NAMIKKEMAL VATAN YAHUT SLS'l'RE

HAZlRLAYAN KEMALBEK

BORDO SYAH KLMbl: YAY.IlftAR BASKI2004,STANBUL

DZ TASARIMI H. HSEYiN ARIKAN

DNYA KLASKLER EDiTR VEYSEL ATAYMAN

TRK KLASKLER EDTR KEMAL BEK

ISBN 975-8688-32-4

TREND YAYlN BASlM DAITDI REKLAllll ORGANZASYON SAN. TC. LTD. T. MRK. MERKEZ EFENDi MAH.

DAVUTPAA CD. PEK MERKEZI 6/3 9-22 TOPKAPI/STANBUL

B. CAFERAGA MAHALLESi MHRDAR CADDESi NO: 60/5 81300 KADlKY/STANBUL TEL: (02!6) 348 98 03- 348 97 63 FAKS: (0216) 349 93 45

NAMIK KEMAL

VATAN yihut SLSTRE HAZlRLAYAN: KEMAL BEK

BORDO~YAH

TiYATRO

NAMIK KEMAL

Narnk Kemal (asl adyla Mehmed Kemal), 21 Aralk 1840'ta, dedesi Abdllatif Paa'nn mutasamr olarak bulunduu Tekirda'da

dodu. Aralannda sadrazamlar, nemli ko-numlarda bulunmu askerler, devlet adamla-n ve airler de bulunan bir soydan gelmekte-dir. Babas, Padiah I. Abdlhamid'in mnec-

cimbas Mustafa Asm Bey, annesi kltr-l bir kadn olan Fa tma Zelra Hanm' dr.

Aile, dede Abdllatif Paa'nn Afyon san-ca mutasamflna (kaymakamlk) atanma-

s zerine, 1846'da Ai}ron'a geldi. Kemal, o srada mftlk grevinde bulunan ve bir za-manlar Rusya ve Msr'da bulunmu; Arapa, Farsa, Rusa, Yunanca ve Latince bilen;

grm geirmi bir kimse olan Buharal Ha-c Abdlvahid Efendi'den dersler ald, ondan etkilendi. (Aslnda Narnk Kemal'in dzenli bir renim grmemi, bir ok Tanzimat sa-nats gibi o da, yaama atldktan sonra, ya-

am deneyimleriyle kendisini yetitirmitir.) Dedesi Abdllatif Paa, 1848'de Ktah-

ya'ya atand, bu kente gitmeden nce de kimi Tanzimat'tan sonra eyaJetten daha kk yerleme bi-

rimi olan "sancak"n en yksek yneticisi. nemli tarihierin saptanmas konusunda gkbilimsel hesaplar yapmakla grevli saray memuru.

-5-

ileri dolaysyla stanbul'a agrtlan dede. ai-lesini Afyon'da brakmt. Kemal, bu srada annesini yitirdi. Derlesinin de ok gemeden aziedilmesi zerine aile stanbul'a tand. Kemal, Beyazt Rdiyesi'nde renime ba

lad; daha sonra Valide Mektebi'ne verildi. Dedesi 1853'te Kars'a atand; Kemal bu kent-te kald bir buuk yl boyunca, Vaizzade Seyyid Efendi'den zel dersler ald, sporla il-gilendi, hocasnn yreklendirmesiyle ilk iir denemelerini kaleme ald.

Paa'nn 1854'te yeniden aziedilmesi ze-rine stanbul'a tandlar; 1855'te Sofya'ya

atanmas zerine de bu kente gittiler. Burada zel retmenlerden Arapa, Farsa ve yaz dersleri grd. air Eref Paa'nn yreklen-dirmesiyle eski biernde bir divan oluturacak kadar ok da iir yazd. Bu arada Ni kads

nn kz Nesime Hanm'la evlendi; bu evlilikten Feride, Ulviye ve kendisi gibi air ve yazar olan Ali Ekrem (Bolayr) adl ocuklan oldu.

Namk Kemal, 1857'de stanbul'a dnd; kendisinin kltrel yaannda ok nemli bir yeri olan Haneiye Nezareti Tercme Odas'na* memur olarak girdi. Franszca rendi ve d-nemin nl airlerinden Leskoal Galib'le, onun araclyla da bir divan airleri toplulu-u Encii.men-i uara airleriyle tant.

Namk Kemal'in kltrel gelimesini; di-van kltr adam olmaktan karak batl d-

nceye ynelmesini salayan, siyasi dncelerinin iirine girmesinde etkili olan ve ya- Dileri Bakanlg eviri Odas (Brosu). Bu odann

memurlan Dileri'nin yazmalann ynetmekle g revliydi.

-6-

znrnzda, yaz dilimizde batl bir ok yenili-gi balatan imisi Efendi'yle tanmas da 1862'dedir; Kemal, Tasvir-i Ejkr* gazetesinin yazarlan arasna katld. Bu gazetede yaym

ladg siyasal ve toplumsal eletirileri konu alan rnakaleleriyle, Osmanl kltr ve yazm konulu makaleleri, sonradan srgn1ere gnderilmesine yol aacak olan muhalif kiiliginin ilk rnleridir.

Namk Kemal, 1865'te Yeni Osmanllar Cerniyeti'ne katld. Cemiyet yelerinin Merutiyet istekleri, rnerti ynetim kurulursa lkenin geri kalmlktan kurtulacag yolun-daki beklentileri gereklemedi. Namk Ke-mal'in Muhbir'de yaymlanan "ark Meselesi"

balkl makalesi zerine basn zerinde iddetli bir sansr uygularnas yrrlge kon-du; Cemiyet'in varln renen hkmet, Muhbir bayazan Ali Suavi'yi Kastarnonu'ya,

Narnk Kernal'i Erzurum vali yardrnclgna, Ziya Paa'y Kbns rnutasarnflna srgn olarak gnderdi.

Srgnler grev yerlerine gitrneyerek, Pa-ris'te bulunan Mustafa Fazl Paa'nn ans 1862'de imisi"nin ynetiminde yaymlanmaya bala

yan bu gazete. Tercmdn- Ahvarden sonra ikinci zel gazetemizdir. Haftada iki kez kan bu gazetenin alt

bal "Havadis ve Mafuife Dair Osmanl Gazetesi"dir. Gazete 1860'tan sonra Namk Kemal'in. 1865'ten son-ra Ebzziya Tevfik'in, 1867'de de Recaizade Mahmud Ekrem'in ynetiminde km, ayn yl 830. saydan sonra kapanmtr. (M. Orhan Bayrak, Tii.rkiye'de Ga-zeteler ve Dergiler Szl 1831/1993, Kll Yaynlan. Istanbul, 1994, s.l36).

860'larda, aralannda inasi, Namk Kemal, Ziya Paa, All Suavi gibi yazariann bulunduu, Merutiyet yneti-

nini kunnak amacyla Il. Abdlhamid'c basn yoluyla mhalefet eden demek. Daha sonraki Jn Trk hare-keUyle kantnlmanaldr.

-7-

ve Fransz eliliinin de yardmyla, 1867'de Paris'e katlar ve Muhbir'i burada karnaya

baladlar. Srgnler bu kentte ancak bir ay kalabildi; III. Napolyon'un dzenledii Ulus-

lararas Bar Fuan'n Padiah Abdlaziz'in ziyareti nedeniyle, Fransz hkmeti Namk Kemal ve arkadalanndan lkeyi terk etmele-rini isteyince, ngiltere'ye getiler. Namk Ke-mal, Ziya Paa ile birlikte, M. Fazl Paa'nn parasal desteiyle, 1868'de Londra'da Hrri-yet gazetesini kararak, siyasal dncelerini yaymay srdrd.

M. Fazl Paa'nn yardmnn kesilmesi ve 1870 Prusya-Fransa savann balamas zerine, Namk Kemal Cenevre'ye, sonra da Viyana'ya gitti. Bu arada Zftptiye Nazn'nn* "yurda dn" ans zerine, naznn yaz yaz-mama koulunu kabul ederek, 187l'de stanbul'a dnd. 1872'de Ebzziya Tevfik'le birlik-te bret gazetesini yayn hakk sahibi olan bir Ermeni'den kiralayarak kard ve bu gazete ile kendisinin kard ilk glmece gazetemiz olan Diyojen'de yeniden yazmaya balad. bret'te yaymlanan bir makalesi nedeniyle gaze-te drt ay kapaWd ve Namk Kemal Gelibo-lu'ya mutasamf olarak srld. rl oyunu

Vatan' srgnn bitimine doru yazmaya balad ve srgnden dndkten sonra ta-mamlad. Yeniden karnaya balad bret gazetesinin bana geti. Vatan, 1 Nisan 1873'te Gll Agop'un tiyatrosunda oynand. Seyircilerin byk bir cokuya kaplarak "ok yaa Kemal!", "Yaasn milletin Kemaii!" diye

Emniyet Genel Mdr.

-8-

gsteri yapmalan, bununla da yetinmeyerek gazeteye kadar gidip Namk Kemal'le grmek istemeleri, onu bulamaynca bir teekkr mektubu yazmalan, brefin de bu olan biteni yaymlamas zerine 5 Nisan 1873'te gazete bu kez srekli olarak kapatld. N. Kemal, Kbns'taki Magosa kalesine; Ebzziya Tevfk, Nu-ri ve Ahmed Mithat Efendi de Rodos'a kale-bend* olarak srgn edildiler.

Namk Kemal'in Magosa srgn, yazarl bakmndan ok verimli bir dnem oldu; n

tibdhromann, AkifBey, Glnihdl, Zavall o-cuk ve Kara Belii oyunlanyla kimi tarih, eletiri ve yaamyks trlerindeki :y:aptlarn bu dnemde kaleme ald.

30 Mays 1876'da Abdlaziz'in tahttan in-dirilmesi, yerine V. Murad'n geirilmesiyle, Kbns'ta 28 ay sren srgnden stanbul'a dnd. Ancak V. Murad'n akl salnn bo-zulmas zerine, yerine, Merutiyet'i kurarak bir anayasa ilan etme sz vererek getirilen Il. Abdlhamid, kendisine kar gelien muhale-feti bask altna almak iin, 1877-78 Osman-h-Rus savan bahane ederek meclisi kapatp Kaann-u Esasi'yi askya ald; Namk Kemal'i Mikaarnete necbr"** olarak Midilli'ye srgn etti. Kemal, 1884'te Rodos mutasarnflna

: atand. Burada Osmanl Tarihi'ni yazmaya .. balad; bir ok okul almasn salad.

~ Kalebendler, kalenin iinde zgrdrler, ama kalenin dna kmalan yasaktr. ~ Srgnn, oturmak zorunda oldugu kentten dan

kmamak kouluyla zgr olma cezas. Bu cezaya arptnlan kii, her gn kolluk gc merkezine gr-np imza vermek zorundayd.

-9-

yl sonra Sakz'a atand; ama burada bir sre sonra zatrreeye yakaland, 2 Aralk I888'de ld ve bir caminin haziresine* g-mld. Daha sonra padiahn izniyle cesedi, vasiyeti gerei Gelibolu'ya getirilip Bolayr'da Rumeli fatibi Sleyman Paa'nn trbesinin yanna, tasarmn Tevfik Fikret'in yaptg la-hide konuldu.

Sanat Yaznmzda "Vatan airi" diye anlan Na-mk Kemal, inasi ve Ziya Paa ile birlikte Tanzimat Dnemi yaznnn kurucusu saylr. Daha ok air olarak tannmasna karn ro-man, eletiri, inceleme, tarih, yaamyks ve benzeri trlerde de yaptlar verdi.

Namk Kemal'in sanat yaamnda Franszca'y renerek Tercme Odas'na girmesi, inasi ile tanmas ve Avrupa'y (Fransa ve in-giltere) grmesi nemli etkenler oldu. Tanzi-mat ilkelerinin iyi kt yaama geirilmesiyle

yetien, yeni dncelere, zellikle Avru-pa'nn etkilerine ak olan, dolaysyla Os-manl devletinin kurtuluunun batl anlam-da siyasal ve kltrel temelierin kurulmasyla olabilecegini dnen gen kuagn ilk temsilcilerinden biridir.

nce dogu kltrn ve divan yazmn renen, stelik bir de divan yazan Namk

Caminin yarunda, evresi duvarla evrili mezarlk. Namk Kemal'in yaamyks. Namle Kemal. Hayat~

Sanat~ Eseri (Hikmet Oizdaroglu, Varlk yay . 1965) ve "Namle Kemal zerine Bir Biyografi Denemesi (Abdul-lah Uman, lmnn 100. Ylnda Namle Kemal kita-b iinde, Marmara niversitesi Yaym, 1988) adl kay-naklardan derlenmitir.

-10-

Kemal'in, inasi'yle tantktan ve Tercme Odas'na girdikten ve hem politikayla hem de

Bat kltryle ilgileurneye baladktan son-ra dnce ve sanat anlay da "politik sa-nat" ya da "politik grleri sanat yoluyla yaynak" yolunda biimlendi. Ancak, ilk gen-liklerinde salam bir dou ve din kltr al-

m olmalan nedeniyle, Namk Kemal ve te-ki kuaktalarnn sanatlannda hem dou kltrnn hem de bat kltrnn deerleri bir arada grlr. Bu oluum, hangi trde yazariarsa yazsnlar, onlann yaptlannn z-

yaplarn da belirlemitir. Namk Kemal'in (inasi ve Ziya. Paa'nn

da) iir alannda getirdii en nemli yenilik, kendisinin "para bohas" diye niteledii di-van iiri konulanndan baka konularn da iIrde ilenebileceini gstermek oldu. Kendi-sinden nce, toplumsal alkantlara, savalara, yknlara karn, iirde geleneksel me-

cazl ve mazmunlu bir dille "ak" ve "tann ak" hemen hemen tek konu olarak ilenirken, gen kuan bu sanats, bu anlaytan

uzaklaarak ve eskiden baka baka anlam-larda kullanlan "vatan", "millet", "hrriyet" l(ibi szcklere yeni anlamlar ykleyerek iiri

siyasallatrdlar; iirde eski "ak tipi"nin ye-rini, gelecekte "merutiyet"i kuracak olan "si-yasal ve andan sorumlu insan" tipi ald. Bunu yaparken de, ayn ana dncenin her heyitte farkl mazmunlarla yineleurnesi anla-yndan ksmen uzaklaarak, iirde anlam

ltnlne yneldiler. Bununla birlikte, Tanzimat Yazn'nn bu

-ll-

sanats, ufak tefek deiikliklerle gazel (Namk Kemal'in gazelleri), kaside (Namk Ke-mal'in Hniyet Kasidesi, inasi'nin Reit Pa-

a iin yazd kasideler), terkib-i bend (Ziya Paa'nn Terkib-i Bend'i) gibi eski iir trleri-ne, biimlerine, nazm birimine ve aruz l-sne bal kaldlar; siyasal dncelerini ya-yabilmek iin kendilerine engel oluturan Di-van iiri dilinde yalnlamaya gitmelerine,

mecazsz sylemeye almalanna karn, yi-ne de eski mecazlan kullanmadan edemedi-ler.

iiri bu yola sokarken, iirsel duyarl da elden kardlar; eski iirin "ak" ve "Tann

a" tipinin yerine, "vatan iin cann ver-mekten ekinmeyen", "yaamn vatana ada-yan" insan tipini koyarken, ister istemez

reticilie yneldiler. Makalelerinde syledikle-rini, bir de "iir dili"yle ll, uyakl syle-meye ynelerek iiri siyasal ve toplumsal d-

nceleri yayma arac konumuna getirdiler. (Daha sonra, 1923 ve 1960 sonras iirinde

olduu gibi, toplumsal bunalm dnemlerin-de iirin siyasal dnceleri yayma arac ola-rak kullanld pek ok kez grld.)

Elbet de, Namk Kemal'in iirini, bu geli-imden ayn tutamayz. nk Namk Ke-mal'in iiri, zellikle inasi ile birlikte, Tanzi-mat Dnemi iirinin belirleyici ve besleyici

kayna olmutur. Roman, "Romandan maksat, olmamsa

bile olabilecek bir olay, ahlak, duygular ve olaslklarla ilgili her trl aynntsyla birlik-te betimlemektir," diye tanmlayan Namk Ke-

-12-

mal'in ntib.h-Serg.zet-i Ali Bey ve Cezmi adianndaki iki roman, emseddin Sami'nin

Taauk-u Tal'at ve Fitnaf, Ahmed Mithat Efendi'nin popler romanlan dnda gelene-gi olmayan Tanzimat yaznnda "yaznsal ilk romanlar" olarak kabul edilir.

ntib.h, "doru yoldan saparak bir kt kadna kaplan ve bana felaketler gelen" Ali Bey'in ve "'tutkulan yznden herkesin mut-suz olmasna yol aan" Mahpeyker'in serve-nini anlatrken, yazann amac okura bir ders vennek, mutluluu evin dnda aramann getirecegi felaketler konusunda okuru uyar-

maktr; bu toplumsal amac gerekletirirken, abartl bir dil kullanarak, kahramanla-n tek ynl ele alarak, rastlantlara, zverile-re, heyecanl davranlara yer vererek, konu dzenlemesi ve yaz teknii bakmndan

Fransz Coumcu (Romantik) romanlannn etkisiyle eski Trk anlatlannn etkilerini bir-

letirmeye ynelir. Namk Kemal'in, Coumculann geleneine

uyarak yazd, yaznmzda ilk tarihsel ro-man saylan Cezmfdeyse, XVI. yzylda III. Murad zamanndaki Osmanl-ran savalannda geen olaylan konu olarak alr. ki cilt olarak tasarlanan, ilk cildinde yine Coumcu etkiyle ve yazann siyasal grne uygun olarak, bu savalar srasndaki Osmanl yiitIlgi, yurdu iin her trl zveriye hazr insan tipi Adil Giray ile ehriyar'n ak anlatlr. Olaslkla ikinci cildinde de Cezmi'nin yks

Asl ad Son Pimanlk olan bu roman. sansrn izin vermemesi nedeniyle bu adla yaymlanmtr.

-13-

anlatlacakt; ama bu cilt ne yazk ki yazlmamtr. Romandaki kimi olaylarn genel ere-vesinde Peevi Tarihinde verilen bilgilere bag-

l kalmtr; Adil Giray gerekten bir tarihi ki-iliktir. ama Cezmi, yazann imgeleminden yaam bulmutur. Yazann bu romandaki

amac, kimi iir ve oyunlannda da iledigi "shim birligi" dncesidir. Mektup trnn yaznmzda ilk kullanldgi roman da Cez-midir.

Yaznmzda eletirinin de ilk rneklerini veren Namk Kemal, Celaeddin Harzemf.h, ntibf.h, Bahar- Df.ni, rfan Paa'ya Mektup, Tahrib-i Hariibat gibi yapt ve evirilerine yaz-

dg nszlerde, eski yazn'n yeni dneme el-verili olmayan yanlann eletirir; ancak ya-znsal biimler zerinde pek fazla dunnaz. Tahrib-i Hariibat, Ziya Paa'nn bir divan ya-zm antolojisi olan Hariibat adl yaptnn

eletirisidir ve Ziya Paa'yla arasnn almasna neden olmutur. Cokulu zyaps, eletirilerinde de aka grlr.

Tarih ve yaamyks trndeki yaptlannda da, ayn cokulu dille, slam birligi, Os-

manl yigitligi, devletin kurtanlmas iin neler yaplmas gerektigi konularna sk sk degi-nir. iirlerinde, oyunlannda ve romanlann-daki konulan, bir de gretici bir biemle bu tr yaptlannda da iler.

Oyun yazarl Tiyatroyu, "Bir milletin sz syleme gc yaznsa (edebiyatsa), Yazn'n yaam bulmu sz syleme gc de tiyatrodur," diye tanm

-14-

layan, elencelerin en yararis olarak nitele-yen ve, "Gzel bir oyun okumann, oynand

n grmek kadar tat vermese bile, yine ro-man okumaktan daha iyidir. nk oyunda duygular daha iddetle betimlenir," diyen

Namk Kemal. toplam alt oyun yazd; ancak salnda bunlardan yalnzca Vatan ydhut Silistre'nin oynandn grd. Kara Bela oyunuysa, yazann lmnden sonra yaym

land. Namk Kemal oyunlan iledikleri ternalara

gre iki kmeye aynlabilir: Bunlardan birinci-si, yazann iirlerinde de yer alan "vatan sevgi-si", "vatan yolunda" alma ve ''bu ugurda ca-

nn bile saknmama" temas ilenen tarihsel oyunlardr: Vatan ydhut Silistre'de, Silistre kalesinin, Rus olduu net olarak belirtilmeyen

dman igaline kar gsterilen yiite sa-vunma anlatlr; konusu Hindistan'da geen ve Hugo'nun Cromwe oyunundan etkilenen Cel.dleddin Harzemdh'ta zorba yneticilerin yergisi ilenir; bu oyun epey uzun oluu ve

karmak plan nedeniyle okunmak zere ya-zlmtr; yazann sahne tekniine ve diline en uygun olan, kimi sahnelerinde Shakespea-re'dan (Hamlet vb.) etkilenerek esinlenen Gl-nihal'de de yurt sevgisi cokulu bir dille sergi-lenir. kincisi, Tanzimat tiyatrosunun sk ile

dii "genlerin birbirlerini grmeden evlendi-rilmelerinin kt sonulan" temasn ileyen toplumsal konulu oyunlardr: Akij Bey, yaln diliyle dikkati eken ve aklann lm de

~nde birlemeleri temasn ileyen Zavall o-cuk, bu kmeye girer.

-15-

Nfunk Kemal, anlatlannda olduu gibi, oyunlannda da Coumculuun, zellike Fran-

sz Coumculuunun etkisindedir.

Yaptlar: iir: Nfunk Kemal'in salnda yaymianm iir kitab yoktur. iirleri lmnden son-ra eitli zamanlarda yaymlanmtr; btn

iirleri bir arada u kaynakta bulunabilir: Na-mk Kemiil'in airlii ve Btn iirleri (Hazrlayan: nder Ggn, Atatrk Kltr Merkezi

Bakanl Yaynlan, Ankara, 1999); Roman: ntibdh veya Sergzet-i Ali Bey (1876); Cezmi (1880-1882). Oyun: Vatan yahut Silistre (1873); Zavall ocuk (1873); Akij Bey (1874); Glnihdl (asl ad Son Pimanlk'tr, 1875); Ce-ldleddin Harzemdh (1875), Kara Bela (1910). Yaamyks: Evrdk- Perian (Dalm Say-falar, 1872), Terceme-i Hdl-i Nevrz Bey (Nev-ruz Bey'in Yaamyks, 1875). Tarih: Devr-i

stild (istila Dnemi, 1867); Bdrika-i Zafer (Za-fer imei, 1872); Silistre Muhasaras (Silistre

Kuatmas, 1873); Kane (1874); Osmanl Ta-rihi (Tasarlanan 14 cildin yalnzca 4 cildi kabilmitir, 1908-1909). Eletiri: Tahrib-i Hard-bdt (1874); Takib-i Hardb.t (1875); Me Prisons Muhdhezesi (Me Prisons Eletirisi, 1885); rfan Paa'ya Mektup (1887); Mukaddeme-i Celdl (Celaleddin Harzemah Oyununun nsz, 1888); Renan Mdafaan.mesi (Renan Savun-mas, 1908). teki trler: Bahdr- D.ni (1874); Mntahdbdt- Tasvir-i Ejk.r (Tasvir-i Ejkdr gazetesinde km makalelerinden se-meler, 1886); R'yii (1898).

-16-

Dil ve Yazn konusundaki yazlannn ta-mam iin bk. lmnn 100. Yl Mnasebe-tiyle Nfunk Kemal'in Trk Dili ve Edebiyat zerine Grleri ve Yazlan (Hazrlayan: Ka-zm Yeti, i. . Ed. Fak. Yaynlan, istanbul, 1989).

Vatan yahut Silistre'den nce Yaznmzda yaymlanan ve oynanan ilk ti-

yatro oyununun, inasi'nin air Evlenmesi (1860, yazl: 1859) oldugu kabul edilir. "Elerin grc yntemiyle, birbirini grmeden

evlennelerinin yol atg gln durumlar" konu alan bir tre gldrs olan air Evlen-mesfnin, Metin And'dan grendiginize gre, "... sahneye kondugunu gsteren her hangi bir ize ratlannantr." Sahne teknigi ve kur-gulamas bakmndan bat tiyatrosundan; bir-birinin kart kiilerin ilenii bakmndansa ortaoyunu, karagz gibi geleneksel gsteri sa-

natlannn tiplerinden yararlanan air Evlen-mesfnin dili, konuma diline yakn yalnlktadr. Dolaysyla bu oyunun, tiyatro yazn iin iyi bir balang oldugu kabul edilir.

Ancak, air Evlenmesfnden nce de, en azndan saray ve evresi Batl anlamda tiyat-ronun ne oldugunu bilmiyor da degildir. Dal-mabahe ve ragan saraylannda Maliere'den eviriler yaplarak oynandgru yine Metin And'dan greniyoruz. Metin And, air Evlen-mesfnden nce oyun biiminde karlkl ko-numalardan oluan, Trke yazlm Nas-

Metin And, air Evenmesi"nden nceki lk 1Urke Oyun-lar, nklap ve Aka, stanbul. 1983, s. 6.

-17-

reddin Hoca'nn Mansb, Vaktiyi-i Acibe ve Havtidis-i Garibe-i Kefger Ahmed, eyh Hac Bekta, Hiktiye-i brahim Paa ve brtihim-i

Gleni ve Zor()la Hekim adl metinleri yayrnlarntr.

Vatan ycihut Silistre'den nce, Ahmed Ve-fik Paa'nn Maliere'den uyarlad Zor Nikcih (1869), Zorki Tabib (1869) gibi oyunlar var-dr. Ahmed Mithat Efendi'nin EyvaJi ise ayn yln rndr.

Vatan yahut Silistre Silistre, bu gnk Bulgaristan' da, Dobruca

blgesinde bulunan bir kenttir; Romanya snnnda, Tuna rmann kysndadr. Silistre ilk kez 1388'de Trkler tarafndan fethedildi; e-

itli zamanlarda el deitirdi. Knrn Sava (1853-1856) srasnda, ok kalabalk bir Rus ordusu tarafndan kuatlan kent, Musa Hu-lsi Paa tarafndan, btn yoksunluklara

karn krk bir gn kahramanca savunuldu. Bu savunma, tarihimizde "Silistre Mdafaas" adyla nldr. Paa'nn ehit olmasndan sonra da kaleyi alamayan Ruslar, ar kayplara ugradklanndan kuatmay kaldm1ak zo-runda kaldlar.

"Genel olarak oyunlann konusu ya hayilli olur ya da tarihsel bir olay temel alr ki Gl-nihai, Akif (Bey) ve Zavall ocuk birinci; Si-listre ile Celal de ikinci ksrndandr," diyen Namk Kemal, Vatan yahut Silistre oyununun konusunu yukarda sz konusu ettigirniz ta-rihsel olaydan alarak zgr bir biimde ile- agy.

-18-

mitir. Asl ad Vatan olan oyun, sansrn bu ada izin vennemesi zerine Silistre adyla oynand ve yaymland; daha sonra Vatan ya-hut Silistre adyla bilindi.

Oyunda, Silistre kalesinin igali zerine kaleye koan gnliilierin yks ile slam Bey ve sevgilisi Zekiye'nin aklan i ie anla-tlr. Zekiye erkek klna girerek kaleye g-nll giden slam Bey'in peinden gider ve kendisi de gnll yazlr. Bir ok yiitlik ola-yndan sonra, dman ekilir. Bu arada ko-mutan Miralay Sdk Bey'in, Zekiye'nin lm

sand babas olduu anlalr. Kale zgrl-~e. sevgililer de birbirlerine kavuur.

Bu konu geliimini, Namk Kemal kendi "vatan", "ancak vatann kulu olan birey" d-

ncelerini seyirciye yanstmak zere se-mitir. Oyunda tiyatrosal eylem (aksiyon) pek yetkin olmamakla birlikte, Batl anlamda "perde" ve "meclis" blmlernesiyle biim ba-

kmndan sahne tekniine uygun ilk tiyatro yaptmz olduu sylenebilir.

Vatan yahut Silistre, oyunlannda Victor llugo'dan ve Shakepeare'den esinlenen Na-

nk Kemal'in genel olarak etkisinde olduu Coumcu akmn olay gelitinne, kiileri canlandnna, sahne dzenlemesi ve sahne dili uygulamalan grlr.

Oyunun, Namk Kemal'in bir az da dne-min insanna rnek olarak dlemledigi, ka-

rarl yurtsever tipler olan kahramanlan, tek boyutludur. Kendilerine zg olmaktan ok, Coumcu tiyatronun Batl rneklerinde g-rlen kalplam tiplerdir. Toplumsal ko-

-19-

, ..

numlan geregi slam Bey. gzn budaktan saknnayan bir yigit; Zekiye, ak uruna lm gze alan ak bir gen kz; Stk Bey, yigit ve arbal bir komutan; srekli, " ... kyamet mi kopar!" diyen Abdullah avu, i-tenlikli bir askerdir.

Oyunun dili, Namk Kemal'in baka tr-deki yaptlannda grlmeyecek denli yaln

dr. Bu da, hem siyasal grlerini seyircilere aktannak isteyen yazann. sahne dilinin nasl

olmas gerektiinin farknda olduunu gste-rir.

Vatan yahut Sistre, oynandktan bir sre sonra Almanca'ya da evrilip yaymlanm, yurt dnda eitli lkelerde de temsil edil-

mitir.

Not: Trk Klasikleri dizimizin daha nce kan kitaplarnda, yazarn anlatmn gnmz diline uyarlan, konumalan da aynen alp bilinmeyen szckleri dipnotlaryla vermitik. Vatan yahut Si-listre, oyun trnde bir yapt oldugu ve yaln bir dille yazld iin, bilinmeyen az sayda szc dipnotlarla aklayarak gnm diline uyarladk. Bunu yaparken, yazarnn cmle yapsna hemen hi dokunmadk ( ) iindeki bir ka szck, anla-

m daha belirginletinnek iin konulmutur.

-20-

ADAYI

Ey vatann hayatn koruma urunda ca-nm veren mcahitled

u degersiz yaptrnn konusu, alaylannda silah kullanmak erefine ulatgmz Osman-l askerinin n dnyay tutan yigitliklerin-den biridir. Sizin anmz ilana .altm. Onun iin (bu) degersiz yaptm, deersizliini aka sylemekle birlikte. size adyorum.

Vatann ne demek olduunu bilen kalem sahiplerinin, onu korumak iin yapabilecei

ey, askerde, Allah gstermesin, (bir) felaket grrse (onlarla) birlikte lmek, zafer grrse milletin teekkrn dile getirmektir.

Yaasn askerimiz! Yaasn vatan!

1 Cihat edenler; din ~da savaanlar.

-21-

Kemal

VATAN yahut SLSTRE Drt perde tiyatro

ZEKiYE HANIM HANiFE HANIM

ISLAM BEY,

KLER

Gnll zabit* AHMED SIDKl BEY. Miralay** RSTEMBEY, ABDULLAH,

I3R KAYMAKAM I3R BNBAI BRNC zABiT

IKiNC zABiT NC zABiT NEFERLER****

GNLLLER

Subay . .. Albay. Yarbay . .... Erler; rtbeslz askerler.

Kaynakam

Miralayn avuu

PERDE I

(Perde almca kenan sokaa bakan bir oda grnr. Zekiye, Amavutlua zg dz-gun giysisiyle mindere uzanm, elinde bir ki-tap, nrde bir mum. slam Bey de sokakta gezinir.)

Birinci Meclis1

Zekiye (Kitab yastu zerine brakarak) - Ah! Nineci;im!2 Nineci;im! Gnlme niin bu kadar yumuaklk verdin? Dncemi ni-in bu kadar atn? Sen de imdi kzn grsen

okuttu;una piman olurdun. Benim gnlm yle byk byk duygulara nasl dayansn? Benim beynim yle geni geni dncelere nasl tahamml etsin? Yregim ne kadar ar-

pyor! Sanki g;sm yerinden koparacak da d an frlyacak... Beynim ne kadar sklyor! Sanki bam paralayacak da evreye da;lacak... (EUerini yzne kapayarakl Nineci;im!

Nlneci;im! Dfuma babam dnmek iin a-lt!;n, hazrlad;n dncede bakas geziyor! IJfuma seni sevmek iin terbiye etti;in, byt-

1 Oyunda, kiilerin sahneye gii klanyla degien, perdenin alt blmielinden her bii.

2 Oyunun yazld dnemde bu szck "anne" anlamna kullanlr d.

-25-

tgn gnlde bakas hkmediyor! Seni ba-bam okutmu, onun yoluna ldn. Beni sen okuttun, yoluna lmek degil, ldgne agla-mak bile batnma gelmiyor! Ah! Daima o! G-zmde o! Hayallnde o! Aklmda o! O! O! O! Bir kere sokakta grdm, keke yzne baktgm zaman gnlme den ate gzlerimi eritey-di... Daha bir bakta vcudumda ne kadar gcm varsa toplayp da gzleriini baka ya-na evirmek istedim. Eyvah! Ne vcudumda g buldum, ne gzlerime hknm geti. Sanki mrmde grdgm, iittigim, okudu-gum, dndgfm ne kadar gzel ey varsa hepsi bir yere toplanm da, bir insan yz ol-mu karma gelmi idi. (Bir az dndlden sonra) Hayat ne garip hal imi! Bir ka gn nce yanmda biri aglasa, gznn ya neesinde dklyor sanrdm; bu gn kulagma kahkahalar agt sesleri gibi geliyor! Bir ka gn nce gaml gaml bulutlarda imek ak-

tka biri glyor gibi grnrd, bu gn ye-ni alm gllerde ig grsem birinin gzya

dklm sanyorum! Bir ka gn nce y-zm glyordu; sanki her ey de benimle bir-likte glyordul Bu gn gnlm aglyor; san-ki her ey de gnlmle birlikte aglyor! Gene sabah oldu, gene gzme bir dakika uyku gir-medi... (Muml.an sndrerek) Zavall m um! Acaba ben de senin gibi yana yana tkenip gi-decek niyim? Be dakikack uyuyabilseydim, belki dmde grrdm de ayaklarna kapa-nr, gnl.mn zelrini dkneeye kadar doya doya aglardm ... Allahm O mektt1p ne idi? Atele yazlsa insann yregini o kadar yak-

-26-

maz. Okuduka gzlerimden sanld yzme, .t~sme doru damla damla alev paralan

nld... Bilmem stnin em getirdii zaman nasl utancmdan yerlere gemedim. nsan se-vincinden lmyor; ama ldracak! Mektup

;zn iittiim gibi ondan geldiini bildim. J

Zekiye (slam Bey'i grnce, sonsuz dere-cede bir teldla yanna komak ister, ama yi-ne kendini toplar. Bir zc bir sessizlikten sonra, kendi kendisine sylenerek, ama sz-n iittirerek) -Ya imdi her gn Allah'tan lmm istedigirnde hakkln yok mu? Biri grdyse bana ne der?

slam Bey - Kimsenin grmek ihtimaii yoktur. Bu kadar gnler, bu kadar gecelerdir kendimi gstermernek iin topraklarda yu-

varlanyorum ... Sabah alyor, gzler haia almaya balamad. Gece bitiyor, uyku daha yeni balad ... her gece buralan dolayorum, tecrbeme gven.

Zekiye (Memnunluunu gizleyerek, souk souk) - Sizi davet eden mi vard?

slim Bey - Allah akna ellerini yzne tutma. Dnyay (topu) bir gn grdm. n-k bana dnyadan ama sensin. Bir daha g-recek miyim? OrasmAllah bilir ... Deminden beri casus gibi pencerenin altndan szlerini dinledim. (Zekiye gcenikliini gsterir) Kaba-hatimin ne kadar byk oldugunu bilirim. Onu biri bana yapsa, benim gzmde kyamete kadar alaklktan kurtulamazd. (Zeki-yenin gceniklii artar) Haydut gibi pencere-den bir eve girdim. (Zekiye'nin gceniklii da-ha artar) Benim buraya girdigim gibi biri bi-zim eve girse, kann helai sayar ldrrdm. (Zekiyenin teld hep artmaktadr) Ne yapaym. ki, elimde degil... Seni seviyorum... senden aynlacagm ... Bu gn agzndan beni sevrligi-ni iittim ... Bu gn sana veda edecegim ... te gnln benden kanmak istedike ayakla-

-28-

rn bana dogru geliyor ... Ben de kendime sa-hip olaydm elbet de kendimi tutardm ... El-ld de senin yannda olsun, sulayc olma-

aya alrdm. Merhamet! Merhamet ki, lyle nurdan dklm vcuda tatan yaplu gnl yakmaz.

Zekiye (Gnlyle dvreesine bir takm tdd ve duraksamadan sonra, kendi kendisi-lle) - Bu kadar zamandr lm acsna daya-

yorum. Olmad ... olmad ... yine olmad. (slcm Bey'e seslenerek) istediin nedir? Ben k~ndi halimle urap duruyorum ... Birdenbi-rr peri gibi nme ktn, beni kendimden al-dn. Uyursam, dmde sen! Uyanrsam, ha-y{\Jimde sen! nsan iinde olsam, gnlmde Hr.n! Yalnz kalsam, karmda sen! Dfima sen! 1 l1ima sen! Vcudumu mu istersin? te esi-

inim. Canm m istersin? Al da kurtulaym. lslim Bey - Beni grdn zaman gzle-

rini evirmek istemisin ... yle mi merhamet-Kiz? Ben seni grdm vakit gnlmden ne

h1ller getiini bilir misin? Gz kapaklarm bir kere yumulup alncaya kadar arada b-tn mrm kayboluyar sanyordum ... Allaha bin kr olsun ki, sen de benim gibi, elinde olmakszn seviyorsun. Gnln sana stn ~oteliyor. Sen beni bir kere grdn. Ben seni bir kere grdm. te gnlmz ikiz yaratl

m, ite Allah seni bana beni sana vermi ... te sen can, ben vcut! Sen ak, ben gnl! Sen gzellik, ben ak! Sen, gne gibi, yz-ne baktka gzlerimi ya iinde brakyor

nn; ben, glge gibi, senin, yalnz senin aya-lnn altnda srnyorum! Biz birbirimiz-

-29-

den burada aynlrsak, tede birleiriz... Bu gn aynlrsak yarn birleiiz ... Ayn grn-rz, yine buluuruz ... Ayn sanlnz, her za-man biriz. Gel. yanma gel... Bana bir yemin et ki, gerek aynialm gerek aynlmyalm; dn-yada, ahirette, benden baka kimseye yar ol-

mayacaksn. Zekiye (Kendini tutamayarak)- Vallahi ...

(Kendini toplayarak, utanga bir sesle) Ben kendi kendime syleniyordum ... siz grnd-nz ... ben ... ben bir ey ... sylemedim. Syle-dim mi yoksa? Ne diyecektim? (Yine souk

kanlln kaybederek, sonsuz derecede hk-medici bir tavrla) Hem beni seviyorsun, hem niin aynlacaz?

slam Bey.- Gideceim. nk ... Zekiye (jkeyle szn keserek) - Zih-

nimden babamn, ninemin sevgisini kardm; kardeimin mezan gnlmde idi, onu da (sen) unutturdun. imdi hayilli de, kendisi gi-bi, kara topraklarda yatyor. Mezarn grme-den hatnma gelmiyor. Ne uykum kald, ne kendime sz geirebiliyorum ... ne bir eyde

isteim kald, kendinden baka gnlmde bir ey brakmadn. imdi de kendini elimden alacaksn, hem de mjdesini kendin getiri-yorsun. Kalbini yaracaktn da bana bu mer-hameti, bu insaf m gsterecektin? (Kendi kendisine jkeyle syleyip gezinerek) Sonun-da ne olacak? O bu memleketten gider, ben de bu dnyadan giderim. mrmn her tadn kaybettikten sonra kara topran nesi var? Bir ka dakikalk can acsndan m korkaca-m?

-30-

!alim Bey (Kendisini tutumayarak atlili - Gldecegirn

Zekiye (Yanna koup szn keserek) - nce beni ldr.

lalim Bey (itmemi gibi)- Gideceim Zekiye (Yine szn keserek)- Sende o

kadar erkeklik yoksa, ben kendimi ldr-rrn.

lslim Bey (Bir srarl bir arballkla) - Gidecegirn ... gidecegirn ... gidecegirn ... yo-

hma cehennernin ateleri salsa yine gidece-an. gsme Azrail'in penesi dayansa yine gtdeceirn, babamn rnezann inernek ge-rekse yine gideceim, ninemin vcudu ayarnn altnda ezilecek olsa yine gidecegim. ger-ekten benim iin lecegini bilsem yine gide-ce~rn.

Zekiye ( jkeyle gezinerek, sesi iitilecek tonda, kendi kendisine) - Ah, inanmyor! Kr.ndi iin lecegirne inanmyor ... belki ld-Aiin zaman da inanmaz. (jkeyle slam Jly'e dnerek) Gideceksin ... gideceksin ... ni-;t gideceksin?

slim Bey (Arballkla) - Kandil gecele-ri kabristan ziyaretine gidersin a.

Zekiye ( .fkeyle) - Giderim ... sonra? !alim Bey- Hi benim ocandan ora-

hnda yatar adam grdn m? Atalanndan krk iki ehit ad bilirim, rahat deginde l-m bir adam iitrnedirn. Aniadn a? Bir adam iitnedirn... Devlet sava am. Dman snrcia ehitlerimizin kemiklerini, top-

rtklann inerneye alyor. Hi nasl olur ki, dmann silah vatana evrilsin de, kar-

-31-

smda nce benim ggsm bulmasn? Hi nasl olur ki, vatan tehlikede bulunsun da, ben evimde rahat oturaym? Hi nasl olur ki, devlet yerinden oynasn da ben mhlanm gi-bi burada kalaym? Hi nasl olur ki, vatan sevgisi bu gn her eyden kutsal olsun da ben yalnz senin aknla ugraaym? Hi na-sl olur ki, dnyada her eyin ilerledigini bilip dururken, ben babamdan, atalarmdan aag

kalaym? Vatani Vatan! Vatan tehlikede diyo-rum ... iitmiyor musun? Beni Allah yaratt, vatan bytt. Beni Allah besliyor, vatan iin besliyor. Ben anann karnndan vatana gel-digim vakit atm, vatan karnn doyurdu ...

plaktm, vatan sayesinde giyindim. Vatanrnn nimeti kemiklerimde duruyor. Vcudum vatann topragndan, nefesim vatann hava-

sndan ... Vatannn ugrunda lmeyeceksem, ya ben niin dogdum? Ben adam degil mi-yim? Grevim yok mu? Vatanm sevmeyeyim mi? Ah, vatann sevmeyen adamdan, sana

nasl sevgi bekleyebilirsin? Zekiye- Eger ... vatan ... Vatan olunca ...

ben ... ne derim? Ben ... ben ne diyebilirim? Git! Git beyim! Dnyann bu haii de varm! Ben vatan bilirdim, ben vatan szn iitmitim. Ancak iki yregi birbirinden kopanr

sanmazdm. Benim gnlm kopard, hala iime kanlan akyor. Gzrole grm gibi biliyorum. stedigi kadar aksn. Git beyimi Ben olsa olsa, bir iki damla ya dkerim. zin vermezsen onu da dkmem, gnlmde sak-lanm. isterse her damlas bir damla zehir ol-sun. Kavgaya gideceksin degil mi? Vatann

-32-

llu gideceksin, degil mi? Beni de unut. dn-yay da unut ... Ben ... ben bir mektubunu bi-IP INknem. naallah esenlikle gelirsin. O Vttklt lmrada bir kul bulursun. Ben her vakit

luluum ... Yok eger. .. Ofl Sanki her sz 1ftyledtke cigerimden bir alev kopuyor da

buazma sanlyor. (iddetle alayp yere ka-panr.)

!alim Bey - Bari ben tekmil edeyim. Eger v.&tnm iin ehit olacak kadar baltm varsa, o zaman sen de istedigin adam seebilirsin.

Zekiye - Allah yz bin kere canm alsn. Bana gznn nnde ellerimle gnlm pa-ralatacaksn? Sen ehit olursan m? O vakit benim dnyada ne ilgim kalr? Ben niin ya-tRyacagm... Hayatndan bkanlara dnyada lmden kolay bir ey mi olur? Beni gerek-

ler yolunda lemez mi zannediyorsun? Bir kere yzme bak. lden ne farkm kalm IKendi kendisine) Acaba birbirinden aynlm la lm iki garibin topragn havada birlellrecek kadar olsun felegin insaf yok mudur?

(Aka bir tavrla) Gel beyim ... benden bir ye-in istemiyor muydun? Alemleri ak zerine yaratan Rabbimin bin bir ismille yemin ede-rim ki, dnyada da ahirette de Zekiye senin-dir, senin kulundur.

Islam Bey- Ben de Allahn ... Zekiye (Szn keserek) - Sus! Yemin

edeceksen istemem. Azndan bir yalan kabllecegini bir dakika dnsem, o dakikada

ldnnm. Ah! Bilsen seni gzm nasl gr-yor? Gnlm nasl biliyor? Yzne baktka

Allahn bag canlanm da nmde geziyor -33-

sanyorum. Sen erkeksin ... belki byle eyler hatnna gelmez. Seni grdke ne dnyorum bilir misin? Buradan gittikten sonra zih-nimde kalacak hayiliini kskanyoruru da, be-ni btn btn unuttugunu istiyorum. Deli-lik ... degil mi?

sliim Bey- Allah akna bir az gayret brak ki, veda edebileyim. Benim gnlm de-mirden mi sanyorsun. (Kendi kendisine) G-rev yolunda her eyi feda etmeye dnyada herkesten ok kendimi hakl bilirken, on yedi

yanda bir kz kadar olamadm. Ben kede-rimden aglamamaya alyorum, o merha-metinden glmekle ugrayor. (Bir az dndkten sonra) Bundan sonra lrsem, hatta senin iin bile gam yemeyecegim ... Vatanda senin gibi bir kz grmek, gzmde sana sa-hip olmaktan da byktr. (Uykudan uyanr bir hdl ile) Hem ... emin ol. .. dman zerime glle degil, yanardaj5lar, kuyruklu yldzlar atsa, yine lmeyecej5im.

Zekiye - Umut ... hayal... sliim Bey - Sen Allahn adaletini bilmez

misin? Zekiye - Bilmekle ne olur?

slam Bey - Bir kere dn. Vatan ki, herkesin hakkn, hayatn korurken onun

korunmas gerekince vatan evh1tlann snrlara krbala sryorlar. Vatan ki, herkesin gerek anas iken bir ok adamlar saglgn~ da stnden, hastalignda ilacndan gein-neye alyor; vatan ki her kan toprag

atalanmzdan birinin kanyla yogurulmu iken kimse zerine iki damla gzya dkmek

-34-

istemiyor! Vatan ki, krk milyon can besliyor; hala ugrunda isteyerek can verecek krk ki-

iye sahip olmam! Vatan ki, bir zaman klcnn sayesinde bir ka devlet yaarken imdi bir ka devletin yardmiyle kendini muha-faza edebiliyor! Vatan ki. hala erkeklerimiz anlamn bilmiyor, kadnlarmz adn iitme

mi; ite, kibir say, gurur say, delilik say, her ne sayarsan say! Ben o vatan sana bana muhta gryorum. Ben yrekte asker ister ki, dncesinde ne kadar umudu. gnln-de ne kadar istei varsa. vatan sz ortaya

kar kmaz hepsi birden sabaha rastgelmi yldz gibi grnmez olsun; sen y~ratlta ana ister ki, vatana benim gibi ocuk yetiUrsin. Ya Cenab- Hakk'n adaletine, hikme-tine nasl yakr ki, bu vatanseverlik dneesi memleketimizde daha anasnn karnma yeni dm ocuk gibi kck bir ey Iken; seni, beni dnyadan alsn da o dncenin de, o dnce sahibinin de varln ama braksn? Estafurullah ... ' Bir kad

nn karnn yarp da iindeki sa bitmedik asumu paralamak, Kalabaka haydutlanna yakr ... Kader yle zulmlerden uzaktr ... Elbet de uzaktr. Hem yaayacaz, hem va-

tunn gelecekteki talihini greceiz. hem tiinyada vatan yoluna lmeyi bin yl yaanaktan hayrl bilir ocuklar brakacaz. ok zaman gemez beni karnda sng,

krun yarasndan yaplm nianlarla ss-lrni grrsn ...

Zekiye - Haya.I! Hayal! Babam da byle Tunn'dan beni baglamasn dilerim.

-35-

eyler sylermi! Babam da byle umutlarda bulunurmu! Ninem her gece anlatrd ... So-nucunda ne oldu. Hala ld yeri kimse bil-miyor!

slim Bey- Neden ld kamsna van-yorsun?

Zekiye - Hi sa olan adam on be yl sevgili haremine,' sevgili oluna, sevgili kzna bir haber olsun gndermez mi?

slam Bey - Kim bilir! nallah esenlikle u savatan dnmek nasip olsun, ben sana elbet de babandan bir haber alnm.

Zekiye - lm adamn ne haberi ola-cak?

slam Bey - Mezarn olsun reniriz a. Vakit yaklayor. Gel seninle merte bir veda edelim. O nurdan parlak, glden temiz aznla vatanna dua et... Elbet de Allah kabul eder. (Kendisini tutarak ve glmserneye a-

larak) Gzlerinden dklen inci taneleri nedir ya? Hani dayanacaktn? Hani alamayacaktn? Bir az glmez misin? Gl yzn glmsemeden aynldka, baygn gzlerin-den daha malzun duruyor. (Kendi kendisi-ne) Merte veda bu ise. akasn Allah kim-seye gstermesin. Gayret... Bir az gayret edelim ... Seni Huda'nn2 birliine emanet et-tim ... Vatamna duay unutma. te ... te ... Ben gidiyorum ... Ben gidiyorum ... (iddetle

atlarak) Gidiyorum ... Gidiyorum ... Yaasn vatan! (Zekiye oturduu yere ylr, slam Bey kar)

Eine; kansna. 2 Tann'nn.

'Oncii MecHs

Zekiye (Bir iki dakika o durumda kaldklm sonra odann her yanma gz gezdirerek) - Sonunda gitti ... Yoksa d m idi? Ah ...

lcvtnecek bir ey olayd, belki d kard. Beni de kendi gibi dayankl sar, deil mi? Osterdigim abaya inamr, yle mi? Ah! Gn-lnmde ne ateler yanyor. ci;erime ne haner-ler vuruluyor, gzmden ne zehirler akyor! Bilseydi, belki beni byle brakaca;na acrd da. ldrr yle giderdi. Beyim! Sen beni va-

hmn iin terk ettin, ben seni kimin.iin terk edeyim? Benim vatamm da sen idin, cam da sen idin. Topu (topu) iki kerecik grmek 111\Sip oldu. Grd;m vakitlerin bir dakikas

ert dnebilse, yerine olanca mrm feda rderdim. imdi yanmda idi, tutarnadm HAle'\ ba;rsam sesimi iitecek ... Sanki gnln 1"11 var, penesini atyor da bogazm skyor; nefesime yol vermiyor! Hala kosam arkasndan yetiecegim... Sanki gnlmn zinciri var, vcudumu sanyor da gcm kesiyor,

ttyaklanm birbirine dolatnyor. Ayrlk ... Ay-rlk ... Yine ayrlk ... Yine ayrlk ... Yine ayr-

lk ... Ah! Sanki nefes mi alyorum ... Camnn llr paras kopuyor da agzmdan yere dk-liiyor. (Bir az dndkten sonra) Niin l-

bekleyeyim duraym? Aslnda her nefeste liitn mrm gidiyor. Aslnda ben bu du-nmda gn yaamam. Bu gn lversem e olur? Gnlmn paralannadk neresi kal-d? Varsn zerinde bir de bak yaras bu-

37-

lunsun. (Bir az dndkten sonra) Ya o ... O yaayacak... Eer duyar da benden sonra kendisini ldrrse ... Niin? Niin ldrsn? Onun vatan var, vatanna hizmet edecek ... Vatann benden ok sevneseydi, gitmezdi... Sanki ldkten sonra her zaman hayalinde mi kalacam? Ninemi gzmn nne getir-mek istiyorum da, mmkn olmuyor. Zavall

kadnn belki mezarda gzlerine baksalar hala bebeinde Zekiye'si bulunur. O her za-man beni dnsn? Kara toprak neleri rt-mez! Yokluk iinde neler kaybolmaz! (Bir az

dndlden sonra) Ya benden sonra ... Ya benden sonra bir ... bir bakasn severse ... Dnya bu ya ... kim bilir? Yemin de etmedi... Ben ettirmedim. (Hayalet gnn gibi korka-rak ve minderin stne ylarak) Yok. .. Yok .. . O, dnyada benden baka kimseyi sevnez .. . Kimseyi sevnez. Severse mezarm paralar, kanl kefenimle nne kanm. (fkeyle ac

ac glerek) Ben onun yoluna leyim de, o bakasn sevsin! Ah! Kendimi ldrp de

dmanm dmansz m brakaym? (Yine mindere kapanarak) Yarabbi! Yarabbi! Ben mezann ylanlanna. yanlanna razym ... Gzmn nnde korkun korkun hayaller geziyor! Nineciim! Nineciim ... Kara toprak-larda yatacana kznn yannda bulunsan ne olurdu! A ... Kollarn a ... Kucan a ... Ah ... yorum ... Korkuyorum ... Kendi ha-yalimden. kendi dncemden ... Kendi ken-dimden korkuyorum... Kucan amazsan. hi olmazsa mezann a da, ben de bir kesine sokulaym ...

-38-

; , Drdnc MecHs

Zekiye odada; slam Bey ne gnlller darda

slam Bey (Sokakta) -Arkadalar, hep buradayz deil mi?

(Zekiye sesi iitir, sk sk pencereye koar, camm bir yanma saklanr.)

Bir Gnll (Gz ile evreyi szerek) - Hep buradayz.

slam Bey- Kardeler! Bayrama toplan-nsnz, 1 vnrm. Ancak, bilmem benden ennun olacak msnz? Ben kavga:y:a gidiyo-rum. Fakat lmek niyetiyle gidiyorum. Aylm yok, stiyenler yanma gelsin. Yama dn

em, dnenler evremden ekilsin. Rahat aramam, arayanlar arkama dmesin. Kur-'$Undan glleden korkmam, korkanlar kanla-

nun yaunda otursun. Mmkn olsa, btn vatan kardelerime u zayf vcudumu siper

r:deceim; mmkn olsa vatanm gnlmn Iinde saklyacam, gsm para para ol-madka bir tana kimsenin elini dokundur-ayacam ... iitiyor musunuz? Sylediim Rzleri anlyor musunuz? lm korkusunu btn btn gnlnzden karmak elinizden gelir mi? Gsnz vataun snrn korumak Iin yaplm islilkarn deerinde bilmek eliniz-den gelir mi? Kendinizi imdiden lm tut-

nak elinizden gelir mi? lmnz aramaya lo(idebilir misiniz? Biz vatau koruyacaz. Allah dR bizi koruyacak... ko rumazsa yine kendisi

Islam Bey, gnllleri bayrak aarak topluyor.

-39-

bilir. Kendinize bu kadar gveniyor musunuz? Nereye gidecegimizi bilseniz, nereye gideceimizi benim gibi gznzn nne getirseniz ...

phe etmem ki, hepiniz benim gibi olurdu-nuz. Arkadalar! Tuna boyuna gidecegiz ... Tu-na bizim iin ab- hayattr. Tuna aradan kal-karsa vatan yaamaz; vatan yaamazsa, va-tanda hi bir insan yaamaz ... Belki yaayan bulunur. .. Evet! Belki bulunabilir. (Byk bir jkeyle) Yok. .. yok. .. Yaayan bulunur; ama insan deildir. nsan vatannn ayaklar altnda

inendiini grrse yaamaz. insan kendisini besleyip bytenin ayaklar altnda inendigini grrse yaamaz. Kendisini besleyip by-teni ayak(lar) altnda grp de yayan. kpek-ten alaktr. Kardelerim! nsan kpekten d.l ak deildir. insan hi bir vakit kpekten de-il, hi bir eyden alak olamaz. nsandan b-yk bir Allah var! Allah vatana sevgiyi emredi-yor. Bizim vatanmz, Tuna demektir. nk Tuna elden gidince, vatan kalmyor. Tuna k

ysnn neresini kantnrsarz iinden ya ba-banzn, ya kardelerinizin bir kemii bulu-nur ... Tuna'nn suyu bulandka zerine kan topraklar, korunmas iin len vcutlan

oluturan maddelerdir. Osmanl nam iitileli Tuna geildi, bir ka kere geildi, bir ok kere geildi. Fakat bir vakit aln(a)mad. Osmanllar durduka, yine bir vakit aln(a)maz; hele Os-manhlar, Osmanlln ne demek olduunu bi-lirse, hi bir vakit alnamaz. Vatannz iin l-meye hazr msnz? Tuna boyunda lmekten ekinmez misiniz? Biz lmeyince, dman Tu-

Sylenceye gre. yaam veren su; bengisu. -40-

t'dan geerneyecek Geenler bizi ya lm vn da yaral bulacak. Ben leceim diyorum, ll,;lnizde lmden korknayan kimdir? Arkam-inn aynlmamaya Allah'la yemin eder misiniz?

Gnlller-Allah'la yemin ederiz. Besa! 1

lksa Besa! Istim Bey- Beni seven bir vakit ardmdm ayrlmaz ...

Beinci Meclis

Zekiye yalnz

Zekiye (Pencerenin kenanndan ac ac g-lt'rek) - Beyi seven bir vakit ardndan ayrl

azm! Bak, sz sylerken vatandan baka hlr ey dnr m? Bak, hi hatnna gelir mi ki, burada bir zavall var; kendisinden ay-

rlmay canndan ayrlmaktan beter biliyor da uyrlmamaya are bulamyor! Seni seven bir vakit ardndan ayrlmaz, yle mi? te ben de

nynlmayacagm ... Amma erkek deilmiim ... Kim bilecek?

Altnc Meclis

l:: Zekiye, Hanife

Hanife (Odaya girerek) - Kzm! Hanm kzm!

(Zekiye Teldla bir odaya koar) Hanife - Nereye gidiyor? Nereye gidiyor-

sun? Kzm! Benim hanm kzm! Ben hasta "'Pek ok; epey"' anlamna gelen bu szck, burada, "'Haydi"', "'yryn gidelim"' anlamna kullanlm.

-41-

olunca bir fincan ilac iki saatte getirir; kendi istedii i iin, bak keklik gibi sekiyor!

Zekiye (Yan giyinmi olduu halde odaya girer, Hanife'yi grmez, bir yandan giyinir) - Kardeimi Efendim kardeim! Kucamda ldgn zaman arkandan ktg iin sakla-

mtm. imdi kim bilir ben kimin kucanda leceim de arkamda bulunacak? Hastalk bularm! Keke gerek olsa da, bana bu-lasa ... Keke benim de bir kardeim olsa da, onun kucanda lsem.

Hanife- Bu nasl klk? Ne yapyorsun? Zekiye (fke ve zntyle titreyerek)

- Gel buraya kadn! Beni balelere gtr de erkeklere gster diye sana kim dedi? Bana bir erkekten mektup getir diye sana kim dedi? Kim dedi? Kim dedi? Syle bakaym?

Hanife - Kzmi Hanm kzm! Ne oluyor-sun?

Zekiye-Ne mi oluyorum? Ben bilir mi-yim, ne oluyorum? ldnyorum, aldm ba-

mdan gidiyor. Kendimi ldreceim. Ania-dn m? Sebep de sensin... Hepsine sebep sensin ... Hepsine ...

Hanife - A kzm! Ben ne yaptm? Zekiye - Ne mi yaptn? "Beni seven ar-

kamdan ayrlmaz," dedi, iitmedin mi? Sesi hcila buralar dolduruyor, iitmiyor musun? Yreime sanlan aslan penesini grmyor musun? Beni ekiyor ... Bilmezsin ki, nasl e-kiyor? Bir kere de yzme bak! Hi benim gz-lerimi byle kan iinde grdn m? Hi benim yzm byle toprak renginde grdn m? ekiyor ... Aslan penesi ekiyor ... Ta yreim-

-42-

dt" ... Ta can evimde ... Sebep de sensin ... Anla ht ben ne yaptm deme ... (Mindere kapanp a

lnarak) Keke memelerinden agzma st yert-e zehir alataydn da bu hallert grmeyeydim.

Hanife- Kzm! Harnn kzm! Hay Allah l'tnm alsn. Ne diyecegimi de bilmiyorum.

Zekiye (Kendisini toplayarak) - Stnine-cl:tim! Benim merhametli stninecigim! Ben 11ana byle ac szler syler miydim? Ben se-

ln byle yzne bagrr mydm? Elimde de-QII... Kendimi tutamyorum. Ah! Halimi bil-mezsin ki ... Stninecigim ... Verdigin st ilik-lrrimde duruyor. Hala gzmn nndedir. 1 ien ocukken aglasam kedertnden ac ac lo(lerdin, glsem sevincinden gzlerin dolar-

d. Ben keyfimi bozsam hastalanrdn, hasta-lansam sen lm haline gelirdin. Bak bu ya~ a geldim de hala kucagina yakyorum ... Benim iin agladgn elvermedi mi? Dktgn yalar yzne yer etmi! Gnln m kr

dm? Sen gcenmezsin, degil mi? Sen bana helal edersin, degil mi? Stninecigim! Nineci-/o'tim! Hakkm helal et! Ben gidiyorum.

Hanife- Kz sen ldrdn rm? Beni ak sa-mla tmarhanelerde mi srndreceksin? Nereye gidiyorsun?

Zekiye- Ah! Nasl seviyorum bilsen! Git-mezsem mutlak kendimi ldrecegim. Dn-yam, ahiretim yklacak ... o da grevim degil. Cehennemde azap ederse Allal eder. O dn-yada kalacak, o ... Ben kara toprakta yataca-

gm, o belki bakasnn ... (iddetle Hanife'nin kucana koarak) Ah! Nineciim! Sanki ni-nem mezardan km da giysilerini degitir-

-43-

mi. Beni brakl Beni dndme! ldrdgm ister misin? Ne kendimi ldrebiliyorum ne l yaamak elimden geliyor. (Alayarak) Gidecegim. Gidecegim. Onu seven bir vakit ardndan aynlmazm!

Hanife (akn akm) - Kzm, kzcagzml Hay ayaklarm krlayd. Hay agzm kuru-yayd. Hay Allah bin trl bel:ln vereydi de ...

Zekiye - Sus! Kendisine kt dua etme! Ben imdi kendimde degilim. Aldm bamda yok. lmden beter biiller geiriyorum. Ce-hennem azab ekiyorum, degil mi? te bana bu belalarn bir dakikas, imdiye kadar yaaymdan tatl geliyor! imdi gidecegim. Kim bilir, bu gece hangi aacn altnda, hangi me-

zarn stnde yatacam? Kim bilir, evremde akrep mi bulunacak, ylan n dolaacak? Kim bilir, a m kalacam, susuzluktan n lece-gim? Gidecegim... Yine gidecegim... slam'n

arkasndan gideceim. O da benim gibi "Gide-cegim. gidecegim!" diyordu. (Zekiye bu szleri sylerken, Hanife gittike aur. Zekiye gittik-e jkelenerek merte bir tavrla) Gidecegim.

Gideceim. O gitti, ben hala burada duruyo-rum. (Zekiye kapy gltyle rter kar.)

Yedinci Meclis

Hanife yalnz

Hanife (Kendisini toplayarak) - Ah! Nere-ye? Kapy paralami Hala gidiyor. Kzm! K

zm! Zekiyel Gerekten gidiyor, gerekten git-ti. Ah! (Mindere ylr)

(PERDE KAPANIR) -44-

PERDE U

(Perde alnca Silistre kalesinin bir tabya-trda tede beride bir takm gnlller otur-mu. Zekiye, erkek giysisiyle ilerinde gr-rar.)

Birinci Meclis

Gnlller, Neferler, Abdullah avu, Zekiye

Bir Gnll - Sus un ... Susun ... Baka Bir Gnll - Ne var? nceki Gnll - Mzkay iitmiyor mu-n?

lkin ci Gnll - Ey, telan ne? te as-krr ~eliyor.

Birinci Gnll - Hava kavga havas ... Zekiye - Mzka kavga havas alyorsa

hiz de kavga trks syleriz. lkinci Gnll - unun da ocukluguna

bnk! Abdullah avu - Bunun ocukluk nere-llhde? Kavgada kavga trks sylemekle luy:inet mi kopar?

Birinci Gnll - Camm susun ... Bir Ka Kii Birden - Gelin trkye! Ge-

Un trkyel -45-

Hepsi Birlikte:

Amllimiz, efkanmz ikbal-i vatandr. Serhaddimize kal"a bizim hak-i bedendir

Osmanllanz ziynetimiz kanl kefendir

Gavgaada ehadetle btn kam alnz biz Osmanllanz can veririz nam alnz biz

Kan ile kltr grnen bayra@.mzda Can korkusu gezmez ovamzda damzda Her kede bir ir yatar topramzda

Gavgaada ehadetle btn kam alnz biz Osmanllarz can veririz nam alnz biz

Osmanl ad her duyana lerze-resandr Ecdadmzn heybeti maruf-u cihandr

Ftrat degiir sanma! Bu kan yine o kandr

Gavgaada ehadetle btn kam alnz biz Osmanllanz can veririz nam alnz biz

Top patlasn, ateleri etrafa salsn Cennet kaps can veren ihvana alsn Dnyada ne bulduk ki lmden de kalsn

Gavgaada ehadetle btn kam alnz biz Osmanllanz can veririz nam ainz biz1

1 ste;imiz, dncemiz vatann ykseliidir 1 Srurlannza kale bizim, beden topradr 1 Osmanllanz, ss-mZ kanl kefendir 11 Kavgada ehit olarak btn se-Vin duyarz 1 Osmanllanz, can veririz. n kazamnz biz 11 Kan ile kltr grnen bayramzda 1 Can kor-kusu gezmez ovamzda damzda 1 Her kede bir ars-lan yatar topramzda 11 ... 11 Osmanl ad her duya-m titretir 1 Atalarmzn byklgn btn dnya bi-lir 1 Yaratl, huy, de;iir sanma 11 ... 11 Top patla-

sn. ateieli evreye salsn 1 Cennet kaps can veren dostlara alsn 1 Dnyada ne bulduk ki lmden de

kalsn 1 1 ...

-46-

Ikinci MecU.

nceliller, Askerler, Miralay Sdk Bey

Sdk Bey - Kalede kalmak isteyenler bJr lnrufa ayrlsn.

Bir Gnll - Hep burada kalmak istiyo-r. ki, buraya geldik. Birbirimizden niin ay-f ltra~z?

1

Sdk Bey (Hi kimseye yz vermeyerek)

'

- A;:talar! Dman suyu geti. ehrin br tarfnda herkes birbirine giriyor. Memleket br Iki gne kadar btn btn kuatmaya uarayacak gibi grnyor. Allah zevW ver-mealn. devlet kalesini kendi askeriyle de ko-ruyabilir. iinizden her kim burada bulun-

tnk Istemezse, paadan izin var, hemen bu 1nn dan ksn.

Bir Gnll - Dman ok, asker az, bi-lll ctnha azaltmak m istiyorsunuz?

Abdullah avu -Asker az olmakla kyanrt i kopar? Azdan az olur, oktan ok.

Bdk Bey - Kyamet mi kopar? Kyamet , m kopar? Sen sus da bir az unlar sylesin.

Abdullah avu. -Ay, ben syleyince kyamrt mi...

Bdk Bey (Szn keserek)- Sbhan-Al-buhl' Agalar ... Kuatmada kurundan, glle-ebn baka alk, susuzluk da var. Kim kendi-lltil kurtarmak isterse ...

Blr Gnll (Miralaym karsna gelerek)

l l; yklma. 1 TAn'y her trl kusurdan. eksiklikten ayn tutann.

-47-

''""f"l

- Bey! Bey! Biz buraya kendi inidemizle gel-dik. Geliimiz ancak bu gn iin idi. Siz bir elinizle bize dman gsteriyorsunuz, bir eli-nizle kaacak kapy! Sama sakalma ak

dmediine mi bakyorsun? Ben yaadm yeter gryorum. Kefenimi boynuma, ehitligi gzme aldm. Bagdartan buraya kadar o niyetle geldim.

Abdullah avu te hepsi de byle syleyecek, hepsi de bu aklda ... Ay! Ne dan-lyorsun? Bir kere de i benim dedigim gibi karsa kyamet mi kopar?

Sdk Bey (Hi birine yz vermeyerek, g-nllye) - Birader, szm size deil.

Bir Gnll - Hangimizedir? Baka Bir Gnll - Hangimizi daha

kavga balamadan dmandan yz evirecek kadar alak sanyorsunuz?

Sdk Bey - Pek iyi! Siz de bizim gibi va-tan yolunda lmek istiyorsunuz. alnanz Allah'n katnda ziyan olmaz. Hayatnz gider-se adnz kalr. nsan olana ldkten sonra bir gzel ad brakmak, belki hi lmemekten hayrldr. Gnlnz salam tutun, lm-den korkmayn ki, korksanz da korkmasanz da elbet de bir gn gelir sizi bulur. Kurtula-

mayaca eyden kamak insana layk degil-dir. (Zekiye'ye hitaben) ocuk!

Zekiye - Efendim. Sdk Bey (Gaip bir bakla yzne baka-

rak)- Sen kimsin? Zekiye (Teldla) - Ad em ... '

1 Hem "insan" anlamna gelir, hem de erkek ad olarak kullanlr.

-48-

i

~

Sdk Bey - Adn nedir? Zekiye (Kendini toplayarak) - Adem efen-lin.

Sdk Bey (kendi Kendisine)- Ne mna-ftlrbetsiz hulyillar! (Zekiye'ye) Kaleden kmaya izinlisin.

Zekiye - Kalede kalmaya izin yok mu? Sdk Bey- ocuum! Ne ie yararsn ki, wni alkoyaym?

Zekiye - Vatan iin leceim. Baka ne hizmet istersiniz?

Sdk Bey - Sen daha silah kullanamaz-l!llll.

Zekiye - Ben size canm sunuyorum. Siz bana yann kkln sylyorsu-nuz. Buraya adam ldrmek iin mi geldiniz? lmek iin mi? ldrmek iinse beni de l-drn. lmek iinse, emin olun ki sizden da-

Ja kolay, daha rahat lrm. Abdullah (Miralaya yaklaarak) - imiz

ek u zavall ocuk kalnca kyamet mi ko-par?

Sdk Bey - Sen galiba bir vakit olacak lti. kale elden giderse, yine, "Kyamet mi ko-par?" diyeceksin.

Abdullah - Hayr beyim, ben lmeden kale elden gitmez. ldkten sonra da sz sy-

lyemem a. Nasl, "Kyamet mi kopar?" de-rim ...

Zekiye-Benden ne istersiniz? Vatan bir Allah tekkesi deil midir? Tekkeye gelen kur-

lann semizliine, zayflna baklr m? Lt-fen, ocuklarnza da devlet yolunda lmeye Izin verin. Bu kadar genler veremden, veba-

-49-

dan lyor, bir ikisi de kurundan. glleden lrse ne olur?

Abdullah- u (ocuk da kalsa) sanki ne olur? Kyamet mi kopar?

Sdk. Bey (Sevecenlikle Zekiye'nin yzne bakarak)- ocuk ... (Kendi kendisine) Byksz lmek ister. ak sakalls lmek ister ... ne diyeyim. Allah cmlesini vatana balasn.

nc Meclis

ncekiler, slim Bey

slim Bey (Gsnde bir ka yara olduu halde koarak) - Bey! Bey!

Zekiye-Ah! slim Bey - Sudan getiler. Zekiye - Kanl nianlar ggsnde duru-

yor. slii.m Bey- On bin kadar vardlar.

yz kii ile karladk. saat ugratk. saatte ... Ah, saatte ... Arkadalarn hepsi toprak oldu, hepsi ahirete gitti. Lakin en gsz bile iki dman olsun birlikte g-trd. Cenazeleri yerde yatyor. Hala dman, uyur arslan grm kartal gibi birine

yaklaamyor da yanlannda dolayor. Bey! yz kii idik. On bin sngye kar dur-duk. Glle arasnda sektik. Bamza dolu gi-bi kurun yagd. Sonunda sng sngye geldik. Osmanl('nn) ne demek oldugunu gsterdi.k. hepimiz ldk. .. Ah! Hepsi ld. Yedi kii kaldk ... Saglkla kalnayaydk. Al-lah da bilir ki, ben onlara kavumak iste-

-50-

elim ... Allah da bilir ki, ben herkesin nnde ldim... Cephan em tkendi, klcm krld,

kollanndan tuttular, kollann bir trl kur-taramadm. Beni zorla kaleye ektiler. Ne ya-

paym? Ben lm kavaladm tutamadm, beni kovalayanlar tuttular. Esir oldum. Hi olmazsa vatandaianma esir olmayaydm! Ah, vatan! Vatan! Senin hayatn tehlikede, ben hala sa duruyorum.

(Zekiye bu szler arasnda yava yava sldm Bey'e yaklar, sldm Bey baylr, Zeki-ye'nin kucana der. Herkes evresine top-

lanr.) Sdk Bey - Abdullah, buraya gel. imdi

beyi alrsn, doru benim adama gtrrsn. ller hizmetine bakarsn. Cerrah arrsn. Jlrkim getirtirsin. Ben gelinceye kadar bir da-ktka yanndan aynlmazsn, aniadn m?

Abdullah - yi amma, ya dman kavga-)'R balarsa ben bulunmayacak mym?

Sdk Bey - Bulunmadn vakit kyamet ml kopar?

Abdullah - Evet! yle ya... Kyamet mi kopar? Kyamet kopmaz amma! Her ne ise ... (Kendini toplayarak) Ben de kaleyi kurtarma-ya alacama, byle kaleler deer bir yiidi

krtarmaya alrsam kyamet ni kopar? (sIn r Beyi kucaklayp kaldrmak ister.)

Zekiye - ekil! te canm kucamda ... l;tr iilm halinde ... Onu da sen ni alacaksni tillyor musun? Anlyor musun? Seviyorum.

Sdk Bey- Ne oldun ocuum? Zekiye (Kendisini ararak ve toplamaya ~tl.~arak sldm' Abdullah avu'a brakr ve

-51-

yava yava darolurl - Kim? Ben mi? De-rnek ki, bilmiyorsunuz... Demek... Demek

:~::a:;~~~~==:~:=:~~=ns::::~ /~ trlym. imdiye kadar bu adamn sayesinde ~ yaadm... te lyor... Gryorsunuz a ... lyor. .. Canm alp da ona verebilir misiniz? Veremezsiniz deil mi? Hi deilse brakn da, ben onun konanda dodum, o da lecekse benim kucamda lsn. Vatan nedir? Bili-yorsunuz. Gnl nedir? Bilmez misiniz?

Sdk Bey - Git. .. Git yavrum. Sen de bir-likte git. (Gzlerini silerek) Ne kadar senedir ki insann gz nasl yaanr unutmutum.

(Zekiye slam Beyin arkasndan gider. te-ki beriki yava yava dalmya balar.)

Drdnc Meclis

Sdk Bey, Rstem Bey

Sdk Bey - Kaybolmu! Hi adam kay-bolur mu? zellikle kz ... Ben onun nerede olduunu bilirim. Anasmn yannda, kardeinin yarunda ... Mezarlanm gzmn nne

getireniyonm, grmedim ki getireyim, fakat zihnimde buluyonm. (Mektuba bir daha gz gezdirerek ve ac ac glerek) Zavall adam, kayboldu diye beni avutmak istiyor. Zekiye de gitti yle mi? Dnyaya yapyalruz geldim.

Geldiim gibi yapyalmz kaldm. Z::lti kavgada-yn. Kavgada vatann snnyla ahiretin smn

1 Balkan yanmadasnda bulunan Makedonya'da bir kent.

-52-

llil\lnda beyninde ne fark olur? Azrail ba llt'Utnzda dolap duruyor. Bu gn olmazsa Yfltl gider hepsini grrm.

Rstem Bey (Miralaya yanaarakl = Heyefendil Msade buyurur musunuz? Si-H ulr ey soracagm. Benim bir okul arkada-

tm vard; ad Ahmed'di. Tpk size benzerdi. M1Azmlkla1 Manastr'a gitmiti. Sonra kay-boldu. On alt, on yedi senedir bir haberini

nlmuyorum. Eger geen gn, "Ben Harbi-)*t'den" kmadm" dememi olsaydnz, "Mut-lnk odur, sonradan Sdk mahlas3 alm" di-yr lkmedecektim. Acaba sizin yle bir kar-

llr;liz var mdr? Varsa, bana durumundan tnler verebilir misiniz?

8dk Bey- Hayr beyim! Benim yle kar-dr!fllll yoktur. Ama sorduunuz adam bili-fllll, kendim gibi bilirim. Manastr'da yzba olmutu. Ali Bey derler bir arkada da vard. ltz Ahmed Bey'i nasl severseniz, Ahmed Bey de Ali Bey'i yle severdi. Belki Ali Bey'i de bi-lirsiniz.

Rstem Bey- Nasl bilmem. Zavall o-cuk ... o da bir kardeim di. yle karde ki bel-ki anamz babamz bir olsa dncemiz, hu-yurnuz o kadar bir olmazd. Zavally kuruna

dlzniler. 8dk Bey- Niin dizdiklerini biliyor mu-.unuz?

Rstem Bey - Hayr, ben o vakit Bag-dtt'ta idim. Bir haber u evden teki eve gi-

1 Tegmen rtbesiyle. ll Harbokulu'ndan. D Takma ad.

-53-

dinceye kadar yans etrafa dklyor. ine yansndan ok yalan kanyor. Manastr'dan

Badat'a gelen haberlerden ne renilebilir? sunu Bey - Syleyeyim de dinleyiniz. Ali

Bey Manastr'da evlenmiti. Alaynn kayma-kam olacak edepsiz, bir gece beyin evine mi-safir gider. Ne misafr! Kalrolacak mel'un,' vatann namusunu korumak iin beline taklan klc eline alr da zorla ocuun haremi-ne tecavz etmek ister. Bir asker, bir insan, yle bir kpee ne yapar? Beynine bir taban-ca vurur, cann cehenneme gnderir. Asker-lik gayretini, insanlk namusunu bilenlerin hepsi, ocuu alklarlar.

Rstem Bey - Kim olur da alklamaz? Sunu Bey - Divan- Harp!2 O, hi sizin dncenizde bulunmad. O vakitki divan- harplerin yelerini bilirsiniz a? Hani bir rt-be st tarafndaki zabite ubuk doldurarak, vekilharlk3 ederek, ayak perek, dayak yiye-rek yetien aalari ocuun bir mahkemede asker kaa gibi, vatan hilini gibi kuruna dizilmesine hkmettiler.

Rstem Bey -Allah Allah!!! Sdk Bey- imdi bir de kendinizi Ah-

med Bey'in yerine koyun. Ali'yi kuruna dize-cek bl kumandaya emir alaydnz, ne ya-

pardnz? Rstem Bey - Allah gstennesin! Ben kuruna dizilirdim, yine o alakl yelemez dim.

Lanet olas. 2 Yksek askeri mahkeme. 3 Kahyahk ederek; ayak ilerini grerek

-54-

ldk Bey- O da tpk sizin gibi dntc\. Anlalyor ki bir okulda, bir meslekte ye-

ll;nt;;siniz. Ahmed Bey emri alr almaz, dotll 1 >tviin- Harb'e gitti. Ben yannda idim, du-

tu tamamyla bilirim. "Ben askere, bu yol-du mn vermek iin girdim. sterseniz beni de Al Bey'le birlikte kuruna dizin. Haznm. An-tmk. cellat olmak elimden gelmez. Hatta em-fPtl !~niz i cellatlk da deil, adeta kaatillik. O hizmeti bir baka bendenize1 grdrn!" drclt.

Rstem Bey - Benim arslan kardeim! lrmn Ahmed'im! Adam byle olur.

Sdk Bey- Divan- Harp bunda da sizin tht dnmedi. Ali Bey kaatil idi, Ahmed Bey ibi oldu. Ali'yi kuruna dizdiler. Almedi de ... Alned'i de, "kee klah" ettiler! "Kee k-

IAi" olmak bir askeri nasl etkiler, bilirsiniz a?

Rstem Bey - Allah yle hakimierin yz bin trl belasn versin! Demek ki, insan na-msunu korumamal imi! Demek ki, asker olan cellat olnal ini! yle mi?

Sdk Bey - Zavall Ahmed; o da Manas-tr'da evlenmiti, yanda bir oluyla, on drt aylk bir de kz vard. Grd rezaletin, hakarelin zerine, evine gidemedi. ki ma-

mm, iki gnahsz ocuunun yzne bak-maktan utand. O glle, kurun yad za-manlar metris3 altna girmeyen adam, biri y-ziine baksa kendisini utancndan eriyecek

1 Kulunuza. 'l Ordudan attlar. 3 Siper.

-55-

sanrd. Vahi hayvanlar gibi ormanlarda, aa kovuklannda saklanrd. Her gn bin kere kendini ldrmeye kalkrd. Sonra bu dnyaya kendi isteiyle gelmediini dnrd; teki dnyaya kendi isteiyle gitmek-te hak gremezdi. Allah'n hikmetiyle, insann

bahtyla, dnyann durumuyla ilgili ne oku-mu, ne iitmi ise hepsi her dakika gznn nnde dolard. inancnda Allah', onun ya-rattklann, kendi adaletinin kavrayndan yaratm bir kalredici g bulmutu. Allah'-

n severdi, kulluk ederdi, fakat o kadar gz korkmutu ki merhamet edilmesi iin yalvar-maya cesaret edemezdi. Ama insan ... nsan gznde o derece alakt ki kendinin de insan

olduunu dndke, kendi kendisini al-datmaya alr, karnn doyurmak iin da balannda drt ayakl yrr, azyla otlard. Ah! Kendisini tayp da bu dnyaya getiren ana, o zaman phesiz karnn yz bin para ederdi. Dnya... Ya hele dnya... Bir kere onun gzyle bak. Sanki felek, bir ocuk ... Dnya onun elinde bir top... Felek oynar, dnya yuvarlanr. ocuk oynar, top anr ...

imdi krmz grnen ey, gzn yumup ancaya kadar san olur. imdi doru gr-nen ey, gzn yumup ancaya kadar eriUr. (Kendisini kaybederek) Ah! Ka bin kere

kuyrukluyldz kadar bir yldnm olup da bu ocuk oyuncan, bu alak topra, bu zu-lm dnyasn, bu insana mezar olmaktan 1 baka bir eye yaramayan belalar alemini bir ~

vuruta yz bin para etmek hayaleriyle l- : dracak derecelere geldim ... Ka bin kere ...

-56-

RU1tem Bey (Szn keserek) - Biz Ah-HU1 Bey'den sz ediyorduk. imdi kendinizi ~nvlreye baladnz.

ldk Bey (Kendisini toplayarak) -Yok! """ haz kere konuurken yle dalanm. Za-mllnn ektiii felaketleri gzmn nne ge-tlrU de ...

RU1tem Bey - Zaran yok ... Sonra ne ol-ch!'! (Kendi kendisine) Bu, mutlaka Ahmed'dir Krdini bildinnek istemiyor.

8dk Bey - Sonra ne olacak? Ahirete gi-tlemrylnce, dnyada ahiret iin yaayanann

dUnyts olan Hicaz'a gitmiti. O zamanlar gn-ln Ackta ta kesilmiti. Belki zerine hzl ar-ptlr.a ate kard, ama kendisi etkilenmezdi.

RUstem Bey - Hicaz'da da yannda mydnnz? Szlerinizi kendi vicdannz anlatr gi-bi ylyorsunuz!

Bdk Bey - Size dedim a, her haJini bili-rim. kendimi bilir gibi bilirim.

Riistem Bey (Kendi kendisine) - Hi phf! kalmad.

Bdk Bey - Garip haJdir! Hicaz'da bu-hndu~u zaman hi dnyay dnmek iste-ttrzdi. Eini, ocugunu unutmutu. Bir tr-If\ vatann unutamad. Bir trl devletin kendisini yetitinnek iin harcadg paralan lnlnden karamad. .. Sonunda grev, vic-

dAnna stn geldi. Yine askere girdi. Amma tf' tsker! Nefer ...

Rstem Bey - Nefer mi? 8dk Bey- Nefer ... Hem neferlik tam be yl srd, tezkeresini brakroadka onba birtmadm

-57-

Rstem Bey- Onba m olamadn? Sen mi?

Sdk Bey (Tehdit ile bakarak) - Hayr, ben deil ... 0 ... Ahmed Bey! (Yine kendisini

toplyarak) o derecede kalsa ... Eski rtbe-sini tekrar alncaya kadar hi kimseye kendi-sini bildirmemiti. Bir daha kee killah olma-y kim ister? Yalnz, o rtbeye geldikten son-ra Manastrr'da bir dostuna mektup gndere-bildi, Manastr'da topu bir dostu vard, mek-tup gnderii de aluundan ocuundan bir haber almak iindi. Salkla haber alrnya

kalkmaya idi. lk ald mektupta haremi-nin kendisi iin be yl verem deklerinde yattktan sonra zlemle teki dnyaya gittii yazlmt. Aras iki yl gemedi, dostundan bir mektup daha ald. kinci mektuptan ne haber beklersiniz. Olu da vefat etmi. Son nefesinde iki sz syleni: nce, ~Babac

m!" demi; sonra, ~vatan ... " Babacm de-dii vakit gzlerini gk yzne dikmi, sanki babasn aram. Vatan dedii vakit evresine baknm; sanki her bak, "Yatacam top-

ra dmana inetneyiniz!" derni ... Fela-ket bununla bitti mi sanrsnz? Hayr! Dos-tundan bir yeni mektup daha geldi. inde

"Kzn kayboldu!" diyor; kznn da ldn sylemek istiyor. Belli ki o zavall da ihtiyar-lam O zavallnn da yreine zayflk gel-mi! ektii belalardan o kadar ylm ki, Ah-med'e kendi derdinden bir pay vermeye kyamam. te Ahmed Bey'in halini anladnz.

imdi onun da senin gibi, belki senden b-yk bir rtbesi var. Allah rzas iin bir yerde

-58-

rut gelirsen tanma! stersen selam bile ver-mr. Adn iitirlerse, belki yine kee klal

>lrrler. Hareminin, olunun, kznn mezan-t .tremedi, belki kendi mezarn da vatanda

lkmazlar. Zavallnn vatan iinde yaatnsn engellediler, belki vatan iin lmesini 1r r:ngellerler.

Rstem Bey - Beyim! Ahmed Bey benim ukadamd, kardeimdi... ld... O kadar

fllii ki, hatta gnlmde, zihnimde arasan ha-y\llni bulamazsn. Fakat bana yine bir karde

lAzm ... Sen yerini tutar msn? Yerine seni koysam kabul eder misin? Edersin deil Ini? Ben Ahmed Bey'i ld biliyorum; ben Sdk Bey'in sevgisini istiyorum. Azmdan Ahmed Bry'in adn kim iitirse Sdk Bey'i getirsin yzme arpsn, bam beyniini paralasn.

Beinci Meclis

ncekiler, Bir Gnll, Abdullah avu

Gnll (Teldla yanlarna gelerek) -Bey! Bey! Hcum var ... Dman geliyor ...

Abdullah avu - Sanki biz onu biliniyor muyuz? Dman gelirse kyamet mi kopar?

Sdk Bey (Kendi kendisine) - u ocuk da bir trl zihnimden kmyor. Ne acayip hayal! Olum leli yl geti...

(Kavga havas balar. TI-ampete alnr. Herkes silah bana koar.)

(PERDE KAPANlR) 59-

,.. PERDE III

(Perde almca dzenli bir oda grnr. slAm Bey yataktadr.)

Birinci Meclis

Zekiye, slam Bey

Zekiye (Kendi kendisine) - Uyuyor, ha. uvyor. Verdii sz ne de gzel tutmu! Bak lliJ,Hi"nde kanl yaralardan ka vn nian V I !ekim ne diyordu? Bu geceyi de geirirse ymna tehlike yokmu. yle degil mi? Ah, umut. hekim sznn dogruluguna kalrsa ... Brn de deli miyim? Hi, Allah gsterrnesin, bir trhllke olsa gnlm bu kadar rahatta m olur? Nr kadar da tatl uyuyor! Tek, uykusu bir da-klkn uzasn! nrmden bir yl azalsa razyn. lt iilmseyerek) nsann aklnda: ne deli deli hly{llar geiyor! Acaba ... Bir kerecik olsun ... Ah! Aynldg vakit hayalimi kskanyordum! OrlU imdi bir gece ryasnda seni grdgn liiC'yleseler, mjdesine cann vermez misin? 1 Jyuyor. Ne gzel uyuyor. Melek de uyusa by-'"' uyur. Salan yastga ne tuhaf dagln.

1\rke yastg ggsn olayd... Keke yorgan lillanm olayd. Byle eyleri insan sylyor

-6-

da sonra dayanamyor. Kuca@ma aldm. Ak-lm, gnlm, cieim hep gsme, kollarma geldi sandm. (Uzaktan uzaa top sesi iitilmeye ba.lar) Hay Allah kahretsin. Ne hasta bilir, ne yaral dnr. .. Topun agzndan herkese can dalsa, belki bu kadar vakti vaktine at-maya balamazlard. Vatannz iin lmeye mi geldiniz? Ya niin vatanniZdan ktnz? Pek iyi! ktnz, lseniz ... lm karnza gelince

ahin grm rdek kadar kaarsnz. ldre-cek adam bulduka bulutla yanan kaplan gi-bi kovalarsnz ... yle deil mi? Sanki ald@nz canlar vcudunuza girecek! Sanki ldr-dnz adamlarn mr sizin olacak!

(Top sesleri gittike skla.r. slam Bey uyanr. Zekiye odann bir kesine saklanr.)

slam Bey- Atn! Atni Uyur arslanlan uyandnn. imdi yzlerini karnzda, pene-

leini gsnzde bulursunuz ... Vcudumda ne var? Ha! Yaralanmm ... Yazk ki kazan-

dm kavgalar ... krd@m kllar ... dattm frkaiae hep rya imi! Ya Rabb-l-ale-min!2 Ben acaba ne byk gnah iledim!

Bulran iinde bile. ~zleim kapandka Ze-kiye'nin; aldkayine Zeltive'nin yz gr-nyordu ... nsan cehennemde ik" kendisi-ne cennette gibi gstermek adaletiu" yakr

m? Cihan bu ya! Elbet de yaralanal ok za-mandr. .. O kadar dleri, hlyalan geirme-ye aylar ister. (Top sesleri skla.r. jkeyle) Ah! Dman karsnda adam bulamam da , gllesini kara topraklara, yaln kayalara at-

Tmenler. 2 Evrenin Efendisi; Tann.

-62-

vur. Bizi istihkam1 iinde grmekle kendisin-lr daha ok yiitlik dnemez a. Hele bire Iki ... bire be gelsin ... Dilima kurununu g;1\mzle, sngsn gnlmzle karlamavn haznz. Ancak, o byle gayreti kalabalkla

ltstrmak isteyince, biz de elbet de demire ht kar tutanz. (Top sesi artar) Patla! Patla! Bu kalede senin sesinden de;il, iindeki ate

1. i kiireyi patlatsa onun grltsnden bile kor-

kacak bir kadn, bir ocuk bulamazsn. Ne ~ 1 yanl inanta imiim! Vatan yolunda lecek

krk kii yoktur sanrdm. Galiba dman da >smanllan benim gibi grm! Evet, Os-

anllar sz arasnda vatan iin kayglanmaz .tibi grnrler; o kadar kayglanmaz gibi g-riinrler ki, konutu;un adam tatan yapl

resim sanrsn. Hele karlarnda bir dnan gster! Hele vatann kutsal topraklann

lir yabancnn pis aya;yla i;neyeceini an-Jasnlar; ite o vakit halka baka bir hal geli-yor; ite o vakit insan en miskin kyl ile be-

im aramda hi fark bulamyor; ite o vakit o bal kebeli Trkler, o tatl szl, yumuak yzl kyller, o ifte koulur kzden fark dmek istemedi;imiz zavalllar aradan btn btn kayboluyor da yerlerine Osmanll;n,

kahramanl;n ruhu meydana kyor. En gsz diiyle klca, eliyle kuruna salyor. Kimse snnn bir tan, en de;ersiz bir tan korumada, yavrusunu koruyan dii arslan-lan, anasn saknan erkek insandan geri

kalmyor. Baksamza askeri dmann nne getirinceye kadar krba de;nek kullanmya

1 Siper.

-63-

mecbr oldular. imdi bir kere dman g-rnd; o, krbala, sng ile getirdiimiZ as-keri ileri gitmekten klla. sng ile, degDek-le egnelleyemiyoruz. (iddetle yerinden kalka-rak) Estafurullah! Bu kale, senin attn gl-lelerle alnmaz. Elinden gelirse, git Azrail ile

arkada ol. nce hepimizin camm alsn. On-dan sonra belki ... Dman da grmyor mu ki kendisinden be kii kanlar, topraklar iinde yuvarlanmadka, bizden bir kiinin ruhunu gklere gndermek mmkn olamyor?

Zekiye - Yarabbi! Ben imdi nereye ka-aym? On iki gndr akl banda deildi. Ben de kendimi ne gzel saklyordum. Bu gn ona da meydan kalmad.

slam Bey (Gittike iddetini arttrarak) -At! At! Tek bama btn gcne kar gel-mekten ekinirsem Osmanl nam bana ha-ram olsun! Bir krk klla sekizini yanm sa-at kovaladm askerlerinden namere olaym! (Yine yataa ylr.)

Zekiye (Bu szleri iittii srada yertnden kalkar. Gitgide teta.a balar) -Yine kendisi-ni hasta edecek ...

slam Bey (Yatandan toplanarak) -Kimdir o.

Zekiye (Yzn gstennemeye alarak) - Kimse yok efendim ... Bendenizim ... Abdul-lah Aa ile beraber hizmetinize tayin etmilerdi...

slam Bey - Bu ses! Baksamza ben ka gndr yatyorum?

Mert olmayan.

-64-

Zekiye (Pek znt verici bir tavrla) -Ben bilir miyim? Her gece yannzda idim ... Bir ok zaman oldu ...

slim Bey - Buraya gelsenize ... Bura-ya ... Daha yakn ... Siz kimsiniz?

Zekiye (Srekli kendisini gizlerneye alarak) - Kim? Ben? Bendeniz mi? Miralay bey sizin hizmetinize ...

slim Bey - Ah! Mmkn deil. .. Allah Iki Zekiye yaratmaz. Gzlerimde aksin nasl

lkileiyor ben hala ona aknm. (Ellerini tu-turak) Syle ... Syle Allah akna syle ... Ya-ralanmdan bayldm zaman senin kucanda m yattm? Bulran iinde iken gzmn nnde dilima dolaan sen mi idin? Sen Ze-klye'sin deil mi? Allah akna kendini sakla-ma! Sen valiahi Zekiye'sin. Eer Zekiye deil ben mutlaka ehit olmuum. Allah bana Zrklye klnda bir melek gndermi. Syle, >Atr bir sevdiin varsa onun ba iin syle,

dfyada mym, cennette mi? Zekiye - Dnyada bir sevdiim var. O da

ltnsin. Senin ban iin Zekiye'yim. Senin Zekiyenim. Manastr'dan karken KBeni se-

, Yen ardmdan ayrlmaz" dediini unuttun mu? Sesinin aksi hala kulamda, etkisi hala ,nre~lmde duruyor.

l1llm Bey- imdi seni brakp da bura-lm1 ~eldiim iin beni ayplar msn? Sen ra-hRtn. onurunu, kadnln, hanmln be-ntlll l,:in reddedersin, gnde bir ka yoksul htlrr dururken benim iin bu gn bir lokma llkmr~e muhta olursun, kapnda bir ka hiz-

tmot;l bulunurken benim iin bu gn bir ya--65-

ralya hizmetilik edersin; ya ben nasl ede-yim de kendimi yoktan var eden Allahm iin seni brakmayaym. Bilir misin, bence vatan iman ile birliktedir. Vatann sevmeyen Alla-

hn da sevmez ... Zekiye - Ah, sen vatann dndke

ne kadar byyorsan; ben de seni dndke gnlmde o kadar byklk gryo-rum. Syle! Bana byle szler syle. Sanki iittike hayatm artyor, artyor da vcu-dumdan taacak gibi oluyor. Gnlmde gl-ler alyor. Dncemde gneler doguyor. Bu szleririn sayesinde ben de erkek oldum. Hem gnlm giysimden (daha) erkektir. Yarn kavgaya k. Sen elbet de herkesin nnde

bulunacaksn a! Ben de elbet de sana herkes-ten yakn bulunurm. Her fedakarlg gze

alnm. Belki seninle lm paylaamayz ... Yine byklk sende... Yine kahramanlk sende... Sen vatann iin alyorsun. Bcr senin iin. Sen kendi sayende yetimisi. ben senin sayende yetiiyorm.

(D.andan bir grlt duyulur.) slam Bey - O ne? Zekiye - Bilmem!

kinci Meclls

ncekiler, Sdk Bey, Bir Ka Zabit (Birbiri ardndan girerler.)

Sdk Bey - uraya toplanalm da bir'' rimizin ne istedigini arlyalm.

Bir Kaymakam - Bundan sonra kin, -66-

r Isterligini anlyacak bir ey kald m ya? 1\,lryi kim-koruyacak? Devlet buray Paa'ya lrln etmemi miydi? te bir glle geldi, Pa-~~~ y ~trd. Basz asker nasl kavga eder?

ll ada duralm da ... Abdullah avu - Ey bir paa lmekle kvlet mi kopar?

' Kaymakam - Sus herif. .. Kaledeki zaval-l hl acynl Buras devlete gerekeydi, Serdar ~ lttlnt gnderirdi.

1. l (>rada bulunan zabitlerin, erlerin her biri tiUrl venneye hazrland srada.)

l1llm Bey (Byk bir jkeyle yerindenfrlftur uk) - Herif, eytan msn? eytandan ~61 (\ btr ey misin? eytandan daha kt ne

' :tlm'l CAs us ... Mutlak bu kpek casustur. Bu ttii'Jtz! Devlet bu kaleyi Paa'ya emanet et-Myw. senin benim burada ne iimiz var? Ser-

ihtt'hm ne imdat bekliyorsun? Sanki dma-J,(\llesi yeni gelenleri ayrr da onlan m ? Sengeberdin mi? u karnda oturan-

lA degil mi? mdat gelip de ne olacak? kalenin neresine yetimiyor? Sen bu n ekmegini yemedin mi? Sen bu vata-'Wr.sinde geinmiyar musun? Ayvazlga' , yokken bu rtbeye gelmisin. Devlete

11.din, bir kalesini dmana vermek mi k? Senin beline o klc, rastgeldigine

"ll etflln diye mi taktlar? Ne duruyorsu-' Niye bu kpegi kuruna dizmiyorsu-

lllz burada teslim sz iitneye de mi

-aannu mutfak ve yemek ilerinde alan yardmJIIIIIftlll,a gelen bu szck. burada, komutann emir

illllmma kullanlm.

-67-

dayanacaz? Kanlannz m dondu? Yreiniz oynamadan m kald? Ne akn akn baknr durursunuz? Burada benden baka Os-manl yok mu? (zerine hcum etmek ister. Zbitler araya girer.)

Kaymakam - Sen sus da ne syleyecek-lerse u zabitler sylesin.

slam Bey (Rstem Bey'e)- Bak neler-samalyor, siz de mi susuyorsunuz

Rstem Bey - Ben kale teslimini teklif eden haine tfek aziyle cevap veririm.

Sdk Bey- Elverir!' Bundan sonra her kim teslim szn azna alrsa kuruna di-zerim.

Birinci Zibit- Bu hillni ne yaatyorsunuz?

kinci Zibit - Dman karsndayz. Baruta, kuruna yazk deil mi?

slam Bey - Ben onu bir klta iki para ederim.

kinci Zibit- Uursuzun pis kanma gir-mekten ne kar?

Birinci Zibit- yi dnn! Sa brakmakta tehlike var.

Sdk Bey (Abdullah avu'a) - unu ge, tr! Yer altndaki odalardan birine hapset.

Kapsnn nne de iki nbeti brak. slam Bey- Bey, niin tehlikeyi dn

myorsunuz? Sdk Bey- Ylgnln yaylmasnn, me-

zar kadar hapishane de nn alr.

Yeter.

-68-

nc MecHs

ncekiler, Baka Bir Ziblt (Dardan gelerek.)

Baka Bir Zibit - Dman sa tarafa yP.lm geliyor. Silah bana, silah bana!

(Cenk trampetesi alnmaya balar. Her-kes hzla dan urar.)

Drdnc Meclis

Sdk Bey, slam Bey, Zekiye

Sullu Bey (sldm Bey'in nn alarak) -Sen bir az dursana. Byle hcumlara on-lnr da yeter. Bilir misin ki kale gerekten teh-llkededir. Ne imdat gelir, ne yiyecek var, ne para var. Ne zabit kald. Allah bilir amma, devlet bu kaleyi gzden karm.

slam Bey - Bey o nasl sz! Hi devlet kalesini gzden karr m? Serdar ne yapsn? 1 >man ok, asker az. Onlar bizim gayreti-mize gveniyorlar da dzenlerini bozmuyor-

lr. Keke gsme birinci dokunan kurun mmm alayd da sizden bu szleri iitmiyeycltn.

Sdk Bey - Olum ben kalenin teslimini li'nmyorum. Kurtarmaya bir are anyo-

nm. Kaleyi teslim etmek istiyen, bu konuyu "eninle tartmaz a.

sliim Bey - Kurtarmya are... Kavga rderiz ... lrz ... Teslim olmayz ... Vesselam.' 1 Ite bu kadar.

-69-

Sdk Bey - Kaleyi kurtarmaya daha g-zel bir are var. Gerekten lecek adam ister.

slam Bey - Ben daha lmedim. Sdk Bey - lmedin amma. hastasn.' slam Bey - Sphanallah! Hasta olan

lemez mi? Beylm siz dncenizi sylemeye ~. baknz. Ben vatanm iin hasta iken de l- .~ rm; sag iken de lrm. Bir kere lsem di-rilsem, yine lrm.

Sdk Bey - Bu gece dmann ordusuna girer, cephanesini ateieyebilir misin?

slam Bey - Ateieye bilirim. Hatta gerekir-se, zerine oturur yle atelerim. Fakat orduya \

1 girmek mmkn olur mu? Orasn bilemem.

Sdk Bey- te mesele orada ya! Tasa-nn delilik gibi grnr. Yzde bir umut, ya var ya yok. .. Ku s uru bouna yakalanp kur-

una dizilmek. ... Elinden tutup da cephane-nin bana gtrmek mmkn olsa, her teh-likeyi gzne alacak, kalede bin kii bulu-rum. Bu kadar tehlikeli zamanlarda bouna gibi grnen arelere de imkan venneye a-

lmak gereklidir. Bu bence bir inan! Hatta karar verdim. Akam. gece, orduya girecegim. Yalnz, yanma bir arkada anyorum.

slam Bey - Bu giriime ben yetmez mi idim?

Sdk Bey- Eger bir kiiyi yeterli grey-dim, yapacagm eye imdiye kadar kendim girimez miydim sanrsn?

slam Bey - Bey bu nasl dnce? Bu tabya, senin varlnla duruyor. Yigite bir hareket iin maksadm harcayacaksn?

O dnemde bu szck "yaral" anlamna da geliyordu.

-70-

Sdk Bey- A bey! Sen deminki edepsizin rl~:.derine mi bakarsn? Burada bu kadar okul grm, bu kadar her rtbeyi bir kavgada ka-t.tnm zabitlerimiz, bu kadar ecelle pene-lr!$mekten ekinmez askerlerimiz var ... Ah! Hnsta idin! Grmedin ki ne mertlikler ettik.

llfman her gn krkar ellier bin kii ile h-rm ederdi. Bizimkilerin ikier er bin kiial bir yere toplannca tabyalan korumakla ye-

thmezlerdi. Meydan muharebelerine karlnrd. Bir kl, on on be sng ile arprd.

[>Iler, trnaklar, baya silah gcn bul-mutu. Yanar kumbaray' kucaklayp da dmann kafasna atanlar m ararsn? Kesil-

mi kolunu yerinden koparp da elinde silah f!lenler mi eksikti? Allah bilir kavgalanmz ,tt'reydin, ehname hikayelerinin gerek ol-h~una hkmederdin. Emin ol! Bu askerin her biri, bin can olsa verir de kalenin bir ta-tm vermez.

lslim Bey (Gzlerini silerek)- Ben de kz ocuklar gibi memnunluumdan alyorum. Elliirimi Asker kaleyi vermez. Fakat dman zorla alr. Paa, ehit oldu. Sen de kendini te-kf edersen, sava kim ynetecek? Herkesin

yreinde grdn gc, dncesinde de Jolryor musun? Senin dneeni almadk

;a, kimin ne i grebilecei var? Hem kendini nlclrteceksin, ordunun ban beynini para-

lyacaksn; hem sonra kollar ayaklar alr diyorsun. Allal akna etme! Vatanna ac.

Sdk Bey- Ne yapaym evlat. En son a-

1 Bir tr bomba. 2 Iran aii Firdevsi'nin XI. yzylda yazdg Iran destan.

-71-

reyi bir adama nasl teslim edebilirim. Ya gi-riim srasnda yardm gerektiren bir i karsa? Orduya klk degitirilerek girilecek ... Kim bilir, ne olur ne olmaz.

Zekiye (Bulunduu keden kar) - ki kii gerekiyorsa, biri de ben olurum.

Sdk Bey - O kim? Ah, zavall ocuk! Sen yerinde otur.

slam Bey (Zekiye'ye) - Ne sylyorsun? Zekiye (slim Bey' e) - Merhametsiz, me-zannn bir para yerini de mi benden esirge-yeceksin? (Sdk Bey' e) hsan buyurun, 1 siz lmeye bir adam anyordunuz. ldrmeye g-cm yetmezse, lmeye pek iyi yeter. Daha n-ce de sylemitim; sizden kolay lrm. Or-duya klk degitirerek girilecek buyurdunuz. Rumeliliyim, bir az lisan bilirim. Klk degitirmek de bana sizden kolaydr. Klk deitirerek girdiim yerde kendimi pek abuk ta-mtmam. inanmazsanz slam Bey'e sorun.

slim Bey ( Duraksayarakl - ocuk hak-l gibi grnr.

Beinci Meclis

ncekiler, Abdallah avut

Abdullah avu - Yine karda asker toplanyor. Sannn saldn var. Sizi tabyaya

anyorlar. Sdk Bey - Abdullah. Abdullah avu - Efendim.

"Balayn" anlamna gelen bu szck; burada "Izin verin" anlarruna kullanlm.

-72-

Sd.k Bey - Buraya gel. u kale ugrunda lmek elinden gelir mi?

Abdullah avu - lrm. Kyamet mi kopar.

Sd.k Bey - slam Bey bu gece bir yere gi-decek. Birlikte gidebilir misin? Fakat yzde doksan dokuz kuruna dizilmek var.

Abdullah avu- Kuruna dizilirsem kyamet mi kopar?

Sdk. Bey - Aferin Abdullah! Haydi tab-yaya gidelim. Bakalm bu gnk dnmz

nasl geecek? imizi de orada konuuruz. Zekiye (Sdk Bey' e) - Beyefendi, kulunu-

zu neden o kadar aa grdnz? Sdk. Bey - Hayr ocuum, sen de gide-

ceksin. olursunuz, i daha metin olacak ... Abdullah da dil bilir.

(Sdk Bey, sl..m Bey, Abdullah oradan, karlar.)

Altnc Meclis

Zekiye (Odada kendi kendisine) - So-nunda, kara toprak gsn ayor. Sonun-da, lm kendisini gsteriyor. Meer Allah gelinlik duvam kendi kanmdan nasip et-

mi! Meer ehit olmadan birbirimize sanl-mak kaderde yokmu! (Bir az dndkten sonra) Mmkn olsayd yaamak da kt bir ey deildi... Dn gece grdm dler ne idi? Sevgilim ve ben otunnutum. O kucama yatmt. Mehtap yapraklann arasndan her yanmza elmas paralar sayordu ... Ben elimle yreimi dinliyordum ... O sam-

-73-

la yzn rtyordu ... Ben zgn zgn alyordum ... O hafif hafif glyordu ... Sanki benim gzmden bir damla ya dtke, onun yznde bir taze gl alyordu ... ev-remizde ten blbller, alayan sular hep halimizi kskanr gibi grnyordu ... Yzne baktka canm vcudumdan ayrl

m da kucamda yabyordu. Vatancmda idik. Bahede byk nann allnda sanyordum. Ah, d idi ... Ama dn ayn da olma-yacak bir ey deil idi ya? Keke btn m-rm yle dlerle geeydi. (Pencereden bir top alevi grnr. Titriyerek) Bu alevden de sanki insann iine karlar yayor! Gne de ne ahane domu! Bulutlan bin renge boya-

d. Sanki cennet bahelerinin resmini yapyor. Toplann duman da mrmn son g-nnde olsun sabah seyrebneye meydan brakmaz ki ... (Bir az dndilleten sonra) Me-er canndan iyice vaz geeniere lmek de pek korkun bir ey deilmi! Baya lm canlansa da karma ksa zerine yr-mekten ekinmeyeceim ...

Yedinci Meclis

Zekiye, slam Bey

slim Bey (Odaya girerek) - Zekiyeciim Zekiye (Glerek)- Efendim!

slim Bey-Meer ne talihsiz adamm m! Seni yanmda grdke ne sanyorum bilir misin? Bir melek benim iin gkleri b rakm da bu kara topraklara inmi sany

-74-

rum. Kendimi eytandan alak gryorum. Kendi kendime, eytan insan aldatr, ben bir

melei kandrdm diyorum. A ocuk! Niin benim iin bu h:lllere geldin? Niin o gzel vcudunu benim yolumda toprak edecek-sin?

Zekiye - Ah! Gnlm de ahirete para para gndermek mi istiyorsun? Ben sana ne yaptm? Beni bir melek mi sanyorsun? Gerekten melek olsam, yine gkleri brakr

dm, senin arkana derdim. Ben senin iin ne h:lle gelmiim? Dnyada yalnzdm; g-szdm. Aklmda kaybolmu babamn haya-linden baka bir ey yoktu. O da ne hayal!

Karanlklar iinde ... Yokluklar iinde ... Zih-nimde bin trl ekiller yapardm. Yine hep-sini bozardm. Yine birini sevemezdim. m-rmde, mesela bizim Miralay Bey kadar ba-

lala yakr bir adam dnemedim. Gn-liim merhume bir ninemi, merhum kardeimi dnmekten baka elence bulamazd. Ya o da ne elence! Birini dnecek olsam, gzmn nnden hep beni kucana alp da can verdii geerdi. tekini dnecek ol-sam hatnma, hep kucamda iken can e-

kttii gelirdi... Seni grneeye kadar gn-liin her vakit kayplar arasnda, her vakit mezarlar iinde gezerdi. Seni grdm; sanki

baka bir dnyaya geldim. O zaman, hayatn e demek olduunu anladm. O zaman, insa-m ne demek olduunu anlamaya baladm. (>ceden yaamak nedir bilmezdim; yine ya-

lfllnay herkesten ok severdim. imdi haya-lmn deerini iyice biliyorum. Yine senin iin

-75-

r

lmeyi yaamaya tercih ediyorum. Hakikat-siz, 1 sen lm benden ok seviyorsun, ben de seni canmdan ok seviyorum. Vefasz, beni brakacaktn da mezarn kuca;na ko-

acaktn yle mi? Benim dnyada senden baka canm olmad;n bilmiyor musun? Sen kaybolursan Zekiyeci;inin ayakta gezer bir cemize kalaca;n hi hatnna getirmedin mi? (Alayarak) Kimi zaman askere gidersin, beni brakrsn, kimi zaman, lmeye gider-sin; yine beni brakmak istersin. Mutlaka is-te;in benden ayrlmak; mutlaka, benden ay-nlmaktan baka bir ey dnmyorsun.

slim Bey- Sus, Allah akna sus. Be-ni yetim ocuklar gibi ba;ra ba;ra a;lata

caksn. Bana yre;imde ne varsa ortaya dktreceksin. Yre;imdeki srlar sana sylemeyeyim de kime syleyeyim Zekiyeci-;im? Sen beni alak sanmazsn de;il mi? Miralay Bey' e sz verdi;im zaman nce vata-nm, sonra senin de benimle birlikte gelece-

;ini dndm. Hatnna yanl yanl eyler gelmesin. Senin birlikte gelece;ini dnmeseydim, o kadar ferahl, o kadar cokulu sz vermezdim... Yine sz verirdim, yine lrdm, yine grevimi yerine getirirdim; nk teklif vatana hizmet teklifi idi... Ah Zekiyel Zekiyel Sakn hatnnda olsun, gn-lmde kendi aknla vatan akn karla

trmaya kalkma. yle bir karlatrma, kesinlikle beni ldrr. Ama, yine vatanm iin ldrr. "Teklif vatana hizmet teklifi idi," dedim a, elbet de giderdim. Ancak, z-

1 Bagl olmayan; sadakatsiz.

-76-

gn giderdim. O kadar zgn giderdim ki, grenler belki vatann sevmiyar sanrlard. Belki dikkat etmisindir, ben sz verdi;im zaman cokum o kadar yerinde idi ki, Mira-lay Bey bile akn kald. nk senin bir-likte gelece;inden emindim. Sensiz lmek de istemem, yaamak da ... Aslnda inancn bi-lirsin a. Biz lmeyece;iz. Dmann silah etimizi kemi;imizden ayracak, canmz v-cudumuzdan ayramyacak. Gkyznn

dn yapk talan, bir yumurtadan km hayvanlan, yanyana dm devletleri, en yakn yaratlm dnyalan da;tacak, yi-ne biz birlikte bulunaca;z. Biz vatan iin her dakika lmeye kouyoruz, lmyoruz. Demek ki vatann canlanmas ve ykselme-sine hizmet iin yaratlmz.

Zekiye - Beyim, hi phe etme. E;er lecek olsaydk, sen yaralanndan lrdn, ben yarana bakt;m zaman ekti;im belillar-dan, glklerden lrdm. Ah! Bilmezsin ... Bilmezsin ki ne durumda idin! Bilmezsin, ben neler geirdini lm sanki ortaya kt da, aylarca yata;nn evresinde dolat. Bu ka-dar zaman hizmetinde bulundum, beni bile-medin! Hekimler umudu kesti... Herkes umudu kesti, bir ben kaldm. "Kader yle zu-lmlerden uzaktr. Elbet de uzaktr," diye f-keli fkeli syledi;in sz yok mu? Hep kula-grnda idi. Belki bilmezsin, a;zndan kan szlerin kimileri zihnimde, gnlmde kazlm gibi durur, bir dakika kula;mdan aynl-maz; hele o sz hi hayalimden gitmedi. He-kimler, "Hastada umut yoktur," dedike, ben

-77-

r tr ,' ~~':.':. "Beyim elbet de iyileecek... Beyim elbet de 1 vatanna hizmetler edecek," diye kendi kendi- l me sylenir dururdum... Allah bir mucize gsterdi, umudumu yalan karmad. Allah

bo yere mucize gstermez. inallah bu hiz-metten de sag geliriz.

slim Bey - Kim bilir! Zekiye - Allah'n bir mucize daha gster-

meye gc yok mudur? Hakkn adaJ.etine, va-tamn byklne inancn n unuttun?

slim Bey- Haa1 bir zaman unutmam. Allah byktr. Vatan kutsaldr.

Sekizinci Meclis

ncekiler, Abdullah avu

Abdullah avu (Odaya girerek) - Haydi bey.

slim Bey- Nereye? Abdullah avu - Kaleden imdi knal

ki orduya girmek mmkn olsun. Gideceimiz yollardan dolamaya drt saat ister. Giysiler hazr.

slim Bey- Ne taraftan gideceiz? Abdullah avu - Ben yol buldum.

slim Bey - Bir kere Miralay Bey' i grsek olmaz m?

Abdullah avu - o zaten geliyor. slim Bey - Keke biz gitseydik. Abdullah avu - Ay, o bizim ayamza

gelirse kyamet mi kopar?

Asla.

-78-

,,1

Dokuzuncu Meclis

ncekiler. Sdk. Bey

Sdk Bey (Odaya girer) - Hazr ms~ ocuklar?

Abdullah avu - Gidiyoruz; ama bir ka gn bizden haber alamazsan merak etme.

Sullu Bey - Bir ka gn ne demek ya? Abdullah avu - Bir ka gn, bir ka

gn demek. Saklanmal, frsat aramal, bir pundunu drmeli de orduya yle girmeli. Misafirlie gitmiyoruz!

slam Bey - Abdullah'n dedii gibi olur-1Sa, i daha gvenli olur.

Sdk Bey - Ben iin abuk tutulduunu 1isterim.

slam Bey - Siz bilirsiniz. Bence bir gn . nce lmekle bir gn sonra lmenin hi fark yok.

Abdullah avu - iki gn geeikecek olursa kyamet mi kopar?

(SiLah bana trampetesi vurulur.) Sdk Bey -