ตำ�หกง�นศลป ถนน�นใตThe Lanna of Nan Textile

เอกอนนต โพธสยะ

ตำ�หกง�นศลป ถนน�นใต

เอกอนนต โพธสยะ

4 ตำ�หกง�นศลป ถนน�นใต

นานคอจงหวดเลกๆ จงหวดหนงในจ�านวน 8 จงหวด ภาคเหนอ ตอนบนของ

ประเทศไทยซงเปนทรจกกนดนามของดนแดน “ลานนา” ดนแดนทงดงามดวยศลป-

วฒนธรรมอนสงสมมาแตอดตอนยาวนาน มอาณาเขตทศเหนอและทศตะวนออก

ตดตอกบประเทศสาธารณรฐประชาธปไตยประชาชนลาว ทศตะวนตกตดตอกบ

จงหวดพะเยา ทศใตตดตอกบจงหวดแพร และ อตรดตถ สภาพภมประเทศสวนใหญ

เปนภเขา มดอยภคาเปนภเขาสงสด ทราบมเพยง 1 ใน 3 สวนของพนททงหมด

จะเปนทแถบราบลมแมน�านาน น�าปว และน�าแหง น�าสา น�าสมน น�าล และหวยน�า

ล�าธารใหญนอยอกหลายสายตลอดจนทราบระหวางหบเขาอกดวยปจจบนจงหวด

นานแบงเขตการปกครองออกเปน 15 อ�าเภอ

ตำ�หกง�นศลป ถนน�นใต 5

ไดแก อ.เมองนาน อ.เฉลมพระเกยรต อ.เชยงกลาง อ.ทาวงผา อ.ทงชาง

อ.นานอย อ.นาหมน อ.บอเกลอ อ.บานหลวง อ.ปว อ.แมจรม อ.เวยงสา อ.สนตสข

อ.สองแคว และ อ.ภเพยง อาณาเขตเมองนานในอดตนนกวางขวางกวาปจจบน แต

เดม อ.เชยงค�า อ.เชยงมวน และ อ.เชยงของ (ซงปจจบนเปนเขตการปกครองของ

จงหวดพะเยาและเชยงราย) เคยเปนเขตจงหวดนานมากอน นอกจากนบรเวณหว

เมองฝงขวาของแมน�าโขง ซงปจจบนคอเขตในประเทศสาธารณรฐประชาธปไตย

ประชาชนลาว ไดแกเมองเงน (หรอเมองกสาวด) เมองเชยงลม เมองเชยงฮอน และ

เมองคอบ เมองเหลานกเคยเปนหวเมองทขนกบเมองนานแตตองสญเสยใหแก

ฝรงเศสไปในป พ.ศ. 2466 (ร.ศ. 122) สงทนาสนใจคอ บรเวณดงกลาวเหลานลวน

แตเปนทอยอาศยของชมชนชาวไทลอ

6 ตำ�หกง�นศลป ถนน�นใต

ภาพบน วดหวขวงในสมย เจามหาพรมสรธาดา

ภาพลาง เหลานกเรยนโรงเรยนรงษเกษม ภาพจาก หอจดหมายเหต ม.พายพ

ตำ�หกง�นศลป ถนน�นใต 7

แมวาในปจจบนชาวเมองนาน จะเรยกตนเองวา “คนเมอง” และ “อค�าเมอง”

เฉกเชนเดยวกนกบชาวไทยวนลานนาอนๆ แตสงทเปนเอกลกษณของวฒนธรรม

เมองนานกคอการผสมผสานกนระหวางวฒนธรรมของชาวไทยวนและชาวไทลอ

จนแทบจะแยกกนไมออกกลมชาวไทลอทอาศยอยในเมองนานในปจจบนจะอาศย

อยมากในแถบ อ.ทาวงผา อ.ปว อ.เชยงกลาง อ.ทงชาง ชาวไทลอ เหลานไดอพยพ

จากสบสองปนนาเขามาอยในเมองนาน เมอประมาณ 200 ปทผานมา ดงตวอยาง

หลกฐานทกลาวถงในพงศาวดารเมองนานวามการกวาดตอนผคนชาวไทลอเขามา

ในสมย พ.ศ. 2355 สมยพญาสมนเทวราชครองเมองนาน และใน พ.ศ. 2399 สมย

เจาอนนตววรฤทธเดช เปนตน

ความเปนไทลอเมองนาน มไดจ�ากดอยแตแวดวง 4 อ�าเภอดงกลาวเทานน นา

เชอวาความสมพนธระหวางชาตพนธและวฒนธรรมของชาวไทยวนและไทลอใน

เมองนานไดด�าเนนมายาวนานกวา 200 ปแลว และไดหลอหลอมจนเปนลกษณะ

เฉพาะทปรากฏเปนรปแบบของศลปวฒนธรรมเมองนาน

ตำ�หกง�นศลป ถนน�นใต 9

วฒนธรรมการทอผาและการใชสอยผาทปรากฏในเมองนานมาแต

อดตบงบอกถงการผสมผสานทางวฒนธรรมระหวางไทลอและไทยวนซง

ท�าใหผาทอเมองนานมเอกลกษณทนาสนใจศกษาไมนอยแมวาการทอผา

และการใชสอยผาโดยเฉพาะดานการแตงกายจะแปรเปลยนไดดวยผลกระ-

ทบทางเศรษฐกจ สงคม การเมอง และวฒนธรรมอนๆ แตผาทอทเปนรองรอย

จากอดตกเปนสงทบงบอกถงวถชวตของผคนในสงคมและความแปรเปลยน

ทางดานวฒนธรรมของกลมชนชนนนๆได นอกจากนผาทอพนเมองกเปนผล

งานหตถกรรมทมคณคาในเชงศลปะ มความงดงามประณต ดวยวธการทอ

ทละเอยดซบซอน และเปนภมปญญาพนบานจากอดตทควรไดรบการศกษา

อนรกษ และฟนฟตอไป ชาวไทยวนและชาวไทลอไมนยมเลยงไหม ผาทอ

เมองนานจงลวนแตเปนผาฝายแตกไดมการน�าไหมมาทอปนฝายโดยเรยกกน

วา “ไหมลาว” ซงมแหลงผลตในอดตอยในหมบานชาวไทลาว เชนท ต�าบลน�า

ปว อ.เวยงสา กลมชาวไทลาวเหลานยงไมมผใดไดท�าการศกษาอยางจรงจง

สนนษฐานวาอาจเปนชาวลาวอพยพมาจากหลวงพระบาง และนเปนตวอยาง

หนงทแสดงใหเหนถงวฒนธรรมลาวทปรากฏในเมองนานดวย

ฝ�ยแกว ไหมคำ�

ตำ�หกง�นศลป ถนน�นใต 11

ผาซนเมองนานมโครงสรางของผาซนโดยทวไป จะประกอบดวย 3 สวน

คอ สวนเอว สวนกลางตวซน และสวนตน ซงวธการเยบเปนถงจะม 2 วธ คอ เยบ

ตะเขบขางเดยว กบเยบตะเขบ 2 ขางชาวไทยวนในจงหวดอนๆ ในลานนาทวไป

จะเยบดวยวธแรก ดงนนลายขวางตรงสวนสวนกลางของตวซนจงเกดจากดาย

เสนยน แตชาวไทลอจะใชวธเยบแบบท 2 ซงปรากฏวาผาซนในเมองนานลวนแต

เยบดวยวธท 2 นไมวาจะเปนซนแบบใด อนแสดงใหเหนวาเปนอทธพลแบบไทลอ

ทงสน ผาซนนานในอดตนยมทอดวยวธการ เกบมก สลบสพนเปนชวงๆโดยมกใช

ดนเงนดนทอง (เรยกกนวา ไหมเงนไหมค�า) เปนเสนพง ลกษณะโครงสรางของซน

ททอดวยลวดลายเกบมกนม 2 แบบคอ

12 ตำ�หกง�นศลป ถนน�นใต

1.ซนปอง

ชอซนพนบานของเมองนานแบบหนง เปนผาซนเยบ 2 ตะเขบทอดวย

เทคนคขดเปนลายขวางสลบรวสพน มชวงขนาดของลายทเทากนโดยตลอด

ค�าวา “ปอง” อาจมากจากการจดโครงสรางลายขวางเปนปลองๆ บางทกเรยกวา

“ซนตาเหลม” ซงหมายถงการจดลายขวางทมลกษณะเปน “ตาๆ” เขาเปนกลมลาย

สลบสดวยชวงระยะหางเทาๆ กนทงผน ลายขวางนอาจใชหลายเทคนค

ตำ�หกง�นศลป ถนน�นใต 13

ผสมกน เชน มทงทอดวยเทคนคขด จก ลวง ปนไก มดกาน โดยมลายขดเปน

หลก วสดดายเสนยนเปนฝาย เสนพงเปนฝาย ไหม ดนเงน ดนทอง สลบกน โดย

นยมดนเปนลกษณะเดน สทนยมเปนพนคอ สน�าเงน หรอ สมวง ซนปองนถาใชวสด

ดนเงนดนทองเปนเสนพงพเศษมากกจะท�าใหมความแวววาว ในภาษาลานนา มก

เรยกดนทองวา “ไหมค�า” ลกษณะซนปองททอตกแตงดวยดนเงนดนทองมากนจง

นยมเรยกกนวา “ซนไหมค�า”

14 ตำ�หกง�นศลป ถนน�นใต

2.ซนม�น

ค�าวามานในภาษาลานนาทวไปหมายถง พมา แตชอเรยกซนชนดนไม

เกยวกบพมาแตอยางใดเปนชอเรยกทมการจดชวงของลายมกสลบสพนเปน

โครงสรางทแนนอน 4 ระดบดวยกน กลาวคอ ระดบท 1 เปนลายมกแถวบนสดกบ

ชวงสพน ซงมชวงขนาดใหญกวาชวงอนๆ ระดบท 2 และระดบท 3 เปนลายมกสลบ

สพนเปนชวงเลกลงมาขนาดเทาๆ กน ชวงสพนทง 3 ระดบนนยมสลบสเชน สคราม

สแดง และสเขยว เปนตน ชวงสดทายคอ ระดบท 4 เปนกลมของชวงลายมกหลายๆ

แถวแลวจงถงตนซน ซงเปนสพน (นยมสครามและสแดงตอกนไป) เปน

ตำ�หกง�นศลป ถนน�นใต 15

กลมของชวงลายมกหลายๆ แถวแลวจงถงตนซน ซงเปนสพนนยมสคราม

และสแดงตอกนไปโครงสรางและชอเรยกซนทง 2 แบบนนาสนใจมาก เขาใจวา

ซนปอง จะเปนแบบของชาวไทยวน สวนซนมาน จะเปนแบบของชาวไทลอ ซนทง

สองแบบใชนงกนทวไปในเมองนานมาแตอดตลกษณะโครงสรางแบบซนปองคอ

มลายขวางเทาๆกนนน ยงมชอเรยกอกอยางหนงวา ซนตาเหลม ซงนาจะหมาย

ถงการจดโครงสรางลายขวางเทาๆ กนเปนแถวๆ ชาวบานบางแหงอธบายวา ซน

ปอง กบ ซนตาเหลม ตางกนตรงขนาดของลายมก แตสวนใหญจะบอกวาเหมอน

กน นอกจากนแลว ซนเมองนาน ยงมการเรยกชอตามลกษณะพเศษอก2แบบคอ

16 ตำ�หกง�นศลป ถนน�นใต

ตำ�หกง�นศลป ถนน�นใต 17

1.ซนคำ�เคบ

หมายถงซนททอดวยดนทอง (ไหมค�า) ตลอดทงตวซนโดยอาจมรวสพน

สลบ (แบบเดยวกบซนปอง) แตเปนชวงเลกๆ เมอดรวมๆ จะเปนสทองทงผน ตรง

ตนซนอาจทอเปนผาสพนธรรมดาตอจนสดผน หรออาจตอดวยตนจกกไดซงถาตอ

ดวยตนจก กจะเรยกอกชอหนงวาซนตนจก ลกษณะตนจกของเมองนานมลวดลาย

จกเปนลายสเหลยมขนมเปยกปนเหมอนตนจกของชาวไทยวนเชยงใหม นยมใช

ผาฝายสด�าเปนผาพนและจกดวยดนทองลวดลายจกจะอยชวงบนของตนซน สวน

ชวงลางของตนซนจะเปนผาพนสแดง ซนตนจกหรอ ค�าเคบ นจะใชนงเฉพาะโอกาส

พเศษเชนเวลาไปท�าบญทวดเปนตน

18 ตำ�หกง�นศลป ถนน�นใต

ตำ�หกง�นศลป ถนน�นใต 19

2.ซนเชยงแสน

เปนซนลายขวางเปนรวๆ ทอดวยเทคนคลายขดธรรมดาตลอดทงผนไมมการจก

หรอขด การจดโครงสรางของรวลายขวางเปนระยะทแนนอน นยมทอสแดงเปนพน สวน

รวลายขวางจะใชสตางๆ กนไป บางผนอาจมเสนพงเปนลายมดหมเปนจดเลกๆ สลบ

เรยกวา กานขอ และนยมใชฝาย 2 สปนเขาดวยกนเปนเสนพงในชวงแถวสดทาย (ชวง

บนของตนซน) เรยกวา ปนไกซนเชยงแสนนเปนซนพนเมองของชาวเมองนานทใชนงใน

เวลาปกตทวไป ชอเรยกของซนชนดน บงบอกถงก�าเนดวาเปนซนแบบเกาแกของชาว

ไทยวนมาแตอดต

20 ตำ�หกง�นศลป ถนน�นใต

ส�าหรบซนในเมองนานแมจะมโครงสรางเปน ซนปอง และ ซนมาน แบบเดยว

กบซนของชาวไทยวนทวไปแตกมลกษณะเดนอนแสดงใหเหนถงเอกลกษณของ

กลมชนและความสามารถในการทอเปนพเศษ กลาวคอ ลวดลายมกบนตวซนนน

โดยทวไปในเมองนานจะนยมทอลายพนฐานเลกๆ ลายกาบ ลายขอ เปนตน และ

ตรงเชงกจะนยมทอลายสายยอย (คลายกบลายตนจก) นอกจากนกจะมการทอ

ลายเกบมกสลบมดกาน (มดหม) ท�าใหมลกษณะเดนเฉพาะกลมตางจากซนไท-

ยวนทวไป

ตำ�หกง�นศลป ถนน�นใต 21

ผ�หม

คอผาทใชหมใหความอบอน ซงมทงผาทใชหมคลมในเวลาปกตและใชหมใน

เวลานอน เนองจากฟมพนเมองจะมขนาดหนาแคบคอ กวางประมาณ 60 ซม. ดง

นน ผาหมจงมลกษณะใชผา 2 ผนเยบเพลาะดานขางตอกน เพอใหมขนาดกวาง

ประมาณ 120 ซม. ความยาวประมาณ 200 ซม.พอเหมาะแกการหมคลม ผาหม

ทพบใชทวไปในเมองนานมาแตอดต คอ ผาหมตาแสง หรอ ผาหมตาโกง เปนผา

ฝายทอลายยกดอกโดยใชเขา 3 - 4 เขา สทนยมคอ สด�า แดง ขาว ซงสลบสทงเสน

พงและเสนยน ท�าใหเกดเปนลายตารางสเหลยม บางผนกมเฉพาะสแดงสลบสขาว

ด�าสลบขาวหรอเปนสขาวทงผนมรวสด�าเฉพาะเสนยนรมผาทงสองชาง ผาทใชหม

นอนมกจะทอใหมขนาดความยาวอกเทาตว คอราว 400 ซม. แลวพบทบเยบหว

ทายตดกน ท�าใหมความหนา 2 ชน ใหความอบอนมากขน

22 ตำ�หกง�นศลป ถนน�นใต

ตำ�หกง�นศลป ถนน�นใต

จดทำ�โดย น�ยเอกอนนต โพธสยะ

ระหสประจำ�ตว 530310150

ภ�ษ�ไทย © 2556 ภ�ควช�ศลปะไทย คณะวจตรศลป มห�วทย�ลยเชยงใหม

สงวนลขสทธ

พมพครงแรก กรกฎ�คม 2556

จดพมพโดย ภ�ควช�ศลปะไทย คณะวจตรศลป มห�วทย�ลยเชยงใหม

ออกแบบโดย น�ยเอกอนนต โพธสยะ 2556w