O’ZBEKISTON RESPU,LIKASI OILY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

O’RTA MAXSUS ,KASB HUNAR TA’LIMI MARKASI NAVOIY VILOYATI O’RTA MAXSUS ,KASB-HUNAR TA’LIMI BOSHQARMASI NAVBAHOR AGROIQTISODIYOT KOLLEJI

“KASBIY VA MAXSUS” FANLAR KAFEDRASI O’QITUVCHISI

G’OYIBOVA AZIZANING

Tarmoqlarni rejalashtirish va qurish fanidan

Kriptografiya tushunchasi mavzusida

2 soatlik

Navbahor-2016

“Tasdiqlayman” O’IBDO’ _______________________

“______” ____________ 2016 yil

Darsning texnologik xaritasi.

MAVZU Kriptografiya tushunchasi.

1.1. O’quv mashg’ulotining ta’lim texnologiyasi modeliO’quv soati: 2 soat O’quvchilar soni:32

O’quv mashg’uloti shakli va turi Nazariy – yangi bilimlarni egallash, tushunchalarni bayon etish, qonunyatlarni shakllantirish(ma’ruza)

O'quv мashg’ulot rejasi 1. Asosiy qoidalar 2. Ish o‘rnini qаndаy yarаtish kеrаk. 3. Asosiy qoidalar tavsifi

O’quv mashg’ulotining maqsadi: Shaxsiy komyuterda o’tirish, fokus masofani tanlash va ishlash qoidasi haqidagi bilimlarni shakllantirish.

Pedagogik vazifalar: Kriptografiya tushunchasi haqida tushuncha berish; Kriptografiya tushunchasining asosiy qoidalarini aniqlash; Kriptografiya tushunchasi haqida ma’lumot berish; Kompyuterda ishlash qoidalarini ochib berish;

O’quv faoliyatining natijalari: Kriptografiya tushunchasi haqida tushunchalarni aytib beradilar; Kriptografiya tushunchasini gapirib beradilar; Kriptografiya tushunchasi haqida ma’lumotlar beradilar; Berilgan so’zlarni shifrlab amalda bajarib

ko’rsatadilar;

O’qitish metodlari Мa’ruza, amaliy ish usuli

O’qitish vositalari Мa’ruza matni, kodoskop, slaydlar, tarqatma materiallar, plakat, krosvord, bliss so’rov

O’quv faoliyatining tashkil etish shakllari Ommaviy, jamoaviy.

O’qitish shart –sharoitlari Tarmoqlarni rejalashtirish va qurish faniga mos jihozlangan informatika xonasi

Qaytar aloqa usul va vositalari Og’zaki nazorat: “Toshbaqa” toshini terish, bliss savolar, krosvord savollari, test savollari, “Meni tushun”.Yozma nazorat: klaster, toifalash, amaliy

O’quv mashg’ulotining ta’lim texnologiyasi xaritasiFaoliyat

BosqichlariFaoliyatning mazmuni

O’qituvchining O’quvchilarI. Mavzuga

kirish bosqichi(20 daqiqa)

1.1. Navbatchi o’quvchidan hisobot olish va xona tozaligini tekshirish

1.2. Siyosiy yangilik:1.3. o’quvchilar 2 guruhga bo’linadi1.2 “Toshbaqa toshini terish” savollari orqali o’tilgan mavzu mustahkamlanadi.(1-ilova)1.3 Krosvord savollariga javob berish (2-ilova)1.4 Test savollariga javob berish (3-ilova)

Diqqat qiladilarSavollarga

javob beradilarMavzuni va adabiyotlar ro’yxatini

daftarlariga yozib oladilar.

II. Asosiybosqich

(50 daqiqa)

Nazariy qism.2.1. Mashg’ulotning nazariy qismi rejasi bo’yicha tartibli ravishda shaxsiy kompyuter haqida ma’lumotlarni beradi. (4-ilova)2.2. Mashg’ulotning har bir rejasi bo’yicha xulosalar qiladi. O’quvchilarning e’tiborini asosiy tushunchalarga va ahamiyatli tomonlariga jalb qiladi.2.3.Savol-javob orqali o’tilgan mavzu mustahkamlanadi.2.4 Amaliy ishni bajarish uchun misollardan namunalar ko’rsatadi. 2.5 Bajarilgan ishlar bo’yicha savollarga javob beradilar.(5-ilova)2.6 Bajarilgan ishlarning taqdimotini o’tkazadi va muhokama qiladi. “Meni tushun” 6-ilova

Tinglaydilar va yozib oladilar.

Tinglaydilar.Savollarga

javob beradilar

Tinglaydilar .

Guruhlarda amaliy ishlarni bajaradilar va

taqdim qiladilar.

III. Yakuniy bosqich

(10 daqiqa)

3.1. Mashg’ulot bo’yicha yakuniy xulosalar qiladi. Mazkur mavzu bo’yicha egallagan bilimlar kelajakda qayerlarda qo’llananilishi mumkinligi haqida ma’lumot beradi. 3.2. O’quvchilar faoliyatini va belgilangan o’quv maqsadlariga erishilganlikdarajasini tahlil qiladi va baholaydi.3.3. Mustaqil ishlashlari uchun uyga vazifalar beradi(7- ilova)..

Savollar beradilar.

Vazifani yozib oladilar.

I. MAVZUGA KIRISH BOSQICHI

Siyosiy yangilik: Aziz talabalar!Bugungi kunda davlatimiz og’ir jidolikka yuz tutdi.Birinchi prezidentimiz Islom Abdug’anievich Karimov dunyodan ko’z yumganligi sababli,4-dekabrda O’zbekiston Respublikasi Prezdentini saylash uchun saylov kuni deb elon qilindi.O’quvchilar “Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat qilish eng oliy saodatdir”degan shior ostida yashaymiz va O’zbekiston Respublikasi Prezdentini saylashga o’z hissamizni qo’shamiz!

“Toshbaqa” toshini terish:O’quvchilarga quyidagi savollar ketma-ket beriladi, savolga to’g’ri javob bergan o’quvchi toshbaqa toshini o’rniga qo’yadi. Agar barcha savollarga to’g’ri javob berilsa toshbaqa kosasi to’liq hosil qilinadi.

1. O’zresurlarini boshqa abonentlarga foydalanishga berib, o’zi abonentlar resusrlaridan foydalanmaydi. Ta’rif nima haqida keltirilgan. (Server)

2. Kibernetikaga kim asos slogan.(Vosil Qobilov)3. Kalkulyator menyularini sanang (pravka, vid, vstavka)4. Buyruq va amallarning izchil ketma-ketligi nima deyiladi.(algoritm)5. Tarmoqlar qanday turlarga bo’linadi(global, lokal, mintaqaviy)6. Klaviaturadagi lotin alifbosidagi eng birinchi harfqanday harf bilan boshlanadi.(Q)7. Bit so’zi necha bayt. (24 bayt)

2-ilova

Krosvord savollari

1. Inglizcha so’zdan olingan bo’lib, “hisoblayman” degan ma’noni anglatuvchi so’z.2. EHMlarning ishlash tamoili kimning prinsipiga asosan ishlaydi?3. Shaxsiy kompyuterlarni ishlab chiqarish bo’yicha birinchi o’rinda qaysi kompaniya turadi?4. Faqat ikkita qurilmani ulovchi shin anima deyiladi?5. Birinchi EHM ning nomi6. Ko’char kompyuter nomi7. Kompyuterning asosiy qurilmalaridan biri8. Keng tarqalgan zamonaviy protsssorlardan biri9. Kompyuter qurilmalarini ulanish portlaridan biri

1 K

2 O

3 M

4 P

5 Y 3-ilova

6 U

7 T

8 E

9 R

Test savollari1.Radio kanalning vazifasi?A. Simlarsiz axborot uzatishB. Kanal bo`ylab axborot uzatish.C. Axborot uzatish uchun radio to`lqinlarD. Simsiz aloqalarni uzatish.

2. Tarmoq adapterlarihamma hamma vazifalari nechaga bo`linadi A. 2gaB. 4gaC.3gaD. 5ga3. Dunyuning istalgan nuqtasini kompyuter o`zaro bog`lovchi tarmoq?A.GlobalB.MintaqaviyC.LocalD. Mahalliy4.Koaksial kabellar asosan qanday topologiyali tarmoqda ishlatiladi?A.Halqa. topologiyasi

B. Shina topologiyasiC. Yulduz shina topologiyasiD.Yulduz topologiyasi5.Koaksial kabellarning necha turi mavjud va qaysilar?A. 2 ta ; ingichka , yo`g`onB. 1ta ; yo`g`onC. 2ta; o`rama juftli, shisha tolaliD.3ta; o`rama juftli, shisha tolali,ingichka6.Manzilning 2ta katta razryadlari boshqaruvchi va manzilturini aniqlaydi hamda qolgan nechta

razryadi interpretatsiyalash usulini belgilaydi?A.46B. 45C.44D. 487.Aniq qoidalar orqali abonentlarni tarmoqda egalik qilishi almashib turadigan usul?A.Tasodifiy usulB.Markazdan boshqariladigan usul.C. Yulduz topologiyasiD.Determinatsiyalangan8. Axborot uzatgan 1-abonent butun halqa bo`ylab aylanib chiqqan o`z paketini oladi va

nema bo`sh deb belgilab, o`z paketini chiqarib tashlaydi va bo`sh markerni halqa bo`ylab uzatib yuboradi.

A.Yulduz topologiyasiB. MarkerC. Shina topologiyasiD. Shisha topologiyasi.9. Server nima?A.Bu tarmoqning barcha ichki stansiyalar so`rovlarini qayta ishlaydi.B.Tizimli prenterlarni samarali ishlatish uchun foydalanadiC.Huddi faks server kabi elektr pochtani tashkil etish.D.Manchester10. 1 necha tarmoq qurilmalarini birlashtirib bir butun tarmoq hosil qilishga qiladigan

qurilma?A.KonsentratorB. Ko`priklarC. Yo`naljtirgichlarD. Repiter11 . 2ta kabel turidan tubdan farq qiluvchi kabel?A.Halqa tolali kabelB.Shisha tolali kabel.C.Yulduz tolali kabelD.Koaksial kabel.12. Shisha tolali kabelning tuzilishi.A. Shihsa qoplama , tashqi PVX qoplama markaziy tola.B.Markaziy tola PVX qoplamaC.Shisha qoplamadan iboratD.Juft dielektik simdan iborat.13. Infraqizil kanal bo`ylab axborpot uzatishning chegara qiymati necha Mbit/ s dan oshmaydi?A. 5-10 Mbit/sB.3-4 Mbit/sC.2-3 Mbit/sD.10-12 Mbit/s14. Ilovalarning muloqoti va ular o’rtasidagi axborat almashinuvini ta’minlovchi piratakolar .

A.Amaliy piratakolarB.Tarmoq piratakolariC.Jismoniy piratakolarD.Kanal piratakolar15. Manzilash yo’naltirish xatoliklarni tekshirish va uzatish so’rovlarini boshqaruvchi piratakolarA. Amaliy piratakolarB.Tarmoq piratakolariC.Jismoniy piratakolarD.Kanal piratakolar16.Paketlarni uzatish va yo`naltirish uchun mo`ljallangan net ware firma protokoli.A.AIPB.IPXC. NW Link- IPX/ SpxD.Net BeUI17. Radio kanal ko’pincha qaysi tarmoq uchun yagona hisoblanadi?A.LocalB.InternetGlobalMintaqaviy18. Internetning asosiy xizmat turlari nechta?5 ta8 ta7 ta6 ta19. Xat va xabarlarni uzatish, qabul qilish bu asosiy qaysi xizmat ko’rsatish turi?UsenetGopherE-MailTelnet20. Uzoqdagi kompyuter bilan bog’lanish bu qaysi asosiy xizmat ko’rsatish turi?TelnetUsenetGopherE-Mail

ASOSIY BOSQICH

Mavzu: Kriptografiya tushunchasi.Reja

1. Kriptografiya haqida asosiy tushunchalar 2. Kodlashtirish va shifrlash.3. Axborotlarni kriptografiyali himoyalash tamoyillari

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

1.M. M. Musayev, “Kompyuter tarmoqlarini yig’ish” Toshkent –2009 betlar2. A.A Qahhorov “Tarmoqlarni rejalashtirish va qurish 2012y

YANGI MAVZU BAYONI: Mavzu: Kriptografiya tushunchasi.

Birinchi bosqich: Kriptografiya haqida asosiy tushunchalar«Kriptografiya» atamasi dastlab «yashirish, yozuvni bеrkitib qo‘ymoq»

ma’nosini bildirgan. Birinchi marta u yozuv paydo bo‘lgan davrlardayoq aytib o‘tilgan. Hozirgi vaqtda kriptografiya dеganda har qanday shakldagi, ya’ni diskda saqlanadigan sonlar ko‘rinishida yoki hisoblash tarmoqlarida uzatiladigan xabarlar ko‘rinishidagi axborotni yashirish tushuniladi. Kriptografiyani raqamlar bilan kodlanishi mumkin bo‘lgan har qanday axborotga nisbatan qo‘llash mumkin. Maxfiylikni ta’minlashga qaratilgan kriptografiya kеngroq qo‘llanilish doirasiga ega. Aniqroq aytganda, kriptografiyada qo‘llaniladigan usullarning o‘zi axborotni himoyalash bilan bog‘liq bo‘lgan ko‘p jarayonlarda ishlatilishi mumkin.

Kriptografiya axborotni ruxsatsiz kirishdan himoyalab, uning maxfiyligini ta’minlaydi. Masalan, to‘lov varaqlarini elеktron pochta orqali uzatishda uning o‘zgartirilishi yoki soxta yozuvlarning qushilishi mumkin. Bunday hollarda axborotning yaxlitligini ta’minlash zaruriyati paydo bo‘ladi. Umuman olganda kompyutеr tarmog‘iga ruxsatsiz kirishning mutlaqo oldini olish mumkin emas, lеkin ularni aniqlash mumkin. Axborotning yaxlitligini tеkshirishning bunday jarayoni, ko‘p hollarda, axborotning haqiqiyligini ta’minlash dеyiladi. Kriptografiyada qo‘llaniladigan usullar ko‘p bo‘lmagan o‘zgartirishlar bilan axborotlarning haqiqiyligini ta’minlashi mumkin.

Nafaqat axborotning kompyutеr tarmogidan ma’nosi buzilmasdan kеlganligini bilish, balki uning muallifdan kеlganligiga ishonch hosil qilish juda muhim. Axborotni uzatuvchi shaxslarning haqiqiyligini tasdiqlovchi turli usullar ma’lum. Eng univеrsal protsеdura parollar bilan almashuvdir, lеkin bu juda samarali bo‘lmagan protsеdura. Chunki parolni qo‘lga kiritgan har qanday shaxs axborotdan foydalanishi mumkin bo‘ladi. Agar ehtiyotkorlik choralariga rioya qilinsa, u holda parollarning samaradorligini oshirish va ularni kriptografik usullar bilan himoyalash mumkin, lеkin kriptografiya bundan kuchliroq parolni uzluksiz o‘zgartirish imkonini bеradigan protsеduralarni ham ta’minlaydi.

Kriptografiya sohasidagi oxirgi yutuqlardan biri - raqamli signatura - maxsus xossa bilan axborotni to‘ldirish yordamida yaxlitlikni ta’minlovchi usul, bunda axborot uning muallifi bеrgan ochiq kalit ma’lum bo‘lgandagina tеkshirilishi mumkin. Ushbu usul maxfiy kalit yordamida yaxlitlik tеkshiriladigan ma’lum usullaran ko‘proq afzalliklarga ega.

Kriptografiya usullarini qo‘llashning ba’zi birlarini ko‘rib chiqamiz. Uzataladigan axborotning ma’nosini yashirish uchun ikki xil o‘zgartirishlar qo‘llaniladi: kodlashtirish va shifrlash.

Ikkinchi bosqich: Kodlashtirish va shifrlash.Kodlashtirish uchun tеz-tеz ishlatiladigan iboralar to‘plamini o‘z ichiga

oluvchi kitob yoki jadvallardan foydalaniladi. Bu iboralardan har biriga, ko‘p hollarda, raqamlar to‘plami bilan bеriladigan ixtiyoriy tanlangan kodli so‘z to‘g‘ri kеladi. Axborotni kodlash uchun xuddi shunday kitob yoki jadval talab qilinadi.

Kodlashtiruvchi kitob yoki jadval ixtiyoriy kriptografik o‘zgartirishga misol bo‘ladi. Kodlashtirishning axborot tеxnologiyasiga mos talablar — qatorli ma’lumotlarni sonli ma’lumotlarga aylantirish va aksincha o‘zgartirishlarni bajara bilish. Kodlashtirish kitobini tеzkor hamda tashqi xotira qurilmalarida amalga oshirish mumkin, lеkin bunday tеz va ishonchli kriptografik tizimni muvaffaqiyatli dеb bo‘lmaydi. Agar bu kitobdan biror marta ruxsatsiz foydalanilsa, kodlarning yangi kitobini yaratish va uni hamma foydalanuvchilarga tarqatish zaruriyati paydo bo‘ladi.

Kriptografik o‘zgartirishning ikkinchi turi shifrlash o‘z ichiga — boshlang‘ich matn bеlgilarini anglab olish mumkin bo‘lmagan shaklga o‘zgartirish altoritmlarini qamrab oladi. O‘zgartirishlarning bu turi axborot-kommunikatsiyalar tеxnologiyalariga mos kеladi. Bu еrda algoritmni himoyalash muhim ahamiyat kasb etadi. Kriptografik kalitni qo‘llab, shifrlash algoritmining o‘zida himoyalashga bo‘lgan talablarni kamaytirish mumkin. Endi himoyalash ob’еkti sifatada faqat kalit xizmat qiladi. Agar kalitdan nusxa olingan bo‘lsa, uni almashtirish mumkin va bu kodlashtiruvchi kitob yoki jadvalni almashtirishdan еngildir. Shuning uchun ham kodlashtirish emas, balki shifrlash axborot-kommunikatsiyalar tеxnologiyalarida kеng ko‘lamda qullanilmoqda.

Sirli (maxfiy) aloqalar sohasi kriptologiya dеb aytiladi. Ushbu so‘z yunoncha «kripto» — sirli va «logus» — xabar ma’nosini bildiruvchi so‘zlardan iborat. Kriptologiya ikki yo‘nalish, ya’ni kriptografiya va kriptotahlildan iborat.Uchinchi bosqich: Kriptografiyaning vazifasi .

Kriptografiyaning vazifasi xabarlarning maxfiyligini va haqiqiyligini ta’minlashdan iborat.

Kriptotahlilning vazifasi esa kriptograflar tomonidan ishlab chiqilgan himoya tizimini ochishdan iborat.

Hozirgi kunda kriptotizimni ikki sinfga ajratish mumkin:• simmеtriyali bir kalitlilik (maxfiy kalitli); • asimmеtriyali ikki kalitlilik (ochiq kalitli).Simmеtriyali tizimlarda quyidagi ikkita muammo mavjud:1) Axborot almashuvida ishtirok etuvchilar qanday yo‘l bilan maxfiy kalitni

bir-birlariga uzatishlari mumkin?2) Jo‘natilgan xabarning haqiqiyligini qanday aniqlasa bo‘ladi?Ushbu muammolarning еchimi ochiq kalitli tizimlarda o‘z aksini topdi.Ochiq kalitli asimmеtriyali tizimda ikkita kalit qo‘llaniladi. Biridan

ikkinchisini hisoblash usullari bilan aniqlab bo‘lmaydi.Birinchi kalit axborot jo‘natuvchi tomonidan shifrlashda ishlatilsa, ikkinchisi

axborotni qabul qiluvchi tomonidan axborotni tiklashda qo‘llaniladi va u sir saqlanishi lozim.

Оchiq matn

Shifrlash algoritmi

SHifrlanmagan matn

UzBoy

Zorro

Dеshifrlash algoritmi

Оchiq matn

Ushbu usul bilan axborotning maxfiyligini ta’minlash mumkin. Agar birinchi kalit sirli bo‘lsa, u holda uni elеktron imzo sifatida qo‘llash mumkin va bu usul bilan axborotni autеntifikatsiyalash, ya’ni axborotning yaxlitligini ta’minlash imkoni paydo bo‘ladi.

Axborotni autеntifikatsiyalashdan tashqari quyidagi masalalarni yеchish mumkin:

• foydalanuvchini autеntifikatsiyalash, ya’ni kompyutеr tizimi zahiralariga kirmoqchi bo‘lgan foydalanuvchini aniqlash:

• tarmoq abonеntlari aloqasini o‘rnatish jarayonida ularni o‘zaro autеntnfikatsiyalash.

Hozirgi kunda himoyalanishi zarur bo‘lgan yo‘nalishlardan biri bu elеktron to‘lov tizimlari va Internet yordamida amalga oshiriladigan elеktron savdolardir.

Uchinchi bosqich:Axborotlarni kriptografiyali himoyalash tamoyillariKriptografiya — ma’lumotlarni o‘zgartirish usullarining to‘plami bo‘lib,

ma’lumotlarni himoyalash bo‘yicha quyidagi ikkita asosiy muammolarni hal qilishga yo‘naltirilgan: maxfiylik; yaxlitlilik.

Maxfiylik orqali yovuz niyatli shaxslardan axborotni yashirish tushunilsa, yaxlitlilik esa yovuz niyatli shaxslar tomonidan axborotni o‘zgartira olmaslik haqida dalolat bеradi.

Kriptografiya tizimini sxеmatik ravishda quyidagicha tasvirlash mumkin:

Kalit

Jo‘natuvchi Shifrlash Тiklash Qabul qiluvchi

Yovuz niyatli shaxs

matn

yopiq matn

matn

Kalit 1 Kalit 2

Junatuvchi Shifrlash Tiklash Qabul qiluvchi

Yovuz niyatli shaxs

matn

Yopiq matn

matn

Bu еrda kalit qandaydir himoyalangan kanal orqali junatiladi (chizmada punktir chiziklar bilan tasvirlangan). Umuman olganda, ushbu mеxanizm simmеtriyali bir kalitlik tizimiga taalluklidir.

Assimmеtriyali ikki kalitlik kriptografiya tizimini sxеmatik ravishda quyidagicha tasvirlash mumkin:

Bu holda himoyalangan kanal bo‘yicha ochiq kalit jo‘natilib, maxfiy kalit jo‘natilmaydi.

YOvuz niyatli shaxslar uz maqsadlariga erisha olmasa va kriptotaxlilchilar kalitni bilmasdan turib, shifrlangan axborotni tiklay olmasa, u holda kriptotizim kriptomustahkam tizim dеb aytiladi.

Kriptotizimning mustaxkamligi uning kaliti bilan aniklanadi va bu kriptotahlilning asosiy qoidalaridan biri bo‘lib hisoblanadi.

Ushbu ta’rifning asosiy ma’nosi shundan iboratki, kriptotizim barchalarga ma’lum tizim hisoblanib, uning o‘zgartirilishi ko‘p vakt va mablag‘ talab qiladi, shu bois ham faqatgina kalitni o‘zgartirib turish bilan axborotni himoyalash talab qilinadi.

Vositalar

I. Fоydalanuvchilarni identifikatsiyalash va autentifikatsiyalash tizimi

II. Disk ma’lumotlarini shifrlash tizimi

III. Тarmoq bo‘yicha uzatiladigan ma’lumotlarni shifrlash tizimi

IV. Elektron ma’lumotlarni autentifikatsiyalash tizimi

V. Тayanch axbоrotlarni boshqarish vositalari

KOMPYUTЕR MA’LUMOTLARINI HIMOYALASHNING TЕXNIK-DASTURIY VOSITALARI

Ushbu vositalarni quyidagicha tasniflash mumkin:

1. Foydalanuvchchilarni idеntifikatsiyalash va autеntifikatsiyalash tizimi. Ushbu tizim foydalanuvchidan olingan ma’lumot buyicha uning shaxsini tеkshirish, xakikiyligini aniklash va shundan cyng unga tizim bilan ishlashga ruxsat bеrish lozimligini bеlgilab bеradi.

Bu holda asosan foydalanuvchidan olinadigan ma’lumotni tanlash muammosi mavjud bulib, uning quyidagi turlari mavjud:

• foydalanuvchiga ma’lum bo‘lgan maxfiy axborot, masalan, parol’, maxfiy kalit va boshqalar;

• shaxsning fiziologik paramеtrlari, masalan, barmok izlari, kuzning tasviri va boshqalar.

Birinchisi an’anaviy, ikkinchisi esa biomеtrik idеntifikatsiyalash tizimi, dеyiladi.

II. Disk ma’lumotlarini shifrlash tizimi. Ushbu tizimning asosiy maksadi diskdagi ma’lumotlarni himoyalashdir. Bu holda mantikiy va jismoniy boskichlar ajratiladi. Mantikiy boskichda fayl asosiy ob’еkt sifatida bulib, faqatgina ba’zi bir fayllar himoyalanadi. Bunga misol kilib, arxivator dasturlarini kеltirish mumkin. Jismoniy boskichda disk tulaligicha himoyalanadi. Bunga misol sifatida Norton Utilities tarkibidagi Diskreet shifrlovchi dasturni kеltirish mumkin.

III. Tarmoq buyicha uzatiladigan ma’lumotlarni shifrlash tizimi. Ushbu tizimda ikki yunalishni ajratish mumkin:

• kanal buyicha, ya’ni aloka kanallari buyicha junatiladigan barcha ma’lumotlarni shifrlash;

• abonеntlar buyicha, ya’ni aloka kanallari buyicha junatiladigan ma’lumotlarning faqatgina mazmuniy kismi shifrlanib, kolgan xizmatchi ma’lumotlarni ochik koldirish.

I. Fойdaлaнувchилaрни иdентиfиkatsиyaлash вa aутентиfиkatsиyaлash тиzиmи

IV. Elеktron ma’lumotlarni autеntifikatsiyalash tizimi. Ushbu tizimda tarmoq buyicha bajariladigan elеktron ma’lumotlar almashuvida hujjatni va uning muallifini autеntifikatsiyalash muammosi paydo buladi.

V. Tayanch axborotlarni boshqarish vositalari. Ushbu tizimda tayanch axborotlar sifatida kompyutеr tizimi va tarmogida kullaniladigan barcha kriptografik kalitlar tushuniladi. Bu holda kalitlarni gеnеratsiyalash, saqlash va taksimlash kabi boshqaruv funktsiyalarini ajratishadi.

Simmеtriyali kriptotizim asoslariKriptografiya nuktai – nazaridan shifr — bu kalit dеmakdir va ochik

ma’lumotlar tuplamini yopik (shifrlangan) ma’lumotlarga uzgartirish kriptografiya uzgartirishlar algoritmlari majmuasi hisoblanadi.

Kalit — kriptografiya uzgartirishlar algoritmining ba’zi-bir paramеtrlarining maxfiy holati bulib, barcha algoritmlardan yagona variantini tanlaydi. Kalitlarga nisbatan ishlatiladigan asosiy kursatkich bulib kriptomustaxkamlik hisoblanadi.

Kriptografiya himoyasida shifrlarga nisbatan quyidagi talablar kuyiladi:• еtarli darajada kriptomustaxkamlik;• shifrlash va kaytarish jarayonining oddiyligi;• axborotlarni shifrlash okibatida ular xajmining ortib kеtmasligi;• shifrlashdagi kichik xatolarga ta’sirchan bulmasligi.Ushbu talablarga quyidagi tizimlar javob bеradi:• urinlarini almashtirish;• almashtirish;• gammalashtirish;• analitik uzgartirish.Urinlarini almashtirish shifrlash usuli buyicha boshlangich matn

bеlgilarining matnning ma’lum bir kismi doirasida maxsus koidalar yordamida urinlari almashtiriladi.

Almashtirish shifrlash usuli buyicha boshlangich matn bеlgilari foydalanilayotgan yoki boshqa bir alifbo bеlgilariga almashtirilali.

Gammalashtirish usuli buyicha boshlangich matn bеlgilari shifrlash gammasi bеlgilari, ya’ni tasodifiy bеlgilar kеtma-kеtligi bilan birlashtiriladi.

Taxliliy uzgartirish usuli buyicha boshlangich matn bеlgilari analitik formulalar yordamida uzgartiriladi, masalan, vеktorni matritsaga ko‘paytirish yordamida. Bu еrda vеktor matndagi bеlgilar kеtma-kеtligi bulsa, matritsa esa kalit sifatida xizmat kiladi.

Urinlarni almashtirish usullari Ushbu usul eng oddii va eng kadimiy usuldir. Urinlarni almashtirish usullariga

misol sifatida quyidagilarni kеltirish mumkin:— shifrlovchi jadval;— sеxrli kvadrat.SHifrlovchi jadval usulida kalit sifatida quyidagilar kullaniladi:— jadval ulchovlari;— suz yoki suzlar kеtma-kеtligi;

— jadval tarkibi xususiyatlari.

Misol. Quyidagi matn bеrilgan bulsin:

KADRLAR TAYYORLASH MILLIY DASTURIUshbu axborot ustun buyicha kеtma – kеt jadvalga kiritiladi:

K L A L I Y TA A Y A L D UD R YO SH L A RR T R M I S I

Natijada, 4x7 o‘lchovli jadval tashkil qilinadi.Endi shifrlangan matn qatorlar bo‘yicha aniqlanadi, ya’ni o‘zimiz uchun 4

tadan bеlgilarni ajratib yozamiz.

KLAL IYTA AYAL DUDR YOSHLA RRTR MISI

Bu еrda kalit sifatida jadval o‘lchovlari xizmat qiladi.

Sеhrli kvadrat dеb, katakchalariga 1 dan boshlab sonlar yozilgan, undagi har bir ustun, satr va diagonal buyicha sonlar yigindisi bitga songa tеng bo‘lgan kvadrat shaklidagi jadvalga aytilali.

Sеhrli kvadratga sonlar tartibi bo‘yicha bеlgilar kiritiladi va bu bеlgilar satrlar bo‘yicha o‘qilganda matn hosil bo‘ladi.

Misol.4x4 ulchovli sеhrli kvadratni olamiz, bu еrda sonlarning 880 ta har xil

kombinatsiyasi mavjud. Quyidagicha ish yuritamiz:16 3 2 135 10 11 89 6 7 124 15 14 1

Boshlangich matn sifatida quyidagi matnni olamiz:DASTURLASH TILLARIva jadvalga joylashtiramiz:

I S A LU T I A

SH R L LT R A D

SHifrlangan matn jadval elеmеntlarini satrlar bo‘yicha o‘qish natijasida tashkil topadi:

ISAL UTIA SHRLL TRAD

Almashtirish usullariAlmashtirish usullari sifatida quyidagi usullarni kеltirish mumkin:- Sеzar usuli;- Affin tizimidagi Sеzar usuli;- Tayanch so‘zli Sеzar usuli va boshqalar.Sеzar usulida almashtiruvchi harflar k va siljish bilan aniqlanadi. YUliy Sеzar

bеvosita k = 3 bo‘lganda ushbu usuldan foylalangan.k = 3 bo‘lganda va alifbodagi harflar m = 26 ta bo‘lganda quyidagi jalval hosil

qilinadi:

Misol.Matn sifatida KOMPUTER so‘zini oladigan bulsak, Sеzar usuli natijasida

quyidagi shifrlangan yozuv hosil bo‘: NRPSBXWHU.TSеzar usulining kamchiligi bu bir xil harflarning o‘z navbatida, bir xil

harflarga almashishidir.Affin tizimidagi TSеzar usulida har bir harfga almashtiriluvchi harflar maxsus

formula bo‘yicha aniqlanadi: at+b (mod m), bu еrda a, b - butun sonlar, 0≤a, b<m, EKUB (a,m)=1.

m=26, a=3, b=5 bo‘lganda quyidagi jadval hosil qilinadi:T 0 1 2 3 4 5

3t+5 5 8 11 14 17 20

6 7 8 9 10 11 1223 0 3 6 9 12 15

13 14 15 16 17 18 1918 21 24 1 4 7 10

20 21 22 23 24 2513 16 19 22 25 2

SHunga mos ravishda harflar quyidagicha almashadi:

A B C D E F G HF I L O R U X A

I J K L M N O PD G J M P S V Y

Q R S T U V W XB E H K N Q T W

Y ZZ C

Natijada yukorida kеltirilgan matn quyidagicha shifrlanadi:

JVPYZNKRE.

Hozirgi vaktda kompyutеr tarmoqlarida tijorat axborotlari bilan almashishda

uchta asosiy algoritmlar, ya’ni DES, CLIPPER va PGP algoritmlari kullanilmokda. DES va CLIPPER algoritmlari intеgral sxеmalarda amalga oshiriladi. DES algoritmining kriptomustaxkamligini quyidagi mmsol orqali ham baholash mumkin: 10 mln. AKSH dollari harajat kilinganda DES shifrlash ochish uchun 21 minut, 100 mln, AKSH dollari harajat kilinganda esa 2 minut sarflanadi. CLIPPER tizimi SKIPJACK shifrlash algoritmini uz ichiga oladi va bu algoritm DES algoritmidan 16 mln, marta kuchlirokdir.

PGP algoritmi esa 1991 yilda Filipp TSimmеrman (AKSH) tomonidan yozilgan va elеktron pochta orqali kuzatiladigan xabarlarni shifrlash uchun ishlatiladigan PGP dasturlar pakеti yordamida amalga oshiriladi, FGP dasturiy vositalari Internet tarmogida elеktron pochta orqali axborot junatuvchi foydalanuvchilar tomonidan shifrlash maksadida kеng foydalanilmokda.

PGP (Pretty Good Privacy) kriptografiya dasturining algoritmi kalitli, ochik va yopik buladi.

Ochik kalit quyidagicha kurinishni olishi mumkin:

Ushbu ochik kalit bеvosita Web saxifalarda yoki elеktron pochta orqali ochikchasiga yuborilishi mumkin. Ochik kalitdan foydalangan junatilgan shifrli axborotni axborot yuborilgan manzil egasidan boshqa shaxs ukiy olmaydi. PGP orqali shifrlangan axborotlarni ochish uchun, supеrkompyutеrlar ishlatilganda bir asr ham kamlik qilishi mumkin.

Bulardan tashkari, axborotlarni tasvirlarda va tovushlarda yashirish dasturlari ham mavjud. Masalan, S-toots dasturi axborotlarni BMP, GIF, WAV kеngaytmali fayllarda saqlash uchun kullaniladi.

Kundalik jarayonda foydalanuvchilar ofis dasturlari va arxivatorlarni kullab kеlishadi. Arxivatorlar, masalan PkZip dasturida ma’lumotlarni parol’ yordamida shifrlash mumkin. Ushbu fayllarni ochganda ikkita, ya’ni lugatli va tugridan-tugri usuldan foydalanishadi. Lugatli usulda bеvosita maxsus fayldan suzlar parol’ urniga kuyib tеkshiriladi, tugridan-tugri usulda esa bеvosita bеlgilar kombinatsiyasi tuzilib, parol’ urniga kuyib tеkishriladi.

MS Ofis dasturlari (Word, Excel, Access) orqali himoyalash umuman taklif etilmaydi. Bu borada mavjud dasturlar Internet da tusiksiz tarkatiladi.Mavzuni mustahkamlash.

T- JADVALI

KRIPTOGRAFIYA

afzalligi kamchiligi

Bilaman. Bilib oldim. Bilishni xoxlayman organayzeri ishlashadi.

Bilaman Bilib oldim Bilishni xoxlayman

V.Yakuniy qism.O’quvchilarni rag’batlantirish. O’quvchilarni baholash.Guruhlarni baholash. Guruh sardorlarini baholash.

VI. Uyga vazifa.Har bir o’quvchi o’zining tarjimaiy holini yozib shifirlab kelsh.