi i do uspostave avionskog saobraćaja, prvo na relacijiBeograd-Zagreb, a potom se Beograd povezuje i sa drugim većim centrimau zemlji i izvan nje (Beč, Brno, Prag). Linija sa Sarajevom je uspostavljena1930. godine, a koristio se aerodrom u Rajlovcu. U Novom Sadu je 11. ok-tobra 1923. osnovan Ikarus, prva srpska industrija aeroplana, automobila istrojeva Kovačević i dr. Prvi avio-prevoznik bio je Aeroput, osnovan 17. juna1927. godine u Beogradu. Iz njega će 1. aprila 1947. nastati JAT (Jugoslo-venski aerotransport).

U oblasti kulture rezultati su bili drugačiji. Beograd je već izrastao u ev-ropsku metropolu i u godinama između dva rata bio odmah iza Pariza –drugi najvažniji evropski centar umjetničkog pokreta nadrealizma (u knji-ževnosti). Što se tiče Bosne i Hercegovine, u Sarajevu je 17. novembra 1919.godine osnovano Narodno pozorište, a svečani čin otvaranja, u novembru1921. godine, pripao je Branislavu Nušiću, tadašnjem načelniku Umjetni-čkog odjeljenja Ministarstva prosvjete. Dana 24. oktobra 1923. u sali kinaImperijal u Sarajevu održan je prvi koncert Sarajevske filharmonije. Na knji-ževnoj sceni djelovali su Jovan Dučić, Antun Branko Šimić, Isak Samokov-lija, Hamza Humo, Hasan Kikić, jedno vrijeme Tin Ujević, te Jovan Kršić.Hivzi Bjelavec objavljuje svoj roman Minka 1927. godine. Na književnoj scenise javlja budući nobelovac Ivo Andrić. Nakon Prvog svjetskog rata osniva seDruštvo umjetnika Kraljevine SHS. U Sarajevu jedno vrijeme djeluje Vladi-mir Becić. Među prvima se javljaju Jovan Bijelić i Roman Petrović. Potom uSarajevu djeluje, pod uticajem secesije, impresionizma i njemačkog ekspre-sionizma jedan izuzetan kolorist, slikar Karlo Mijić. Likovni život Bosne iHercegovine postaje bogatiji djelovanjem Ismeta Mujezinovića, Petra Tije-šića, Đoke Mazalića i Mice Todorović. Roman Petrović svojim ciklusom“Djeca ulice” utemeljuje socijalno angažiranu umjetnost u Bosni i Hercego-vini. Vojo Dimitrijević slika 1937. godine svoju “Španiju”, reprezentativnodjelo kolorističkog ekspresionizma. Omer Mujadžić, slikar iz Bosanske Gra-diške, 1931. godine postaje profesor na Likovnoj akademiji u Zagrebu.

40 MUZE J U EGZILU

U Sarajevu je 1939. godine osnovana i umjetnička grupa Collegium ar-tisticum. Njeni osnivači su, između ostalih, slikar Vojo Dimitrijević, kom-pozitor Oskar Danon, arhitekt Jahiel Finci i balerina i koreografkinja AnaRajs.

I dok su pisci i slikari tog vremena, izazvani teškim društvenim, eko-nomskim i kulturnim prilikama, za teme svojih umjetničkih djela uzimaliteške uslove života u Kraljevini, dotle su arhitekti, prije svih oni školovani uPragu: Jahiel Finci i braća Reuf i Muhamed Kadić, te Juraj Neidhart, školo-van u Beču i saradnik Le Corbusiera – sa sobom iz inozemstva donijeli uti-caj moderne i međunarodnog stila u arhitekturi, sa idejama funkcionali-zma, humane arhitekture i Bauhausa.

Selman Selmanagić, porijeklom iz okoline Srebrenice, prvi je studentsa Balkana – iz Kraljevine Jugoslavije koji je završio studij arhitekture naBauhausu u Dessau 1932. godine, i jedino ime iz BiH koje se u prvoj polo-vini 20. vijeka izravno veže uz evropsku umjetničku avangardu. Godine1919. u okolini Mostara i Bune snimljen je film “Kopač blaga od Blagaja”, a1936. godine Nikola Drakulič i Edo Ljubić snimaju prvi zvučni kratki igranifilm “Ljubav u Sarajevu”.

Zemaljski muzej u Sarajevu je, to se može slobodno reći, predstavljaookosnicu razvoja nauke u Bosni i Hercegovini. Istraživači i naučnici KostaHörmann, Ćiro Truhelka, Karlo Patsch, Franjo Fiala, Viktor Apfelbeck, AlojzBenac i mnogi drugi, dali su izniman doprinos ukupnoj društvenoj i nauč-noj misli i spoznaji o Bosni i Hercegovini i njenom historijskom kontinui-tetu.

U Sarajevu je 1940. godine osnovan Poljoprivredno-šumarski fakultet,koji će u godinama nakon Drugog svjetskog rata, zajedno s Medicinskim, tePravnim i Tehničkim fakultetom, činiti jezgro budućeg Univerziteta u Sa-rajevu.

Politički život u zemlji bio je obilježen djelovanjem Narodne radikalnestranke, Demokratske stranke, Hrvatske seljačke stranke, Hrvatske strankeprava i Jugoslovenske muslimanske organizacije.


42 MUZE J U EGZILU

AGRARNA REFORMA I NACIONALIZACIJAPo uspostavi nove države – Kraljevine Srba, Hrvata iSlovenaca prve zakonske uredbe odnosile su se naagrarnu reformu. U vremenu između 1919. i 1933.godine agrarna reforma je provedena na svimteritorijama nove države izuzev uže Srbije.Reformom su najviše bili pogođenibosanskohercegovački muslimani – veliki zemljišniposjednici (age i begovi). Po popisu iz 1910. godine,provedenim u vrijeme austrougarske uprave odukupnih zemljišnih posjeda u Bosni i Hercegovini uvlasništvu Bošnjaka-muslimana bilo je 91,1%, Srba-pravoslavaca 6,0%, Hrvata-katolika 2,6% i ostalih0,3%. Agrarnom reformom je Bošnjacima-muslimanima oduzeto 3/4 zemljišnih posjeda, ukupno1.175.305 hektara poljoprivrednog i šumskogzemljišta. Od akcionarskih društava, banaka i drugihinstitucija oduzeto je još 110.922 hektara zemljišta.Nacionalizirani zemljišni posjedi su potompodijeljeni srpskom stanovništvu, najvećim dijelomkolonizatorima – tzv. solunašima.Nakon ubistva Stjepana Radića u Narodnoj skupštini1928. godine Kraljevina se obavezala na novčanunadokandu za oduzeto zemljište s rokom isplate od50 godina i kamatom od 4%. Krajnji rok te isplatetrebala je biti 1971. godina. Vrijednost zemljišta jeprocjenjena za 60% manju vrijednost od tržišne.Ukupne političke prilike i ekonomska politika ukraljevini su bile takve da je došlo do zastoja uekonomskom – pogotovo industrijskom razvoju, dokrize i stagnacije.

30) Sajam stokom i stočnim proizvodimaIlustracija R. Šubić, plakat, 100x70cm, Sarajevo, 1924.


30

44 MUZE J U EGZILU

31

31) Druga zanatlijsko-industrijska izložba uSarajevu, 27. juna – 6. jula 1924. Ilustracije i dizajn ovog plakata radio je slikar PetarŠain. U osnovi je riječ o romantiziranoj predstavi kojasvoje uzore ima u antičkim frizovima i renesansnimfreskama (pr. Rafaelova Atinska škola). Ovaj oblikovnimodel će se tokom narednih godina, a jedan takavprimjer posjedujemo iz 1940. godine, koristiti kaomatrica za dizajn plaketa, povelja i zahvalnica.

32) Antunit – prva bosanska asfaltna industrijaVlasnik Antun Szirmai, oglas za proizvode


32

46 MUZE J U EGZILU

33/36) Etikete za pivo Sarajevske pivare u dobaKraljevine SHS – Kraljevine Jugoslavije U ovom periodu provedena je nacionalizacijaSarajevske pivare. Primjeri etiketa dizajniranih u tovrijeme pokazuju kulturu oblikovanja s jedne, teističu kvalitetu proizvoda s druge strane. Posebnuzanimljivost čini Dvorsko pivo Njegovog VeličanstvaKralja Aleksandra I, što govori o iznimnoj kvalitetisarajevskog piva.

3635

3433


37

37) Omotnica za čokoladu Orient Orient je tvornica čokolade nastala u Sarajevu 1894.godine iz poslastičarske radionice braće Arifović. Do1931. godine, kada datira i ovo rješenje omotnice začokoladu, radionica se razvila u fabriku koja je imalaširok asortiman svojih proizvoda i reklamirala se kaoprva trvornica čokolade u Jugoslaviji. Rješenjeomotnice je jednostavno i luksuzno, ostvareno udvije boje – bordo osnova i zlatotisak s reljefnimžigom.

48 MUZE J U EGZILU

38

38) Prva bosanskohercegovačka fabrikapokućstva u vlasništvu Petra Vekića Iako u primjeru memoranduma ove fabrike nalazimorukom napisanu godinu – 1934, njen nastanakmožemo vezati za period austrougarske uprave uBosni i Hercegovini. U časopisu Nada, godina II, broj12, od 15. juna 1896. godine na pretposljednjojstranici, u donjem desnom uglu nalazimo oglas “Prvabosansko-hercegovačka fabrika za pokućstva saparnom snagom Petra Vekića, Sarajevo, Franje Josipaulica 110”. U proizvodnom programu se navodi:pokućstvo za spavaće i jestvene (trpezarijske) sobe,za salone, hotele i urede.

39/40


39/40) J&J Neuer SarajevoIako je riječ o velikoj trgovini staklom i porcelanom –J&J Neuer u Sarajevu, zanimljivo je da su proizvodiplasirani u ovoj trgovini nosili vlastiti pečat. Nijepoznato da je u Bosni i Hercegovini postojalaindustrija stakla ili porcelana. Iz današnje perspektiveizgleda izvjesno da je vlasnik ove trgovine svojeproizvode naručivao kod drugih proizvođača izvanBiH (u poznatoj češkoj fabrici porcelana “Slavkov”, alisa svojim žigom).

50 MUZE J U EGZILU

41/42) Aeroput Beograd – plakat Prvi avioprevoznik u Kraljevini SHS – KraljeviniJugoslaviji osnovan je 1927. godine u Beogradu.Linija na relaciji Beograd-Sarajevo uspostavljena je1930. godine. Tada se u Sarajevu koristio aerodrom uRajlovcu. Promotivni plakat za ovu avioliniju smotivom Baščaršije dizajnirao je M. Marković.

4241


43) Aeroput Beograd – reklamni prospektRješenje ovog prospekta – afiše znatno odstupa odstandardnih oblikovnih narativa (38) i pokazuje – uredukciji slikovnih formi, u namjeri njihovaapstrahiranja – uticaj modernističkih oblikovnih ideja

43

52 MUZE J U EGZILU

44/45) Plakati Plakati za III. kongres studenata..., te za I. zemaljskuhigijensku izložbu u Beogradu održanu 1933. godinepredstavljaju klasične primjere oblikovanja plakatačisto grafičkim sredstvima – linijom, površinom ibojom. Plakat I. higijenske izložbe, osim simbolički (likPrometeja) zanimljiv je i zbog svoga tekstualnogsadržaja. Među navedenim oblastima higijene navodise i “rasna higijena” (?!?), što će nepunu decenijukasnije, tokom Drugog svjetskog rata u Evropi, značitirasnu segregaciju, koncentracione logore i holokaust.

44


45

54 MUZE J U EGZILU

MODERNIZAM U ARHITEKTURIUz pojavu socijalno angažirane umjetnosti ubosanskohercegovačkom slikarstvu s djelima,ponajprije Romana Petrovića – njegov slikarskiciklus “Djeca ulice” a potom i Voje Dimitrijevića sdjelom “Španija” iz 1937. godine najznačajnijaumjetnička pojava jeste pojava modernizma uarhitekturi i oblikovanju. Najznačajniji nositelji tihpojava su prije svega Praški studenti – braća Reuf iMuhamed Kadić, te Jahiel Finci koji će sredinomtridesetih godina 20. stoljeća utrti put razvojumoderne arhitekture u nas. 1939. godine u Sarajevodolazi i Juraj Neidhart – učenik Pitera Behrensa uBeču, te saradnik Le Corbusiera, koji će zajedno saDušanom Grabrijanom poslije Drugog svjetskog ratabiti začetnik onoga što se zove “bosanski stil uarhitekturi”.

46) Jahiel Finci – MobiliarDizajn mobilijara obuhvata kauč, dvije fotelje, stol ivitrinu, Sarajevo, 1936. godine

56 MUZE J U EGZILU

47

47) Muhamed i Reuf Kadić, Stambeno-poslovnazgrada u Alipašinoj ulici u Sarajevu Stambeno-poslovna zgrada u Alipašinoj ulici iz 1939.godine (snimak iz 1961) je reprezentativan primjermoderne arhitekture u Sarajevu između dva rata.Prizemni dio zgrade je projektovan kao poslovniobjekt, a rješenja na spratu sa širokim balkonima iotvorenim ravnim krovom namijenjena su zastanovanje.


48

48) Muhamed i Reuf Kadić, Pročelje Jakub-pašinogvakufa u Sarajevu Zgrada Jakub-pašinog vakufa iz 1939. godine (snimakiz 1961), a koja se nalazi u neposrednoj bliziniVijećnice, u Ulici Kulina bana, primjer jemodernističko koncipiranog objekta sajednostavnom horizontalnom linearnom strukturompročelja. Puno i prazno – zatvoreno i otvoreno – senaizmjenično, kao sistem horizontalnih trakasmjenjuju po vertikali, dok je prizemlje blagouvučeno, te time i formalno odvojeno od fasade.

58 MUZE J U EGZILU

49) Antimasonska izložba, plakat Iz kolekcije Mirka Ilića. Jedan u nizu antimasonskihplakata kreiranih kao prateći propagandni materijaluz izložbu koja je kao putujuća bila organizirana uBeogradu s namjerom da uvjeri građane Kraljevine opotrebi rješavanja tzv. jevrejskog pitanja. Posljedicetih zagovora su bile katastrofalne. U Nedićevoj Srbiji,državi uspostavljenoj nakon fašističke okupacije,Jevreji su kao narod bili deportovani i istrijebljenimnogo prije negoli se to isto desilo u NDH.

49

Drugi svjetski rat počeo je 1. septembra 1939. godine napadom Njemačkearmije na Poljsku. Pokretanje rata zapalilo je ratnim požarom Evropu i pro-širilo se na cijeli svijet. Plamen rata zahvatio je i Kraljevinu Jugoslaviju na-padom njemačkih snaga na Đerdap 5. aprila, te bombardiranjem Beograda6. aprila 1941. godine. Rat za Jugoslaviju trajao je kratko. Njemačke i Itali-janske okupacijske snage, potpomognute bugarskom i mađarskom armijom,zauzele su Jugoslaviju za 12 dana. Ustaše su, potpomognuti od fašističke Nje-mačke i Italije, u Zagrebu 10. aprila 1941. godine proglasile Nezavisnu DržavuHrvatsku. U sastav te novoformirane države uključen je i teritorij Bosne iHercegovine.

Politički i povijesni alibi toga uključenja oslonjen je na postojanje po-vijesne hrvatske država u doba hrvatskih kraljeva Tomislava i Petra Kreši-mira, ali i na srednjovjekovnu bosansku državu te kasnije i na zajedničkuAustro-Ugarsku Monarhiju. Bosanski muslimani nazivani su “cvijećem hr-vatskog naroda” i smatrani Hrvatima islamske vjere. Prilog tome dali su i onimuslimanski prvaci koji su se za vrijeme Kraljevine Srba, Hrvata i Slove-naca, a pogotovo u vrijeme Kraljevine Jugoslavije nacionalno izjašnjavalikao Hrvati; iz njihovih redova biće regrutirani i članovi Vlade NezavisneDržave Hrvatske. Uz dr. Antu Pavelića kao poglavnika, u vrhu vlasti nalazilisu se i Ademaga Mešić i Džafer-beg Kulenović.

Iako je nova vlast nastojala obezbijediti sve infrastrukturne sadržajevažne za opstanak jedne države u oblasti prava, ekonomije, kulture, obra-zovanja, zdravstvene zaštite... – ipak ju je njena profašistička politička ori-

PERIOD NDH – PERIOD NOR-a 59

PERIOD NEZAVISNE DRŽAVE HRVATSKE 1941-1945. GODINENARODNOOSLOBODILAČKI RATU JUGOSLAVIJI 1941-1945. GODINE

jentacija, bazirana na utemeljenju hrvatske nacionalne države kao povije-snog izraza hrvatskog naroda, dovela do nacionalne i rasne segregacije, te dopolitičkog sukoba sa onim snagama unutar hrvatskog naroda koje se nisuslagale s njenim jasno istaknutim fašističkim opredjeljenjem. Rasna i na-cionalna segregacija u NDH dovele su do pogroma nad Srbima, Jevrejima iRomima, a političke razlike u opredjeljenju za ili protiv okupacije dovele sudo međuhrvatskog sukoba i stvaranja Narodnooslobodilačkog pokreta(NOP), predvođenog Komunističkom partijom Jugoslavije, unutar koje jedjelovala i Komunistička partija Hrvatske.

NDH se kao država nalazila u nezavidnoj ekonomskoj situaciji. Moralaje snositi troškove prisustva njemačkih i dijela italijanskih snaga na svom po-dručju. Talijanska okupacija joj je oduzela Dalmaciju, a time i pomorsku pri-vredu i brodogradnju. Mađarske su snage okupirale najnaprednija poljopri-vredna područja. Pripadnici NOP-a blokirali su vitalne saobraćajne pravce,te pod svoju kontrolu stavili šume i dobar dio poljoprivrednih područja. Po-seban interes okupatora bio je usmjeren na nalazišta boksita u Dalmaciji iHercegovini. Iz tih nalazišta moglo se eksploatirati najmanje 500.000 tonagodišnje, što je za njemačku industriju aluminijuma bilo od vitalne važnostii činilo više od 40% njemačkih potreba. U tu svrhu uzurpirane su Željezarau Zenici i današnji Đuro Đaković u Slavonskom Brodu, kao i drugi rudnicii šumska gazdinstva. Hrvatske državne željeznice osnovane su 1941. godine.Visoka inflacija, nezaposlenost i oskudica u hrani dovele su gradsko stano-vništvo na rub gladi. Zbog nezaposlenosti, ali više zbog prisilne deportacije,na rad u Njemačku odvedeno je više od 200.000 radno sposobnih osoba.

Obrazovanje je bilo u nadležnosti Ministarstva narodne prosvjete.Odmah se pristupilo promjeni udžbenika i njihovih sadržaja kako bi odgo-varali novom duhu, ali i novom hrvatskom jeziku i njegovu pravopisu. Na-mjera je bila da se školska djeca u najranijoj dobi odgoje u skladu sa usta-škim načelima. Djeca su uključivana u Ustašku uzdanicu, a omladina se na-stojala uključiti u Ustašku mladež. Naravno, taj proces nije bio općeprihva-ćen. Na drugoj strani, Ministarstvo je ulagalo napore u opismenjavanje sta-novništva, obavezavši starije od 50 godina da nauče čitati i pisati u roku od

60 MUZE J U EGZILU

šest godina. Zagrebačko sveučilište preimenovano je u Hrvatsko sveučilištei odmah su iz njega uklonjeni svi profesori Jevreji, ali i svi ostali “nepoću-dni” – a prije svih ljevičari. Farmaceutski fakultet osnovan je 1942. godine,potom Kliničko-bolnički centar Zagreb. Zanimljivo je da je za vrijeme NDHu Sarajevu 1944. godine osnovan Medicinski fakultet.

U skladu s fašističkom praksom, nova je vlast sve medije, pa i cjelo-kupnu kulturu stavila u svoju službu. Država je imala potpunu kontrolu nadizdavaštvom, medijima i pozorišnim kućama. Službeno glasilo vlade bile suNarodne novine. Od dnevnih novina najvažniji su bili Hrvatski narod (izla-zio je u Zagrebu), Hrvatski list (Osijek), i Novi list (Sarajevo). Najvažniji sed-mičnik zvao se Spremnost i bavio se političkim i kulturnim temama. Izlazilaje i Hrvatska domovina, kao i list zabavnog karaktera pod imenom Zabav-nik (pandan predratnom Politikinom zabavniku). Državna novinska agencijase zvala Hrvatski dojavni ured Croatia. Ona je preuzela ulogu predratne ju-goslovenske agencije Avala. Od bivšeg Radio Zagreba nastala je glavna dr-žavna radio stanica – Hrvatski krugoval, koji je imao centralu u Zagrebu iispostave u Banjoj Luci, Sarajevu, Osijeku i Dubrovniku. U NDH je bilo re-gistrovano 330 novinara.

Veliki broj predratnih hrvatskih intelektualaca i umjetnika proglašenje nepodobnim i progonjeni su za vrijeme NDH. Otokar Keršovani, AugustCesarec, Božidar Adžija, Zvonimir Richtmann i Ognjen Prica odmah sustrijeljani. Neki drugi, kao Antun Barac i Grga Novak, završili su u koncen-tracionom logoru, a Ivan Meštrović je zatvoren. August Augustinčić, KrstoHegedušić i Miroslav Krleža ostali su izvan čistki. Neki drugi su, poput Vla-dimira Nazora, Ivana Gorana Kovačića, Jure Kaštelana, Ede Murtića, Slo-bodana Novaka, Vjekoslava Afrića... otišli u partizane i tamo nastavili sasvojim radom.

Prema nepotpunim podacima, u NDH je do 1944. godine štampanooko 2.000 naslova. Najvažniji projekat je bila Hrvatska enciklopedija poduredništvom Mate Ujevića; objavljena je u pet svezaka, od kojih su četiriizašla u NDH. Jugoslovenska akademija znanosti i umjetnosti (JAZU) prei-menovana je u Hrvatsku akademiju znanosti i umjetnosti (HAZU).


Postojala su i četiri hrvatska državna kazališta: u Zagrebu, Osijeku, Du-brovniku i Sarajevu. U Sarajevu je intendant kazališta bio književnik AhmedMuradbegović, a kao glumci bili su angažirani Safet Pašalić i Reihan De-mirdžić. U HDK Zagreb su u sezoni 1941/42 gostovali Berlinska filharmo-nija i Teatro dell’Opera di Roma. NDH je 1942. godine učestvovala i na Ve-necijanskom bijenalu, a predstavljali su je Jozo Kljaković, Ante Motika, IvoRežek, a za tu priliku pušten je iz zatvora Ivan Meštrović. Zanimljivo je daje Dom likovnih umjetnika (Umjetnički paviljon) u Zagrebu 1944. godinedobio četiri munare i postao prvom Zagrebačkom džamijom, a trg oko njepreimenovan je u Trg Kulina bana. Književnik Enver Čolaković u Zagrebuobjavljuje svoj roman Legenda o Ali-paši 1944. godine i dobija Državnu na-gradu za književnost. Na Likovnoj akademiji u Zagrebu je kao profesor od1931. godine angažovan Omer Mujadžić. Zemaljskim muzejom u Sarajevuje kao direktor upravljao Jozo Petrović, a pored njega su bili angažovaniHamdija Kreševljaković, Vejsil Ćurčić i Derviš Korkut.

Osnovan je i Državni filmski institut, Hrvatski slikopis, koji je proiz-veo mnoge filmove, među ostalima i “Straža na Drini” i “Lisinski”. Za nje-mački Tobis Filmkunst GmbH godine 1943. je urađen hrvatsko-njemačkifilm “Agram, die Hauptstadt Kroatiens” (Zagreb, glavni grad Hrvatske).

Dana 14. avgusta (kolovoza) 1941. donesena je Zakonska odredba o hr-vatskom jeziku, o njegovoj čistoći i pravopisu. Osnovan je Državni ured zajezik. Njegov cilj je bio čišćenje hrvatskog jezika od tuđica, posebno od sr-bizama. Službeni pravopis je postao korijenski.

Zanimljivo je da je ustaški pokret promovisao tzv. hrvatski socijali-zam; u tom smislu je 29. aprila (travnja) 1941. donesena Uredba o izgradnjihrvatskih radničkih obiteljskih domova, kojom je počela izgradnja tzv. Pa-velićevih naselja u većim gradovima: Karlovcu, Osijeku, Sisku, Varaždinui Zagrebu. Jedno takvo naselje je podignuto i u Sarajevu, na Grbavici. Osimhrvatskog socijalizma, ideološke zasade osovinskih pokrovitelja ogledalesu se u izgradnji monumentalnih građevina. Dovršeni su i ranije započetiprojekti poput nasipa, fakulteta, bolnica (KBC Rebro, 1942) i stambenihzgrada.

62 MUZE J U EGZILU

NDH je imala i svoju nogometnu ligu. Prva liga je bila poznata i kaoZvonimirova skupina i činilo ju je osam klubova. Najbolji među njima bilisu Građanski i Concordia iz Zagreba, te Zrinjski iz Mostara i HAŠK. Hr-vatski nogometni savez (HNS) primljen je u članstvo FIFA-e 17. srpnja 1941.godine. Nogometna reprezentacija NDH odigrala je između srpnja 1941. itravnja 1944. godine 14 prijateljskih utakmica. Pored HNS-a postojali su iHrvatski olimpijski odbor, koji je bio posebni član Međunarodnog Olim-pijskog komiteta, Hrvatski rukometni savez te Hrvatski skijaški savez i Bo-kserski savez NDH. Hrvatski skijaški savez organizirao je državno prven-stvo u skijanju na Sljemenu.

Nezavisna Država Hrvatska imala je i svoje oružane snage, koje su či-nili domobrani i ustaše.

No, i pored svih napora usmjerenih na uspostavu uređene i organizi-rane države, NDH je ovisila o vojnoj moći fašističkih okupacionih snaga, uprvom redu Njemačke. Poznato je da su u sastavu Vermahta, na ruskomfrontu, posebno u bitki kod Staljingrada, učestvovale i hrvatske vojne snage.

Zapravo, sve one političke snage koje su u Kraljevini Jugoslaviji zago-varale i isticale kao prioritetne svoje nacionalne ciljeve prihvatile su fašisti-čku okupaciju zemlje i zajedno s okupatorima oformile različite naciona-lne, tzv. “kvislinške tvorevine”.

S druge strane, po kapitulaciji Kraljevine Jugoslavije, a u organizacijiKomunističke partije Jugoslavije započeo je Narodnooslobodilački rat(NOR). U Beogradu je 4. jula 1941. godine KP Jugoslavije donijela odlukuo pokretanju općenarodnog ustanka. Ustanak je značio početak borbe zaoslobođenje Jugoslavije, a u njemu su učestvovali svi narodi tadašnje države.U Srbiji je ustanak proglašen 7. jula, a u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini 27.jula 1941. U početku je to bio Narodnooslobodilački pokret, koji je imao zacilj okupiti sve narode Jugoslavije u jedinstveni front borbe protiv okupatora,baziran na principima ravnopravnosti, bratstva i jedinstva. U tom smislu,oformljene partizanske jedinice su većinom bile višenacionalne. Uporedo stim, vođe pokreta su radile na političkoj i upravnoj organizaciji vlasti naoslobođenoj teritoriji. Osnovna opredjeljenja i temeljni pravni akti – odluke,


doneseni su na zasjedanjima Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenjaJugoslavije (AVNOJ): prvo se dogodilo u Bihaću 26-27. novembra 1942, adrugo u Jajcu 29. novembra 1943. godine. Ova zasjedanja su imala uloguobnoviteljske skupštine, a nova Jugoslavija začeta je kao država sačinjena odviše federalnih jedinica. Posebna pažnja posvećena je rješavanju naciona-lnog pitanja. U tom smislu je organizirano i Zemaljsko antifašističko vijećenarodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine (ZAVNOBiH) u Mrkonjić-Gradu 25. novembra 1943. godine, na kojem su potvrđeni državnopravnostBosne i Hercegovine i ravnopravnost svih njenih naroda i narodnosti.

Bez imalo dvojbe se može reći da je od svih Jugoslovenskih zemaljaBosna i Hercegovina najviše stradala u Drugom svjetskom ratu i da je u ob-novi Jugoslavije platila veliku ljudsku i materijalnu cijenu. Na njenom teri-toriju dogodile su se sve velike i presudne bitke Drugog svjetskog rata u Ju-goslaviji: bitka na Kozari, Neretvi, Sutjesci...

Bosanskohercegovački intelektualci, javni i kulturni radnici, književnicii umjetnici većinom su se opredijelili za narodnooslobodilački pokret, po-sebno oni okupljeni oko kluba Collegium artisticum. List NOP-a Oslobođe-nje pokrenut je 1943. godine. U njemu djeluju Vojo Dimitrijević, SkenderKulenović i mnogi drugi. Skender Kulenović 1942. godine piše svoju poemu“Stojanka majka Knežopoljka”.

Važno je još spomenuti da je iz perspektive članova KP Jugoslavije ovajperiod borbe za oslobođenje Jugoslavije istovremeno bio i period socijali-stičke revolucije, što će posebno uticati na razvoj političkog, društvenog,ekonomskog i kulturnog života u Jugoslaviji i Bosni i Hercegovini nakonoslobođenja 1945. godine.

64 MUZE J U EGZILU

66 MUZE J U EGZILU

ISPUNJENJE VIJEKOVNOG SNASlavko Kvaternik je preko Radija Zagreb, 10. aprila1941. godine proglasio Nezavisnu Državu Hrvatsku.Isti dan je izašao i novinski proglas u posebnomizdanju lista Hrvatski Narod. Time se ispuniovijekovni san hrvatskog naroda – da ima svojusamostalnu državu. No, okolnosti njene uspostave,vezanost za vojnu moć Sila osovine – Njemačku iItaliju, te imajući na umu ukupnu nacionalnupolitiku – a posebno rasnu – iskazanu u odnosunaspram Jevreja i Srba učinili su da se istorijskarecepcija ove države smatra negativnom. LogorJasenovac je postao sinonim za masovne likvidacije istradanja, prije svega Srba i Jevreja, te Roma,Bošnjaka, ostalih – pa i Hrvata koji nisu podržavaliustaški pokret. Ali i Bleiburg u Austriji kao masovnostratište Hrvata lojalnih svojoj državi s kojim je izvanično okončan rat u Jugoslaviji. Ta dva masovnastratišta su, prije nego li drugi, isto tako važnidogađaji, omeđila vrijeme Nezavisne HrvatskeDržave.

50) Hrvatski narod, posebno izdanje Proglašena je Nezavisna Hrvatska Država, Zagreb, 10.april/travanj 1941. Na naslovnici su objavljeni tekstoviproglasa koje su hrvatskom narodu uputili SlavkoKvaternik kao zamjenik Poglavnika, dr. JosoDumandžić u svojstvu načelnika Zagreba i dr. VlatkoMaček ispred HSS-a.

51) 925 -1941 Plakat, Rožankowski i drug DD, Zagreb, 1941. Plakatbez teksta, ali s jasnom slikovnom porukomobjašnjava vjekovnu težnju hrvatskog naroda zauspostavom samostalne države.

50


51

68 MUZE J U EGZILU

52 53

52) V (Victoria – Pobjeda)Promotivni plakat Sila osovine, dizajn Novo

53) V (Victoria – Pobjeda) Promotivni plakat, plava i crvena boja kao bojehrvatske nacionalne zastave

54) “Nezavisna Država Hrvatska jest i ostat ćeseljačka država” Poglavnik Ovo rješenje – vođa okružen radosnim narodom – jekao simbolički oblikovni model vrlo interesantno. Ugodinama nakon 1945, u Socijalističkoj Jugoslavijiono će biti model predstavljanja vođe – Josipa BrozaTita, i biti sinonim za tzv. kult ličnosti.


54

70 MUZE J U EGZILU

55) Domovina Hrvatska List na njemačkom jeziku, promotivni plakat

56) Zabavnik Tjednik crtanih romana (stripova), šala i ostalogzabavnog štiva, promotivni plakat. Iako su historijskeprilike bile nezahvalne, vlast je ipak nastojala kreiratirazličite sadržaje u oblasti izdavaštva, kulture, sporta,zdravstva, te time stvoriti uslove za koliko-tolikonormalan društveni život.

55 56


57) Međunarodne športske priredbePromotivni plakat, Zagreb 11-12.4.1942.

58) Tjedan hrvatske majke i djetetaPromotivni plakat, 30.5–6.6.1943.

57 58

72 MUZE J U EGZILU

59) Sarajevo, Trebinje, Prijedor, Mostar Propagandni plakat kao dio antizapadne kampanje

60) Balkan Propagandni plakat kao dio antiruske kampanje

59 60


61/62) Što se tu događa?U ovom slikovnom prikazu su prvi i treći, a ustvarnosti su bila tri promotivna plakata (nedostajerješenje u sredini) kao dio kampanje protiv širenjaglasina. Vrlo zanimljiv pristup u oglašavanju kakav sedanas često koristi u agencijama za oglašavanje kadase određena poruka u vremenu – sukcesivno prenosina publiku. Prvo kao oblik iznenađenja, a potom kaoodgovor na isto.

61 62

74 MUZE J U EGZILU

63

63/64) Sarajevo, Grbavica Socijalno naselje na Grbavici podignuto je za vrijemeNDH, 1944. godine, za izbjeglice iz istočne Bosne.Radi se o urbanističkom rješenju kakvo zatičemo uravničarskim predjelima, u Slavoniji, Banatu ili Bačkoj.Riječ je o individualnoj stambenoj gradnji s dvorištemiza kuće. Ulice su pravilno raspoređene. Ovaj snimak(aviosnimak) je iz 1954. godine i već pokazuje stepenizgradnje nove Grbavice (u doba socijalizma).


64

76 MUZE J U EGZILU

65/66) OslobođenjeOslobođenje je osnovano kao organ Narodno-oslobodilačkog fronta za Bosnu i Hercegovinu. Prvibroj je u obliku biltena (65) objavljen 30. avgusta1943. godine. Treći broj (66) iz oktobra 1943. godineje već poprimio fizionomiju novine sa višestubačnimtekstom praćenim slikovnim ilustracijama.

65 66


67

67) Novac Demokratske Federativne Jugoslavije –novčanica od 10 dinara, 1944. Demokratska Federativna Jugoslavija je pravnouspostavljena odlukama Drugog zasjedanja AVNOJ-au Jajcu, 29. novembra 1943. godine. Tim odlukama sustvorene pretpostavke za organiziranje upravne iizvršne vlasti. Kreacija vlastite valute jedan je odpreduslova uspostave države.

68) Sarajevski slet, 10-12.8.1945. Promotivni plakat za slet – formu fiskulturnihaktivnosti koja je kao takva (sokolski slet) postojala iizmeđu dva rata. Okupljanja ove vrste imala su unovoj državi i ideološki okvir – predstavljala sumanifestaciju koja pokazuje odlučnost omladine uizgradnji bratstva i jedinstva i provođenjasocijalističke revolucije.

68

78 MUZE J U EGZILU

Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija, nazivana i Druga Jugosla-vija ili Titova Jugoslavija, obuhvatala je današnje države Sloveniju, Hrvat-sku, Bosnu i Hercegovinu, Srbiju, Crnu Goru, Makedoniju i Kosovo. Ustvari, država u kojoj su jugoslovenski komunisti vodili glavnu riječ oform-ljena je 29. novembra 1943. godine na drugom zasjedanju AVNOJ-a u Jajcus imenom Demokratska Federativna Jugoslavija (DFJ). Na osnovu Spora-zuma Tito-Šubašić, lider KP Jugoslavije i vrhovni zapovjednik Narodnoo-slobodilačke vojske Jugoslavije Josip Broz Tito postao je 7. marta 1945. go-dine predsjednik privremene višestranačke vlade Jugoslavije. Tu vladu supriznali zapadni saveznici, ali i kralj Petar II. Tim sporazumom Demokrat-ska Federativna Jugoslavija (DFJ) nije bila ni monarhija ni republika. De-klaracijom Ustavotvorne skupštine od 29. novembra 1945. godine (Trećezasjedanje AVNOJ-a u Beogradu) mijenja ime u Federativna Narodna Re-publika Jugoslavija, da bi konačan naziv Socijalistička Federativna Repu-blika Jugoslavija dobila Ustavom od 7. aprila 1963. godine.

Teške poratne prilike, uništena privredna i poljoprivredna dobra, teoskudica u hrani naveli su nove komunističke vlasti na ekonomske potezekoji su značili provođenje “sovjetskog socijalističkog modela”. Nacionali-zacija, prinudni otkup, kolektivizacija poljoprivrednih posjeda i stvaranjezemljoradničkih zadruga označili su prvu etapu ekonomskog razvoja. Prvipetogodišnji ekonomski plan (Prva petoljetka) počeo je da se provodi već1947. godine. On je značio obnovu ratom uništene javne infrastrukture,saobraćajnica, pruga, elektrifikaciju zemlje... Pokrenute su masovne do-

PERIOD SOCIJALISTIČKE JUGOSLAVIJE 79

PERIOD SOCIJALISTIČKE JUGOSLAVIJE1945-1990. GODINE

brovoljne radne akcije. Prva od njih bila je izgradnja pruge Brčko-Bano-vići. Potom je uslijedila izgradnja pruge na relaciji Šamac-Sarajevo, te iz-gradnja mnogih privrednih objekata, novih naselja, pa čak i gradova (pr.Novi Travnik).

Rezolucijom Informbiroa iz 1948. godine dolazi do udaljavanja jugo-slovenskih komunista od sovjetske centrale, tj. od Moskve, i formulira setzv. jugoslovenski put u socijalizam. Provode se ekonomske reforme i 1950.godine uvodi se radničko samoupravljanje u fabrikama, kad na snagu stupaZakon o radničkom samoupravljanju, tj. Zakon o upravljanju privrednimpoduzećima i višim privrednim udruženjima. Samoupravni socijalizam bioje baziran na društvenom a ne na državnom vlasništvu. Ovaj sistem je bioekonomski efikasniji i uvažavao je elemente tržišne privrede, što je jugoslo-venski socijalizam učinilo drugačijim od sovjetskog modela planirane pri-vrede i stroge državne kontrole. Taj model doživio je brojne reforme, da bi1976. godine donošenjem Zakona o udruženom radu postao najbliži tržišnousmjerenom socijalističkom (radničkom) samoupravljanju. Takav pristupomogućio je brži ekonomski rast u 1950-im, te rast životnog standarda gra-đana u 1960-im. Zanimljivo je da je u jednom momentu vrijednost jugo-slovenskog dinara bila izjednačena s vrijednošću zapadnonjemačke marke.

Krajem 1960-ih jugoslovenskim državljanima omogućeno je putovanjeu inostranstvo, kada dolazi do značajne migracije stanovništva na rad u Za-padnu Evropu, ponajviše u Njemačku. Otvaranje granica omogućilo je i po-litičku pacifikaciju socijalističke države, ali je i političkim neistomišljeni-cima otvoren put za emigraciju. To “otvaranje granica” imalo je posebnu di-menziju na međunarodnoj političkoj sceni – u opredjeljenju za Pokret ne-svrstanih zemalja. Brionskom deklaracijom iz 1956. godine, a potom iPrvom konferencijom nesvrstanih zemalja održanom u Beogradu od 1. do6. septembra 1961. godine, Jugoslavija je otvorila prostor saradnje sa zem-ljama tzv. Trećeg svijeta. Ta saradnja će zemlji donijeti poseban međunaro-dni ugled (kao jednom od lidera Pokreta nesvrstanih), ali će i otvoriti trži-šta tih zemalja, čime će jugoslovenska privreda ostvariti znatnu ekonomskukorist, pogotovo u oblasti kapitalnih infrastrukturnih investicija, izgradnji

80 MUZE J U EGZILU

pruga, saobraćajnica, hidrocentrala, elektro-mreže... ali i izvozom tehnolo-gija i proizvoda, prije svega namjenske industrije.

Vodeća uloga Komunističke partije Jugoslavije bila je zajamčena Usta-vom iz 1946. i kasnijim ustavima. Vojska u početku nosi naziv Jugoslaven-ska armija, a 1953. godine mijenja naziv u Jugoslavenska narodna armija(JNA). Vojska je imala poseban i nadnacionalni karakter u političkom si-stemu SFRJ. Josip Broz Tito je dolaskom na čelo KPJ 1939. godine postaoprvo partijski, a od 7. marta 1945. godine (sporazumom Tito-Šubašić) i dr-žavni lider – predsjednik države. Na toj poziciji će ostati sve do smrti 4. maja1980. godine, nakon čega je ustanovljeno višečlano Predsjedništvo državekao kolektivni organ vlasti, koji će funkcionirati sve do prvih slobodnih de-mokratskih izbora 1990. godine. Ti su izbori produbili društvenu krizu uJugoslaviji i otvorili put disoluciji Titove Jugoslavije. Zapravo, taj proces di-solucije započet je odlukom Međunarodne pravne komisije, tzv. Badinte-rove komisije, iz novembra 1991. godine, po kojoj (na osnovu Ustava Jugo-slavije iz 1974. godine) Slovenija i Hrvatska (kao i druge republike, ali ne ipokrajine) imaju pravo istupanja iz državne zajednice, uz striktnu obavezuda međusobno poštuju postojeće granice, koje od unutarnjih postaju me-đunarodne.

Slovenija i Hrvatska su međunarodnim priznanjem iz januara 1992. go-dine stekle to pravo. Bosna i Hercegovina je martovskim referendumom iz-borila pravo na nezavisnost, a potom i Makedonija. Zajednica Srbije i CrneGore se jedno vrijeme smatrala tzv. Trećom Jugoslavijom, sve do momentanjihova razdruživanja 2003. godine.

Nacionalna politika u Titovoj Jugoslaviji u početku je uvažila naciona-lno opredjeljenje Slovenaca, Srba, Hrvata, Crnogoraca i Makedonaca, a ka-snijim ustavnim reformama (Ustav iz 1974) pravo na nacionalni subjektivi-tet dala je i Muslimanima. No, i pored toga nacionalna politika je imala ten-denciju stvaranja jugoslovenske nacije, što je za mnoge značilo jačanje uni-tarnog koncepta države. I jezička politika u Jugoslaviji bila je usmjerena nauklanjanje razlika između srpskog i hrvatskog jezika službenom nominaci-jom – srpskohrvatski/hrvatskosrpski jezik.


Industrijski i ekonomski razvoj u Jugoslaviji je bio neravnomjeran.Bosna i Hercegovina je zbog svog geostrateškog položaja, te zbog shvaćanjada je riječ o rudama i šumom bogatom prostoru, bila prije svega planiranaza primarne i sekundarne industrijske grane, te za razvoj vojne i namjenskeindustrije, dok su Hrvatska, Srbija i Slovenija razvijale one industrije koje supodrazumijevale više stepene tehničke obrade, te specifične i unosne proiz-vodnje. Privredni kapaciteti BiH su okrupnjeni u oblasti drvne i metalo-prerađivačke industrije. Tako su nastali veliki proizvodni sistemi Šipad, Ko-njuh i Krivaja u oblasti drvne industrije, te UNIS, Energoinvest i Famos uoblasti metaloprerađivačke industrije. Fabrika Soko iz Mostara osposob-ljena je za proizvodnju aviona i helikoptera, pa je u 1960-im razvijena proiz-vodnja borbenih aviona, posebno modela Galeb i Orao. Orao je bio ponosjugoslovenske vazduhoplovne industrije.

Iako je planski bosanskohercegovačka industrija bila bazična, ipak se uokviru navedenih sistema razvijao i asortiman proizvoda široke potrošnje. Takoje PRETIS (Preduzeće Tito Sarajevo) u saradnji sa istočnonjemačkim proizvo-đačem automobila i motocikla NSU već u 1960-im osvojio proizvodnju motorai automobila. U sklopu UNIS-a, u fabrici TAS u Vogošći je kasnih 1970-ih, usaradnji sa Volkswagenom, osvojena proizvodnja automobila Golf, koji je uvremenu Sarajevske olimpijade, tj. XIV Zimskih olimpijskih igara, bio ikonanaše industrije i postao statusni simbol.

U oblasti drvne industrije su Šipad, Konjuh, a posebno Krivaja iz Zavi-dovića već osvojili međunarodno tržište namještaja od punog drveta. U go-dinama uoči rata u BiH, koji je trajao od 1992. do 1995. godine, samo izvoznamještaja u Sjedinjene Američke Države premašio je dvije milijarde do-lara godišnje.

U oblasti jugoslovenske kulture prve poratne godine su, zbog jasneideološke profilacije, bile obilježene potrebom glorifikacije socijalističke re-volucije, herojskom borbom naroda Jugoslavije u NOB-u, te poratnom iz-gradnjom zemlje. U toj su fazi kulturnog razvoja stilske i estetske odredniceu kulturi, posebno u oblasti likovnih umjetnosti, ali i u drugim umjetničkimformama, npr. u arhitekturi, bile obilježene socrealizmom. Posebno značajni

82 MUZE J U EGZILU

nosioci tog pokreta bili su u slikarstvu Ismet Mujezinović i Vojo Dimitrije-vić. U periodu nakon Rezolucije Informbiroa, a zahvaljujući uticaju Ota Bi-halji Merina iz Beograda, doći će do stilskog otklona ka apstrakciji. U vri-jeme 1950-ih godina taj proces se odvija bojažljivo i sporo, a ostvaruje se ugrafikama Branka Šotre, Borislava Aleksića, Enesa Mundžića, u skulptu-rama Mirka Ostoje i Boška Kućanskog, na slikama Voje Dimitrijevića, To-mislava Dugonjića, Bekira Misirlića, Ljubomira Perčinlića, ili u djelovanjugrupe Prostor-Oblik.

Mladi arhitekti okupljeni oko prof. Juraja Neidhardta pokušavaju do-kazati veze savremene arhitekture u BiH sa tradicijom i prirodnom okoli-nom. Mnogi arhitekti 1960-ih godina potpuno napuštaju tradiciju i stvarajuvelika djela svjetskog funkcionalizma: Ivan Štraus, Halid Muhasilović i Ži-vorad Janković. Funkcionalizam se u arhitekturi prepoznaje i u 1970-im uvišestruko nagrađivanom Narodnom pozorištu u Zenici iz 1977. autora Ja-hiela Fincija i Zlatka Ugljena, te u Hotelu Ruža u Mostaru Zlatka Ugljena.Zlatko Ugljen je za svoju Bijelu džamiju u Visokom dobio Aga Kanovu na-gradu za arhitekturu 1983. godine.

Dževad Hozo, Mersad Berber i Borislav Aleksić prije svih postaju za-četnici Sarajevske škole grafike. U slikarstvu nastaje moderni jezik znakovai simbola baziran na Islamskoj ornamentalnoj tradiciji kod Seida Hasane-fendića i Mehmeda Zaimovića. Opuse bogatih kolorita ostvaruju SalimObralić, Ratko Lalić, Milivoj Unković i Josip Alebić. Nasuprot tome, ekspre-sionističku figuraciju njeguje Ismar Mujezinović. Braco Dimitrijević je kon-ceptualni umjetnik koji je svoj umjetnički kredo ostvario uglavnom izvanBosne i Hercegovine. Likovnu scenu obogaćuju skulptor Mustafa Skopljaki slikari Radoslav Tadić i Nusret Pašić. Njihovi stvaralački opusi su nadišliuža određenja njihovih prvotnih disciplina (skulptura i slikarstvo) i izišli uprostor, u instalaciju i nove medije. Ervin Rustemagić iz Sarajeva, u dobi od17 godina, pokreće magazin Strip Art 1971. Riječ je o magazinu namijenje-nom prezentaciji i popularizaciji umjetnosti stripa.

Nakon Olimpijade u Sarajevu grupa umjetnika okupljena oko Domamladih u Sarajevu (Radoslav Tadić, Jusuf Hadžifejzović, Saša Bukvić) orga-


nizira prva Jugoslovenska dokumenta 1987. godine kao smotru novih umjet-ničkih tendencija u Jugoslaviji. Potom slijede druga Jugoslavenska doku-menta 1989. godine, da bi se u godinama rata (1992-1995) iz ove manife-stacije, zahvaljujući ideji i naporima Envera Hadžiomerspahića, stvorio fun-dus Muzeja Ars aevi kao muzeja savremene svjetske umjetnosti u Sarajevu.

Institucionalno jačanje bosanskohercegovačke kulture započelo jeodmah nakon Drugog svjetskog rata osnivanjem Udruženja likovnih umjet-nika Bosne i Hercegovine (ULUBiH) 1945. godine, te osnivanjem Umjetni-čke galerije BiH, a nastavljeno (u oblasti likovnih umjetnosti) otvaranjemumjetničkih galerija u Banjoj Luci, Mostaru i Tuzli, gdje se osniva Galerijaportreta, te obnovom rada Collegium artisticuma u Sarajevu. Godine 1945.osniva se i Državna škola za likovne umjetnosti, a 1972. godine Akademijalikovnih umjetnosti u Sarajevu.

Centralna pozorišna grupa s Nikom Miličevićem i Skenderom Kule-novićem preuzima rad Narodnog pozorišta nakon 1945. godine. A 1952.godine na čelo pozorišta u ulozi upravnika dolazi Vlajko Ubavić, koji ćeostaviti snažan pečat u kompletnoj historiji sarajevskog i bosanskohercego-vačkog pozorišnog života. Profesor Ubavić rukovodiće Narodnim pozori-štem Sarajevo punih 26 godina, a to je vrijeme kada je teatar gostovao umnogim teatarskim centrima Jugoslavije i Evrope... U njemu će stasati i bo-sanskohercegovačkoj publici se predstaviti mnogi značajni autori i glumci:Safet Pašalić, Rudi Alvađ, Reihan Demirdžić, Adem Ćejvan, Kaća Dorić,Josip Pejaković, Vladimir Jokanović, Mišo Mrvaljević, Nada Đurevska,Zoran Bečić... Pozorišni život se razvija u Zenici, Mostaru, Tuzli, Banjoj Luci.

Operom “Prodana nevjesta” Bedžiha Smetane u Sarajevu je 9. novem-bra 1946. godine osnovana Sarajevska opera. Prvi solisti su bili Milivoje Ba-čanović, Efka Uherka, Miroslav Jančić, Dragutin Fijala i Branka Đorđević.Prvi direktor bio je Cvjetko Richtmann.

U oblasti muzičke umjetnosti posebno treba istaknuti interes za tradi-cionalno muzičko naslijeđe, njegovu obnovu i popularizaciju. Trud koji suuložili uposlenici tadašnjeg Radio-Sarajeva (s emitiranjem programa počeoje 10. aprila 1945), njihov muzički orkestar, poslije orkestar televizije, ili zna-

84 MUZE J U EGZILU

čaj koji je u smislu promocije imao Ilidžanski festival narodne muzike – ne-mjerljivi su. Na muzičkoj sceni stasavaju neprevaziđeni autori i interpreta-tori, od Joze Penave, Ismeta Alajbegovića Šerbe, Zaima Imamovića, SafetaIsovića, Himze Polovina, Zehre Deović, Bebe Selimović, Mehe Puzića, domlađih Nedžada Salkovića, Muhameda Mujkanovića, Zekerijaha Đezića,Hanke Paldum...

Zabavna, pop i rock muzika posebna su priča. Malo je reći da je Sara-jevo bilo jedan od najvažnijih centara popularne muzike u Jugoslaviji – ču-vena sarajevska pop škola, kako u ranijoj fazi razvoja te muzike sa Indexima,grupom Pro arte, Korni grupom, tako i u onoj najzrelijoj – u 1970-im, sagrupama Bijelo dugme, Ambasadori, Cod, ili u 1980-im sa grupama Za-branjeno pušenje, Hari Mata Hari, Crvena jabuka itd, kao i sa svojim kan-tautorima Đorđem Novkovićem, Kemalom Montenom, Nikolom Borotom,pjevačima poput Zdravka Čolića, Ismete Dervoz, Harija Varešanovića, NedeUkraden, Dine Merlina... i još mnogim drugim koji su obojili lokalni, bo-sanskohercegovački muzički prostor, ali i jugoslovensku muzičku scenu.

Film i filmska industrija u Bosni i Hercegovini takođe su zasebna priča.Osnivanjem filmskih preduzeća Bosna i Sutjeska film stvorene su tehničkepretpostavke za filmsku produkciju. Posebno vrijednu ulogu imala je u tomrazvoju i Televizija Sarajevo (koja je s emitiranjem svojih programa započela1. juna 1961. godine). Autori kao što su Ivica Matić, Vesna Ljubić, Vlatko Fi-lipović, Vefik Hadžismajlović, Radoslav Janjić, Mirza Idrizović, Ademir Ke-nović, Danis Tanović, Jasmila Žbanić, Emir Kusturica ili prije njega Hajru-din Šiba Krvavac, dali su autorski obol i pečat filmskom izrazu u nas. ŠibaKrvavac čak je za sve znalce filma stvorio zaseban filmski žanr. A najvećefilmske nagrade – Oskar Dušana Vukotića za animirani film “Surogat” 1962,potom Oskar Danisa Tanovića za “Ničiju zemlju” 2002, te za Emira Kustu-ricu venecijanski Zlatni lav 1981. godine za film “Sjećaš li se Dolly Bell” iZlatna palma na festivalu u Kanu 1985. godine za film “Otac na službenomputu”, ili Zlatni medvjed za Jasmilu Žbanić za najbolji film na Berlinaleu2006. godine za film “Grbavica” – sve to dovoljno govori o kreativnim iumjetničkim dometima bh. filma.


Ivo Andrić je za svoj književni opus koji govori o historiji jednog narodai doba 1961. godine dobio Nobelovu nagradu za književnost. Krunu togopusa čini roman Na Drini ćuprija iz 1945. godine. Drugi nobelovac pori-jeklom iz Bosne, iz Sarajeva, Vladimir Prelog, dobitnik je Nobelove nagradeza hemiju 1975. godine. U književnosti ne treba zaboraviti ni velikane pisaneriječi poput Skendera Kulenovića, Branka Ćopića, Meše Selimovića, ĆamilaSijarića, pjesnike Maka Dizdara, Nikole Šopa... i mnoge druge.

Razvoj visokog obrazovanja u Sarajevu započeo je 1940. godine osni-vanjem Poljoprivredno-šumarskog fakulteta. Medicinski fakultet se otvara1944. godine. S radom počinju 1946. godine Viša pedagoška škola i Biolo-ški institut. Nakon toga se otvaraju Pravni i Tehnički fakultet. Skupština Na-rodne Republike Bosne i Hercegovine je 1949. godine donijela Zakon o Uni-verzitetu, čime je i zvanično osnovan Univerzitet u Sarajevu. Veterinarskifakultet i Filozofski fakultet s prirodno-matematičkim odsjekom postaju čla-nice Univerziteta 1950. godine. Ekonomski fakultet u Sarajevu osniva se1952. godine. Do 1975. godine Univerzitet u Sarajevu je bio jedini univer-zitet u Bosni i Hercegovini. Univerzitet u Banjoj Luci osnovan je 1975. go-dine, Univerzitet u Tuzli 1976, a Univerzitet u Mostaru 1977. godine.

86 MUZE J U EGZILU

88 MUZE J U EGZILU

VRIJEME OBNOVE I IZGRADNJE ZEMLJE U novembru 1945. godine su održani izbori zaUstavotvornu skupštinu. Kandidati Narodnog frontadobili su preko 90% glasova. 29. novembra 1945.godine poslanici Ustavotvorne skupštine su donijelideklaraciju kojom se ukida monarhija a proglašavarepublika. Država je dobila novo ime – FederativnaNarodna Republika Jugoslavija. 31. januara 1946.godine izglasan je novi Ustav. Jugoslavija je ovimustavom postala zajednica ravnopravnih naroda irepublika. Pokrenut je proces obnove i izgradnjezemlje. Dobrovoljnim radnim akcijama obnavljanesu saobraćajnice, pruge, privredni objekti. 1946.godine donosi se Zakon o nacionalizaciji i državapostaje vlasnik rudnika, banaka, industrijskih,trgovačkih i transportnih preduzeća. Po ugledu naSovjetski savez osnivaju se Zemljoradničke zadruge.Nedostatak prehrambenih artikala nadomješta seprinudnim otkupom. Donosi se Prvi petogodišnjiplan 1947. godine usmjeren ka industrijalizaciji ielektrifikaciji zemlje. 1948. godine rukovodstvoKomunističke partije Jugoslavije dolazi u sukob sInformbiroom. Posljedica ovog sukoba je ono što sezove “Jugoslovenski put u socijalizam”.

69) Pioniri, upisivanjem zajma i vi pomažeteizgradnju svoje zemlje i vaše ljepše budućnostiA. Abramović, plakat, 100x70cm. Već od 1946.godine, od izgradnje pruge Brčko-Banovići, započelaje era dobrovoljnog omladinskog rada, radnih akcija i“samodoprinosa” za izgradnju potrebne javneinfrastrukture i objekata. U tim akcijama agitacije zapodršku javnom dobru svoj doprinos su davali inajmlađi – Titovi pioniri.

70) Naš odgovor na klevete Za Tita, za narod, za partiju. Milan Vasiljević, plakat,100x70cm

69


70

90 MUZE J U EGZILU

71) Festival Saveza pinira BiH, 1949. Posebna pažnja u promicanju ideja bratstva ijedinstva poklanjala se djeci i omladini –organizacijom različitih oblika smotri i druženja.Poticano je stvaranje kulturno-umjetničkih društava,koja su njegovala tradicionalne kulturne formenaroda Jugoslavije, ali se posebna pažnja posvećivalai razvoju sporta, tehničke kulture i stvaralaštva.

72) Prvi Republikanski slet fiskulturnika M. Herić, plakat, 100x70cm, Sarajevo, juna 1948. Akopažljivo pogledamo ovaj, ali i ostale odabraneplakate, primijetićemo radostan narod koji slavi svojuherojsku pobjedu – ostvarenje svoga davnog ideala –svoju narodnu državu. Svi su udruženi – pioniri iomladina, seljaci i radnici, muškarci i žene uispunjavanju cilja narodne vlasti – izgradnje boljeg ipravednijeg društva.

71 72


73) Zemaljska smotra Seljačke sloge BiHRela Branković, plakat, Sarajevo, 29. avgusta 1948.

74) Festival kulturno-umjetničkih i prosvjetnihdruštava BiHPlakat, Sarajevo, 24-27. juli 1949. Ovaj period u kulturii umjetnosti u tzv. drugoj – Titovoj Jugoslavijiobilježen je socijalnim realizmom – umjetničkim(estetskim) pravcem koji je na tragu mimetičke slike

pripovjedno ilustrira glavne idejne i ideološkesadržaje nove vlasti – obnavljanje povjerenja međuljudima i narodima izgradnjom bratstva i jedinstva,ukidanje ideološke razlike između seljaštva i radničkeklase, kao i herojska djela obnove ratom porušenezemlje, obnavljanjem poljoprivrednih gazdinstava,elektrifikacije i industrijalizacije, izgradnjom putneinfrastrukture, obnovom gradova.

73 74

92 MUZE J U EGZILU

75) Živeo 5. kongres KPJ, M. V., plakat, 1948.

76) 2. kongres Saveza sindikata Jugoslavije za BiHPlakat, 100x70cm, Sarajevo, 16. maj 1949.

77) Živio Osnivački kongres Komunističke partijeBosne i Hercegovine Plakat, 100x70cm, 1-5. novembar 1948. Plakatikreirani za događaje iza kojih stoji Partija (pr. partijskii sindikalni kongresi) su likovno znatno kvalitetniji odrješenja koja najavljuju druge društvene događaje.Možda i stoga što su ih mahom kreirali školovanilikovni umjetnici, ili što je riječ o jednostavnim i lakorazumljivim simboličkim sadržajima – zastavi, srpu,čekiću – kao ideološkim simbolima komunističkeideje. Koncipirani su tako da izazovu pažnjuposmatrača, te da ga pokrenu na akciju (crvena boja,zastava koja vijori, čvrsto stisnuta pesnica,prometejska baklja u ruci).

75 76


77

94 MUZE J U EGZILU

78

78) 2. Automobilsko motociklističko brdskoprvenstvo FNRJPlakat, 8. avgust 1948. Populariziranjemotociklističkog sporta i automobilizma u BiHrezultiraće vrlo rano proizvodnjom – prvo motocikla1964. godine, a potom i automobila NSU 1200,odnosno NSU 1800, popularno nazvanog Princ, uproizvodnim pogonima Preduzeća Tito u Sarajevu –PRETIS.

79) Automobilsko i motociklističko brdskoprvenstvo Jugoslavije Ozeha, plakat, 7. avgust 1949.


79

96 MUZE J U EGZILU

80

80) Fiskulturna priredba KPE Unikatni plakat koji su realizirali zatvorenici KPzavoda Zenica. Kulturno-prosvjetna ekipa,26.11.1948. godine.


81

81) Glasajmo za...Radenko Mišević, plakat, 70x100cm, 22. novembar1953. Vrlo je zanimljiv centralni motiv na ovomplakatu – žena u pokretu raširenih ruku. Formalno jeidentična rješenju (77) koje smo primijetili u kreacijiKPE u Zenici iz 1948. Žena u ovoj pozi može serazumjeti kao simbol slobode, a svoj drevni uzor imatiu antičkoj skulpturi Nike, ili u nešto drugačijojformalnoj interpretaciji, djelu Eugène DelacroixaSloboda predvodi narod iz 1830. godine.

82

98 MUZE J U EGZILU

82) Juraj Neidhart, Enterijer Muzeja mlade Bosneu SarajevuOvaj projekat je realiziran 1952. godine. Uz elementeenterijera i dizajn postavke koju je uradio JurajNeidhart u muzeju se nalazio i veliki reljef koji jeoblikovao Ismet Mujezinović, maketu je radio SlavkoMaksimović, crteže Radenko Mišević, a VojoDimitrijević je naslikao “Sa suđenja Gavrilu Principu”.Preko puta muzeja, uz Latinsku ćupriju, koja je jednovrijeme nosila ime Principov most, bile su utisnutestope (Gavrila Principa) koje su urađene po ideji VojeDimitrijevića.

83) Juraj Neidhart, Skica za uređenje staregradske jezgre u Sarajevu – BaščaršijaObjavljeno u magazinu Mozaik, Beograd, septembar1953. godine. Juraj Neidhart je uz Dušana Grabrijana,profesora u Tehničkoj školi u Sarajevu, najzaslužniji za

razumijevanje bosanske graditeljske tradicije i njenoobnavljanje u modernom dobu. Njih dvojica su uopsežnoj istraživačkoj studiji Arhitektura Bosne i put usavremeno objavljenoj 1957. godine formulisali svetemeljne postavke “bosanskog pristupa” modernojarhitekturi. U ovoj studiji iz 1953. godine objavljenoju magazinu Mozaik Juraj Neidhart problematizira iiznosi koncept uređenja modernog Sarajeva. Neke odovih zamisli su provedene i danas čine dio urbanevizure grada. No, intervencije u samom srcuBaščaršije koje podrazumijevaju “nestanak” većegdijela trgovki i njihovu zamjenu širokim pasažima izelenim oazama, gledano iz današnje perspektivemogu se razumjeti i destruktivnim jer brišu čitavepovijesne slojeve graditeljskog naslijeđa u nas, izapravo mogu da znače, imajući na umu tragičneposljedice rata iz 1992-1995. godine, i svojevrsnikulturocid.


83

100 MUZE J U EGZILU

RAZVOJ FILMSKE INDUSTRIJE U BIHIako primjere filmova snimljenih u Bosni iHercegovini nalazimo i ranije, Kopač blaga od Blagajaiz 1919, ili prvi kratki zvučni igrani film Ljubav uSarajevu autora Ede Ljubića i Nikole Drakulića, ipakstvarnim početkom razvoja filmske industrije u Bosnii Hercegovini možemo označiti vrijeme neposrednoposlije Drugog svjetskog rata kada se u Sarajevuosniva preduzeće za proizvodnju filmova Bosna film idistribuciju Kinema Sarajevo. U početku Bosna filmproducira dokumentarne filmove poput Omladinskapruga Šamac-Sarajevo iz 1947, ili ih samo distribuira(81), da bi već s početka pedesetih počelo proizvoditi iigrane filmove. Među prvima su Major Bauk režiseraNikole Popovića iz 1951. godine, i Hanka režiseraSlavka Vorkapića 1z 1955. U produkciji Bosna filma izSarajeva nastali su i najpoznatiji Jugoslovenski filmovis ratnom tematikom (Kozara 1962, Neretetva 1969,Sutjeska 1971), ali i filmovi Hajrudina Šibe Krvavcakoji će utemeljiti posebnu – bosansku filmsku školu. USarajevu se već 1950. godine osniva i Udruženjefilmskih radnika koje će 1960. godine inicirati iosnivanje Sutjeska filma. Danas je bosansko-hercegovački film poznat u cijelom svijetu zahvaljujućibrojnim međunarodnim nagradama – OskarAmeričke filmske akademije (Danis Tanović), –Zlatna palma na festivalu u Kanu (Emir Kusturica), –Zlatni medvjed Evropske akademije za film (JasmilaŽbanić), te nagrađenih Ahmeda Imamovića i AideBegić.

84) Filmski mjesečnik br. 25Bosna film Sarajevo, plakat, 70x50cm

85) Slavko Vorkapić, Hanka, 1955.Bosna film Sarajevo, plakat za film Hanka, 1955.

84


85

102 MUZE J U EGZILU

86 87

86) Slavko Vorkapić, Hanka, 1955.Bosna film Sarajevo, promotivna kutija za film, 1955.

87) Pet minuta raja, 1959.Bosna film Sarajevo, promotivna afiša za film, 1959.

88) Tomo Janić, Crni biseri, 1958.Bosna film Sarajevo, promotivna afiša za film, 1958. Ukreaciji pratećih promotivnih formi za filmove izpedesetih sve je manje naracije a sve više apstrakcije.Posljedica je to generalnog zaokreta u odnosu nasovjetski model socijalizma koji se desio nakonRezolucije Informbiroa iz 1948. godine, ali i

udaljavanja od modela socijalnog realizma u kulturi iumjetnosti. To udaljavanje je značilo približavanjemoderni i modernizmu, te konceptu apstrahiraneslike. Apstraktni elementi – površina i boja, uzreducirani tipografski angažman, te upotrebu fotoslike, često u tehnici kolaža, postajaće sve višeoblikovni okvir u dizajniranju različitih promotivnihformi. Naravno, klasičan pristup u oblikovanjufilmskih plakata koji podrazumijeva više narativnihsadržaja zadržaće se kao generalni tok u oblikovanjufilmskoga plakata, ali će apstraktnija rješenjadominirati u najavama različitih javnih događaja.


88

104 MUZE J U EGZILU

89) Vladimir Pogačić, Pukotina raja, 1959. Jadran film Zagreb, distribucija Kinema Sarajevo,dizajn Kim, plakat, 1959.

90) Nikola Tanhofer, Sreća dolazi u 9, 1961. Jadran film Zagreb, distribucija Kinema Sarajevo,plakat, 1961.

91) Fedro Škubonja, Veliko suđenje, 1961. Zora film Zagreb, distribucija Kinema Sarajevo, plakat,1961.

92) Veljko Bulajić, Kozara, 1962. Bosna film Sarajevo, distribucija Kinema Sarajevo,dizajn Senečić, plakat, 1962.

89 90


91 92

106 MUZE J U EGZILU

93


94

93) Bato Čengić, Mali vojnici, 1967. Bosna film Sarajevo, dizajn Ćirić, plakat, 1967.

94) Pretis ExpressReklama za Pretis lonac. I u jednom i u drugomprimjeru, bez obzira što se radi o promociji različitihproizvoda – filma s jedne i industrijskog proizvoda sdruge strane, oblikovni model je vrlo sličan. Urješenju dominiraju apstraktne forme – obojeneplohe i linije koje se udvajaju – umnožavajuponavljajući – te tako uz simbolični poprimaju idekorativni sadržaj. Foto slika je i u jednom i udrugom slučaju marginalizirana i svedena na “slikovniakcent”. No, njena receptivna snaga time nijeumanjena, jer se “slika” pojavljuje po načelu “manje jeviše”.

108 MUZE J U EGZILU

95) Dan mladosti, 1961. Promotivni plakat za Dan mladosti 1961. godine jerad nepoznatog autora koji u svome rješenjuponavlja formalne i likovne kvalitete radova HenryjaMatissea iz tridesetih godina 20. stoljeća, posebno ustilizaciji figure i dominantnoj plavoj boji. Kolorističkiangažman je reduciran na primarne boje – crvenu,plavu i žutu. Ikoničku osnovu slike čine figura sbakljom u ruci i stilizirano sunce. omogućavajući namonu vrstu čitanja sadržaja koja nastavlja socijalističkuretoriku apstraktnim sredstvima.

96) Umjetnička galerija Sarajevo, ekspozituraMostar, Stalna izložbaPlakat za izložbu, Dom kulture Mostar, 27. juli 1969.Likovno rješenje ovog plakata je čisto apstraktno.Ikonički osnov slike – Stari most u Mostaru – naosnovu kog i prepoznajemo mjesto događaja,ostvaren je elementarnim geometrijskim likovima –trokutom i krugom. Unutarnja metrika polja izvedenaje po načelu centra. Slikovni sadržaj je u centru – usredini, a tipografski elementi na okrajcima. Ovajprostorni model je korišten u nizu rješenja za plakateUmjetničke galerije s kraja šezdesetih.

95 96


97) Umjetnička galerija Sarajevo, Savremenofrancusko slikarstvoPlakat za izložbu, Sarajevo, 16-28. avgust 1968.

98) 1. Sarajevski salon Plakat za izložbu, Sarajevo, Umjetnički paviljon, 10.10–10.11.1968.

97 98

110 MUZE J U EGZILU

99) Deset mladih umjetnika iz Bosne iHercegovine, grafike i crteži Izložba, Brisel, 8-28. januar 1969.

100) Slike, skulpture i grafike SocijalističkeRepublike Slovenije, Prag Izložba, Galerija Vincence Kramare, Prag, 11.8–22.9.1968.

101) Peti međunarodni bijenale grafike uLjubljani, 1963.Ivan Picelj, plakat za izložbu, juni-septembar 1963.

99 100


101

112 MUZE J U EGZILU

102) Juan Miro, MilanoPlakat za izložbu

103) Marc Chagall Ivan Picelj, plakat za izložbu, Umjetnička galerijaSarajevo, 10-25. novembar 1967.

104) Pablo PicassoPlakat za film Veljka Bulajića Bitka na Neretvi, 1969.

102 103


104

114 MUZE J U EGZILU

STVARANJE RADIO-TELEVIZIJE SARAJEVO Ovdje Radio Sarajevo! Smrt fašizmu – slobodanarodu! – izgovorio je u prvoj radijskoj emisiji naRadio Sarajevu tehničar i spiker Đorđe Lukić 10.aprila 1945. godine. Time je zvanično počeo radijskiprogram u Bosni i Hercegovini. U početku je RadioSarajevo samo prenosio program Radio Beograda dabi 1955. godine počeo emitirati i svoj vlastitiDnevnik kao i vijesti na kraju dana. TelevizijaSarajevo počinje emitirati program 1. juna 1961.godine. Prvu redakciju televizije, čije sjedište je bilona radiju činilo je troje ljudi – Alija Nuhbegović, JanBeran i Ismet Mehić, a prvi direktor je bila DanicaKurtović. Emisije TV Sarajevo se na početku tehničkiobrađuju i emitiraju iz studija TV Beograd i TVZagreb. Već 27. jula 1961. godine, izvršen je prvitelevizijski prenos iz BiH. Tehničke, kadrovske iprogramske pretpostavke za samostalno emitiranje iproizvodnju programa Televizija Sarajevo stičesredinom šezdesetih godina. Oba medija (i radio itelevizija) bila su znak posebnosti i državnosti Bosnei Hercegovine, a za njihovo osnivanje su najzaslužnijibosanski političari Rato Dugonjić i Nijaz Dizdarević.Prvi Dnevnik iz studija Televizije Sarajevo emitiranje 25. februara 1971. godine. Prvi urednik i voditeljDnevnika bio je Aleksandar Vujisić. Potom suDnevnik vodili Slavko Budihna, Drago Vujošević,Dobrota Lošić, Hamza Bakšić i Mustafa Čengić.

105) Radio-televizija SarajevoMemorandum, 1969.


105

116 MUZE J U EGZILU

106) Mirjana JančićRTV Revija, Beograd, broj 334, 11. maj 1973. UzMirjanu Jančić kao voditelji na TV Sarajevo su radiliDuško Oljača, Zdravko Knezović, Zrinka Jovanović ikraće vrijeme Mersiha Čolaković.

107) Informativni studio TV Sarajevo u UliciDanijela Ozme 7 iz 1971. godine. S desne strane je Slaviša Mašić, režiser programa. Usredini je Boris Popović, video mixer. Boris Popović jeujedno i osoba koja je radila prve animacije. Treći unizu je Zoran Simić – mixer montažer.

106 107


108) Programi TV SarajevoBrojni su programi kreirani i emitirani na TV Sarajevo –dječiji, zabavni, dramski, igrani... Za mnoge od njihstigle su zančajne domaće i međunarodne nagrade ipriznanja. Maja Anzulović je bila urednica dječijegprograma (Najljepše priče klasične starine, Od petka dopetka, pa opet ispočetka, Niko kao ja!, dječiji kviz znanjaPet plus sa Zdravkom Ostojićem...). Urednik muzičkihemisija bio je Milan Bilbija. Aleksandar Jevđević jerežiser koji je na televiziji realizirao više od 52 sataigranog programa. Najpoznatije dramske serije koje jerežirao su Porobdžije, Karađoz (1970), Kože (1982),Aleksa Šantić (1991), a od drama Blago u duvaru(1976), Ćilim (1980)...

108

118 MUZE J U EGZILU

109

109) Prijenos sportskih takmičenja na XIV ZOISarajevo '84Muhamed Haćimić (kamerman), Slaviša Mašić(režiser) i Vojislav Stjepanović. TV Sarajevo je direktnoprenosila takmičenja koja su se u sklopu Olimpijadeodržavala na Jahorini, Igmanu i Bjelašnici angažujućisav svoj tehnički i kadrovski potencijal. Naravno, tajposao je bio zahtjevan i u njemu su učestvovale itehničke ekipe ostalih jugoslovenskih RTV centarakao i ekipe međunarodnih televizijskih kuća. SlavišaMašić je bio jedini režiser sa TV Sarajevo koji je radiodirektne prenose tih takmičenja.


110

110) Svakog petka ispočetkaEkipa koja je radila na seriji su: Nadira Dobojlić iNebojša Veljović kao voditelji, glumac Pavle Minčić iSlaviša Mašić kao režiser. Pavle Minčić je izvodio svojupjesmu Mali radio, a na kraju emisije JadrankaStojaković je pjevala uspavanke različitih narodasvijeta. Serija je emitovana u prvoj polovini 1980-ih.

120 MUZE J U EGZILU

NOVO ZLATNO DOBA BH. INDUSTRIJEGeostrateški položaj Bosne i Hercegovine – usredištu Jugoslavije – odredio je i koncept njenogindustrijskog razvoja u novoj državi. Planirana je zaprimarnu i sekundarnu industrijsku proizvodnju, teza razvoj namjenske industrije. No, u šezdesetima i uokviru namjenske industrije, pogotovometaloprerađivačke dolazi do nove strukturalneorganizacije preduzeća i njihovog okrupnjavanja uveće sisteme. Tako se u oblasti metaloprerađivačkeindustrije stvaraju Unis, Unionivest i Famos Sarajevo,te Soko Mostar. U oblasti energetike Energoinvest, a uoblasti drvoprerađivačke industrije Šipad Sarajevo,Konjuh Živinice i Krivaja Zavidovići. U oblastipoljoprivredne i prehrambene industrije razvijaju seUpi Sarajevo, Hepok Mostar i Agrokomerc VelikaKladuša. U oblasti tekstilne industrije nastaju AlhosSarajevo, Borac Travnik, a u oblasti trgovineFeroelektro Sarajevo, Borac Travnik i mnogi drugi.Trgovine Borac su po infrastrukturi i obimu bilemeđu 10 najvećih trgovačkih sistema u Jugoslaviji.Pored namjenske proizvodnje na tržište se plasiraju irobe “široke potrošnje”. U početku su to mahomlicencirani proizvodi – npr. Pretisova proizvodnjamotocikla i automobila preuzeta od njemačke firmeNSU, a postepeno dolazi i do razvoja vlastitihproizvoda. Energoinvest iz Sarajeva je prvi oformiovlastiti Dizajn centar 1969. godine koji je pokušaorazviti prvi domaći automobil.

111) Aluminijsko posuđe PretisProizvođač Preduzeće Tito Sarajevo (PRETIS),prospekt za posuđe, dizajn Ester, 1960.


111

122 MUZE J U EGZILU

112

112) NSU Pretis Maxi 175 Motocikl, proizvodnja NSU Pretis, Model Maxi 175kubika, 1964.

113) NSU Pretis 1200 Automobil, proizvodnja NSU Pretis, Model 1200kubika, 1968. Pored ovog modela, u narodu poznatogkao Princ, na tržište je plasiran i model od 1800kubika.


113

124 MUZE J U EGZILU

114

114) Soko Super Galeb

115) Soko J-22 Orao Fabrika Soko iz Mostara bila je uz Utvu iz Zemuna diojugosloveneske avioindustrije koja je proizvodilanekoliko vrsta aviona i helikoptera – školski avionJastreb, te lovačke avione Galeb koji su razvijeni unekoliko različitih modela, kao Galeb I, Galeb II, SuperGaleb i Super Galeb G4. U vremenu između 1963. i1969. godine idejno je razvijen a potom u serijskuproizvodnju uveden nadzvučni lovac – bombarderSoko J-22, poznat i pod imenom Orao.


115

126 MUZE J U EGZILU

116) Zdenko Praskač, Namještaj, 1965. Jedan od pionira industrijskog dizajna u Bosni iHercegovini je i Zdenko Praskač, dizajner i profesordizajna, uz Živojina Vekića i Zlatka Ugljena – jedan odosnivača Odsjeka za produkt dizajn na Akademijilikovnih umjetnosti u Sarajevu 1984. godine. On je usredinom šezdesetih za preduzeće Standard izSarajeva kreirao namještaj po kome se ova tvornicaprepoznavala ne samo na jugoslovenskom tržištu.Posebno vrijedna bila je njegova kuhinja Lux koja jetih godina bila izuzetno uspješan izvozni proizvodpreduzeća Standard, posebno u tadašnji SovjetskiSavez.

117) Boris Magaš, Edo Šmidihen i Radovan HorvatMuzej Revolucije u Sarajevu, 1963.

116


117

128 MUZE J U EGZILU

118/120) Obveznice zajma, 1968. U periodu Socijalističke Republike Bosne iHercegovine zajam i samodoprinos bili su, poredredovnih aktivnosti vlasti i organa javne uprave oblicifinansiranja ili sufinansiranja izgradnje javnihobjekata i infrastrukture. To ne čudi jer je javnaimovina bila u društvenom vlasništvu. Na taj način suizgrađeni mnogi javni i sportski objekti, elektrificiranaudaljena sela, građeni lokalni – seoski putevi,uvođena telefonija. I Sarajevska Skenderija kaokulturni i sportski centar izgrađena je sredstvimajavnog samodoprinosa 1969. godine.

118/119


120

130 MUZE J U EGZILU

NOVI KULTURNI KOD BOSNE Umjetničke pojave i zbivanja začeti u ranijimdecenijama svoje prave plodove počeli su davati ušezdesetima. Ivo Andrić 1961. godine dobijaNobelovu nagradu za književnost za svoj ukupanopus koji govori o tradiciji jednog naroda. Posebnomjesto u tom opusu zauzimaju romani Na Drinićuprija i Travnička hronika. Na književnoj sceni sesvojim romanom Derviš i smrt, objavljenim 1966.godine etablira Meša Selimović. Mak Dizdarobjavljuje 1966. godine svog Kamenog spavača –zbirku poezije koja budi duh srednjovjekovne –medievalne Bosne. U oblasti likovnih umjetnostipojavljuju se Borislav Aleksić, Dževad Hozo i MersadBerber – svi iznimni grafičari koji u vremenu između1963. i 1972. godine osvajaju brojne međunarodnenagrade na bijenalima u Ljubljani, Aleksandriji i SaoPaolu. Kulturni život Bosne i Hercegovine postajebogatiji pokretanjem brojnih časopisa. U oblastiteorije filma se decembra 1967. godine pokrećečasopis Sineast od strane nekoliko entuzijastaokupljenih oko Kino kluba Sarajevo. U oblastiarhitekture izlazi od 1963. godine periodični časopisARH u izdanju Društva arhtekata Sarajevo (DAS).Na arhitektonskoj sceni se pojavljuju Ivan Štraus iZlatko Ugljen. Radio Sarajevo, odnosno njegovamuzička redakcija postaju, uz Ilidžanski festivalpokrenut 1963. godine baštinici i promotori našenarodne muzike – sevdalinke.

121) Ivo Andrić

122) Mak Dizdar, Kameni spavač, 1966.Prvo izdanje, izdavač: Veselin Masleša Sarajevo,urednik: Izet Sarajlić, crteži H. Lukovac, Sarajevo,1966.

121


122

132 MUZE J U EGZILU

123/128


129/130

123/130) Sa uručenja Nobelove nagrade zaknjiževnost Ivi Andriću, Stockholm, 1961.Foto: Miki Đurašević

131) Mersad BerberKonjica, Bakropis, 50x70cm, 1964.

134 MUZE J U EGZILU

131


132

132) Borislav AleksićBakropis, suha igla, 60x50cm

136 MUZE J U EGZILU

133) Mersad BerberSonet za Adaletu 1/2, Bojeni drvorez, 1967.

133


134

134) Dževad HozoPlemenitaš, reljefni bakropis, 49,5x35cm, 1968.

138 MUZE J U EGZILU


135/139

135/139) Zlatko Ugljen Bijela džamija u Visokom, 1970. Zlatko Ugljen je zaprojekat Bijele džamije u Visokom 1983. godinedobio Aga Kanovu nagradu za arhitekturu. U mnogimpregledima moderne islamske arhitekture, kako naIstoku tako i na Zapadu, ova džamija je uvrštenameđu najbolja arhitektonska ostvarenja u svijetu.Sam oblikovni koncept baziran je na iskustvuautorove posjete “Pećini na stijeni” u Jerusalemu,šezdesetih godina 20. stoljeća i za razliku od svihdrugih pristupa u oblikovanju džamija nudi posebnoiskustvo unutarnjeg prostora. Čak su i drvenestrukture pridodate svjetlosnim nišama simbolički“paukove mreže” i upućuju na hidžru poslanikaMuhammeda s.a.v.s. iz Meke u Medinu, odnosnonjegov boravak u pećini na čijem ulazu je pauk ispleosvoju mrežu.

140 MUZE J U EGZILU

140) Valter brani Sarajevo Režija Hajrudin Krvavac, produkcija Bosna filmSarajevo, dizajn plakata, 1972.

141) Valter brani Sarajevo Režija Hajrudin Krvavac, produkcija Bosna filmSarajevo, 1972. Film Valter brani Sarajevo je klasikžanra koji je specifično bosanski. Zapravo HajrudinŠiba Krvavac je u okviru žanra koji se bavioNarodnooslobodilačkim ratom kreirao specifično svojfilmski rukopis koji je kritika hvalila i upoređivala saameričkim westernom. Film Valter brani Sarajevo jenaišao na izniman uspjeh u svijetu – u socijalističkimzemljama, posebno u Kini gdje je doživiovišemilionsku gledanost.

140 141

142) Valter Brani Sarajevo Režija Hajrudin Krvavac, produkcija Bosna filmSarajevo, dizajn plakata za distribuciju filma u Kini,poslije 1972.


142

142 MUZE J U EGZILU

143) 13. Zmajeve dečje igre Mersad Berber, plakat, Novi Sad, 11-13. juni 1970.

144) Edo Numankadić1. samostalna izložba slika. Radnički univerzitet ĐuroĐaković, Sarajevo, 27. maj – 2. juni 1971.

145) Umjetnost na tlu Jugoslavije od praistorijedo danas Skenderija, Sarajevo, 28. juli – 28. oktobar 1971.Izložba Umjetnost na tlu Jugoslavije koju je pripremio i

organizirao Muhamed Karamehmedović, historičarumjetnosti iz Sarajeva, bio je prvi veliki javni kulturniprojekat koji je pokazao bogato naslijeđe i velikuraskoš naše kulture. Bio je to projekat koji je poslijepreseljen u Pariz i kojim se Jugoslavija predstavilasvjetskoj kulturnoj javnosti. Bila je to više negoodlična uvertira za osnivanje Akademije likovnihumjetnosti u Sarajevu 1972. godine, čijim prvimprofesorima će uz Muhameda Karamehmedovićapostati Mersad Berber, Nada Pivac, Borislav Aleksić,Alija Kučukalić i Zdenko Grgić.

143 144


145

144 MUZE J U EGZILU

146 147


146) Marijan, skulptura, tapiserija Dragan S. Stefanović, plakat, Radnički univerzitetĐuro Đaković, 23-29. oktobar 1973.

147) Majakovski Kosta Bogdanović, plakat, Umjetnička galerijaSarajevo, septembar-oktobar 1973.

148) Slovo Gorčina Juraj Neidhart, plakat, Stolac, 1974. Pristup uoblikovanju plakata baziran je u osnovi na snažnomvizualnom znaku kao temeljnom nosiocu poruke.Tekstualna poruka ima posrednu ulogu, da pobliže

odredi ili navede kontekst naspram kog je oblikovanaželjena misao. U odabranim rješenjima se tipografijaplakata odnosi dvojako. S jedne strane riječ je osukobu različitih pismovnih tradicija – stare Bosančice(u plakatu Slovo Gorčina) i nove Helvetice (u plakatuMarijan), odnosno antiknog pisma (u plakatuMajakovski). I dok kod prvog Slika još uvijek nosiosnovnu poruku – motiv sa stećka, kod ostala dva onaje izuzeta. Tekst je i poruka i vizualni znak istovremeno.Naravno simbolička razina poruke je proširena bojom.

149) Mostar, skokovi sa Starog mosta Emir A. Čengić, plakat, 27. juli 1976.

148 149

146 MUZE J U EGZILU

150 151


150) Stens ‘73 32. Svjetsko prvenstvo u stonom tenisu, Sarajevo,Jugoslavija, 5-15. april 1973, Fuad Hadžihalilović,plakat

151) Collegium artisticum ‘75 Umjetnički paviljon Collegium artisticum, Sarajevo, 7-27. april 1975, Fuad Hadžihalilović, plakat

152) 5. izložba ULUPUBiH-a ‘75 Umjetnički paviljon Collegium artisticum, Sarajevo,22-30. januar 1976, Miroslav Antonić Roko, plakat

153) 10 godina Umjetničke kolonije Počitelj Sarajevo, Tuzla, Banja Luka, Mostar, Čapljina, 14-28. maj

1975. Uticaj Zagrebačkih Novih tendencija – svjetskogbijenala kinetičke umjetnosti pokrenutog oko grupeExat 51, možemo vidjeti u plakatima FuadaHadžihalilovića iz prve polovine sedamdesetih(150/151). On je uz Mladena Kolobarića jedan od našihprvih (školovanih) dizajnera. I dok se za rješenja plakatas geometrijskim motivima, kreiranih deceniju ranije(108/109), može reći da više pripadaju apstraktnomslikarstvu – ova rješenja, a pogotovo plakat kreiran zaCollegium artisticum ‘75 predstavlja svojim centralnimmotivom jasan primjer kinetičke umjetnosti. Centralnikružni sadržaj se sukcesivno ponavlja i širi stvarajućiiluziju pokreta. Elementi konstrukcije osnovnogvizuelnog znaka biće popularni u grafičkomoblikovanju sredinom sedamdesetih (slika 150).

152 153

148 MUZE J U EGZILU

154) Bobo Samardžić, Izložba kolaža i skulpture Mladen Kolobarić, plakat, Umjetnička galerijaSarajevo Ekspozitura Mostar, 22. decembar 1971. – 8.januar 1972.

155) Međunarodni velemajstorski brzopoteznišahovski turnir, Mostar ‘78. Mladen Kolobarić, plakat, Umjetnička galerija(Rondo), Mostar, 17-19. mart 1978. Mladen Kolobarićje autor koji je izgradio svoj prepoznatljiv oblikovnirukopis koristeći se jednom od tehničkih mogućnostiu repro-fotografiji baziranoj na linearnom grafičkomrasteru.

154 155


156) Bosanskohercegovački crtež ‘77 Salim Obralić, plakat, Collegium artisticum KSCSkenderija, Sarajevo, 3-13. novembar 1977.

157) Izložba sarajevskih umjetnika Salim Obralić, plakat, Comune di Ferrara, GaleriaCivica d’Arte Moderna, Palazzo dei Diamanti, 17.decembar 1978. – 21. januar 1979.

156 157

150 MUZE J U EGZILU

158) Prvi sarajevski trijenale unikatnogoblikovanja ‘78Naslovnica kataloga, dizajn Radmila Jovandić, 1978.Radmila Jovandić je u oblikovnu praksu dizajna u nasunijela sadržaje koji su prostor grafičke slikeproširivali dimenzijom više – trećom dimenzijom.Odnosno, ona je kao autorica inovirala niz klasičnihgrafičkih formi – plakate, knjige i ambalažu, aposebnu pažnju je posvećivala tipografiji.

158


159) Male novine /Vesela sveskaNagradna igra, plakat

160) Strip ArtStrip magazin, br. 3, Oslobođenje Sarajevo, 1979.Osnivač i urednik ovog strip magazina, prvog u Bosnii Hercegovini, je Ervin Rustemagić.

159 160

152 MUZE J U EGZILU


161) Namještaj Vrbas Banja Luka Sistem Rira, dizajn Božidar Lapajne, 1975. Sistem Riraje primjer modernog i funkcionalnog namještajakoncipiranog tako da se od nekoliko jednostavnihkonstruktivnih elemenata od drveta uz dodatakmekih – sjedalnih formi mogu organizirati različite afunkcionalne prostorne strukture namijenjene zasjedenje. Rješenje je realizirano u dvije verzije – prvojsvijetloj sa natur drvetom (i tamnim/dekorativnimsjedalnim plohama) i – drugoj tamnoj sa bojenimdrvenim elementima (i svijetlim sjedalnim plohama).

161

162/167

154 MUZE J U EGZILU

168

162/167) Zlatko UgljenHotel Ruža u Mostaru, 1973-1975. Ni u jednom svomprojektu Zlatko Ugljen nije upotrijebio tolikoelemenata tradicionalne bosanske arhitekture kao uprojektu Hotela Ruža u Mostaru i dao im, zahvaljujućisvome kreativnom vokabularu, novi život, udahnuo unjih dah modernog doba. Čiste bijele plohe, isturenidoksati, drvene grede koje podupiru masivne bijelezidove, rešetkasti mušebaci i istureni izlozi samo suneki od elemenata te arhitekture. Zapravo igre bijelihploha i toplih sjena jesu naslijeđe tradicionalnearhitekture – za Zlatka Ugljena sastavni dio čvrstomoduliranih formi. Svjetlo i sjena su zapravo postali

sadržaji njegovih arhitektonskih rješenja – sastavnidio njegove arhitektonske poetike.

168) Zlatko UgljenHotel Bregava u Stocu, 1975. Kvaliteta ovog projektaleži ne toliko u formi objekta koliko u kvalitetidijaloga koji ta forma ima s prirodom – rijekom kojaprožima ovu arhitektonsku strukturu i čini unutarnjiprostor hotela živom oazom ispunjenom svjetlom,igrom sjena, muzikom vode koja šumi i elementimaenterijera oplemenjenih tradicijom u dizajnunamještaja i tkanina.


156 MUZE J U EGZILU

169/170) Juraj NeidhartSkupština Bosne i Hercegovine i zgrada republičkogIzvršnog vijeća, 1974-1980. Ovo reprezentativnodjelo bosanskohercegovačke moderne arhitekturedoživjelo je u vremenu između 1992. i 1995. godine –za vrijeme opsade Sarajeva, teška oštećenja.Kompleks je obnovljen dijelom zahvaljujući podršciVlade Grčke (slika 170). Sastavni dio kompleksa je iTrg Bosne i Hercegovine za koji je skulptorskorješenje uradio Dušan Džamonja.

169/170


171/174) UNIS – TAS Tvornica automobilaSarajevoGolf 1 (171/173) / Golf 2 (174). UNIS je kao velikiprivredni sistem početkom sedamdesetih u saradnjisa njemačkim Volkswagenom (VW) pokrenuo iproizvodnju automobila. Prvijenac te vrste bio je Golf1 koji se u Njemačkoj počeo proizvoditi 1974. godine,a već u drugoj polovini sedamdesetih je osvojiojugoslovensko tržište i postao najpopularnijiautomobil u nas i stvar društvenog statusa. NakonGolfa 1 na tržište je uveden i Golf 2, te verzija Caddy.

171/174

158 MUZE J U EGZILU

175) AteljeDizajn Dragan S. Stefanović, Časopis Udruženjalikovnih umjetnika primijenjenih umjetnosti Bosne iHercegovine, 1976.

176/177) Optima Modriča 1977.Dragan S. Stefanović, skice za dizajn ambalaže

175


176/177

160 MUZE J U EGZILU

SARAJEVSKA POP ŠKOLA Umjetničke pojave i zbivanja na muzičkoj sceni jošsu šezdesetih godina stvorili klimu u kojoj je, i pokojoj je Sarajevo postalo prepoznatljivo na ondašnjojjugoslovenskoj muzičkoj sceni – posebno u oblastipopularne muzike. Centralno mjesto tih pojava bioje FIS, a najvažnija muzička pojava grupa Indexi. Spočetka sedamdesetih pop scena doživljava svojbum, a grupe i izvođači nižu se jedni za drugima.Bijelo dugme 1974. godine objavljuje svoj prvialbum, skreće pažnju jugoslovenske javnosti i na sebei postaje rodonačelnikom onoga što se poslijenazvalo “pastirski rock”. Bijelo dugme je i prvajugoslovenska grupa koja organizuje velike koncerte(Koncert kod hajdučke česme) i koja puni velikedvorane i stadione. Njihovi javni nastupi donijeli susa sobom niz novina u naš muzički prostor. I do k jeza druge muzika bila umjetnost i zadovoljstvo zaBijelo dugme je ona bila “business”. Oblikovanjutakvog pristupa – kreaciji imidža grupe posebanpečat je uz Gorana Bregovića dao i Dragan S.Stefanović, autor omota njihove prve ploče koja je tihgodina, od starne svjetskih znalaca uvrštena među100 najboljih omota u istoriji rock muzike. Ono štoje Dragan Stefanović donio u naš medijski prostor jeadvertising, kreacija imidža – brenda, što je više oddotadašnjeg poimanja dizajnera i njegove uloge uvizualizaciji krajnje kreacije.

178


178) Teška industrija, Ho-ruk, 1975. LP cover, dizajn Radoslav Tadić, Jugoton, 1975.

179) Bijelo dugme, Kad bi’ bio bijelo dugme 1974. LP cover, dizajn Dragan S. Stefanović, Jugoton, 1974.Dragan Stefanović je u sedamdesetima radio nizomota za LP ploče za Bijelo dugme (prvi i drugialbum), Zdravka Čolića, grupu Cod, grupu Time (Životu čizmama sa visokom petom)... Rješenje omota za LPBijelog dugmeta iz 1974. godine bilo je odvažno i

hrabro. Tadašnji “javni moral” nije prihvatao slikovnarješenja koja su sugerirala eros i seksepil. Na istomtragu je i rješenje Radoslava Tadića, godinu kasnije, zaomot LP ploče Ho-ruk grupe Teška industrija – motivbebe koja doji. Zapravo, ova su rješenja kreirana tek5-6 godina poslije čuvenog omota grupe Blind Faith,Atco, dizajn Bob Seideman, Atlantic Records, 1969, smotivom nage djevojčice – tinejdžerke s maketomaviona DC 10. A pomenuti omot je bio povučen stržišta u Britaniji.

179

162 MUZE J U EGZILU

180) Bijelo dugme, Da mi je znati koji joj je vragSingl cover, dizajn Dragan S. Stefanović, Jugoton, 1974.

181) Bijelo dugme, Šta bi dao da si na mommjestuLP cover, dizajn Dragan S. Stefanović, Jugoton, 1975.

182) Bijelo dugme, Uspavanka za Radmilu M.LP cover, dizajn Dragan S. Stefanović, Jugoton, 1981.

183) Bijelo dugme, ... a milicija trenira strogoćuLP cover, dizajn Dragan S. Stefanović, Jugoton, 1981.

180/183


184/187

184) Cod, Bijeli bagremi LP cover, dizajn Paper House – Stuart Hodges i EsadČičić, Jugoton, 1978.

185) Cod, Ciciban Singl cover, dizajn Dragan S. Stefanović, Jugoton, 1976.

186) Cod, Ekskurzija / A strana Singl cover, dizajn Dragan S. Stefanović, Jugoton, 1977.

187) Cod, Ekskurzija / B strana Singl cover, dizajn Dragan S. Stefanović, Jugoton, 1977.

164 MUZE J U EGZILU

188) Bijelo dugme, Doživjeti stotu LP cover, dizajn Mirko Ilić, Jugoton, 1981. I ovo jerješenje Mirka Ilića imalo brojne preinake (četiri) prijenego je album dospio na tržište.

189) Bijelo dugme, Jugoslovenska turneja ‘81 –Doživjeti stotuDragan S. Stefanović, plakat, Studio Buba švaba, 1981.

188


189

166 MUZE J U EGZILU

190) Efrajim Kišon, Bila je to ševa Režija Vlado Jablan, Narodno pozorište Sarajevo,Dragan S. Stefanović, plakat, 100x70cm

191) Franc Ksaver Krec, Bjesnilo Režija Sulejman Kupusović, Narodno pozorišteSarajevo, Dragan S. Stefanović, plakat, 1979.

192) Miroslav Krleža, Vučjak Režija Josip Lešić, Narodno pozorište Sarajevo, plakat,Dragan S. Stefanović, plakat, 1982.

193) M. Bulgakov, Pseće srce Režija Ž. Petan, Narodno pozorište Sarajevo, DraganS. Stefanović, plakat, 1983.

190 191


192 193

168 MUZE J U EGZILU

SARAJEVSKA OLIMPIJADA XIV Zimske olimpijske igre održane februara1984.godine u Sarajevu su preporodile grad i učinile da onpostane planetarno poznat, ne samo kao mjestoatentata i početka Prvog svjetskog rata, već kao gradsporta, mladosti, kulture i nadasve susretljivih igostoljubivih ljudi. Za potrebe kandidature Sarajeva zadobijanje XIV zimskih olimpijskih igara jreiran je logočiji je autor bio Miroslav Antonić Roko, potom plakatautora Dragana S. Stefanovića i katalog koji jedizajnirao Branko Bačanović. Kad je Sarajevo izvanično dobilo Olimpijadu oformljeno je nekolikotimova koji su za potrebe organizacije ove značajnemanifestacije radili različite poslove. BrankoBačanović i Čedomir Kostović su radili redizajn znakaOlimpijade i knjigu grafičkih standarda. Sistem boja jeuradio Ismar Mujezinović. Maskotu – Vučka je uradioJoža Trobec, autor iz Slovenije. Sistem piktograma zaolimpijske discipline je dizajnirao Radomir Vuković izBeograda. Zvanične plakate Olimpijade su radiliČedomir Kostović, Radmila Jovandić i Lora Levi, teSrđan Kokoruš. Kostime za svečanu ceremonijuotvaranja dizajnirala je Vanja Popović. Od koloriranihcrteža Ismara Mujezinovića sa temom borilačkihvještina realizirana je reprezentativna serija od osamolimpijskih plakata. Za mnoge to su do tada bilenajbolje organizirane olimpijske igre, a Sarajevo iBosna i Hercegovina su ostali da se pamte kao jednoposebno olimpijsko iskustvo.

194) Sarajevo – Kandidat za organizaciju XIV ZOIBranko Bačanović, katalog, 1978.

195) Sarajevo – Kandidat za organizaciju XIV ZOIDragan S. Stefanović, plakat, 1978.

194


195

170 MUZE J U EGZILU

196) XIV Zimske olimpijske igre Sarajevo 1984Čedomir Kostović, plakat, 1983.

197) XIV Zimske olimpijske igre Sarajevo 1984Srđan Kokoruš, plakat, 1983.

198) Savremena jugoslovenska likovna umjetnost1978/83. Čedomir Kostović, plakat, 1983.

199) XIV Zimske olimpijske igre Sarajevo 1984Milivoje Unković, plakat, 1983.

196 197


198 199

172 MUZE J U EGZILU

200/203) XIV Zimske olimpijske igre Sarajevo 1984Ismar Mujezinović, plakat, 1983.

200 201


202 203

174 MUZE J U EGZILU

204/207) XIV Zimske olimpijske igre Sarajevo 1984Ismar Mujezinović, plakat, 1983.

204 205


206 207

176 MUZE J U EGZILU

208) Hasan Fazlić, Olimpijski portreti Muzej XIV ZOI Sarajevo ‘84, 23. maj – 10. juni 1984,Branko Bačanović, plakat, 1984.

209) Svjetski kup u dizanju tegova Zetra, Sarajevo 24. novembar 1984, Dragan S.Stefanović, plakat, 1984.

208


209

178 MUZE J U EGZILU

210) Collegium artisticum ‘81 Collegium artisticum Sarajevo, 27. april – 15. maj1981, Ismar Mujezinović, plakat, 1981.

211) Tadić Galerija Roman Petrović, Sarajevo, 26. februar – 12. mart 1981, Radoslav Tadić, plakat, 1981.

212) Bosanskohercegovačka grafika Ankara, Istanbul, februar-mart 1984.

213) Sarajevska zima 1984/85 Ismar Mujezinović, plakat, 1984.

210 211


212 213

180 MUZE J U EGZILU

214) Savez kulturno-umjetničkih društava iorganizacija Bosne i HercegovineIwona Ripešč Kostović i Čedomir Kostović, plakat

215) Photography – Akšamija Umjetnička galerija Bosne i Hercegovine, Sarajevo,11-21. januar 1983, Mehmed A. Akšamija, plakat

216) Događanje familije Hadumić Teatar Fedra Bugojno, Iwona Ripešč Kostović iČedomir Kostović, plakat

214 215


216

182 MUZE J U EGZILU

217) Kolekcija Prestige Dizajn Rodoljub Mikulić, 1986. Rodoljub Mikulić jesvoje estetske nazore stekao kao saradnik ZlatkaUgljena. Karakter formi, insistiranje na “toplini”materijala, njegovim taktilnim, vizuelnim isimboličkim vrijednostima, te odnos prema detalju sunaslijeđe Ugljenove oblikovne škole.

218) UNIS Tvornica biro mašina BugojnoUnis dizajn centar, plakat. Unis dizajn centar jeosnovan 1985. godine. Na čelu tima koji je okupljaorazličite saradnike nalazio se inžinjer arhitektureTihomir Štraus koji se već etablirao na širemjugoslovenskom prostoru kao vrstan industrijskidizajner. Tada mlada arhitektica Selma Arnautović,članica ove grupe, dobila je nagradu Fondacije Žukovkao talentiran mladi dizajner.

217


218

184 MUZE J U EGZILU

219) Tihomir Štraus Sjaj Hrastnik, Slovenija, rasvjetna tijela, 1987. U tokusvoje plodonosne karijere Tihomir Štraus se baviodizajnom enterijera, ali je i dizajner koji je za potrebedomaćih proizvođača (UNIS) dizajnirao naš prvitelefon i pisaću mašinu.

220) Ivan Štraus, Poslovna zgrada UNIS, 1987.Ovaj reprezentativni arhitektonski kompleks, čijiautor je akademik Ivan Štraus, čine dva nebodera odpo 10 spratova i četverospratni objekt koji ihpovezuje. Neboderi blizanci – u narodu popularnonazvani Momo i Uzeir (po radijskim junacima čijeuloge su ostvarili glumci Rejhan Demirdžić i RudiAlvađ) su prvi stakleni neboderi u nas. Enterijer ovogposlovnog centra dizajnirao je Tihomir Štraus.

219


220

186 MUZE J U EGZILU

221) Radio Sarajevo – Treći programBroj 43, 1983.

222) LicaČasopis mladih za društvena pitanja, umjetnost ikulturu, br. 8, februar 1989, dizajn TRIO

223) Naši dani List Saveza socijalističke omladine BiH, vanredni broj,juni 1985.

224) Odjek1-15. septembar 1987, dizajn Čedomir KostovićČasopisi koji su izlazili tokom osamdesetih nudili surazličite sadržaje iz oblasti filozofije, sociologije,kulture i umjetnosti. Posebnu dimenziju je imaočasopis koji se kao zbornik tekstova pojavljivao uštampanoj formi, a bilježio je sadržaje koji su tematskirazvijani na radiju, u okviru Trećeg programa RadioSarajeva. Slobodno se može reći da je taj programimao formu otvorenog univerziteta. S istom dozomozbiljnosti i odgovornosti prema javnosti, pogotovoonoj kulturnoj, su djelovali Odjek, koga je sredinomosamdesetih uređivao Sadudin Musabegović, te Lica.

221 222


223 224

188 MUZE J U EGZILU

NOVI PRIMITIVIZAM Sarajevska underground scena s početkaosamdesetih godina je, dok su zvanične društvene ikulturne institucije i njihovi djelatnici radili napripremama za organizaciju XIV ZOI u Sarajevu,dobila u javnom – medijskom prostoru svojih “5minuta”, i odmah po okončanju Olimpijade stvorilanovi kulturni brand – Novi primitivizam. On jeistovremeno bio i muzički pravac i kulturni pokretkoji je bio okrenut “malom čovjeku” – sarajevskojraji. Bio je to jezik “čaršije” pun humora i ironije.Akteri te scene su među prvima bili grupe Elvis J.Kurtovich and his Meteors kojoj ljubljanski RTL,februara 1984. godine objavljuje prvi LP podnazivom Mitovi i legende o kralju Elvisu, teZabranjeno pušenje. Potom se na muzičkoj scenijavljaju Crvena jabuka, Bombaj štampa i Plaviorkestar. Emisija Primus koju je od 1981. godineuređivao i vodio na Drugom programu radioSarajeva Boro Kontić je u terminima subotom, od 8do 11 emitirala Top listu nadrealista. Učesnici ovihemisija bili su Zlatko Arslanagić, Dražen Ričl, NenadJanković, Zenit Đozić, Boris Šiber... Top listanadrealista je ubrzo radijski prostor zamijenilatelevizijskim i u drugoj polovini osamdesetih osvojilajugoslovenski medijski prostor stekavši, pa gotovokultni status. Mnogi sadržaji kojima su se nadrealistibavili imali su gotovo pa proročki karakter inagovijestili su događaje koji su netom uslijedili.

225


225) Elvis J. Kurtovich and His Meteors, Mitovi ilegende o kralju Elvisu RTL Ljubljana, LP cover, dizajn Studio Panik, 1984.

226) Top lista nadrealista Drugi program Radio Sarajeva, emisija Primus,urednik Boro Kontić, ekipa Top liste NadrealistaDražen Ričl, Zenit Đozić, Zlatko Arslanagić i NenadJanković, 1983.

226

190 MUZE J U EGZILU

227) Abdulah Sidran, Sjećaš li se Dolly Bell, 1981.Režija Emir Kusturica, plakat za englesko govornopodručje, ilustracije Mersad Berber, plakat BrankoBačanović, 1982.

228) Slobodan Šnajder, Gamlet Režija Sulejman Kupusović, ilustracije Mersad Berber,plakat Branko Bačanović, 1987.

229) Pozorište lutakaIlustracija i dizajn Mersad Berber

227 228


229

192 MUZE J U EGZILU

230) Eden von Horvat, Don Žuan se vraća iz rataRežija Željko Đukić, Kamerni teatar 55, Sarajevo,plakat Branko Bačanović, 2x(70x100cm), 1988.

231) Giuseppe Verdi, Nabucco Režija Dejan Miladinović, plakat Branko Bačanović,2x(70x100cm), 1987.

232) Umjetnost i kritika sred osamdesetihCollegium artisticum Sarajevo, februar 1987,Ilustracija i dizajn Boris Bučan, 6x(70x100cm)

230 231


232

194 MUZE J U EGZILU

233) Tenis, Sarajevo 1986. Marketing agencija Ossa, plakat Muris Čamo

234) Ski World Cup – Finale, Sarajevo ‘87 Plakat Muris Čamo

235) Evropsko prvenstvo u umjetničkom klizanju,Sarajevo 1987.Sarajevo, 2-7. februar 1987, plakat Branko Modraković

233


234 235

196 MUZE J U EGZILU

236/237

236) Sarajevska zima ‘86 Plakat Branko Bačanović

237) Sarajevska zima ‘87 Plakat Davor Papić


238) Sarajevska zima ‘88 Plakat Davor Papić, foto M. Akšamija

239) Moto Concetration Sarajevo ‘85 Ilustracija i plakat Alija Hafizović

238/239

198 MUZE J U EGZILU

240) Stećci i njihova ornamentikaIzložba fotografija: Tošo Dabac, Ranko Rosić, ĆiroRajić, Zoran Dragoljević, Collegium artisticum, 4-25.mart 1986, plakat Branko Modraković 1986.Posebnost ovog plakata sadržana je u tome da onodstupa od standardnog – tehničkog formata. Gornjirub plakata je slobodan i prati siluetu stećka.

241) Zaimović, slike i crteži, 1987. Umjetnička galerija Bosne i Heercegovine, decembar1987, plakat Mirsad Sarić, 1987.

242) Mjesečeva predstavaOtvorena scena Obala, Tetovirano pozorište, plakatIzeta Građević

240/241


242

200 MUZE J U EGZILU

243

243) Pašić – Tadić Collegium artisticum, 22. februar – 8. mart 1990.plakat Branko Bačanović, 2x(100x70cm)

244) Jugoslovenska dokumenta ‘89 Plakat Radoslav Tadić, 2x(70x100cm)


244

202 MUZE J U EGZILU

245) 9. kongres Saveza komunista Bosne iHercegovinePlakat Dževad Hozo

246) Novi sovjetski filmKino Tesla, 28. februar – 6. mart 1990, plakat TRIO

247) YU Fest ‘88Plakat TRIO

245 246

PERIOD SOCIJALISTIČKE JUGOSLAVIJEUVOD 203

247

204 MUZE J U EGZILU

248) Sex – partijski neprijatelj No. 1Režija Dušan Sabo, Bosna film Sarajevo, dizajnČedomir Kostović, repro Mehmed Akšamija, 1991.

249) Amra i MilaPlakat Amra Zulfikarpašić, Mila Melank

250) Izložba radova nastavnika i saradnika ALUSarajevo Umjetnička galerija BiH, Sarajevo, 11-31. januar 1990,plakat Mladen Kolobarić, Stane Bernik, ČedomirKostović

248 249


250

206 MUZE J U EGZILU

251

251) Ljudmila Rezumovska, Draga JelenaSergejevna Režija Gorčin Stojanović, Jugoslovensko dramskopozorište, sezona 1989/90, dizajn TRIO

252) Buster Keaton Otvorena scena Obala Sarajevo


252

208 MUZE J U EGZILU

ČUDO DEMOKRATIJE Od momenta kada je prekinut 14. vanredni kongresSaveza komunista Jugoslavije, kongres s kojim je defacto okončana idejna i politička dominacija ovestranke i suspendirana njena moći da predvodinarode Jugoslavije otvorio se prostor za mogućudemokratizaciju odnosa unutar zemlje. Snage koje sunaslijedile lidersku poziciju SKJ bile su u početkurepublička rukovodstva, a vrlo brzo je došlo doosnivanja novih stranaka. Tako su se u Bosni iHercegovini već sredinom 1990. godine oformilejedna za drugom Stranka Demokratske Akcije,Srpska Demokratska Stranka i HrvatskaDemokratska Zajednica BiH. U početku su lideriovih stranaka građanima Bosne i Hercegovineobećali da ćemo biti druga Švajcarska. Razlika kojusu u svojim nacionalnim programima definirali popitanju odnosa naspram Jugoslavije kao zajedničkedržave, te razumijevanje njene dalje istorijskesudbine su sve nas, građane Bosne i Hercegovine,umjesto u Švajcarsku odveli u rat 1992-1995.Posljedice toga rata su znane, prvo ljudske žrtve,potom materijalne štete i što je najtragičnije –razoreno društvo, društvo koje je izgubilo vlastiterazvojne potencijale u obrazovanju, nauci, kulturi iekonomiji.

253) Stjepan Kljuić (HDZ), Radovan Karadžić (SDS) iAlija Izetbegović (SDA)Sarajevo 1991.

254) Bosanski poglediNedjeljni list, br. 17, 27. juni 1991.

253


254

210 MUZE J U EGZILU

255) Zna se! HDZ – Hrvatska DemokratskaZajednica BiHIvan Doroghy, plakat, 1990.

256) MBO Muslimanska Bošnjačka Organizacija Adil Zulfikarpašić, Sa mnom u Evropu, foto LukaMjeda, 1990.

257) SDA – Alija Izetbegović i Fikret Abdić, Našikandidati za predsjedništvo BiHZ. Bebek, plakat, 1990.

255 256


257

258) Strašni – Izbori 1990. Plakat, 100x70cm, 2010. Ovdje je zapravo riječ oizložbi fotografija Milomira Kovačevića Strašnog kojase dogodila u Umjetničkoj galeriji BiH, u Sarajevu od16.9. – 9.10.2010. godine, a koja dokumentira prvedemokratske izbore u Bosni i Hercegovine iz 1990.godine, njihove aktere – lidere i političke stranke, tenačine njihove promocije.

258

212 MUZE J U EGZILU

Iznimno je teško skicirati društveni okvir za ovaj period historije Bosne iHercegovine. Razlog za to leži u činjenici da su događaji i njihovi akteri samoizraz ili konačna posljedica više procesa koji, ako bi se ponaosob prepozna-vali, sežu u daleke periode historije na Balkanu i mogu imati višestoljetni iličak milenijski kontinuitet, a tiču se lokalnih odnosa među etničkim zajed-nicama na Balkanu, jednako kao i globalnih – međunarodnih odnosa u Ev-ropi i svijetu.

Period Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine, idejno usmjereni vođen od Komunističke partije Jugoslavije na širem jugoslovenskom planu,odnosno KP Bosne i Hercegovine, osnovane 1948. godine, te Savezom ko-munista Jugoslavije od 1952, tj. Savezom komunista Bosne i Hercegovine –neke od tih procesa je samo prigušio i usporio, a neke tek konzervirao. U eridemokratizacije zemlje, u vrijeme osnivanja nacionalnih stranaka – u Hr-vatskoj tokom 1989. godine, prije svih Hrvatske demokratske zajednice(HDZ) 17. juna 1989. godine i Srpske demokratske stranke (u Kninu) 1990.godine, u Srbiji Srpskog pokreta obnove (SPO), a sredinom 1990. godine uBosni i Hercegovini osnivanjem Stranke demokratske akcije (SDA), Srpskedemokratske stranke (SDS) te Hrvatske demokratske zajednice (HDZ) – tiprocesi su se nanovo otkrili i aktivirali.

Zapravo, uvertiru u ovaj proces omogućili su sami komunisti. Od Ti-tove smrti 4. maja 1980. godine, u krugovima vladajuće komunističke eliteu zemlji, ali i u međunarodnim političkim krugovima vodile su se “tihe” de-bate o sudbini Jugoslavije. Kakva ona treba biti nakon Titove ere? Da li Ju-

PERIOD REPUBLIKE BIH 213

PERIOD REPUBLIKE BOSNE I HERCEGOVINEPERIOD BOSNE I HERCEGOVINE

goslavije uopće treba biti? Pored jugoslovenskih komunista, posebno važnuulogu u tim “promišljanjima” imala je Srpska akademija nauka i umjetno-sti (SANU) u Beogradu. Treba napomenuti da je, po svjedočenju BorisavaJovića, jednog od članova posljednjeg jugoslovenskog Predsjedništva, psi-hijatar iz Šibenika Jovan Rašković osnovao SDS u Hrvatskoj po nagovoruknjiževnika Dobrice Ćosića, člana SANU. Ideje koje je poticala SANU do-laskom Slobodana Miloševića na čelo srbijanskih komunista 1987. godinepočele su da se otjelotvoruju.

Od srbijanskih komunista počela je politika mijenjanja jugoslovenskogUstava iz 1974. godine pošto su njegove odredbe smatrane nepovoljnim zaSrbiju. Pritisak da se taj ustav izmijeni vršen je na ostale političke subjekteu Jugoslaviji i u formi uličnih demonstracija poznatih kao “antibirokratskarevolucija”. Rezultat tih pritisaka bio je postavljanje kadrova lojalnih srbi-janskom rukovodstvu na Kosovu, u Vojvodini i Crnoj Gori. Proglašavanjemamandmana na Ustav Srbije u martu 1989. godine Kosovo i Vojvodina iz-gubili su status autonomnih pokrajina. Tokom 1989. godine “antibirokrat-ska revolucija” se prenijela i u Hrvatsku. Najžešći otpor tim nastojanjima sr-bijanskih komunista, iza kojih je već stajao srpski nacionalizam, pružali supredstavnici Slovenije. Taj ideološki sukob unutar SKJ kulminirao je preki-dom 14. vanrednog kongresa Saveza komunista Jugoslavije, održanog u Beo-gradu od 20. do 22. januara 1990. godine. Taj prekid partijskog kongresa za-pravo je značio i kraj Saveza komunista Jugoslavije. Prije tog kongresa par-tijska rukovodstva Slovenije i Hrvatske donijela su odluku o uvođenju više-partijskog sistema.

Proces preoblikovanja odnosa unutar Jugoslavije počeo je u Bosni i Her-cegovini i prije dolaska Slobodana Miloševića na vlast u Srbiji, i to kroz in-stitucije sistema. Prvi događaj je suđenje muslimanskim intelektualcima poz-nato i kao Sarajevski proces (18.7. – 19.8.2003. godine), sa obrazloženjem dasu htjeli rušiti ustavni poredak SFRJ i praviti “islamsku”, “etnički čistu” državuna tlu BiH. Drugi važan događaj je “afera Agrokomerc” iz 1987-1988. godine,čija politička posljedica je bila uklanjanje Hamdije Pozderca s političke scene.Oba ova događaja, posmatrana s ove vremenske distance, treba razumijevati

214 MUZE J U EGZILU

kao proces stvaranja pretpostavki za “preoblikovanje Bosne i Hercegovine” izzajednice ravnopravnih naroda i građana u prostor koji odgovara idejama zanovo doba – period postsocijalističke Jugoslavije.

Službeno glasilo Socijalističkog saveza radnog naroda SRBiH, dnevnilist Oslobođenje izašlo je 2. januara 1990. godine bez zaglavlja “Druže Titomi ti se kunemo”, što je bilo tek naizgled beznačajna urednička pojava – no,ona je nagovijestila mnogo toga.

Istoga dana Predsjedništvo SR Bosne i Hercegovine izdalo je saopćenjeu kojem je osnivanje novih stranaka i organizacija (u Hrvatskoj i Srbiji),prije svih Hrvatske demokratske zajednice (HDZ) i Srpskog pokreta obnove(SPO), ocijenilo “izrazom tragičnih ideja ustaštva, četništva i drugih reak-cionarnih i fašističkih snaga”.

Sve je to značilo da Savez komunista gubi poziciju vodeće idejne snagedruštva. Sredinom 1990. godine u Bosni i Hercegovini su formirane nacio-nalne stranke. Prvo je u maju mjesecu osnovana Stranka demokratske ak-cije. Njen prvi predsjednik je bio Alija Izetbegović, pravnik iz Sarajeva. Sr-pska demokratska stranka osnovana je na inicijativu Vladimira Srebrova,književnika iz Sarajeva, a potom i Hrvatska demokratska zajednica, čiji jeprvi predsjednik postao Davor Perinović, liječnik iz Sarajeva. Ove tri strankečinile su “antikomunističku koaliciju”, a bile su i protagonisti političkih pro-cesa koji će, nakon izbora za Predsjedništvo i Skupštinu SRBiH održanih18. novembra 1990. godine, narode i građane Bosne i Hercegovine uvesti urat. Vrlo brzo nakon osnivanja, lider SDS-a postao je psihijatar i književnikRadovan Karadžić, a HDZ-a novinar Stjepan Kljuić. Alija Izetbegović, Ra-dovan Karadžić i Stjepan Kljuić bili su politički trojac koji je građanimaBosne i Hercegovine obećavao “da ćemo biti kao Švajcarska”.

No, politička sudbina Bosne i Hercegovine nije zavisila samo od njih.Aktivni akteri “bosanske politike” bili su izvan BiH – susjedne republike Sr-bija i Hrvatska, tačnije njihova nacionalna i državna rukovodstva, te “me-đunarodna zajednica” i sile političke moći unutar nje.

Prvo izabrano Predsjedništvo SRBiH činili su Alija Izetbegović i FikretAbdić kao predstavnici muslimanskog naroda, Biljana Plavšić i Nikola Kolje-


vić kao predstavnici srpskog naroda, te Stjepan Kljuić i Franjo Boras kao pred-stavnici hrvatskog naroda. Kao predstavnik ostalih, član predsjedništva postaoje Ejup Ganić. Prvi predsjednik SRBiH nakon ovih višestranačkih izbora po-stao je Alija Izetbegović (SDA) kao predstavnik Muslimana; predsjednik Skup-štine postao je Momčilo Krajišnik (SDS) kao predstavnik Srba, a Jure Pelivan(HDZ) kao predstavnik Hrvata postao je prvi predsjednik Vlade SRBiH.

Politički procesi u Jugoslaviji tokom 1991. godine bili su puni sukoba.Izgubivši šansu da se problemi riješe na nivou Saveza komunista Jugosla-vije, na vanrednom 14. kongresu oni su pali na teret republičkih vlasti. Po-litički predstavnici Srba, Hrvata, Slovenaca... u vrhu jugoslovenske državenisu mogli da se slože kojim putem dalje i kako reorganizirati jugosloven-sku federaciju. U pregovore se uključila i međunarodna zajednica. Odlu-kom svog Parlamenta Slovenija jednostrano proglašava nezavisnost od Ju-goslavije 25. juna 1991. godine. Već 27. juna JNA vrši vojni napad na Slove-niju. Time zapravo počinje rat u Jugoslaviji. Tuđman i Milošević se “iza zat-vorenih vrata” tajno dogovaraju o podjeli Bosne i Hercegovine.

Lord Karington saziva 7. septembra u Hagu prvu sjednicu Konferencijeo Jugoslaviji.

Na sjednici Skupštine SRBiH održanoj u Sarajevu 14. i 15. oktobra Ra-dovan Karadžić (15. oktobra) izjavljuje za skupštinskom govornicom: “Ne-mojte da mislite da nećete odvesti Bosnu i Hercegovinu u pakao, a musli-manski narod možda u nestanak. Jer muslimanski narod ne može da se od-brani ako bude rata ovdje.”

Skupština donosi Deklaraciju o BiH kao o suverenoj i nedjeljivoj državiravnopravnih naroda.

SDS 9. i 10. novembra organizira referendum o ostanku u Jugoslaviji.Na osnovu tog referenduma Klub poslanika SDS-a u Skupštini BiH donosi21. novembra odluku o proglašenju Skupštine srpskog naroda u BiH. Natragu te odluke SDS na Palama proglašava Republiku srpskog naroda uBosni i Hercegovini, sastavljenu od pet srpskih autonomnih oblasti.

Evropska zajednica je 15. januara 1992. godine priznala nezavisnost Hr-vatske.

216 MUZE J U EGZILU

U Bosni i Hercegovini je 29. februara i 1. marta održan referendum onezavisnosti. Na referendum je izašlo 63,4% od ukupnog biračkog tijela i zanezavisnost glasalo 92,68,% građana, uglavnom Muslimana i Hrvata. Refe-rendum o nezavisnosti bio je jedan od uslova predviđenih Badinterovomkomisijom da bi Bosna i Hercegovina mogla dobiti međunarodno diplo-matsko priznanje.

Ono što je uslijedilo sa činom proglašenja nezavisnosti Bosne i Herce-govine bila je otvorena agresija JNA i raznih paravojnih formacija. Evropskazajednica priznaje nezavisnost Bosne i Hercegovine 6. aprila 1992. godine.Istog dana u ponoć Radovan Karadžić proglašava Republiku Srpsku. Ujedi-njene nacije primaju Bosnu i Hercegovinu u članstvo 21. maja 1992. godine.Međunarodnim priznanjem njene nezavisnosti Socijalistička republikaBosna i Hercegovina mijenja naziv u Republika Bosna i Hercegovina.

Bosna je bez vojske i bez oružja dočekala rat, i tek u narednim godi-nama stvorila je Armiju, koja je u početku uistinu bila armija Bosanaca iHercegovaca – svih građana Bosne i Hercegovine; no, kako je rat odmicao,usljed nekonzistentnog ponašanja državnog rukovodstva sve više je posta-jala armija jedne stranke (SDA) i jednog naroda. Tokom 1993. godine do-lazi i do promjene nacionalne nominacije Muslimani u Bošnjaci.

Građani BiH su svoje antiratno opredjeljenje pokazali velikim demon-stracijama u Sarajevu 5. aprila 1992. godine. U tim protestima, snajperskomvatrom s položaja koje je kontrolisala srpska paravojska, poginule su SuadaDilberović i Olga Sučić. Tog dana je i počela opsada Sarajeva – najduža op-sada jednog glavnog grada u historiji, tri puta duža od opsade Staljingradau Drugom svjetskom ratu. Opsada je trajala 44 mjeseca, od tog 5. aprila1992. do 29. februara 1996.

Grad su opsjedale snage vojske Republike Srpske i paravojne formacije.Teški uslovi života u gradu, koji je bio gotovo potpuno odsječen od ostatkadržave, bez struje, vode, hrane, lijekova... u gradu na koji je dnevno, u pro-sjeku padalo po 329 artiljerijskih granata, u kojem se svakodnevno ginulood granata i snajperske vatre – nisu spriječili njegove stanovnike da žive, damaštaju, da se nadaju.


Nakon prve godine rata (1992), kad su prestale s radom škole i fakul-teti, otpor agresiji se iskazuje njihovim ponovnim otvaranjem. Organizira-nje nastave pod granatama, bez struje i vode, oživljavanje kulturnog životaodržavanjem pozorišnih predstava i umjetničkih izložbi, gostovanjima svjet-ski renomiranih intelektualaca, pozorišnih i likovnih umjetnika, bio je he-rojski čin u gradu pod opsadom.

Nusret Pašić organizira izložbu Svjedoci postojanja u razrušenom kinuSutjeska. Nakon njega u istom prostoru svoje izložbe postavljaju SanjinJukić, Mustafa Skopljak, Ante Jurič, Zoran Bogdanović, Petar Valdegg, EdinNumankadić i Radoslav Tadić. Izložba Svjedoci postojanja kao pregled iz-ložbi održanih u kinu Sutjeska predstavljala je Bosnu i Hercegovinu na Ve-necijanskom bijenalu 1993. godine. Obala Art Centar pokreće svoju izlaga-čku djelatnost. Aktivira se galerija Akademije likovnih umjetnosti u Sara-jevu. Enver Hadžiomerspahić pokreće stvaranje Muzeja savremene svjetskeumjetnosti u Sarajevu Ars aevi. U Sarajevu gostuju Annie Laiboviz, AntonyGormley, Christian Boltanski... Susan Sontag režira predstavu Čekajući Go-dota. Haris Pašović 1993. godine inicira Prvi Film Festival u Sarajevu. ObalaArt Centar 1995. pokreće Sarajevo Film Festival, koji se od tada redovitoodržava.

Otpor zločinu i agresiji stvorio je jednu novu umjetničku scenu u Bosnii Hercegovini, obojenu snažnim socijalnim angažmanom. Akteri te scene,tada još mladi i mahom studenti, u godinama poslije rata biće, uz podrškuCentra za savremenu umjetnost u Sarajevu, prepoznati i na međunarodnojumjetničkoj sceni: Maja Bajević, Šejla Kamerić, Nebojša Šerić Shoba, Milo-mir Kovačević Strašni, Anur Hadžiomerspahić,.. Iz rata kao vrsni foto-re-porter izlazi Damir Šagolj, danas jedan od najznačajnijih svjetskih fotografa(Reuters).

No, rat i ratna stihija odnose svoje žrtve; stradavaju nevini ljudi, rase-ljava se stanovništvo, talasi izbjeglica odlaze u druge zemlje, uništavaju sematerijalna i kulturna dobra, nestaju privredni kapaciteti stvarani deceni-jama... Ljudski, stručni i privredni potencijali zemlje nestaju u ratnoj stihiji.Od 11. do 15. jula 1995. godine vojska Republike Srpske provodi masovnu

218 MUZE J U EGZILU

egzekuciju nad muslimanskim stanovništvom Srebrenice, pred očima ho-landskih vojnika UNPROFOR-a, pred očima čitave svjetske zajednice, u “za-štićenoj” zoni UN-a.

I nakon svega, 21. novembra 1995. godine u Daytonu, SAD, potpisan jemirovni sporazum. Potpisali su ga predstavnici Srba, Hrvata i Bošnjaka, uzpodršku SAD-a, Rusije, UN-a, te predstavnika Kontaktne skupine koju su či-nile Francuska, Velika Britanija i Njemačka. U času potpisivanja sporazumaBosna i Hercegovina je brojala po nekim procjenama 250.000 mrtvih, de-setine hiljada osakaćenih i ranjenih, milion i po izbjeglih i raseljenih, raz-rušene gradove, popaljena sela, uništenu privredu.

U Daytonu je ovim mirovnim sporazumom Bosna i Hercegovina defi-nirana kao zemlja sa dva entiteta – Federacijom BiH i Republikom Srpskom,te sa – Brčko Distriktom BiH. Država kakvu ni politička teorija ni političkapraksa do tog časa nisu poznavale počinje da dobija svoje obrise, svoj noviživot. Tako je nastala današnja Bosna i Hercegovina.


220 MUZE J U EGZILU

259

259) Grb Bosne i HercegovineRedizajn istorijskog grba Bosne, iz doba vladavineTvrtka I Kotromanića, autor Z. Bebek, 1992.

260) Sarajevska zima – Sarajevo Winter ‘92Plakat, dizajn TRIO, februar 1992.


260

222 MUZE J U EGZILU

261) I ti si potreban za odbranu BiHTO BiH, Enis Selimović, plakat, 1992.

262) Za dom – za Herceg BosnuHVO Sarajevo, plakat, 1992.

263) LjiljanList za slobodnu Bosnu i Hercegovinu, Zagreb,Godina 1, br. 4, 12. oktobar 1992.

261 262


263

224 MUZE J U EGZILU

264/271


272

264/271) Novac Republike Bosne i Hercegovine(10, 50, 100, 500, 1000, 25000, 100000)Narodna banka Bosne i Hercegovine, 1. juli 1992,dizajn Dževad Hozo. U ratnim godinama, usljednedostatka novca u platnom prometu, lokalne suvlasti po opštinama izdavale i vlastite bonove koji suimali vrijednost novca. Primjer 267 je novčani bonizdat od strane Privredne banke Travnik 1994. godineu iznosu od 1000 dinara.

272) 50 godina – OslobođenjeOssa Sarajevo, Kemal Hrustanović, plakat, 1993. 1992. godine dnevni list Oslobođenje je proglašenlistom godine u svijetu.

226 MUZE J U EGZILU

273) Nusret Pašić, Svjedoci postojanjaIzložba u prostoru razrušenog kina Sutjeska, Sarajevo,mart 1993.

274) Kino Apolo – Prvo ratno kino u Sarajevu,1993.Obilježavanje desetogodišnjice osnivanja prvogratnog kina u Sarajevu, plakat, 2003.

275) Drvorezi – Sarajevo ‘93Galerija Mak, Sarajevo, 30. decembar 1993, SalimObralić, plakat

273 274


275

228 MUZE J U EGZILU

276

276) Prve ratne marke Pošte BiH, TravnikIzdavač Filatelističko društvo Travnik, Prvi dan7.2.1994.

277) Prve ratne marke Pošte BiH, TravnikU nominalnoj vrijednosti od 100, 500 i 1000 dinara,Izdavač Filatelističko društvo Travnik, 7.2.1994. Starepoštanske marke PTT Jugoslavije u nominalnimvrijednostima od 10, 5 i 5,60 dinara su preštampanenovim žigom sa grbom Republike Bosne iHercegovine.


277

230 MUZE J U EGZILU

278) Izložba ULUBIH-a Hommage MostaruJanuar 1994, drvorez, dizajn Salim Obralić

279) Per Sarajevo Capitale Multiculturaled’EuropaFebruar-mart 1994, Međunarodni Centar za mirSarajevo

280) Ovo je Bogu plakat Umjetnička galerija BiH, 12-21. april 1994.

278 279


280

232 MUZE J U EGZILU

281

281) Izložba slika Salima ObralićaUmjetnička galerija BiH, 6-20.12.1994, Salim Obralić,plakat, drvorez, 1994.

282) Braco Dimitrijević – Souvenirs d’EnfanceUmjetnička galerija BiH, 15. septembar – 30. oktobar1994.


282

234 MUZE J U EGZILU

283

283) Enjoy SarajevoIz serije razglednica iz opkoljenog Sarajeva –“Pozdravi iz Sarajeva”, razglednica 1993, plakat 1995,dizajn TRIO

284) Pozdravi iz SarajevaSerija razglednica iz opkoljenog Sarajeva, dizajn TRIO,1993-1995.

236 MUZE J U EGZILU

285) Tarik Samarah, SrebrenicaJedna od fotografija iz serije dokumentarnih fotografijanastalih između 2000. i 2003. godine prilikomekshumacije žrtava genocida u Srebrenici koji se desioizmeđu 11. i 19. jula 1995. godine od strane vojskeRepublike Srpske u UN-ovoj zaštićenoj zoni Srebrenica.Do sada su evidentirane 8732 žrtve. Ukupan opusTarika Samaraha tematski određen ekshumacijomžrtava genocida u Srebrenici objavljen je u monografijiSrebrenica objavljenoj 2006. godine. Danas u Sarajevupostoji i muzej koji baštini sjećanje na Srebrenicu.Opremljen je uz podršku Turske razvojne agencija TIKAi otvoren za javnost 12. jula 2012. godine.

286) Tarik Samarah, Majke SrebreniceMajke Srebrenice u posjeti Muzeju Ane Frank

285 286


287) Milomir Kovačević, SarajevoŽiveći u poratnim godinama u Parizu, MilomirKovačević Strašni bilježio je uspomene onih koji suSarajevo i Bosnu napustili iz nužde, usljed ratnestihije ili ranjavanja. Nostalgija i uspomene su ono štosu ponijeli sa sobom. Kovačević je uspio prikupitistotinjak takvih zapisa.

288) Milomir Kovačević, VijećnicaIz serije sjećanja na Sarajevo i Bosnu, Pariz, Francuska

287 288

238 MUZE J U EGZILU

289


290

289) Prvi ljetni filmski festival Sarajevo ‘95 Obala Art Centar Sarajevo, 27. oktobar – 5. novembar1995, dizajn Izeta Građević

290) Drugi Sarajevo Film Festival ‘96 Obala Art Centar Sarajevo, 10-18. septembar 1996,dizajn TRIO

240 MUZE J U EGZILU

291) Papa dolazi nama Hrvatska katolička mladež, 12. i 13. april 1997, dizajnMartino, Mostar

291

PERIOD BOSNE I HERCEGOVINE 241

292) S vama smo Sarajevo, 12. i 13. april 1997, dizajn Mladen Kolobarić

292

242 MUZE J U EGZILU

293) XII Međunarodni festival Sarajevska zima ‘96 Promotivni plakat, ilustracija Enes Sivac, 7. februar –21. mart 1996.

294) Ferdinand Hodler Ponovno otvorenje Umjetničke galerije Bosne iHercegovine, 24. januar 1998, dizajn MirzaHasanefendić

293 294


295) Moderna švedska grafikaUmjetnička galerija BiH, 28. maj 1999, dizajn AmirMundžić

296) Zrno po zrnoKafe Zrno, 23. juli – 23. septembar

295 296

244 MUZE J U EGZILU

297) Bez straha biti drugačijiUmjetnička galerija BiH, Plakat za promociju knjige,8-25. novembar 2000.

298) BauhausfotografieUmjetnička galerija BiH, 24. februar – 16. mart 2001.

297 298


299) Portret generacije opsadeMeđunarodni centar za mir, SCCA Sarajevo, OPA, IPCgalerija, 14-28. august

300) InventuraPromotivni plakat

299 300

246 MUZE J U EGZILU

301) Maja Bajević, Home AgainUmjetnička galerija BiH, 17. septembar – 7. oktobar2006.

302) Smrt fašizmu by Anur & AjnaMarketing agencija Communis i kreativni timIdeologija, Izložba grafičkog dizajna, Umjetničkagalerija BiH, 16. august – 1. septembar 2006.

303) Made in BosniaAssociation for Saving Humans, autor AnurHadžiomerspahić, 2001.

301 302


303

248 MUZE J U EGZILU

304) Juriša Boras, OtisciUmjetnička galerija BiH, Ars aevi, 21. juni – 3. juli 2006.

305) Renzo PianoPreliminarni arhitektonski projekt za Muzej Ars aevi,Sarajevo, Most Ars aevi – Vilsonovo šetalište. MuzejArs aevi – plemenita inicijativa njegovog osnivačaEnvera Hadžiomerspahića i više nego dobronamjernai pozitivna reakcija kustosa, brojnih savremenihsvjetskih umjetnika i muzeja savremene umjetnosti izMilana, Beča, Ljubljane, Istanbula... rezultirala jereprezentativnom i iznimno vrijednom zbirkom djelasavremene umjetnosti u Sarajevu. Namjera svih njihbila je da se i Sarajevo uključi u mrežu svjetskih

centara savremene umjetnosti, da bude jedan odvažnih svjetskih umjetničkih centara, te da omogućipromociju savremene bh umjetnosti u svijetu.Nažalost, napori lokalnih administracija bili suusmjereni protiv te inicijative. Danas je Muzej Ars aevibeskućnik u vlastitom gradu.

306) Milomir Kovačević, Sarajevo dans le coeur deParis9. književni susreti u Sarajevu, Umjetnička galerijaBiH, Atelje Zec, 2008.

307) 6 u 1Umjetnička galerija BiH, 15. decembar 2010.

304 305


306 307

250 MUZE J U EGZILU

308) MESS, 45. Internacionalni teatarski festivalSarajevo, 14-28. oktobar 2005, dizajn Fabrika

308


309) Jazz Fest Sarajevo 15. Internacionalni teatarski festival, Sarajevo, 1-6.novembar 2011, dizajn Communis, foto JasminFazlagić

309

AAbramović, A. (88)Aga Kan (135)Akšamija, Mehmed (180, 197, 204)Aleksić, Boro (130, 135, 142)Andrić, Ivo (130, 133)Antonić, Miroslav – Roko (147, 168)Anur&Ajna (246)Anzulović, Maja (117)Arifović (47)Arnautović, Selma (182)Arslanagić, Zlatko (188/189)

BBačanović, Branko (168, 176, 190, 192, 196,200)Bajević, Maja (246)Bebek, Z. (210, 220)Begić, Aida (100)Behrens, Peter (54)Beran, Jan (114)Berber, Mersad (130, 134, 136, 142, 190)Bernik, Stane (204)Bilbija Milan (117)Blaind Faith (161)Bogdanović, Kosta (144)Boras, Juriša (248)Branković, Rela (91)Bregović, Goran (160)Bučan, Boris (192)Bulajić, Veljko (34, 104)

CChagall (112)Cod (161)

ČČamo, Muris (194)Čengić, Bato (107)

Čengić, Emir (145)Čolić, Zdravko (161)

DDelacroix, Eugene (97)Dienes L. (36)Dimitrijević, Braco (232)Dimitrijević, Vojo (54, 99)Dizdar, Mak (130)Dizdarević, Nijaz (114)Dobojlić, Naida (119)Doroghy, Ivan (210)Drakulić, Nikola (100)Dugonjić Rato (114)Dumandžić, Joso (66)

DŽDžamonja, Dušan (156)Džumhur, Zuko (117)

ĐĐezić, Zekerijah (117)Đozić, Zenit (188/189)

EEster (120)Exat 51 (147)

FFabrika (250)Fazlagić, Jasmin (251)Ferdinand, Franz (34)Finci, Jahiel (54)Fišer, Libuše (34)

GGrabrijan, Dušan (54, 99)Građević, Izeta (198, 239)Grgić, Zdenko (142)

INDEX 253

INDEX

HHaćimić, Muhamed (118)Hadžihalilović, Fuad (147)Hadžiomerspahić, Anur (246)Hafizović, Alija (197)Hainzl, Joachim (20, 21)Hasanefendić, Mirza (32, 242)Herić, M. (90)Hodler, Ferdinand (242)Horvat, Radovan (126)Hozo, Dževad (130, 137, 202, 225)Hörmann, Kosta (22)Hrustanović, Kemal (225)

IIdrizović, Mirza (117)Ilić, Mirko (164)Imamović, Ahmed (100)Izetbegović, Alija (208)

JJančić, Mirjana (116)Janić, Tomo (102)Janković, Nenad (188/189)Jevđević, Aleksandar (117)Jovandić, Radmila (150, 168)

KKadić, Muhamed i Reuf (54, 56/57)Karadžić, Radovan (208)Karamehmedović, Muhamed (142)Kim (104)Kljuić, Stjepan (208)Kokoruš, Srđan (168, 170)Kolobarić, Mladen (147/148, 204, 241)Kontić, Boro (188)Kostović, Čedomir (168, 170, 180, 186, 204)Kostović – Ripešć, Iwona (180)Kovačević, Milomir – Strašni (212, 237,248)Krvavac, Hajrudin – Šiba (100, 140/141)Kučukalić, Alija (142)Kurtović, Danica (114)

Kusturica, Emir (100, 190)Kvaternik, Slavko (66)

LLapajne, Božidar (153)Le Corbusier (54)Levi, Lora (168)Lukić, Đorđe (114)

LJLjubić, Edo (100)

MMaček, Vlatko (66)Magaš, Boris (126)Majakovski (144)Maksimović, Slavko (99)Marković, M (50)Martino (240)Mašić, Slaviša (116, 118/119)Mehić, Ismet (114)Melank, Mila (204)Mensur, Irfan (34)Mikulić, Rodoljub (182)Minčić, Pavle (119)Miro, Huan (112)Mišević, Radenko (97, 99)Mjeda, Luka (210)Modraković, Branko (194, 198)Mucha, Alphons (24, 26/29)Mujezinović, Ismar (168, 172/175, 178)Mujezinović, Ismet (99)Muhammed s.a.v.s (139)Mundžić, Amir (243)Musabegović, Sadudin (186)

NNeidhart, Juraj (54, 99, 145, 158)Neuer, J&J (49)Novo (68)Nuhbegović, Alija (114)Numankadić, Edo (142)

254 MUZE J U EGZILU

OObralić, Salim (149, 226, 230, 232)Ostojić, Zdravko (117)Ozeha (94)

PPaljetak, Vlaho (34)Papić, Davor (196/197)Pašić, Nusret (226)Petrović, Roman (54)Piano, Renzo (248)Picasso, Pablo (112)Picelj, Ivan (110, 112)Pivac, Nada (142)Pogačić, Vladimir (104)Popović, Boris (116)Popović, Nikola (100)Popović, Vanja (168)Pozderac, Hamdija (114)Praskač, Zdenko (126)Princip, Gavrilo (34)

RRadić, Stjepan (42)Ričl, Dražen (188/189)Rožankowski i drug (66)Rustemagić, Ervin (151)

SSamarah, Tarik (236)Samardžić, Bobo (148)Sarić, Mirsad (198)Seideman, Bob (161)Selimović, Enis (222)Selimović, Meša (130)Senečić (104)Simić, Zoran (116)Sivac, Enes (242)Stefanović, Dragan (144, 158, 161/168, 176)Stjepanović, Vojislav (118)Stojaković, Jadranka (119)Szirmai, Antun (44)

ŠŠain, Petar (44)Šiber, Boris (188)Škubonja, Fedro (104)Šmidihen, Edo (126)Štraus, Ivan (130, 184)Štraus, Tihomir (182, 184)Šubić, R. (42)

TTadić, Radoslav (161, 178, 200)Tanhofer, Nikola (104)Tanović, Danis (100)Time (161)Trobec, Jože (168)TRIO (186, 202, 206, 220, 234, 239)

UUgljen, Zlatko (126, 130, 137, 155, 182)Unković, Milivoje (170)

VVasiljević, Milan (88)Veljović, Nebojša (119)Vekić, Petar (48)Vekić, Živojin (126)Vittek, Alexander (32)Volić, Antun (34)Vorkapić, Slavko (100, 102)Vurković, Radomir (168)

ZZulfikarpašić, Amra (204)

ŽŽbanić, Jasmila (100)

INDEX 255

CIP - Katalogizacija u publikacijiNacionalna i univerzitetska bibliotekaBosne i Hercegovine, Sarajevo

069.5:[766:930.85(497.6)

MUZEJ u egzilu : Bosna i Hercegovina u modernomdobu / [izbor iz kolecije] Asim Đelilović ;[repro-foto Dragana Antonić, Enis Logo ]. -Sarajevo : Dobra knjiga, 2015. - 255 str. :ilustr. ; 23 cm

Registar.

ISBN 978-9958-27-228-81. Đelilović, AsimCOBISS.BH-ID 22007046

muzej u egzilu

Documents