n 1 Март 2012 Туркистон...

Туркистон тонги

Ушбу сонда:

“Туркистон тонги”нинг бош мақ са ди Марка-зий Осиё ҳудудида яша ёт ган халқ лар нинг миллий то тув ли ги, дўстлиги ва ит тифо қи ни ёритиш, ўза-ро мил лий низоларнинг ол ди ни ола ди ган ма қо ла ва асар ларни оммага етка зиш дир.

Газетамиздаги “Тарих сабоқлари”, “Дар-ға лар”, “Маданият марказларидан ха бар лар”, “Қозоқ ча ни ўрганамиз”, “Туронни куй лай миз” син гари рукнлар айнан шу мақсад лар га: халқ-ла ри миз ўртасидаги тотувликни юк сал ти риш га қа ра тил ган.

“Адабиёт оламида нима гап”, “Шеъ ри ят”, “Наср”, “Жиноят ва жазо”, “Ин сон ҳу қуқ ла ри”, “Таҳ лил” рукнларида маъ на ви ят даги ва жа ми ят-даги жабҳалар ҳақидаги ба ди ий асар лар, ҳаё ти-миз да бўлаётган жа ра ён лар ни кенг ва ат роф ли ча

ёри та д иган ма қо ла лар га ўрин берилади. Шунингдек, “Қўшниларда нима гап?” рук-

ни да Марказий Осиё мамлакатларида бў лаёт ган янгиликлардан дараклар бе рил са, “Аҳвол қалай, мардикор?” рук ни да Қо зо ғис тонда, Россияда ва бошқа ўл ка лар да ишлаётган ўзбек, қир ғиз, турк-ман ва бошқа меҳнат му ҳо жир ла ри нинг ҳаёти, уларнинг муаммолари ёри ти ла ди.

“ҲАЗИЛ - ҲАзил” рукнида ҳажвиялар, ла ти-фа лар, памфлетларга ўрин берилса, “Спорт”да шу соҳага оид янгиликлар, Қо зо ғис тон ва Ўз бе-кис тон мамлакатлари бу соҳада эришган ютуқ-лар, айрим камчи лик лар ёритилади.

Келгуси сонларда газетхон талаби билан янги рукн лар очилиши мумкин.

ГАЗЕТАНИНГ ЙЎНАЛИШИ ВА РУКНЛАРИ ҲАҚИДА

MУҲАРРИР МИНБАРИ

ТОМИРИМИЗ БИР, ТИЛИМИЗ ЯҚИН...

Ҳаммамиз Одам Ота ва Момо Ҳавво фар-занд ла ри миз. Нуҳ тўфонидан кейин ўз риво жи ни қайта бошлаган Одамзодга Ер юзи бўлин ган да Нуҳ нинг ўғли Ёфас (туркийча Ўлжайхон) че ки-га Марказий Осиё - Тур кис тон ерлари тушган. Та рих чи лар нинг гу воҳ лик бе риш ларича, унинг ав лод ла ри Туркистон туп роқ ла ри да кўч ман чи-лик билан кун кечиришган. Тарихчи Рашид-Ад-Диннинг “Жамиъ-ат-тавoрих”ида ёзили ши ча, ёз да яй ловларда, қишда (Барсуқ ва Қорақум ат-роф ла ри даги) қишлоқларда, баҳорда эса, Инонч шаҳ ри ёнидаги Ўртоқ ва Қўртоқ ҳудудлари да умр гуза рон лик қилишган. Ўлжайхон ҳукм рон-лик қил ган за мон лар даёқ бу ерларда икки йи рик ша ҳар Талас ва Сайрам мавжуд эди...

(давоми 2-бетда).

N 1 Март 2012

Ижтимоий-сиёсий, илмий, адабий-публицистик газета

М.Жумабой: “Туркистон“ - 3-бет

Б. Ҳайит: “Туркистон Рус ва Чин орасида.”

4-6 бетлар

Р. Бекназар: “Жаҳолат қурбонига айланган ота” 10-бет

Р. Комилов: “Кимпарастмиз?” 11-13 бетлар

“Олим мардикорнинг саргузаштлари” 13-15 бетлар

Туркистон тонги 2

Қадим замонлардан бери туркийлар деб атал ган халқлар ке йин роқ Туркистон ва Шарқий Тур кис тон номи билан шуҳрат топган ҳудуд лар-да яша шар кан, кўп лаб сув тошқинлари, зилзи ла-лар, уруш лар ни бо ши дан кечиришган. Ўзи нинг жан го вар ликлари ту фай ли Хитой, Ҳиндис тон, Эрон, Византия, Сурия, Миср дав лат ла р ини забт этиб, жанг чи лар нинг бир қисми оила лари билан ўша ҳу дуд ларда ҳам яшаб қо лиш ган.

Йиллар, асрлар ўтаркан, Туркистон ҳу ду-ди даги халқлар (худди ўғизлар: қипчоқ, қа лач, қангли, қарлуқ каби турли тоифаларга бў лин ган-дай) турли қавмларга бўлиниб, ҳар бири ўз ла ри-ни уруғ лари оти билан атай бошлаган.

Тарихчи олим Рашид-ад-Диннинг гувоҳлик бе ри ши ча, бу ҳудудда яшаган туркий халқлар ўзи нинг сони билан бошқа халқлардан устунлик қил ган ва кейинроқ мўнғўл номини ҳам олган. Де мак, мўғиллар ҳам туркийлашган.

Хуллас, бу ҳудудларда: алчин, арғун, арлат, ба ған, барлас, баҳрин, бўстон, будай, буйазут, буй тай, буйурак, буркут, бусе, ғариб, гирей, жа ла йир, жалжут, жуйут, жуладжи, журат, жу-су ла жи, жыйыт, дуджир, дурмен, йадж. қал мак, қалывай, қанглы, қара, қарлуқ, қары, қата ған, кенагес, қераит, қилечи, қипчоқ, қохат, қўнғи рот, қур, қурлаут, қучи, қыргыз, қырк, қышлық, қиёт, манғит, масид, маҳди, меркит (мирзо Улуғбек ва кейинчалик Л.Н. Гумелов бу уруғнинг отини макрит деб аташган), минг, митан, найман, ни-кўз, оғлан, оғлен, ойрат, онг, онгачит, онгут, ол хо нут, пўладчи, рамадан, сарай, сахти ян, сул дуз, сымырчик, табын, там, тама, танғут, тар-ғил, татар, тувадак, туркман, тушлуб, ўз, уйғур, уймаут, уйшун, урмак, ўтарчи, хафиз, хитай, чақ-мақ, чилкас, чимбай, ширин, шубурғон, шу ран, юз, ябу”, (сингари, тарихчилар гувоҳлик бе ри-ши ча, “92 Ўзбек уруғи” номини олган) уруғлар яшаган.

Кўплаб тарихчилар, Чингизхоннинг катта ўғли Жў жи нинг онаси туркий қавмдан бў либ, био ло гик ота си туркий бўлганига шама қи ли-ша ди. Тур кий элларни босиб олган Чингиз Қўн-ғи рот уру ғи нинг бир шохчаси бўлган Ўлхонут қав ми дан бўлган Ўэлун исмли аёлни ўзига хо-тин лик ка олади (бу аёлнинг аввалги эри Чилгир-

Баҳо дир эди) ва кўп ўтмай бу аёлдан фар занд ту-ғи ла ди. Унинг исмини Жўжи (Йўлчи) қў йи ша ди. Чингизхон афтидан фарзанди ўзидан бўл ма га ни-ни билган кўринади, чунки, Жўжини (яъни кат та ўғлини) эмас, учинчи ўғли Ўгэдэйни ўзига во рис қилиб тайинлайди. Шунингдек, Жўжи Ба ҳо дир ҳам ўзининг ҳақиқий отасини билган бўлса керакки, аскарларининг асосий қисмини (70 минги, яъни 80 фоизини) ўз қавмидан, туркий Қўн ғи рот уруғидан олган. Жўжининг учта аёли ҳам Қўнғирот уруғи вакилларининг қизлари эди. Кўп лаб туркий уруғлар эса вақт ўтиб, Жўжи Ба-ҳо дир қўл остида бирлашдилар.

Жўжининг қўл остидаги туркийларнинг ке йин ча лик Чингизийлардан мутлақо ажралиб чи қиб Олтин Ўрда хонлигига асос солгани бе-жиз эмас... Қолаверса, Олтин Ўрданинг энг бу юк хони туркнинг Қўнғирот уру ғи дан бўлган Ол-жай-хотин ва Мангу-Тимурдан туғилган Ўз бек-хон ҳам мўғил эмас, туркий қавмдан эди. Демак, Ол тин Ўрда бевосита туркийлар қурган хонлик эди.

Кейинроқ (1428 йили) Абулхайрхон то мо-ни дан тузилган Ўзбек хонлиги ҳам, бироз ўтиб Керей ва Жонибеклар ташкил этган Қозоқ хон ли-ги нинг вакиллари ҳам Олтин Ўрда хон ли ги нинг ворислари эди... Кейинчалик тарих та қо зо си би-лан бу хонликлар номида Ўзбекистон ва Қо зо ғис-тон давлатлари қарор топди.

Айтилган тарихий фактларнинг бари қозоқ ва ўзбек халқининг туби бир эканлигининг, қо-зоқ лар бекорга “Ўзбек ўз оғам” демаслигининг да лил ла ри дир.

Ботир НОРБОЙ, Сейитбай БАЙДУЛЛАЕВ.

Муаллифлар изоҳи: ушбу бош мақола Рашид-ад-Диннинг “Жамиъ-ат-таворих”, Улуғбекнинг “Тўрт улус тарихи”, Л.Н. Гумилевнинг “Мўғиллар ва меркитлар XII асрда” китобларидан ва Р.Абдул ла ев нинг Ўзбекистон: «Чақириқлар, қўрқитишлар, муам мо лар ва хулосалар” каби мақолаларидан фойда ла ни либ ёзилди.Таҳририятдан: қозоқ ва ўзбек тарихчиларига, олим ва журналистларига мурожаат қиламиз: модо ми-ки, ҳудуд ла римиз, динимиз бир, тилимиз яқин экан, халқла ри миз тарихини ҳам (иложи бўлса, хро но ло гияга асосланган ҳолда) биргаликда ёзайлик! Газетамизда асо сий мақолалар ҳар икки тил да таржима қилинган ҳолда босилади.

Муҳаррир минбари

Туркистон тонги3

Туркистон – икки дунё эшиги бу,Туркистон – ҳар бир туркнинг бешиги бу,Туркистон – Тангри берган муқаддас жой,Туркистон – ҳар бир туркка сочар ёғду.

Мозийда Туркистонни Турон демиш,Туронда турк улуси топган емиш,Туроннинг тақдири ўн долғалидир, Бошидан оғир кунлар кечган эмиш.

Туроннинг тарихи бор мисли олов,Теранроқ боқсанг ўтдай ёнар лов-лов.Туроннинг ери билан суви қадим,Денгиздай ғамига дил бермайди дов.

Туроннинг икки чексиз чўли гўзал,Денгиздай қирғоғи йўқ кўли гўзал,Туроннинг тўлиб оққан дарёлари, Яна бир тўлиб оқса сели – гўзал,

Туроннинг тоғлари бор осмон ошган,Пурвиқор чўққиларин қорлар босган.Бағрида кўк булоқлар жимирлайди,Яралиб тоғдан оққан томчи ёшдан.

Саҳролари юзин босмиш қат–қат ажин,Сассиздир, олган каби мангуга тин.Кўринмас жон жонивор сарғиш уфқда,Қумларда рақс этади парию жин.

Мағжон ЖУМАБОЙ

ТУРКИСТОН

Туроннинг сувлари бор мовий, зилол,Чайқалиб яшнаб ётар улкан Орол.Бир томон – ярқираган Иссиқкўлнинг,Бағрида дунё кўрган туркий кўкёл.

Ўртада Жайхун, Сайхун оқар сарин,Икки наҳр боқиб келган туркнинг барин.Бешак бу икки дарё орасинда,Топгайсан улуғ бобонг эртакларин.

Туроннинг Тиёншондай тоғи қалай,Тенг келмас Тиёншонга тоғлар талай!Туркнинг чўнг ғурурин ёдга олгин,Виқорли Хонтенгрига қарай–қарай.

Йўқса у буюк юртга ўхшармиди?Улуғлар бу заминни йўқлармиди?Қазиғурт хосиятли тоғ бўлмаса,Тўфонда Нуҳ кемаси тўхтармиди?!

Бу тупроқ эзгу – гарчи оддийдайин,Уқарсан тарих кўрсанг буни тайин.Туронга бежиз хумор бўлган эмас,Қачондир Қайхисраву Зулқарнайн.

Бу шундай хуш ўлкаки – тонглари соф,

Ботирлар этди уни шаън, файзиёб.Туроннинг довруғини кўтарган илкШавкатли, афсонавий Афросиёб.

Туронга ер юзида ер етганми?Башарда турк элига эл етганми?Бемисл матонатда, заковатдаТуроннинг эрларига эр етганми?

Туроннинг беклари бор Тарағайдай,Туғилган ундан Темур ўт бўп ўйнай.Танилган ер юзига Соҳибқирон,Чақмоқдай қиличини қўлдан қўймай.

Туронни мақтамайман манманликка,Довруғин билар уни олис - чекка.Англамоқ борасида юлдуз сиринКим бордир – тенг келолса

Улуғбекка.

Аслдир хосиятли туркнинг қони,Туғди шу қон Берунию Синони.Келдими бу заминга улардай зот –Забт этган ақли билан кенг дунёни?

Камситган ким қадим мусиқасин?Биларми у дўмбира ё уд сасин?Фаробий илк бор ясаб чалганида,Диллардан қувмаганми ғам шарпасин?

Турк азал олов номин олмаганми?Дунёнинг бағрига ўт солмаганми?!Талай турк бўлакланиб таралаганда,Қозоқда қора ўтов қолмаганми?

Арслондек элга Ватан бўлган Турон,Тиклаган қозоғим ҳам унда қўрғон.Қозоқнинг танти, доно Қосимхони,Туроннинг фахри бўлган

қозониб шон.

Одил хон кам учрайди Назардайин,Улусга Есимхоннинг йўли тайин.Таукедай донишманд хон қурган экан,Култепа деган жойда Қурултойин.

Бу Турон азал – азал эзгу макон,Дардига юпанч топган ҳар битта жон.Туроннинг тупроғида ором олар,Танти эр, арслон юрак Абилайхон...

Ғам чеккан ўз юртида топар қоим,Тулпор ҳам туққан ерин қўмсар доим,Ботишу сўлға қараб кетган улус,Турондир, билсанг сени туққан жойинг.

Ўртада Жайхун, Сайхун оқар сарин,Икки наҳр боқиб келган юртнинг барин,Бешак, бу икки дарё орасинда,Топгайсан улуғ бобонг хикматларин.

Мирпўлат Мирзо таржимаси

Мағжан Жумабой ҳақида сўз

Мағжан Жумабой туркий – қозоқларнинг фидоий шоири эди. Адабиётшунослар унинг ижоди ва ҳаётини туркий

- ўзбек шоири Чўлпонга ўхшатишади. Дарвоқе, Мағжан ҳам худди Чўлпондек, дастлаб эски мактабда ва мадрасада ўқиди, сўнг Татаристонга бориб Олимжон Иброҳимовдан сабоқ олди. Кейин эса, Тошкентга келиб, маълум муддат бу шаҳарда яшаб ижод қилди...Уларнинг ҳаётигина эмас, ижодлари ҳам бир бирига ўхшаш. Заки Валидий бу икки шоир ҳақида: “Мағжан ва Чўлпон бир бутун миллатнинг дардини куйлаган бир-бирига ўхшаш шоирлар, орадаги фарқ фақат уларнинг исмларидадир. Улар туркий миллатнинг ори ва виждони эдилар”, деб ёзганди. Уларнинг асарларидаги ўхшатиш ва тимсоллар ҳам бир бирига яқин. Мағжан худди Чўлпон каби, шўро тузимини қоронғу тунга қиёслар, Ғарб деганда босқинчиларни, Шарқ деганда мазлум туркий элларни тушунарди. “Ўз миллатини севган киши миллат бахти учун ўз бахтини қурбон қилади”, деган эди Мағжан Жумабой. Ўзи айтгандай, Туркий-қозоқнинг буюк шоири Сталин қатоғонининг қурбони бўлди.

Аҳвол қалай, мардикор?


1. ТУРКИСТОНГА ЎРУС ҲУЖУМИНИНГ БОШЛАНИШ ТАРИХИ

...Ўрусия XVI юзйил лик-да Туркистоннинг таҳ ли кали рақибига айланди; Тур кис тон

дав лат ла ри буни фаҳм лай ол ма ди лар. Ўрусия 1480 йилда турк-мўғул ис тиб до ди дан эн ди гина қутулган эди. Фақат ўша замон лар нинг ўл чо ви га кўра Ўрусия, тадрижий равишда, Туркистон га қарши за мин ли юриш қила олишини ҳеч ким тасав вур ҳам қила ол мас ди. Турк ерларини қўлга киритиш учун Москва шаҳ зо далари режалар ҳозирлашар ва уни амал га ошириш учун фурсат пойлар эдилар. Осиёда йирик бир мус там ла ка чи лик сиёсатини бошлашдан аввал Русия Оврупада мавқеини мустаҳкамлаш учун ҳаракат бошлади. Турклар 1453 йили Константинополни забт этгандан сўнг Москва раҳбарияти Византия императорлиги ер ла ри ни бўйсундириш умидида эдилар. Чунки бу даврда Ов ру пада Византия императорлиги меросига ворис бўла-ди ган даражада қудратга эга бўлган бошқа давлат йўқ эди. Шарқий Оврупада Москва шаҳзодалари орасида хрис ти ан ликни исломдан ҳимоя қилиш ғояси тарқалган эди. Шу тарзда III шаҳзода Иванда Византиянинг сўнгги Қай са ри нинг жияни София Палеологга уйланиш фик ри пайдо бўлди. Никоҳ 1473 йили қайд қилинди. Шун дан сўнг Венедик Сенатосу III Иванни Византия импе ра тор-ли ги нинг қонуний меросхўри, деган қарор қабул қилди. III Иван бу мерос ҳуқуқига биноан жуфт бургутни “рамз” си фа ти да ўзлаштирди - XVI асрнинг ўрталарида Мос ков-да “Москов 3-Румдир” деган фикр тарқатилди. Бу ғоя рус сиёсатида етакчилик қила бошлади. Шундан бош лаб Мос-ков шаҳзодалари шу ишонч асосида ҳаракат қил ди лар.

Ўрус раҳбариятининг Московни З-Рум даражасига ет ка зиш хаёли уларни салтанат васвасасига солди. Ўзла-ри ни усмонлиларга (туркларга) нисбатан заиф ҳис этган Ўрусия “Византия” императорлигини шарқий ерларда-Ўрта Осиёда давом эттиришни режалаштирди. Ўрусия та тар лар босқинидан энди қутулиб, мустақил давлат таш-кил қилган даврдаёқ ўрус ҳукумати эътиборни Шарққа қаратди - Ўрусия IV Иваннинг ҳокимияти даврида -1437 йили Олтин Ўрдадан ажраб, мустақил ислом-турк давлати бўлган Қозон хонлигини 1552 йилда, 1466 йил-дан эътиборан мустақил бўлган Астрахан хонлигини 1556 йилда босиб олди, ўруслар Идил (Волга) ва Ёйиқ (Урал) дарёларига ва бевосита Хазар (Каспий) денгизига ту таш ди лар. Бундан кейин ўруслар Шарққа юришларини тўғ ри дан-тўғри давом эттиришди. 1558-82 йилларда Си-би рия қўлга киритилди. Бу истилочилик сиёсати билан Кучум хон идорасидаги жанубий Сибирия туркларининг муста қил ли гига ҳам барҳам берилди.

Ўрусия Туркистоннинг шимоли ва шимоли-ғарбида

Боймирза Ҳайит

ўз мавқеини мустаҳкамлаш учун славян ирқига мансуб бўлган казакларнинг эътиборини қозонишга киришди. Казаклар ўрус қўшинлари ҳимоясида Ейиқ дарёсининг ўнг қирғоғига жойлашдилар. Улар бу ерларда Туркистонга қар ши қаратилган юришнинг илғорига айлана бош ла ди-лар. Казаклар хотинларини ўзлари билан олиб кел маган эди лар. Шунинг учун мусулмон хотинларни олиб қочиш кун да лик заруратга айланиб қолганди. Улар бундай ёвво йи бос қин чи ликларни эркин амалга ошира олишга ишо нар ҳам эдилар. Казакларнинг йўлбошчиси Нечай 1602 йилда Урганчда пайдо бўлди ва шаҳарни талади. Хоразм хони Араб Муҳаммад талончиларни таъқиб этиб, ҳаммасини асир олди ва қатл қилдирди. 1604 йи ли ка зак-лар Шамай бошчилигида Хивага юрдилар. Мақ сад ла ри бу шаҳарни ишғол этиш эди. Фақат Хива кучлари то мо ни дан орқага қайтарилди. Кўринадики, ка заклар Сибирия нинг Ўрусия томонидан ишғол қи ли ни ши да жуда катта рол ўйнаганлар. Ўрус раҳ ба рия ти Туркис тон ни истило қи-лиш ни казаклар ёрдамида амалга оши риш ла ри га ишо нар эдилар. Шу мақсадда 1597 йилда Ёйиқ ка зак лари ҳарбий нуқтаи назардан етук бир ҳолатга кел ти рилди. 1775 йили Ёйиқ дарёсининг номи “Урал”га ўз гар ти рилди. Урал казакларининг ҳарбий бирликлари ниҳоят XIX аср нинг ўрталаридан эътиборан қир ғиз лар Ўрта Осиё ис ти ло-си да Ўрусия фойдасига буюк хизматлар кўрсата бош ла-ди лар. Худди шундай Си би рия казаклари ҳам 1808 йил да марказлашган ҳарбий маҳ ка ма га бўйсундирил ди лар. Ўрусия аста-секинлик билан Тур кис тон заминига кира бош ла ди.

Қозоннинг, Астраханнинг, Сибирия ва Ёйиқнинг Ўру сия тарафидан қўлга киритилиши Туркистонни унинг яқинига келтирди. Аслида Ўрусия XVI юзйилликдан бери қатъий бир истилочилик режалари билан Туркистон дарвозалари томон катта қадамлар ташламоқда эди.

2. ЎРУСИЯ БИЛАН ТУРКИСТОН ОРАСИДАГИ САВДО ВА СИЁСИЙ МУНОСАБАТЛАР

Туркистон савдогарлари ўрус бозорларини даст лаб кашф эт ган лар дан дир. Ўрус тарихчиларининг маъ лу мот-ла ри га кўра, Туркистон савдогарлари 1364 йилда Ниж-ний-Нов городга борганлар. Ўруслар ҳам Қозон ва Аст ра-хан ни ишғол этгач, Ўрусия ва Туркистон орасидаги сав до муносабатларини йўлга қўйиш имконига эга бўлди лар. Бу икки мамлакат ўртасидаги дипломатик муносабат лар эса, фақат XVI юзйилликка келиб ўрнатилди. 1585 йил да Хива элчиси Маҳмудхўжа ва Бухоро элчиси Муҳаммад Али Московга келиб, чор Федор Ивановичга хонларнинг дўст лик мактубларини тақдим этдилар. Бухоро хони томо-ни дан жўнатилган мактубда,чор ўз шахсига кўрсатилган ҳур матни етарли эмас, деб ҳисоблади. Ҳар холда чор

Тарих сабоқлари


қо лар эдилар. Шу боисдан ўз ирқдошлари ва диндош ла-ри билан кўпроқ уруш қилар эдилар. XIX юзйиллик нинг бошланишида Туркистонда тақдирга тан бериш ҳукм рон ғоя эди. Бу ҳолат ҳар қандай ҳодисани тақдирга йў йиш-га олиб келар эди. Бухоро ёки Хивага Московдан бирор ҳайъат келганида, “кофир”ларнинг самимиятига шубҳа қи лар ди лар, аммо ҳеч кимсанинг ақлига Ўрусия ҳақида маълумот тўплаш фикри келмасди.

Чингизхон ва Темур даврида давлатнинг энг му ҳим вази фа ла ридан бўлган жосуслик ғайриахлоқий ҳо ди са си фа ти да талқин қилинарди ва шу сабабли Ўрусия нинг шум ниятларини ўз вақтида ўрганадиган кимса то пил ма-ди. Натижада, Ўрусия Туркистонни истило қилиш учун душманлигини билдирмасдан, мақсадини усталик би лан яшириб, фурсат кутди ва ҳар гал “нормал савдо му но са бат-ла ри ўрнатиш” баҳонасида Туркистонга кириб келди.

3. ИСТИЛОДАН АВВАЛ ЎРУСИЯНИНГ ТУРКИСТОНГА ЮБОРГАН ҲАРБИЙ РАЗВЕДКАЛАРИ

Ўрусия XVI асрдан бери Сибирия йўли орқали Хи той-га, Туркистон йўли орқали Ҳиндистонга ва Кавказ йўли орқали Эрон ҳамда Туркияга чиқиш мақсадида бўлса ҳам, XVIII асрнинг бошларига қадар Туркистонга қарши тўғридан-тўғри ҳарбий юришни ташкил қила олмади. I Петр даврида Туркистонга юборилган ҳарбий разведка бў лин ма ларидан мақсад ҳам юқорида зикр этилган ниятни амалга оширишга қаратилган эди.

Астархон валиси 1713 йилда Астраханга келган турк-ман савдогари Хўжа Нафаснинг берган маълумотига тая-ниб, 1 Петрга Хазар денгизи бир замонлар Амударё ўзани орқали Орол кўлига боғланганлигини; Амударёнинг ҳо зир-ги қуйи қисмида ва Ёркент атрофида бой олтин кон ла ри борлигини баён қилди. Бу хабар натижаси ўла роқ, Хўжа Нафасга “ўрус барони” унвони берилган эди.

Олтинга ўч бўлган I Петрнинг олтинни тез қўлга ки ри тиш учун ҳарбий қисм жўнатишдан бошқа чораси йўқ эди. 1714 йил 22 майда у Буххголцга Тобол ва Иртиш дарё йўллари орқали Ёркентга (Шарқий Туркистон) юриш уюштириш амрини берди. Бу қисм 1716 йили Иртиш дарёсига етишди, лекин ойратларнинг қаршилиги туфай-ли ўз мақсадига эриша олмади. Шу йили Буххголц Омск қалъасини қурдирди. Буххголц отрядининг мағлубияти I Петрга Урусия Иртиш ҳавзасини ўз ҳокимияти остига олиши учун кучли қалъалар бунёд қилиши кераклиги ни англатди. Шу сабабли 1720 йилда генерал Лихаревни Иртишга юборар экан, Еттитом (Семипалатинск) ва Уст-Каменогорск қалъаларини иншо эттирди.

1714 йил 29 майда I Петр Хивага ҳарбий разведка уюш тиришга қарор қилди. Бу ҳарбий разведкага раҳ бар-ликни I Петрнинг мураббийси бўлмиш Б.А.Галинцев нинг куёви ва христианликни қабул қилган Александр Беко вич Чер касс кийга (асли исми Давлат Киздан Мирзо бўлиб, қа бар да ли мусулмонлардан эди) топширди. Черкасский

Бухоро ўзбекларининг қудратини ва улар ватани буюк ли-ги ни менсимасди. Хива ва Бухоронинг бу илк дипломатик мис сия си нинг натижасида аён бўлдики, чор ва унинг ат-ро фи да гилар Туркистон ҳукмдорларини майда ва кучсиз деб ҳисоблар экан. 1598 йили Борис Годунов ўз элчиси Бойбўри Тайшевни (татар) Бухорога жўнатиб, улардан ўрус ҳукмдорига бошқа ҳукуматлар каби чуқур ҳур мат кўр са тишни талаб қилди Бундай ҳурматсизликка нис ба-тан Бухоро хони ҳеч бир монелик қилмади.1616 йили Хива элчиси Московга келиб тижорат муносабатлари юза си дан учрашувлар ўтказди. 1619 йилда Московдан Бухоро га элчи жўнатилди. Москов элчисига берилган кўр сат мада: хон элчини қабули вақтида тик туришлик, чор нинг номи тилга олинганда ва аҳволи сўралганда уни Қайсар (импе-ра тор) сифатида ҳурмат этиши талаб қилинди. Бухоро хони бу талабларга эътибор бермади. XVII аср да во ми да Туркистондан (Бухоро ва Хивадан) Ўрусияга ўн олтита дипломатик ҳайъат борди.

Ўрусиядан ҳам Туркистонга тўққиз дипломатик ҳайъат жўнатилди. Туркистон ҳайъатларининг асосий ва зи фа си тижорат сиёсати эди. Ўрусия ҳайъатларида эса тижорат вазифалари қаторида сиёсий топшириқлар ҳам бор эди. Масалан, Бухоро ва Хивага юборилган ўрус ҳайъатига берилган кўрсатманинг матни шундай эди: “Зиёрат этилган мамлакатнинг сиёсати, иқтисодий аҳволи, ҳарбий тузуми ва қўшни мамлакатлар билан боғ лан ган йўллар ҳақида маълумот тўпланиши керак”. I Петр Туркистонга ва Ҳиндистонга, айниқса, катта эъти-бор берар эди. У Ўрусиянинг Туркистондаги нуфузини савдо-сотиқ воситасида кенгайтира билишига ишонар эди. Хазар денгизининг бу мақсадни амалга ошириш да ги сиё сий, иқтисодий ва ҳарбий аҳамиятини яхши тушун ган эди. Бу ердан Кавказ, Эрон, Туркистон ва Ҳиндистонга йўл очи лар ди-да! I Петр бу мақсадига эришмоқ учун Тур кис-тон га мамлакатнинг аҳволини ўз ерида аниқ ла моқ ния ти-да мунтазам равишда дипломатик ва ти жо рат кар вон лари юбориб турди. Ўрус савдо ва дипло ма тик миссия си то Туркис тон ни босиб олиш учун қатъий бир қа рор га кел гун-ча бу борадаги ўз ишларини давом эт тир ди.

Ўрус миссионерларининг ҳарбий мақсадидан таш-қа ри ўзига хос бошқа ҳунарлари ҳам бор эди. Булар: “ишончли хабарларга кўра” каби уйдирмалар восита си да ҳукм дорлар билан қабилалар ўртасига нифоқ солиш, пора бериш, қўрқитиш, бўҳтон қилиш кабилардан иборат эди. Ҳол буки, Туркистон Ўрусия ҳужумидан аввал оғир бирғаф лат га чўккан эди. Ўрусияда бўлган Туркис тон вакил ла-ри га Ўрусиянинг тузуми, аҳволи ҳақида маълумот тўп лаш учун Туркистон ҳукумати томонидан қандайдир би рон-бир топшириқ берилгани ҳақида манбаларда ҳеч қандай маълумот йўқ. Туркистон ҳукуматлари Урусиянинг ги на эмас, бошқа қўшни давлатларнинг ният ва мақсадлари ҳа қи да маълумот тўплаш тушунчасига эга эмас эди лар, фа-қат “душман билан майдонда қаҳрамонларча уруш моқ”, каби қадимий, эскирган фикрлар билан яшарди лар.

Туркистон ҳукумати ташқи сиёсатга жуда кам эъти-бор берар эди. Асосан, ички масалалар билан ўрала шиб



1713 йилдан бери I Петрнинг “Шарқ масаласи” буйича маслаҳатчи мутахассиси эди.

1714 йил 28 сентябрда бу ҳарбий разведка (қўл илғор) 1900 нафар аскар билан Оксус (Амударё) атрофида ҳара кат бошлади. Разведканинг бир қисми 25 апрель 1715 йил да Манғишлоқ ярим оролига келди ва Ўрусия тарихида илк бора Оксуснинг (Амударёнинг) қуйи оқимидаги ҳар бий-илмий изланишини ўтказди. 1715 йилнинг сентябрида бу ҳарбий қисм Астраханга қайтди ва Черкасский 1 Петр дан ҳарбий разведкага янги кучлар жалб қилишни ил ти мос қилди. 1716 йил 14 февралда Петр Хивага жўнати ла ёт-ган ҳайъат учун янги фармон ва Черкасскийга ама лий ҳа ра кат лари учун 13 моддадан иборат кўрсатма берди. Бу кўрсатмага биноан : Черкасский Хива хонлиги да ги-лар га билдирмай, Амударёнинг эски ўзани (Узбой ўзани ҳа қи да ran боряпти) да 1000 аскарга мўлжалланган қалъа қуриши; хонликнинг Ўрусия ҳимоясига киришини таъ мин-ла ши ҳамда Хива воситасида Бухорони асоратга олиш имконларини ва Ҳиндистонга борадиган йўлларни аниқ ла-ши керак бўлган .

1716 йилнинг илк баҳорида 6565 аскардан ташкил топган отряд (буларнинг орасида 500 татар, 32 қалмоқ, 22 черкас бор эди) ҳамда 31 инженер ва 50 нафар фуқаролик маъмурлари, таржимонлар, дипломатлар ва бошқалар, 138 кема билан Хива ерларида ҳаракат қила бошлади. Ҳужум чоғида юқорида номи зикр этилган Хўжа Нафас ва қо зон-лик Ураҳмед Аҳмедовлар бошловчилик қилдилар. Рус куч-ла ри Хивага етмасидан олдинроқ Хива хони кал моқ лар хони Аюку хон тарафидан огоҳлантирилиши эса, кўҳ на та рих нинг бир жилваси эди. Чунки, бир турк ва мусул мон бўлган ҳукмдорга ўрус отрядининг шум нияти ҳақида маъ-лу мот берган, огоҳ этган одам бирор туркий ёки мусулмон эмас, балки буддист бўлган бир хукмдор эди.

1717 йилнинг илк баҳорида Черкасский 3500 ас-ка ри билан Хивага кирди. Шерғозихон (1715-1727) Чер касс кийдан бунча миқдордаги аскарларни жой лаш ти-ра ди ган алоҳида жой мавжуд бўлмаганлиги боис ас кар-лар ни уйларга тарқатишни илтимос қилди. Черкасс кий бу таклифни қабул этди. Фақат мингбоши Франкенберг Чер касс кийнинг бу қарорига қарши чиқди, аммо унинг сўзи ўтмади. Рус аскарлари уйларга жойлаштирилгач, хон уларнинг барчасини ўлдиришга фармон берди. Ҳа-қи қа тан, Черкасский ҳам бошқа бирон аскар ҳам соғ қол-ма ди. Бундай тадбир Хоразм тарихида кўрилмаган эди; зеро, хоннинг нияти ва амрига ҳеч ким хиёнат қилмади. Бу босқинчиларни маҳв этиш билан Хива Ўрусияга мам-ла кат ни истило этишга қаратилган ҳар қандай ҳаракат шу аҳволга тушади, деб сабоқ бергандай бўлди. Ўруслар бу фожиадан кўп нарса ўрганиб, хулоса чиқардилар Ҳар бий разведканинг ачинарли оқибатини кўнглига тугиб, даст лаб-ки қулай фурсатдаёқ Хивани жазолаш, ундан ўч олиш йў-ли ни излай бошладилар.

Урусия бу мағлубиятдан сўнг Хивага жавоб зарба бе-риш учун ҳозирлана бошлади. Бу ҳозирлик зимдан, шов-шувсиз давом этди. Ўрус ҳукумати, аввало, Орол кўлининг шимолида назоратни ўз қўлига олишга интиларди. Шу мақ-

сад да Оренбург ҳарбий чизиғини яратишга ки ри шил ди.

1717 йилдан 122 йил ўтгач, Ўрус раҳбарияти 1839 йили Хивага қарши янгидан куч ишлатиб, хонликни ишғол этишга қарор қилди. Орадан ўтган 122 йил давомида, бироз танаффуслар билан бўлса ҳам, Хива тузуми, мамлакат аҳ-во ли ҳақида маълумот тўпладилар. Шу ниятда 1824-25 йил лар да П. Циалковский бошчилигидаги қуролли бир карвон Хивага жўнатилди. Бу карвон Хива хонлиги то мо-ни дан асир олинди... 1 Рус хукмдорлари 1838 йилда Хива хон ли ги ни рус қуроли кучи билан бўйсундириш вақти етилган ли гига ишонди.

1839 йилда генерал Перовский қўмондонлигида Хива га сафар уюштиришга қарор қилишди. Бу ҳарбий бир лаш ма 1839 йил 14 ноябрда 5217 аскар ва 8000 нафар бош қирд лардан ташкил топган ёрдамчи куч билан бирга 30.000 от, 20000 туя ҳамда 22 тўп билан Хивага тўғри юра бошлади. Генерал Перовский: “Ўрусия ивани кўз кў риб, ҳеч қулоқ эшитмаган тарзда жазолаяжак” деган ўрон (парол) ни берди ва “Биз икки ойда Хивада бўла миз ва хон лик нинг бошкентида биринчи навбатда хоч (крест) ва Инжил олдида ўрус подшосининг саломатлиги ҳам да ва та ни миз шуҳрати учун дуо қиламиз”, деди. Бу сафардан мақсад кўп эди: аввало, Хивани ўрус назорати ос ти га олиш, ўрус савдогарларига хонлик ҳудудида эркин ҳа ра кат ҳу қу қи ни олиб бериш, ўруслар қўл остида яшаёган турк-ман ва қозоқларни хоннинг таъсиридан узоқ тутиш; Сир-дарё атрофидаги хонлик қалъаларини йўқ қилишга хон ни маж бур этиш ва ҳк.

Ўрус қўшини Хива лашкари билан илк дафъа 1 декабр 1839 йилда Уст-Юртдаги Беш Тумак воҳасида тўқнашди. Дастлабки жанг 5 декабр 1839 йили бўлди. Ўруслар бу жангни бой бердилар. Ўрус аскарларининг руҳияти ту-шиб кетди. Бундан ташқари, Уст-Юрт баландлигининг совуғига чидай олмадилар. Туякаш қозоқлap ҳам қиш со-ву ғида чўлда дайдиб юрган ҳарбий бирликларни ку за тиб боришдан бош тортдилар. Аскарлар орасида хас та лик ҳам бошланиб қолганди. Дастлабки жангда ютқаз ган аскарларнинг жангарилигига ҳам путур етди. Пе ровс кий Оренбургга қайтишга мажбур бўлди. Ўрус бирлик ла ри-нинг тирик қолганлари 1840 йили 1 февралида Оренбургга қайтиб келдилар.

Иккинчи мағлубиятдан сўнг ўруслар эҳтиёт бўлиб ҳаракат қилишга мажбур бўлдилар. 1852 йилгача Хива ва Қўқонга қарши йирик ҳарбий ҳаракатдан тийилдилар. Тўқ-на шув лар фақат шаҳар ва қишлоқлар билан чегараланди. Шунда ҳам то 1852 йилга қадар Ўрусия Сирдарёнинг қуйи оқи ми да ўз мавқеини ҳимоя этишга муваффақ бўлди. Масалан, 1847 йилда Райим қалъасининг қурилиши, Орол кўли ва Сирдарё ҳавзасида ҳарбий нуқтаи назардан мав қе-ла ри ни мустаҳкамлаш учун ҳаракатлари бунга бир далил-дир. 1854 йили Хивага уюштирилган янги бир юриш ҳам юқоридагилари каби мағлубият билан тугади ...

Бахтиёр Исабеков туркия туркчасидан таржима қилган.

(давоми кейинги сонда)



Халқаро Миграция Ташкилоти халқаро ҳам жа ми-ятни муҳожирлик масаласида, ўзи айтмоқчи, конс-труктив мулоқотга чақирган.

Ўзининг 60 йиллиги муносабати билан чи қар-ган ҳисоботда Халқаро Миграция Ташкилоти му-ҳо жирларга одатда салбий қараш мавжудлиги ва му ҳо жир лик ҳақидаги баҳслар ўта сиё сий лиги боис жа мо ат чилик миграция ҳақида нотўғри тасаввурга эга эканини айтган.

“Биз ҳозирда инсонларнинг бир мамлакатдан бош-қа си га ҳар қачонгидан ҳам кўпроқ ва тез-тез кў ча ёт-ган ликлари замонига гувоҳ бўлмоқдамиз. Аслида му-ҳо жир лар ҳам келиб меҳнат қила ётган мамлакатлари ҳамда ўзлари ташлаб чиққан давлат иқти соди учун ижо бий кўриниш ҳисобланади. Аммо, ерлик аҳоли-нинг муҳожирларга муносабати кўпда салбийдир”, дей ди Би-би-си мухбири.

Халқаро миграция ташкилоти томонидан тад қи-қот ўт ка зилган давлатлар аҳолиси муҳожирлар сони ҳаддан ташқари кўп деган тушунчага эга эканлар.

Улар кўпда муҳожирларнинг ерлик аҳолига нис ба-ти катта, деб ўйлашлари маълум бўлган.

Масалан, италияликлар муҳожирлар мамлакатлар аҳоли си нинг 25 фоизини ташкил этади деган фикр да-лар. Лекин, аслида бу рақам 7 фоизни ташкил қилади.

Бу каби нотўғри тасаввур, шунингдек муҳожирот масаласи юзасидан сиёсийлаштирилган баҳслар таш-ки лотга кўра, ишсизлик ва уй-жой етишмаслиги каби асл муаммоларни яшириш ё-да, бузиб кўрсатиш йў ли-да хизмат қилади.

Халқаро Миграция Ташкилотига кўра, муҳожирлик муаммоси борасида кон с труктив ва ижобий баҳсларсиз му ҳо жирлар интеграцияси масаласи суст лигича қолади. Ва келиб яшаётган мам лакатида иш излаш ҳамда топиш учун қаттиқ тиришувчи муҳожирлар жами ят нинг ажралган бўлаги бўлиб қо ла ве ра дилар. Меҳнат муҳожирлиги - дунё нинг кўплаб мамлакатларида асо сий баҳс мавзуси ҳисобланади. Баъзи мам ла-кат лар учун муҳожирлик - кони фойда бўл са, бошқалар учун - муаммо ўчоғи ҳи соб ланади.

Муҳожирларга жамоатчилик баъзи да эҳтиёткорлик билан, кўп ҳолларда эса очиқча салбий муносабатда бўлади.

Халқаро Миграция Ташкилоти ҳисоб китобига кўра, дунё аҳолисининг деярли уч фоизини, ёки тах-ми нан 200 миллион одамни муҳожир деб ҳисоблаш мумкин.

Расмий маълумотлар бўйича, Россия ҳудудида 10 миллион дан ортиқ меҳнат муҳожири яшайди.

Қонуний муҳожирлар сони 2 миллиондан ортиқ экан лиги айтилади. Россия Федерал миграция хиз ма-ти га кўра малакатдаги меҳнат муҳожирларнинг катта қис ми ни Ўзбекистон фуқаролари ташкил этади.

Иккинчи ўрин Тожикистон ва учинчи ўринни эса, Украина фуқаролари эгаллайди.

Тожикистон муҳожирлик хизматига кўра, ҳозирда Россияда 1 миллион 32 минг 600 нафар тожик фу қа ро-си истиқомат қилади.

Россия расмийларига кўра, Марказий Осиё рес пуб-ли ка ла ридан келаётган меҳнат муҳожирларининг кат-та қисми малакасиз ишчилардан иборат.

Россияда ҳам муҳожирларга нисбатан ёвқараш шакл лангани ҳақида тез-тез гапирилади. Москвада сар-та рош лик қилаётган тожикистонлик Фурқат Абду раҳ-монов ҳам Россияда меҳнат муҳожирларига нис ба тан салбий муносабат мав жуд ли гини айтади.“Бу ер нинг фуқаролари мана шу ўзбек, тожик, қирғиз, қоф қоз лар-га, уму ман, қора сочли инсонларга му но са ба ти яхши эмас. Тожикистонда яқин да учувчиларни ҳисбга ол га-ни дан кейин бу ерда телевидение ва радиода муҳо ка-малар жуда кўп кетди”, дейди у.

BBCUZBEK.COM таҳририяти

“Дунёнинг кўп давлатларида муҳожирларга

нисбатан қараш салбий”

Аҳвол қалай, мардикор?


Қирғизистонлик ҳуқуқ ҳи моя-чи лари Азимжон Ас қа ровга нис-батан чиқарилган Олий суд ҳук-ми ни мамлакат учун шарманда ли ҳол, дея баҳоламоқдалар.

Қирғизистонлик таниқли ҳу-қуқ ҳи моя чиси Тўлейқан Ис ма и ло-ва (мил ла ти қирғиз - “Туркис тон тон ги“ таҳририяти) Қирғизис тон Олий суди 20 декабрь куни Азим-жон Асқаровга нисбатан адолат сиз ҳукм чиқарди, деб ҳисоблайди:

-Биз ҳозирдан бошлаб Азим-жон Асқаровни озодликка чи қа-риш бўйича бундан-да кўпроқ иш лаш ни бошлаймиз. Бир киши то мо ни дан қўйилган, ноқону ний ва коррупциялашган судя лар Қир ғи зис тон ни шу аҳволга олиб ке лиш ди. Биз Асқаровнинг яқин-ла ри га ва ҳам фикрларимизга ўз мин нат дор чи ли ги мизни бил ди ра-миз. Биз эркинлик учун курашни

Қо зоғистон Президенти Назарбоевга кўра, Ислом динини обрўсизлантиришга қарши ту риш учун ягона ахборот лойиҳасини тузиш керак.

Президентнинг таъкидлашича, дунёдаги аксар гло бал оммавий ахборот воситалари Исломни миллий хавф сизлик, маданий ва диний асосларга хавф сифатида тал қин қилмоқда.

“Биз ҳамкорликда Исломни тинчлик, эзгулик, то қат-ли лик ва адолатли дин сифатида ижобий тимсо ли ни шакл-лан ти ри шимиз лозим. Буюк таълимотнинг обрў сиз ла ни-ши га глобал ва минтақавий даражада қарши ту риш учун исломий давлатларда умумий ахборот лойи ҳа си ус ти да жиддий ўйлашимиз керак”, - деб айтган Осто на да бў либ ўтаётган 7-Халқаро Ислом иқтисодий анжума ни да сўз ла-ган Н.А.Назарбоев.

Шу билан бирга Назарбоев жаноблари Исломни за мо-на вий лаштириш таклифини ҳам ўртага ташлаган.

“Исломни замонавийлаштириш унинг асос ла рини ўз гар тиришни англатмайди. Ислом жа мия тини замо навий-лаш тириш кундек рав шан, у технологик, илмий ва иқ ти-со дий ривож ла нишни қамраб олади”, - дейди Назарбоев.

Қозо ғис тонда мусулмонлар аҳолининг 70 фоиздан ор-ти ғи ни ташкил этади. Мамлакатда 24 соатлик исломий теле канал фао лият юритади. Туман ва шаҳарлардаги мас жид ларда бепул диний савод очиш курслари ташкил қилинган.

Шундай бўлса-да, мамлакат раҳбариятининг динга бўл ган қараши ўзгачалиги билан ажралиб туради.

Таълим ва илм вазири ўқув юртларига қизларнинг ҳи-жобда келишига қаршилигини таъкидлаб келади.

Назарбоевнинг ўзи ҳам қозоқ аёлларининг ҳеч қачон ҳижоб киймаганини билдирган.

Остонада анжуман доирасида сўзлаган диний ишлар бўйича агентлик раҳбари Қайрат Лама Шарифга кўра, му-сул мон давлатларидаги ҳижобга йўл очиш орқали Қозоғис-тон нинг миллий ранг-баранглигига путур етиши мумкин.

“Тунис давлати томонидан 1981 йилда қабул қилин-ган қо нунга кўра, ҳижоб - исломнинг асоси эмас, у кўп роқ араб ва бадавийлар маданиятига хос”, - дейди Қайрат Лама Шариф.

Шодиёр СайфБи-би-си, Олма-Ота

Н. А. Назарбоев: Исломни обрўсизланти риш га қарши

ягона ахборот лойиҳаси тузмоқ ке рак

ҲУҚУҚ ҲИМОЯЧИЛАРИ ТААЖУБДА...да вом эт ти ра миз, Ас қа ров ва бош-қа бегуноҳ қамалганлар озод лик ка чиқади, - деди Тўлейқан Ис ма и ло-ва.

20 декабр куни Қирғизистон Олий суди Азимжон Асқаровга нис батан қуйи инстанция суди чи қар ган қарорни ўз кучида қол-дир ганди.

Эслатиб ўтамиз, Азимжон Ас-қа ров ва у билан судга тортил ган ўзбек миллатига мансуб яна етти киши 2010 йилнинг июн ойи да рўй берган Ўш қирғини чоғи да Бозорқўрғон туманидан ўтув чи Ўш-Бишкек йўлини тўсиб қўйиш, милиция ходими Миқтибек Су лай-ма новни ўлдириш ва тартиб сиз-лик лар ни уюштириш каби ҳатти-ҳа ра катларда айбланиб, ҳибсга олин ган.

Ҳуқуқ фаоли тартибсизлик таш килотчиларидан бири си фа ти-

да 2010 йил сентябрида Бозор қўр-ғон туман суди томонидан умр бод қамоқ жазосига ҳукм қи лин ган ди. Ўтган йилнинг ноябрида Жа ло-лобод вилоят суди ҳам Бозор қўр-ғон туман суди ҳукмини ўз кучида қолдирганди.

Тўлейқан Исмаилова Азим-жон Асқаровни озод қи лиш ҳа ра кат ла ри Олий суд ҳук ми чиқ-қа ни дан сўнг янада ку чай га ни ни ай та ди:

-Биз кеча кечқурун Ҳюман Райтс Уотч билан гаплашдик. Че-хия даги Азимжон Асқаровга муко-фот берган Вацлав Ҳавелнинг ҳам касб ла ри ҳам тайёр турибди. Бун дан ташқари, Халқаро Ам нис-тия, инсон ҳуқуқлари би лан шу-ғул ла нувчи бир неча таш ки лот лар-ни бирлаштирган Фран ция да ги ин сон ҳуқуқлари ассоциа ция си га ҳам мурожаат қилинган. Шу са баб-

Марказий Осиё мамлакатларида


ли дунё ҳамжамияти ҳозир Қир ғи-

зис тон ҳукуматидан тезликда суд

ти зи ми да ислоҳот ўтказилишини

талаб қилмоқда. Азимжон Асқа-

ров қамоқда ўтирганда, биз озод-

лик да бўлсак ҳам, ўзимизни у

би лан бирга қамоқда ўтиргандай

ҳис қиламиз, - деди Тўлейқан Ис-

маи ло ва.

Қайд этиш ўринлики, 2010

йил сентябридаги дастлабки суд

жа раё нида Азимжон Асқаров ва у

би лан биргаликда қора курсига ўт-

қа зил ган ўзбек миллатига ман суб

етти нафар судланувчига қар ши

асо сан милиция ходимлари гу воҳ-

лик берганди.

Асқаров иши бўйича ўтган

суд жараёнларини кузатиб бор ган

жалолободлик ҳуқуқ фаоли Аб ду-

ма лик Шарипов қуйи инс тан ция

судларида ҳам кўплаб қонун бу зар-

лик лар кузатилганини айтади:

-Бу ерда ҳар бир судланув чи га

уларни қонун доирасида ҳимоя

қи ли ни ши га имконият берилиши

керак эди. Бу ерда адвокатлар суд-

ла нув чи олдига киролмаса, адво-

кат лар калтакланса, адвокатлар

қўр қитилса, айбланувчилар то-

мо ни дан келган гувоҳлар судга

қў йил маса, бу ерда процессуал қо-

нун-қоидалар жуда қўпол ра виш да

бу зил ган. Биз бу ҳақда доим очиқ

ай тиб келганмиз. Шунинг учун,

яна такрорлайман, бу ерда ноҳақ,

но қо ну ний қарор чиқарилган, -

дей ди Абдумалик Шарипов.

Азимжон Асқаров билан бир

қаторда мазкур иш юзасидан Му-

ҳам мад зокир Қўчқоров, Сан жар-

бек Мулавхунов, Элмурод Ра су лов,

Ис ро ил бек Абдураимов умр бод қа-

моқ жазосига ҳукм қилинган, Му-

ни ра Мамадалиева ва Шукр жон

Мир зо ли мов 20 йилга, Дилшод

Рў зи бо ев 9 йилга кесилган эди.

Се шан ба куни Қирғизистон Олий

суди Мунира Мамадалиевага

нис ба тан қўйилаётган айбловлар

қис ман ўз исботини топмаганини

ино бат га олиб, унга нисбатан 20

йиллик қамоқ жазосини 11 йил га-

ча камайтирди. Бироқ бошқа суд-

ла нув чи лар га нисбатан қуйи инс-

тан ция лар чиқарган суд ҳукми ўз

ку чи да қолдирилди. Айни пайтда

жабр ла нувчи тараф 20 декабр

ку ни чи қа рилган Олий суд қа ро-

ри ни “адолатнинг қарор топиши”

ўла роқ баҳоламоқда. Жумладан,

мар ҳум милиционер Миқтибек

Су лай ма нов яқинлари бу қарорни

бир йилдан ортиқ муддат кут ган ла-

ри ни таъкидламоқдалар.

Ҳуқуқ фаоли Тўлейқан Ис-

маи лова эса Азимжон Асқаров ва

у билан бирга судланган одам лар

устидан чиқарилган суд ҳук ми ни

сиёсий буюртма ўлароқ ба ҳо лаб,

бунда айрим сиёсатчилар жабр-

ла нув чи лардан ўз манфаати учун

фойда лан ганини айтади:

-Судда сиёсатчилар жабр ла-

нув чи ларга босим кўрсатди, биз

бу ни би ла миз. Ҳақиқатни кў риш-

ни ис та ма ган ўша сиёсатчилар

суд га ҳам бо сим кўрсатди ва

жабр ла нув чи то мон ҳамда мил-

лат чи лик ши ор лари билан кел ган

ёшлар дан фой да ланди. Чун ки

Азимжон Асқаров ким нима қил-

га ни ни, кимнинг ўғли қан дай

иш лар қилганини, ким отган,

ким ҳарбий бўлимга бостириб

кир га нини – барчасини билади.

Шу нинг учун ҳозир ҳукумат нинг

юқо ри курсиларида ўтирган ай-

рим шахслар Асқаровнинг озод-

лик ка чиқишидан манфаатдор

эмас, - деди ҳуқуқ фаоли Тўлейқан

Ис ма и ло ва.

Аснода Азимжон Асқаровнинг

ад во кат лари ҳам ҳуқуқ фаолига

нис ба тан чиқарилган ҳукм юзаси-

дан Олий судга қилинган арз

би лан чекланиб қолмаслигини айт-

моқда. 21 декабрь куни Бишкек да

бўлиб ўтган матбуот анжумани да

Ас қа ров нинг адвокати Нурбек

Тўқта қу нов ўз ҳимоясидаги ҳуқуқ

фао ли нинг иши юзасидан энди-

лик да халқаро судларга мурожаат

қи ла жа ги ни маълум қилди.

(Интернетдан)

Ҳуқуқ ҳимоячилари шу кун лар-

да (03.22.2012) ҳам Азимжон Ас-

қа ров нинг ҳимояси учун кураш

олиб бормоқдалар. (таҳририят)

Одаме эрсанг демагил одаме,

Ониким йўқ халқ ғамидин ғаме!

Алишер Навоий

Сен ҳам бир ғишт бўлгин, дунёга,

Кемтигин топда, бор, қалан!

Абай

Шу ёвуз замонамда, куйладим, эркни мақтаб,

Хор-зорларга ачинмаққа чақирдим.

А. С. Пушкин.

Марказий Осиё мамлакатларида

ҲИКМАТ ДУРДОНАЛАРИ

Дунё яралгандан бери, подшо одил бўлган эмас.

Шоирлар қалам олганда, хатга тўғри солган эмас.

Бердақ.

Кўзларида ёш тўла, бечораларга ёрман,

Умрида ғам кўрмаганлардан тамом безорман.

Чўлпон.

Сен ёнмасанг, мен ёнмасам, биз ёнмасак...

Қандай чиқар қоронғиликлар ойдинлиқо!

Нозим Ҳикмат.


Жаҳолат инсоннинг энг катта душмани. Бу борада маърифатпарвар адибимиз Абдулла Авлоний ўзининг «Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ» асарида: «Жаҳил деб ўқимаган, билимсиз ҳеч нарсага тушун-майдурган нодонни айтилур. Жаҳолат ин со ниятнинг энг зўр душмани ва ёмон хулқларнинг бошлиғидур» деб таъкидлаган эди. Ҳақиқатан ҳам жаҳолат ин қурган қалбда эзгулик ўрнини ёвузлик эгаллайди. Жоҳил инсонда раҳм-шавқат, меҳр-му ҳаб бат ҳис ла-ри, одамийлик туйғулари бўлмайди.

Қуёш уфқ ортига бош қўя бошлаган паллада Чироқчи туманининг Чорвадор қишлоғида яшовчи ота-бола Ёр ва Шавкат Тошмаматовлар далада ўзаро жанжаллашиб қолишди. Шавкат отасидан ер участкаси олиб беришни талаб қилди. Ота эса бун га жавобан уни сўкиб, ҳақоратлади. Ғазаб отига мин ган Шавкат муштларини тугиб, падари буз рук-во ри га ташланди. Ёри Тошмаматов ўзини ҳимоя қилиш максадида қўлидаги қозиқни ўғлига қаратиб отди. Қозиқ бориб Шавкатнинг бўйнига тегди. Шун дан сўнг баттар жаҳли чиқиб, ўзини бошқара ол май қолган ўғил отасини таёқ билан ура кетди. Ёри калтакнинг зарбидан миниб ўтирган эшагининг ус ти дан йиқилди. Бундан фойдаланган Шавкат энди отасининг боши, бўйнига урди. Кейин арқон билан бўға бошлади. Отаси қонига беланиб, қимир эт май қолгач, нима қилиб қўйганини англаган ўғил қўлидаги жиноят қуролини овлоқ жойга отиб юбо-риб, ҳеч нарса кўрмагандек уйига равона бўлди.

Сабабсиз оқибат бўлмайди. Ушбу қотилликнинг сабабларини излар эканмиз, бир нарса эъти бо ри миз-ни тортди. Аниқланишича, 2001 йилдан буён, яъни ўн йил давомида ота-бола Тошмаматовлар ўрта си да мунтазам жанжал бўлиб келган. Бунинг асосий са ба-би ўғил ер олиб беришни талаб қилиб отасини қийин-қистовга олиб келган. Шу тариқа улар ўртасида ўзаро меҳр-оқибат, ҳурмат-иззат йўқолган. Ота бола ни, бола отани ҳақоратлашдан тийилмаган. Ёри ўғли нинг ус ти дан бир неча марта ички ишлар идораларига арз қил ган. Ҳатто Шавкат Тошмаматов Чироқчи туман суди нинг қарорига биноан бир неча бор маъмурий қамоқ жазосини ўтаган. Бундан ташқари, бошқа оила аъзоларининг ҳам ўзаро муносабатлари яхши бўл ма-ган. Про фи лактика инспектори ва маҳалла фуқа ро-лар йиғини фаолларининг уларни муросага чақи риш,

яраштиришга уринишлари зое кетган.

Ҳеч ким онадан ёвуз ёки жиноятчи бўлиб ту ғил-май ди. Аксинча, инсоннинг келажакда ким бўлиб улғайиши унга берилган тарбияга боғлиқ. Бу ни донишмандлар кўп бор таъкидлашган. Тош ма ма тов-лар оиласидаги муаммонинг илдизи, ал бат та, фар-занд тарбиясига бориб тақалади. Ёри тўққиз нафар фар зандни вояга етказган. Лекин умр йўлдоши билан уларга муносиб тарбия бера олмаган кў ри на ди. Акс ҳолда ўғил бу қадар тубан кетиб, падаркуш деган ном

олмаган бўларди. Қолаверса, халқимизда арпа эксанг арпа ўрасан, деган доно нақл бор. Ёри Тошмаматов бо-ши да яхши эътибор берганида Шав кат нинг қал би да бу қадар жаҳолат ва ёвузлик ин қур ма ган бўларди.

Шавкат уйланиб, оилали, фарзандли бўлса-да, уму ман масъулиятни ҳис қилмаган. Ҳеч жойда иш ла май, оиласини моддий жиҳатдан таъминлай ол ма га ни учун турмуш ўртоғини икки боласи билан ота уйига ташлаб келган. Битта хотинни уддалай ол-ма ган Ш.Тошмаматов бошқа бир аёл билан никоҳ сиз яшаб келган. Фарзандли бўлгач унинг ҳам жавобини бериб юборган. Кейин ҳеч нарса бўлма ган дек биринчи хотинини олиб келиб, яна у билан яша ган. Бу далилларни бежиз келтирмадик. Субутсиз одам учун муқаддас нарсанинг ўзи йўқлигини айтиб ўтмоқчимиз. Бундай инсон эса оиланинг ҳам, ота-она, яқин қариндошларнинг ҳам қадрига етмайди.

Ҳар қандай жиноятга жазо муқаррар. Суд жи но-ят иши тафсилотлари, гувоҳларнинг кўрсатмалари ни атрофлича ўрганиб чиқиб адолатли ҳукм чиқарди. Шав кат Тошмаматов Ўзбекистон Республикаси Жи-но ят кодексининг тегишли моддаси билан айбдор деб топилиб, 19 йил муддатга озодликдан маҳрум этил ди.

Қариганда фарзандлари ардоғида тинч ва хо-тиржам яшашни ҳар бир ота-она орзу қилади. Бунинг учун эса зурриётига бошидан тўғри тарбия бериб, унинг илму маърифатли бўлишига эътибор қаратса кек сай ганида меҳнатининг самарасини кўради. Фар-занд тарбиясида адашганлар эса оқибатда жаб рини ҳам тортишади.

Р. Бекназаров

Ўзбекистонда чиқаётган “Постда” номли газетадан

Нашрларда нима гап?


Дунё яралибдики, кучли кучсизни, зўр эса қўр қоқ ни бўсундиришга интилади. Дунё ту ғи либ дики, инсон деб аталмиш онгли мавжудотлар томонидан унинг тубидан чўққисигача бўлган барча макон маҳв эти лиши йўлида аёвсиз кураш боради. Дунё барпо бўлиб дики, Шарқ ва Ғарб тамаддуни бири олиб, бири қўйиб олам тараққиёти пойдеворига тамал тошларини қўйиб келмоқда. Дунё ислоҳ қилинибдики, биз кимпараст бўлишимиз керак, деган савол жавобсиз қолиб келмоқда.

Шарқпарастми, Ғарбпарастми? Халқ парастми, ҳақпарастми? Бу са вол га аждодларимиз ҳам жа воб бе риш га ожиз бўл ган лари боис Ғарб дип ло ма-тия си бундан ус та лик билан фой да ла ниб тур кийларни бир-би ри га тўқ наш ти-риб туркийлар та ри хида буюк фо жеа лар кел тириб чи қар-моқ да.

Дарҳақиқат: са-вол ларнинг адо ғи йўқ. Са-

вол лар худди ём ғир дан ке йин ги қў зи қо рин лар дек кў пайса кў пай-

яптики, лекин ка ма ёт га ни йўқ. Ка май ти-ришга уринишлар ҳам бўлмаяпти чамаси. Ури нишлар бўл-са ҳам бефарқлик ва лоқайдликнинг тубсиз уммонида ғарқ бўлмоқда. Дунёдаги воқеалар ривожи қайта-қайта ажойиб саволни кўндаланг қўй моқ даки, минг бора бефарқ, лоқайд бўлмайлик уни беэътибор қолдириб бўлмайди. Савол ҳам жуда жо зи ба ли! Бизнинг кимпараст бўлишимиз ҳақида. Дар во қе, биз кимга эргашишимиз керак?

Маълумки, истаймиз йўқми, дунё сиёсати буюк мамлакатлар томонидан белгилаб берилади. Балки ке ла-жакда биз буюк мамлакат бўлсак унинг сиёсатини бел ги-лаш да биз ҳам иштирок этармиз. Лекин минг афсуски, ҳо зирча ундай эмас. Шу сабабдан буюк давлатлар томони-дан бел ги ланган сиёсатга эргаш мас дан бошқа иложимиз йўқ. Дунё қутбланиш билан овора. Россия бошчилигидаги бир қанча мамлакатлар ягона иқтисодий худуд яратиш би-лан машғул. Яқин қўшниларимиз ҳам ундан жой олишди ёки жой олиш арафасида. Буни халқа дейдиган бўлсак бу халқа биз га томон торайиб келмоқда. Шу кетишда кетади ган бўлса яқин атрофда, бу ҳудуд таркибига кирмай-ди ган мамлакат қолмайди. Хўш, Ўзбекистон Евро осиё ҳамжамияти таркибига кириши керакми ёки йўқми? Унга кирса нима бўладию, кирмаса ни ма бўлади?

Ўзбекистонни аграр мамлакат экан ли ги ни, қишлоқ хўжалик маҳ су лот ла ри нинг асосий қисми Рос сия га азалдан экспорт қили ниш ли ги ни, улар нинг темир йўл транспорти ор қа ли ўтиб денгиз портларига чиқишимизни, мил ли он лаб од дий халқ вакиллари у ерда меҳнат билан машғул бў либ Давоми 12-бетда

Таҳлил

унинг орқасида ўз оилаларини ижтимоий-иқ ти со дий фаровонлигини таъ-мин ла ёт ганлигини ва бошқа биз билган ва билмаган ҳо лат ларни ҳисобга ол сак, ҳамда: “узоқ даги қарин-

дош-дан яқин-

да ги қўшни ях-ши”, деган ма қол га

риоя этсак бу ҳамжа ми ят би лан алоқаларни кучайти риш

давр талабидир. Тўғ ри, бун да ушбу мам ла кат нинг буюк давлатчилик ид дао-

ла ри га дуч келишимиз мумкин. Лекин вақт олий ҳакам деганларидек, шу каби иддао лар ни

бошқача кў ри ниш да ўзга буюк мамлакатлар томо ни дан ҳам кутсак бў ла ди. Бу ғарбий йўналишдаги мамлакат лар-га дахл дор.

Демократик қадриятлар ва инсон ҳуқуқлари ус ти вор-лигини эътироф этувчи ушбу мамлакатлар нинг икки ёқла-ма стандартлари кўпчиликни эътиборига тушиб улгур га-ни сир бўлмаса керак. Демократик қад риятлар ва инсон ҳуқуқларини олий қадрият деб бил ган ҳолда манфаатлар қарама-қаршилигига дуч ке лин ганда уни инкор этиш одатий ҳолга айланди, десак му бо ла ға бўлмаса керак. Балки бу барча буюкларга хос касал ликдир. Лекин нима бўлганда ҳам биз буюклар касал ли гининг оқибатларидан жабр кўрмаслигимиз керакдир. Афғонистонда тинчлик ўрнатилмас экан шунга ўхшаш касалликларга чидамасдан иложимиз йўққа ўхшайди. Ушбу юртдаги уруш бизни кўп қадриятлардан маҳрум этилишимизга олиб кел-моқ да. Шу сабабдан бу урушни тезроқ тугашидан, коа ли цион кучларни қўллаб қувватлашдан ҳаммадан кўпроқ манфаатдор бўлсак керак. Лекин энг қизиғи, бу уруш қачон тугашини ҳеч ким шу пайтгача бил маган ва билмайди ҳам. Бир пайтлар икки буюк тузимнинг муҳораба майдони бўлган бу мамлакат, энди қайси тузим билан қайси тузимнинг жанг май до нига айланди? Унинг ўқ ва патак илдизлари қайга бориб тақалишини аниқлашнинг имкони йўқ. Балки бу бошқаларни асоратда ушлаб туришнинг бир во си та си дир. Ахир неча ўн йилдан буён давом эта ёт ган бу урушнинг ибтидоси бўлганидек интиҳоси ҳам бўлиши табиатнинг қонуни-ку. Ойнинг иккала ўн беши ҳам зулматга чўлғанмайдику…

Биз Ғарб билан қанчалик яқин бўлмайлик, у Россия-га ўхшаб миллионлаб оддий халқ вакилларини иш би лан таъминлай олмайди, бизнинг қишлоқ хў жа лик маҳ су-лот ла римиз учун бозорга айланмайди. Океан ортига темир йўл тортишни эса имкони йўқ. Бош қа темир йўл йў на ли шини яратиш, бозорни таш кил лаш тириш, иш жой ла рини топишни эса, менимча, ҳо зир ча имкони йўқ.


ёки қилармикин! Йўқ албат та. Бунинг эвазига улар ўз вақтида сиёсий бош бош доқ ли гимиздан фойдаланиб бизни босиб олишди, тор-мор қилишди, талашди. Ҳозирда эса назаримда бу ҳол шакли ўзгарган ҳолда давом этмоқда.

Нажотни ташқаридан эмас ўзимиздан қи ди ри ши миз керак. Борлиғимизни, дилимизни, қалбимизни та риқ дек тўзитиб, ўзгаларга ем этадиган салбий иллат лар дан ҳалос этмоғимиз даркор. Биз ўзимизга ўзимиз ха лос кор бўлмас эканмиз, ўзгалар бизга ҳалоскор бў ла олмайди.

Хоҳлаймизми, йўқми, унитар сиёсат ва са фар бар-лик мавжуд эмас. Қанчалик аччиқ бўлмасин сиё сий ҳурфикрлик йўқ. Жуда оғир бўлсада, тан олиш керакки, мамлакат ичкарисидаги сиёсий партиялар ҳалигача сиёсийлашмаган, ишонч кредитларининг фоизи паст. Қўлидан келган миллий бойлигимизни талаш, “нафс” ва “қорин” қаҳрамонларига айланиш би лан овора. Арзи додлари бошидан тепасига, тиз за си дан пастига ҳам етиб бормайдиган миллионлаб фу қа роларга эса “оқ итми, қора итми” фарқи йўқ. Қисқаси. вазият жуда хатарли.

Шундай вазиятда аждодларимиз йўл қўйган хатоларни яна такрорламай сиёсий иттифоққа бир ла ша олиш қобилиятини шакллантиришимиз ҳар қа чон ги дан долзарбдир. Буни замоннинг ўзи кун тар ти би га қўймоқда. Бунинг учун :

1. Мамлакат ичкариси ва ташқарисида бўлган барча соғлом фикрли фидойилар, конструктив муҳолифат вакилларидан иборат давра кен га шини ташкил этиш.

2. Сиёсий ва виждон тутқинларини дар ҳол озод этиш.

3. Мухолифатдаги сиёсий партияларни, инсон ҳу қуқ-лари ташкилотларини рўйхатдан ўтказиш.

4. Бошқаларнинг аралашувисиз сиёсий шаф фоф-ликни таъминлаш.

5. Сиёсий ва инсон ҳуқуқлари соҳасидаги фао лия ти учун фуқароларни таъқиб этишни тўхтатиш.

6. Сўз эркинлигини таъминлаш.

7. Сиёсий либериализм принципларини амалда бўлишига эришмоғимиз вожибдир.

Биздаги иллатлар ҳамма асрлар ва замонларда ҳам оёқ – қўлимизга кишан солинишига сабабчи бўлган. Ҳозир ҳам ундан кам эмас. Сиёсий бағрикенглик, тоқатбардошликнинг йўқлиги миллатни тариқдек тўзишига, сиёсий мустақиликнинг бой берилишига олиб келиши мумкин. Минг афсуски, бундан ҳануз га ча сабоқ чиқарганимиз йўқ. Ўзгалар асрларга мўл жал ланган режаларни амалга ошираётган бир пайтда фақат ўз калла-поччамиз, теримизни кашф этиш билан бандмиз. Бурнимиз тагидагини кўриш, қў ли миз етган жойдагини олиш билан оворамиз. Қў йинг ки, иллатлар кўп...

Биз фақат ва фақат ўзимизни эмас, балки ке ла жак-ни ҳам ҳозирдан кашф этишимиз даркор. Бир ёки бир неча гуруҳ инсонлар манфаати дея бутун бошли миллат, халқ, ватан, келажак авлод манфаатига болта уриш бу

Таҳлил

Афғонистонда тинчлик ўрна тил са, Эрон ва Покистондаги вазият илиқлашса, ҳам да эр кин ҳаракатланиш имконияти туғилса, балки бун га эри ши лар. Лекин ҳозирча боридан фойдаланиш ўрин ли дир.

Вақти келиб Ғарб мамлакатлари ўз қўшинла ри ни Афғонистондан олиб чиқиб кетиши аниқ ва тиниқ дир. Шу ҳолат юз бергудек бўлса, собиқ совет қў шин ла ри у ердан олиб чиқиб кетилган ва зи ят га ўх шаш холат юз бериб, ғарбпараст ҳукумат ағ да ри либ ўрнини яна жангарилар эгалламаслигига ким ка фо лат бера ди? Шунда юртимиз жиддий хавф-хатар билан юзма юз қолмайдими? Афғонистондан НАТО кучларини олиб чиқиб бўлгач, биз унинг ва Ғарб нинг гаровига ай ла ниб қолмасмикинмиз? Яъни Афғо нис тондаги вазият бизни қўрқитиш қуролига айлан мас ми кин? Биз ва атрофдаги қўшнилармиз ҳам, хоҳ-лай мизми, йўқ ми кучли иттифоқчилик му но са бат ла ри га, ҳамкор лик таш ки лотларига аъзо бў лиш га муҳтождир. Бу-нинг би рин чи йўли Россия би лан алоқаларни кенгай ти риш бўл са, иккинчи йўли коа ли ци он кучларга ўз худудидан база лар беришдир. Тўғри бу билан Россиянинг жиғига тегиш мумкин. Лекин Россия нинг ҳам жанубий чега ра-ларда хавф хатар ўчо ғи бўлишидан манфаати йўқ дир. Бунинг учинчи йўли эса зудлик билан тур кий халқлар

иқ ти содий иттифоқини шакл лан тиришдир...

Нима бўлганда ҳам дунё сиёсатининг кузурлари қў-ли да қўғирчоқ бўлиб қолишдан ўзимизни асра ши миз ва одмироқ бўлса ҳам ўзимизни куйлагимиз бўл га ни яхши. Миллат, халқ ўзига ўзи холисона ён дош мас экан буни бошқалардан кутиб бўлармикин! Шу сабабдан бизни ўзгалар олдида мағлуб этадиган, тиз чўктирадиган ички зиддиятларга барҳам бери ши миз миллат, халқ, ватан манфаатларини шах сий идда о ла ридан устун деб билувчи ватанпарвар лар ни метин бирлигини вужудга келти ри-ши миз лозим. Бир ривоятда ёзишларича “Ўрмондаги дарахтлар бир да нига шивирлаша бошлабдилар. Нима гап? Нима бў лар ди ўрмонга ўтинчи келибди. Нимаси би лан ке-либ ди? Темир болтаси билан. Сопи нимадан экан? Сопи ўзимиздан экан”. Сопи ўзимиздан чиқмас экан ҳеч қандай ташқи куч, таҳдид бизни енга ва қўр қи та олмаслиги кундек равшандир. Лекин минг аф сус ки, бундай “соплар” ўйлаганимиздан ҳам кўп роқ экан ли ги ни эътиборга олиб, барча гина-қуд рат лар ни унутган ҳолда, бир ёқадан бош чиқариб иш тут мо ғи миз давр та ла би дир.

Халқимизда нақл бор, “Бирлашган ўзар, дерлар, ғафлатда қолса миллат, тариқдек тўзар”, дерлар…

Буюк аждодларимиздан бўлмиш фалончи ал ло ма дунё илмининг устуни, пистончи соҳибқирон “Ев ро па-нинг халоскори” бўлган, дея кўкрагимизга урган билан биз буюклар қаторидан жой олиб қолар ми кин миз!? Бир пайтлар “Европага ҳалоскорлик” қил ган аждодларимиз ҳаққи-ҳурмати Европа бизга “ха лос корлик” қилдими

КИМПАРАСТМИЗ?(Давоми, боши 11-бетда)


жоҳилликдир. Ахир бу дунё фақат бир ёки бир неча гуруҳ инсонлар манфаатидан иборат эмаску. Манманлик бандасига ярашмайди. Буюкликни юкини фақат тоғлар кўтара билади. Ҳаттоки, буюк тоғлар ҳам қанчалик буюк бўлмасин, чўққилари булутлар билан тенглашмасин шу буюклиги туфайли осонгина ер билан яксон бўлиши мумкин. Шу сабабдан ёқадими, йўқми, сиёсий жабҳада бағрикенг ва тоқатбардош бўлишимиз, ҳаммамизда ҳам керагидан ортиқ бўлган салбий энергияни миллат, халқ, ватан манфаатлари йўлида ижобий энергияга айлантиришимиз ҳамда жаҳон айвонида ўз ўрнимиз ва сўзимизга эга бўлишимиз лозим. Биз ҳақпараст, халқпараст бў ли ши миз миллатни, халқни ўз ядроси атрофида мус-таҳ кам бирлаштирган атомга айлантиришимиз керак. Ўзгалардан ижобий тарафларини олишимиз, салбий

иллатлардан эса сабоқ чиқармоғимиз дар кор. Биз ўзгаларга эмас, балки ўзимизникиларга ёқишга интилишимиз даркор. Дунё тараққиётида янги йўлни-олтин ўрталиқни топишимиз лозим. Шун да ги на ҳеч ким бизни қўрқита олмайди. Шунда биз ҳеч кимга қарам бўлмаймиз. Шундагина биз буюк аждодларимизнинг руҳларини шод айлаймиз. Шундагина бизга катта кичик итлар ҳуришдан ўзларини тиядилар.. Шуни эсдан чиқармаслик лозимки, қўҳна ва ҳамиша навқирон бу оламга буюк давлатлар эмас, балки буюк инсонлар жамияти заруратдир. Миллат рози, халқ ҳамжиҳат, ватан обод бўлсин!

Р. Комилов.

(мақола қисқариб босилди - таҳририят)

Таҳлил

Қатор китоблар ёзиб ихтиролар қилган ва Ўзбекистонда агрохимия соҳаси бўйича нафақа ёшига етмаган ягона профессор бўлишимга қарамай ”Юқорининг топшириғи” деб мени аттестация баҳонасида ишдан бўшатишди. Адолат излаб қилган ҳаракатларим зоя кетди. Ойлаб ишсиз юришим натижасида иқтисодий аҳволимиз пасайиб катта оила тирикчилиги оғирлаша бошлади. Оила тебратишнинг мен учун ягона йўли мардикорлик эди. Кейинги йилларда Тошкентда мардикорлик қилиш ҳаммага насиб қилаверадиган нарса бўлмай қолди. Вилоятлардан Тошкентга иш қидириб келган аёлу-эркаклар тўлиб-тошиб ётарди. Бечораларнинг кўпчилиги ҳатто қорнининг тўяри учун ҳам ҳар қандай ифлос ва оғир ишларнида қилишга жон деб рози эдилар. Шу боис оёғим операциядан кейин тўла тузалмаган, ҳали ҳассани бутунлай ташламаган бўлсамда мардикорлик қилиш учун қўшнилардан йўл кира учун пул қарз олиб Россияга кетишга жазм қилдим.

Ўтган илк баҳор кунларидан бирида барча иш кийиларимни сумкага жойлаб, 5-номерли Тошкент-Москва поез ди нинг 15-(пласкарт) вагонига чиқиб ўз жойимни эгалладим. Пласкарт вагон арзонроқ бўлганлиги учун бўлса керак вагонда бўш жой йўқ эди. Йўловчиларнинг деярли барчаси 17-50 орасида бўлган мардикорлар эди, 60га етай деб қолган мардикор ягона мен эдим.

Поезд Қозоғистон чегарасига яқинлашганда шундоғ ҳам тўла бўлган вагонга билети бўлмаган яна 50 га яқин мардикорлар миниб олишди. Натижада вагонда юришгада жой қолмади. Ҳақиқий тўс-тўполон Қозоғистон чегарасида бошланди.

Қозоғистон чегара ва божхона ходимлари бизларни арзимаган нарсаларни баҳона қилиб ҳақоратлашар, пулларимизни тортиб олишар, бермаганлардан ҳатто уриб ҳам олишарди. Ҳеч ким уларга дакки бера олмас, тўла равишда анархия ва қонунсизлик ҳукм сурарди. Бунда айниқса билетсиз чиққанларнинг аҳволи янада оғир бўлди...

Йўловчи мардикорлар учун бундай аҳвол Россия чегарасида ҳам такрорланди. Тошкентдан Москвага боргунча 3 сутка давомида поезддаги турли хил текширувчи-таъмагирлар бир соат ҳам тўхтамади. 11-чи апрель соат 17 ларда поезд Москвадаги ”Қозон” вокзалига бориб тўхтади. Ўзбекистонлик йўловчи-мардикорларни вокзалнинг милиция ва рэкетлари қатор қилиб қўйиб паспортларини (ҳатто пулларини ҳам) тортиб олишди. Бечоралардан биронтаси ҳам ”ғиринг” дейиша олмасди. Қўлимизда халтаю турли хил сумкалар билан биз бечораларнинг туришимиз ГУТОП қилинаётган маҳбуслардан ҳеч ҳам фарқ қилмас эдик.

Бизларни шу ҳолатда телекамераларга туширишди ва буни 13-апрель эрталаб Москванинг 1-чи каналидан ”Доброе утро” кўрсатувида ”Чужие” (Бегоналар) рукни остида кўрсатишди.

Бу кўрсатувда Россиянинг турли хил жойларида ишлаётган ўзбек мардикорларининг оғир ва аянчли яшаш ва иш шароитлари, ниҳоятда оғир ва ифлос ишларнида арзимаган пулга қилишлари, уларни маҳаллий ҳалқ ”Чурки” деб камситишу-ҳақоратларига чидашга мажбур эканликларини ўзига хос аянчу қониқиш билан намойиш қилишди.

ОЛИМ МАРДИКОРНИНГ САРГУЗАШТЛАРИ

Туркистон тонги Аҳвол қалай, мардикор?14

Бу мардикорларнинг кўпчилиги ўзларининг оила тирикчилиги учун бу даражада хору-зор бўлиб юришгани учун амалдорларни қарғашар, бугунию эртаси хору-зор, келажаги қоронғу бўлган Ўзбекистонлик бўлганларидан кўзларига ёш олишиб афсусланишарди.

Бир неча Тўйтепалик мардикорлар билан Москвадан Владимир губернасининг Александров шаҳрига электричкада 2,5 соатда етиб бордик. Бу ерда уларнинг ҳамроҳлари ишлашар экан. Яшайдиган жойларимиз ташландиқ ва хароба уйнинг бир хонаси бўлиб, тагимиздаги тўшак ахлатга чиқариб ташланган латта-путтадан, ёстиқ эса оёқ кийимларимиз, кўрпамиз эса уст кийимимиздан иборат эди.

Ерда бир қарич қор бўлсада борган зоҳатиёқ ишга тушиб кетдик ва қаттиқ чарчаганимиздан ҳеч нарса емасдан ётиб қолдик. Бу ердаги магазинларни эрталаб соат 8 дан кейин очишлари боис эрталаб ҳам нонушта қилмасдан ишга кетишга тўғри келди. Ерда қор ва лой бўлсада очиқ шароитда бетон қуйиш, цемент билан суваш, лой ташиш юмушларини шу ишларнингда топилганига шукур қила-қила бажарардик.

Афсуски мардикорликдаги бу қувончим ҳам узоққа бормади. Зах ва совуқда кеча-кундуз оғир ишларни бажаришга операция бўлган оёғим бардош бера олмади, тиззам шишиб кетди. Бу ерда даволанишнинг на молиявий ва нада ташкилий имконияти бўлмагач зудлик билан поездга ўтириб, бир ҳафтача ишлаган иш ҳақимнида олаолмай Ўзбекистонга қайтишим керак бўлиб қолди. Мақолдаги ”Камбағални урма, сўкма, чопонини йирт” деганига ўхшаб мардикорликга кетиш учун қарз олган пулим ва унинг кун сайин ошиб бораётган фоизи ич-ичимни кемирарди.

Александров шаҳридан ”Қозон” вокзалига кун ботганда етиб келдим. Кассаларда бугунга билет йўқ, аллақачон сотиб бўлинган экан. Поезднинг жўнашига 3 соатларча вақт қолган. Тиззамдаги шиш борган сари каттайиб оғриқ зўраярди. Нима қилишни билмай билетхонанинг бир чеккасида шом намозини ўқиб ҳам бўлгандим 25-26 ёшларидаги бир йигит келиб ”Амаки намозхон кўринасиз, Тошкентга билет керак бўлса арзонроқ қилиб ёрдам берамиз” деб қолди. Талаффузидан Андижонлик эканини билиш қийин эмасди.

Паспортимни кўриб: ”Э, ҳали ҳожи ҳам экансиз, яхшиси сизни боссимиз – қори акамларга учратаман”, деб мени 30 ёшлардан ошган, кўзлари бежо, шпанасифат бир йигитнинг олдига олиб борди ва ”Амаки Тошкентга кетмоқчи эканлар, намозхон ва ҳожи ҳам эканлар. Соф исломга ўтиш бўйича балки сизнинг тарбиянгизгада муҳтождирлар” деди-да ўзи ғойиб бўлди.

Қори (Қуръони каримни ёд биладиган)ларнинг кўпчилиги Фарғона водийсидан эканлигини билганимдан, турқи кўнглимга ёқмаган бўлсада юрагимда бу йигитга ҳурмат уйғонди. Суҳбат асносида унинг Андижон ҳизбутчилари раҳбарларидан бири эканлиги, Лондондаги ”Ҳизб-ут-таҳрир” ташкилоти билан доимий алоқада эканлиги, ҳизбутчилик фаолияти учун 2 марта қамалиб чиққанлиги, 3-чи марта узоқ муддатга қамалиш арафасида Москвага қочиб келгани, бу ерда ёшларни ва бошқа истак билдирганларни соф исломга (тўғрироғи ҳизбутчиликка) ўргатаётгани, исми Самаджон, яъни Аллоҳнинг ”Самад” (Ҳожатбарор) сифати билан сифатланганлиги боис Аллоҳнинг ризоси йўлида ватандошларнинг “ҳожатини чиқариб” юргани...маълум бўлди. Ҳизбутчилар ҳақида кўп эшитганим, уларнинг Ўзбекистонда хавфли ва долзарб муаммога айлангани, бироқ бирон марта ҳизбутчилар билан ҳамсуҳбат бўлмаганим боис бу йигитга қизиқишим янада ортди. Самаджон деб мурожат қилишим унга ёқмади ва ”Амаки, менга барча каттаю-кичик ”Қори ака” деб мурожат қилади, сизгада шуни маслаҳат кўраман”, деди. Ўғлим тенги йигитга ”ака” деб мурожат қилиш менга анча эриш туюлган бўлсада мен ҳам унга қори ака дейдиган бўлдим. Унинг билан мулоқат давомида Қуръондаги фақат 2-3 тагина кичик суралар ва 3-4 та оятларнигина ёд билиши, бироқ уларнингда маъносини билмаслиги бу ”Қори” тўғрисидаги аввалги фикрларимни тўзғитиб юборди.

Менингда исломга ва Имом Бухорий, Ал-Хоразмий, Фироғий, Ал-Мотрудий, Навоий, Ал-Фаробий, Ибн Сино, Аз-Замахшарий, Беруний, Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф каби алломоларга эътиқодим бениҳоя эканлигини, Нақшбандия тариқати муриди сифатида ибодатлар қилишимни, ”Қуръони каримдан мухтасар сабоқлар”, ”Ҳадиси шариф ўгитлари” каби рисолалар ёзганим, тасаввуф ва тариқат борасида ҳам қатор мақолалар эълон қилганимни айтиб балога қолдим.

Менинг шариату-тариқатдаги барча ибодату-риёзатларим соф ислом бўйича эмаслиги боис ботил экан ли-ги, чунки мен эътиқод қилган юқоридаги алломаларнинг барчаси тўғри ислом (йўли)да бўлмаганлиги, мен улуғ авлиёлар деб эътиқод қилган зотларнинг эса давомли ибодат ва риёзат таъсирида мияси айниганлар бўл га ни, тўғри йўл(ислом)да фақат ҳизбутчилар экани ва бу Расулилоҳнинг ”Исломдаги 73 фирқадан фақат бит та си тўғри йўлда, қолгани ботилдир” дегани билан собитдир, деганидан кейин унинг Қуръон ва ҳадисни ўзи ча тафсир қилиб фатво чиқаришидан ва айнан шундай жоҳиллар террорист бўлиб исломга путур етказаётга ни ни билганим боис юрагим орқамга тортиб кетди...

Аҳвол қалай, мардикор? Туркистон тонги15

Қозоғистон ва Россия Марказий Осиё мардикорларига иқтисодий таянч манзили бўлиб қолмоқда.

“Қори ака”нинг бундай маъруза ва тавсияларидан кейин мен ундан ҳадиксираб қочишга бахона ва жой қидира бошладим. Шу пайтда Ўзбекистонга кетадиган поездга йўловчилар чиқариш бошланганини эълон қилиб қолди. У кичкина бир ишора қилганди, ёнига иккитаси югуриб келишди ва ”Хизмат қори ака”, дейишди. Ўзбекистоннинг поез дига билет қанча турар экан? деб сўради, ўзи билсада. Билет нархи палон сўм, харажати (шапкаси) билан палон сўмга тушади, дейишди улар.

Биз иймонли ва ҳожатбарор бўлганимиз учун, айниқса сиздай ҳожи ватандошлардан шапкасини олмаймиз. Фақат билетнинг пулини беринг, поездга ўтқазиб кузатиб қўямиз, деди. Мен хурсанд бўла-бўла айтган пулини бердим. Мени вагоннинг олдига олиб келди, проводник йигит ”Хизмат қори ака” деб унга тавозе билан пешвоз чиқди. Амаки Тошкентга борарканлар, ҳожи ҳам эканлар. Яхши купедан жой бериб, чой-сувига қараб боринглар, деб топширди ва биз хайрлашдик.

Проводник Наманганлик бўлиб анча хушфел кўринди. Нафақат ҳожи ва шунингдек қори акамизнинг меҳмони ҳам экансиз, шунинг учун сиздан шапкасинида олсак бўлмас, фақат билетнинг нархини беринг, кейинги станциядан билет сотиб оламиз, деди. Бундан менинг капалагим учиб кетди ва ”Қори акага берганман билетнинг пулини, Худо шоҳид”, дедим. У бўлса ”Бу давлатнинг поезди, биз эса давлат ишидамиз. Сизни билетсиз олиб кета олмайман, соат сайин текширишади. Шу боис поезд тўхтаган заҳоти тушингда қори акангиздан билетни олиб келинг, деди жиддий оҳангда.

Мен ноилож билетнинг пулини бердим. Бир соат ҳам ўтмай ҳовлиқиб келдида ”Станцияда билет сотмади, билетсиз кетадиган бўлдингиз. Текшириб келишаяпти, уларнинг оғзини ёпиш учун 10-15 минг бермасангиз поезддан тушириб юборишади”, деб пул олиб кетди. Ва шу тариқа Тошкентга боргунча текширувчиларга бериш учун деявериб билет учун олганидан ҳам кўпроқ пулимни олди.

Чимкентдан ўтиб Ўзбекистоннинг чегарасига яқинлашганда ”Тошкентда қаттиқ текшираяпти экан, шу ердан таксида кетасизлар. Бу ердагилар ҳам ўзимизнинг жамоадан, барчаси ҳожатбарор одамлар, сизларни кутишаяпти” деб барча билетсизларни поезддан туширишди.

Поезд жўнар-жўнамас бир гала ”Ҳожатбарор” полициячию-рэкетчилар ёпирилиб келиб: ”Қани билетинг, билетинг бўлмаса визангни кўрсат, у ҳам бўлмаса жарима тўла, акс ҳолда шешенгди кўресен” дейишиб ёнимиздаги бор-йўқ пулимизнида тортиб олишди.

Агар фалакнинг гардиши тескари айланиб шу (”ҳожатбарор” ҳизбутчи)лар қудратга келиб қолса, шундоғ ҳам жабрдийда Ўзбекистон ҳалқи онасини Учқўрғондан кўриб Советлар, давринида қўмсашлари турган гап, деган ҳаёл билан мардикорликка кетиш учун пенияга қарз олган пулларнида сарфлаб, пати юлинган товуқдай шип-шийдон ҳолда уйга кириб келдим.

Мардикорликка кетганлардан баъзиларининг жасади келаётганидан хабардор оила аъзоларим ва яқинларим менинг тирик келганимдан бошлари осмонга етишди...

Қишлоқ хўжалик фанлари доктори, Ўзбекистон Фанлар академияси ва Ал-Хоразмий мукофатлари лауреати, профессор - Аҳмад ҳожи Хоразмий

16

МАРДИКОРНИНГ ДЕГАНЛАРИ

Ҳамёнимда ҳемирим йўқ, карам қилгим келади. Туф деса, пул тупирганни, қарам қилгим келади.Осмонларда учиб юрган булутларни уймалаб,Молхонамга сомондай, ғарам қилгим келади.Сомонларни сотволиб, боғлаб Миррих, Зуҳални.Ҳаводор ҳаво йўл, деб, паром қургим келади.Ойга олмалар экиб, Сатурнга шафтоли.Меркурийни бир боғи эрам қилгим келади.Янги ўзбек бўб кетсам, машриқни маишатгоҳ,Мағрибни қўйларимга, қўрам қилгим келади.Сўм элтиб самолётда, синдириб долларбойни,Евронинг кўрган кунин, ҳаром қилгим келади.Рокфеллер ранчосида, таралло-ялло қилиб,Нью-Йоркда Оқ уйни, ҳарам қилгим келади.Дошқозонда ош тортиб, ҳар кун Вашингтонда,Клинтонни ҳассакаш, жўрам қилгим келади.Моникосин Бекбувага бекач қилиб оббериб,Хизматларин беминнат, бирам қилгим келади...Ҳамёнда ҳемирим йўқ, карам қилгим келади.Туф деса пул тупирганни, қарам қилгим келади.

Абдунаби БОЙҚЎЗИЕВ.

АҲМАД ЯССАВИЙГА ТАҲМИС

Юртни нелар кутаро, қолмасмукин ўт аро,Артел тўхтаб ётаро, бошлиқ дастгоҳ сотаро, Амалдорлар қаторо элдин йиғар чўтаро;Бешак билинг, бу дунё барча халқдин ўтаро,Инонмағил молингға, бир кун қўлдан кетаро.

Бўлуб диёр мустақил, бўлди шиор “раста қил, Давлат ишин аста қил, баҳоналар даста қил, Юртбошини хаста қил, молу дунё баста қил”, Ота-она қариндош қаён кетти фикр қил, Тўрт оёқлиғ чўбин от бир кун сенға етаро.

Қимға айтай додима, нетай, билмай қолдима, Қистарлар ҳарён тама, эваз бермай ҳеч нима, Имом эрса ҳар жума айтур, ўқиб калима; Дунё учун ғам ема, Ҳақдин ўзгани дема, Киши молини ема, сирот узра тутаро.

Ювош ҳалққа ёғар тош, кўрсатти қирғиз “қардош”, Майли, бугун қил бардош, қилсун байрам Отунпош, Лек шай бўл, ғамла қурғош, бўлажак яна пурхош, Аҳли аёл, қариндош – ҳеч ким бўлмайди йўлдош, Мардона бўл ғариб бош, ўмринг елдек ўтаро.

Равонийға қил жаҳил, де мунофиқ, де бахил, Лек туркийлар бўл аҳил, аҳилсизлиғ – риҳлат, бил, Дин-иймонға йўқ дахл, титрама, ҳаёт бир хил – Ҳожа Аҳмад тоат қил, умринг билмам неча йил, Аслинг билсанг обу гил, яна гилға кетаро.

Саиджаҳон РАВОНИЙ.

ҲАЗИЛ...ҲАзил

Таҳририят манзили: Чимкент шаҳри, Интимоқ микрорайони, 1-уч. Тел. 8 (7252) 292587.Мулк эгаси: якка тадбиркор “С. Байдуллаев“Қозоғистон Республикасининг Алоқа ва ахборот вазирлиги, Ахборот ва архив қўмитаси, даврий босма нашрларни ва (ёки) Ахборот агентликларини рўйхатга олиш тўғрисидаги 12310 – Г сонли, 2 феврал 2012 йилда берилган гувоҳномага асосан босилмоқда. Адади: 1000 дона. “Жамият ва Маърифат” МЧБ босмахонасида чоп этилди. Буюртма № Таралиш ҳудуди: Қозоғистон Республикаси.Газета бир ойда бир марта нашр этилади. Эслатмалар:1. Муаллифларнинг фикри газета таҳририяти аъзолари фикри билан айнан бўлмаслиги мумкин.2. Барча муаллифлик ҳуқуқлари Қозоғистон Республикаси қонунлари билан ҳимояланган.3. Газетанинг асосий мақсади миллатлараро муносабатларни мувофиқлаштиришдир, “Туркистон тонги”да миллатлараро дўстликка раҳна соладиган мақолаларга ўрин берилмайди.4. Ўқувчиларимиз маъанавияти бойлигини ҳисобга олиб, саҳифалардан ножоиз жойларда фойдаланилмаслигига умид қиламиз. 5. Газетадан олинган мақолалар ёки иқтибослар “Туркистон тонги”дан олинганлиги кўрсатилиши лозим.

Ижтимоий-сиёсий, илмий, адабий-публицистик газетаБош муҳаррир – С.Байдуллаев. Муҳаррир ўринбосари – Б. Норбоев. Дизайн: У.Курбонтоев

ҲАЗИЛ - ҲАзил...Туркистон тонги

n 1 Март 2012 Туркистон...

Documents