nacija i kulturni identitet, radoslav drašković

7/30/2019 Nacija i kulturni identitet, Radoslav Drakovi

1/26

Radoslav Drakovi

214

NACIJA I KULTURNI IDENTITET

Pojmove nacije, nacionalizma i nacionalne drave vjerovatno nije potrebnopoja{njavati nikome na balkanskim prostorima, tragini uinci i rtve

njihovog razornog dejstva na na{e dru{tvo u posljednjih etvrt stoljea nalazese svuda oko nas, na razvalinama jugoslovenskog prostora, a naroito usvakodnevnici bosanskog dru{tva. Ipak, bez obzira na hiljade stranica ispisaniho nacionalnom fenomenu i sveop{tu kontaminaciju medijskog i ivotnog prostoranjime, injenica je da se ova relativno nova prido{lica u ljudskoj istoriji, i porednjegove sveprisutnosti, od samog poetka opire skoro svakoj vrstoj definiciji iracionalnoj analizi - njegova su{tina, kao i snaga, ostaju neobja{njive, zbunjue igotovo neuhvatljive.

U najboljem sluaju ideja nacije se pojavljuje kao nedoreena i neuhvatljiva,u najgorem kao apsurdna i kontradiktorna, zakljuuje jedan od najuticajnijihteoretiara nacije.1 Ideja nacije i njome determiniranog kulturnog identiteta,politike ideologije nacionalizma i nacionalne drave, kako e ovdje bitiraspravljano, je kompleksan, apstraktan i vi{edimenzionalan fenomen, koji nikako

ne moe biti sveden na samo jedan od njegovih mnogih sastavnih faktora. Crpeivlastitu, skoro neogranienu snagu iz iracionalnih dubina ljudskog karaktera,oslanjajui se na bogatu riznicu etnikih i konfesionalnih simbola iz dubokogspremi{ta kulturnih sistema, vje{to posuujui od drugih kolektivnih oblikaidentifikacije kao {to su etniki, klasni ili konfesionalni, te naslanjajui se na snagui mreu dravnog aparata, nacija i nacionalizam e, u svom kratkom istorijskompostojanju, pokazati gotovo neograniene mogunosti preuzimanja razliitih

1

Anthony D. Smith,National Identity, University of Nevada Press, Reno, Nevada, 1991, 17.


2/26

Zenike sveske

215

pojavnih oblika i kombinovanja s razliitim (uglavnom totalitarnim) politikimideologijama. Bez obzira na svu nekoherentnost argumenata idejnih branilacasamog koncepta nacije, filozofsku bijedu i duhovno siroma{tvo nacionalizma,nacionalni identitet se, u vrlo kratkom vremenskom periodu, nametnuo kao jedno

od najsnanijih i najrasprostranjenijih oblika line i kolektivne identifikacije.

Definitivni odgovori i definicije o prirodi nacija i nacionalizma su skoro

nemogui, jednako kao {to je i njegova mogunost metarmofoze gotovoneograniena. Ovaj esej e poku{ati rasvijetliti vezu izmeu nacije, njene dravei kulturnog identiteta njenih podanika, tragajui za dubljim korijenima ovogkompleksnog i zbunjujueg fenomena, on e poku{ati ispitati razloge zbog kojihse on, u vrlo kratkom vremenskom periodu i bez obzira na sve tragine posljedicekoje je proizveo u posljednjem stoljeu, uspio nametnuti kao dominatan oblikindividualne i kolektivne identifikacije.

ivot s Drugim

ivot s Drugim e se pokazati kao jedan od najstarijih i najveih izazova skojima se suoio ljuski rod. Na{a moderna zapadna civilizacija poiva na idejamaprosvjetiteljstva koje tvrde da je ovjek prije svega racionalno bie, a njegovaistorija neprekinuta linija progresa, koncept koji nije lako podrati ako se osvrnemona zajedniku pro{lost ovjeanstva, satkanu od vjekova ratovanja i konstantnogsukoba. Antropolog Edward T. Hall tvrdi da je na{a nesposobnost da prihvatimorazliitost Drugog duboko ukorijenjena u iracionalnoj strani na{eg karaktera kaovrste. Freud je takoer svojim istraivanjem pokazao da je iracionalnost ne{to{to ne samo prkosi logici i na{em racionalnom nainu razmi{ljanja razvijenomedukacijom, nego i ne{to {to duboko proima na{e ivote, mnogo dublje nego{to mi to elimo i povjerovati.2 Freud i Hall su samo dvojica od mnogih kojitvrde da su ljudi proizvod njihove kulture. Na{e razlike, koje esto zamagljujuna{u zajedniku ljudsku prirodu, proizilaze upravo iz mno{tva kulturnih sistemastvorenih i oblikovanih razliitim istorijskim, politikim, ekonomskim i socijalnimuslovima. Na{ kulturni identitet se na povr{ini pojavljuje kao ne{to krajnje logino,on je zaogrnut pla{tom razuma, normalnosti i datosti, zatrpan mnogim slojevima

2

O ovome vidi {ire u Erich Fromm,Bekstvo od slobode, Djela u 12 svezaka, Naprijed, Zagreb, Nolit,

Beograd, 1986, 12-16.


3/26

^asopis za dru{tvenu fenomenologiju i kulturnu dijalogiku

216

socijanih konvencija. Ali ono {to mi smatramo loginim i razumnim , kako to Halltvrdi , jeste vrlo esto samo kulturna logika. Stoga na{e pona{anje mora bitianalizirano i shvaeno naspram {ireg konteksta na{e kulture, u tom smislu ono {tosmo definisali kao um, jeste zapravo internalizovana kultura.3

Zagorka Golubovi predlae definiciju kulturnog identiteta kao obrascazajednikog naina mi{ljenja, zajednikog iskustva na kojem se temelje oblicii sadraji saznanja, kao i vrednosni referentni okvir koji ukazuje individuama{ta je poeljno a {ta nije sa stanovi{ta date kulture.4 Golubovieva napominjekako je odnos kulturnog te gramatike dru{tvenog ivota5 i individualnogidentiteta interakcion i reflektivan, dok Hall potcrtava da na{ individualni identitetnastaje uglavnom na nesvjestan nain, on se stvara u vlastitoj dru{tvenoj grupii internalizuje tokom dugog procesa akulturacije i socijalizacije pojedinca. Upravo

stoga {to se ta identifikacija s datom kulturom de{ava veoma rano u procesu

personalnog razvoja, uglavnom u krugu na{ih porodica, ona se pounutruje s na{omlino{u i postaje jedna od najjaih spona koje dre na{e zajednice i njihove kulturezajedno, ona je jednaka silama koje dre jezgro atoma na okupu.6

Fromm tvrdi da korijen na{ih problema s kulturnim identitetom proizilaziiz same protivrjenosti uslova ljudske egzistencije i inherentne podvojenostiljudskog bia. Otrgnut od prvobitne sjedinjenosti s prirodom, obdaren svije{uo toj odvojenosti kao i o svojoj posebnosti u svijetu, te saznanjem o sluajnostisvog roenja i neminovnosti svoje smrti, ovjek je prinuen da traga zavlastitim identitetom, kako bi se kao slobodna jedinka ponovo sjedinio sa

svijetom i na taj nain premostio odvojenost vlastite, vremenski ograniene,egzistencije.7 U isto vrijeme potreba povratka u prvobitno stanje sjedinjenosti

s majkom prirodom i dru{tvenom zajednicom koja ga okruuje, ostaje iva isnana u ljudskom biu. Uvr{ena stoljeima spore evolucije i plemenskog

3

Edward T. Hall,Beyond Culture, Random House, New York, 1976, 168.

4

Zagorka Golubovic, Ja i drugi, Antropolo{ka istravanja individualnog i kolektivnog identiteta,

Republika, Beograd, 1999,33.

5

Harris, citiran u Golubovi, 1999, 35.

6

Hall, 1976, 208. (prevod R. D.)

7

Erich Fromm, The Sane Society, Holt, Rinehart and Winston, New York, 1995, 30-1.


4/26

Zenike sveske

217

ivota, pojaana teinom slobode i zadatka izgradnje individualnosti, te stalnoumnoavajuom kompleksno{u na{eg svijeta, ova udnja za sigurno{ui osjeajem ukorijenjenosti nalazi svoju utjehu i zadovoljenje u osjeanjupripadnosti dru{tvenom kolektivu i njegovoj kulturi. ovjek naravno ne moe

ostvariti potpunost egzistencije bez doivljavanja obje dimenzije identiteta,ali kolektivni kulturni identitet, paradoksalno, vrlo se esto pojavljuje upravokao prepreka u razvoju istinske individualnosti, kao izvor bijega od slobode usigurnost kolektiva i ropstvo konformizma. 8

Etnika pripadnost je samo jedan od na{ih od vi{eslojnih identiteta unutarkojih nalazimo psiholo{ku sigurnost i protekciju protiv grubosti vanjskog svijetai neizvjesnosti ivota. Iako te{ko opisiva i shvatljiva, jer djeluje uglavnom nanesvjesnoj razini, socijalna i psiholo{ka podr{ka, te udobnosti i sigurnost kojuprua pripadanje takvoj kulturnoj zajednici, ne moe biti zanemarena. U zami{ljenojzajednici koju meusobno dijele, pripadnici iste etnike grupe moda ne poznajujedan drugoga, ali dijele isti osjeaj pripadanja, isti subtekstualni kulturni kod, kojiu mnogome odreuje sve znaajne sfere njihovog javnog i privatnog ivota, odnaina na koji ureuju svoje dru{tvo, odnose se prema drugim ljudima, do nainana koji podiu svoje familije ili se pona{aju politiki. Ove duboke kulturne strujekoje kontroli{u na{e pona{anje su istovremeno i razlog za{to postoji nevidljivi

imperativ da se svako podini obiajima grupe i za{to se osjeamo neugodno itjeskobno kada prekoraimo te nevidljive ali mone granice, odreene i kreiraneod strane na{eg kulturnog kolektiva.

Upravo ove kulturne ponornice nas esto ine nespremnima da prevaziemolimite nametnute okvirima na{e kulture, i nagone nas da o Drugome razmi{ljamo

u simplifikacijama, umjesto da ga vidimo u svoj vi{eslojnosti njegovog kulturnog

sistema mi radije pribjegavamo kulturnim stereotipima: Etnocentrizam je

8

Usvajanje dominantnog kulturnog identiteta ne bi trebalo da podrazumijeva gubljenje

samoidentiteta, kulturni identitet individue bi upravo trebao da proizilazi iz refleksivne interakcije

izmeu pojedinca i njegove kulture. Ipak sluajevi u kojima se pojedinci identifikuju sa svojom kulturnomzajednicom na u{trb razvijanja vlastite linosti su radije pravilo nego izuzetak u istoriji ljudskog roda. Upravoovo stapanje s kolektivom, uz pomo kulturnih simbola grupe, esto postaje glavna prepreka u razvojusamostalne autonomne linosti i slobodnog ovjeka. Nacionalizam e tako upravo omoguiti individuida sebe zamisli samo kao lana etnikog i kulturnog kolektiva, bijegom od vlastite individualnosti onizbjegava teret individualnog mi{ljenja i djelovanja, kao i preuzimanja odgovornosti za vlastite postupke. O

tome {ire u Erich Fromm, 1955, 30-31. Takoer op{irnije u Erich Fromm,Bekstvo od slobode, 1986.


5/26


218

neizbjeno obiljeen iracionalnim elementima, s kojima se, sve dok su tako{iroko rasprostranjeni, nemogue boriti. Pojedinci ponekad gube predrasude,ali cijele grupe se sporo mijenjaju i u mnogim sluajevima se rje{avaju jednepredrasude samo da bi usvojili drugu. Individualna iracionalnost se smatra za

produkt psihodinamike odreene osobe, dok se kulturna iracionalnost, zbog svojerasprostranjenosti u cijelom dru{tvenom kolektivu, smatra normalnom.9

Na{e kulturno nasljee, ipak, nije uroeno, nego naueno i stoga podlonostalnom vanjskom uticaju i promjeni. Na{i kulturni identiteti nisu nikada statini,oni se mjenjaju, savijaju i pomiu onako kako to na{a sloena i nepredvidivasocijalna stvarnost diktira. Fenomen nacije, nacionalizma i nacionalne drave sunedavne prido{lice u ljudskoj povjesti, proizvod tektonskih proizvodnih i socijalnihpromjena koje su se desile u periodu izmeu 17-tog i 19-tog vijeka. Iako samorecentni istorijski fenomeni, oni e postati dominantni faktori u definisanjukulturnog identiteta mnogih zajednica na nain koji je bez presedana u ljudskojistoriji. Nacija i nacionalnost sigurno nisu inherentni atributi ljudskog roda, ali suse u vrlo kratkom vremenskom roku uspjeli nametnuti i predstaviti kao takvi, u

dana{njem svijetu, govoriti o ovjeku bez nacionalnosti zvui gotovo apsurdno.

Tokom 17-tog i 18-tog stoljea, niz tehnolo{kih inovacija u polju proizvodnje,poznatijih pod zajednikim imenom industrijske revolucije, su temeljno promjenilinain proizvodnje, uticali na redefinisanje proizvodnih odnosa, te doveli doitavog niza promjena u polju komunikacije, transporta i teritorijalne organizacije.Demografska eksplozija i urbanizacija koje su slijedile, premjestile su sredi{te

ivota iz porodice i uskih socijalnih zajednica u kojima su pojedinci jo{ uvijekmogli da ostvare neposredni kontakt licem u lice, u gradove i fabrike, te uvelike teritorijalne politike zajednice nacionalnih drava, u kojima pripadnici istezajednice nisu mogli ostvariti puno vi{e od simbolikog pripadanja istoj zajednici.U isto vrijeme ideje prosvjetiteljstva e ne samo dokinuti vladavinu crkvenogdogmatizma, proglasiti vladavinu razuma i obznaniti vjeru u vjeni progres, negoi definisati prve povelje o individualnim pravima ovjeka i slobodama graanina,koje e amerika i francuska revolucija ubrzo provesti u djelo. Masovnaproizvodnja i potro{nja, te pojava sredstava masovne komunikacije i kulture,

postavie, na razvalinama feudalnog dru{tva, i potrebu za radikalno novom

9

Hall, 1976, 193. (prevod R.D.)


6/26

Zenike sveske

219

definicijom dru{tvenih odnosa, kao i potrebu za novim kolektivnim identitetomkoji bi poput socijalnog ljepila istovremeno povezao i uvrstio centralizovanudravu i atomizovano dru{tvo.10

U tradicionalnom pred-modernom dru{tvu ovjek je crpio osjeanje sigurnostii identiteta iz svog nedvosmislenog mjesta u hijerarhijskoj socijalnoj strukturi,legitimisanoj boanskim redom, autoritetom crkve i patrijarhalnom tradicijom,ali i iz organske povezanosti s njegovom neposrednom dru{tvenom zajednicom

sela ili plemena, te sigurnosti porodice kao stabilnog emotivnog i proizvodnog

kolektiva.11 Upravo ovaj izlazak ovjeka iz sigurnosti pred-modernih socijalnihzajednica u {iroku, kompleksnu i komplikovanu zajednicu modernog doba,

otvorie i itav niz novih pitanja o odnosima izmedju pojedinca, njegovogidentiteta i novonastale institucije nacionalne drave. Nova zajednica e usloviti ikao prioritet postaviti upravo redefinisanje kulturnog identiteta, pojedinac e semorati prvo identifikovati sa svojim simbolikim univerzumom, da bi se mogaoidentifikovati sa sistemom institucija koje olak{avaju funkcionisanje sistema

i propisuju odreeni poeljan nain pona{anja.12 Istovremeno, usamljenom inesigurnom pojedincu na raskr{u istorije, e trebati i novo sigurnosno upori{tei identifikacijski okvir koji e mu pruiti izgubljeni osjeaj prtvobitnog identiteta splemenom, te obezbijediti da ponovo doivi osjeanje ukorijenjenosti, povezanostii solidarnosti s njegovom {irom dru{tvenom zajednicom.13

10

Hannah Arendt,Izvori totalitarizma, Feministika izdavaka kua 94. Beograd, 1998, 273.

11

Ideje Prosvjetiteljstva i politika ekonomija kapitalizma e pojedinca, sada ekonomski i politikiosloboenog graanina, ostaviti, ne samo na milost i nemilost silama tri{ta, voenih stalnim tehnolo{kiminovacijama, nego i na ontoteolo{koj vjetrometini istorije. Bog je mrtav, objavie Nietzsche, upiruiprstom u poinitelja ubistva ideje Prosvjetiteljstva, upozoravajui istovremeno da su ljudski um i kulturekoje je stvorio, suvi{e kompleksni da bi bili obja{njeni samo glorifikacijom razuma i slijepom vjerom u

op{te prosvjeenje i istorijski mar{ progresa. Nietzsche je stoga predloio da bi ovjeanstvo istovremenotrebalo proglasiti i smrt Razuma. Prosvjetiteljstvo je ubilo Boga, a ovjek, isupan iz svog mjesta u svijetu,odvojen od sigurnosti kolektiva, jo{ uvijek mora vjerovati u ne{to, pronai svoje mjesto kako u dru{tvenomkolektivu tako i u svijetu koji je iznenada izgubio smisao. Boga, po njemu, mogu jedino zamijeniti kulturnisistemi, koji upravo zbog svoje dugotrajnosti i duboke ukorijenjenosti, mogu nesigurnom pojedincu pruitiduhovno utoi{te, osjeaj sigurnosti, te zatomiti nepromjenjenu, fundamentalnu dihtomiju u ljudskoj prirodi istovremenu tenju za individualno{u ali i pripadanju {irem kolektivu. Allan Bloom, The Closing of the

American Mind, Simon and Shuster, New York, 1987,196-211.

12

Golubovi, 1999, 35

13

Fromm, 1955, 52.


7/26


220

Jedna ideologija, izmeu mnogih koje su se pojavile u tom periodu obiljeenomsocijalnim promjenama tektonskog karaktera, je bila uspje{nija od ostalih upoku{aju da ponudi odgovor na sva navedena pitanja. Vladajuim elitama novaideologija je omoguila uspostavljanje i odravanje novog naina proizvodnje,

izgradnju centralizovane dravne vlasti i osigurala odravanje dru{tvene disciplinei hijerarhije. U dobu konstantnih promjena, nacionalizam je, takoer, uspioda prui cijelim etnikim grupama emotivno utoi{te u okrilju vlastite kulture;prezervirajui njihove tradicionalne etnike i konfesionalne identitete, on im jeu isto vrijeme omoguio i adaptaciju promijenjenim istorijskim okolnostimai olak{ao modernizaciju. Na kraju, osjeaj nacionalnog identiteta postao jei jedno od najsnanijih sredstava za definiciju individualnog identiteta, krozprizmu kolektivne pripadnosti i obiljeja zajednike kulture, individui je olak{anoda pronae vlastito mjesto u svijetu i povrati osjeaj sigurnosti i povezanosti skolektivom. Nacionalizam je, dakle, u svom izvornom i najboljem obliku, u jednom

momentu u istoriji, bio potvrda snage kulturnih veza i sposobnosti kulture da sluikao sredstvo politike akcije, i u konanici, socijalne promjene.14

Upravo ovdje lei odgovor i na zbunjujue pitanje koje nam postavljaBenedict Anderson - za{to je nacionalizam kao istorijska novost, usprkossvojoj nekoherentnosti i povr{nosti kao ideologija, usprkos svom filozofskomsiroma{tvu, tako uspje{an u mobilizaciji masa i diktiranju naina na koji e sejedna zajednica pona{ati? Relativno je lako vidjeti za{to su politike elite vidjeleovu ideologiju kao korisnu u izgradnji, i odranju vlasti, ali je te{ko odgovoritiza{to je toliki broj ljudi spreman ubiti ili biti ubijen za ovu ideju. Anderson defini{e

naciju kao zami{ljenu zajednicu jer se zasniva na vjerovanju njenih pripadnika,koji se meusobno i ne poznaju i vjerovatno nee nikad sresti, da su povezani uzami{ljenom nacionalnom prostoru gotovo mistinim vezama krvi i tla, zajednikekulture, jezika, istorije i etnikih obiaja.15 U tom imaginarnom zajedni{tvu vlastitanacija je uvijek viena kao ograniena, ekskluzivna kulturna zajednica s konanimgranicama, zatvorena za drugoga i za nepoznato van granica na{e kulture, ona

prua osjeaj pripadnosti, identiteta, sigurnosti i zajedni{tva: Bez obzira nastvarnu nejednakost i iskori{tavanje koje postoji u svakoj naciji, nacija je uvijek

14

Gregory Jusdanis, The Necessary Nation, Princeton University Press, Princeton, 2001, 6.

15

Benedict AndersonImagined Communities, Verso, London, 1983, 6-7.


8/26

Zenike sveske

221

zami{ljena kao duboko horizontalno bratstvo. U konanici, upravo je osjeajbratstva taj koji omoguava, tokom posljednja dva stoljea, da toliki milioni ljudi,ne samo ubiju, nego i rado umru za tako ograniene zamisli.16

Ve na kraju 19-tog vijeka, nacionalizam je izgubio skoro sav svoj prvobitnidemokratski karakter i civilizacijski legitimitet i pokazao drugu, tamnu, stranu

lica iracionalnost, iskljuivost, svoju su{tinski diskriminativnu narav i svesvoje ru{ilake sposobnosti. U ime nacije u posljednjem vijeku poinjeni suneki od najveih zloina u istoriji ovjeanstva. Nacionalizam e prvo posuditisvoju snagu pokretima koji su u Prvom svjetskom ratu rastoili dvije velikemultinacionalne imperije i temeljno promjenili kartu Evrope i svijeta. Ovi dogaaji,koliko god stra{ni po broju rtava i stradanju koje su proizveli, pokazae se samokao blijeda uvertira za period Drugog svjetskog rata kada e nacionalizam bitibrzo i lako povezan sa najgorim i najmranijim ideologijama fa{izma, nacizmai rasizma. U nastojanju da se zami{ljene granice pojedinih nacionalnihzajednica oiste od kulturno drugaijeg itave etnike grupe su, podbarjakom nacionalizma, doivjele u najboljem sluaju progon sa svojih vjekovnihognji{ta ili, jo{ gore, naprosto eksterminirane. Na kraju 20-tog vijeka, opet uz

pomo ovog efikasnog ideolo{kog oruja, i njegove sposobnosti vezivanja zatotalitarne ideologije, ovog puta komunizma, karta istone Evrope je jo{ jednombila prekrojena, u ime retrogardne, mitske i antimoderne

17

vizije etniki istenacionalne drave, Jugoslavija rastrgana stra{nim graanskim ratom, a vjekovnibosanski multikulturalni eksperiment doveden na rub same propasti. I ovaj put

nacionalizam e pokazati gotovo neogranienu mogunost mimikrije i preobrazbe,te sposobnosti za apsorpciju i spajanje apsurdnih i kontradiktornih argumenata.Iako je slinosti izmeu jugoslovenskih nacionalizama i fa{izma ili rasizmabilo u izobilju, konzervativne komunistike politike elite, koje su nacionalizaminstrumentalizirale u svrhu ostvarenja vlastitih ciljeva, uspjele su ga zaogrnutipla{tom demokratije i prikazati borbom za nacionalno samoopredjeljenje, protiv

totalitarnog komunistikog sistema.

16

Anderson, 1983, 7. (prevod R.D.)

17

Jasminka Udoviki, u Udoviki & Ridgeway, Burn This House, Duke University Press, London,

1997, 5.


9/26


222

Susan Woodward stoga predlae da nacionalizam bude radije vien kao prazanbrod koji, ovisno o situaciji, moe biti napunjen s bilo kakvim smislom i znaenjem.Upravo ovo odsustvo bilo kakvog programa van insistiranja na politikoj moi zaneku od zami{ljenih zajednica omoguuje nacionalizmu da se uskladi s bilo kojim

politikim programom od krajnje desnice do krajnje ljevice. Dakle, kao politikaideologija nalik nijednoj drugoj, nacionalizam je uvijek izuzetno vrijedna politikaalatka u rukama odreene vladajue politike elite koja u povoljnim ekonomskimuslovima i demokratskom institucionalnom okviru, moe biti ograniena na pozitivniizraz kulturnog i vjerskog identiteta ili benignu demonstraciju patriotizma, dok je

u uslovima ekonomske krize, politikog prevrata ili raspada nedemokratskogpolitikog i vrijednosnog sistema, njegov uticaj krajnje poguban i ru{ilaki. Ipakmora se potcrtati da je nacionalizam uvijek u sukobu s idejom multikulturnog

dru{tva, protivno autentinoj kulturi, on je u svakom pojavnom obliku pretplaen nakoncept zatvorene zajednice. Ovo ogranieno lanstvo i insistiranje na iskljuenjukulturno razliitih drugih je njegova intristina, i time i najopasnija, osobina. Onuvijek podreuje pojedinana ljudska prava pravima zami{ljenog kolektiva i pruapogodan ideolo{ki temelj za napad na toleranciju, jednakost, i u konanici, upovoljnim politikim uslovima, i na lanove druge zami{ljene zajednice.18

Nacija: sudbina ili konstrukcija?

Socijalna teorija nacije i nacionalizma razlikuje dva prisupa ovom fenomenu.

Prvi pristup predstavljaju tzv. perenijalistike teorije, koje su preovladavale doprve polovine 20-tog vijeka, i obja{njavaju naciju kao prirodni i osnovni oblik

dru{tvene organizacije koja postoji jo{ od drevnih vremena. Istorija nacijeispriana iz njihovog ugla je teleolo{ki narativ u kojem su akcije nacionalnih elitai nacionalnih grupa iz daleke pro{losti neminovno vodile do socijalnih promjenau modernom dobu, koje zauzvrat opet samo potvruju i obja{njavaju prirodnost,snagu i dugovjenost fenomena nacije kroz istoriju. 19

Krajem 20-tog vijeka tzv. modernistike teorije uspje{no su dovele u sumnjupostojanje bilo kakvih dokaza o istorijskoj ukorijenjenosti i drevnosti nacije.

18

Susan L. Woodward,Balkan Tragedy, Chaos and Dissolution After the Cold War, The BrookingsInstitution, Washington D. C. 1995, 223-5

19

ire u Anthony D. Smith,Nationalism and Modernism, Routledge, London, 1998, 145-165.


10/26

Zenike sveske

223

Uspje{no dekonstrui{ui perenijalistike argumente i mitove o vjenosti nacije,teoretiari modernizma su poku{ali objasniti fenomen nacije prije svega kaoapstraktnu socijalnu konstrukciju proizvedenu od strane modernih politikihelita, iji krajnji cilj je bio postizanje politikog i dru{tvenog jedinstva nacionalne

drave, a nacionalni identitet kao prijeko potrebno dru{tveno ljepilo kojimsu razjedinjeni feudalni entiteti na teritoriji moderne Evrope povezani u velike

i funkcionalne cjeline industrijskog dru{tva. Nacija je dakle, ne samo recentni

istorijski fenomen, nego i kulturna kreacija koja se moe razumjeti samo naspramkompleksne socijalne i kulturne transformacije uvedene modernim dobom, ona

svoju pojavu na istorijskoj sceni duguje upravo procesu modernizacije koji je

erodirao tradicionalne proizvodne, religijske i vrijednosne sisteme, koji su

djelovali kao brana socijanoj promjeni i razvoju. Nacija, po njima neodvojiva od

politike ekonomije kapitalizma, nove vladajue klase buroazije, i novonastaleinstitucije nacionalne drave, ona je proizvod, ali i dalji katalizator dru{tvenograzvoja, u ijim okvirima su sada slobodni, jednaki i socijalno mobilni graanimogli da uestvuju u modernom politikom procesu, vladaju sobom i ureujusvoju dru{tvenu zajednicu. Nacija, kao takva, je dakle neodvojivo povezana s

uslovima modernog doba, jednom kada se ti uslovi promijene, nacija i nacionalni

identitet e polako nestati s istorijske scene i biti zamijenjeni drugaijim oblikomkolektivnog identiteta.20

Ernest Gellner predlae da nacije i nacionalizam budu vieni kao istorijskasluajnost, ali sociolo{ki apsolutno esencijalan fenomen za postojanjemodernog industrijskog dru{tva. Svi uslovi za postojanje nacije i nacionalne

drave stekli su se tek u doba moderniteta, {to obja{njava za{to je modernaera doba nacionalizma. Industrijski nain proizvodnje zahtijeva stabilnumodernu dravu koja opet obezbjeuje individualnu mobilnost pojedinca ikulturnu homogenost dru{tvene zajednice. Kulturno jedinstvo, institucija krozkoju visoka kultura vladajue klase moe biti nametnuta ostatku dru{tva i krozkoju svako moe biti prisiljen da uestvuje u industrijskom dru{tvu, jeste inajvanija karika koja povezuje dravu, njenu oficijelnu kulturu i individualnoggraanina. Individua pripada naciji i njenoj dravi pripadajui njenoj kulturi,stoga drava nastoji da ostavi homogeni kulturni ig na svom stadu upravouz pomo svoje nacionalne kulture. Monopol nad nacionalnom kulturom dravi

20

ire u Anthony D. Smith, 1998, 25-143.


11/26


224

i njenoj vladajuoj eliti je jednako vaan, ako ne i vaniji, nego njen monopolnad upotrebom sile.21 Upravo kroz zajedniku kulturu, univerzalnu edukacijui pismenost svako moe biti prisiljen da uestvuje u industrijskom dru{tvu, ahomogenost, pismenost i anonimnost su i osnovne pretpostavke za postojanje

nacionalizma, nacije i njene drave.

Za Gellnera moderni ovjek nije vjeran monarhu ili zemlji ili konfesiji, {ta godon tvrdio, nego upravo odreenoj kulturi.22 Nacionalizam moe biti novodo{lica uljudskom dru{tvu, ali kulture su postojale od drevnih vremena, {to nacionalizamkoristi u vlastite svrhe, rabei kuturu selektivno, on je esto i radikalnotransformi{e sve do neprepoznavanja:

Nacionalizam nije ono sto se ini, i iznad svega nije ono {to se ini samomesebi. Kultura koju on tvrdi da brani i oivljava, esto su samo njegove izmi{ljotine,ili su one toliko modificirane da se vi{e ne mogu ni prepoznati...Nacije kao

prirodni, bogom dani naini klasifikacije ljudi, kao inhernentna dugo odgaanapolitika sudbina su mit, nacionalizam koji ponekad uzima dugopostojee kulturei pretvara ih u nacije, ponekad ih izmi{lja, a jednako esto bri{e ve postojeukulturu; to je surova realnost, svialo se to nekom ili ne.23

Eric Hobsbawn takoer vidi naciju kao dru{tvenu konstrukciju i, iakopriznaje postojanje dubljih istorijskih i kulturnih, tzv. proto-nacionalnih, vezakoje slue kao baza za izgradnju nacije, on takoer podvlai njen ultra-modernikarakter. Hobsbawn takoer istie vanost modernih politikih i kulturnih elitakoje igraju dominantnu ulogu u organizovanju masa u nove zami{ljene zajednice,

esto u tom procesu koristei izmi{ljene tradicije u svrhu postizanja socijalnekohezije. Za njega nacije su proizvod ideologije nacionalizma iji je glavni ciljizgradnja nacionalne drave.24 Hobsbawn nadalje nagla{ava vanost kulture, ali

21

Ernest Gellner,Nations andNationalism: New Perspestives on the Past, Basil Blackwell, Oxford,1983, 140.

22

Gellner, 1983, 36.

23

Gellner, 1983, 49. (prevod R.D.)

24

Eric Hobsbawn, Nations and Nationalism Since 1780, Programme, Myth, Real ity, Cambridge

University Press, 1990, 9.


12/26

Zenike sveske

225

i uloge koju nacionalni intelektualci igraju u procesu stvaranja nacija. Oni su

ti koji obavljaju suptilan proces reinterpretacije postojeih tradicija i njihovogmije{anja s novim izmi{ljenim tradicijama, a sve u cilju njihovog uklapanjau okvire nacionalne kulture - njenog jezika, mitova, zajednikog sjeanja - te

uspostavljanja veze sa {irokim narodnim masama. Hobsbawn insistira upravona projektovanoj i izmi{ljenoj prirodi ovih kulturnih tradicija, tvrdei da su onetoliko puta re-interpretirane, prekrojene i romantizirane da su esto dovedene dotake vlastitog neprepoznavanja.25 Zahvaljujui tome, njihova navodna istorijskaukorijenjenost i kontinuitet su esto samo polu-fikcija ili totalni falsifikat. 26

Anthony D. Smith prigovara ovom Hobsbawnovom argumentu i tvrdi daintelektualci i politika elita ne izmi{ljaju, nego radije pripovijedaju etnikumemoriju, simbole i mitove, koji spajaju razliite etnike zajednice jo{ oddrevnih vremena. U isto vrijeme oni rekonstitui{u i prilagoavaju kulturnuba{tinu modernim okolnostima. Smith tvrdi da je element izuma ogranien napolitiku formu te rekonstitucije, te da je pogre{no kada se on primjenjuje naosjeaj kulturnog identiteta koji je predmet reinterpretacije.27 Studirajui brojneprimjere drava u Africi i Aziji , on zakljuuje da odsutnost ve postojeih, nacijeloj teritoriji rasprostranjenih tradicija, mitova, simbola i sjeanja, uveliko koiproces nacionalne integracije, i da izmi{ljanje nacionalnih tradicija ne moe,samo po sebi, omoguiti politikoj eliti da stvori nacionalnu zajednicu od etnikiheterogene populacije.28

25

Hobsbawn, 1990, 9.

26

Hobsbawn upravo istie kako je studija izmi{ljenih tradicija neophodna za osvjetljavanjafenomena nacije i nacionalizma, nacionalnih simbola i nacionalne istoriografije. Za njega su one proizvodnedavnog socijalnog ininjeringa koji nas vodi u zabludu da su nacije ukorijenjene jo{ u antikom dobu

i da je stoga njihovo postojanje vjeno i prirodno: Bez obzira na istorijske i ostale zajednice ugraeneu modernni koncept Francuske i francuskog naroda- ije postojanje naravno niko ne moe i ne trebaosporavati - ovi koncepti moraju ukljuivati i konstruisanu ili izmi{ljenu komponentu. I ba{ zato {to setoliko od toga {to ini modernu naciju, sastoji od takvih konstrukcija, i {to je povezano s odgovarajuimi, generalno, nedavno stvorenim simbolima ili njima odgovarajue skrojenim diskursima (kao {to je tonacionalna istorija), fenomen nacije ne moe biti adekvatno istraen bez posveivanja pune panjefenomenu izmi{ljanja tradicije. Eric Hobsbawn, The Invention of Tradition, Cambridge University Press,1983, 14. (prevod R.D.)

27

Smith, 1998, 131. (prevod R.D.)

28



13/26


226

Smith tvrdi da rje{enje pitanja, da li se nacija moe smatrati konstrukcijomili stvarnim istorijskim entitetom, jeste temeljni i najvaniji zadatak u potraziza njenim porijeklom i, u konanici, za njenim razumijevanjem. Iako su nacijerecentan fenomen u razvoju naeg dru{tva, istorijske injenice sugeri{u da se

one temelje na neem dubljem i starijem od amerike, francuske i industrijskerevolucije koje se obino smatraju odgovornim za uvoenje doba nacionalnedrave na istorijsku scenu.

Po Smithu, nacionalisti ne mogu stvoriti naciju ex-nihilo i, koliko god modernikarakter nacije bio oigledan, ne moe se porei postojanje trajnih kulturnihzajednica i u antikom ili medievalnom periodu, koje su bile meusobno razliitei kulturno prepoznatljive, kako vlastitoj populaciji, tako i onima van nje. Ove

kulturne zajednice su se identifikovale, i po tome razlikovale od drugih slinihgrupa, po prepoznatljivom zajednikom imenu, osjeaju zajednikog kulturnogidentiteta koji dijele svi pripadnici grupe, a koji podrazumijeva osjeaj pripadnostiodreenoj teritoriji, vjeroispovjesti, obiajima i jeziku, oni dijele zajednikoistorijsko sjeanje i kolekciju mitova.29

Ove zajednice, koje Smith naziva etnije (ethnies-od francuskog termina zaetnike zajednice) dijele neke zajednike elemente s kasnije uspostavljenimnacijama, ali jo{ uvijek ne mogu biti nazvane nacijom. Radije, kao uvari zajednikememorije i bogate riznice etnikih simbola, one e formirati bazu za kreaciju nacije,po{to postojei osjeaj kulturne zajednice sam po sebi nije dovoljan za postojanjenacije. Upravo iz ovog etnikog i kulturnog nasljea, uz pomo nacionalistikeinteligencije koja obavlja posao reinterpretacije, moderni nacionalni identitet je

mogao biti rekonstruisan; upravo ovi mitovi, zajednika istorijska memorija i etnikisimboli daju nacionalizmu, kao modernoj politikoj ideologiji, toliku snagu.30

Ipak, teret stvaranja nacionalne zajednice uvijek lei na administrativnomaparatu nacionalne drave, koji je jedini dovoljno moan da djelujui iz centrapolitike moi, od vrha prema dolje, moe da dosegne u sva podruja dru{tvenogivota, od ekonomije i administracije do vojske i edukacije, kako bi isti osjeaj

29

Anthony D. Smith, The Origins of Nations, Ethnic and Racial Studies, Vol. 12, No.3, 1989, 343-4.

30

Anthony D.Smith,Myths and Memories of the Nation, Oxford University Press,Oxford,1999,13.


14/26

Zenike sveske

227

pripadnosti i identiteta dosegao i proeo sve slojeve dru{tva. Samo na taj nainnacionalistike vizije politikih i intelektualnih elita mogu postati stvarnost.31

Smith identifikuje dvije glavne rute za formaciju nacije. S jedne stranetu je ono {to on naziva aristokratskim ili lateralnim etnijama, gdje su mitovio zajednikom porijeklu i kulturnoj ba{tini koji su pripadali dominantnimaristokratskim krugovima bili postupno nametnuti niim slojevima dru{tva.U procesu birokratske inkorporacije, gornji sloj odreene etnije je uspio darazvije relativno jak i stabilan administrativni aparat koji je onda kori{ten za

regulaciju kulture i time i za definiciju novog i {ireg kulturnog identiteta.32Kroz prvobitno centralizovanu administrativnu mreu, sistem univerzalnogoporezivanja, nove vojne tehnologije, te sredstva masovne komunikacije,plemike elite su efektivno povezale postojee kulturne zajednice, {to jedalje omoguilo rast gradova, razvoj nove trgovake klase, administracijei profesionalne vojske.33 Elite su uvijek aktivno uestvovale u stvaranju ipodravanju kolektivnog identiteta koji je uvezao ove labave zajednice, noto ipak ne znai da je drava kreirala naciju. Njeno postojanje je samo jedanod neophodnih uslova, ali bez postojeih kulturnih zajednica s ve razvijenimosjeajem zajednikog identiteta to bi bio nemogu zadatak.

Drugaiji put do formiranja nacije je pronaen od strane onoga {to Smithnaziva demotikim (narodnim) ili vertikalnim etnijama. U oblikovanju nacijena ovaj nain drava i njena administracija su uestvovale samo na indirektannain, jer se radi o kulturnim zajednicama koje su bile potinjeni subjekti uvelikim multietnikim imperijama poput Habsbur{ke ili Otomanske: Meupodreenim narodnim etnijama drava je meta za ru{enje i kulturni stranac.34

31 Upravo je moderna politika zajednica - nacionalna drava - ta koja inspiri{e vjeru u zajednikaetnika obiljeja, njeno postojanje jesine qua non za razvoj osjeanja pripadanja naciji i obezbjeivanjunjene kohezije. Iako ovo nije jednosmjeran proces, nacionalni identitet je nemogu bez postojanjanacionalne drave omeene odreenom teritorijom, zakonima i institucijama prema kojima njeni lanoviosjeaju pripadnost. Drugim rijeima, antika Grka postoji samo kao kulturna i etnika zajednica, ali grkanacija se nije uspostavila sve do modernog doba. Smith, 1991, 9-10.

32

Corrigan and Sayer, 1985, citirani u Smith, 1989, 350. (prevod R.D.)

33

Engleska, Francuska i donekle panija su moda najbolji primjeri ovakvog tipa nacionalne formacije.

34



15/26


228

Ono {to je ove etnike zajednice pretvorilo u naciju jeste postojanje sekularneinteligencije koja je otkrila, transformisala ili ak proizvela zajednikupro{lost, identifikovala skup dominantnih vrijednosti i redefinisala zajednikeciljeve etnikog kolektiva za budunost: U sredi{tu samozadatog cilja za

nacionalnu inteligenciju stoji ponovno otkrie i realizacija njihove zajednice. Ovoza sobom povlai moralnu, a zatim i politiku revoluciju. Na mjestu pasivne ipodreene manjine, koja egzistira nesigurno na marginama dominantne vladajueetnike grupe i njene drave, oni su stvorili novu kompaktnu i politiki aktivnunaciju (ili je samo oivjeli, po nacionalistikoj terminologiji).35 Da bi ispuniliove zadatke intelektualci-edukatori su morali definisati kulturni okvir, pokrenuti

mase da prepoznaju svoje zajedniko porijeklo i sudbinu, te im pruiti osjeaj zanjihovu nacionalnu teritoriju. Domovina je morala ne samo biti nacrtana nego iopremljena s poetskim i istorijskim konotacijama. Mitovi o zlatnom dobu sumorali biti izmi{ljeni, a mase mobilizovane na platformi zajednike kulture kakobi se ostvario cilj stvaranja vlastite nacionalne drave: U kreaciji istorijske isudbinske zajednice istoricizam pedagoga-intelektualaca opskrbljuje nastajuunaciju njenom genealogijom i svrhom.36 Narodne etnije formirale su veinudananjih nacija, ukljuujui i sve junoslovenske nacije.

Usprkos razlikama u pogledu porijekla nacija, naunici su jednoglasni popitanju kulturnih korijena nacionalizma. Anderson i Gellner, kao i Smith iliHobsbawn, vide slinost izmeu nacionalizma i velikih vjerskih sistema, kojiduguju svoj opstanak kroz vijekove upravo svom ma{tovitom odgovoru naogromni teret ljudske patnje, bolesti, sakatosti, alosti, starenja i smrti.37Na{a prijemivost prema nacionalizmu - kao i prema religiji - je vjerovatnoduboko ukorijenjena u na{oj nesposobnosti da prihvatimo nepredvidljivostivota, da objasnimo inherentno stanje ljudske patnje i uzaludnosti na{ihivotnih nastojanja i napora, da prihvatimo vlastitu smrtnost, i najzad u na{ojelji da nadiemo granice na{eg ogranienog postojanja. Za razliku od drugihvelikih politikih ideologija 19-tog stoljea koje su se pojavile istovremeno snacionalizmom na istorijskoj sceni liberalizma i marksizma nacionalizam

35


36


37



16/26

Zenike sveske

229

je upravo ponudio odgovore na pitanja patnje i smrti, neubiajeno zapolitiku ideologiju, on nudi sekularnu transformaciju smrtnosti u kontinuitet,neizvjesnosti u svrhu.38

Upravo stoga {to se nacionalizam obraa afektivnom i iracionalnom dijeluna{e linosti, oslanjajui se pri tome na mno{tvo nesvjesno usvojenih kulturnihi etnikih simbola, on nije obina politika ideologija. Njegova posebnost, uodnosu na ostale politike ideologije, koje se obraaju racionalnom i kognitivnomaspektu individualne svijesti, te njegov nesumnjivi uspjeh u mobilizaciji masa,se mora traiti upravo u injenici da paralelno i uspje{no prua kolektivni osjeajidentiteta, kao {to i nudi psiholo{ku sigurnost pojedincu, posebno u prelomnimtrenucima krize i raspada tradicionalnih formi identiteta.39

Vje{to spajajui razliite tradicionalistike, istorijske i religiozne elemente,nacionalizam uspje{no pretvara fikciju u istinu; predstavljajui naciju kao vjenu,istorijski ukorijenjenu kategoriju, on uspje{no spaja maglovitu i nejasnu pro{lost

s neizvjesnom buduno{u, dajui im oboma, ujedno, i smisao i obja{njenje.Nacija, kako to Anderson precizira, uvijek nadire iz pradavne pro{losti i, {to jejo{ vanije, klizi u neogranienu budunost. Upravo je magija nacionalizma daokrene sluaj u sudbinu.40 Iako je fenomen nacije u su{tini socijalan u svojojdefiniciji, potrebna nam je pomo svih drugih discipina, kao {to su psihologija ilisocijalna antropologija, da bi ga poku{ali razumjeti i ispravno definisati.

Kao {to to Smith podvlai, ovi iracionalni elementi, eksplozivna snagai izdrljivost u strukturi nacija moraju biti priznati i potcrtani: U tomsmislu formacija nacija i rast etnikog nacionalizma se pojavljuje vi{e kaoinstitucionalizacija surogata za religiju nego kao politika ideologija, i zbogtoga se pokazuje kao mnogo izdrljivija i potentnija nego {to elimo priznati.41Naravno niko ne sugeri{e da je nacionalizam zamjena za religiju, ali se on ne

moe razumjeti samo racionalnom analizom naspram drugih politikih ideologija,

38

Anderson,1983,11. (prevod R.D.)

39

Golubovi, 1999, 89.

40


41



17/26


230

nego ga radije treba ispitivati naspram velikih kulturnih sistema koji su muprethodili, iz kojih je kao i protiv kojih je zapoeo svoje postojanje.42

Zami{ljene protiv stvarnih zajednica

Iako se fenomeni nacije i nacionalne drave uzajamno podupiru i donekle ipreklapaju, njihove granice se u stvarnosti na{eg kompleksnog svijeta, obiljeenogpostojanjem velikog broja etnikih grupa i relativno malog broja nacionalnih drava,rijetko podudaraju.43 To znai da je svaka nacionalna drava, u cilju obezbjeenjajedinstva svoje teritorije, prisiljena razmi{ljati o akomodaciji razliitih etnikihgrupa na svom teritoriju. U tom naporu, vladajua politika elita esto pribjegavaideolo{kim postulatima nacionalizma preko kojih nastoji homogenizovati imobilizirati razliite etnike grupe oko ideje pripadnosti jedinstvenoj nacionalnojkulturi, te osigurati njihovu kolektivnu lojalnost prema odreenom dravnompolitikom projektu. S druge strane, ponekad potlaene ili marginalizovanemanjinske etnike grupe koriste nacionalizam kao politiku platformu s koje, krozsvoje intelektualne elite, vode borbu za kulturnu i, esto, politiku emancipaciju.Bez obzira na razliite istorijske ishode ovako oprenih i suprostavljenih interesau razliitim dru{tvima, nacionalizam se uvijek hrani i poiva na centralnom pitanjuinteretnikih relacija u jednom dru{tvu njihovom nejednakom ue{u u vlasti. 44

42


43

Vladajue mi{ljenje u 19-tom vijeku je bilo da nacija moe biti slobodna samo ako ima svoju dravu.Iako se i danas pojam nacije uglavnom automatski i logino vezuje za pojam drave, ova dva fenomena seu stvarnosti rijetko poklapaju - samo deset odsto dana{njih drava su zaista mononacionalne, tj. nacionalnedrave u smislu da se granice drave i nacije preklapaju u potpunosti. Smith polazi od definicije nacije kaoodreene populacijske grupe koja dijeli istorijsku teritoriju, zajednike mitove i istorijsku memoriju, masovnujavnu kulturu, zajedniku ekonomiju te zajednika prava i obaveze za sve njene lanove. Nacija je dakle

kompleksan kulturni i politiki konstrukt, komponovan od niza sloenih komponenti - etnike, kulturne,teritorijalne, ekonomske i legalno-politike, dok je drava s druge strane, kako to Weber defini{e, zbir javnihinstitucija, u rukama odreene vladajue politike elite, koje imaju monopol nad legitimnom upotrebom sile uokvirima svojih granica. Dakle kulturno-politike veze izmeu lanova nacije se razlikuju od isto birokratskihveza dravnih institucija, i pored toga {to se ova dva koncepta djelimino preklapaju njihovi fokusi i namjeresu drugaiji. Iako svaka drava tei da se izrazi u nacionalnim terminima upravo postojanje razliitih etnikihgrupa unutar granica veine dana{njih drava tjera svaku dravu da traga i za nainom kako da obezbijedipolitiko i kulturno jedinstvo i popularnu podr{ku svih etnikih grupa na svom teritoriju, ali ilustruje i procjepkoji postoji izmeu koncepta drave i koncepta nacije. Smith, 1991, 14-15.

44

Michael Ignatieff, The Warriors Honour, Ethnic War and the Modern Conscience, Penguin Books

Canada, Toronto, 1999, 59


18/26

Zenike sveske

231

Ve od samog poetka pojavljuju se dva vrlo razliita naina na koje jenacionalna drava zami{ljena.

Prosvjetiteljstvo je zamislilo i definisalo nacionalnu dravu idejom onoga {to

se u teoriji esto naziva civilnim nacionalizmom, a {to mi u svakodnevnom govorudanas esto nazivamo graanskom dravom. Ova ideja insistira na individualnimi univerzalnim pravima ovjeka, videi individualnog graanina kao nosiocadravnog suvereniteta ona promovi{e njegovu racionalnu vezanost prema dravii naciji. Dakle nacija i njena drava su viene kao politika, a ne samo etnika,zajednica, ona je prije svega skup onih koji vjeruju u isti niz politikih ideja, teracionalno definisanih zajednikih interesa i vrijednosti, zajednica jednakih, bezobzira na njihovu vjersku, etniku, rasnu, konfesionalnu ili jeziku pripadnost.

Krajem 18-tog vijeka njemaki romantiari definisali su naciju na radikalnodrugaiji nain, uglavnom kao odgovor tada{njoj francuskoj kulturnoj i politikojpremoi u Evropi. Suprotno idejama prosvjetiteljstva, promovisanim ostvarenjemfrancuske i amerike revolucije, oni su tvrdili da dravni suverenitet trebapoivati na volji kolektiva, tj. romantiziranom imidu njemakog naroda (Volk) ibiti definisan du linija takozvanog etnikog ili kulturnog nacionalizma. Ove teorijepromovi{u ideju da veza izmeu pojedinca i njegove {ire dru{tvene zajednice nijeracionalna nego naslijeena.

45

Pojedinac stie graanska prava svojom krvnompripadno{u kolektivu i njegovom svetom tlu, koje se zasniva prije svega nakulturnim vezama proiza{lim iz zajednikog jezika, religije, etnikih obiljeja iobiaja u svakodnevnom ivotu.46

45 Ova teorija je produkt unikatnog njemakog poloaja u tada{njoj Evropi. S jedne strane ona je produktrevolta njemakih intelektualaca protiv Napoleonovih imperijalnih ambicija i njegove invazije na njemakezemlje izmeu 1792. i 1813. godine, ali i njemakog odgovora na francusku kulturnu hegemoniju u tada{njojEvropi, kada je politiki nacionalizam sluio kao modernizirajua i ujediniteljska ideologija. S druge strane ovoje, takoer, bio i poku{aj da se Njemaka defini{e kao homogena nacija u svjetlu opasnosti od asimilacije kojaje dolazila sduge istone granice sa slavenskim svijetom. U oba sluaja strah za ouvanje etnikog jedinstvai istote vlastite nacije pomogao je njemakim intelektualcima da odbiju francuski univerzalizam, okreui seprema posebnostima njihove kulture oni su razvili razliitu viziju nacionalnog kolektiva, defini{ui je prije svegakao politiku zajednicu kulturno slinih. Jusdanis, 2001,72-6.

46

Podjela izmeu etnikog (kulturnog) i civilnog (politikog) nacionalizma je jasno definisana uliteraturi, ali bi, kako to Smith potcrtava, radije trebala biti posmatrana kao analitika i normativna. Ustvarnosti ova razlika je esto zamagljena i dovedena do neprepoznavanja. Tako graanska dru{tva koja

prijanjaju uz ideju civilnog nacionalizma esto usvajaju i koriste mnoge elemente kulturnog (etnikog)


19/26


232

Svi Juni Slaveni, ukljuujui i dvije najmnogoljudnije nacije Srbe i Hrvate,koji e svojim sukobom odrediti sudbinu dvije budue zajednike drave razvilisu i definisali svoju nacionalnu svijest na njemakim romantiarskim teorijama okulturno homogenoj nacionalnoj dravi. Romantini nacionalizam njemakog tipa

je tako postao bijeg od individualizma u okrilje sigurnosti koju prua zami{ljenikolektiv, bijeg od individualnih prava i odgovornosti prema viziji dru{tava u kojoje individua doivjeti unutarnju slobodu kroz intenzivno iskustvo pripadnostivlastitome narodu.47 Nacionalizam zami{ljen na ovaj nain insistira da graniceetnikog kolektiva ne mogu biti presjecane politikim granicama, on tvrdi da sunacija i njena zami{ljena nacionalna drava sudbinski povezane i da se njihovegranice moraju podudarati, on ignori{e injenicu da nacija u stvarnosti rijetkoivi na etniki kompaktnom teritoriju, nego je, gotovo uvijek, izmije{ana s drugimetnikim i konfesionalnim grupama.

48

nacionalizma da bi obezbijedila socijalnu koheziju, kao {to i ona koja prijanjaju uz ideju etnikognacionalizma usvajaju mnoge elemente civilnog (politikog) nacionalizma. Op{irnije u Anthony D. Smith,

Nationalism and Modernism, Routledge, London, 1998. Takoer, Anthony D. Smith, The Nation in History,Historiographical Debates about Ethnicity and Nationalism, Polity Press, 2000.

47

Michael Ignatieff,Blood and Belonging, Farrar, Straus and Giroux, New York, 1993, 86. (prevod R.D.)

48

Gellner, 1983, 6. I srpski i hrvatski nacionalizmi kroz istoriju su dobra ilustracija kontradiktornostijednostrane nacionalistike logike i protivrjenosti do kojih primjena njemakih romantiarskih teorija vodina teritorijama s izmije{anim stanovni{tvom. Ove protivrjenosti su najbolje vidljive u sukobu izmeu tzv.teritorijalnih i etnikih prava u junoslavenskoj istoriji. Srpski nacionalizam je na teritoriju Kosova, kao kolijevkesrpske srednjevjekovne drave, polagao pravo vlasni{tva na bazi istorijskog dravnog prava. injenica oalbanskoj demografskoj prevazi na Kosovu, koja praktino traje jo{ od kraja 17-tog vijeka, kada su hiljadeSrba, u velikoj seobi, napustile ovu teritoriju da bi se naselile na teritorije, tada maarske, Vojvodine, jejednostavno ignorisana. U isto vrijeme teritorija Bosne, koja je uvijek bila zasebna dravna teritorija, kao idrugih regija gdje su se Srbi doselili u velikom broju u srednjem vijeku, kao {to su dijelovi Hrvatske i dana{njeVojvodine, su prisvajane na bazi etnikog prava i srpske demografske premoi u tim krajevima, iste one kojaje negirana Albancima u sluaju Kosova. Hrvati su, s druge strane, kad je u pitanju Bosna, upo{ljavali jednake

argumente kao i Srbi u sluaju Kosova. Dijelovi bosanske teritorije koji su prije turskog osvajanja pripadaliHrvatskoj (tzv. Turska Hrvatska) su posvajani na osnovu principa istorijskog dravnog prava, iako su Hrvatiu Bosni, kao i Srbi na Kosovu, u ulozi nacionalne manjine jo{ od 17-tog stoljea. Jednaki teritorijalni zahtjeviItalije prema teritoriju Dalmacije su bili kategorino odbijani upravo na osnovu hrvatske etnike premoi naovim teritorijama, dok je injenica da je Dalmacija pripadala rimskom carstvu, a poslije i Veneciji, stoljeima,naravno ignorisana. U isto vrijeme, isto pravo na osnovu kojeg su Hrvati prisvajali Dalmaciju kao svojuteritoriju, je uporno nijekano srpskoj populaciji na teritoriju Hrvatske, u podruju tzv.Vojne Krajine, gdje su Srbiinili veinsko stanovni{tvo vijekovima. Naravno ovog puta uposlen je argumenat hrvatskog dravnog prava.Ovakva upotreba iskrivljene nacionalistike logike u cilju opravdavanja vlasni{tva nad odreenom teritorijompo svaku cijenu, koja e potrajati do dana{njeg dana, bi sigurno bila komina da u stvarnosti, esto, nijeproizvodila tragine posljedice. Charles Jelavich, South Slav Nationalisms-Textbooks and Yugoslav Union

before 1914, Ohio State University Press, Columbus, 1990, 266-8.


20/26

Zenike sveske

233

Upravo ovaj sukob izmeu ideje nacionalne drave, koja insistirana zatvorenosti i jedinstvu zajednice kulturno slinih, i moderne idejemulitikulturalne drave, kao otvorene graanske zajednice politiki jednakihje obiljeio posljednji vijek zajednike istorije Junih Slavena. Njihovanesposobnost da u dva istorijska poku{aja, redefini{u komplikovani odnosizmeu nacije i dravne zajednice i da na taj nain razrije{e protivrjenosti ikulturne razlike proiza{le iz njihove zajednike kompleksne istorije, ivljeneuvijek na rubu evropskih povjesnih procesa i na nesigurnoj granici izmeudvije razliite i vjeno sukobljene multinacionalne imperije, dove{eultimativno do kolapsa politike projekte obje Jugoslavije. Primjena teorijakoje promovi{u etniki istu i kulturno homogenu dravu kao idealan modeldravnog ureenja, i vide samo jednu, dominantnu, etniku grupu kao nosiocadravnog suvereniteta, u bogatom {arenilu balkanskog poluostrva, ija osnovnakarakteristika jeste upravo etnika, konfesionalna i kulturna razliitost, nijemogla proizvesti ni{ta drugo osim sukoba i haosa.

Ipak, bez obzira na oigledan proma{aj obe Jugoslavije da u potpunostikulturno integri{u razliite jugoslovenske etnike grupe, posmatrane naspramogromne raznolikosti kultura na na{oj planeti, razlike izmeu etnikih skupina kojesu sainjavale biv{u Jugoslaviju, a pogotovo tri bosanskohercegovaka naroda,se pojavljuju kao minorne. Pratei tanku liniju izmeu psihologije i socijalnihteorija u nastojanju da osvijetle etniki fenomen mnogi antropolozi, sociolozi iistoriari su se pozvali i na Freudovu definiciju narcizma malih razlika.49

Frojd je tvrdio da {to je manja razlika izmeu dvije zajednice, to ona vi{eraste u njihovoj imaginaciji. Jednostavno reeno, Srbi i Hrvati u nekada{njojjugoslovenskoj dravi, ili tri bosanska naroda u dana{njoj Bosni, kao jako slini,moraju upravo da zanijeu i poreknu svoju slinost na svaki mogui nain ipoveaju postojee kulturne razlike da bi se tako mogli definisati jedni protivdrugih. Osueni da stalno posmatraju vlastitu sliku u ogledalu drugoga onitrebaju jedni druge da bi se podsjetili ko su to oni zaista. Bez mrnje premadrugome ne bi bilo jasno definisanog nacionalnog bia koje se moe oboavati i

49

Ignatieff,Blood and Belonging, 1993, Ivekovi Ivan,Ethnic and Regional Conflicts in Yugoslavia andTranscaucasia, Longo Editore, 2000. Matvejevi Predrag,Jugoslavenstvo danas, Beogradski Izdavaki

Gradski Zavod, 1984.


21/26


234

kome se moe klanjati.50

Mnogi, a najpoznatiji od njih je svakako Samuel Huntington, autor uveneteze o sukobu civilizacija, ovaj stav su nazvali samo liberalnom kratkovido{u51,

tvrdei da su civilizacijske razlike, a naroito njihova konfesionalna komponenta,proizvedene dugim istorijskim razvojem u okviru razliitih kultura, toliko dubokoukorijenjene da su neminovno morali dovesti do sukoba izmeu ovih grupa. Ipak,ak i Huntington priznaje injenicu, dodu{e posmatrajui je vi{e kao udanizuzetak koji samo potvruje vlastitu teoriju, da oruani sukob izmedju Srba iHrvata nije postojao do drugog svjetskog rata i da je on, i kada se desio, bioposljedica politikih problema, a ne civilizacijskih razlika.52

injenica je, kao to to jugoslovenski primjer ilustruje, da su 1918. godine,u predveerje ujedinjenja u prvu zajedniku dravu, Juni Slaveni bili mje{avinaveoma razliitih tribalnih kultura, produkt dugih vijekova provedenih podokupacijom i kulturnom dominacijom veoma razliitih stranih okupatora. Ipak,sedam decenija poslije, istorijskom ironijom, bez obzira na nepobitnu injenicuda politiki projekat Jugoslavije nije uspio da ih u potpunosti kulturno integri{e,oni su bili sliniji jedni drugima vi{e nego ikada u zajednikoj istoriji. U drugojJugoslaviji, u skoro pedeset godina, Juni Slaveni su djelili zajedniki ivot sasvim svojim manama i vrlinama, u relativno otvorenom dru{tvu, nekoliko urbanih

50

Ignatieff, 1993, 22. Jedan od najveih jugoslovenskih knjievnika Danilo Ki{ je ovaj princip opisaona poetski osebujan nain: Nacionalizam je, dakle, prevashodno negativitet, nacionalizam je negativnakategorija duha, jer nacionalizam ivi na poricanju i od poricanja. Mi nismo ono {to su oni. Mi smopozitivan pol, oni negativan. Na{e vrednosti, nacionalne, nacionalistike, imaju funkciju tek u odnosu nanacionalizam onih drugih: mi jesmo nacionalisti, ali oni su to jo{ i vi{e, mi koljemo, kad se mora, ali oni jo{i vi{e; mi smo pijanci, oni alkoholiari; na{a istorija je ispravna samo u odnosu na njihovu, na{ je jezik istsamo u odnosu na njihov. Nacionalizam ivi od relativizma. Ne postoje op{te vrednosti, estetike, etike,itd. Postoje samo relativne. I u tom smislu, u prvom redu, nacionalizam jeste nazadnja{tvo. Treba biti boljisamo od svoga brata ili polubrata, ostalo me se i ne tie. Skoiti malo vi{e od njega, ostali me se ne tiu.To je ono {to smo nazvali strah. Ostali ak imaju pravo da nas dostignu, da nas prestignu, to nas se ne tie.Ciljevi nacionalizma uvek su dostini ciljevi, dostini jer su skromni, skromni jer su podli. Ne skae se, nebaca se kamena s ramena da bi se dostigao svoj sopstveni maksimum, nego da bi se nadigrali oni, jedini,

slini a tako razlini, zbog kojih je igra i zapoeta. Danilo Ki{, O nacionalizmu, www.buka.com, posjeeno16. novembar 2011.

51

Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, Simon &Shuster, New York, 1996, 254.

52

Huntington, 1996, 262.


22/26

Zenike sveske

235

generacija e poeti da se mije{a, sklapa mje{ovite brakove i prijateljstva kojasu prelazila i ignorisala ukorijenjene etnike ili konfesionalne granice. Izloeniistom edukacijskom sistemu, putujui i komunicirajui van strogih okvira i diktatanacionalne kulture, oni su stvorili jedan {aren i zanimljiv okoli{ u kojem su njihovivi{eslojni i paralelni kulturni identiteti mogli egzistirati bez sukobljavanja. Nekolikoitavih generacija su roene i odgojene ne poznavajui ni{ta drugo nego, modanedemokratsku, ali sigurno etniki i kulturno tolerantnu realnost Titove drave,a upravo je istorijski zaka{njeli proces modernizacije u njenim okvirima uspio

izgladiti veinu njihovih kulturnih razlika. Za skoro pet decenija stvarne zajednicesu preovladavale nad zami{ljenim, dragocjeni kom{iluk je bio beskrajno vi{evaan veini Jugoslovena nego pripadnost njihovoj etnikoj zajednici.53

Ovaj esej eli da podsjeti na injenicu da su na{i identiteti promjenjivi,kontekstualni i fluidni, ali i na to da su oni naroito osjetljivi prema politikomdiktatu i nasilju, te kako e to poslijeratnih dvadeset godina zorno i pokazati,da se oni mogu vrlo brzo i drastino mijenjati upravo kontrolisanim pritiskomi politikim nasiljem iz centra dravne moi. Bez obzira na sve nedostatkei protivrjenosti utkane u postojanje Jugoslavije, njen raspad i stravianratni sukob nisu posljedice spontanog izljeva vijekovima taloene mrnje nitinepremostivih kulturnih razlika, nego organizovanog i sistematski planiranognasilja, organizovanog iz samog vrha politike vlasti, od strane konzervativnihrepublikih komunistikih oligarhija koje su u jednom momentu, iz razliitihrazloga, izgubile interes da sauvaju Jugoslaviju onakvu kakva jeste. Nesposobnida rije{e nagomilane ekonomske i politike probleme, oni su upotrijebilinacionalizam kao efikasnu politiku alatku i sredstvo koje e zaustaviti politikei ekonomske reforme, sprijeiti uspostavu stvarnog politikog pluralizma,demokratije, pravne drave i po{tovanja ljudskih prava. Upravo stoga teze nemogu i ne smiju biti zamijenjene, etnika raznolikost i kulturne razlike izmeubiv{ih Jugoslovena i tri bosanska naroda same po sebi nisu morale neminovnovoditi do propasti moderne ideje multietnikog dru{tva, kako to tvrde dana{njioficijelni nacionalni istoriografi, tragian ishod jugoslovenskog politikogeksperimenta, kao i dana{nja sveop{ta kriza bosanskog dru{tva su nesumnjivo

posljedice komplikovane i te{ke istorije, ali prije svega organizovanog nasilja

53

Jasminka Udoviki, The Bonds and the Fault Linesu Udoviki & Ridgeway,Burn This House, Duke

University Press, London, 1997, 35.


23/26


236

od strane modernih politikih elita koje su planski i selektivno upotrijebilenacionalizam u svrhu ostvarenja vlastitih politikih ciljeva - stvaranja vlastitih,etniki homogenih nacionalnih drava.

Nacija oito nije samo politiki entitet, njena vanost za socijalnu kohezijui njen uticaj na kolektivni kulturni identitet je neosporan. Ipak na{i kolektivni

identiteti su mnogostruki i paralelni, oni ukljuuju mnoge uloge koje pojedinacpreuzima u ivotu. Identiteti, da imenujemo samo neke, mogu biti teritorijani,klasni, rodni, profesionalni, etniki ili konfesionalni, oni se esto meusobnopreklapaju ili, kao u sluaju etnikog i konfesionalnog, uzajamno podupiru.Autentina kultura se moe vidjeti kao socijalni proces u kojem pojedinacistovremeno uestvuje i stvara, ali biva i oblikovan u tom procesu, kulturnarazmjena je po samoj svojoj prirodi dinamian, otvoren i inkluzivan proces.Nacija i nacionalni identitet su s druge strane uvijek zami{ljeni kao ograniene,ekskluzivne i zatvorene zajednice: Nijedan narod ne zami{lja sebe u istimterminima s ovjeanstvom.54

Nacional izam kao ideologi ja, upravo suprotno pravoj kultur i ,

pojednostavljujui sliku na{e kompleksne stvarnosti, insistira na manihejskojpodjeli svijeta - na nas i druge, on je vrsta kulturnog autizma, narcisoidnezagledanosti u sliku vlastite kulture. U naporu da obezbijedi monolitnost

kolektiva, nacionalizam tei zaustavljanju kulturne razmjene, te zahtijevaapsolutnu identifikaciju pojedinca s voljom kolektiva, redukujui tako na{ekompleksne identitete na samo jednu dimenziju nacionalnog. Li{avajui nasotvorenosti, tolerancije i solidarnosti prema Drugima, inei nas neosjetljivimprema njegovim patnjama i stradanju, on hrani bezobzirnost i netrpeljivostprema pravima svih koji su kulturno drugaiji, a zatekli su se na njegovojzami{ljenoj teritoriji. Operi{ui tako na nivou bazine emotivne privrenostivlastitoj kulturi i zemlji, nacionalizam apsolutizuje pripadnost vlastitom kolektivu

na raun univerzalnih ljudskih prava i slobodne individue, on odreuje nacijukao poetak i kraj svega.55

54

Anderson, 1983, 7.

55

Golubovi, 1999, 90.


24/26

Zenike sveske

237

Upravo ta injenica ini na{e zami{ljene zajednice nedostupnim zakulturno razliitog Drugog, on je uvijek vien prvenstveno kao prijetnja istoi iekskluzivitetu na{e zajednice. Pitanje je onda kako transformisati na{u zami{ljenu

zajednicu i njenu nacionalnu dravu u ivi organizam sposoban za inkluziju,

interakciju i akomodaciju Drugoga i drugaijega, koji uvaava svu {arolikost ikompleksnost stvarnih dru{tvenih zajednica i njihove kulture?

Na{a odbrana pred iracionalnom snagom nacionalizma, njegovim dubokim

kulturnim korijenima, njegovom gotovo neogranienom sposobno{u zametamorfozu, a naroito nad snagom drave, kao agencije interesa vladajuihpolitikih elita koje u odreenim politikim i istorijskim uslovima mogu da gazloupotrijebe kao uinkovitu politiku ideologiju na zadatku ostvarenja vlastitihinteresa, je slaba, ali kao {to to relativni uspjeh zapadnih demokratskihdru{tava, u drugoj polovini dvadesetog stoljea pokazuje, ipak mogua. Filozofiprosvjetiteljstva su svoje uenje o individualnim pravima slobodnog ovjekai graanina bazirali upravo na vjeri u razum, u racionalnu stranu ljudskogkaraktera, koja nudi nadu da je edukacijom i mukotrpnim procesom op{teg

prosvjetljenja i dru{tvenog dijaloga, mogue izbrisati procjep izmeu pojedincai dru{tva i obezbijediti njegovu promjenu na bolje.

Rousseau je vjerovao da je ovjek prirodno dobar i da su nastanakdru{tva i prije svega privatne svojine uzrok njegove korupcije, dok su ga

Locke i Hobbes vidjeli kao prirodno sebino bie koje moe biti motivisanosamo vlastitim interesima ili neutaivom eljom za vla{u. Ipak, bez obzirana razliite poglede o karakteru ovjekove prirode, sva trojica su insistiralada pojedinac, u ulozi graanina, mora ui u neku vrstu socijalnog ugovoras vlastitom dru{tvenom zajednicom, nunog za osiguranje, odranje iprosperitet ljudske vrste i stabilnost dru{tva. Dakle, ne gajei nikakve iluzijeo ovjekovoj prirodi, filozofi prosvjetiteljstva su ipak djelili zajedniku vjeru uracionalnu, pragmatinu, stranu ljudskog karaktera, vjerujui da je motivacijaudruivanja u cilju zajednike za{tite uzajamnih interesa i prava, kojepripadaju svakom od slobodnih graana, dovoljno jaka da moe obezbjeditiizgradnju dru{tva jednakosti i ravnopravnosti - dru{tva koje e se zasnivatiprije svega na uspostavi demokratije, pravne drave i naelu nepovredivostiindividualnih prava.


25/26


238

Nacija je koliko stvarna toliko i zami{ljena zajednica, bez obzira na njenu

sveprisutnost u na{em dru{tvenom i politikom okruenju, u identifikacijskomsmislu, kao i svaka druga kolektivna ideologija, ona je zaista samo kolektivna

fantazija. Ali i jedina druga opcija koju je na{a civilizacija uspjela da

iznjedri, u ovoj komplikovanoj jednaini odnosa izmeu nacije, njene dravei identiteta njenih podanika, zahtjeva jednaku, ako ne i veu, sposobnostimaginacije.56 Ova zami{ljena zajednica se zasniva na fikciji koja nema

svoje upori{te u na{im partikularnim kulturama, nego na apstraktnoj vjeri u

univerzalnost ljudskih prava - u jednakost, ravnopravnost i slobodu svakogovjeka - zagledana u na{ zajedniki ljudski imenitelj - univerzalnost ljudskeprirode i ovjekove sudbine po{tujui i uvaavajui na{e razlike, ona gledaiza ogranienosti nacionalnih kultura, u kompleksnu stvarnost na{ih realnihzajednica. Graanska drava, dru{tvo sainjeno od slobodnih graana bezobzira na njihovu rasu, naciju, etniku ili konfesionalnu pripadnost, koji ulazeu uzajamni kontrakt kako bi u demokratskom procesu garantovali uzajamnu

sigurnost, slobodu i prosperitet svakog graanina ponaosob, kao i cijelezajednice, trai jednak, ako ne i vei, skok vjere kao i vjera u srodstvo po krvii tlu s na{im etnikim kolektivom.

Upravo nas ideja multikulturalnog dru{tva, diktirana na{om uzajamnom

izmije{ano{u i sloeno{u na{ih stvarnih zajednica, tjera da obnovimo svojuposveenost prema ideji zajednikog ivota, na{e razlike, kao i nekad, moraju bitiignorisane i zanemarene, a racionalna politika rasprava o zajednikim interesima

56

Liberalni postulati, koje smo naslijedili od filozofa prosvjetiteljstva, su od momenta kada su zapisani u

Amerikom ustavu i francuskojPovelji o pravima ovjeka i graanina, postali dio politike realnosti zapadnogsvijeta, ali njihovo puno sprovoenje u djelo je bilo veoma sporo. Kroz par dugih stoljea, obiljeenih raznimoblicima borbe za ukljuenje isprva marginaliziranih dru{tvenih grupa, oni su dobili svoje pravo znaenje i

obuhvatili dru{tvo u svoj njegovoj raznolikosti tek u posljednjih pedesetak godina. Ignatieff potcrtava da jeovako zami{ljena graanska zajednica, bez obzira na jezik filozofa prosvetiteljstva o univerzalnosti ljudskihprava, na koje su se pozivali u svojoj definiciji dru{tva i drave, originalno ukljuivala samo bijele hri{anekoji su posjedovali privatnu svojinu, pre{utno ignori{ui stvarnost dru{tva svog vremena i ostavljajuipo strani ene, djecu, robove, ne-hri{ane kao i sve one koji nisu dio bijele rase. Paradoksalno, upravoova injenica je omoguila ovoj viziji da preivi, i pusti korijen u dru{tvenoj i politikoj stvarnosti svogavremena, kako bi u dugim stoljeima koja su slijedila, kroz borbu za rasna, klasna, politika i rodna prava, uovu zami{ljenu zajednicu bila ukljuena sva ljudska bia, bez obzira na njihovu polnu, rasnu, konfesionalnu,etniku ili klasnu pripadnost ili seksualnu orijentaciju. Da su kojim sluajem liberalni filozofi i mogli zamislitizajednicu ravnopravnih u obliku koji je poprimila u na{em dana{njem svijetu, koja bi ukljuivala tada svemarginalizovane i razvla{tene dru{tvene grupe, ovaj politiki eksperiment bi vjerovatno bio napu{ten kao

nemogu ili opasan po dru{tveni i politiki poredak tog doba. Op{irnije, Ignatieff, 1999, 64-71.


26/26

Zenike sveske

otvorena u okviru tolerantne, politiki neutralne i sigurne pravne drave kojagarantuje jednaka prava svakom od svojih graana i konstitutivnih naroda. To nijelaganje sebe ili odustajanje od vlastite kulture, nego mukotrpna i unikatna dnevnavjeba moralne imaginacije57 koja nas upuuje da se fokusiramo na ono {to nas

spaja, radije nego na ono {to nas razdvaja, koja obezbjeuje siguran prostor zaparalelnu i nekonfliktnu egzistenciju i razvoj svih slojeva na{ih pluralnih identiteta.Demokratija je ponekad haotian i uvijek komplikovan proces, koji prije svega traipostojanje pravne drave, strpljivu izgradnju institucija civilnog dru{tva, postojanjenezavisnog sudstva i slobodnih medija. Samo u atmosferi pravne stabilnosti igraanske jednakosti postojae sigurno okruenje u kome se moe voditi otvorenai neostra{ena rasprava o na{im razlikama, ali i zajednikim interesima, u kojoj seDrugi i kulturno drugaiji moe sresti, gdje se tolerancija moe uiti i promovisati, amrnja i netolerancija aktivno suzbijati i kanjavati. Ovaj proces je zasigurno, kao isvaki drugi ovjekov proizvod, daleko od savr{enstva, pun nedostataka, proma{aja idvostrukih standarda,58 ali za sada i jedina poznata i efikasna brana od iracionalnostinacionalizma, ili bilo koje druge kolektivne ideologije, ijim stra{nim posljedicama jeispunjen dvadeseti vijek i na{a zajednika povijest u njemu.

57

Ignatieff, 1999, 90.58

Ovaj stav ne smije biti itan kao nekritina i slijepa vjera u principe civilnog nacionalizma i liberalnedemokratije. On u potpunosti uvaava injenicu da je dominantni zapadni narativ o modernoj demokratskojgraanskoj dravi, potpuno neutralnoj prema etnikim ili konfesionalnim grupama koje ive na njenomteritoriju, vrlo esto, najblae reeno, upitan, ako ne i sumnjiv (dovoljno je, da se zadrimo samo na primjerudvije kolijevke moderne liberalne demokratije gdje je princip graanske drave inicijalno i realizovan, trebasamo napomenuti diskriminatoran odnos prema muslimanima u SAD poslije napada od 11. septembra,

ili nedavnu deportaciju Roma iz Francuske). Princip civilnog nacionalizma ima zasigurno plie korijenenego etniki nacionalizam, kao racionalan koncept on svoje odranje i snagu duguje ponajvi{e politikojstabilnosti i relativnom ekonomskom blagostanju u kojem zapadna dru{tva ive u posljednjih par stoljea.

Takoer, mora se uzeti u obzir, da je ak i u ovim dru{tvima, etniki nacionalizam esto vje{to skriven izaneutralnih simbola graanske drave i indirektno povezanih s dominantnom etnikom grupom. Trenutnasvjetska ekonomska i finansijska kriza, proces globalizacije, kao i dominacija neoliberalnih politikih iekonomskih teorija koje favoriziraju vladavinu i interese krupnog kapitala, takoer predstavljaju ozbiljnoisku{enje principima demokratije i pravne drave i pogoduju rastu i manifestacijama etnikog populizma,ak i u dravama s dugom demokratskom tradicijom. Nacionalizam ostaje zbunjujui fenomen koji izbjegavaskoro svaku univerzalnu ili vrstu definiciju, i kako to Smith predlae, trebalo bi radije analizirati ponaosobsvaki nacionalistiki pokret naspram pozadine partikularnog istorijskog konteksta u kojem se pojavljuje, i utom kontekstu i razliitu grupu idiosinkretikih faktora koji odreuju njegov partikularni karakter. Ipak, bezobzira na sva isku{enja, stalna i uporna kultivacija graanskih vrijednosti i identiteta, unutar vrstih okvirademokratskog dru{va i pravne drave, ostaju jedini do sada poznati lijek koji moe drati eksplozivnu narav

nacija i kulturni identitet, radoslav drašković

Documents