namik kemal’de “terakkİ” ve “maarİf” dÜŞÜncesİ mİthat aydin

Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi 53, 2 (2013) 451-477

NAMIK KEMALDE TERAKK VE MAARF DNCES*

Mithat AYDIN** z

Osmanl tarihinin son yzyl, Trk modernleme sorununun Osmanl aydnlar arasnda youn bir ekilde tartlmasna tanklk etmitir. Bu aydnlarn nde gelenlerinden biri de vatan ve hrriyet airi namyla hret bulan Namk Kemaldir. Namk Kemal, vatan, hrriyet, eitlik, halk egemenlii, hukukun stnl, parlamenter sistem gibi modern an kavramlarn Trk toplumuna ilenmesi ve sonraki dnemlere etkisiyle bir devre damgasn vurmutur. O, btn bu kavram ve deerleri medeniyet dairesi iinde ele almtr. Ona gre medeniyet insanln bilimde, teknikte, dncede, hukukta, sanayide, idarede ulam olduu ortak ve ileri deerler btndr. Medeniyete ileri gitmi olan Bat dnyas, dnyann dier ksmlarna nclk edebilecek gtedir. Bir aya Avrupa ktasnda olan Osmanl Devletinin terakkisi, Bat medeniyetini kavramak ve yararlanmakla mmkn olacaktr. Gelimek, kalknmak, ilerlemek anlamnda kullanlan terakki ancak maarifle balayabilir, maarifle srdrlebilirdi. Bu alma, Kemalin medeniyet, terakki ve maarif tasavvurunu, Osmanl Devletinin iinde bulunduu durumun, fert, toplum ve devlet dzeni asndan Bat medeniyetiyle mukayesesini ele almaktadr. Kemalin almamza konu olan grleri, bret, Hrriyet, Hadika ve Diyojen gibi dnemin gazetelerinde yer alan makalelerinden istifade edilerek deerlendirilmitir.

Anahtar Kelimeler: Namk Kemal, Maarif Nizamnamesi, Terakki, stikbal, bret, Diyojen, Medeniyet, Maarif.

Abstract

Namk Kemals Idea of Progress and Education

The last century of Ottoman history witnessed the discussion between Ottoman intellectuals about Turkish modernization. One of the foremost intellectuals is Namk Kemal being famous with the fame nation and liberty. He had an impact on

* Bu alma, 6-7 Aralk 2012 tarihinde Denizlide yaplan Trk Tefekkr Tarihi Bilgi lenine sunulan bildirinin geniletilmi eklidir. ** Do. Dr. Pamukkale niversitesi Eitim Fakltesi Sosyal Bilgiler Eitimi Anabilim Dal, Knkl Yerlekesi/Denizli, [email protected]

Mithat AYDIN

452

century using the modern era concepts like nation, liberty, equality, popular sovereignty, parliamentary system. He was deal with all these concepts and values in the civilization circle. According to him, civilization is the common set of values that mankind reaches at science, practice, thought, law, industry and administration. The Western World being forward at civilization is powerful to lead other parts of world. The development of Ottoman which has a part on Europe was possible when the western civilization was realized and comprehended. The development means to protect and reconstruct can start and continue only with education. This study deals with Kemals thought about development and education and comparison of person, society and government order between Ottoman and Western civilization. The Kemals thoughts in this study were evaluated making use of his essays in newspapers like bret, Hrriyet, Hadika and Diogenes.

Keywords: Namk Kemal, Regulation of Education, Development, Future, bret, Diogenes, Civilization, Education.

Giri Namk Kemal 21 Aralk 1840 tarihinde Tekirdada dnyaya gelmitir.

Asl ad Mehmed Kemal olup, Namk mahlas Sofyada bulunduu srada air Binba Eref Bey tarafndan kendine verilmitir. Sadrazamlar, kumandanlar, mderrisler yetitiren bir aileye mensuptur. Bilinen ilk atas Konyal Bekir Aadr. Slalesinde asl hret sahibi olan kii, Konyal Bekir Aann olu olan ve ran savalarnda ehit den Sadrazam Topal Osmandr. Babas, Esham Mdrl ve II.Abdlhamidin mneccimbalk grevinde bulunmu Mustafa Asm Beydir. Kemale inklp ruhunu veren de odur(Bolayr, 1998: 15). Sekiz yanda annesini kaybettikten sonra dedesi Abdllatif Paann yannda kalmtr. Dedesinin Afyonkarahisar, Kbrs, Kars, Sofyadaki grevleri srasnda, 1846-1856 yllar arasnda fikr ve ruh geliimine dair ilk bilgileri edinmitir. Dedesinin Afyonkarahisardaki grevinden stanbula dndkten sonra ay Bayezid Rdiyesinde, dokuz ay da Valide Rdiyesinde tahsil grmtr. Onun iire kar ilgi duymas, ilk beytini yazmas, ksaca edebiyat terbiyesi, Karsta bulunduu srada ders ald Vaizzde Seyit Mehmet Efendinin sayesinde olmutur (Dizdarolu, 1995: 9). Ancak, Kemalin dnce ve edebiyat dnyasnn olgunlamasnda Sofyada bulunduu yllar nemli bir yer tutmutur. Okuma ve yabanc dillere hevesi artm, Arapa ve Farsasn glendirmi, Franszca renmeye balam, bir divan dolduracak kadar iir yazm, ksaca Mehmet Kemal burada Namk Kemal olmutur.

8 Kasm 1857de ilk memurluk grevine Tercme Odasnda balamtr. Franszcay tam anlamyla burada renmitir. 1861de eski ve yeni nesil airleri bir araya getiren Encmen-i rya dhil olmutur. 1862 ylnda inasi ile tanmas ve onun daveti zerine Tasvir-i Efkr gazetesinde

Namk Kemalde Terakki ve Maarif Dncesi

453

yazmaya balamas hayatnda bir dnm noktasn tekil etmitir. inasiden slup konusunda etkilendii gibi, i ve d politika konusunda da pek ok ey renmitir. Onun klasik iirin mcerredliinden (soyutluundan) toplumun sosyal ve siys muhtevl mahhaslna (somutluuna) ynelmesi(Ggn, 1987: 6). inasinin etkisiyle olmutur. 1864 ylnda inasinin Parise gitmesinden sonra Tasvir-i Efkr tek bana karmtr.

1865te meruti idareyi tesis etmek amacyla kurulmu ve gizli olarak faaliyet gsteren ttifak- Hamiyet Cemiyetine dhil olmutur. Yeni Osmanllar adn alacak bu Cemiyetin toplantlarnn ve mensuplarnn bir sre sonra tespit edilmesi zerine 24 Mart 1867 ylnda Erzurum Vali Muavinlii grevine atanarak stanbuldan srlmek istenmitir. Bu grevine gitmeyerek Ziya Paa ile beraber gizlice Parise kamtr. Pariste Ali Suavi ile Muhbiri karmtr (31 Austos 1867). Ancak Ali Suavi ile anlaamayp ayn yl Londraya geen Namk Kemal, burada Ziya Paa ile Hrriyeti karmtr (29 Haziran 1868). Ziya Paa ile aralarnn almas zerine de Hrriyet gazetesinden 63.saysndan sonra ayrlmtr (6 Eyll 1869). 24 Kasm 1870de hkmet aleyhinde neriyatta bulunmamak artyla stanbula dnm ve Ali Paann lmne kadar da Diyojene verdii birka yaznn dnda yaz yazmamtr. Mahmud Nedim Paann kard genel aftan sonra stanbula dnen Yeni Osmanllarla (Kayazade Nuri, Menapirzade Read ve Ebuzziya Tevfik beylerle) beraber bret gazetesinin yayn hakkn satn alarak yeniden yazmaya balamtr (13 Haziran 1872). Bunda, gazete yoluyla, siyasete, siyaset kurallarna, gelien ve gittike anlamn genileten uygarla dair halka yararl bilgiler vermek amalanmt (Ebuzziya Tevfik, 2006: 373). Ancak Bamuharrir olarak yazd ateli yazlar, gazetenin yirmi yedi gn sonra drt ay sreyle kapatlmasna neden olmutur. Kendisi de Gelibolu Mutasarrflna tayin olarak stanbuldan uzaklatrlmtr. 25 Aralk 1872te azledilip stanbula dndnde bret gazetesinde yeniden yazmaya balamtr. Gedikpaa Agop tiyatrosunda sahnelenen Vatan Yahud Silistre piyesi, o zamana kadar hi alk olmadk bir ekilde halk ok byk bir heyecana getirip sokaklara dkmtr (Ebuzziya Tevfik, 2006: 437). Gerek bu piyesin halk zerindeki etkisi, gerekse Kemal ve arkadalarnn baz siyasi faaliyetleri Babliyi kukulandrmtr. 6 Nisan gn Namk Kemal, Hac Nuri, Ahmet Mithat, Bereketzde smail Hakk ve Ebuzziya Tevfik tutuklanm ve gn sonra srgn edilmilerdir. Namk Kemal Magosaya srlmtr. Burada 38 ay kalm, 30 Mays 1876da karlan genel af zerine serbest kalarak stanbula dnmtr. stanbula dndkten sonra r-y Devlet (Dantay) azalna atanm ve 7 Ekimde de Kanun- Esas Encmeni (Anayasa Komisyonu) yesi olmutur. Mecliste okuduu bir iir zerine padiahn tahttan indirilebileceini ima ettii gerekesiyle tutuklanm, fakat

Mithat AYDIN

454

muhakemesi yapldktan sonra cezaya arptrlacak bir su ilemedii anlalmtr. Yine de stanbulda oturmas sakncal bulunduundan Giritte oturmas istenmi, ancak kendisinin istei dikkate alnarak Girit yerine Midilliye gnderilmesi kabul edilmitir. (19 Temmuz 1877). 1888e kadar Midilli, Rodos ve Sakz mutasarrflklar grevinde bulunmutur. Osmanl Tarihini de Rodos ve Sakz mutasarrflklarnda bulunduu srada yazmtr. 2 Aralk 1888 tarihinde Sakzdaki grevindeyken geirdii zatrre hastal sonucunda hayata gzlerini yummutur (Ebzziya Tevfik, 1304; Sleyman Nazif. 1340; Kuntay, 1944; Kaplan, 1948; Akn, 1993; Nergiz Ylmaz Aydodu, smail Kara, 2005).

Namk Kemal Bey, devlet, siyaset, edebiyat, kltr ve dnce yaammza etkisi itibariyle Tanzimat devrinin en byk deerlerinden biri olarak karmza karmaktadr. Meselelere bak ve fikir dnyamza kazandrd kavramlar, Merutiyet ve Cumhuriyet aydn ve reformcular tarafndan hayli istifade edilmitir (Cebesoy, Tarihsiz). Kimi yazarlar onun ideolog kiiliinin ancak Ziya Gkalp ile mukayese edilebileceini ileri srmlerdir. Edebiyat tarihisi Mehmet Kaplan bu mukayeseyi yle yapmtr: Namk Kemal, Ziya Gkalp gelinceye kadar Trkiyenin ruhunu ve zihniyetini tekil etmitir. Gkalpten sonra baka bir ruh ve zihniyet doar ve Namk Kemal eski messiriyetini kaybeder. Ancak Ziya Gkalpi byk lde hazrlayanlardan birinin Namk Kemal olduunu gzden karmamak gerekir (Ttengil, 1985: 71-72).

Namk Kemalde Medeniyet Dncesi Trk aydnlama hareketinin nde gelen simalarndan olan Namk

Kemal, dnce ve yazn hayatmza; vatan, hrriyet, eitlik, birey olma, halk egemenlii, parlamenter sistem, hukukun stnl gibi kavramlarn girii ve anlam kazanmasnda byk rol oynamtr. Bu bakmdan O, gerek yaad adaki, gerekse bata Mustafa Kemal Atatrk olmak zere Cumhuriyeti kuran kadrolar zerindeki etkisiyle, siyasal ve dnsel tarihimizde apayr bir yere sahip olmutur.

Belirtmek gerekir ki, Namk Kemal, yukarda sz edilen kavramlar bir btn olarak medeniyetin vazgeilmez unsurlar olarak grmtr. Bu bakmdan, onun milletinin terakkisi iin ngrd modern insan, modern toplum ve modern devlet gr, temelde medenileme/uygarlama meselesi olarak ele alnmtr. Namk Kemale gre medeniyet, insann toplumun bir yesi olduu dikkate alnrsa, hayat- beer iin levzm- tabiiyyedendir. Bu bakmdan, kudret sahibi Yaratcnn insann doasna ihsan ettii terakki eilimi dahi birlikte yaama haline baklrsa, insann temeddne (medenilemeye) ihtiyac bir kat daha sabit olur. Namk Kemal,


455

burada medeniyeti insann sosyallemesi boyutuyla ele alm ve iyi bir insann sahip olduu deerler btn olarak grmtr.

Namk Kemal, medeniyeti insann mana dnyasnda ifade ettii anlam itibariyle ele alrken, bunun maddi zenginlikten ayr dnlemeyeceine inanmtr. Dolaysyla, Kemal, madde ile mana arasndaki dengeyi gzetmi, maddi servet ve birikimi (bilim, teknoloji, fikir) medenilemenin temel unsuru olarak saymtr. O, insanolunun yaam koullarn nemsemi, meseleye sadece asayi nokta-i nazarndan bakmamtr. Yani insan iin her ne olursa olsun karn doyurmak, uyumak gibi temel biyolojik ihtiyalarn grlp asayi iinde yaanyor olunmas, bir l olarak kabul edilemez. Fertler ve toplumlar iin daha mreffeh bir yaamn gerekli kld unsurlarn alnmas elzemdir. Bunu u yndeki kart fikirleri ele alarak tartmaya amtr:

B perv diyebiliriz ki avdar ekmei yemei ve toprak zerinde yatmaa alm bir demin karnn doyurmak ve uykusunu uyumakta grd syi nefis tamlar yemek ve yaldzl kryolalarda yatmaa melf olanlarn rahatndan az mdr? Ve bu iki trl maiet arasnda fakirin bir lokma siyh ekmekle birka arn kara topra bulabilmekden dima emin olduundan, gannin ise her dakika elindeki nimetten mahrumiyet muhtarasnda bulunduundan baka bir fark var mdr? Vcudu stmakta Fransz ukasnn di abya ne rchn olabilir? Medeniyet insan milyonlarla altna mlik edermi. Altn itahy m zenginletirir, hayt m oaltr? Medeniyet mermerden masn (sanatkrane) saraylar peyd eylermi. O kadar metin binlar ecele mi medhal brakmaz? Hastal m men eder? Medeniyet geceleri sokkta gz peyd edermi. Allahn gnei zil oldukdan sonra insana gre akrabasnn arasna girb de itilf- ileden mstefd olmak gibi bir lezzeti terk ederek kahve kahve dolamakta ne letfet tasavvur olunabilir? Medeniyet vapurlar, imendferler husle getir[ir]mi. kmetine bir kulbe ve maietine iki dnm toprak kfi olan bir [de]min yz saatlik yerlere gitmee ve be on gn denizler iinde kalmaa ne ihtiyac olabilir? Medeniyet telgrf icd eylemi, yan bandaki odada geen ahvli bilmeyen bareye gre Amerikann vuktn renmeye almakta ne man vardr? Kez kez. (bret, 2 Zilkade 1289/ 20 Knun- evvel 1288).

Kemal Beyin izahatndan anlald zere, 19.yzyl Osmanl Devletinde kaderci ve kendine yeter bir toplum ve devlet dzeni savunarak uygarlama/modernlemeye kar olan bir evrenin bulunduu aktr. Bu

Mithat AYDIN

456

evreler, insanln ortak bilgi ve tecrbesinin insan ve toplum yaam iin sunduu maddi refah anlamsz ve gereksiz grmekteydi ki, Kemal Beyin itiraz ite bu noktada idi. Kemal Bey, bu gayr- meden dnce biimini, hsn-i intizama mtemayil olan insann tabiat ve istidadna btnyle aykr bulmu ve gaflet mesabesinde deerlendirmitir. leri srd grleri somut rneklerle aklama yoluna giden Kemal Bey, yukarda tartmaya at sorular u ekilde kritik etmitir:

Evet vcudu uk[a] abdan ziyde stmaz fakat tabiat- beer hsn-i intizma mildir. ukann letfeti giyenlerin o iki misline tekbl ediyor. Kimseye zarar dokunmayan bir lezzetten mstefid olmak neden yn- tayb olabilsin? Evet, altn hayat oaltmaz. Fakat levzm- hayat ikml eder. Stmaya uram bir dem tabibe mrcaat etmek iktiz eden mulect almak iin paraya muhtac deil midir? lletinin defi iin ne yapsn? Kendi ke balarna dkkn aan Mariblere okutarak ve koluna pamuk iplii balayarak m ide-i shhate alsn? Evet, krgir binlar ecele, hastala mukvemet etmez. Fakat yanmaa, yklmaa kar durur. Letfet ve mamriyetle birka karn evlda kalr. Evet, geceleri isiz bir dem iin muttasl ilesini terk edip de sokaklarda elence teharr etmekte bir letfet yoktur. Fakat gz olan yerlerde ashb- say ticret, geceleri de alt yedi saat iiyle veya alveriiyle megul olur ve bu suretle mr zerine bir mr daha katar. imendfer veya vapur ile birka yz saatlik yerlere giden veya birka gn deniz zerinde alkalananlar ise marifetin bir kermet-i garbesiyle tayy-i mekn etmi veya postuyla sulardan gemi gibi cihnn t br tarafna giderler, havyic-i hayat getirirler, vatandalarnn ayana sr ederler. Telgrf kullanan akvm eer eski dnyada ise yeni dnyada bulunan bir tabibin zarfetinden veya zuhur eden bir vakann tesirtndan hayatlarnca, saadetlerince byk byk fideler grrler (bret, 2 Zilkade 1289/ 20 Knun- evvel 1288).

Grld gibi eski zihniyetle atma halinde olan Namk Kemal, an gereklerini kavrayabilmeyi medenilemenin n koulu olarak grmtr. Ona gre medeniyetin her sknts bir rahat tevlid eder, [ancak] vahetin her rahat bin eziyeti mucib olur. yle ki O, meden bir yaam insanlarn ve toplumlarn varlk sebebi olarak grmtr: Medeniyetsiz yaamak ecelsiz lmek kablindendir. Bu bakmdan Kemal Bey, medeniyet yolunda ilerlemeyi, insana vatanda olmann verdii ulvi bir grev olarak saymtr. Bu grev, bilim ve teknik, ekonomi, ticaret, bayndrlk, salk gibi yaamnn her alann kapsamtr.


457

Onun, toplum hayatnn her alann kapsayan bu medeniyet tanmna, sreklilik zelliini eklemek gerekir. Kemal Bey, bu hususu Meyaln- lem balkl yazsnda hibir ferd be sene bir halde, bir revite kalamad gibi medeniyet dahi on be yl bir revite, bir meyilde duramyor eklinde ifade etmitir (bret, Nu.17, 30 Rebilahir 1289/24 Haziran 1288).

Osmanl Devleti ve Terakki

Namk Kemal, gerek yurt dnda, gerekse lkesinde bulunduu yllarda medeni lkelerde olup bitenleri deerlendirerek lkesinin sorunlarna eilen ve gelecee ilikin tespitlerde bulunan aydnlarn banda gelmektedir. Fikirlerini byk lde dnemin gazetelerinde paylaan Kemal Bey, i meselelere ilikin tahlillerini d dnyadaki gelimeler erevesinde yapmtr. Bu bakmdan meseleyi bir kalknma/ilerleme meselesi olarak ele alm ve Trk toplumu ve devletinin medeni milletler (milel-i mtemeddin) iindeki yerini tespite almtr. O halde, ncelikle Namk Kemalin Osmanl toplumu ve devletinin iinde bulunduu duruma ilikin grlerini ortaya koymak gerekmektedir. Zira bu bize, Osmanlda modernlemeyi zaruri klan koullara dair net bir fikir verirken, Kemaldeki terakki dncesinin erevesini de izmeye yardmc olacaktr.

Namk Kemal, temelde ahs- manevi diye tanmlad devletin uluslararas platformda saygn ve sz sahibi olabilmesini, sahip olduu g ile ilgili grmtr. Ona gre vaktiyle kk bir airetden Hilafet-i Kbra tekil eden ve sademt- celadetiyle dnyay titreten Devlet-i Aliyye, imdi iinde bulunduu idar, mal, asker zaaf ile mzmin bir hastaln penesindedir. Franszlarn Hasta Adam tabirini konu edindii bir makalesinde ba Avrupa dediimiz devlethne-i medeniyetin en gzel bir noktasna yaslanm ve ktann en mhim mevkilerine uzanm gen, din, gzel, dnya durduka yaamaa msteid bir koca yiit iken can ekiip yatmakta olan Osmanl Devletinin yakaland hastaln nedenini, ya hastaln hakikati nedir sorusuyla tartm ve ksaca u tespitte bulunmutur: Hastaln hakikati kllet-i rical, kllet-i ml, kllet-i asker, kllet-i esbb vel-hasl kllet, kllet kllet. Her eyde kllet. Onun menei ise istibdd- hkmettir (Namk Kemal, 1327).1 Yazar Osmanl Devletinin iinde bulunduu duruma ilikin tespit ve getirdii zm nerilerini sk sk Avrupa ile mukayese etme yoluna giderek aklamaya almtr. Memalik-i Osmaniyyenin Yeni Muksemesi balkl makalesinde (Hrriyet, 9 Kasm 1868, Nu.20) bu durumu daha somut bir ekilde yle ortaya koymutur: 1 Kemal Beyin bu makalesi 24 Kanun- evvel 1285 tarihli Hrriyet gazetesinin 24 numaral nshasnda yer almaktadr.

Mithat AYDIN

458

Devlet-i Aliyyenin beks ve tamamiyeti u idre ile mmkin ve mutasavver olur mu bahsine gelinirse biz-zarre nefiyy ile cevb verilir. nk Avrupa ktasn bir mahalleye ve her devlet ve hkmeti birer hneye tebih ile yle yksek bir dan bandan nazar etsek grrz ki her hnenin skinleri kimi dam aktarr, kimi pencereleri silb parladr, kimi sprr, kimi siler, kimi bae beller, kimi aa budar vel-hsl herkes hnesinin imr hidmetiyle durmuyor alyor. te bu hneler Avrupa devletlerinin ayndr. Bir de bunlarn arasnda ve mahallenin en gzel yerinde bir hne grrz ki temelleri gayet salam olduu halde yerlerinden oynayub binnn her cnibi inhidma yz tutmu iinde birka adam ellerindeki balta ile muttasl erilmi temelleri kesmeye ve birka ahs dahi stndeki keremidleri ve camlar soymaya abalar. Hnenin her tarafndan aralkda alevler grnr biraz kimseler ellerindeki abdest ibrikleriyle su tayarak bunlar sndrmeye alrlar. Hlbuki hnenin drt tarafndan ellerinde yanan mealeler ile ier girb yakmaa alan dmanlar defe kimse takayyd etmez. Asl hnenin shibleri olan binlerce nfus a ve plak kuru tahtalarda yatar. Hanenin halinden asl haberdar edilmez. Ve biraz haberi olanlar dahi tevekklet-i all-lah il ile gelen dn bayramdr diye biri birine teselli vererek oturur. te bu da bizim devletimizin hlidir. Artk yle bir muntazam mahallede byle bir hnenin u heyetde durmas yakk almayacandan eeri bir zaman hnenin taksim-i arsasndaki ihtilaf, arbedenin beksna medr olursa da bir gn gelr ki ahli-i mahalle amatadan grltden ve hnenin nizmszlndan bzar olarak ya siz de iinizi yoluna koyub bize benzeyiniz yahud bu mahalleden knz derler. Ve ite o gn hnenin pencere ve keremidlerini soyanlar cem etdikleri emvli omuzlayub teki muntazam hnelerin birine geer yan gelr bir yeni mtevekkil grhu sefil ve sergerdn srm srm srnr.

Grld gibi yazarmz, burada harap ve bir yangnn ortasnda dmanlar tarafndan kuatlm bir hane olarak tasvir ettii Osmanl Devletinin medeni devletler karsndaki geriliinden ve aczinden yaknmaktadr. Namk Kemal stikbal adl makalesinde de Avrupann medeni milletlerini Osmanl ile mukayese eder ve benzer ekilde hali/mevcut durumu u ekilde izah eder:


459

Trik-i terakkide olan akvmn hlini grdk, kendi mesleimizi de biliyoruz ya. Onlar da bizim gibi bir dakika sonra yaayacan sahihen bilmez ve nihyet yz seneden ziyde yaayamayaca(n) yakinen bilir. Birer mevcd- fni iken dnyaya kzk kakacak sretde tadan yon(t)ulmu ve belki timurdan dklm saraylarda oturmaa alyorlar. Biz srf kendimiz gibi ancak yz sene kbil-i bek ve her dakika bir hdisenin errine fed olan tahta drlar ihtiyr ediyoruz. Onlar be yz sene sonra makinelerini idre in iktiz eden kmrn imdiden tedrikine are dnyorlar. Biz be gn sonra midemizin hareketi iin katiyl-vcb olan gdnn esbb- istihslini bile dnmyoruz. Onlar vatann her cihetinde timuryol yapma bis-i hayat add ediyorlar. Biz yalnz pyitaht- saltanatn bir keciinde yaplan trmvy illet-i memt (lm illeti) biliyoruz. Onlar iktiz ederse kendi karnlarn a brakyorlar. ocuklarnn fikirlerini besliyorlar, biz dnnde ahbbna ziyfet vermemek korkusuyla ocuklarmz mektebe balatmyoruz da nimet-i marifetden mahrm ediyoruz (bret, 1 Haziran 1288, Nu.1).

Namk Kemal, Osmanl toplumunun meden milletler karsndaki geriliini ele ald birok yazsnda, durumu ou zaman toplumun hlihazrdaki ataletiyle ilgili grmtr. Diyojen gazetesindeki Bizde Efkr- Terakki balkl yazsnda, halihazrda toplumun, her iin bakas tarafndan yaplmasn bekleyen enge ve tembellie alm olduunu ileri srmtr. Ancak, yaknd bu durumun, toplumun susturulmu olmasndan da kaynaklanm olduunu belirtmitir.2 Benzer ekilde Sanat ve Ticaretimiz balkl yazsnda da (bret, Nu.57, 19 Ramazan 1289/8 Terin-i sni 1288) meden dnyada, her saatte bin trl terakkinin 2 Namk Kemal, Bizde Efkr- Terakki, Diyojen, Nu.152, 19 Terin-i Evvel 1288. Namk Kemal, bu yazsnda evi yanan bir tembel adam hikyesiyle dncelerini aklamtr. Bu hikyede Tembel adamn, evinin her tarafnn alev almasna ramen engelikten evini bile terk etmek istemeyip her eyi bakasndan bekleyii temel ihtiyalarn bile karlamaktaki acizlii, engelii ve tembellii anlatlmtr. Yazarn nihayette halkn hlihazrdaki durumuna dair vard sonu yledir: Efkr- terakkiyi kendi haline brakyorum. Zir grdm ki ben hibir ey sylemeyecek olsam bile efkr- terakki yava yava derece-i lzmesini bulacak. Ve halkmz daha imdiden balam olduklar bizi yangndan muhfaza ediniz, kpeklerden muhfaza ediniz. Bizi yklenb gtrmek in imendiferler yapnz. Bizim karnmz doymuyor doydurmak in ziraati tevsi ediniz gibi mstedayt nihyet bizim uykumuz gelmiyor bize ninni arnz derecesine kadar sl edeceklerdir. Artk buna syleyecek sz kalr m? Namk Kemal, Bizde Efkr- Terakki, Diyojen, 19 Terin-i Evvel 1288, s.2, stn.1.

Mithat AYDIN

460

meydana gelip, her saatte bin trl icadn gerekletiini belirtmi ve Kurandaki Zuhruf suresine atfta bulunarak bizim atalarmzda bulduklarmzla yetindiimizi belirtmitir. Kemale gre biz biraz kmldamak istedike fersah fersah geri atldk. Bir adm ileri gitmeye muktedir olamadk. Nihayet mirsyedi eline gemi metrukt bakiyesi kabilinden olarak aramzda mevcud olan pedermnde birka sanat ve bir de dhili ticretle geinb dururken devr-i inklbmz geldi. Onlar da berbd ve perin eyledi.

Belirtmek gerekir ki, Namk Kemal, mensubu olduu toplumun geri kalmlna ynelik zeletirisini, zaman zaman sertletirmekle beraber, slam toplumlarnn geriliini slam dinine hamleden Ernest Renann grlerine de iddetle kar kmtr. Renan Mdafaanamesinde (Namk Kemal, 1326) etrafl bir ekilde slam dinine ve toplumlarna yneltilen eletirileri ele alm ve slamn, akl ve mant temel alarak modern bilimleri tevik eden felsefi bir temelden beslendiini aklamaya almtr. Grlerini Kurandan verdii ayetlerle izah eden Namk Kemal, daha ileri giderek bilim ve felsefe tahsilini, hakikate ulamakta Mslmanlar iin din bir grev olarak dnmtr. Bununla beraber, dnyay firdevs-i mamriyet medeniyetin esbb- klliyesini idd eden (Hadika, Nu.2, 11 Terin-i sni 1288/10 Ramazan 1289) Mslmanlarn stn konumlarn nasl kaybettiklerini ya da Bat medeniyetinin hangi gelimeler ve deerler zerinde ykseldiini birok yazsnda aklama yoluna gitmitir. Bu nedenle felsefe tarihisi Hilmi Ziya lken, Onu, kuvvetini Trk-slam geleneinden alarak Batdan gelen siyasi fikirlere gre hamle yapan muhafazac bir merutiyeti olarak tanmlamtr.3 Tarihi Bernard Lewis ise, Kemalin bu konudaki siyasal dncesine iaret ederek, onun slam geleneklerini modern uygarlkla birletirip, Asya ve Afrikada bir dou kuvvet dengesi yaratmak zere Osmanl nderliinde bir Panislamik birlik kurmak fikrine sahip bulunduunu ileri srmtr (Lewis, 1998: 141). 3 lken, 2005: 111. lken, Namk Kemalin geleneki yap zerine ina etmeye alt Batc fikrini u ekilde deerlendirmektedir: [Namk Kemal], nce kendi varlmza gveni elde etmek, batllamay onun zerine kurmak istiyor. Bunun iin de gelenee kkten hcum edenlerle olduu kadar, bat fikirlerini beenmeyen gelenekilerle anlaamyor. Dar slamclarla ve Suavi ile erkenden arasnn almas bundand. Kemalin siyasi fikirleri Aydnlanmaya Fransz ideologlarna baldr. Bat medeniyetini, onun zihinciliini (intellectualisme), teknik ilerlemelerini, siyasi devrimlerini benimsiyor. Bunlarsz yaama gcn kaybedeceimize inanyor, fakat kendi varlmzdan, Trk-slam tarihinden kuvvet almadka bu yeni medeniyete maymun taklitili ile gidemeyiz. Yeni fikirler, geleneklerimize yabanc deildir. Mslman olarak ounluun oyunu biliyoruz. Osmanl Trk olarak bunu tarihimizde tatbik etmitik. imdi bu gelenei ada fikirlerle tazeleyeceiz ve bat milletlerinin seviyesine kacaz. Bunun iin de Osmanl birliine giren eitli rk ve dinden olanlarla hrriyet, eitlik fikrinde birlemek, bu birlii devam ettirmek iin yetecektir diyor. lken, 2005: 111-112.


461

Namk Kemal, Avrupa ile Osmanl karlatrmalarn yapt yazlarnda, Avrupal devletlerin ulamdan sanayiye, eitimden bilime, diplomasiden orduya birok alandaki gelimiliini ve stnln ortaya koyarak, toplumunun meden dnyada yerini almasnda manevi mecburiyet hissetmitir (bret, Nu.3, 11 Rebilahir 1289/5 Haziran 1288). Terakki adl yazsnda Osmanl modernlemesine l olmak zere Avrupa medeniyetini tantmaya, bu suretle Londradaki gzlemlerini paylamaya almtr. Buna gre; ngiliz medeniyetinin birok alanda gsterdii dikkate deer geliimi yle sralamak mmkndr:4

1-Siyasi kanunlar, yasama merkezi olan Parlamentoda kar. Burada, yz seksen milyonu temsilen bulunan yz, drt yz mebus, kavminin emellerine ve istikbaldeki isteklerine tercman olup, adaletin tevzii ve terakki iin gerekli olan hkmleri karr. Parlamentodaki tartmalar, edibne slp ve olgunlukta gerekleir. Azalardan bir ka sz alr. steklerinin yzde doksan hakka uygun olup, ounluk tarafndan kabul edildii iin makbuldr.

2-Parlamentodan kan kanunlar mahkemeler tarafndan uygulanr. Mahkemelerdeki hkimlerin insaf ve adaletinden phe yoktur. Hkimlere, hakikatin ortaya karlmas konusunda bir jri heyeti yardmc olur. Mahkemede taraflarn kendilerini savunmas iin -fakirlerin cretsiz yararland- vekiller/muinler (avukatlar) bulunmaktadr ki, ounluun indinde hukuk meseleleri, melekt- rsihalar sayesinde mehur bilimler hkmne girmi, bir hakl davay kazanmak maddi kazanca tercih edilmitir. Kiilik haklarna sayg gsterilmesinin temel prensip olarak kabul edildii mahkemede, hi kimse iin aalayc ifadeler kullanlmaz ve bask ve iddet mazur grlmez.

3-Belli bir nizam ve terbiye ile eitim veren okullarda nitelikli insan yetimektedir. lkokul dzeyindeki okullarnda okuyan renciler, yirmi otuz yandaki yetikinler dzeyinde, iyi eitilmi olduu gibi, rdiye dzeyindeki okullarda okuyan renciler -drt dil renmekte ve yksek bilimlerden alt-yedi esasl bilime vakf bulunmaktadr.

4-Deniz kuvvetlerinde alan personel, iyi yetimi olmakla beraber, yenilie ak meslek bilgilerini gelitirecek ortamlar iinde bulunmakta ve bilgilerini paylamaktadr.

4 Namk Kemal, Terakki, bret, Nu.45, 3 Ramazan 1289/23 Terin-i evvel 1288, s.1, stn2-s.3, stn1. Namk Kemalin Bat medeniyetini tarifte Londra ayr bir yere ve neme sahip olmutur. nk Londra, Batnn ileri medeniyetini en iyi resmeden kentti. Bu nedenle, Londray enmuzec-i lem olarak tavsif ediyor. Namk Kemal, Terakki, bret, Nu.45, 3 Ramazan 1289/23 Terin-i evvel 1288, s.1, stn.1.

Mithat AYDIN

462

5-Gkyznn derinliklerini kefetmeye alan rasathane byleyici niteliktedir.

6-ki milyon kitab barndran ve her fenne vakf yzlerce uzmann bulunduu ktphaneleri, toplumun her kesiminden insan cezp etmektedir. Parlamentoda da bir kitap hazinesi mevcuttur.

7-Bir bilgiyi ksa bir zamanda dnyann her tarafna yayma zelliine sahip bulunan ve insan fikrine cihan kadar vsat (genilik) veren basm-yayn, hrriyet, eitlik, taksim-i mesaiyi, usul-i servet ileri hayli ilerlemitir.

8-Buhar kuvveti, endstriyel retim ve toplumsal deiimdeki rolyle terakkinin ana unsurlarndan biri olmaya devam etmektedir. Namk Kemalin deyimiyle buhar kuvveti, nsana karada yzmeye ve ummanda gezmeye iktidar veren ve kat- mesafede (mesafeyi ortadan kaldrmaya) kemal-i srati ve ar ve zor ilerin hallini kolaylatrmas ynyle insanolunun mrn ve kudretini kat kat artran byk bir gtr.

9-Londradaki ebniye-i liye (byk binalar) memleketin servet ve mamuriyetinin somut bir iaretidir ki, bunlar yana yana gelse stanbul kadar ahane saraylar teekkl eder.

10-Defin-i tabiat ve hazin-i servet serp yama edilip oraya getirilmi zannn veren kymetli madenlere sahiplerdir. Bankalardaki altn fazlal inanlmaz dzeydedir.

11-Ticar muamelelerde muazzam bir emniyet sistemi gelitirmilerdir. irketlerin, evlerinin milyonlarca altn veya nakit evraklar maal ktiplerin emanetine braklmtr. Serveti bankalarda bulunanlar da kolay ileyen bir sistemle ilerini yrtmektedirler.

12- Piyasadaki nakit para ak, ticar hayatin olaanst canlln ortaya koymaktadr. yle ki, bu durum Asya memleketleriyle kyas bile kabul etmez.

13- ehirdeki on binleri bulan ulam aracnn (ev arabas, kira arabalar, omnibsler) dnda imendiferler, vapurlar, girdab- azime dnm ulam sirklasyonunu meydana getirmitir. Mkemmel kprler, bu sirklasyonu kolaylatrmakta byk yere sahiptir.

14-Fabrikalar, iindeki ileyen makinelerin gc ve etkisiyle, insan dehete drecek dzeydedir.

15-Devasa byklkte, saatte iki yz bin adet gazete basan ve binlerce alannn olduu matbaalara sahip bulunmaktadrlar.


463

16-Madencilik hayli gelimitir. Demir ve kmr madenini karmak iin yerin derinliklerine inmektedirler. Ayrca altn karmak iin gsterdikleri gayret takdire deerdir.

17-Denizde kurduklar kasaba byklndeki ehirlerde drt bin insan yaamakta olup bu ehirlerin etrafnda vapur iletmektedirler.

18-Demirden dklm ve adeta bir ehir byklndeki zrhl gemiler ngiliz hkmetinin gcn ortaya koymaktadr. Asker teknolojiyi yenilemek ihtimam gsterilen konularn banda gelir.

19-Otelleri, dkknlar, mesirelik alanlar ile toplumsal ihtiyalar karlayacak yaplara ve imknlara sahip kentte halk, maddi gce ve refaha sahip olmakla beraber, bunlar arasnda servetini kamu yararna adayabilecek insanlar bulunmaktadr.

20-Hayvanclk ve ziraat konusundaki slah almalar verimi fevkalade artrm durumdadr. yle ki, sahralarnda ifti terbiyesi grmemi bir kar yer ve dalarnda stad eli dememi bir kk aa bulunmaz.

21-Adalet ve asayi, o denli tahkim edilmitir ki, halkn can ve mal gvenliini muhafaza etmekle grevlendirilmi jandarmalardan baka hi kimse bulunmaz. Gvenlik konusunda hkmeti megul edecek i binde bir dzeyindedir. Grevlendirilen jandarmalar ise, daha ziyade trafie nezaret eder, evlerin ve dkknlarn kap ve pencerelerinin korunakl olup olmadn gzetlerler.

22-Refah ve meden kazanm iki ynde elde edilmi baarnn rndr: almak ve bilim.

Btn bu gelimeler, Londrann ahsnda Avrupa medeniyetinin idarede, kara ve deniz kuvvetlerinde, ticarette, ulamda, sanayide, bilim ve teknikte, vs. ulat gc ortaya koymaktadr ki, hibir memleketin hibir tarafnda ayklanmam bir gl, kprsz bir nehir, intizamsz bir yol, imendifersiz bir ehir, limansz bir sahil, rhtmsz bir liman grlemez.

Oysa ok deil bundan yz sene nce Avrupallar, Osmanl kuman giyer, Osmanl silahn kullanrd. Onlar, Hindistan hakknda gerek hibir bilgiye sahip deillerken, Osmanllar sadece lkelerine deil, ayn zamanda Buharaya, Kagara, Cezayire, Fasa, Hint mallarn tamaktayd. Ancak Avrupallar, pusula ile matbuatn zuhurundan sonra denizcilikte ileri gitmi, ticareti gnden gne geniletmi, sanat ilgi duyulan bir alan haline getirmilerdir. zellikle matbuat kuvvetiyle gelien medeniyette, servet ve saadette insanln var oluundan beri grlen ilerlemenin birka katn meydana getirmilerdir. Bilimin kaideleri deimi, Buhar gc, telgraf gibi

Mithat AYDIN

464

byk keifler yaplmtr. yle ki; bizde bin kiinin vcda getiremeyecei eyay, onlar birka yz okka demir paras iml etmeye muktedir olmulardr (bret, Nu.57, 19 Ramazan 1289/8 Terin-i sni 1288).

Batnn medeniyette ulat nokta Osmanlnn bulunduu yerle kyaslandnda, yukarda deinildii gibi, olduka karamsar bir tablo ortaya kmaktadr. Bu tabloya ramen Namk Kemal, devletin yeniden eski ruh ve kudretini kazanabilecei inancn tamakta ve bize nazar- hakaretle bakanlara meyyit olmadmz bildirelim demektedir. Bunun ise sir milletler ne yolda ileri gitmilerse, o yola girilerek mmkn olabileceini belirtmitir (Hrriyet, Nu.20, 9 Kasm 1868). Bir iki yz sene evvel Avrupann da bizim memleketden hi fark yokdu. Say ile (almakla) orada vcda gelen eyler burada niin yaplmasn? diyordu Namk Kemal (bret, Nu.121, 22 Muharrem 1290/10 Mart 1289). Ona gre; artk, Tanzimatla balayan kk apl terakkiyatn, emekleme dneminden kp, cihn- medeniyetin hareket-i hakykcynesiyle msabakaya balayacak nitelikte olmas gerektii muhakkakt.5

Bununla birlikte, birka senede stanbulu Londra, Rumeliyi Fransa haline getirmenin, yani Avrupann iki asrda ulam olduu medeniyet dzeyine ulamann hemen mmkn olmayacan da belirtmitir. Ancak, zamanmz durulacak zaman deil. Btn cihn- insaniyet keml-i evk itb ile trik-i terakkide kat- mesafta balad (Hadika, Nu.2, 11 Terin-i sni 1288/10 Ramazan 1289). Avrupann iki asrda yaratt medeniyeti tekil eden deerler ve bunlar elde etmenin aralar ortada olduuna gre, i etrfl ele alnrsa, hi olmazsa iki asr iinde de olsa, bizim de en mtemeddin memleketler durumuna gelmemize bhe yoktur. ki asr cemiyet hayat iin lemha-y basar6 hkmndedir (Terakki, bret, Nu.45, 3 Ramazan 1289/23 Terin-i evvel 1288).

Bu noktada Kemalin Osmanl Devleti ve toplumunun terakkisine ve istikbaline olan inanc tamdr. nk O, baki olan vatann7 terakkisi iin 5 Namk Kemal, stikbal, bret, 1 Haziran 1288, Nu.1, s.2, stn.1. Namk Kemalin, dorudan doruya Tanzimat hakkndaki grlerini brette yaymlad Tanzimat balkl makalesinde grmek mmkndr. Bu makalesinde Namk Kemal, mucizat- adaletten biri olarak adlandrd Tanzimatn, Osmanl Devletinin hayatn temin maksadyla ilan edildiini belirtmitir. Kemal, burada zellikle Tanzimatn Osmanl siyasi tarihindeki yerini ve nemini ilemeye almtr. Baknz: Tanzimat, bret, Nu.46, 4 Ramazan 1289/24 Terin-i evvel 1288. 6 Lemha-y basar, gz ap kapayncaya kadar geen ok az bir zaman anlamndadr. 7 Namk Kemalin yaad dnemde birok kii Osmanl devletinin yaayamayacana inanmaktayd. Kemal Bey, zaman zaman bu kiilerin grn makalelerine konu ederek, Osmanl Devletinin bekasna ve vatann kudsiyetine dair fikirlerini ilemitir: Bu devletin beksndan mid yokdur; bari biz frsat elimizde iken ykmz tutalm da ileride


465

gerekli olan unsurlarn lkesinde bulunduunu dnmtr. ktada topraklar olan Osmanllarn, iktisad ve ticar imknlar, yeralt ve yerst zenginlikleri, insan potansiyeli, tarih ve meden tecrbesi vs. istikbaldeki mrvvetinin teminat idi (bret, 1 Haziran 1288, Nu.1). Kemal Bey, terakkiyat iin bir lkenin sahip bulunduu potansiyelin nemli olduunu dnmekle birlikte, asl deiim ve dnm gerekletirecek gcn bilimde ilerlemekle ve almakla mmkn olacana inanmtr. Bu bakmdan esas olarak marifet ve sayde olan noksann slahna are bulmak her eyden nce gelmektedir. Bu nedenle toplumunda kanaatkrla inanp kendini tembellie brakanlar sert bir ekilde eletirmitir:

Elden gelen say fiile getirdikten sonra myesser olan kesb ile iktif demek olan kanat baka manya haml olunmu. Bir hrka ile bir lokma nasib oldu mu bir kenz-i l-yefnya mlikiyet zehb hsl olarak ten-perverlik pey-glesinde yan gelip zevke bakmak sevb hkmnde tutuluyor. Her trl ikbl menlin beksna gururdan tahzr iin nazargh- ibrete vaz olunan fen-y lem btn btn hilf- maksat bir takm fikirler tevlidine medr edilmi. nsan bir kere leceini bildi mi lnceye kadar kendinin ve ondan sonra evladnn nasl yaayacan hi dnmek lzm gelmez itikdnda bulunuluyor. Krmz yemeni veya tek yelkenli rnk yapmak itikadiyat hkmn bulmu. Bir botin iml eylemeye veya bir vapur peyd etmee almaktan ilhd mucib olacak haller kadar tevakki ediliyor. Halkta bu fikirler mevcud iken hemen hi kimsenin ekmecesinde havic-i zarriyesini idre edecek mikdardan ziyde ve belki o kadar para bulunabilmek ve hemen hi kimseye ceddinden-tamir ihtiycndan vreste-bir krgir hne kalmak ihtimli yoktur (bret, Nu.45, 3 Ramazan 1289/23 Terin-i evvel 1288). Ne yazk ki, biz her ne arzumuz var ise husln ibtid hkmetten ve olmaz ise Cenb- Haktan bekliyoruz. Hi bhe edilmemek iktiz eder ki bir hkmet halkn ne pederidir, ne hocasdr, ne vasisidir, ne llsdr (bret, Nu.3, 11 Rebilahir 1289/5 Haziran 1288).

refh ile geinelim denilerek ekseri kabristn- fenda yatyor. Fakat biz fniyiz. Vatanmz bkidir. Biz lrz vatanmz ihy ederiz denilerek hl istikblde b ve ecddnn hret-i hamiyetini idme edecek evld dnyaya gelir. stikbal, bret, 1 Haziran 1288, Nu.1, s.2, stn.1.Grld burada Kemal, vatann ihyasn urunda can verecek lde bir vatandalk devi saymtr.

Mithat AYDIN

466

Bu szlerden de anlald gibi, Kemalin en byk mcadelesi, dncede ve fiiliyatta kendini miskinlie terk edip retmeyen, almayan, tembel, yeniliklerden habersiz, statik ve kaderci dzene kardr. stelik byle bir toplumda byk atlmlar gerekletirecek sermayedar bir snf da mevcut olmamtr.

Kemalin topluma uyars ve almaya vurgusu, Ey ihvn- vatan nice bir bu zalm- gaflet?... Nice bir bu hb- ten-perestne?... drkten mi kaldk? Biz de bir fen renmeye alalm. Ellerimiz tutmaz m oldu. Biz de yeni bir ey yapalm da meydana karalm Ayetle, hikmetle, icm ile, tecrbe ile, ibretle mbeyyendir ki insan iin her ne hsl olursa say ile olur. nsan her neye vsl olursa say ile olur eklindedir (bret, Nu.45, 3 Ramazan 1289/23 Terin-i evvel 1288).

Anlald gibi, Namk Kemal, lkesinin Avrupann en medeni lkeleri arasna girmesini, iin etrafl bir ekilde ele alnmas artna balamtr. Buradaki kast ise Avrupa medeniyetinin dayand deerler sistemini tanmak ve yararlanmaktr. Hatta tabii kabiliyetimizin meydan karlmas iin medeniyette ileri gitmi olan Batl milletler ibret alnmaldr (bret, Nu.3, 11 Rebilahir 1289/5 Haziran 1288). Bylece, bilim tahsilini ve insan iradesini hayat felsefesi olarak benimseyen Kemal Bey,8 Trk devleti ve toplumuna Bat medeniyetinin gl ve stn taraflarn kabul ile bir modernleme yolu gstermitir. Ancak Kemal Bey, Avrupa medeniyetini kr krne taklit etmeyi de reddetmitir. Bu dncesini u ekilde belirtmitir:

Bir de farz edelim ki, medeniyetin Avrupadaki hli bin trl nekyis ve seyyit ile mlml imi. ktibs- medeniyete alan akvam iin tamam tamamna Avrupay taklid etmek neden lzm gelsin? Bir takm hakyk- ilmiye vardr ki dnyann hibir tarafnda deimez, hibir yerde su-i tesiri grlmez. Mesel ticarette de olsa hassa-i inbista mliktir. Hassa-i inbist nerede olsa vsta-i tahrikdir. Vsta-i tahrik nerede olsa say- beere byk byk muvenetler eder. Say- beerin muveneti nerede olsa istifde olunur. imdi biz tervc-i medeniyeti arzu edersek bu kablden olan hakyk- nfiay nerede bulursak iktibs ederiz.

8 Namk Kemalin modernleme dncesinde insan akl ve iradesinin yeri iin baknz: Akta, erif. (1993). Namk Kemal ve nsan, Doumunun Yz Ellinci Ylnda Namk Kemal. Ankara.


467

Namk Kemal, bu dncesinde gereki ve aklcdr. nsanolunun tarih sre iinde elde ettiklerini milletlerin ortak miras olarak grmektedir. Bununla beraber, binlerce yllk gemiinde teekkl etmi olan ve kendisini kendisi yapan ahlak deerlerin mevcudiyetine inanmakta ve Trk toplumunun bu ynn Avrupallardan stn tutmaktadr. Efkr- Cedide balkl makalesinde bu dncesini ahlk- slamiye dt- garbiyeye bin suretle mreccahtr eklinde ifade etmitir (Hadika, Nu.14, 27 Terin-i sni 1288/26 Ramazan 1289). Namk Kemalin dncesinde Batdan taklide lzum grnen eyler, bilim-teknik ve sanayi alanna mnhasr idi. Bu nedenle; ona gre, medenilemek iin inlilerin slk kebab ekt etmei almaya muhta olmadmz gibi, Avrupallarn dansn, usl- mnkehtn (nikah kyma usuln) taklit etmeye hi lzum yoktur. Kendi ahlkmzn ilct, kendi aklmzn tasvibt sr- medeniyetin frtna maa-ziydetin kfidir (bret, 2 Zilkade 1289/ 20 Knun- evvel 1288).

Sonu itibariyle Namk Kemal, Batnn birka asrda tecrbe ve fedakrlklarla kazandklar sanayi ve bilimi vakit kaybetmeksizin iktibas etmenin zaruretine inanm ve bu iktibasn slam/mill bir hukuk zemininde gerekleebileceini dnmtr. Bu bakmdan yazarmz, temelde Bat sistemini Dou tefekkryle birletirme yoluna gitmitir (Ggn, 1991: 207).9

Namk Kemalin Maarif Dncesi Namk Kemal, memlik-i mahrsenin terakkisi konusunda kaleme

ald yazlarnda maarifin cemiyet ve devlet yaamndaki nemine atfta bulunarak sosyolojik tahlillerde bulunmutur. Bu almamza temel oluturacak kimi yazlar ise dorudan doruya maarifle ilgilidir. Bu yazlarnda Namk Kemal, eitimin milletlerin ilerleme ve kalknmasndaki roln, lkesinin eitim durumunu, Osmanl eitim sistemi ve politikalarn gelimi lkelerle mukayese ederek deerlendirmitir.

Namk Kemale gre; maarif, dnyada mevcut olan siyasi konularn hepsinden nemlidir (bret, Nu.16, 28 Rebilahir, 1289/ 22 Haziran 1288). 9 Bu noktada N. Kemalin merutiyet (parlamenterizm), vatan, hrriyet, kamuoyu konusundaki grleri eitli almalara konu olmutur. Burada bu hususlar tekrar ele almay gerekli grmemekle beraber, Kemal Beyin hkm-i eriata atfetmi olduu nemin, slamiyetin ayrca birlik prensibinden ileri gelmi olduunu belirtmek gerekir: slamiyet vahdete gelmeyi emrediyor. Binaenaleyh buralarda Lazlk, Arnavudluk, Krdlk, Arablk devisinin zuhuru muhl hkmndedir. Ggn, 1991:208. (bret, 13 Haziran 1288). Yine de onun millet tasavvuru Osmanllk fikri etrafnda biimlenmitir. Ona gre vatanda hukuka eit, menfaate mterek bulunan herkesin dil ve mezhep daiyesiyle birbirinden ayrlmasnn mmkn olmayacadr. Namk Kemal, mtizc- Akvm, bret, Nu.14, 26 Rebilahir 1289/20 Haziran 1288, s.2, stn1-4.

Mithat AYDIN

468

Her milletin medar- hayatdr (hayat merkezidir). Bir cemiyeti helk nedmetten kurtaracak vastadr (Hadika, Nu.2, 11 Terin-i sni 1288/10 Ramazan 1289). Bu nedenle halkn ikmal- tahsiline sarf olunmak iin malndan deil, cevher-i canndan bile bedel alnsa ok grlmez (Karal, 1988: 198). Ona gre maarif, tufan- terakki iin ihtiya duyulan tedbirlerin alnmasn zaruri hale getirir ki, bu bakmdan gerek ticaret ve gerekse sanatn stad mektep, edevt mektep, sermayesi yine mekteptir (bret, Nu.57, 19 Ramazan 1289/8 Terin-i sni 1288). Namk Kemal, bir yazsnda, maarifi, fert ve toplum iin yarar bakmndan, gnein vasfnda kaside sylemek ve bu suretle gnein iindeki parlak burhanlar olarak addetmitir (bret, Nu.16, 28 Rebilahir, 1289/ 22 Haziran 1288). Namk Kemal, eitime ve eitim yoluyla tahsil edilen bilgiye, insan olma vasfnn ilk koulu olarak grecek derecede byk bir deer yklemitir. Bu nedenledir ki, O, insanlk iin ancak ve sadece hr ve eit olmay l olarak grmesine ramen, eitim ve bilim sz konusu olduunda bir ayrma gitmitir. Bu dncesini de u hadisle ifade etmitir: En-nsu imma limun ev mteallimun vel-bki hemecun (insanlar ya lim ya da mteallim talebedir, gerisi srdr). Bu itibarla eitim ve bilim insanln varlk ve onur nedenidir. Namk Kemalin deyimiyle;

Herkesi Hlikyla vazife-i hilkatinden haberdar eden maarif deil midir? Ftratmzdaki istidd- kemli bil-fiil izhr eden maarif deil midir? Mevcudt- zemini ekser havssyla beraber ben nevimize (insanlmza) hizmetkr eden marif deil midir? Dnyann bir kesindeki niam- fevidi dier kesinde bulunanlarn pyna sr eden marif deil midir? Tufn-zede-i fen olan bunca akvm- slifenin mesir-i irfnn cihn- medeniyette dimiyyl-istikrr eden marif deil midir? (Hadika, Nu.2, 11 Terin-i sni 1288/10 Ramazan 1289).

Namk Kemal, bu dncesiyle maarifin, insanolunun kendi benlii ve meziyetlerini kefi ve medeniyet servenindeki kazanmlar asndan sahip olduu yerin herkesin malumu olduuna kanidir.

Maarif herkese hak ve sorumluluklarn bildirir, ahkm- hrriyeti ikmal eder. Vatan topraklarnda hr yaamak gibi, erdemli insann sahip bulunduu btn deerler maarif yoluyla ilenir ve gelecek kuaklara aktarlr. Devlet idaresinde kamu yararn, hukukun stnln ve halk egemenliini merkeze alan modern dzenin tesisinin temel unsurudur maarif. Nitekim,

Bu asrlarda marif ilerleyb herkesin gzndeki perde kalkmala hakikat meydana kd. Eski zamanlardaki idre-i mstakilnenin mevsimi gedi ve oyunlarn okdan sakal bitdi. imdiki zamanda sefy


469

bl ile icr-y hkmet edeyim diyen hkim akl mizc- asr zere tebaasnn pederi olmakla himmet etmeli ve kendini hkim memur bilb mlik-i zan etmemeli. Yoksa cebr ve zor ile ben halk esir gibi kullanrm itikdnda bulunursa byk hatadr. te Fransa numunesi meydandadr.10

Namk Kemale gre maarif insanolunun en kymetli zenginlik kaynadr. Tarih de bunu tecrbe etmitir. Mesela; spanyollar, vaktiyle dnyann en zengin altn madenlerine sahip iken, maarife eksik olmalar nedeniyle ellerinde bir ey kalmamtr. spanyollarn aksine, demir ve kmrden baka madeni bulunmayan ngilizler ise, maarifte ileri gitmi olmalar hasebiyle memleketlerini dnyann servet hazinesi hkmne getirmilerdir. Dolaysyla, cevher-i servetin madeni marif, sermye-i saadetin mahzeni yine mariftir. Bu itibarla, maarif bir memleket iin gerekli olan ihtiyalarn en stndr. Asker ihtiyalar dahi maarifin nne geemez. Namk Kemal, bu denli deer verdii maarifin, bir memlekette asker ilere dahi nasl stn tutulmas gerektiini yle aklamaktadr:

Evet bir millettir ki, klc syesinde kim olur, makmnda klca dayanarak kim olur. Haddiztnda dahi seyf-i ecat mlik-i rikb- lem olmu bir cihngirdir ki, cihngirler hkmne esirdir. Fakat o da baz-y tedbirin kabza-i teshirinde olursa sahib-i tesirdir. el Mecd lis-seyf leysel-mecd lil kalem (eref kltadr kalemde deil) derler imi. imdi topun tenvir-i mddeda berk-i stn seyrederler: el Fevz lil-ilmi leysel-fevz lil-alemi (kurtulu ilimdedir alemde deil) kavlini itirf ediyorlar (Hadika, Nu.2, 11 Terin-i sni 1288/10 Ramazan 1289). Burada da ifade edildii gibi Namk Kemal, tam anlamyla, maarifin milletlerin ve devletlerin hayat iin sahip olduu ncelie dikkat ekerken, onun en byk servet kayna ve en stn g olduuna inanmtr.

10 Namk Kemal, Fransa htilli, Hrriyet, 21 Haziran 1869, s.6, stn.1. Bu makalenin kapsam nedeniyle zerinde etraflca duramadmz, Namk Kemaldeki hrriyet, msavat, hukukun stnl, kamuoyu, demokrasi ve meveret dncesi iin u yazlarna baknz: Baz Mlhazt Devlet ve Millet, bret, Nu.27, 27 Eyll 1288/6 aban 1289; Efkr- Ummiye, bret, Nu.40, 26 aban 1289/16 Terin-i evvel 1288; Hrriyet-i Efkr, Hadika, Nu.3, 12 Terin-i sni 1288/11 Ramazan 1289; Hrriyet, Hrriyet, Nu.57, 2 Austos 1286; Mesele-i Msvt, Hrriyet, Nu.15, 5 Ekim 1868; Fransa htilli; Nu.52, Hrriyet, 21 Haziran 1869; Vevirhm fil-emr; Hrriyet, Nu.4, 20 Haziran 1868; mmetimin htilaf rahmettir, Hadika, nu.20, 10 Kanun- evvel 1288/9 evvl 1289; Efkr- Ummiye, bret, Nu.40, 26 aban 1289/16 Terin-i evvel 1288. Ayrca, Usul-i Meveret hakknda Namk Kemalin Hrriyetin 12,13, 14, 16, 17, 18, 20 ve 21. saylarnda sekiz mektubu yaynlanmtr (Kaynakaya baknz.)

Mithat AYDIN

470

Bu bakmdan; maarif, milletlerin meden dnyada bulunduklar yeri ve gelecekteki konumlarn tayin eden unsurlarn banda gelmektedir. Namk Kemal, bu durumu insanln, gelmi olduu noktada tarih deneyimiyle aklama yoluna gitmitir:

Marif syesindedir ki, Avrupada herkes mebsn- ahlinin tayin ettii menfii vikyeye kfil olur. Halbuki Asyada hi kimse mebsn- ilahnin tayin ettii eryii himyet edemez! Maarif syesindedir ki ngilizler bir kk ordu ile yz milyondan ziyde nfusa mlik olan in hkmetinin pyitahtna dhil olur. Halbuki o koca in hkmeti bir kk frka-i siyenin bile zerine varmaa cesret edemez! Marif syesindedir ki birka gnde Avrupal birka bahr- muhti geerek dnyann br kesine vsl olur. Halbuki birka milyon Tatar birka yz sene bir dvr amaa kesb-i kudret edemez! Marif syesindedir ki daire-i medeniyet iinde hakikati em-i idrke nihn olan bunca ilel-i mhlikenin tedvisi kbil olur. Halbuki bedeviyet sahralarnda hi kimse vcudu meydnda olan siba kar defi mazarrat edemez! Marif sayesindedir ki Pariste bir edib-i kmil be ay alarak bir hikye tertib etse mddet-i mrnde zarret grmeyecek kadar servete nil olur. Halbuki stanbulda bir allme-i b-mudil mddet-i mrnde telif edecei kitablarn mahsulyle be ay istif-y hcet edemez! (Hadika, Nu.2, 11 Terin-i sni 1288/10 Ramazan 1).

Grld gibi Namk Kemal, maarifi; ulus, devlet ve dnya dzeni asndan ele alarak ok geni bir ereveye oturtmu, btnyle insanln ulat medeniyetin ana unsuru olarak saymtr. Meden milletler; refah, zenginlik ve gc, maarif yoluyla elde ettikleri kalknma ve ilerleme hamlesine borludur. Dolaysyla, bilimde, teknikte, sanayide, hukukta, ileri giden an gl devletleri/milletleri maarife de gelimi ve ileridirler. Bu devletler bunu, akl ve bilimi merkeze alan eitim sistemleri ile ok alarak baarmlardr. Bu bakmdan Batnn eitim sistemi ve kurumlar hep dikkatini ekmi ve terakkiyat davasnn ana unsurlarndan biri haline gelmitir.

Namk Kemal, Avrupada bulunduu yllarda Avrupann eitim hayatn yakndan grme imknna sahip olmutur. Burada Avrupann eitim durumunu etraflca tahlil ederken, kendi lkesinin de yetersiz ve aa uygun olmayan eitim yapsn kritik etme ansn elde etmitir. Fransz ve


471

ngiliz eitim sistemi, onun maarifte modernleme gr ve tavsiyelerinde byk yer tutmutur. Londrada bulunduu srada ngiliz eitim sistemine dair tespitlerini, zaman zaman Osmanl eitim sistemi ile kyaslama yoluna giderek u ekilde aklamtr: Eitim ve bilim alannda kemal derecesinde ileridirler. Hangi okulda olursa olsun 10-12 yalarndaki ilk okul rencileri bile, bym de sonra yine klm gibi, adeta 20-30 yandaki yetikinler lsnde trl intizam ve terbiyeye sahiplerdir. Rdiye dzeyindeki okullarda okuyan renciler -drt dil okur ve ulm- liyeden alt-yedi esasl fen bilir. lkokullarda rencilerin ounluu, genel olarak ya itibariyle 7-8 yandan byk olmamasna ramen, eitim programlarnda Osmanl sbyan mekteplerinde okutulan elif-ba, yaz, drt ilem, itikad prensipler gibi derslerin hi biri bulunmaz; zira renciler bu konuda okula donanml geldiklerinden okul programlarnda sz konusu derslerin bulunmas abes grlerek kaldrlmtr. Okul; ocuun kendisini, evresini ve dnyay tanmasna ve bu suretle bedenen ve ruhen gelimesine imkn salar. 10-12 yandaki ocuklar, okuduklar gazetelerle dnyadan haberdar olmaktadrlar (bret, Nu.45, 3 Ramazan 1289/23 Terin-i evvel 1288).

Dolaysyla yazmak ve okumak Avrupada bir nesnenin adn yazmak ve okumaktan ibaret deildir. Gemicisinden hamalna kadar okuma-yazma bilir denen insanlar, dini konulara vakf olduklar gibi baz bilimlere mahsus konular dnda- her okuduunu laykyla anlayacak ve her dndn imlasyla yazacak kadar lisanlar bilirler. Bir veya daha fazla yabanc dil bilir, okur ve yazarlar. Corafya, tarih, aritmetik, cebir, geometri, fizik, kimya, astronomi ve doa tarihi gibi alanlarda temel bilgileri almlardr. yle ki, bir Almanyal demirci ustas vatan grevi sz konusu ise demirci petamaln kararak; eline bir tfek ve bir harita alp Fransa topraklarna geldiinde girip klacak yerleri bilir ve maiyetindekileri gidilecek yerlere emniyetle sevk eder (bret, Nu.16, 28 Rebilahir, 1289/ 22 Haziran 1288). Kemalin anlatmndan anlald zere, medeni memleketlerde okumak ve yazmak, insann yaad dnyay tanmas, anlamas, yaamn her alannda ihtiya duyulan bilgiyi, beceriyi ve gc elde etmesi olarak anlalmaldr.

Dolaysyla Avrupann birok yerinde halkn yzde doksannn okur-yazar olmasn bu ynyle deerlendirmek gerekmektedir. Okur-yazar orannn yksek olmasnda, eitimin zorunlu olmasnn pay vardr. Ancak, ailelerin eitimin nemine ilikin sahip olduklar bilin nedeniyle, ocuklar okula gndermeye zorlamak gibi duruma da gerek kalmamaktadr. ounun yemek, imek, oturmak, gezmek gibi ihtiyalar iin yaplan masraf; gazete, kitap ve okul iin yaplan masraflar kadardr, belki de ondan

Mithat AYDIN

472

fazladr. Bu ailelerin ocuklar da okula o nispette gayretli ve bilgili giderler (bret, Nu.16, 28 Rebilahir, 1289/ 22 Haziran 1288).

te, eitimi adeta yaam nedeni sayan Avrupal milletler her alanda kat be kat ileri gitmilerdir. Denebilir ki, ineden iplie varnca ne kadar mahsult- medeniyet var ise en byk destgh mekteb ve en birinci stad marifettir (Hadika, Nu.2, 11 Terin-i sni 1288/10 Ramazan 1289). Avrupal milletler iin gerek bu iken, Osmanl maarifi, devlet ve toplum hayatnda byk bir dnm gerekletirmekten uzaktr. Asker okullarn dnda eitim kurumlarnda trl zorluklarla kendini gelitiren az sayda yetimi insan bulunmaktayd. Bunlar da birka snf mhendis, mderris, ktip ve zabitten ibaretti. Osmanl toplumunda bir aydnlanma devri aacak sivil okullar mevcut deildi. Bu ynde sadece II.Mahmud zamannda alm olan rdiyeler, emekleme dneminde olup imparatorluk topraklarnda yaygnlatrlamamt. Bu olumsuz durumdan, her frsatta terakkicuyluktan bahsedip hibir ey yapmayan Babalinin mesuliyeti bykt. nk mevcut modern asker okullarn ihtiyalar bile tam olarak karlanamad gibi, tarada alan az saydaki rdiyeler de ancak blgenin ileri gelenlerden toplanan yardmlarla tesis edilebilmiti (Sungu 1999: 841-842).

Aslnda Namk Kemalin yaad dnemde Osmanl maarifinin iinde bulunduu durum ve terakki sorunu dnemin aydnlarnca etraflca tartlmaktayd. Tartlan konular, Maarif Nizamnamesi, eitimin yaygnlatrlmas ilkretimden yksek retime eitim kurumlarnn ihdas gibi geni bir yelpazeyi kapsamtr. Bu hususlarda zm iin ngren balca grler yleydi: Maarif Nizamnamesinde ngrlen tedbirler teoriden uygulamaya geirilmelidir. Nizamnamenin zellikle birinci ve ikinci derecedeki tahsil iin yetersiz olan program iyiletirilmelidir. Nizamnamenin herkese ilikin ksmlarn bir kerede icra etmek mmkn olmadndan, hlihazrda yalnz Darlfnun ve Darlmuallimin gibi halkn terakkisine hizmet edecek kurumlarla ilgilenilmelidir. Eitim sadece ocuklar deil, tahsile muhta yediden yetmie herkesi kapsamaldr. Bunun iin de geceleri cami ve kiliselerden yararlanlmaldr.

Bu grler, genel olarak Namk Kemal tarafndan da kabul grmtr. Bununla birlikte Namk Kemal, ie nereden balanmas gerektiini sorgulayarak meseleyi farkl bir bak asyla ele almtr. Kemal Bey, nceliin muntazam sbyan ve rdiye mekteplerinin meydana getirilmesine verilmesini, ngrlen dier btn zm nerilerinin yerinin ve zamannn beklenilmesi gerektiini dnmtr. Bu yndeki dncesini u ekilde aklamtr:


473

Maarifin terakkisi matlb ise devlet tarafndan olsun, halk cnibinden olsun yle byk byk darlfnunlar, byk byk mualliminler yapmak veya her kyde bir mekteb bulundurmak veya herkesi okutmak gibi subeti cretini istihleye drecek teebbst- azmeyi zamnna talik ederek imdilik bir cz fedakrlkla velev yalnz stanbulda olsun birka tane muntazam sbyn ve rdiye mektebleri hsl etmee almaktr.

Dikkat edilirse burada, nceliin ilkretime verilmesi gerektiine inanan Kemal Bey, retimin nicelikten ziyade niteliksel ynn nemli grmtr.

Bir kere bu hsl olur da herkes sbyn mektebinden ocuklarnn eline ald mektubu okumak ve isterse ufack bir mektup yazabilmek ve hnesinin ahz itsn hesb etmek gibi meziyyta mlik olarak ktn grr ve rdiyeden kan evldnn gerek hizmet-i devletde ve gerek sir yolda her ay iki bin kuru kazanabildiini anlarsa o zaman Marif Nizmnmesi umm arasnda mehd-i muntazar itibrn bulur (bret, Nu.16, 28 Rebilahir, 1289/ 22 Haziran 1288).

Namk Kemal, bireyin sosyal yaamnda ihtiya duyduu bilgi ve becerinin kazanlmasnda maarifin, bireyin kendisi, ailesi ve devleti iin nemini ele alrken, toplumun kadn nfusunun tahsiliyle ayrca ilgilenmitir. Onun terakki dncesinde, Osmanl Trk kadnnn eitim ve sosyal durumunun iyiletirilmesi nemli bir yer tutmutur. Meden dnyada kadnn sahip olduu haklara ve statye Trk kadn da sahip olmaldr. Namk Kemal, Trk kadnnn devlet ve toplum nazarnda hak ettii saygn yeri almas konusundaki fikrini aklarken, kadnn medeni lkelerdeki durumuna da aklk getirmitir. Avrupann medeniyete ileri gitmi memleketlerinde kadnlar, erkekler gibi tahsil grr; kendi lisannn ve kendi devletinin birincisi saylacak derecede ktip ve air olarak yetiirler. Kimi lkelerde, her eit okullarda grev yapan retmenlerin yarsndan fazlas kadndr. Bunlardan, toplumun nde gelen kil insanlar dahi istifade etmektedirler (bret, Nu.16, 28 Rebilahir, 1289/ 22 Haziran 1288). Grld gibi, Namk Kemal, kadn terakki-i maarifin ayrlmaz bir paras olarak grmtr.

Sonu

Namk Kemal, ideolog kiilii ve sonraki kuaklara etkisiyle 19.yzyln nde gelen aydnlar arasnda yer almtr. Kaleme ald yazlarnda yaad a gerek anlamda anlayabilmi, mensubu olduu

Mithat AYDIN

474

Osmanl Devleti ve toplumunun bulunduu yeri doru bir ekilde tespit edebilmitir. Derin gzlem ve sosyolojik tahlillere dayal yazlar, onun aklc bir kiilie sahip olduunu gstermektedir. Bu gzlem ve tahlillerinde Avrupa medeniyetinin muhtevasn ve Osmanl Devletiyle mukayesesini geni bir ekilde grmek mmkndr. Bu erevede O, mensubu olduu devlet ve topluma, modern dnyada alnmas gereken yeri idealize ederek bir modernleme yolu gstermitir. Modernleme dncesinde, Bat medeniyetinin iktibas edilmesini ngrmekle beraber, bunun mill/slam bir izgide gerekleebileceini dnmtr. Bir baka deyile O, terakki davasnda Bat medeniyetini slam kltr zeminine oturtmaya ya da uzlatrmaya almtr. Aydnlanma a dnrlerinden mlhem halk egemenlii, parlamenter sistem, hukukun stnl, birey, hrriyet, eitlik, kadn haklar gibi kavramlar etrafl bir ekilde ele alarak modern dncenin Trkiyede gelimesi ve yerlemesine nayak olmutur. Esas itibariyle onun Batllama zemininde gelien modernleme dncesi, kamuoyu, kanun nnde eitlik, hak ve zgrlkler gibi konularda Tanzimat dnemi aydnlarnn fikriyat ve beklentileriyle paralellik arz eder. Meseleleri ele al biimi ve hayat felsefesi, toplumsal sorunlar zme kavuturabilmek hususunda yol gsterici bir hviyete sahiptir. Bu bakmdan; Namk Kemalin derin gzlemlerine dayal tahlilleri, ada dnyay anlayabilmek ve modernlemek davasnda gnmz insan iin de hayli nemli mesajlar iermektedir.


475

KAYNAKA

Namk Kemalin Makaleleri

Baz Mlhazt Devlet ve Millet, bret, Nu.27, 27 Eyll 1288/6 aban 1289. Bizde Efkr- Terakki, Diyojen, Nu.152, 19 Terin-i evvel 1288. Efkr- Cedide, Hadika, Nu.14, 27 Terin-i sni 1288/26 Ramazan 1289 Efkr- Ummiye, bret, Nu.40, 26 aban 1289/16 Terin-i evvel 1288. Fransa htilli, Hrriyet, Nu.52, 21 Haziran 1869. Hasta Adam, Klliyt- Keml: Maklt- Siysiye ve Edebiye, Selanik Matbaas,

stanbul, 1327 [1911]. Hrriyet, Hrriyet, Nu.57, 2 Austos 1286. Hrriyet-i Efkr, Hadika, Nu.3, 12 Terin-i sni 1288/11 Ramazan 1289. bret, bret, Nu.3, 11 Rebilahir 1289/5 Haziran 1288. mtizc- Akvm, bret, Nu.14, 26 Rebilahir 1289/20 Haziran 1288. stikbal, bret, Nu.1, 7 Rebilahir 1289/1 Haziran 1288. Maarif, bret, Nu.16, 28 Rebilahir, 1289/ 22 Haziran 1288. Maarife Dair Bir Makale, Hadika, Nu.2, 11 Terin-i sni 1288/10 Ramazan 1289. Medeniyet, bret, Nu.84, 2 Zilkade 1289/ 20 Knun- evvel 1288. Memlik-i Osmaniyenin Yeni Muksemesi, Hrriyet, Nu.20, 9 Kasm 1868.

Mesele-i Msvt, Nu.15, Hrriyet, 5 Ekim 1868.

Meyeln- lem, bret, Nu.17, 30 Rebilahir 1289/24 Haziran 1288. Renan Mdfaanmesi, stanbul, 1326 [1910]. Sanat ve Ticaret, bret, Nu.57, 19 Ramazan 1289/8 Terin-i sni 1288. Tanzimat, bret, Nu.46, 4 Ramazan 1289/24 Terin-i evvel 1288. Terakki, bret, Nu.45, 3 Ramazan 1289/23 Terin-i evvel 1288. Usl-i meveret hakknda drdnc nshamzda, Hrriyet, Nu.12, 14 Eyll

1868, s.5.

Usl-i meverete dair geenki nshada yazlan mektubun ikincisi, Hrriyet, Nu.13, 21 Eyll 1868, s.6.

Usl-i meverete dair geen numrolarda mnderic mektubun ncs, Hrriyet, Nu.14, 29 Eyll 1868, s.5.

Usl-i meverete dair geen numrolarda mnderic mektubun drdncs, Hrriyet, Nu.16, 12 Ekim 1868, s.7.

Mithat AYDIN

476

Usl-i meverete dair geen numrolarda mnderic mektubun beincisi, Hrriyet, Nu.17, 19 Ekim 1868, s.6.

Usl-i meverete dair geen numrolarda mnderic mektubun altncs, Hrriyet, Nu.18, 26 Ekim 1868, s.6.

Usl-i meverete dair geen numrolarda mnderic mektubun yedincisi, Hrriyet, Nu.20, 9 Kasm 1868, s.8.

Usl-i meverete dair geen numrolarda mnderic mektubun Nihyeti, Hrriyet, Nu.21, 28 Kasm 1868, s.6.

mmetimin htilf rahmettir, Hadika, Nu.20, 10 Kanun- evvel 1288/9 evvl 1289.

Vatan, bret, Nu.121, 22 Muharrem 1290/10 Mart 1289. Vevirhm fil-emr; Hrriyet, Nu.4, 20 Haziran 1868. Aratrmalar Akta, erif. (1993). Namk Kemal ve nsan, Doumunun Yz Ellinci Ylnda

Namk Kemal, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, sa. 67, 1-12.

Akn, .Faruk. (1993). Namk Kemal, slam Ansiklopedisi, c.9. [Bolayr], Ali Ekrem. (1998). Namk Kemal, Milli Eitim Bakanl Yaynlar: 2133. Cebesoy, Ali Fuad. (Tarihsiz). Snf Arkadam Atatrk, stanbul: nklap Kitabevi. Dizdarolu, Hikmet. (1995). Namk Kemal/Hayat, Sanat, Eserleri, stanbul:

Milliyet Varlk Yaynlar.

Ebuzziya Tevfik. (1304). Namk Keml: Cmel-i Mntehibe-i Keml, stanbul: Matbaa-i Ebzziya.

Ebuzziya Tevfik. (2006). Yeni Osmanllar/ mparatorluun Son Dnemindeki Gen Trkler, Gnmz Trkesine eviren: emsettin Kutlu, stanbul: Pegasus Yaynlar.

Ggn, nder. (1987). Nmk Keml, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar:838.

------------------ .(1991). Namk Kemlin Devlet deali ve Devletler Aras Mnasebetler Hakkndaki Grleri, Trk Edebiyat Aratrmalar, c.1, Konya: Seluk niversitesi Yaynlar No:90.

Kaplan, Mehmet. (1948). Namk Kemal: Hayat ve Eserleri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi.

Karal, Enver Ziya. (1988). Osmanl Tarihi-Islahat Ferman Devri (1361-1876), c.XVII, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar.


477

Kuntay, Midhat Cemal. (1944). Namk Kemal: Devrinin insanlar ve olaylar arasnda, Cilt I: Politika: Namk Kemalin Sofya dnnden Avrupa dnne kadar 1857-1870, Maarif Vekaleti.

Lewis, Bernard. (1998). Modern Trkiyenin Douu, ev: Metin Kratl, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar.

Namk Kemal-Osmanl Modernlemesinin Meseleleri/Btn Makaleleri 1. (2005). Haz: Nergiz Ylmaz Aydodu, smail Kara, stanbul: Dergh Yaynlar: 297.

Nazif, Sleyman. (1340). Namk Kemal, Dersaadet.

Sungu, hsan. (1999). Yeni Osmanllar, Tanzimat, c.2, Milli Eitim Bakanl Yaynlar: 3275.

Ttengil, Cavit Orhan. (1985). Yeni Osmanllardan Bu Yana ngilterede Trk Gazetecilii (1867-1967), stanbul: Belge Yaynlar:31.

lken, Hilmi Ziya. (2005). Trkiyede ada Dnce Tarihi, lken Yaynlar.

namik kemal’de “terakkİ” ve “maarİf” dÜŞÜncesİ mİthat aydin

Documents