narodowy program kultury „ochrona zabytkÓw i … · w rozwoju gospodarczym polski, wskazując,...

NARODOWY PROGRAM KULTURY „OCHRONA ZABYTKÓW

I DZIEDZICTWA KULTUROWEGO” NA LATA 2004–2013

Warszawa 2004

NARODOWA STRATEGIA ROZWOJU KULTURY NA LATA 2004-2013 NARODOWY PROGRAM KULTURY „OCHRONA ZABYTKÓW I DZIEDZICTWA KULTUROWEGO” NA LATA 2004-2013

Spis treści SPIS TABLIC................................................................................................................................................ 3

SPIS RYSUNKÓW ....................................................................................................................................... 3

WSTĘP .......................................................................................................................................................... 4

WSTĘP .......................................................................................................................................................... 4

1. ANALIZA SYTUACJI EKONOMICZNEJ I PRZESTRZENNEJ SEKTORA OCHRONY ZABYTKÓW I DZIEDZICTWA KULTUROWEGO .............................................................................. 6

1.1. STAN PRAWNY.............................................................................................................................. 6 1.2. STAN SEKTORA OCHRONY ZABYTKÓW I DZIEDZICTWA KULTUROWEGO ....................................... 8 1.3. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA OCHRONY I KONSERWACJI ZABYTKÓW................................................ 20 1.4. WNIOSKI Z ANALIZY ................................................................................................................... 26

2. FINANSOWANIE REWALORYZACJI I ADAPTACJI ZABYTKÓW NA CELE KULTURALNE Z FUNDUSZY STRUKTURALNYCH I INICJATYW WSPÓLNOTOWYCH W EUROPIE .................................................................................................................................................... 28

2.1. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA KULTURY W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ.......................................... 28 2.2. MOŻLIWOŚCI FINANSOWANIA OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO Z FUNDUSZY STRUKTURALNYCH ................................................................................................................................... 31 2.3. MOŻLIWOŚCI FINANSOWANIA KULTURY W RAMACH INICJATYW WSPÓLNOTOWYCH .................. 32 2.4. FINANSOWANIE KULTURY Z FUNDUSZY STRUKTURALNYCH W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ..... 33 2.5. WNIOSKI Z MODELI FINANSOWANIA KULTURY Z FUNDUSZY STRUKTURALNYCH W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ ........................................................................................................................................... 35

3. MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA FUNDUSZY STRUKTURALNYCH ORAZ MECHANIZMU FINANSOWEGO EUROPEJSKIEGO OBSZARU GOSPODARCZEGO W POLSCE W LATACH 2004–2006 W SFERZE OCHRONY ZABYTKÓW.................................... 37

4. STRATEGICZNE CELE POLITYKI PAŃSTWA W SFERZE OCHRONY ZABYTKÓW.... 41

5. CHARAKTERYSTYKA NARODOWEGO PROGRAMU KULTURY „OCHRONA ZABYTKÓW I DZIEDZICTWA KULTUROWEGO” (NPK „OZIDK) NA LATA 2004–2013 ........ 46

5.1. PRIORYTETY, DZIAŁANIA I PODPROGRAMY NARODOWEGO PROGRAMU KULTURY „OCHRONA ZABYTKÓW I DZIEDZICTWA KULTUROWEGO”.......................................................................................... 47

5.1.1. Program „Polskie regiony w europejskiej przestrzeni kulturowej” ..................................... 53 5.1.2. Program „Promesa Ministra Kultury”................................................................................. 53 5.1.3. Program Narodowy Produkt Turystyczny Miasta Stołecznego Warszawy „Trakt królewski” 60 5.1.4. Program „Fryderyk Chopin 2010” ...................................................................................... 69 5.1.5. Program „Absent Patrimonium”.......................................................................................... 76

5.2. PLAN FINANSOWY, WDRAŻANIE I MONITORING NARODOWEGO PROGRAMU KULTURY „OCHRONA ZABYTKÓW I DZIEDZICTWA KULTUROWEGO” ........................................................................................... 78

UWAGI KOŃCOWE. ................................................................................................................................ 80

2


Spis tablic TABLICA 1. ZABYTKI OGÓŁEM WPISANE DO REJESTRU ZABYTKÓW W LATACH 1999–2002 WEDŁUG

WOJEWÓDZTW........................................................................................................................................ 9 TABLICA 2. ZABYTKI ARCHEOLOGICZNE WPISANE DO REJESTRU ZABYTKÓW W LATACH 1998-2002 WEDŁUG

WOJEWÓDZTW...................................................................................................................................... 12 TABLICA 3. WYKAZ STANOWISK ARCHEOLOGICZNYCH WPISANYCH DO REJESTRU ZABYTKÓW REJESTR

ZABYTKÓW C (STAN NA 31 GRUDNIA 2002 R.)..................................................................................... 13 TABLICA 4. LICZBA STANOWISK ARCHEOLOGICZNYCH WPISANYCH DO REJESTRU ZABYTKÓW WG STRUKTURY

WŁASNOŚCI, REJESTR ZABYTKÓW C (STAN NA 31 GRUDNIA 2002 R.).................................................. 14 TABLICA 5. OBIEKTY NIERUCHOME WPISANE DO REJESTRU ZABYTKÓW W LATACH 1998-2002* WEDŁUG

WOJEWÓDZTW...................................................................................................................................... 16 TABLICA 6. OBIEKTY RUCHOME WPISANE DO REJESTRU ZABYTKÓW W LATACH 1999-2002 WEDŁUG

WOJEWÓDZTW...................................................................................................................................... 17 TABLICA 7. LICZBA OBIEKTÓW RUCHOMYCH WPISANYCH DO REJESTRU ZABYTKÓW W LATACH 1998–2002 18TABLICA 8. POMNIKI HISTORII I ZABYTKI WPISANE NA LISTĘ UNESCO (WEDŁUG WOJEWÓDZTW) .............. 19 TABLICA 9. WYDATKI BUDŻETÓW JEDNOSTEK SAMORZĄDÓW TERYTORIALNYCH NA KULTURĘ I OCHRONĘ

DZIEDZICTWA NARODOWEGO............................................................................................................... 20 TABLICA 10. UDZIAŁ WYDATKÓW NA OCHRONĘ I KONSERWACJE ZABYTKÓW ORAZ NA INNĄ DZIAŁALNOŚĆ

NA RZECZ OCHRONY ZABYTKÓW W WYDATKACH BUDŻETU PAŃSTWA NA KULTURĘ............................ 22 TABLICA 11. WPŁYWY I WYDATKI SPOŁECZNEGO KOMITETU ODBUDOWY ZABYTKÓW KRAKOWA W

LATACH 1998–2002 (DANE W ZŁ) ........................................................................................................ 22 TABLICA 12. WYDATKI BUDŻETÓW JST NA OCHRONĘ I KONSERWACJĘ ZABYTKÓW W ROKU 2001 ................ 24 TABLICA 13. WYDATKI BUDŻETÓW JST (BEZ WYDATKÓW BEZPOŚREDNICH Z BUDŻETU PAŃSTWA)

NA OCHRONĘ I KONSERWACJĘ ZABYTKÓW W ROKU 2001 Z PODZIAŁEM NA GMINY MIEJSKIE, GMINY MIEJSKO-WIEJSKIE ORAZ GMINY WIEJSKIE............................................................................................ 25

TABLICA 14. ZESTAWIENIE WSKAŹNIKÓW ZA LATA 2000-2002 DLA OŚRODKÓW DOKUMENTACJI ZABYTKÓW............................................................................................................................................................. 51

TABLICA 15. SZACUNEK SZCZEGÓŁOWEJ ALOKACJI ŚRODKÓW MINISTRA KULTURY NA UZUPEŁNIENIE WKŁADÓW WŁASNYCH W PROJEKTACH W RAMACH ZINTEGROWANEGO PROGRAMU OPERACYJNEGO ROZWOJU REGIONALNEGO W LATACH 2004-2006 W ZŁ ...................................................................... 56

TABLICA 16. PLAN FINANSOWY DLA POLSKI (PPW) DOTYCZĄCY DZIAŁAŃ POWIĄZANYCH Z REWALORYZACJĄ OBIEKTÓW ZABYTKOWYCH W RAMACH FUNDUSZY STRUKTURALNYCH W LATACH 2004–2006........................................................................................................................................... 58

TABLICA 17. (1 I 2) NARODOWY PROGRAM KULTURY„OCHRONA ZABYTKÓW I DZIEDZICTWA KULTUROWEGO” .................................................................................................................................. 81

Spis rysunków RYSUNEK 1. ZABYTKI OGÓŁEM WPISANE DO REJESTRU ZABYTKÓW W LATACH 1999–2002 WEDŁUG

WOJEWÓDZTW...................................................................................................................................... 10 RYSUNEK 2. ZABYTKI OGÓŁEM WPISANE DO REJESTRU ZABYTKÓW W ROKU 2001 WEDŁUG WOJEWÓDZTW 11 RYSUNEK 3. SCHEMAT PROGRAMU „TRAKT KRÓLEWSKI”............................................................................ 67 RYSUNEK 4. OGÓLNA MAPA PROGRAMU „TRAKT KRÓLEWSKI”................................................................... 68

3


Wstęp

Narodowy Program Kultury„Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego” jest dokumentem służącym wdrożeniu Narodowej Strategii Rozwoju Kultury w latach 2004–2013 w sferze spuścizny kulturowej Polski.

Przesłanką dla przygotowania strategii było przeświadczenie, że także w kulturze

nadszedł czas na przejście od zarządzania operacyjnego do zarządzania strategicznego opartego na długookresowej wizji rozwoju. Zakres strategii został podporządkowany głównie regionom, jako podstawowym jednostkom podziału terytorialnego. Koncentracja działań w regionach wynika z przyjętej polityki państwa w tym zakresie, jak również ogólnych tendencji europejskich postrzegających regiony jako najbardziej efektywne, docelowe miejsca oddziaływania wdrażanych polityk i programów.

Dla sformułowania Narodowej Strategii Rozwoju Kultury przeprowadzona została wnikliwa analiza prawna, ekonomiczna, instytucjonalna i organizacyjna sfery kultury. Analiza ta, po pierwsze, pozwoliła określić w kategoriach ekonomicznych rolę kultury w rozwoju gospodarczym Polski, wskazując, że sektor kultury i jej przemysłów generuje prawie 4,5% PKB. Po drugie pokazała, że wydatki na kulturę w Polsce należą do najniższych w Europie, średnio 24 euro na mieszkańca, podczas gdy w Danii 216 euro, we Francji 191 euro, w Estonii 34 euro. Po trzecie analiza pokazała, że występują duże dysproporcje w dostępie do kultury w przekroju regionalnym, a także między miastami a obszarami wiejskimi. Wreszcie duży niedowład ekonomiczny i organizacyjny w wielu obszarach kultury wyznaczył te dziedziny, które wymagają bardziej niż inne podjęcia żmudnych działań. Na tej podstawie, biorąc pod uwagę możliwości finansowe budżetu państwa oraz fundusze Unii Europejskiej dostępne dla Polski, wyodrębniono pięć strategicznych obszarów kultury i sporządzono dla nich pięć narodowych programów kultury, będących podstawowymi narzędziami wdrażania strategii. Są to Narodowy Program Kultury „Ochrona zabytków i dziedzictwa narodowego”, Narodowy Program Kultury „Rozwój szkolnictwa artystycznego i promocja twórczości – Maestria”, Narodowy Program Kultury „Rozwój instytucji artystycznych”, Narodowy Program Kultury „Promocja czytelnictwa i rozwój sektora książki” oraz Narodowy Program Kultury „Rozwój sztuki współczesnej – Znaki czasu”. Dla każdego programu sformułowano cel strategiczny, działania (także legislacyjne) dla jego realizacji oraz instytucje odpowiedzialne za ich wdrażanie. Programy powinny być traktowane jako plany działań i służyć sformułowaniu wytycznych do wdrażania, a także przygotowania dokładnych harmonogramów działań. Pozwoli to na monitoring i kontrolę prawidłowości wdrażania, dokonywanie oceny na każdym z etapów wdrażania efektów podjętych działań.

Podstawą do sformułowania Narodowego Programu Kultury „Ochrona zabytków i

dziedzictwa kulturowego” jest uznanie sfery dziedzictwa za podstawę rozwoju kultury i upowszechniania kultury, a także za potencjał regionów, służący wzrostowi konkurencyjności regionów dla turystów, inwestorów i mieszkańców.

Ze względu na długi okres programowania, a także na brak danych, co do

przyszłego Narodowego Planu Rozwoju dla Polski na lata 2007–2013 i alokacji pomocy strukturalnej dla Polski z budżetu Unii Europejskiej w tym okresie, Narodowy Program Kultury „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego” ma określony plan działania na lata 2004-2006. W programie nie sprecyzowano szczegółowo procedury wdrażania ani mechanizmów monitoringu i kontroli ex post. Te elementy programu ujęte zostaną w Uzupełnieniu programu „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego”, który zostanie

4


przygotowany do końca 2005 r. Plan finansowy strategii na lata 2007–2013 określony zostanie w Uzupełnieniu do strategii, które przygotowane zostanie przez Ministerstwo Kultury niezwłocznie po zatwierdzeniu budżetu Unii Europejskiej na lata 2007-2013 oraz po uzyskaniu informacji o planowanych alokacjach na programy operacyjne, najpóźniej do końca 2005 r. Ministerstwo Kultury bierze czynny udział w określaniu założeń i udziału kultury w NPR na lata 2007–2013.

Przedstawione w programie wybory strategiczne są zgodne z kierunkami

określonymi w Narodowym Planie Rozwoju 1. Zasady wdrażania programu opierają się na regulacjach sfery dziedzictwa kulturowego w Polsce funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, a także na krajowych regulacjach dotyczących finansów publicznych, pomocy publicznej i podziału odpowiedzialności w prowadzeniu i realizacji polityki regionalnej pomiędzy rządem a samorządami terytorialnymi. Proponowane rozwiązania są zgodne także z dokumentami programowymi funduszy strukturalnych na lata 2004–2006, w tym przede wszystkim Zintegrowanym Programem Operacyjnym Rozwoju Regionalnego (ZPORR), który określa priorytety i kierunki wykorzystania funduszy strukturalnych w rozwoju regionalnym. Proponowane w ramach Programu „Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego” kierunki interwencji i działania wynikają z kierunków i wstępnej oceny ex ante efektywności interwencji o charakterze regionalnym, podejmowanej w ramach PPW2 oraz Narodowego Planu Rozwoju na lata 2004-2006, a także kontraktów wojewódzkich realizowanych od 2001 r. na podstawie ustawy o zasadach wspierania rozwoju regionalnego3.

Program został przygotowany na zlecenie Ministerstwa Kultury przez zespół

naukowców Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Zarządu Głównego Towarzystwa Naukowego Organizacji i Kierownictwa, Akademii Ekonomicznej w Katowicach oraz Małopolskiej Szkoły Administracji Publicznej w Krakowie, przy udziale ekspertów – pracowników naukowych Uniwersytetu Jagiellońskiego. Założenia do programu przedyskutowano podczas II Ogólnopolskiego Kongresu „Społeczne i ekonomiczne uwarunkowania rozwoju kultury” w Krakowie, w dniach 9–10 października 2003 r. posiłkując się wynikającymi z debaty wnioskami, a program był wielokrotnie prezentowany podczas regionalnych konsultacji założeń do Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007–2013.

Proponowane cele, priorytety i działania obejmują terytorium całego kraju, jednakże

wielkość środków finansowych przeznaczona na ich realizację jest zróżnicowana przestrzennie i zależy od sytuacji i struktury społeczno-gospodarczej województw oraz środków centralnych przeznaczonych na realizację Narodowej Strategii Rozwoju Kultury.

Program na etapie wdrażania powinien być zarządzany na poziomie krajowym przez

Departament Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury, a wdrażany przede wszystkim przez Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, co zapewni koordynację i jednolite stosowanie ustalonych reguł. Jednocześnie większość zadań realizacyjnych zostanie powierzona podmiotom regionalnym, w tym departamentom edukacji i kultury urzędów marszałkowskich, wojewódzkim urzędom ochrony zabytków i ich delegaturom oraz regionalnym ośrodkom ochrony i dokumentacji zabytków. Funkcję instytucji pośredniczącej spełniać będzie Narodowe Centrum Kultury. 1 Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o Narodowym Planie Rozwoju (Dz.U. Nr 116, poz. 1206) 2 Podstawy Wsparcia Wspólnoty dla Polski. 3 Ustawa z dnia 12 maja 2000 r. o zasadach wspierania rozwoju regionalnego (Dz.U. Nr 48, poz. 550, z późn. zm.)

5


1. Analiza sytuacji ekonomicznej i przestrzennej sektora ochrony zabytków i dziedzictwa kulturowego

1.1. Stan prawny

Kultura to, w rozumieniu historycznym, także dziedzictwo narodowe, wytwory

i czynności danego narodu, należące do kategorii kultury symbolicznej, mające wyjątkową powszechną wartość, szczególnie dla danego narodu poprzez dawanie poczucia identyfikacji, więzi. Są to w szczególności: dobra ruchome lub nieruchome, zarówno religijne, jak i świeckie (na przykład zabytki historii, architektury, sztuki, rzeźby, malarstwa, muzyki, literatury); stanowiska archeologiczne; zespoły budowlane posiadające jako takie znaczenie historyczne lub artystyczne; dzieła sztuki, rękopisy, książki i inne przedmioty o znaczeniu artystycznym, historycznym lub archeologicznym, jak również zbiory naukowe i zbiory książek, archiwaliów lub reprodukcji wyżej określonych dóbr.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej stanowi naturalny fundament dla tworzenia

państwowej strategii ochrony zabytków i dziedzictwa kulturowego w Polsce. Z treści jej sformułowań, odniesionych do sfery ochrony dóbr kultury, zawartych w art. art. 5 i 6 wynika, że „Rzeczpospolita Polska (...) strzeże dziedzictwa narodowego”, a także „stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju”. Przy konstruowaniu ustawowego modelu ochrony dóbr kultury nie można pominąć również innych zasad konstytucyjnych, takich jak w szczególności:

1. zasada demokratycznego państwa prawnego, urzeczywistniającego zasady

sprawiedliwości społecznej (art. 2); 2. zasada państwa zapewniającego ochronę środowiska, w której kieruje się zasadą

zrównoważonego rozwoju (art. 5); 3. zasada decentralizacji władzy publicznej (art. 15 ust. 1), zasada uczestnictwa

samorządu terytorialnego w sprawowaniu władzy publicznej (art. 16 ust. 2); 4. obowiązujące normy konstytucyjne formułują także zasadę ochrony własności

i prawa dziedziczenia (art. 21 ust. 1), od którego ustawodawca konstytucyjny wprowadza odstępstwo w instytucjonalnej formie wywłaszczenia, które „jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy jest dokonywane na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem” (art. 21 ust. 2).

Kolejnymi z podstaw prawnych jest ustawa o działach administracji rządowej4 oraz

ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami5. W myśl ustawy5 dział kultura i ochrona dziedzictwa narodowego obejmuje sprawy rozwoju i opieki nad materialnym i niematerialnym dziedzictwem narodowym oraz sprawy działalności kulturalnej, w tym mecenatu państwowego nad tą działalnością, w szczególności w zakresie (art. 14 ust. 1):

− podtrzymywania i rozpowszechniania tradycji narodowej i państwowej, − ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, działalności muzeów,

4 Ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (Dz.U. z 2003 r. Nr 159, poz. 1548, z późn. zm.) 5 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. Nr 162, poz. 1568, z późn. zm.)

6


− miejsc pamięci narodowej, grobów i cmentarzy wojennych, pomników zagłady i ich stref ochronnych,

− działalności twórczej, artystycznej, kultury ludowej i rękodzieła artystycznego oraz ich ochrony,

− wydawnictw, księgarstwa, bibliotek i czytelnictwa, − edukacji kulturalnej, − wystaw artystycznych, − polityki audiowizualnej, − amatorskiego ruchu artystycznego, organizacji i stowarzyszeń regionalnych oraz

społeczno-kulturalnych, − wymiany kulturalnej z zagranicą, − działalności widowiskowej i rozrywkowej.

Podstawą prawną ustroju ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce jest ustawa o

ochronie zabytków i opiece nad zabytkami5. Reguluje ona w sposób całościowy pojęcia zabytku, ochrony i opieki nad zabytkami, form ochrony, kompetencje organów ochrony zabytków, w tym administracji rządowej i samorządowej, formy finansowania opieki nad zabytkami, ich ewidencjonowania itd.

Ustawa wprowadza pojęcie zabytek. Jest to nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością, stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową.

Zabytki podzielono na dwie wielkie grupy:

− zabytki nieruchome (to znaczy elementy krajobrazu kulturowego, układy urbanistyczne, ruralistyczne i zespoły budowlane, dzieła architektury i budownictwa, w tym obronnego, obiekty techniki, takie jak kopalnie, huty, elektrownie, cmentarze, parki, ogrody, miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne lub działalność wybitnych osobistości bądź instytucji),

− zabytki ruchome (dzieła sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego, sztuki użytkowej, kolekcje, numizmaty, militaria, sztandary, pieczęcie, odznaki, medale i ordery, wytwory techniki, materiały biblioteczne, instrumenty muzyczne, wytwory sztuki ludowej i rękodzieła oraz inne obiekty etnograficzne).

Jednocześnie wydzielono zabytki archeologiczne (pozostałości terenowe

pradziejowego i historycznego osadnictwa, cmentarzyska, kurhany, relikty działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej). Ochronie ustawowej mogą także podlegać nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej.

Ustawa wprowadziła pojęcia ochrony i opieki nad zabytkami. Ochrona zabytków

oznacza podejmowanie przez administrację publiczną działań władczych i organizatorskich i finansowych, umożliwiających trwałe zachowanie zabytków, zapobieganie grożącym im zagrożeniom, udaremnienie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków, przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę, kontroli stanu zachowania i przeznaczenia zabytków oraz uwzględnienie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska.

7


Opieka nad zabytkami sprawowana jest przez właściciela lub posiadacza zabytku i polega na zapewnieniu warunków naukowego badania i dokumentowania zabytku, prowadzenia przy nim prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych, zabezpieczeniu i utrzymaniu zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie, korzystaniu z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, popularyzowaniu i upowszechnieniu wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury. Organami ochrony zabytków w Polsce, z mocy ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami są:

− Minister Kultury, w imieniu którego zadania i kompetencje, dotyczące ochrony zabytków, wykonuje Generalny Konserwator Zabytków (GKZ),

− wojewoda, w imieniu którego zadania i kompetencje we wspomnianym wyżej zakresie wykonuje wojewódzki konserwator zabytków (WKZ), który kieruje wojewódzkim urzędem ochrony zabytków.

Minister Kultury, na wniosek Generalnego Konserwatora Zabytków może powierzyć

prowadzenie niektórych spraw z zakresu swojej właściwości (z wyjątkiem wydawania decyzji administracyjnych) kierownikom instytucji kultury, wyspecjalizowanych w opiece nad zabytkami, dla których jest organizatorem. Wojewoda, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, może powierzyć w drodze porozumienia wykonywanie części kompetencji wojewódzkiego konserwatora zabytków gminom i powiatom, z wyjątkiem prowadzenia rejestru zabytków i wojewódzkiej ewidencji zabytków. Formami ochrony zabytków są:

− wpis do rejestru zabytków, dokonywany na podstawie prawomocnej decyzji administracyjnej wojekwódzkiego konserwatora zabytków,

− uznanie za pomnik historii, dokonywane przez Prezydenta RP w drodze rozporządzenia,

− utworzenie parku kulturowego, następujące w drodze uchwały rady gminy − ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego,

przyjmowanym w drodze uchwały rady gminy.

Ustawa wprowadza także obowiązek przygotowywania co cztery lata Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad zabytkami. Program ten jest obecnie przygotowywany przez zespół ekspertów przy Generalnym Konserwatorze Zabytków. Jest on komplementarny w swych założeniach z Narodowym Programem Kultury„Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturalnego”. 1.2. Stan sektora ochrony zabytków i dziedzictwa kulturowego

W latach 1999–2002 liczba zabytków ogółem w Polsce wpisanych do rejestru zabytków wzrastała i w roku 2002 była o 4% większa niż w roku 1999. W roku 2002 największy wzrost liczby zabytków w porównaniu do roku poprzedniego odnotowano w województwie opolskim (8,3%), kujawsko-pomorskim (4,1%) oraz lubelskim (2,5%) – tablica 1.

8


Tablica 1. Zabytki ogółem wpisane

do rejestru

zabytków w latach

1999–2002

według wojewódz

tw Lata

1999 2000 2001 2002 Wskaźniki dynamiki Rok poprzedni = 100 Nr Wyszczególnienie

W liczbach 2000 2001 2002

- Polska 235090 239356 242259 245146 101,81 101,21 101,19

1 Dolnośląskie 28174 28922 29797 30253 102,65 103,03 101,53

2 Kujawsko-pomorskie 5809 6110 6065 6313 105,18 99,26 104,09

3 Lubelskie 15985 16413 16758 17177 102,68 102,10 102,50

4 Lubuskie 7256 7257 7440 7479 100,01 102,52 100,52

5 Łódzkie 15098 15442 15458 15450 102,28 100,10 99,95

6 Małopolskie 23209 23218 23299 23336 100,04 100,35 100,16

7 Mazowieckie 23932 23954 24148 24248 100,09 100,81 100,41

8 Opolskie 9130 9158 9220 9989 100,31 100,68 108,34

9 Podkarpackie 44399 45221 45567 45866 101,85 100,77 100,66

10 Podlaskie 5233 5243 5303 5351 100,19 101,14 100,91

11 Pomorskie 7509 7514 7552 7589 100,07 100,51 100,49

12 Śląskie 9479 9479 9540 9556 100,00 100,64 100,17

13 Świętokrzyskie 8564 9041 9084 9109 105,57 100,48 100,28

14 Warmińsko-mazurskie 7817 8116 8366 8457 103,82 103,08 101,09

15 Wielkopolskie 18994 19697 20011 20229 103,70 101,59 101,09

16 Zachodniopomorskie 4502 4571 4651 4744 101,53 101,75 102,00

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków.

Liczba zabytków wpisanych do rejestru zabytków w Polsce jest zróżnicowana przestrzennie (rysunek 1). Najwięcej zabytków rejestrowych znajduje się w województwie podkarpackim – w roku 2002 było ich 45866 (prawie 19% ogólnej liczby zabytków w Polsce), dolnośląskim (30253 w 2002 roku), mazowieckim (24248) i małopolskim (23336).

9


Rysunek 1. Zabytki ogółem wpisane do rejestru zabytków

w latach 1999–2002 według województw

0

5000

10000

15000

20000

25000

30000

35000

40000

45000

50000

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

1999 2000 2001 2002województwa

Źródło: Dane z tablicy 1.

10


Rysunek 2. Zabytki ogółem wpisane do rejestru zabytków

w roku 2001 według województw

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków i GUS.

Liczba zabytków archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków w latach

1998–2002 wykazuje słabą tendencję wzrostową. W roku 2002 było ich 7392, to jest o 1,4% więcej niż w roku 1998. W siedmiu województwach (lubelskie, łódzkie, małopolskie, podlaskie, śląskie, świętokrzyskie i zachodniopomorskie) w latach 1998–2002 nie odnotowano zmian w liczbie stanowisk archeologicznych. W roku 2002 takich zmian nie było także w kolejnych pięciu województwach (dolnośląskie, mazowieckie, podkarpackie, pomorskie, warmińsko-mazurskie) - tablica 2.

11


Tablica 2. Zabytki

archeologiczne

wpisane do

rejestru zabytków w latach

1998-2002 według

województw

Lata

1998 1999 2000 2001 2002 Wskaźniki dynamiki Rok poprzedni = 100 Wyszczególnienie

W liczbach 1999 2000 2001 2002

Polska 7290 7311 7358 7385 7392 100,29 100,64 100,37 100,09

Dolnośląskie 1456 1456 1466 1468 1468 100,00 100,69 100,14 100,00

Kujawsko-pomorskie 160 161 163 163 164 100,63 101,24 100,00 100,61

Lubelskie 158 158 158 158 158 100,00 100,00 100,00 100,00

Lubuskie 526 528 528 528 530 100,38 100,00 100,00 100,38

Łódzkie 143 143 143 143 143 100,00 100,00 100,00 100,00

Małopolskie 425 425 425 425 425 100,00 100,00 100,00 100,00

Mazowieckie 377 377 386 393 393 100,00 102,39 101,81 100,00

Opolskie 1045 1055 1080 1092 1094 100,96 102,37 101,11 100,18

Podkarpackie 468 469 469 470 470 100,21 100,00 100,21 100,00

Podlaskie 265 265 265 265 265 100,00 100,00 100,00 100,00

Pomorskie 562 562 562 563 563 100,00 100,00 100,18 100,00

Śląskie 239 239 239 239 239 100,00 100,00 100,00 100,00

Świętokrzyskie 210 210 210 210 210 100,00 100,00 100,00 100,00

Warmińsko-mazurskie 256 262 262 264 264 102,34 100,00 100,76 100,00

Wielkopolskie 625 626 627 629 631 100,16 100,16 100,32 100,32

Zachodniopomorskie 375 375 375 375 375 100,00 100,00 100,00 100,00

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków. Wśród zabytków archeologicznych, wpisanych do rejestru największy udział mają

osady (45,8%), w dalszej kolejności grodziska, gródki, osady i dwory obronne, fortyfikacje (23,4%), kurhany, cmentarze kurhanowe oraz cmentarze płaskie (17,9%). Najwięcej rejestrowych zabytków archeologicznych (w tym głównie osad) znajduje się w województwie dolnośląskim (19,8%). Prawie 49% zabytków archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków stanowi własność prywatną, a niecałe 30% należy do Skarbu Państwa.

12


Tablica 3. Wykaz

stanowisk archeologi

cznych wpisanyc

h do rejestru

zabytków Rejestr

zabytków C (stan na

31 grudnia 2002 r.)

Wyszczególnienie

grodziska, gródki,

osady i dwory obronne,

fortyfikacje

kurhany, cmentarze

kurhanowe, cmentarze

płaskie

kopalnie, huty, prac. krzemien.

obiekty architekto-

niczne jaskinie osady pozostałe

Polska 1727 1328 86 67 74 3386 724

Dolnośląskie 247 182 17 3 - 925 94

Zachodniopomorskie 241 55 - 2 - 62 15

Wielkopolskie 220 103 2 2 - 219 85

Warmińsko-mazurskie 159 40 - 1 - 23 41

Kujawsko-pomorskie 146 6 - - - 4 8

Pomorskie 118 234 3 - - 198 10

Opolskie 92 47 34 3 - 688 230

Mazowieckie 83 74 7 4 - 201 24

Łódzkie 76 40 - 5 - 17 5

Podkarpackie 71 80 - 5 - 255 59

Podlaskie 51 170 1 2 - 38 3

Lubelskie 50 89 1 7 - 5 6

Małopolskie 49 38 3 10 73 227 25

Śląskie 43 25 7 11 - 104 49

Lubuskie 42 88 1 - - 341 58

Świętokrzyskie 39 57 10 12 1 79 12 Źródło: Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków.

13


Tablica 4. Liczba

stanowisk archeologi

cznych wpisanyc

h do rejestru

zabytków wg

struktury własności,

Rejestr zabytków C (stan na

31 grudnia 2002 r.)

Źródło: Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków.

Wyszczególnienie Państwowe Jednostek samorządu

terytorialnego Prywatne Publiczno-

-prywatne Inne

(lub brak) Razem

Polska 2166 295 3317 413 1201 7392

Dolnośląskie 622 39 569 91 147 1468

Kujawsko-pomorskie 30 5 36 5 88 164

Lubelskie 46 12 73 15 12 158

Lubuskie 250 6 220 25 29 530

Łódzkie 22 9 85 5 22 143

Małopolskie 108 15 259 14 29 425

Mazowieckie 48 19 240 30 56 393

Opolskie 280 33 570 105 106 1094

Podkarpackie 88 26 295 22 39 470

Podlaskie 68 13 152 15 17 265

Pomorskie 213 11 229 21 89 563

Śląskie 35 13 146 7 38 239

Świętokrzyskie 26 11 121 29 23 210

Warmińsko-mazurskie 135 53 66 6 4 264

Wielkopolskie 172 30 255 21 153 631

Zachodniopomorskie 23 0 1 2 349 375

W Polsce w latach 1998–2002 zanotowano także nieznaczny wzrost w liczbie

wpisów do rejestru zabytków obiektów nieruchomych. W roku 2002 było 59848 obiektów nieruchomych, co stanowi 102,9% liczby obiektów z roku 1998. W ostatnim roku tylko w trzech województwach (lubuskie, opolskie i łódzkie) odnotowano spadek liczby zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków. W pozostałych województwach nastąpił wzrost, z czego największy w województwie dolnośląskim (2,4%). Zmiany te spowodowane są po pierwsze, skreśleniami z rejestru zabytków, dokonywanymi przez

14


Ministra Kultury, po drugie, porządkowaniem rejestru zabytków obiektów nieruchomych i usuwaniem wpisów dublujących się, obiektów przeniesionych do muzeów na świeżym powietrzu itd.

15


Tablica 5. Obiekty nierucho

me wpisane

do rejestru

zabytków w latach

1998-2002*

według wojewódz

tw Lata

1999 2000 2001 2002 Wskaźniki dynamiki Rok poprzedni = 100 Wyszczególnienie

W liczbach 2000 2001 2002

Polska 58184 58283 59221 59848 100,17 101,61 101,06 Dolnośląskie 7314 7335 7323 7496 100,29 99,84 102,36 Wielkopolskie 6057 6066 6117 6220 100,15 100,84 101,68 Mazowieckie 5539 5527 5711 5763 99,78 103,33 100,91 Warmińsko-mazurskie 4853 4926 4980 5069 101,50 101,10 101,79 Małopolskie 4534 4540 4621 4628 100,13 101,78 100,15 Lubuskie 3343 3342 3495 3492 99,97 104,58 99,91 Lubelskie 3342 3342 3506 3539 100,00 104,91 100,94 Śląskie 3274 3274 3335 3351 100,00 101,86 100,48 Podkarpackie 3206 3201 3250 3277 99,84 101,53 100,83 Pomorskie 2714 2717 2753 2768 100,11 101,32 100,54 Opolskie 2696 2696 2744 2738 100,00 101,78 99,78 Kujawsko-pomorskie 2642 2641 2565 2620 99,96 97,12 102,14 Zachodniopomorskie 2567 2575 2644 2681 100,31 102,68 101,4 Łódzkie 2431 2429 2435 2426 99,92 100,25 99,63 Podlaskie 2092 2092 2148 2172 100,00 102,68 101,12 Świętokrzyskie 1580 1580 1594 1608 100,00 100,89 100,88

* W roku 1998 liczba obiektów wynosiła 58162 (dane wg starego podziału administracyjnego). Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków.

Liczba obiektów ruchomych wpisanych do rejestru zabytków w latach 1999–2002 także wykazywała tendencję rosnącą. W 2002 roku było zarejestrowanych 177 906 takich obiektów, co stanowi prawie 5% więcej niż w roku 1999. Największy przyrost wpisów obiektów nieruchomych w roku 2002 zanotowano w województwie opolskim – 14,7% oraz kujawsko-pomorskim – 5,7%.

16


Tablica 6. Obiekty ruchome wpisane

do rejestru

zabytków w latach

1999-2002 według

województw

Lata

1999 2000 2001 2002 Wskaźniki dynamiki Rok poprzedni = 100 Wyszczególnienie

W liczbach 2000 2001 2002

Polska 169595 173715 175653 177906 102,43 101,12 101,28

Podkarpackie 40724 41551 41847 42119 102,03 100,71 100,65

Dolnośląskie 19404 20121 21006 21289 103,70 104,40 101,35

Małopolskie 18250 18253 18253 18283 100,02 100,00 100,16

Mazowieckie 18016 18041 18044 18092 100,14 100,02 100,27

Łódzkie 12524 12870 12880 12881 102,76 100,08 100,01

Lubelskie 12485 12913 13094 13480 103,43 101,40 102,95

Wielkopolskie 12311 13004 13265 13378 105,63 102,01 100,85

Świętokrzyskie 6774 7251 7280 7291 107,04 100,40 100,15

Śląskie 5966 5966 5966 5966 100,00 100,00 100,00

Opolskie 5379 5382 5384 6157 100,06 100,04 114,36

Pomorskie 4233 4235 4236 4258 100,05 100,02 100,52

Lubuskie 3385 3387 3417 3457 100,06 100,89 101,17

Kujawsko-pomorskie 3006 3306 3337 3529 109,98 100,94 105,75

Podlaskie 2876 2886 2890 2914 100,35 100,14 100,83

Warmińsko-mazurskie 2702 2928 3122 3124 108,36 106,63 100,06

Zachodniopomorskie 1560 1621 1632 1688 103,91 100,68 103,43 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków.

Wśród zabytków wpisanych do rejestru największy udział mają zabytki ruchome

(ponad 98% w badanych latach). Wśród zabytków techniki (które stanowią tylko niecałe 2% ogółu obiektów ruchomych) ponad połowa jest zlokalizowana w województwie mazowieckim, a blisko 10% w dolnośląskim..

Reasumując należy podkreślić, że liczba zabytków wpisanych do rejestru zabytków

w Polsce w latach 1999–2002 systematycznie wzrastała. Najwięcej zabytków rejestrowych znajduje się w województwie podkarpackim, dolnośląskim oraz mazowieckim. Wśród zabytków przeważają obiekty ruchome (zabytki ruchome i zabytki techniki).

17

Tablica 7. Liczba obiektów ruchomych wpisanych do rejestru zabytków w

latach 1998–2002

Ogółem Zabytki ruchome Zabytki techniki Wyszczególnienie 1999 2000 2001 2002 1999 2000 2001 2002 1999 2000 2001 2002

Polska 169595 173715 175653 177906 167148 171199 173129 175361 2447 2516 2524 2545

Podkarpackie 40724 41551 41847 42119 40629 41456 41751 42022 95 95 96 97

Dolnośląskie 19404 20121 21006 21289 19178 19874 20756 21036 226 247 250 253

Małopolskie 18250 18253 18253 18283 18227 18230 18230 18260 23 23 23 23

Mazowieckie 18016 18041 18044 18092 16596 16613 16613 16660 1420 1428 1431 1432

Łódzkie 12524 12870 12880 12881 12477 12823 12833 12834 47 47 47 47

Lubelskie 12485 12913 13094 13480 12465 12890 13070 13442 20 23 24 38

Wielkopolskie 12311 13004 13265 13378 12134 12819 13080 13192 177 185 185 186

Świętokrzyskie 6774 7251 7280 7291 6724 7201 7230 7241 50 50 50 50

Śląskie 5966 5966 5966 5966 5953 5953 5953 5953 13 13 13 13

Opolskie 5379 5382 5384 6157 5362 5365 5367 6140 17 17 17 17

Pomorskie 4233 4235 4236 4258 4217 4219 4220 4242 16 16 16 16

Lubuskie 3385 3387 3417 3457 3384 3386 3416 3456 1 1 1 1

Kujawsko-pomorskie 3006 3306 3337 3529 2944 3244 3275 3467 62 62 62 62

Podlaskie 2876 2886 2890 2914 2862 2872 2876 2900 14 14 14 14

Warmińsko-mazurskie 2702 2928 3122 3124 2503 2729 2923 2924 199 199 199 200

Zachodniopomorskie 1560 1621 1632 1688 1493 1525 1536 1592 67 96 96 96

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków.

Miarą istotności dziedzictwa kulturowego w Polsce jest także liczba zabytków

uznanych za pomnik historii (początkowo zarządzaniami, a od 1997 r. rozporządzeniami Prezydenta RP) oraz obiektów wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa Naturalnego i Kulturalnego UNESCO). Obiekty i obszary wpisane na listę i uznane za pomnik historii prezentuje tablica 8

Tablica 8. Pomniki Historii i zabytki wpisane na listę

UNESCO (według

województw)

Województwo Pomniki historii Członkowie Listy Dziedzictwa Naturalnego i Kulturalnego UNESCO

Krzeszów – zespół klasztorny Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy

Legnickie Pole – zespół klasztorny Twierdza Srebrnogórska

dolnośląskie

Wrocław – centrum miasta Biskupin – rezerwat archeologiczny Kujawsko-pomorskie Toruń – Stare i Nowe Miasto Toruń – Stare i Nowe Miasto Kazimierz Dolny Lubelskie Zamość – zespół staromiejski Zamość – zespół staromiejski

Lubuskie Park Mużakowski Park Mużakowski Łódzkie

Bochnia – zespół kopalni soli Oświęcim – teren dawnego obozu zagłady

Kalwaria Zebrzydowska – zespół parku pielgrzymkowego

Kalwaria Zebrzydowska – zespół parku pielgrzymkowego

Kraków – historyczne centrum miasta Kraków – historyczne centrum miastaRacławice – pole bitwy 1794 r. Kościoły drewniane południowej

Małopolski

Małopolskie

Wieliczka – kopalnia soli Wieliczka – kopalnia soli Mazowieckie Warszawa – historyczne centrum miasta

z traktem królewskim i Wilanowem Warszawa – historyczne centrum miasta

Opolskie Góra św. Anny Podkarpackie Podlaskie Puszcza Białowieska

Gdańsk – historyczne centrum miasta Malbork – teren zamku pokrzyżackiego Malbork – teren zamku

pokrzyżackiego

Pomorskie

Westerplatte – obszar strażnicy Częstochowa – klasztor jasnogórski Śląskie Tarnowskie Góry – koplania rud srebrnonośnych i sztolnia „Czarny Pstrąg”

Świętokrzyskie Krzemionki Opatowskie – neolityczne pole eksploatacyjne krzemienia pasiastego

Warmińsko–mazurskie Frombork – zespół katedralny Wielkopolskie Gniezno – katedra Ostrów Lednicki Zachodniopomorskie

19

Łącznie za pomnik historii zostało uznanych 25 obiektów i obszarów zabytkowych (z czego w latach 2000–2004 rozporządzenie wydano w stosunku do 11 obiektów). Na listę UNESCO wpisanych jest 12 obiektów, dokonanych wpisami w latach 1978–2004.

1.3. Źródła finansowania ochrony i konserwacji zabytków

Działania w zakresie ochrony zabytków, w tym także rewaloryzacja i renowacja

obiektów zabytkowych finansowane są ze środków publicznych i prywatnych. Prywatne nakłady na ochronę zabytków są bardzo trudne do oszacowania, gdyż żadna z istniejących instytucji nie zbiera takich danych dla całej Polski. Publiczne wydatki na ochronę zabytków podejmowane są na wszystkich szczeblach administracji publicznej. Istniejąca do 2000 r. klasyfikacja budżetowa agregująca wydatki na ochronę zabytków z wydatkami na muzea również znacząco utrudniała analizę.

Tablica 9. Wydatki budżetów jednostek samorząd

ów terytorialnych na kulturę i ochronę dziedzict

wa narodowe

go

WOJEWÓDZTWA

Ogółem w 2001 r. w tys. zł

Ogółem w 2002 r. w tys. zł

Na 1 mieszkańca

2001 r.

Na 1 mieszkańca 2002 r.

Muzea, ochrona

i konserwacja zabytków

2001 r. w tys.zł

Muzea, ochrona

i konserwacja zabytków

2002 w tys. zł

POLSKA 2 580 408 2 608 997 66,79 68,24 363 819 375 274 Dolnośląskie 287 956 263 047 96,95 90,48 49 090 45 398 Kujawsko-Pomorskie 132 590 128 776 63,09 62,22 18 372 18 981 Lubelskie 118 040 114 144 52,99 51,91 20 201 18 673 Lubuskie 67 548 65 795 65,93 65,20 9 015 7 966 Łódzkie 171 481 187 406 65,13 71,74 26 891 31 168 Małopolskie 209 563 211 766 64,66 65,49 31 515 31 413 Mazowieckie 372 998 382 478 73,44 74,63 42 387 40 804 Opolskie 62 632 62 612 57,97 58,82 7 975 8 960 Podkarpackie 113 340 116 925 53,18 55,57 19 664 19 517

20

Podlaskie 68 253 67 041 55,95 55,47 8 729 9 774 Pomorskie 153 067 164 745 69,44 75,54 23 369 24 883 Śląskie 319 594 347 590 66,16 73,31 39 549 48 727 Świętokrzyskie 60 282 63 522 45,68 48,96 10 271 10 567 Warmińsko-mazurskie 81 850 83 603 55,71 58,52 11 276 10 616 Wielkopolskie 252 153 238 626 74,91 71,18 34 327 36 143 Zachodniopomorskie 109 061 110 921 62,88 65,31 11 188 11 684

Źródło: „Kultura w 2001 r.” i „Kultura w 2002 r.”, GUS, Warszawa 2002 i 2003 r.

21

Tablica 10. Udział

wydatków na

ochronę i konserwa

cje zabytków oraz na

inną działalność na rzecz ochrony

zabytków w

wydatkach budżetu państwa

na kulturę

ROK

Ogółem wydatki na kulturę i ochronę dziedzictwa narodowego w tys. zł.

Wydatki na ochronę i konserwację zabytków oraz na inną działalność6 na

rzecz ochrony zabytków w tys. zł.

Udział %

2001 804 928 145 107 18

2002 716 754 112 590 15,7 Źródło: „Kultura w 2001 r.” i „Kultura w 2002 r.”, GUS, Warszawa 2002 i 2003 r.

Można zauważyć znaczący spadek nakładów z budżetu państwa na ochronę

i konserwację zabytków, co dodatkowo przy tak skromnym finansowaniu oznacza w wielu przypadkach brak kontynuacji rozpoczętych prac rewaloryzacyjnych. Jednocześnie wydatki z budżetów jednostek samorządu terytorialnego (jst) na muzea i ochronę zabytków w skali całego kraju wzrosły tylko o niecałe 12 mln zł.

Tablica 11

. Wpływy i wydatki

Społecznego

Komitetu Odbudow

y Zabytków Krakowa

6 Łącznie z ośrodkami ochrony i dokumentacji zabytków, Służba Ochrony Zabytków, Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Narodowy Fundusz Rewaloryzacji Zabytków Krakowa, Zarząd Rewaloryzacji Zespołów Zabytkowych Miasta Krakowa

22

w latach 1998–2002

(dane w zł)

ROK Wpływy Wydatki Liczba obiektów 1998 34 733 307 34 469 645 108 1999 34 102 970 33 871 111 98 2000 40 559 623 40 254 331 113 2002 32 682 092 30 351 099 89 2003 30 700 000 (plan)

Źródło: Społeczny Komitet Odbudowy Zabytków Krakowa, Kraków 2003 r. Ze względu na brak możliwości uzyskania danych w agregacji wojewódzkiej

na rok 2002, w wyniku zmiany specyfikacji szczegółowej danych z zakresu ochrony zabytków przez GUS dokonanej w 2001 r. poniżej zamieszczono dane za rok 2001 oraz ograniczono ich zakres nie uwzględniając wydatków na muzea.

23

Tablica 12. Wydatki budżetów

jst na ochronę i konserwa

cję zabytków

w roku 2001

Nazwa w zł

Polska 66 266 658 Dolnośląskie 14 572 216 Kujawsko-pomorskie 3 960 225 Lubelskie 3 488 750 Lubuskie 3 551 671 Łódzkie 4 463 324 Małopolskie 7 375 378 Mazowieckie 2 768 192 Opolskie 1 038 567 Podkarpackie 2 637 894 Podlaskie 936 425 Pomorskie 3 318 556 Śląskie 9 242 267 Świętokrzyskie 235 473 Warmińsko-mazurskie 1 376 753 Wielkopolskie 5 059 258 Zachodniopomorskie 2 241 709 Źródło: O)pracowanie własne na podstawie niepublikowanych danych GUS.

Zważywszy na kosztowność rewaloryzacji zabytków, a także na ogromne w skali

Polski potrzeby w tym zakresie, wydatki na podanym poziomie są wysoce niewystarczające.

24

Tablica 13. Wydatki budżetów

jst (bez wydatków bezpośred

nich z budżetu państwa) na ochron

ę i konserwa

cję zabytków

w roku 2001 z

podziałem na gminy miejskie,

gminy miejsko-wiejskie

oraz gminy

wiejskie

Polska 66 266 658,00 gminy miejskie 54 713 400,00 gminy miejsko-wiejskie 8 286 474,00 gminy wiejskie 3 266 784,00 Dolnosląskie 14 572 216 gminy miejskie 12 809 039 gminy miejsko-wiejskie 1 071 474 gminy wiejskie 691 703 Kujawsko-pomorskie 3 960 225 gminy miejskie 3 400 801 gminy miejsko-wiejskie 361 543 gminy wiejskie 197 881 Lubelskie 3 488 750 gminy miejskie 3 348 589 gminy miejsko-wiejskie 1 996 gminy wiejskie 138 165

Lubuskie 3 551 671 gminy miejskie 326 162 gminy miejsko-wiejskie 3 159 792 gminy wiejskie 65 717 Łódzkie 4 463 324 gminy miejskie 4 216 567 gminy miejsko-wiejskie 194 631 gminy wiejskie 52 126

Małopolskie 7 375 378

25

gminy miejskie 6 576 678 gminy miejsko-wiejskie 680 439 gminy wiejskie 118 261 Mazowieckie 2 768 192 gminy miejskie 2 498 266 gminy miejsko-wiejskie 71 800 gminy wiejskie 198 126

Opolskie 1 038 567 gminy miejskie 233 930 gminy miejsko-wiejskie 567 199 gminy wiejskie 237 438 Podkarpackie 2 637 894 gminy miejskie 2 073 416 gminy miejsko-wiejskie 67 523 gminy wiejskie 496 955 Podlaskie 936 425 gminy miejskie 885 809 gminy miejsko-wiejskie 34 713 gminy wiejskie 15 903 Pomorskie 3 318 556 gminy miejskie 3 030 562 gminy miejsko-wiejskie 47 000 gminy wiejskie 240 994 Śląskie 9 242 267 gminy miejskie 8 961 612 gminy miejsko-wiejskie 127 747 gminy wiejskie 152 908

Świętokrzyskie 235 473 gminy miejskie 7 932 gminy miejsko-wiejskie 38 861 gminy wiejskie 188 680 Warmińsko-mazurskie 1 376 753 gminy miejskie 1 168 805 gminy miejsko-wiejskie 188 013 gminy wiejskie 19 935 Wielkopolskie 5 059 258 gminy miejskie 4 165 925 gminy miejsko-wiejskie 679 433 gminy wiejskie 213 900 Zachodniopomorskie 2 241 709 gminy miejskie 1 009 307 gminy miejsko-wiejskie 994 310 gminy wiejskie 238 092

Ze wszystkich 2909 gmin w 2001 roku ponad 70% bo aż 2134, nie wydało na

ochronę zabytków ani jednej złotówki. Wydatki wszystkich gmin wiejskich na ochronę zabytków w 2001 r. wyniosły 3 266 784 zł. Aż 82,5% wszystkich wydatków jst na ochronę i konserwacje zabytków poniosły gminy miejskie, 12% gminy miejsko-wiejskie, a tylko 5,5% gminy wiejskie.

1.4. Wnioski z analizy

26

1. W Polsce występuje znacząca liczba zabytków materialnych o wysokiej wartości i znacznym zróżnicowaniu.

2. Konstytucyjnie zapisana rola państwa w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego

nie koreluje z nakładami publicznymi na ten cel.

3. Systematycznie wzrasta liczba zabytków nieruchomych i ruchomych wpisanych do rejestru zabytków, a także uznawanych za pomniki historii.

4. Występuje istotne zróżnicowanie wydatków na ochronę zabytków pomiędzy

województwami.

5. Najniższe wydatki na ochronę zabytków z budżetów gmin zostały poniesione w województwach świętokrzyskim (235 473 zł) i podlaskim (936 425 zł), a najwyższe dolnośląskim (14 572 216 zł), śląskim (9 242 267 zł) i w małopolskim (7 375 378 zł)7, co pokazuje skalę dysproporcji w wydatkowanych środkach.

6. W najlepszej sytuacji jest Kraków, dysponujący wydzielonym Narodowym

Funduszem Rewaloryzacji Zabytków Krakowa, finansowanym z budżetu Kancelarii Prezydenta RP. Mechanizm ten funkcjonuje dobrze i nie powinien być likwidowany, ani ograniczany.

7. W związku z przystąpieniem Polski do struktur Unii Europejskiej pojawiły się

możliwości wykorzystania funduszy strukturalnych, a także innych funduszy europejskich w sferze inwestycji w rewaloryzację i modernizację zabytków nieruchomych, co jest szczególnie ważne w kontekście obserwowanego spadku nakładów z budżetu państwa na ochronę i konserwację zabytków.

8. Mimo bardzo niskich nakładów na ochronę zabytków w Polsce, notuje się

w ostatnich latach znaczną poprawę stanu nieruchomości zabytkowych w miastach, dzięki inwestycjom miejskim i prywatnym. Niepokojącym zjawiskiem jest tzw. efekt opakowania, to jest renowacja elewacji zabytków w celu poprawienia wyglądów ulic i placów miast, przy jednoczesnej degradacji całego obiektu.

9. Nierozwiązanym ciągle problemem jest rewaloryzacja zasobu zabytkowego

będącego w dyspozycji Agencji Mienia Wojskowego oraz Agencji Nieruchomości Rolnych, często pozbawionych użytkowników i będących w złym stanie technicznym.

10. Istnieje także potrzeba poszukiwania nowych, większych źródeł finansowania

ochrony zabytków w Polsce, a także stworzenia lepszych warunków dla inwestycji prywatnych w obiekty zabytkowe.

7 Oraz środki z budżetu Narodowego Funduszu Rewaloryzacji Zabytków Krakowa.

27

2. Finansowanie rewaloryzacji i adaptacji zabytków na cele kulturalne

z funduszy strukturalnych i inicjatyw wspólnotowych w Europie

Niniejszy rozdział ma na celu przedstawienie udziału w finansowaniu kultury, ze szczególnym uwzględnieniem rewaloryzacji zabytków, środków funduszy strukturalnych Unii Europejskiej oraz innych środków europejskich.

Sposób finansowania kultury poprzez środki unijne wpływa na ograniczenia

możliwości prezentacji danych je opisujących. Informacje o ich finansowym wymiarze w sektorze kultury nie są zamieszczane w powszechnie dostępnych zbiorczych danych statystycznych. Niezbędne są więc specjalne badania nastawione na uzyskanie informacji o skali finansowania kultury ze środków pomocowych w poszczególnych krajach. Badania takie podejmuje Komisja Europejska i stanowią one źródło informacji o nowych tendencjach w finansowaniu kultury ze środków Unii Europejskiej. Niniejsza analiza z konieczności bazuje na dostępnych aktualnie danych, które na etapie przygotowywania kolejnego dokumentu opisującego rozwiązania szczegółowe, powinny być porównane z pojawiającymi się na bieżąco wynikami udostępnianych badań. 2.1. Źródła finansowania kultury w krajach Unii Europejskiej8

Środki publiczne pochodzące z budżetu państwa i budżetów samorządów są

podstawowym źródłem finansowania kultury w krajach Unii Europejskiej. Najwyższy w Europie budżet na kulturę ma Francja. W roku 1996 wydatki publiczne na kulturę wyniosły tam ponad 11 mld euro. W krajach Unii Europejskiej budżety mniejszych państw nie przekraczały 2 mld euro. Wydatki per capita były najwyższe w Danii i w 1999 roku wyniosły 216 euro. Wydatki bliskie 200 euro na osobę miały też Szwecja i Francja. Były to kwoty trzykrotnie wyższe niż w Hiszpanii i Włoszech (ponad 60 euro na osobę).

Zwraca uwagę nowy sposób zarządzania środkami publicznymi w krajach Unii

Europejskiej. Coraz więcej środków publicznych rozdysponowują samorządy. Środki samorządowe stanowią minimum połowę środków publicznych przeznaczanych na kulturę ogółem (Francja, Włochy), a sięgają nawet 2/3 tych wydatków. Do procesu rozdziału środków publicznych w Europie kontynentalnej włączono instytucje pozarzą-dowe i organizacje typu quango działające w oparciu o brytyjską zasadę „przedłużonego ramienia”.

Obok zmian w sposobie zarządzania środkami publicznymi, obserwowany jest

rozwój tzw. finansowania pośredniego – różnego typu ulg i zwolnień podatkowych, zachęcających do finansowania kultury ze źródeł prywatnych, bądź łagodzących ostrość reguł gry rynkowej. Rząd rezygnuje w ten sposób z części dochodów i liczy na dodatkowe środki uzyskiwane dzięki aktywności obywateli i instytucji.

Wprowadzanie pośrednich metod finansowania kultury przez państwo sprzyja

renesansowi prywatnego finansowania kultury we współczesnych krajach 8 Obszerna charakterystyka finansowania kultury w krajach Unii Europejskiej znajduje się w książce D. Ilczuk i W. Misiąga „Finansowanie i organizacja kultury w gospodarce rynkowej” IBnGR, Warszawa 2003.

28

demokratycznych, zwłaszcza w sferze ochrony zabytków. Rozmiary prywatnej pomocy nie są jeszcze dość duże, lecz stale rosną. Krajami, w których udział środków prywatnych w finansowaniu kultury jest najwyższy są, Szwajcaria (13%), Grecja (20%) i Portugalia (26%). Są to jednak wyjątki, przeciętnie w krajach Europy osiąga on poziom 0,5–2%.

Podstawowymi źródłami finansowania prywatnego ochrony zabytków w Unii Europejskiej są: − firmy prywatne, które przekazują środki na kulturę przede wszystkim poprzez jej

sponsorowanie; − fundacje i pozostałe organizacje non-profit; − darczyńcy indywidualni, nie tylko wielcy mecenasi kultury, ale również zwykli

obywatele. Źródłem finansowania kultury, w tym i sferę ochrony zabytków, zdobywającym

coraz większe znaczenie jest wykorzystywanie zysków z loterii na cele kulturalne – przez przekazywanie określonej części zysków loterii państwowej na rzecz kultury lub organizowanie specjalnych loterii dedykowanych kulturze. Dlatego kilkanaście krajów europejskich, wśród nich Belgia, Bułgaria, Dania, Finlandia, Grecja, Holandia, Irlandia, Norwegia, Słowacja, Szwajcaria, Szwecja, Wielka Brytania i Włochy, wykorzystuje część zysków z loterii państwowych na finansowanie kultury. Udział środków z loterii w wydatkach budżetu państwa na kulturę może być na tyle wysoki, że stają się one podstawą finansowania kultury ze środków budżetowych. Tak jest na przykład w Finlandii, gdzie w 1999 r. wpływy z tytułu loterii stanowiły ponad 70% wydatków budżetu państwa na kulturę. W innych krajach udział środków na kulturę pochodzących z loterii w ogólnych wydatkach publicznych wynosi przykładowo: 16,8% w Danii, 9,4% w Holandii i 2% w Belgii i Północnej Nadrenii-Westfalii.

Podstawę do przekazywania środków finansowych Unii Europejskiej na rzecz kultury stanowi artykuł 151 traktatu amsterdamskiego. Zgodnie z artykułem 151 kultura przyczynia się do rozkwitu kultur państw członkowskich z poszanowaniem ich narodowej i regionalnej różnorodności, jednocześnie promując wspólne dziedzictwo kulturowe kontynentu europejskiego. Unia Europejska zachęca do współpracy między państwami, a w sytuacjach koniecznych wspiera i uzupełnia działania prowadzone przez poszczególne kraje. Zakres tych działań obejmuje zarówno podnoszenie poziomu wiedzy w zakresie kultury i historii narodów europejskich, jak i zachowanie oraz ochronę dziedzictwa kulturowego o znaczeniu europejskim. Ponadto uwzględnia wspieranie twórczości artystycznej i literackiej, włączając sektor audiowizualny oraz niekomercyjną wymianę kulturalną.

Środki Unii Europejskiej dla kultury płyną dwoma strumieniami: − w ramach programów wspólnotowych adresowanych bezpośrednio do sektora

kultury. Takim programem jest Kultura 2000; − poprzez fundusze strukturalne utworzone dla wyrównywania poziomu rozwoju

regionów w zjednoczonej Europie z uwagi na uznanie kultury za jeden z czynników rozwojowych regionów.

W przypadku obydwu strumieni środki unijne przekazywane są zgodnie z zasadą

współfinansowania, co oznacza montaż w finansowaniu projektów środków unijnych i środków krajowych.

29

Pierwszy całościowy raport poddający ocenie wymiar unijnej interwencji w sektorze kultury został przygotowany przez Giorgio Ruffolo, wiceprzewodniczącego Komisji Kultury Parlamentu Europejskiego. W swoim raporcie, opublikowanym w 2001 r. pod znaczącym tytułem „Jedność w różnorodności. Współpraca kulturalna w Unii Europejskiej”, Ruffolo zwraca uwagę na fakt, że unijne wsparcie docierające do sektora kultury pochodzi przede wszystkim z funduszy strukturalnych, a nie z bezpośrednio skierowanych doń programów wspólnotowych, z Kulturą 2000 na czele.

Według badań przeprowadzonych na zlecenie Komisji Europejskiej przez Batesa

i Bakera, aż 82,7% wsparcia unijnego przeznaczanego na projekty kulturalne w latach 1989–1993 pochodziło z funduszy strukturalnych. Projekty kulturalne finansowane z funduszy strukturalnych traktowane są jako inwestycje wpływające na wzrost konkurencyjności regionów dla turystów, inwestorów i mieszkańców. Kultura traktowana jest więc tym samym, jako środek do osiągnięcia celu, którym może być wspieranie rozwoju regionów, tworzenie miejsc pracy, generowanie dochodów etc.

Jak wcześniej wspomniano, obok funduszy strukturalnych kultura finansowana jest

także poprzez programy wspólnotowe, z których najważniejszymi są Kultura 2000, eContent, Media Plus. Z punktu widzenia omawianego programu pewne znaczenie ma jedynie Kultura 2000.

Program Kultura 2000 w przeciwieństwie do np. funduszy strukturalnych nie

pokrywa kosztów inwestycji, napraw, remontów, skupia się natomiast na realizacji imprez i przedsięwzięć kulturalnych, w tym promujących zagadnienia ochrony wspólnego dziedzictwa kulturowego, metod konserwatorskich, upowszechnianie kultury.

Program Kultura 2000 wspiera wysokobużetowe projekty o charakterze europejskim,

których realizacja oparta jest na współpracy partnerów zagranicznych (w projektach jednorocznych musi ich być co najmniej 3 z 3 różnych krajów Europy, w tym 1 z Unii Europejskiej, w projektach wieloletnich – musi ich być analogicznie 5. Dla potrzeb programu wyodrębniono następujące dziedziny kultury: sztuki wizualne, sztuki performatywne, dziedzictwo kulturowe, sektor książki, tłumaczeń i czytelnictwa. Kwestiami audiowizualnymi (filmem, telewizją) zajmuje się odrębny program Media.

Program Kultura 2000 działa w rocznych edycjach, z których każda ma określoną

dziedzinę priorytetową. W roku 2002 były nią sztuki wizualne, w 2003 – sztuki performatywne, natomiast w 2004 obszarem zainteresowania jest dziedzictwo kulturowe. W ramach każdej edycji realizuje się około 200 – 230 projektów na łączną kwotę rzędu 30 milionów euro. Projekty realizowane w ramach programu są zwykle przedsięwzięciami wieloelementowymi, łączącymi często kilka dziedzin sztuki albo różne formy działania. W ramach programu wspierane są przedsięwzięcia wysokobudżetowe, tj. kosztujące co najmniej 100 000 euro, z czego ok. 50%–60% zapewnia Komisja Europejska, a drugą część zbierają współorganizatorzy projektu. Przewidziano następujące kwoty grantu: od 50 000 do 150 000 euro dla projektów jednorocznych i 50 000 do 300 000 euro rocznie w przypadku projektów wieloletnich (tj. 2-3-letnich).

30

2.2. Możliwości finansowania ochrony dziedzictwa kulturowego

z funduszy strukturalnych Działalność kulturalna może być finansowana z funduszy strukturalnych, jeśli jest

połączona bądź z rozwojem lokalnym lub regionalnym, bądź też związana z tworzeniem trwałych miejsc pracy. W sensie formalnym musi więc być częścią planu strategicznego rozwoju danego regionu (obszaru). Od 1999 roku kultura jest także expresis verbis ujęta w regulacjach prawa wspólnotowego wtórnego (rozporządzenia) dotyczących funduszy strukturalnych.

W obszarze kultury największe znaczenie mają Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego , zwany dalej „ERDF” oraz Europejski Fundusz Społeczny , zwany dalej „ESF”,

Możliwości ERDF dla sektora kultury dotyczą przede wszystkim tworzenia,

modernizacji i rozwoju infrastruktury w tym obszarze, w tym rewaloryzacji i adaptacji obiektów stanowiących dziedzictwo kulturowe lub przemysłowe. Odnosi się to przede wszystkim do tworzenia centrów kulturalnych, traktowanych jako miejsce spotkań i odgrywających znaczną rolę w wymianie kulturalnej oraz otwarciu się regionu na zewnątrz. Szczególną kategorią w infrastrukturze kulturalnej są zabytki i muzea. Nie ma wątpliwości co do kulturalnej ich natury, natomiast warto też tu zwrócić uwagę na ich potencjał ekonomiczny. Mogą one stanowić atrakcję turystyczną, przyczyniającą się do wzrostu zainteresowania regionem zarówno dla turystów, jak i w sposób pośredni dla inwestorów9.

Wykorzystanie środków z ERDF dobrze ilustruje projekt Dziedzictwo miejskie dla przyszłych pokoleń zrealizowany w Rovaniemi w Finlandii. W 1940 r. w małym mieście powstała trzypiętrowa fabryka noży, stając się jednym z niewielu budynków przemysłowych w Laponii. Zniszczona podczas wojny, a następnie odbudowana, została całkiem opuszczona na początku lat 90. Dzięki wsparciu m.in. ze strony Unii Europejskiej rozpoczęto gruntowną renowację, zakończoną w 1998 festynem Arctic Circle Housing Fair. Obecnie w budynku fabryki znajduje się muzeum noży oraz kawiarnie, kilka biur i mieszkań. Projekt pomógł w promocji miasta, jak również w restauracji budynków, reprezentujących rzadki w Laponii styl funkcjonalistyczny.

ESF ukierunkowany jest zwłaszcza na procesy dostosowawcze i unowocześnianie

polityki zatrudnienia. Możliwości finansowania kultury w tym wypadku polegają na tym, iż działalność związana z poprawą stanu dziedzictwa kulturowego i produkcją kulturalną może bezpośrednio lub pośrednio przyczyniać się do wzrostu liczby miejsc pracy. Najczęściej projekty kulturalne z tego zakresu są bezpośrednio lub pośrednio związane z promocją danego obszaru, a także ulepszeniem usług związanych z turystyką. Efekty działalności kulturalnej wykraczają jednak daleko poza podniesienie atrakcyjności turystycznej.

9 Study on cultural projects eligible for assistance from the European Union Structural Funds, working document, EDUC 101 EN, s. 12.

31

Jednym z przykładów wykorzystania ESF jest pomoc dla duńskiej fundacji Danish Submarine Foundation, w której młodzi bezrobotni zajmują się restauracją sowieckiej łodzi podwodnej, w celu uczynienia z niej atrakcji turystycznej. W ten sposób zdobywają praktyczne doświadczenie w zakresie elektroniki, nauki języków i public relations10. W Finlandii ESF finansuje Blue Workshop, będącym centrum, gdzie młodzi bezrobotni, bez kwalifikacji otrzymują szkolenie i zdobywają praktyczne doświadczenie w dziedzinie sztuki11.

Pozostałe, obok ERDF i ESF, fundusze strukturalne tworzą mniejsze możliwości

realizacji projektów kulturalnych. W Europejskim Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej, zwany dalej „EAGGF” obserwuje się pewien potencjał dla sektora kultury, zwłaszcza w obszarze Promocja dostosowania i rozwoju terenów rolniczych (art. 33 regulacji EAGGF) – w ramach którego można realizować projekty dotyczące renowacji i rozwoju wsi oraz ochrony i konserwacji dziedzictwa obszarów wiejskich. Możliwe jest uzyskanie dofinansowania ze strony Unii Europejskiej na działanie w zakresie marketingu produktów, zachęty do inwestowania np. w rzemiosło czy szeroko pojętej ochrony środowiska oraz rozwoju turystyki na obszarach wiejskich.

W ramach Jednolitego Instrumentu Finansowania Rybołówstwa (FIFG) można przygotowywać imprezy kulturalne obejmujące np. promocję produktów rybnych i związanych z rybołówstwem, takie jak festiwale, czy coroczne jarmarki.

Przykładowym działaniem mogłaby być restrukturyzacja upadającego Bremenhaven, gdzie powstał kompleksowy projekt „Fishing port showcase”, dzięki któremu już 800 000 osób rocznie odwiedza Bremenhaven12. Głównym punktem jest stary port rybacki i całkowicie odrestaurowany terminal przeładunkowy. W terminalu umieszczono centrum edukacyjne, w którym można uzyskać informacje np. o faunie i florze morskiej, technikach rybackich, historii portu i codziennym życiu w porcie. Znajduje się tam również centrum wydarzeń kulturalnych i centrum konferencyjne oraz hotel. 2.3. Możliwości finansowania kultury w ramach inicjatyw

wspólnotowych

Osobną kategorię instrumentów finansowych służących spełnieniu poszczególnych celów polityki strukturalnej Unii tworzą tzw. inicjatywy wspólnotowe13; które jako szczególnie istotny jej element opracowywane są i realizowane bezpośrednio przez Komisję Europejską.

Na okres programowania 2000–2006 powołano następujące inicjatywy

wspólnotowe, zarządzane przez odpowiednie dyrekcje generalne Komisji Europejskiej: 10 Cohesion Policy and Culture, A contribution to employment, Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, Brussels, 20.11.1996, COM (96) 512 final, s. 9. 11 Study on cultural projects eligible for assistance from the European Union Structural Funds, working document, EDUC 101 EN, s. 14. 12 Projekt ten był finansowany z ERDF, jednakże wydaje się, że jego przedmiot mógłby być finansowany również w ramach FIFG; naszym zdaniem spełnia on kryteria tego funduszu. 13 Obok inicjatyw wspólnotowych istnieją także działania zwane akcjami innowacyjnymi, na które przeznaczono 1% środków polityki strukturalnej. Do tej pory w planie na okres 2002-2006 nie przewidziano takich akcji.

32

1. INTERREG III – ma na celu wspierać harmonijny, zrównoważony wzrost na całym

terytorium wspólnoty, zwłaszcza w zakresie ekonomicznej i społecznej spójności. 2. EQUAL – ma na celu promować nowe sposoby walki z wszystkimi formami

dyskryminacji i nierówności na rynku pracy w ramach współpracy międzynarodowej (np. rasizm, ksenofobia, usytuowanie w systemie zatrudnienia kobiet i mężczyzn).

3. URBAN – odnosi się do promowania zrównoważonego wzrostu na terenach miejskich i ukierunkowana jest na ekonomiczną i społeczną regenerację zwłaszcza tych obszarów, które znajdują się w szczególnie trudnej sytuacji.

4. LEADER+ – ukierunkowany jest, analogicznie jak w inicjatywie URBAN, na rozwój terenów wiejskich.

W Polsce realizowane są w obecnym okresie programowania tylko dwie inicjatywy Interreg i Equal.

2.4. Finansowanie kultury z funduszy strukturalnych w krajach Unii

Europejskiej

Kultura jest zazwyczaj elementem programów współfinansowanych ze środków strukturalnych. Wydzielenie związanych z nią wydatków wymaga więc specjalnych badań. Według badań prowadzonych przez Batesa i Wackera na zlecenie Komisji Europejskiej w latach 1989–1993 w 12 krajach członkowskich Unii Europejskiej środki finansowe przekazane z budżetu Unii Europejskiej na finansowanie projektów z zakresu kultury w 82,7% pochodziły ze środków funduszy strukturalnych. Można powiedzieć, że w przybliżeniu spośród każdych 10 euro przeznaczonych z budżetu Unii Europejskiej na kulturę, 8 euro przekazano z Funduszy Strukturalnych. Na projekty bezpośrednio związane z kulturą przeznaczono ponad 400 mln euro.

Badania wskazały także, że w omawianym okresie kwota przeznaczona na kulturę

równała się 2,8 % środków z funduszy strukturalnych. Oczywiście jest to wskaźnik uśredniony, podany dla wszystkich krajów, podczas gdy w rzeczywistości wykorzystanie funduszy strukturalnych w finansowaniu projektów kulturalnych w poszczególnych krajach Unii Europejskiej jest silnie zróżnicowane. Zależy ono od polityki państwa, miejsca kultury w Planach Rozwoju Narodowego oraz stopnia zainteresowania środowisk kulturalnych opracowaniem projektów spełniających unijne wymogi. Wiadomo jednak już, że w latach 1994–1999 identyczną średnią osiągnęła np. Finlandia przeznaczając na projekty kulturalne 137 mln euro ze środków funduszy strukturalnych.

Wysokość środków na programy operacyjne jest planowana na poziomie krajowym,

a następnie konsultowana z Komisją Europejską celem stworzenia Wspólnotowych Ram Wsparcia (CSF). Natomiast sposób wydatkowania środków z inicjatyw wspólnotowych proponuje Komisja Europejska.

Ogromne znaczenie programów operacyjnych dla analizy sytuacji wynika

z faktu, że aż 94% środków z funduszy strukturalnych przeznacza się właśnie na ich realizację. Dlatego też właśnie one posłużą do dokonania próby przedstawienia udziału funduszy strukturalnych w finansowaniu kultury we wszystkich krajach Unii Europejskiej. Wykorzystane zostaną w tym celu informacje dotyczące realizowanych w

33

krajach Unii Europejskiej programów operacyjnych, które zawierają możliwości finansowania kultury14.

Z podanych, w dalszej części dokumentu, informacji widać wyraźnie, iż kraje

południowe oraz Francja przeznaczają znaczniej więcej środków w ramach funduszy strukturalnych na kulturę niż pozostałe. W programach operacyjnych niektórych krajów północnej Europy nie ma w ogóle wyraźnego odniesienia do kultury. Analizując podane informacje należy jednak pamiętać, że nie cała podana kwota zostanie wydana na kulturę, najczęściej tylko jakiś jej procent jest przeznaczony na kulturę, zaś pozostała część na inne działania w ramach danego priorytetu. Z szacunków Pyrruhus Mercourisa wynika, że tylko 5–10% procent poniższych kwot przypadnie na kulturę. Z wyjątkiem przypadków, gdzie kultura jest jasno wyodrębniona, projekty kulturalne mają charakter interdyscyplinarny i holistyczny.

Oceniając zaangażowanie unijne w finansowanie kultury, w sytuacji braku dokładnych danych, oparto się na szczególnych wskaźnikach, które zarówno w bezpośredni, jak i w pośredni sposób odzwierciedlają zaangażowanie środków pomocowych w sektorze kultury w różnych krajach. Są to: wysokość zaangażowanych środków (zarówno w odniesieniu do programu Kultura 2000, jak i funduszy strukturalnych), liczba projektów kulturalnych, w których poszczególne kraje odgrywają rolę głównego organizatora i współorganizatora (głównie w odniesieniu do programu Kultura 2000), liczba i wielkość programów operacyjnych, które zawierają możliwości finansowania kultury z funduszy strukturalnych oraz procentowy udział środków unijnych w finansowaniu całego sektorowego programu rozwoju.

Plany zagospodarowania funduszy strukturalnych na lata 2000–2006 przynoszą

informacje o dwóch sektorowych programach operacyjnych w Grecji i Portugalii poświęconych wyłącznie kulturze. W ich ramach przeznaczone zostanie odpowiednio: w Grecji 414,3 milionów euro (1,9% ogólnej kwoty środków z tytułu funduszy strukturalnych przyznanych Grecji na lata 2000–2006) i w Portugalii 237,3 mln euro (1,2% ogólnej kwoty środków z funduszy strukturalnych uzyskanych na ten okres przez Portugalię). Kraje południowe (szczególnie Grecja, Portugalia i Hiszpania) oraz Francja przeznaczają znaczniej więcej środków w ramach finansowanych z funduszy strukturalnych programów operacyjnych na kulturę niż pozostałe. We Francji na 27 programów operacyjnych w 11 programach regionalnych przewiduje się środki na kulturę. Duża część środków przeznaczona jest na wsparcie działań w zakresie dziedzictwa kulturowego, ale nie zapomniano również o współczesnej sztuce (np. o edukacji w zakresie sztuki czy tworzeniu centrów szkoleniowych). W Hiszpanii obecnie z 23 programów 6 przewiduje fundusze na kulturę, głównie na dziedzictwo kulturowe (co wynika z próby dywersyfikacji sektora turystyki). Natomiast w programach operacyjnych niektórych krajów północnej Europy nie ma w ogóle wyraźnego odniesienia do kultury.

Należy pamiętać, że udział kultury w którymś z priorytetów programu

operacyjnego nie jest w żadnym przypadku równoznaczny z przekazaniem całości budżetu programu na projekty kulturalne. Taka sytuacja ma miejsce tylko wówczas, gdy cały program sektorowy jest poświęcony kulturze. Udział natomiast oznacza,

14 Przykłady programów operacyjnych zawarte w tym podrozdziale pochodzą z opracowania Pyrrhus Mercourisa, Structural Funds, Enlargement and the Cuture Sector”. Materiał przygotowany dla EFAH, 2003 r.

34

że zazwyczaj tylko około 5-10% środków z całego programu idzie na projekty kulturalne. W Grecji i Portugalii udziały te w programach „Kultura” wynoszą odpowiednio 68,5% i 72,5%. W przypadku gdy kultura jest tylko elementem całego programu, zazwyczaj dokładne określenie wydatków na nią jest niemożliwe, a tym bardziej rozdzielenie ich według źródła uzyskania.

2.5. Wnioski z modeli finansowania kultury z funduszy strukturalnych w krajach Unii Europejskiej

1. Środki pomocowe Unii Europejskiej stały się ostatnio znaczącym źródłem

finansowania kultury w krajach członkowskich. W szczególnym stopniu dotyczy to środków pochodzących z przeznaczonych na rozwój europejskich regionów funduszy strukturalnych, które stanowią przeważającą część środków unijnych przekazywanych sektorowi kultury.

2. Podstawową sferą współfinansowania ze środków strukturalnych jest ochrona, rewaloryzacja i adaptacja zabytków oraz zwiększenie ich znaczenia dla rozwoju turystyki.

3. Należy pamiętać, że udział kultury w którymś z priorytetów programu operacyjnego nie jest w żadnym przypadku równoznaczny z przekazaniem całości budżetu programu na projekty kulturalne. Taka sytuacja ma miejsce tylko wówczas, gdy cały program sektorowy jest poświęcony kulturze. Udział natomiast oznacza, że zazwyczaj tylko około 5-10% środków z całego programu przeznaczane jest na projekty kulturalne.

4. Oceniając korzyści płynące dla ochrony i rewaloryzacji materialnego dziedzictwa kulturowego z korzystania z funduszy unijnych nie można jedynie skupiać się na korzyściach finansowych. Na przykład w programie Kultura 2000 należałoby wziąć pod uwagę nie tylko aspekt finansowy, ale także korzyści niematerialne takie, jak możliwość dalszej współpracy z zagranicznymi partnerami, zapewnienie dostępu do kultur innych krajów Europy etc.

5. W przypadku projektów kulturalnych realizowanych ze środków funduszy strukturalnych niezbędne jest myślenie o gwarancjach dla ich przyszłości. Większość z nich ma związek z poprawą stanu dotychczasowej lub tworzeniem nowej infrastruktury kulturalnej, toteż należy zadbać o możliwość ich funkcjonowania po wyczerpaniu budżetu funduszy strukturalnych.

6. Ten wątek budzi sporo zastrzeżeń ekspertów z krajów „piętnastki”. Obawiają się oni, że budżety kulturalne państw nie będą w stanie pokryć wykreowanych przez fundusze strukturalne, nowych potrzeb sektora kultury. Tym bardziej, że coraz częściej wskazuje się na brak komunikacji wertykalnej i horyzontalnej pomiędzy unijnymi i narodowymi politykami kultury.

7. Już od maja 2004 roku Polska jako członek Unii Europejskiej może korzystać z funduszy strukturalnych i część z nich, jak zapisano w Narodowym Planie Rozwoju, zostanie przeznaczona na realizację projektów kulturalnych. Polska w latach 2004–2006 uzyska 8 856,9 mln euro z tytułu funduszy strukturalnych. Jeśli przyjąć poziom współfinansowania projektów kulturalnych z funduszy strukturalnych zbliżony do zrealizowanego w Finlandii (2,8 % kwoty funduszu strukturalnego przeznaczono na cele kulturalne), to moglibyśmy liczyć na dodatkowe 213,79 mln

35

euro (czyli 930 mln zł15) na kulturę w okresie 2004-2006. Nawet przy założeniu, że kwota będzie o połowę mniejsza, to jest to kwota niebagatelna, zwłaszcza że większość tych środków zasiliłaby sferę rewaloryzacji zabytków.

8. Wraz ze środkami z funduszy strukturalnych napływającymi do Polski zetkniemy się

również z nową filozofią uzasadniania wydatków na kulturę. Przez wiele lat dominowało tradycyjne pojmowanie kultury, jako obszaru niedochodowego, absorbującego środki budżetu państwa i samorządów. Czas na zmianę. W Polsce potrzebne jest nowe rozumienie kultury, traktowanej jako długoterminowa inwestycja ekonomiczna, generująca dochody i miejsca pracy.

9. Polsce potrzebny jest operacyjny program strukturalny adresowany wprost do

kultury. Będzie to możliwe w przyszłym okresie programowania, jeśli interesariuszom wystarczy determinacji w obronie takiej właśnie polityki państwa.

15 Średni kurs euro wg NBP z dnia 29.08.2003 r. wynosił 4,3510 zł.

36

3. Możliwości wykorzystania funduszy strukturalnych oraz Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego w Polsce w latach 2004–2006 w sferze ochrony zabytków

Finansowanie kultury w ramach funduszy strukturalnych jest uwarunkowane

wykazaniem jej wpływu na rozwój społeczno-ekonomiczny regionów. Celem samym w sobie więc nie będzie rewaloryzacja zabytków, ale skutek, jaki przyniesie dla pobudzania regionalnej gospodarki, tworzenia miejsc pracy, poprawy atrakcyjności regionów. Wydatki ponoszone na prace dokumentacyjne i rewaloryzację zabytków mogą być współfinansowanie w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego i rozwój obszarów wiejskich”, Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (ZPORR) oraz Inicjatywy Wspólnotowej INTERREG. Działania w sferze ochrony zabytków zabezpieczające przed nielegalnym wywozem za granicę będą realizowane w ramach Programu Transition Facilities. Działania dotyczące kształcenia kadr, międzynarodowej wymiany i upowszechniania technik konserwatorskich oraz współpracy międzynarodowej w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego mogą być realizowane w ramach programu Kultura 2000.

Ze względu na dosyć wysoką alokację funduszy strukturalnych na działania

powiązane ze sferą ochrony zabytków, poniżej wyspecyfikowano priorytety i działania w poszczególnych programach operacyjnych.

Należy przy tym podkreślić, iż nakłady przywołane w tym rozdziale, a przeznaczone na realizację poszczególnych działań, są przewidziane na realizację kompleksowych przedsięwzięć, wykraczających poza obszar kultury. Możliwości finansowania działań w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego w ramach SOP „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego i rozwój obszarów wiejskich” w latach 2004–2006 w Polsce

W ramach priorytetu 2. „Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich”16

wyodrębniono działanie 2.3. „Odnowa wsi oraz zachowanie i odnowa dziedzictwa kulturowego”17.

W ramach działania wpierane będą przedsięwzięcia inwestycyjne objęte wnioskiem o dofinansowanie projektu wraz załączonym opisem planowanych do realizacji zadań, inicjowane przez środowiska lokalne. Działanie służyć będzie mobilizacji lokalnych społeczności do podejmowania przedsięwzięć na rzecz poprawy warunków i jakości życia na wsi, tworzenia warunków dla rozwoju funkcji gospodarczych oraz społecznych i kulturalnych wsi. W ramach tego działania wspierana będzie realizacja działań inwestycyjnych z zakresu modernizacji i wyposażenia obiektów pełniących funkcje kulturalne, rekreacyjne i sportowe, odnowy obiektów charakterystycznych dla tradycji budownictwa wiejskiego regionu i ich adaptacji na cele kulturalne i społeczne, modernizacji przestrzeni publicznej we wsi (chodniki, place, parki, rynki itp.). Wspierane będą także projekty przyczyniające się do rozwoju publicznej infrastruktury związanej z rozwojem funkcji turystycznych wsi oraz działania związane z promocją regionu.

16 Dziedzina interwencji FS: 1306, podstawa prawna: Rozporządzenie Rady nr 1257/1999 17 Działanie dostępne dla gmin wiejskich lub wiejsko-miejskich do 5 tys. mieszkańców.

37

Powiązanie działania 2.3 z kulturą: rewaloryzacja zabytków zlokalizowanych na terenach wiejskich i ich adaptacja na cele kulturalne, budowa, rozbudowa, i modernizacja podstawowej infrastruktury kulturalnej wsi (biblioteki, domy kultury), a także prace badawcze, konserwatorskie i dokumentacyjne w sferze ewidencji dziedzictwa kulturowego wsi.

Zadania inwestycyjne, wchodzące w zakres projektu mogą być przyjęte do realizacji pod warunkiem, że są zgodne z przyjętą przez samorząd gminy strategią rozwoju lub planem zagospodarowania przestrzennego. Szczegółowy wykaz kosztów kwalifikowalnych znajduje się w uzupełnieniu do Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich” (załącznik nr1). Współfinansowaniu podlegają projekty, które realizowane będą na terenach lub w obiektach należących do Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego. Plan finansowy

Plan finansowy (w mln euro): - wsparcie finansowe Unii Europejskiej (EFOiGR – O) – 90,0; - wsparcie finansowe krajowe: 22,5 (w tym Ministerstwo Kultury: 2,0) Forma i wysokość udzielanej pomocy

Pomoc finansowa udzielana będzie w formie refundacji (zwrotu) części

poniesionych przez beneficjenta kosztów kwalifikowalnych projektu.

Maksymalny poziom pomocy finansowej wynosi 80% kosztów kwalifikowalnych projektu i nie może przekroczyć kwoty 450 tys. zł. Pozostałe koszty tj. minimum 20% kosztów kwalifikowalnych pokrywa beneficjent.

W przypadku, gdy projekt obejmuje dwie lub więcej miejscowości wysokość pomocy dla tego projektu nie może być wyższa niż 450 tys. zł. Beneficjenci (projektodawcy)

Beneficjentem, czyli podmiotem, uprawnionym do uzyskania pomocy w ramach niniejszego działania może być samorząd gminy i instytucje kultury, dla których organizatorem jest jednostka samorządu terytorialnego. Projekty składane przez instytucje kultury, powinny być zaakceptowane przez samorząd terytorialny, który jest ich organem założycielskim. Ponadto, wymagane jest przedstawienie promesy ministra kultury na współfinansowanie projektu. Wymóg ten nie dotyczy projektów składanych przez samorządy gmin wiejskich lub miejsko – wiejskich w imieniu instytucji kultury, dla których są one organizatorem. Finansowaniu podlegają projekty realizowane w miejscowościach liczących nie więcej niż 5 tys. mieszkańców, należących do gmin wiejskich lub miejsko – wiejskich. Możliwe działania wspierające: instytucje kultury oraz urzędy wojewódzkich konserwatorów zabytków mogą współtworzyć lokalne „Plany Odnowy Wsi” (Opis planowanych do realizacji zadań wraz z uzasadnieniem), pobudzać inicjatywy kulturalne (np. programy adaptacji zabytków na wiejskie instytucje kultury, odnowa wiejskiego dziedzictwa kulturowego i jego udostępnianie, wsparcie lokalizacyjne dla narodowego programu w zakresie czytelnictwa – odbudowa sieci bibliotek, programy promocji wyrobów ludowych i rękodzielnictwa, programy modernizacji i doposażenia wiejskich ośrodków kultury, w tym domów kultury, bibliotek, zabytków).”

38

Działanie 2.4 Różnicowanie działalności rolniczej i zbliżonej do rolnictwa w celu zapewnienia różnorodności działań lub alternatywnych źródeł dochodów. „Powiązanie działania 2.4. z kulturą: inwestycje przeprowadzone w związku z uruchomieniem działalności dodatkowej rolników, domowników oraz osób prawnych prowadzących działalność rolniczą w zakresie: agroturystyki, usług związanych z turystyką i wypoczynkiem, usług na rzecz rolnictwa i gospodarki leśnej, przetwórstwa na małą skalę, sprzedaży bezpośredniej produktów rolnych, wytwarzania materiałów energetycznych z biomasy, rzemiosła i rękodzielnictwa, drobnych usług na rzecz mieszkańców wsi oraz e-comerce (sprzedaży lub promocji produktów rolnych przez internet). Powiązanie powyższego działania z kulturą może wystąpić w projektach dotyczących rzemiosła i rękodzielnictwa. Plan finansowy (w mln euro): - wsparcie finansowe Unii Europejskiej: 75,00; - wsparcie finansowe krajowe: 32,14; - środki prywatne: 107,14 Beneficjent końcowy: Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa Beneficjenci (projektodawcy) - odbiorcy pomocy: osoby fizyczne – rolnicy i domownicy, osoby prawne, które prowadzą działalność rolniczą. Możliwości finansowania działań w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego w ramach ZPORR w latach 2004–2006 w Polsce W ramach ZPORR mogą być współfinansowane inwestycje w sferze ochrony zabytków, co znalazło swój wyraz w działaniach 1.4. i 3.1., 3.2., 3.3. Najważniejszym z nich jest działanie 1.4. „Rozwój turystyki i kultury”18. Jednym z celów tego działania jest wsparcie dla budowy, rozbudowy, adaptacji i modernizacji obiektów o podstawowym znaczeniu dla kultury narodowej i regionalnej, szczególnie dotyczy to obiektów znajdujących się w rejestrach zabytków. Rodzaje kwalifikujących się projektów w sferze ochrony zabytków19 to:

− projekty polegające na restauracji i rewitalizacji zabytkowych budynków i ich

otoczenia (zespoły zabudowy i przestrzenie publiczne, zespoły dworskie i pałacowo-parkowe, zabytki architektury, przemysłu i techniki, etnografii, parki kulturowe, miejsca pamięci, obiekty architektury sakralnej),

− remonty i konserwacje zabytkowych budowli, − rewaloryzacja przestrzeni publicznych zabytkowych układów urbanistycznych

(w tym elewacje, nawierzchnia, obiekty małej architektury), − odbudowa historycznych elementów zabudowy (np. muzea, galerie), − systemowe zabezpieczenie obiektów dziedzictwa kulturowego na wypadek

zagrożeń (w tym pożary, włamania). Plan finansowy działania: 263,84 mln euro, w tym 197,88 mln euro z ERDF,

wkład krajowy 65,96 mln euro, środki prywatne 13,19 mln euro.

18 Ze względu na wyłączne powiązanie działania 1.4. z kulturą, zostanie ono szerzej omówione niż pozostałe. 19 W ramach tego działania wspierane będą projekty o budżecie co najmniej 1 mln euro.

39

W ramach priorytetu 3. „Rozwój lokalny” w działaniu 3.1 „Rozwój obszarów wiejskich” wsparcie uzyskają projekty infrastrukturalne realizowane na obszarach wiejskich i małych miast (do 20 tys.), w gminach i powiatach o niskich dochodach na mieszkańca i wysokiej stopie bezrobocia oraz na obszarach zmarginalizowanych.

Kwalifikujące się projekty w obszarze kultury obejmują rewaloryzację

i modernizację zabytkowych budynków oraz ich adaptację na cele społeczne, w tym domy kultury, świetlice, biblioteki, kina itp.

Beneficjentami końcowymi będą jst, instytucje publiczne oraz organizacje

pozarządowe. Plan finansowania: 469,45 mln euro, w tym z ERDF 352,09 mln euro, z krajowych

środków 117,36 mln euro, środki prywatne 4 mln euro. W ramach priorytetu 3. „Rozwój lokalny” w działaniu 3.2. „Obszary

podlegające restrukturyzacji” wsparcie uzyskają projekty infrastrukturalne realizowane na obszarach występowania przemysłów tradycyjnych.

Kwalifikujące się projekty w obszarze kultury obejmują wsparcie budowy

i rozbudowy podstawowej infrastruktury społecznej na tych obszarach, w tym budowa, rozbudowa i poprawa stanu infrastruktury kulturalnej obszarów (także rewaloryzacja obiektów zabytkowych).

Plan finansowy: 155,84 mln euro, z funduszu strukturalnego (ERDF) – 116,88 mln

euro, z krajowych środków publicznych – 38,96 mln euro, środki prywatne – 2 mln euro. . W ramach priorytetu 3. „Rozwój lokalny” w działaniu 3.3. „Rewitalizacja

obszarów zdegradowanych” wsparcie uzyskają projekty infrastrukturalne realizowane w zdegradowanych miastach lub dzielnicach miast.

Kwalifikujące się projekty w obszarze ochrony zabytków obejmują: renowację

budynków o wartości architektonicznej i znaczeniu historycznym i ich adaptację na cele kulturalne, społeczne, edukacyjne, rekreacyjne, zdrowotne, turystyczne i gospodarcze, w tym rewaloryzację zabytkowych obiektów poprzemysłowych i ich adaptację na cele kulturalne.

Plan finansowania: 132,73 mln euro, w tym 99,55 mln euro ze środków funduszu strukturalnego (ERDF): 33,18 mln euro z krajowych środków, 9,27 mln euro ze środków prywatnych.

Finansowanie ochrony dziedzictwa kulturowego ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego Od listopada 2004 r. dla sektora kultury dostępne będą nowe środki europejskie – fundusze z Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Układ o utworzeniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) wszedł w życie 1 stycznia 1994 r. Obejmuje państwa członkowskie Unii Europejskiej oraz państwa członkowskie Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (European Free Trade Association – EFTA) – m.in. Islandię, Lichtenstein i Norwegię. Układ o EOG

40

wprowadza wspólne ustawodawstwo w zakresie handlu i gospodarki we wszystkich krajach stowarzyszonych. Dzięki porozumieniu Norwegia, Islandia i Lichtenstein stały się częścią rynku wewnętrznego Unii Europejskiej, co oznacza korzystanie z czterech swobód: swobodny przepływ towarów, kapitału, usług i osób. W zamian za dostęp do jednolitego rynku, państwa EFTA udzielają pomocy uboższym państwom Unii.

Środki z Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego zostały przeznaczone także na projekty z zakresu kultury, które będą realizowane w ramach priorytetu 3. Ochrona kulturowego dziedzictwa europejskiego, w tym odnowa miast. W latach 2004–2009 ze środków EFTA na cel ten alokowano 77,46 mln euro. Wraz z krajowym wkładem publicznym i prywatnym budżet priorytetu wynosi 91,13 mln euro.

W ramach priorytetu do realizacji możliwe będą działania z zakresu: 1. Rewaloryzacji, renowacji, rozbudowy, modernizacji i adaptacji na cele kulturalne

i turystyczne publicznych obiektów i zespołów zabytkowych wraz z ich otoczeniem, szczególnie realizowanych w ramach przyjętych strategii narodowych produktów turystyki kulturowej na terenie historycznych dzielnic miast.

2. Rewaloryzacji, renowacji, rozbudowy, modernizacji i adaptacji na cele kulturalne i turystyczne zespołów fortyfikacyjnych oraz budowli i zespołów obronnych stanowiących materialne dziedzictwo kultury europejskiej.

3. Rewitalizacji zabytkowych obiektów poprzemysłowych oraz ich adaptacji i wyposażenia na cele kulturalne, w tym zwłaszcza na muzea nowoczesności i galerie sztuki współczesnej.

4. Renowacji, ochrony i zachowania kościołów oraz miejsc pamięci i martyrologii o wymiarze europejskim.

5. Kompleksowych programów konserwacji publicznych zbiorów zabytków ruchomych oraz zabytkowych księgozbiorów i archiwaliów o europejskim znaczeniu, w tym digitalizacja i elektroniczne udostępnianie zbiorów przez Internet.

6. Tworzenie systemów informacji i zabezpieczeń przed nielegalnym wywozem dzieł sztuki przez granice oraz zabezpieczenie zabytków ruchomych i nieruchomych przed kradzieżą i zniszczeniem.

7. Kompleksowych projektów rewaloryzacji i odnowy historycznych centrów miast zgodnych z Narodowym Programem Kultury „Ochrona zabytków i dziedzictwa narodowego”.

8. Projektów z zakresu rewaloryzacji zabytkowych zespołów pałacowo-parkowych i ich adaptacji na cele kulturalne.

9. Projekty z zakresu budowy, rozbudowy, rekonstrukcji i adaptacji infrastruktury kulturalnej w miejscowościach o znaczeniu symbolicznym dla kultury (np. pola bitew, miejsca pamięci, miejsca kultu).

4. Strategiczne cele polityki państwa w sferze ochrony zabytków Dziedzictwo kulturowe stanowi dziś z jednej strony przedmiot ochrony, z drugiej zaś

potencjał, który winien zostać wykorzystany dla przyszłego rozwoju. Tylko bowiem umiejętne i harmonijne włączenie dziedzictwa do wielkiej zmiany cywilizacyjnej, jakiej jesteśmy dziś świadkami, daje gwarancję jego skutecznej ochrony. Podkreślić przy tym trzeba szerokość, złożoność i interdyscyplinarność problematyki ochrony zabytków w warunkach gospodarki rynkowej oraz postępującej globalizacji. Ta nowa sytuacja zmusza do zmiany dotychczasowej pasywnej filozofii ochrony.

41

Do zmiany filozofii ochrony zabytków zmusza także znaczne poszerzenie zakresu

ochrony dziedzictwa kulturowego. Stąd ochrona oznaczać musi przede wszystkim mądre zarządzanie zmieniającą się funkcją zabytkowych obiektów i zmieniającym się ich potencjałem. Wymaga to zintegrowanego podejścia do zagadnienia krajobrazu kulturowego, jako niezwykle złożonego układu wielu naczyń połączonych. Dziedzictwo to nie tylko suma zachowanych na danym obszarze obiektów zabytkowych, ale coś znacznie więcej. To z jednej strony jego warstwa symboliczna, związana z interpretacją dziedzictwa jako sacrum, ale to także fakt ciągle dla wielu szokujący, iż dziedzictwo jest także produktem rynkowym. W tym sensie skuteczne zarządzanie zasobami dziedzictwa oznacza trafną odpowiedź na pytanie związane np. z jego dostępnością oraz pytanie o korzystających z niego konsumentów.

Konieczność zasadniczego przewartościowania stosunku do dziedzictwa wynika

z bardzo różnych powodów. Z jednej strony jest nim narastający kryzys kultury historycznej. Z drugiej – zwłaszcza w krajach postkomunistycznych – nasilający się konflikt pomiędzy dziedzictwem a rozwojem. Konflikt ten wynika często z tradycyjnego postrzegania zabytków jako swoistego sacrum oderwanego od realiów życia. Tymczasem dziedzictwo to również zasób stanowiący znaczący potencjał rozwojowy. W krajach wysoko rozwiniętych ochronę dziedzictwa traktuje się jako ważny instrument rozwoju regionalnego i stale rosnący rynek pracy.

Nowoczesna ochrona dziedzictwa musi w istocie oznaczać mądre zarządzanie

potencjałem dziedzictwa i ciągłe poszukiwanie kompromisu pomiędzy koniecznością zachowania substancji zabytkowej a nieuchronną zmianą w jej środowisku. Wymaga to od służb konserwatorskich coraz większej wiedzy w zakresie ekonomii, teorii zarządzania, marketingu, a także prawa i administracji publicznej. Równocześnie nowa filozofia ochrony bez popadania w nacjonalizm, powinna silnie akcentować kwestie tożsamości, indywidualnej tradycji i rodzimości poszczególnych kultur.

Współczesny standard polityki państwa w zakresie ochrony zabytków można

sprowadzić dziś w Europie do kilku zasad. Pierwsza to wyraźny znak równości pomiędzy pojęciami: „dóbr kultury/zabytków” i „dziedzictwa kulturowego”. Takie podejście ma na celu zbudowanie obiektywnego w skali państwa systemu klasyfikacji zabytków, opartego o kryteria „dworzakowskie”. Winno to wykluczyć groźbę selektywnej ochrony zabytków według kryteriów ideologicznych lub politycznych. Daje to gwarancję dla równouprawnienia zabytków, w tym np. dziedzictwa mniejszości narodowych i religijnych.

Kluczową kwestią dla skutecznej ochrony zabytków w demokratycznym państwie

prawa jest również zasada ograniczonego prawa własności ze względu na interes społeczny. Podporządkowując interes prywatny interesowi publicznemu państwo tworzy równocześnie system pomocy kompensujący dodatkowe obowiązki nałożone na właścicieli zabytków. Praktyka krajów europejskich jest w tym zakresie dość zróżnicowana. Często oznacza jednak sięganie do mechanizmów podatkowych (ulgi dla właścicieli zabytków) oraz tworzenie czytelnego systemu subsydiowania ze środków publicznych prac konserwatorskich w obiektach zabytkowych.

Fundamentem skutecznej polityki państwa w kwestii ochrony zabytków winien być również merytoryczny charakter służb konserwatorskich i ich apolityczność.

42

Ochrony zabytków nie można przy tym oderwać od szerokiego kontekstu nie tylko w zakresie mecenatu państwa wobec kultury, ale i reguł polityki przestrzennej, edukacji społecznej na rzecz ochrony dziedzictwa, wreszcie zagadnień ustrojowych.

W tym kontekście powstała konieczność sformułowania, odmiennego

od dotychczasowego, ideowego modelu współczesnej ochrony dóbr kultury. Funkcjonujący dotychczas system stanowi typowy przykład administracji reglamentacyjnej, działającej przede wszystkim za pomocą nakazów i zakazów. Nie jest on wzbogacony systemem ekonomicznych mechanizmów wzmacniających skuteczność ochrony dóbr kultury, opartym także na np. instytucjach cywilnoprawnych.

Podkreślenia wymaga także znaczące poszerzenie pola ochrony dziedzictwa

kulturalnego, także o niematerialne dobra kultury. Rozszerzenie zakresu ochrony dóbr kultury o wartości niematerialne stanowi wyraz realizacji wniosków środowisk konserwatorskich o uwzględnienie tych wartości w ochronie dóbr kultury, jako elementu dziedzictwa narodowego.

O ile nowa ustawa w dosyć nowoczesny sposób porządkuje na gruncie polskim

problematykę współczesnej doktryny konserwatorskiej, to nie rozstrzyga zasadniczej kwestii związanej z konieczną zmianą prawno-finansowych aspektów ochrony zabytków w Polsce

Istniejący system ulg podatkowych, który nie gwarantuje w pełni rzeczywistej

ochrony zabytków powinien ulec rozszerzeniu. Jest to tym bardziej istotne, iż w ostatnich latach praktycznie załamał się system budżetowego finansowania ochrony zabytków. W dalszym ciągu pozostaje dotkliwa asymetria pomiędzy systemem ochrony zasobów przyrodniczych opartym o mechanizm Funduszu Ochrony Środowiska, a brakiem takiego mechanizmu w obszarze ochrony zabytków. Proponowany w projekcie ustawy z roku 1999 Narodowy Fundusz Ochrony Zabytków miał w zasadniczy sposób zwiększyć skuteczność i siłę Generalnego Konserwatora Zabytków. Poprzez próbę wprowadzenia odpisu podatkowego od usług turystycznych mógł stać się instrumentem nowej filozofii ochrony dziedzictwa w Polsce, opartej na aktywnym zarządzaniu potencjałem dziedzictwa. Kwestia ta pozostaje więc dzisiaj ciągle jednym z pierwszoplanowych czekających na swoją realizację celów polityki państwa.

Kwestią otwartą pozostaje również problematyka organizacyjna ochrony dóbr

kultury w Polsce. Jest to zasadnicze zagadnienie ustrojowe dotyczące podmiotowego określenia i usytuowania „administracji konserwatorskiej", w ramach systemu administracji publicznej. Ma ono istotne znaczenie, albowiem miarą skuteczności działań wojewódzkiego konserwatora zabytków nie jest tylko wyposażenie go w określone kategorie uprawnień władczych, ale przede wszystkim zakres jego niezależności i samodzielności organizacyjnej. W sile niezależności, a nie tylko w kompetencjach, urzeczywistnia się skuteczność konserwatorska. Można nawet stwierdzić, iż skuteczność ta stanowi wypadkową niezależności i kompetencyjności. Sfera ochrony dóbr kultury, w optymalnym założeniu nie powinna zostać złożona w gestii wojewody, albowiem takie rozwiązanie systemowe determinuje całkowitą zależność wojewódzkiego konserwatora zabytków (podwładnego wojewody) od jego bezpośredniego przełożonego. Modelowym, postulowanym usytuowaniem wojewódzkiego konserwatora zabytków jest zatem zasada niezespolenia, zamiast przyjętej w regulacjach ustawowych (a także w nowej ustawie) zasada zespolenia z wojewodą. Zasada taka była w pełni zgodna z ówczesnym modelem budowy systemu administracji w Polsce. W pełni racjonalna jest natomiast, a zarazem

43

zgodna z konstytucyjnymi zasadami decentralizacji reguła przekazywania fakultatywnego zadań ochrony dóbr kultury poszczególnym jednostkom samorządu terytorialnego, a w szczególności gminie. Problemem są natomiast stosowne kompetencje merytoryczne i organizacyjne organów administracji samorządowej, które mogą upatrywać w przejęciu obowiązków służb konserwatorskich szansy na osłabienie nadzoru rządowego konserwatora zabytków nad swą polityką w zakresie zarządzania dziedzictwem kulturowym, a wręcz jej likwidację. Obowiązująca aktualnie ustawa o działach administracji rządowej4. oraz ustawa o administracji rządowej w województwie20 stanęła na stanowisku dualizmu kompetencyjnego wojewódzkiego konserwatora zabytków, który z jednej strony wykonuje z mocy ustawy kompetencje w imieniu wojewody, a z drugiej strony posiada własną ustawowo określoną sferę uprawnień władczych, w którą wojewoda nie ma tytułu ingerować, a jego odpowiedzialność ograniczona jest do sfery odpowiedzialności za prawidłowość podejmowanych przez wojewódzkiego konserwatora zabytków. W tym zakresie wojewoda ponosi odpowiedzialność tylko o charakterze politycznym. Odpowiada także za organizację urzędu konserwatorskiego, a zatem za możliwości jego sprawnego funkcjonowania, realizacji inspekcji, pracy administracyjno-biurowej, odpowiedniego archiwizowania i przetwarzania danych, wyposażenia itd. Ostatnie lata przyniosły pod tym względem zasadnicze osłabienie pozycji służb konserwatorskich w Polsce.

W zakresie gospodarki przestrzennej nieodzowne dla rzeczywistej, skutecznej

ochrony dóbr kultury było wprowadzenie silnego modelu zapewniającego czynny, bezpośredni udział wojewódzkiego konserwatora zabytków w kreowaniu ochrony zabytków w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego gminy. Skala skuteczności konserwatorskiej jest tutaj uzależniona od czynnego udziału wojewódzkiego konserwatora zabytków na wielu etapach procedury opracowywania i uchwalania planów przestrzennych, a także od zakresu uprawnień w zakresie formułowania treści tych planów. Przepisy ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym21 oraz ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami5 w tym zakresie dają mocne podstawy do działania służbom konserwatorskim.

Czynny udział wojewódzkiego konserwatora zabytków w kreacji przestrzennej wymaga zagwarantowania środków finansowych w odpowiedniej wysokości, gdyż tego rodzaju działalność w sposób nieunikniony wymaga opracowania różnorodnych specjalistycznych ekspertyz bezpośrednio przydatnych dla określenia treści studiów, a potem ustaleń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.

Gospodarka przestrzenna w Polsce obnaża dziś słabości „miękkiego państwa”.

Słabość systemu kontroli przestrzeni i przyzwolenie państwa na jej degradację z jednej strony wyraźnie wskazuje, iż problemy ochrony zabytków daleko wykraczają poza kompetencje Ministra Kultury. Z drugiej jednak pokazuje, jak istotną rolę do odegrania w zakresie ochrony zabytków mają służby konserwatorskie. Ich liczebność jest w porównaniu z innymi krajami stosunkowo niewielka (około 700 etatów). Jest to przy tym administracja specjalna o najwyższym w Polsce wskaźniku ludzi z wyższym wykształceniem, która winna być dobrze opłacaną i odpolitycznioną samodzielną administracją działającą w województwach, a podległą np. Ministrowi Kultury. Powrót

20 Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o administracji rządowej w województwie (Dz. U. z 2001 r. Nr 80, poz. 872, z późn. zm.) 21 Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. Nr 80, poz. 717 ,z późn. zm.)

44

do takiej sytuacji winien być jednym z celów strategicznych polityki państwa w zakresie ochrony zabytków w Polsce.

Wśród najważniejszych celów strategicznych państwa w zakresie ochrony

zabytków powinny więc dziś znaleźć się w pierwszej kolejności: − przygotowanie skutecznego systemu prawno-finansowego wspierania ochrony

i opieki nad zabytkami; − podjęcie prac nad kompleksowym systemem edukacji na rzecz dziedzictwa; − poszukiwanie instrumentów wzmacniających efekty działalności służby

konserwatorskiej; − ograniczenia uznaniowości konserwatorów poprzez nałożenie na nich

odpowiedzialności za niezgodne z prawem postępowanie. Strategii ochrony zabytków w Polsce nie można też oderwać od zasadniczej kwestii

kryzysu instytucjonalnego kultury. Dotyczy to zwłaszcza wielu instytucji muzealnych gromadzących zabytki ruchome. Kultura jest dziś jedynym tak istotnym sektorem publicznym w Polsce, który nie został poddany głębszej zmianie. Pogłębia się asymetria pomiędzy postępami transformacji, a coraz bardziej anachronicznym modelem mecenatu kulturalnego. Powoduje to nie tylko systemowy kryzys kultury instytucjonalnej w Polsce, ale stoi w coraz bardziej rażącej sprzeczności ze współczesnymi poglądami i trendami na temat kultury jako jednego z najważniejszych czynników rozwoju.

Turystyka, która w dużym stopniu wyrasta z kulturowego kontekstu dziedzictwa, jest dzisiaj – zwłaszcza dla naszych historycznych miast – zarówno szansą, jak i zagrożeniem. Wyzwanie to może stać się też nie tylko ważnym mechanizmem rozwoju wielu ośrodków, ale i skutecznym instrumentem ochrony. Wymaga to jednak zintegrowanego podejścia do zagadnienia dziedzictwa kulturowego, funkcji miejskich i rynku. Turystyka jest dziś postrzegana przez władze samorządowe miast i regionów historycznych w Polsce jako jeden z istotnych czynników rozwoju ekonomicznego. Często nie dostrzegają one ryzyka i negatywnych skutków turystyki dla dziedzictwa. Turystyka jest w tym układzie elementem dynamicznym. Szybkość i selektywność konsumpcji turystycznej stanowi zasadnicze zagrożenie dla dziedzictwa. Autentyczność stanowiąca o wartości dziedzictwa jest także poddawana dzisiaj konfrontacji z globalizacją i makdonaldyzacją przestrzeni kulturowej. Procesy uniformizacji nie tylko zagrażają dziedzictwu, ale i wzmacniają jego wartość i znaczenie, również w wymiarze rynkowym. Lokalność staje się dzisiaj wobec globalizacji wartością samą w sobie.

Gwarancją skutecznej ochrony dziedzictwa kulturowego miast i regionów

historycznych w systemie wolnorynkowym jest więc umiejętne powiązanie dziedzictwa ze sferą gospodarczą. Koniecznością staje się stworzenie nowych ram prawnych i finansowych funkcjonowania obszarów zabytkowych. Oznacza to konieczność znalezienia kompromisu pomiędzy kanonami ochrony, a wymogami życia i prawami ekonomii. Nie można dziś mówić o skutecznej ochronie zabytkowego obszaru bez skutecznych strategii w zakresie zarządzania.

45

5. Charakterystyka Narodowego Programu Kultury „Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego” (NPK „OZiDK) na lata 2004–2013

Niniejszy program służy realizacji Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata

2004–2013, w części dotyczącej ochrony zabytków i dziedzictwa kulturowego. Plan finansowy Narodowego Programu Kultury „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa

Kulturowego” na lata 2004–200622: − całkowity plan finansowy Programu: 853, 66 mln. zł, − z funduszy strukturalnych i innych funduszy europejskich: 439,96 mln zł − z budżetu w dyspozycji Ministra Kultury: 161,3 mln zł.23 − inne24: 252, 4:mln zł Partnerzy jst, MGiP, ANR, MNiI, organizacje pozarządowe Instrumenty finansowe: Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego, SOP RZL, SOP WKP, SOP RiMSŻiROW”, Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego, Kultura 2000, INTERREG.

Ogólna charakterystyka Narodowego Programu Kultury„Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego”

Program jest zgodny z istniejącym prawodawstwem polskim, w tym z Konstytucją

RP, prawem dotyczącym organizowania i prowadzenia działalności kulturalnej, o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, prawem autorskim, prawem regulującym podział administracyjny Polski i ustanawiającym kompetencje jst, istniejącym prawem gospodarczym i podatkowym oraz prawem europejskim.

Narodowy Program Kultury„Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego” jest

zgodny z założeniami do Krajowego Programu Ochrony Zabytków, a działania ujęte w programie są z nim komplementarne.

Program ten jest także komplementarny wobec strategii rozwojowych przyjętych

przez rząd RP, a w szczególności z Narodową Strategia Rozwoju Regionalnego, Narodowa Strategią Wzrostu Zatrudnienia i Rozwoju Zasobów Ludzkich, Narodową Strategią Rozwoju Obszarów Wiejskich, Strategią Gospodarczą Rządu „Przedsiębiorczość – Rozwój 22 Budżet NPK nie obejmuje zaplanowanych wieloletnich wydatków inwestycyjnych z budżetu państwa zapisanych w ustawie budżetowej na 2004 r. 23 Budżet w dyspozycji Ministra Kultury” w rozumieniu niniejszego dokumentu obejmuje część środków budżetu państwa zapisaną w cz.24 pozostającą w dyspozycji Ministra Kultury, środek specjalny pochodzący z dopłat do gier liczbowych – w przyszłości przekształcony w państwowy fundusz celowy oraz wszelkie inne środki budżetowe i pozabudżetowe będące w przyszłości w dyspozycji Ministra Kultury, zapisane w kolejnych ustawach budżetowych na lata 2005-2013.. 24 Udział finansowy partnerów w realizacji projektów w ramach Programu zależeć będzie od wybranych do realizacji projektów, zgodnie ze źródłami finansowania krajowego wkładu publicznego w ramach funduszy strukturalnych na lata 2004-2006, a w przyszłości na 2007-2013. W ramach Mechanizmu Finansowego EOG planuje się przeznaczyć w latach 2005-2009 z budżetu w dyspozycji Ministra Kultury 9,57 mln euro, z budżetów jst 2,73 mln euro, innych środków publicznych oraz prywatnych: 1,37 mln euro. Udział finansowy pozostałych dysponentów części budżetu państwa oraz jst będzie uzależniony od ich możliwości finansowych, a także innych środków pozabudżetowych.

46

– Praca”, a przez to z Narodowym Planem Rozwoju, przyjętym przez Radę Ministrów 14 stycznia 2003 r.

Narodowy Program Kultury „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego” jest

zgodny z politykami horyzontalnymi Unii Europejskiej, a w szczególności: − realizacja programu będzie miała pozytywny (lub neutralny) wpływ na

środowisko przyrodnicze, − realizacja programu będzie miała pozytywny wpływ na uwzględnienie polityki

równych szans (równość kobiet i mężczyzn, działania na rzecz dostępności dziedzictwa dla osób niepełnosprawnych),

− realizacja programu będzie miała pozytywny wpływ na tworzenie stabilnych miejsc pracy w kulturze i przemysłach kultury,

− realizacja programu będzie miała pozytywny (lub neutralny) wpływ na tworzenie i rozwój społeczeństwa informacyjnego.

1. Celem strategicznym programu jest intensyfikacja ochrony i upowszechniania

dziedzictwa kulturowego, w tym szczególnie kompleksowa poprawa stanu zabytków nieruchomych.

2. Celami cząstkowymi programu są:

− poprawa warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w sferze dokumentacji i ochrony zabytków,

− kompleksowa rewaloryzacja zabytków i ich adaptacja na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne i inne cele społeczne,

− zwiększenie roli zabytków w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości poprzez tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych,

− promocja polskiego dziedzictwa kulturowego w Polsce i za granicą, w szczególności za pomocą narzędzi społeczeństwa informacyjnego,

− rozwój zasobów ludzkich oraz podnoszenie świadomości społecznej w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego,

− tworzenie warunków dla rozwoju i ochrony dziedzictwa kultury ludowej, − zabezpieczenie zabytków przed nielegalnym wywozem zagranicę.

5.1. Priorytety, Działania i Podprogramy Narodowego Programu

Kultury „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego” Cele programu realizowane będą w ramach 2 priorytetów i 5 działań.

Priorytet 1. Aktywne zarządzanie zasobem stanowiącym materialne dziedzictwo kulturowe.

Działanie 1.1. Wzmocnienie ośrodków dokumentacji zabytków oraz budowa nowoczesnych rozwiązań organizacyjno-finansowych w sferze ochrony zabytków. Głównym celem Działania 1.1. jest dostosowanie sfery ochrony zabytków do rzeczywistości gospodarczej. Celami cząstkowymi Działania 1.1. są:

1. poprawa warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w sferze dokumentacji i ochrony zabytków.

47

2. zrównoważone „urynkowienie zabytków”. 3. wykształcenie zachęt dla przedsiębiorców i osób fizycznych do inwestowania

w zabytki.

W ramach działania zostaną zaproponowane zmiany instytucjonalne, prawne i funkcjonalne w sferze dokumentacji i ochrony zabytków oraz procesu oferowania zabytków na rynku. Określenie przedmiotu działania jako „zaproponowanie” prowadzi do konieczności przeprowadzenia szerokich konsultacji ze środowiskami konserwatorskimi, właścicielami zabytków, a także z ewentualnymi partnerami Ministra Kultury wdrażającymi zaproponowany system, a następnie wystąpienie z inicjatywami ustawodawczymi przez Ministra Kultury.

Działanie 1.1. będzie realizowane poprzez:

1. Rozszerzenie zakresu zadań Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków

oraz regionalnych Ośrodków Badań i Dokumentacji Zabytków jako instytucji „przedłużonego ramienia” Ministra Kultury w szczególności o:

− systematyczne zbieranie danych na temat liczby i rodzajów zabytków w Polsce, − tworzenie internetowej bazy danych dotyczącej zabytków, − badanie potrzeb w regionach w sferze ochrony zabytków, − budowanie strategii ochrony zabytków w Polsce, − określanie wytycznych dla wojewódzkich konserwatorów zabytków w sferze

realizacji przyjętej strategii, − określanie najważniejszych i najpilniejszych potrzeb w sferze ochrony zabytków

i przedstawianie ich Ministrowi Kultury w formie rocznego raportu, − przeprowadzanie analiz ilościowych i jakościowych efektów ochrony zabytków

(w tym wydatkowanych środków publicznych), − digitalizacja istniejącej dokumentacji zabytków, − systematyczne dokumentowanie zabytków (dla których dokumentacja jest niepełna

lub nie istnieje), − opiniowanie dla Ministra Kultury wniosków o udzielenie dotacji na działania

w sferze opieki nad zabytkami podejmowane przez podmioty publiczne i prywatne, − internetowe upowszechnianie informacji o zabytkach.

2. Podjęcie dyskusji nad zasadnością przekazania wojewódzkich urzędów ochrony

zabytków (wraz z ich budżetem) przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji do Ministra Kultury i ponowne przywrócenie statusu administracji podległej Generalnemu Konserwatorowi Zabytków.

3. Zlecenie bieżącej opieki i administrowania zabytkami konserwatorom miejskim,

działającym w ramach jst w zakresie gospodarowania nieruchomościami zabytkowymi w miastach (remonty elewacji, wymiana stolarki, odświeżanie wnętrz, ekspozycja reklam itp.) z wyłączeniem inwestycji, które odpowiednio decyzji o warunkach zabudowy lub decyzji o lokalizacji inwestycji celu publicznego.

4. Przeniesienie w łańcuchu wartości publicznych nakładów na ochronę zabytków

ze sfery inwestycyjnej na sferę dokumentacyjną. 5. Wypracowanie zasad partnerstwa publiczno-prywatnego w sferze adaptacji zabytków

do innych funkcji.

48

6. Zmniejszenie uznaniowości służb ochrony zabytków poprzez doprecyzowanie zasad i warunków udzielania opinii oraz poprzez nałożenie odpowiedzialności finansowej za niezgodne z prawem działania narażające inwestorów na straty materialne

7. Ustanowienie skutecznych zasad interwencyjnych robót zabezpieczających

podejmowanych z inicjatywy wojewódzkiego konserwatora zabytków w przypadku zagrożenia utraty zabytkowej substancji oraz skutecznej egzekucji zwrotu poniesionych kosztów.

8. Określenie zasad zagospodarowania i adaptacji zabytków oraz nadawania im innych

funkcji w celu zwiększenia atrakcyjności komercyjnej zabytków. 9. Zasilenie sfery ochrony dziedzictwa kulturowego poprzez pozyskanie dodatkowych

środków. W tym celu proponuje się rozważenie implementacji istniejących w tej materii rozwiązań europejskich, bądź wypracowanie nowych. Jednym z takich rozwiązań może być np. ustanowienie państwowego funduszu celowego (Narodowy Fundusz na Rzecz Dziedzictwa), tworzonego ze środków finansowych przekazywanych przez inwestorów budowlanych w wysokości 0,5% kosztów inwestycji budowlanych (z wyłączeniem budownictwa mieszkaniowego). Rozwiązanie takie funkcjonuje w Szwajcarii. Szacuje się, iż na rzecz funduszu mogłoby być przekazane ponad 200 mln rocznie25. Narodowy Fundusz na Rzecz Dziedzictwa mógłby być współzarządzany przez jst. Alternatywnie do tego rozwiązania proponuje się rozważenie, poprzedzone debatą publiczną, nałożenia na inwestora obowiązku przeznaczania co najmniej 1% kosztów inwestycji budowlanych (za wyjątkiem inwestycji mieszkaniowych) na dekorację budynków i upiększanie otoczenia oraz zakup dzieł sztuki współczesnej do wnętrz budynków. Taki instrument wspomagałby realizację Narodowego Programu Kultury „Znaki Czasu”. Rozwiązanie takie jest stosowane np. we Francji;

10. Nie ulega wątpliwości, że w przyszłości dużo większe środki powinny być

przeznaczane na sferę dziedzictwa kulturowego. Stąd zasadne jest zaproponowanie i podjęcie publicznej debaty nad pozyskaniem dodatkowych środków na zachowanie dziedzictwa kulturowego oraz na rozwój turystyki (zintegrowane produkty turystyczne). Jednym ze źródeł pozyskania środków finansowych na te cele może być wprowadzenie „opłaty kulturowej” w wysokości 1 euro (Euro na Kulturę), pobieranej od każdej osoby nocującej w hotelu, niezależnie od liczby noclegów. Opłaty, przekazywane przez hotele powiększałyby Narodowy Fundusz na rzecz Dziedzictwa. Uzasadnieniem wprowadzenia tej opłaty jest fakt, iż 70% turystyki na świecie stanowi turystyka kulturowa. Środki pochodzące z tego źródła mogłyby być rozdysponowane w proporcji: 50% na ochronę zabytków i 50% na rozwój turystyki (zintegrowane produkty turystyczne). Szacuje się, że dochód z takich opłat po pomniejszeniu o koszty ich poboru wyniesie około 25 mln zł rocznie.

25 Nakłady na budynki i budowle w 1999 r. wyniosły 63511,1 mln zł (rocznik statystyczny

GUS 2000 r.), w tym samym roku wydatki budżetu państwa na kulturę wyniosły 618,3 mln zł. Wprowadzony do prawa budowlanego zapis o obowiązku przeznaczania przez inwestorów 0,5% kosztów inwestycji budowlanych na cele NFnD. po pomniejszeniu tej wartości o nakłady remontowe, budownictwo mieszkaniowe i prace przy obiektach zabytkowych, uzyskano by ok. 200 mln zł.

49

11. Zapewnienie Ministrowi Kultury możliwości wieloletniego gwarantowania kredytów inwestycyjnych w sferze dziedzictwa kulturowego, zaciąganych przez instytucje publiczne, na podstawie zarządzanych przez ministra funduszy celowych. Jest to narzędzie finansowe, które umożliwiłoby skonstruowanie finansowania projektów wysokobudżetowych i stanowiłoby krok w kierunku unowocześnienia zarządzania sferą publiczną.

Całkowity plan finansowy działania 1.1. na lata 2004-2006: 54 mln zł,

w tym:

- fundusze europejskie: -

- z budżetu Ministra Kultury26: 42,0 mln zł

- z środków Agencji Nieruchomości Rolnych: 4,0 mln zł

- inne środki27: 8,0 mln zł

26 Używane każdorazowo w treści Programu pojęcie „budżet w dyspozycji Ministra Kultury” obejmuje część środków budżetu państwa zapisaną w cz.24 pozostającą w dyspozycji Ministra Kultury, środek specjalny pochodzący z dopłat do gier liczbowych – w przyszłości przekształcony w państwowy fundusz celowy oraz wszelkie inne środki budżetowe i pozabudżetowe będące w przyszłości w dyspozycji Ministra Kultury, zapisane w kolejnych ustawach budżetowych na lata 2005-2013.. 27 Udział finansowy partnerów w realizacji projektów w ramach Programu zależeć będzie od wybranych do realizacji projektów, zgodnie ze źródłami finansowania krajowego wkładu publicznego w ramach funduszy strukturalnych na lata 2004-2006, a w przyszłości na 2007-2013. W ramach Mechanizmu Finansowego EOG planuje się przeznaczyć w latach 2005-2009 z budżetu w dyspozycji Ministra Kultury 9,57 mln euro, z budżetów jst 2,73 mln euro, innych środków publicznych oraz prywatnych: 1,37 mln euro. Udział finansowy pozostałych dysponentów części budżetu państwa oraz jst będzie uzależniony od ich możliwości finansowych w ramach kolejnych ustaw budżetowych, a także innych środków pozabudżetowych.

50

Tablica 14. Zestawienie wskaźników za lata 2000-2002 dla ośrodków

dokumentacji zabytków

Wybrane wskaźniki za rok 2000 dotyczące ośrodków dokumentacji zabytków (wydatki bieżące) Przychody Koszty ogółem Wskaźniki

Ogółem W tym dotacja Udział dotacji

w przych. (4:3)

Ogółem W tym wydatki

placowe z pochodnymi

Udział wyd. plac. w rozch.

(7:8)

Stopień sfin. rozchodów

dotacją (4:6)

Relacja wydatków

placowych do dotacji (7:4)

Dział rozdz.

Nazwa instytucji

(tys. zł) (%) (tys. zł) (%) (%) (%)Ochrona zabytków 13495 12444 92,2 13969 7274 51,1 89,1 58,5 Z tego: Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa 6647 5990 90,7 6858 4290 62,6 87,3 71,6Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, Warszawa 4407 4094 92,9 4603 2001 43,5 88,9 48,9Ośrodek Ochrony Zbiorów Publicznych, Warszawa 1756 1709 97,3 1790 652 36,4 95,5 38,2

8313

Ośrodek Ratowniczych Badań Archeologicznych, Warszawa

685 651 95,0 718 331 46,1 90,7 50,8

Wybrane wskaźniki za 2001 rok dotyczące ośrodków dokumentacji zabytków (wydatki bieżące)

Przychody Koszty ogółem Wskaźniki

Ogółem W tym dotacja

Udział dotacji

w przych. (4:3)

Przychody własne (3-4)

Udział przychodów własnych w przychodach

ogółem (6:3)

Ogółem

W tym wydatki placowe z pochodnymi

Udział wyd. plac.

w rozchodach (9:8)

Wynik finansowy

(brutto) (3-8)

Stopień sfin.

rozcho-dów

dotacją (4:8)

Relacja wydatków planowych do dotacji

(9:4)

Dzi

ał

rozd

z.

Nazwa instytucji

(tys. zł) (%) (tys. zł) (%) (tys. zł) (%) (tys. zł) (%) (%)

Przeciętne zatrudnie-

nie (w przel. na pełne

etaty)

Przeciętne wynagrodz. miesięczne (w złotych)

Ośrodki ochrony i dokumentacji zabytków

14474 13311 92,0 1163 8,0 14069 6922 49,2 405 94,6 52,0 234

Z tego: Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa

6989 6127 87,7 862 12,3 6906 4140 59,4 23 88,0 67,6 154 1800,00

Ośrodek Ochrony Zabytkowego, Krajobrazu Warszawa

5047 4815 95,4 232 4,6 4774 1822 38,2 273 100,9 37,8 61 2076,00

Ośrodek Ochrony Zbiorów Publicznych, Warszawa

1751 1685 96,2 66 3,8 1662 680 40,9 89 101,4 40,4 15 5101,15

Ośrodek Ratowniczych Badań Archeologicznych, Warszawa

687 684 99,6 3 0,4 667 280 42,0 20 102,5 40,9 4

51

Wybrane elementy planu ośrodków dokumentacji zabytków (wydatki bieżące) na IV kwartał 2002 roku

Przychody Koszty ogółem Wskaźniki

Ogółem W tym dotacja

Udział dotacji

w przych. (4:3)

Przychody własne (3-4)

Udział przychodów

własnych w przychodach

ogółem (6:3)

Ogółem W wydatki

placowe z pochodnymi

Udział wyd. plac.

w rozchodach (9:8)

Wynik finansowy

(brutto) (3-8)

Stopień sfin.

rozchodów dotacją (4:8)

Relacja wydatków planowych do dotacji

(9:4)

Dzi

ał

rozd

z.

Nazwa instytucji

(tys. zł) (%) (tys. zł) (%) (tys. zł) (%) (tys. zł) (%) (%)

Przeciętne zatrudnienie (w przelicz.

na pełne etaty)

Przeciętne wynagrodz. miesięczne (w złotych)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Ośrodki ochrony i dokumentacji zabytków

12857 11761 91,5 1069 8,3 12664 6993 55,2 193 92,9 59,5 226

Z tego:

9211

9

Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, Warszawa

10339 9336 90,5 963 9,3 10152 5963 58,8 187 92,2 63,8 202 3803

Ośrodek Ochrony Zbiorów Publicznych, Warszawa

1771 1658 93,6 104 5,9 1765 693 39,3 6 93,9 41,8 15 2858

Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, Warszawa

743 747 100,0 0 0,0 747 315 44,8 0 100,0 44,8 9 3000

Źródło: Departament Twórczości Artystycznej / Departament Ochrony Zabytków w Ministerstwie Kultury, Warszawa 2003 r.

52

STRATEGIA ROZWOJU KULTURY W REGIONACH NARODOWY PROGRAM KULTURY„OCHRONA ZABYTKÓW I DZIEDZICTWA KULTUROWEGO” NA LATA 2004-2013

Działanie 1.2. Kompleksowa rewaloryzacja zabytków i ich adaptacja na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne i inne cele społeczne

W ramach działania formułowane będą projekty rewaloryzacji zabytków i ich

adaptacji na cele społeczne. Projekty te muszą posiadać znaczący ekonomiczny wpływ na rozwój regionalny, w tym szczególnie przyczyniać się do wzrostu dochodów jst i zwiększać ilość miejsc pracy. Projekty mogą być realizowane w ramach SOP „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego i rozwój obszarów wiejskich”, Zintegrowanego Operacyjnego Programu Rozwoju Regionalnego (3 działania w ramach 2 priorytetów – patrz podrozdział 3.2. niniejszego programu). Ogółem maksymalny udział funduszy strukturalnych w finansowaniu projektów może wynosić 917,5 mln euro. Realnie będzie to kwota mniejsza, gdyż w wielu województwach w procesie wyboru projektów zarządy województw podejmą decyzje wzmacniające również inne sfery – nie tylko projekty z zakresu rewaloryzacji zabytków. Dlatego, gdyby przyjąć, że na projekty zawierające rewaloryzację obiektów zabytkowych zostanie przeznaczonych tylko 25% tych środków, to i tak dopływ środków finansowych do tej sfery będzie bezprecedensowy od wielu lat (1 242 250 000 zł w okresie 2004-200828, tj. 248 mln zł rocznie).

5.1.1. Program „Polskie regiony w europejskiej przestrzeni kulturowej”

Minister Kultury zaangażował się w proces tworzenia i realizacji projektów

z funduszy strukturalnych poprzez stworzony przez siebie Program „Polskie regiony w europejskiej przestrzeni kulturowej”, zainicjowany i realizowany przez Narodowe Centrum Kultury (NCK). Program został uruchomiony już na początku 2003 r., jednakże istotny dla realizacji działania 1.2. moduł wspierania projektów strukturalnych pojawił się dopiero we wrześniu 2003. Program jest realizowany w ramach istniejących sektorowych programów operacyjnych na lata 2004–2006, na podstawie których rozdysponowane zostaną fundusze strukturalne przyznane Polsce przez Unię Europejską.

Inspiracją dla utworzenia Programu „Polskie regiony w europejskiej przestrzeni kulturowej” była jedna z głównych zasad polityki Unii Europejskiej „jedność w różnorodności”.

Głównym celem programu jest przygotowanie potencjalnych wnioskodawców

do opracowania kompleksowych projektów do funduszy strukturalnych. 5.1.2. Program „Promesa Ministra Kultury”

Beneficjenci mogą ubiegać się o dofinansowanie wkładu własnego do projektów

realizowanych w ramach funduszy strukturalnych i innych funduszy europejskich w ramach programu „Promesa Ministra Kultury”.

Minister Kultury, widząc wielką szansę dla rozwoju kultury w skutecznym wykorzystaniu środków z funduszy strukturalnych, podjął decyzję o udziale w montażu finansowym wkładu krajowego wybranych projektów kulturalnych, realizowanych w ramach programów operacyjnych i inicjatyw wspólnotowych.

28 Środki mogą być wydatkowane do końca 2008 r., a rozliczane nawet do 2009 r.

53


W celu wspierania projektów, po merytorycznej ocenie wniosków, Minister Kultury decyduje o dofinansowaniu części wkładu własnego w projektach realizowanych w ramach funduszy strukturalnych, zawierając z wnioskodawcą umowę warunkową. Umowa realizowana jest tylko w przypadku wyboru projektu do realizacji ze środków Unii Europejskiej przez odpowiednią instytucję zarządzającą programami operacyjnymi. „Promesa Ministra Kultury” jest elementem Programu „Polskie regiony w europejskiej przestrzeni kulturowej”, wdrażanego przez Narodowe Centrum Kultury. W ramach programu dofinansowane będą inwestycje służące promowaniu i wspieraniu przedsięwzięć artystycznych, rozwojowi czytelnictwa, ochronie polskiego dziedzictwa narodowego, promocji młodych twórców i artystów oraz sztuki współczesnej (Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 18 lipca 2003 r. w sprawie warunków promowania i wspierania zadań z zakresu kultury finansowanych lub dofinansowywanych ze środków pochodzących z dopłat do stawek w grach stanowiących monopol Państwa, trybu składania wniosków oraz przekazywania środków na realizację zadań i ich rozliczania , (DzU Nr 130, poz.1194), zgodne z Narodowym Planem Rozwoju na lata 2004–2006.

Dofinansowanie tych inwestycji odbywać się będzie poprzez wsparcie krajowego wkładu publicznego (tzw. wkładu własnego) do projektów realizowanych w ramach funduszy europejskich w zakresie inwestycji w: infrastrukturę kulturalną i infrastrukturę szkolnictwa artystycznego, ochronę zabytków, rozwój zasobów ludzkich, infrastrukturę społeczeństwa informacyjnego. Dofinansowaniu podlegać będą tylko te projekty, które zostaną wybrane do realizacji przez instytucje zarządzające odpowiednimi programami operacyjnymi – zgodnie z Narodowym Planem Rozwoju na lata 2004–2006 oraz sektorowymi programami operacyjnymi i ZPORR. W uzasadnionych przypadkach, Minister Kultury może również udzielić promesy na dofinansowanie wkładu własnego dla projektów kulturalnych realizowanych w ramach innych programów międzynarodowych (Norweski Mechanizm Finansowy, Mechanizm Finansowy EOG, INTERREG).

Projekty aplikujące do przyznania „Promesy Ministra Kultury” muszą być związane bezpośrednio ze sferą kultury, tj. dotyczyć instytucji prowadzących lub zamierzających prowadzić stałą działalność kulturalną bądź też których przedmiotem jest odbudowa i zachowanie dziedzictwa kulturowego.

Wniosek może być złożony przez instytucje i osoby prawne, które mogą być

beneficjentami zgodnie z opisem poszczególnych priorytetów i działań zawartych w programach operacyjnych i uzupełnieniach programów operacyjnych. Wnioski składane są do Departamentu Współpracy z Samorządami Ministerstwa Kultury.

Aplikacja składana jest w terminie ogłoszonym na stronach internetowych

Ministerstwa Kultury i Narodowego Centrum Kultury. Wnioski złożone po ostatecznym terminie składania wniosków nie będą rozpatrywane (decyduje data stempla pocztowego). Aplikacje składane są w czterech egzemplarzach (1 oryginał i trzy kopie). Terminy składania wniosków ogłaszane są każdorazowo na stronach internetowych Ministerstwa Kultury oraz Narodowego Centrum Kultury. Minister Kultury w uzasadnionych przypadkach podejmuje decyzje o dodatkowych terminach składania wniosków.

54


Źródła finansowania „Promesy Ministra Kultury”:

− środek specjalny z dopłat do stawek w grach stanowiących monopol Państwa. Procedura przeprowadzana będzie zgodnie z rozporządzeniem Ministra Kultury z dnia 18 lipca 2003 r. w sprawie warunków promowania i wspierania zadań z zakresu kultury finansowanych lub dofinansowywanych ze środków pochodzących z dopłat do stawek w grach stanowiących monopol Państwa, trybu składania wniosków oraz przekazywania środków na realizację zadań i ich rozliczania (DzU nr 130 poz.1194).

− budżetu Ministra Kultury, ujętego w części 24 ustawy budżetowej − innych środków budżetowych i pozabudżetowych dostępnych dla Ministra

Kultury

55


Tablica 15. Szacune

k szczegół

owej alokacji środków Ministra Kultury

na uzupełni

enie wkładów własnyc

h w projekta

ch w ramach Zintegrowanego

Programu

Operacyjnego

Rozwoju Regionalnego w latach 2004-

2006 w zł

Lata Priorytet Działanie

2004 2005 2006 1.3. 4 000 000 4 000 000 4 000 000 1.4. 15 700 000 15 700 000 15 700 000

I. Rozbudowa i modernizacja infrastruktury służącej wzmacnianiu konkurencyjności regionów

1.5. 1 000 000 1 000 000 1 000 000

RAZEM Priorytet I 20 700 000 20 700 000 20 700 000 III Rozwój Lokalny 3.1.

3.2. 3.3.

1 500 000 3 000 000

1 500 000 3 000 000 3 000 000

1 500 000 3 000 000 3 000 000

RAZEM Priorytet III 7 500 000 7 500 000 7 500 000 RAZEM ZPORR 28 200 000 28 200 000 28 200 000

Źródło: Decyzja Ministra Kultury z 2004 r.

W ramach tego planu, bezpośrednio sfery ochrony i rewaloryzacji zabytków

dotyczą działania 1.4. i 3.1.; 3.2.; 3.3.

56


Preferowane będą projekty spełniające następujące kryteria: 1. zgodne z założeniami niniejszego programu. 2. zgodne z założonymi regionalnymi strategiami rozwoju. 3. posiadające wysoki współczynnik współfinansowania własnego lub przez jst. 4. tworzące modelowe rozwiązania w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego. 5. zawierające innowacyjne rozwiązania w zakresie upowszechniania

i zwiększania dostępu do kultury (w tym wykorzystujące nowoczesne technologie).

6. prezentujące interdyscyplinarne podejście do rozwiązywanych problemów. 7. Uwzględniające potrzeby i strategie rozwojowe lokalnego rynku pracy

(tworzenie nowych miejsc pracy). 8. posiadające długofalowy plan działania będący uzasadnieniem dla inwestycji

(zapewnienie samofinansowania dla nowych obszarów aktywności społeczno- -gospodarczej będących bezpośrednim rezultatem projektu).

Aby zapewnić spełnienie powyższych kryteriów przez projektodawców w ramach

programu, organizowane są specjalistyczne szkolenia, podczas których przygotowują oni konkretne projekty, które mają zamiar realizować w swoich regionach.

Ze względów organizacyjnych projektodawcy z 16 województw zostali podzieleni

na cztery grupy skupiające po cztery województwa. Program wszystkich szkoleń jest identyczny i podzielony na pięć modułów tematycznych. Każdy moduł jest realizowany równolegle dla czterech grup w czterech miejscach Polski.

Moduł 1. Technika projektowania - poznanie właściwej techniki projektowania,

z uwzględnieniem celów, rezultatów, produktów i działań oraz realnego harmonogramu realizacji projektu, opracowanie fiszy projektowej (szkolenia odbyły się w połowie września br.);

Moduł 2. Montaż finansowy – przygotowanie do właściwego konstruowania

montażu finansowego projektu, w tym ocena ryzyka inwestycyjnego, związanego z realizacją projektu (szkolenia odbyły się na przełomie września i października br.);

Moduł 3. Wypełnianie wniosków – praktyczne przygotowanie do wypełniania

wniosków aplikacyjnych; Moduł 4. Regulacje prawne – poznanie procedur i regulacji prawnych,

dotyczących różnych aspektów realizacji projektów; Moduł 5. Zarządzanie projektem – przygotowanie do działania zgodnie

z europejskimi standardami zarządzania kulturą, w tym do dokonania właściwej ewaluacji projektu oraz sporządzania raportu dla donatora (szkolenia w listopadzie 2003 r.).

W każdej grupie szkoli się około 35-40 osób reprezentujących różne instytucje

kultury, biblioteki, uczelnie, a także jednostki samorządu terytorialnego i organizacje pozarządowe. Zaplanowano, że w sumie w szkoleniach udział weźmie około 150 potencjalnych projektodawców.

57


Szkolenia prowadzą eksperci Narodowego Centrum Kultury, posiadający szczegółową wiedzę z poszczególnych obszarów tematycznych oraz doświadczenie dydaktyczne. Podczas szkoleń istnieje także możliwość korzystania z konsultacji indywidualnych.

Ponadto uczestnicy szkoleń oraz inni zainteresowani tą tematyką mogą dyskutować,

zadawać pytania oraz wymieniać opinie także poza sesjami szkoleniowymi za pośrednictwem listy dyskusyjnej programu [email protected].

Zgodnie z założeniami Programu „Polskie regiony w europejskiej przestrzeni

kulturowej” bezpośrednim efektem prowadzonych działań będzie ciągłe przygotowanie projektów kulturalnych, których realizacja przyczyni się do rozwoju społeczno- -gospodarczego regionów. Najliczniejszą grupę stanowią projekty z zakresu turystyki kulturowej, bezpośrednio związane z rewaloryzacją obiektów zabytkowych, powiązane ze wzrostem konkurencyjności regionów, generujące nowe miejsca pracy zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio (rozwój lokalnej infrastruktury turystycznej jako efekt przeprowadzonej inwestycji i zwiększenia atrakcyjności turystycznej regionu).

Udział w Programie „Promesa Ministra Kultury” będzie jedyną ścieżką ubiegania

się o dofinansowanie Ministra Kultury wkładu do projektów infrastrukturalnych w ramach funduszy strukturalnych. Uczestnictwo w programie musi być równoległe do procesu aplikowania przez projektodawców o fundusze strukturalne.

Tablica 16. Plan

finansowy dla

Polski (PPW)

dotyczący działań powiązanych z

rewaloryzacją

obiektów zabytkowych w ramach

funduszy strukturalnych w

latach 2004–2006

Program Działanie Środki z funduszy

Krajowy wkład

Środki prywatne

Razem w mln

58


struktural

nych

w mln euro

publiczny w mln euro

w mln euro euro

1.4. Rozwój kultury i turystyki 197,9 65,9 13,2 163,8

3.1. Rozwój obszarów wiejskich (miejscowości wiejskie lub wiejsko-miejskie do 20 lub 25 tys. mieszkańców)

352,09 117,36 4,0 469,45

3.2. Obszary przemysłów restrukturyzowanych

116,88 38,96 2,0 155,84

1. Zintegrowany Program

Operacyjny Rozwoju

Regionalnego

3.3. Rewitalizacja obszarów zdegradowanych (w tym obiektów poprzemysłowych i powojskowych)

99,55 33,18 9,27 132,73

2. SOP „Restrukturyzacja

i modernizacja sektora

żywnościowego i rozwój obszarów

wiejskich”

2.3. „Zrównoważony rozwój obszarów wiejskich” (miejscowości do 5 tys. mieszkańców) 90,0 22,5 -

Źródło: opracowanie własne na podstawie NPR i PPW, MGPiPS, Warszawa 2003 r.

Całkowity plan finansowy działania 1.2. na lata 2004-2006: 463,1 mln zł,

w tym:

- fundusze europejskie: 227,86 mln zł

- z budżetu Ministra Kultury29: 60,0 mln zł

- inne środki30: 175,24 mln zł

29 Używane każdorazowo w treści Programu pojęcie „budżet w dyspozycji Ministra Kultury” obejmuje część środków budżetu państwa zapisaną w cz.24 pozostającą w dyspozycji Ministra Kultury, środek specjalny pochodzący z dopłat do gier liczbowych – w przyszłości przekształcony w państwowy fundusz celowy oraz wszelkie inne środki budżetowe i pozabudżetowe będące w przyszłości w dyspozycji Ministra Kultury, zapisane w kolejnych ustawach budżetowych na lata 2005-2013.. 30 Udział finansowy partnerów w realizacji projektów w ramach Programu zależeć będzie od wybranych do realizacji projektów, zgodnie ze źródłami finansowania krajowego wkładu publicznego w ramach funduszy strukturalnych na lata 2004-2006, a w przyszłości na 2007-2013. W ramach Mechanizmu Finansowego EOG planuje się przeznaczyć w latach 2005-2009 z budżetu w dyspozycji Ministra Kultury 9,57 mln euro, z budżetów jst 2,73 mln euro, innych środków publicznych oraz prywatnych: 1,37 mln euro. Udział finansowy pozostałych dysponentów części budżetu państwa oraz jst będzie uzależniony od ich możliwości finansowych w ramach kolejnych ustaw budżetowych, a także innych środków pozabudżetowych.

59


Działanie 1.3. Zwiększenie roli zabytków w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości poprzez tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych.

Działanie będzie realizowane poprzez programowanie i wdrażanie kompleksowych programów dotyczących markowych produktów turystyki kulturowej w Polsce w latach 2004-2013. Obejmuje ono pięć polskich miast mających największą szansę na europejskim rynku turystyki kulturowej: Warszawa, Kraków, Gdańsk, Poznań i Wrocław. Dla każdego z tych programów sporządzany będzie dokument strategiczny. W czasie opracowywania Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2013 równolegle powstały 3 Programy: „Trakt królewski” oraz „Dziedzictwo Fryderyka Chopina 2010”31. 5.1.3. Program Narodowy Produkt Turystyczny Miasta Stołecznego Warszawy

„Trakt królewski” Program „Trakt Królewski” planowany jest do przedłożenia w 2006 r. Radzie Ministrów jako wieloletni program inwestycyjny na lata 2007-2013 w rozumieniu ustawy o finansach publicznych. Cele programu:

1. Umocnienie tożsamości narodowej i zachowanie dziedzictwa kulturowego dla przyszłych pokoleń.

2. Zwiększenie atrakcyjności Warszawy i konkurencyjności regionu na europejskim rynku turystyki kulturowej.

Działania: 1. Rewitalizację zasobów i obiektów dziedzictwa kulturowego znajdujących się na

obszarze uznanym przez Prezydenta RP za pomnik historii „Warszawa – historyczny zespół miasta z Traktem Królewskim i Wilanowem”.

2. Rozwój turystyki, uatrakcyjnienie działalności kulturalnej i edukacyjnej oraz usług towarzyszących na obszarze objętym projektem.

3. Zastosowanie systemu zintegrowanej promocji i sprzedaży Narodowego Produktu Turystycznego Miasta Stołecznego Warszawy "Trakt Królewski".

4. Wprowadzenie systemu zarządzania Narodowym Produktem Turystycznym Miasta Stołecznego Warszawy "Trakt Królewski".

Zasięg programu: Koncepcja programu zakłada objęcie jego realizacją obszaru określonego w § 3 Zarządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 września 1994 r. uznającego

31 Program „Dziedzictwo Fryderyka Chopina” jest zaplanowany jako wieloletni program inwestycyjny w rozumieniu ustawy o finansach publicznych. Budzet tego Programu nie jest wliczony w budżet Narodowego Programu Kultury „Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego” i zostanie ustalony w ustawie budżetowej na 2005 r.

60


za pomnik historii „Warszawę – historyczny zespół miasta z traktem królewskim i Wilanowem”. W szczególności program dotyczyć będzie obiektów i instytucji o szczególnym znaczeniu dla dziedzictwa narodowego m.in.:

- Przestrzeń publiczna Traktu Królewskiego - Stare Miasto - Muzeum Historyczne Miasta Stołecznego Warszawy - Zamek Królewski w Warszawie - Biblioteka Narodowa - Pałac Rzeczypospolitej - Teatr Wielki w Warszawie - Zachęta – Narodowa Galeria Sztuki - Towarzystwo im. Fryderyka Chopina - Pałac Ostrogskich - Uniwersytet Warszawski – Narodowy Instytut Fryderyka Chopina - Akademia Muzyczna w Warszawie - Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie - Muzeum Narodowe w Warszawie - Muzeum Wojska Polskiego, Cytadela, Muzeum Niepodległości - Centrum Sztuki Współczesnej – Zamek Ujazdowski - Muzeum Łazienki Królewskie - Muzeum – Pałac w Wilanowie - Muzeum Niepodległości - Muzeum Literatury - Państwowe Muzeum Archeologiczne - Państwowe Muzeum Etnograficzne - Archiwum Państwowe - Centralna Biblioteka Rolnicza - Stowarzyszenie „Wspólnota Polska” - Polska Akademia Nauk - Narodowy Instytut Fryderyka Chopina - Filharmonia Narodowa

Adresaci programu: - instytucje dziedzictwa narodowego, kultury i edukacji – dzięki ich przygotowaniu

do absorbowania środków Unii Europejskiej oraz uatrakcyjnieniu oferty, - branża turystyczna (gestorzy obiektów noclegowych, gastronomicznych,

infrastruktury turystycznej i paraturystycznej), głównie sektor MSP – dzięki wzrostowi natężenia ruchu turystycznego,

- społeczeństwo Warszawy – dzięki wzrostowi dochodów do budżetu miasta oraz otwarciu placówek kulturalnych i oświatowych dla szerszego grona odbiorców i poszerzeniu atrakcyjności i oferty miasta również dla jego mieszkańców,

- turyści krajowi i zagraniczni – dzięki powstaniu zintegrowanej i ciekawej oferty turystycznej miasta.

5. Podstawowe uwarunkowania programu: 1. Warszawa, jako stolica państwa, od dłuższego czasu znajduje się w czołówce

najczęściej odwiedzanych miast w Polsce. Niemniej jednak nadal najistotniejszą rolę odgrywają podróże krótkookresowe. Warszawa jest punktem na trasie

61


podróży biznesowych oraz turystycznych, prowadzących na południe kraju (głównie do Krakowa i Wieliczki). Należy dążyć przynajmniej do zrównoważenia tych proporcji i zatrzymania jak największej ilości przybyszów na dłuższy pobyt.

2. Warszawa nie posiada atrakcyjnego i oryginalnego zintegrowanego produktu turystycznego. Program pobytów i zwiedzeń obejmuje pojedyncze miejsca takie jak: Zamek Królewski, Stare Miasto, Łazienki, Wilanów . Brakuje produktu turystycznego, o charakterze narodowym, wpisanego specyfiką w charakter miasta. Poniżej swego potencjału wykorzystywane są instytucje kultury (muzea, kina, teatry, opera itd). Warszawa nie posiada swojego rozpoznawalnego wizerunku – marki, stąd konieczne jest jego wykreowanie. Dzięki niemu Warszawa powinna się stać miastem z duszą, o określonym i rozróżnialnym klimacie.

3. Zdecydowana większość turystów zagranicznych odwiedzających Polskę to turyści między 25-44 rokiem życia. W Warszawie brakuje oferty turystycznej zróżnicowanej w zależności od segmentu klientów. Dokładne zanalizowanie profilu klientów oraz określenie segmentu docelowego pozwoli na zbudowanie oferty spełniającej ich oczekiwania.

4. W ofercie zagranicznych touroperatorów i biur podróży Warszawa obok Krakowa, Gdańska, Poznania i Wrocławia jest jedną z nielicznych polskich propozycji. Jednak pozycja stolicy nie jest dostatecznie wykorzystywana, oferta jest mało ciekawa i mało atrakcyjna, nie eksponuje wszystkich walorów miasta. Powstanie narodowego produktu turystycznego umożliwi jego sprzedaż na rynkach europejskich.

5. Koncepcja programu doskonale wpisuje się również w priorytety i plany promocyjne Polskiej Organizacji Turystycznej, która kształtując wizerunek Polski na rynkach turystycznych, pragnie ją zaprezentować jako kraj o bogatym dziedzictwie i ciekawej kulturze, z licznymi atrakcjami i wydarzeniami kulturalnymi, naukowymi, handlowymi, sportowymi itp. W związku z powyższym w latach 2001-2004 POT zamierza wspierać turystykę miejską i kulturową tj. pobyty w dużych miastach. Ze względu na istotną rolę w kształtowaniu wizerunku Polski, szczególnym wsparciem objęta zostanie m.in. oferta Warszawy.

6. Nie należy również zapominać, iż już w toku realizacji programu PHARE TOURIN II (1995), w opracowanej Strategii Rozwoju Krajowego Produktu Turystycznego, eksperci wskazali turystykę miejską i kulturową, jako jedną z pięciu rodzajów turystyki w Polsce o największym potencjale rozwojowym. Niniejszy program opracowania zintegrowanego produktu turystycznego Warszawy, o charakterze narodowym stanowić będzie kolejny etap wdrażania wzmiankowanej strategii.

7. Program jest zgodny z Narodowym Planem Rozwoju, w szczególności ze Zintegrowanym Programem Operacyjnym Rozwoju Regionalnego, gdzie wpisuje się w działania nr:

1.3. Infrastruktura badawczo - edukacyjna

1.4. Rozwój turystyki i kultury

1.5. Infrastruktura społeczeństwa informacyjnego

62


3.2. Rewitalizacja obszarów zdegradowanych

Program jest zgodny z niniejszym Narodowym Programem Rozwoju Kultury – „Zachowanie i odbudowa dziedzictwa kulturowego” – priorytet 1.

Zakres zadań do zrealizowania :

Zgodnie z załącznikiem nr 1 - koncepcja projektu opracowania Strategii

Rozwoju Produktu Turystycznego Miasta Stołecznego Warszawa „TRAKT KRÓLEWSKI” (obejmujący: główne założenia projektu, cele główne projektu, etapy projektu, mapa projektu, organizacja projektu), działania objęte wnioskiem zostaną zrealizowane w ramach 3 podprojektów. Działania te obejmują zadania przewidziane w I etapie całego projektu – Przygotowanie projektu i prace planistyczne.

Zadania podprojektu 1 – „Rewitalizacja zasobów”: a) opracowanie katalogu głównych problemów w instytucjach kultury (opracowanie

obejmie indywidualnie poszczególne instytucje kultury oraz będzie zawierało syntezę obejmującą wszystkie instytucje),

b) opracowanie długookresowych strategicznych koncepcji działań (w zakresie objętym projektem) poszczególnych instytucji kultury-partnerów programu,

c) opracowanie katalogu czynników rozwojowych (analiza SWOT) oraz Strategii Zarządzania Zasobami (obiektami kultury) i Narodowym Produktem Turystycznym m.st. Warszawy pod nazwą "Trakt Królewski" do roku 2013 : - analiza możliwości rozwojowych , - wartości, wizja i misja , - strategia ogólna/globalna, - strategiczne kierunki rozwoju oraz cele strategiczne wraz z ze wskaźnikami.

Strategie działania w poszczególnych pięciu obszarach funkcjonalnych Obszary funkcjonalne obejmują:

- utrzymanie i eksploatację zasobów oraz zdolność świadczenia usług turystyki kulturowej ,

- marketing i sprzedaż (w tym założenia działalności operatora produktu turystycznego oraz systemu promocji, akwizycji i sprzedaży narodowego produktu turystycznego),

- zasoby ludzkie, - finanse, - zarządzanie i narzędzia zarządzania (w tym system informatyczny).

W dalszej części projektowej nastąpić powinno opracowanie zbiorczego

katalogu prezentującego zakres operacyjnych przedsięwzięć inwestycyjnych "twardych" i "miękkich" oraz listę projektów niezbędnych do opracowania zgodnie z wymaganiami instytucji zarządzającymi funduszami strukturalnymi.

63


Opracowanie listy wspólnych przedsięwzięć do realizacji w ramach partnerstwa publiczno – prywatnego. Przygotowanie koncepcji i przeprowadzenie działań w zakresie komunikacji wewnętrznej i zewnętrznej projektu. Opracowanie harmonogramu działań wdrożeniowych w II etapie projektu. Zadania podprojektu 2 – „Produkt Turystyczny” 1. Opracowanie audytu turystycznego oceniającego:

- atrakcyjność turystyczna obszaru objętego programem (Trakt Królewski), - walory turystyczne, - stan zagospodarowania turystycznego obszaru objętego programem (Trakt

Królewski), - infrastrukturę turystyczną, - analizę oferty kulturalnej miasta oraz usług towarzyszących, - funkcjonujące formy turystyki.

2. Opracowanie dokumentów zawierających:

- inwentaryzację dotychczas realizowanych projektów i opracowań związanych z rozwojem i promocją turystyki w Warszawie,

- analizę aktywności marketingowej obszaru objętego programem (Trakt Królewski),

- analizę trendów i perspektyw rozwoju turystyki w Polsce, Europie i na świecie, - wnioski i rekomendacje, - opracowanie produktu turystycznego.

Zadanie podprojektu 3 „Promocja i sprzedaż” Opracowanie modelu funkcjonowania produktu ze strony formalno – prawnej oraz harmonogramu uruchomienia działalności operatora produktu turystycznego oraz systemu promocji, akwizycji i sprzedaży narodowego produktu turystycznego.

Formy i metody realizacji: Cały program będzie realizowany, zgodnie z metodologią zarządzania projektem, w następujący sposób:

- praca grupowa zespołu projektowego i zespołów podprojektowych w formie warsztatów, konsultacji i prezentacji prowadzonych przez konsultantów,

- indywidualna praca członków zespołów projektowych, - indywidualna praca konsultantów i ekspertów, - konferencje (forum partnerstwa publiczno – prywatnego), na których będą

konsultowane i upowszechniane, przygotowane w ramach projektu koncepcje i plany.

Projekt rozumiany jest jako przedsięwzięcie, które zdarza się raz, jest ograniczone w czasie i daje określony wynik (np. nową organizację, nowy element infrastruktury, nowy produkt ).

Stosowana metodologia wymusza podczas realizacji programu ścisłą współpracę z: przedstawicielami instytucji kultury i edukacji, jst, dostawcami usług turystycznych i

64


okołoturystycznych (w tym MŚP), instytucjami finansującymi, a także wszystkimi innymi organizacjami i osobami fizycznymi, które mogą przyczynić się do opracowania ostatecznych koncepcji i dokumentów planistycznych.

Spodziewane efekty projektu

Zrealizowanie wszystkich zadań I etapu pozwoli na przeprowadzenie działań wdrożeniowych w kolejnych etapach, które w dłuższym okresie umożliwią osiągnięcie następujących efektów:

1. kulturowych: upowszechnienie i promocja polskiego dziedzictwa kulturowego na świecie i w kraju, wzmocnienie polskiej pozycji konkurencyjnej, w efekcie zwiększenia atrakcyjności Warszawy i konkurencyjności regionu na krajowym i europejskim rynku turystyki kulturowej; realizacja inwestycji związanych z rewitalizacją i poprawą stanu obiektów dziedzictwa kulturowego, znajdujących się na „Trakcie Królewskim”; ożywienie i zróżnicowanie funkcji kulturotwórczej obiektów dziedzictwa narodowego (szczególnie istotne w odniesieniu do dzieci i młodzieży z różnych regionów Polski) w wyniku uatrakcyjnienia działalności instytucji kultury objętych programem.

2. turystycznych: wykreowanie produktu turystycznego Warszawy o charakterze narodowym, stworzenie atrakcyjnej i oryginalnej oferty turystycznej miasta zarówno dla turystów zagranicznych, jak i krajowych (w różnych grupach wiekowych), poprzez wdrożenie systemu zintegrowanej promocji i sprzedaży Narodowego Produktu Turystycznego Miasta Stołecznego Warszawy „Trakt Królewski”; wzmocnienie pozycji konkurencyjnej Warszawy na turystycznej mapie Polski i Europy (szczególnie w odniesieniu do Budapesztu i Pragi); promocja Polski na rynkach międzynarodowych; wzrost natężenia ruchu turystycznego w stolicy; przedłużenie pobytów w Warszawie oraz przekształcenie ruchu tranzytowego w pobyty długoterminowe.

3. ekonomicznych i społecznych: budowa partnerstwa publiczno-prywatnego; realizacja inwestycji dających nowe miejsca pracy (szczególnie w odniesieniu do ludzi młodych); ułatwienie integracji Polski z Unią Europejską poprzez wyrównywanie poziomów rozwoju regionów w Polsce oraz zmniejszanie różnic pomiędzy regionami polskimi i regionami Unii Europejskiej; rozwój sfery usług – nowe miejsca pracy (stałej i sezonowej); wzrost dochodów z turystyki w budżecie miasta oraz budżetach instytucji kultury i przedsiębiorców prywatnych; otwarcie placówek kulturalnych oraz oświatowych dla szerszego grona odbiorców z różnych kręgów społecznych; przygotowanie miasta do pozyskania i wykorzystania funduszy Unii Europejskiej w wyniku wdrożenia systemu zarządzania Narodowego Produktu Turystycznego Miasta Stołecznego Warszawy „Trakt Królewski”.

W ramach programu opracowano Strategię Rozwoju Narodowego Produktu Turystycznego Miasta Stołecznego Warszawy „TRAKT KRÓLEWSKI” do 2013 roku. Podpisanie Porozumienia o realizacji Programu Trakt Królewski pomiędzy Ministrem Kultury, a Prezydentem Miasta Stołecznego Warszawy dniu 4 lutego 2004 r. jest gwarancją na długoletnią realizację programu i budową marki narodowego produktu turystycznego „TRAKT KRÓLEWSKI” na krajowym i europejskim rynku turystycznym. Zamek Królewski w Warszawie będzie instytucją koordynującą, instytucjonalnym gwarantem jego kontynuacji, monitoringu i ewaluacji oraz rozwoju.

65


Tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych obejmie również: Kraków, Gdańsk, Poznań, i Wrocław – miasta mające największą szansę na europejskim rynku turystyki kulturowej.

Głównymi partnerami w przygotowaniu i realizacji programu dla Ministerstwa Kultury będą: Minister Gospodarki i Pracy, Prezydent Miasta Stołecznego Warszawy, którzy wyznaczą odpowiednie jednostki organizacyjne i pełnomocników do współpracy.

Głównymi partnerami w przygotowaniu i realizacji programu dla Ministerstwa Kultury będą: Ministerstwo Gospodarki i Pracy i Prezydent Miasta Stołecznego Warszawy, którzy wyznaczą odpowiednie jednostki organizacyjne i pełnomocników do współpracy.

66

Rysunek 3. Schemat programu „Trakt królewski”

Zakres rezultatów: − Określenie marki oraz pozycjonowanie

produktu turystycznego miasta - Trakt królewski

− Segmentacja klientów, macierz produktów − Produkty i usługi towarzyszące − Techniczne i organizacyjne warunki

dostarczania (świadczenia) produktu

ZARZĄDZAJĄCY PROJEKTEM Kierowanie całością projektu

Konsorcjum realizatorów projektu A / S

ZESPÓŁ KOORDYNACYJNY I NADZORUJĄCY Koordynacja wszystkich działań oraz nadzór nad zgodnością

Określanie metodologii prac, kierowanie realizacją wszystkich

ZEWNĘTRZNI EKSPERCI Z ZAKRESU – prawa, finansów – architektury i sztuki, historii, – turystyki, marketingu, itd.

Opracowanie ekspertyz

Biuro Projektu

Zakres rezultatów: − Rewitalizacja i utrzymanie materialnych

obiektów dziedzictwa kulturowego − Edukacja z zakresu przygotowania

projektów aplikujących o środki funduszy strukturalnych

PODPROJEKT 1 – rewitalizacja zasobów Lider PODPROJEKTU

..................................

Przedsiębiorstwa (w tym małe i średnie): z branży turystycznej: hotele, gastronomia, transport, infrastruktura turystyczna i kulturalna, wydawnictwa, firmy serwisowe, inne .........osób

Instytucje finansujące: banki, instytucje wdrażające w ramach funduszy strukturalnych, darczyńcy korporacyjni i prywatni i inni .........osób

Zakres rezultatów: − Operator produktu turystycznego − Promocja marki produktu turystycznego

Warszawy, − Akwizycja klientów − Sprzedaż − Obsługa posprzedażna − Komunikacja społeczna

PODPROJEKT 2 – produkt turystyczny Lider PODPROJEKTU

..................................

PODPROJEKT 3 – promocja i sprzedaż Lider PODPROJEKTU

..................................

Instytucje dziedzictwa narodowego i kultury, w tym: Zamek Królewski, Biblioteka Narodowa - Pałac Rzeczpospolitej, Teatr Wielki w Warszawie, Zachęta, Towarzystwo Chopinowskie Pałac Ostrogskich, Akademia Muzyczna w Warszawie, Akademia Sztuk Pięknych, Muzeum Historyczne, Muzeum Narodowe, Muzeum Wojska Pol., Muzeum Niepodległości, Centrum Sztuki Współczesnej - Zamek Ujazdowski, Uniwersytet Warszawski, Zespół Pałacowy w Wilanowie, Muzeum Łazienki Królewskie, Obiekty i obszary przestrzenne, w tym: przestrzeń publiczna Trakt królewski, Stare Miasto, Cytadela, Podzamcze

Jednostki samorządu terytorialnego: Urząd Miasta Stołecznego Warszawy, Urząd Marszałkowski, .........osób

KOMITET STERUJĄCY PROJEKTEM Przedstawiciele partnerów zaproszonych przez Zleceniodawcę

67

Rysunek 4. Ogólna mapa programu „Trakt Królewski”

Cele strategicznedo roku 2006 zapisane w dokumencie Strategii Rozwoju Narodowego Produktu Turystycznego „Trakt Królewski" Cele strategiczne, priorytety, działania programów operacyjnych funduszy strukturalnych, w tym RPO 2004-2006

Wizja, misja, cele strategiczne do roku 2013,zapisane w dokumencie Strategii Rozwoju Narodowego Produktu Turystycznego „Trakt Królewski”

Cele strategiczne, priorytety, działania programów operacyjnych funduszy strukturalnych,

w tym RPO 2007-2013

Opracowanie wspólnych koncepcji strategicznych oraz programów i projektów operacyjnych Proces wdrożenia produktu turystycznego "Trakt Królewski"

Strategia Jak ma być?

Analiza Jak jest?

Proces indywidualnego przygotowania partnerów do udziału w procesie wdrożenia produktu turystycznego „Trakt królewski”

Opracowanie diagnoz i strategii działań indywidualnych przez partnerów projektu

Realizacja programów edukacyjnych przygotowywanie projektów

Praca zespołu projektowego

czerwiec 2003 styczeń 2004 2004 2006

Wspólne projekty realizacyjne Jak to zrobić?

Podpisane umowy partnerskie

Aplikowanie o finansowanie projektów wspólnych w ramach pierwszego okresu funduszy strukturalnych i innych

Realizacja przedsięwzięć w ramach partnerstwa publiczno - -prywatnego

Realizacja przedsięwzięć w ramach partnerstwa publiczno - prywatnego w ramach pierwszego okresu funduszy strukturalnych

Aplikowanie o finansowanie indywidualnych projektów w ramach pierwszego okresu funduszy strukturalnych

Przygotowanie projektów, aplikowanie o środki i realizacja projektów indywidualnych w ramach drugiego okresu funduszy strukturalnych

Przygotowanie projektów, aplikowanie o środki i realizacja projektów w ramach partnerstwa publiczno - prywatnego w ramach drugiego okresu funduszy strukturalnych

Realizacja projektów indywidualnychfinansowanych w ramach pierwszego okresu funduszy strukturalnych

Opracowanie i wdrożenie koncepcji technicznego i organizacyjnego udziału w dostarczaniu Narodowego Produktu Turyst.

Opracowanie koncepcji produktu turystycznegooraz jego promocji i sprzedaży

Opracowanie pakietu indywidualnych projektów

2013 Etap I

Przygotowanie projektu i prace planistyczne

Etap II

Aplikowanie o środki finansowe

Etap III Realizacja projektów w ramach

pierwszego okresu funduszy strukt.

Etap IV Realizacja projektów w ramach

drugiego okresu funduszy strukt.

68


Na tym etapie nie jest możliwe oszacowanie budżetu dla tego działania. Część projektów zostanie zrealizowana w ramach ZPORR już w latach 2004–2006. Budżet ZPORR możliwy do wykorzystania w realizacji projektów przedstawiony jest w treści Działania 1.2., z uwzględnieniem alokacji na województwo mazowieckie. 5.1.4. Program „Fryderyk Chopin 2010”32

W perspektywie wielu najbliższych lat dorobek kulturalny Polski będzie najbardziej stabilnym fundamentem, na którym budować można pozytywny obraz kraju na arenie międzynarodowej. Skuteczne wykorzystanie tego atutu wymaga jednak nadrobienia narastających latami zaniedbań. W tym zakresie zadaniem o szczególnym znaczeniu staje się stworzenie właściwych warunków dla przywrócenia Polsce właściwej, a więc pierwszoplanowej roli w dziedzinie kultywowania i ochrony dziedzictwa Fryderyka Chopina – postaci symbolizującej w oczach społeczności międzynarodowej szczytowe osiągnięcia kultury europejskiej.

Podjęta w ubiegłym roku przez Ministra Kultury i wchodząca obecnie w fazę realizacji idea budowy w Warszawie, Centrum Chopinowskiego, łączącego obecne Muzeum Fryderyka Chopina, znajdującą się w sąsiedztwie Akademię Muzyczną im. Fryderyka Chopina i skupiającego we wspólnej siedzibie wszystkie polskie instytucje i organizacje sprawujące opiekę nad dziedzictwem wielkiego kompozytora, dała początek pracom nad programem dotyczącym zagadnień o podstawowym znaczeniu dla przyszłości polskiej kultury.

Program „Dziedzictwo Fryderyka Chopina 2010” będzie przedłożony Radzie

Ministrów jako wieloletni program inwestycyjny na lata 2005-2010 w rozumieniu ustawy o finansach publicznych

Konieczność objęcia dziedzictwa Fryderyka Chopina programem rządowym

wynika z aktualnej oceny słabości tej dziedziny polskiego życia kulturalnego. Na ocenę tę składają się następujące elementy:

1. od kilkudziesięciu lat postępującej degradacji ulega zakres i poziom uprawiania muzyki Fryderyka Chopina, badań naukowych i wykorzystania tej sztuki w edukacji kulturalnej kolejnych pokoleń Polaków,

2. sposób gromadzenia, eksponowania i udostępnienia materialnej spuścizny wielkiego twórcy nie odpowiada standardom światowym w tej dziedzinie, skutkiem czego niewykorzystany pozostaje potencjał atrakcyjności muzyki i osoby Fryderyka Chopina dla odbiorców krajowych i zagranicznych,

3. degradacji ulegają zabytkowe miejsca, związane z pobytem Fryderyka Chopina w kraju – dotyczy to zarówno obiektów najbardziej znanych, jak np. dom urodzenia Chopina w Żelazowej Woli, Dworek Chopina w Dusznikach Zdroju czy Pałac Myśliwski Radziwiłłów w Antoninie, jak też zagrożonych budowli w Sannikach i Szafarni, całkowicie zdewastowanych obiektów w Kowalewie i Rościszewie, oczekującego na ratunek dworu w Brochowie i

32 Program „dziedzictwo Fryderyka Chopina” jest zaplanowany jako wieloletni program inwestycyjny w rozumieniu ustawy o finansach publicznych. Budzet tego Programu nie jest wliczony w budżet Narodowego Programu Kultury „Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego” i zostanie ustalony w ustawie budżetowej na 2005 r.

69


wielu innych zabytków (lub ich ostatnich śladów) na Mazowszu, Kujawach, Pomorzu, Wielkopolsce, na terenach Lubelszczyzny.

4. narastające latami zaległości w zakresie publikacji płyt, nut i książek tworzą barierę dostępu do twórczości i wiedzy o Chopinie.

Wysiłki podejmowane przez skromne liczebnie i rozproszone środowiska artystów,

naukowców, popularyzatorów muzyki, często zorganizowanych samorzutnie w niewielkich organizacjach społecznych, nie stwarzają szansy poprawy sytuacji – mogą jedynie złagodzić i opóźnić procesy destrukcji. Wystarczy wspomnieć, że realizowane od z górą czterdziestu lat źródłowe Wydanie Narodowe Dzieł Wszystkich Fryderyka Chopina, gdyby nadal postępowało w dotychczasowym tempie, dobiegłoby końca za około sześćdziesiąt lat. W tym czasie rynek międzynarodowy zapełni tę lukę publikacjami o mniejszej wartości, lecz przygotowywanymi znacznie sprawniej, w oparciu o silne zagraniczne ośrodki badawcze, tym samym spychając Polskę na margines tej problematyki.

Przypadająca w roku 2010 dwusetna rocznica urodzin wielkiego kompozytora będzie z pewnością ważnym wydarzeniem dla całego kulturalnego świata. Centrum tych obchodów, z powodów naturalnych, powinna być Polska. Możliwe jest stworzenie dobrych warunków i pełne wykorzystanie tej historycznej okoliczności dla dobra kraju, wymaga to jednak niezwłocznego podjęcia realizacji szeroko zakrojonego programu, wspieranego przez Rząd Rzeczypospolitej, realizowanego przez Ministra Kultury we współpracy z Ministrem Edukacji Narodowej i Sportu i Ministrem Spraw Zagranicznych. Cele Programu „Fryderyk Chopin 2010”: 1. Podniesienie poziomu i zakresu wykonawstwa muzyki Fryderyka Chopina, w tym

zwłaszcza udostępnienie polskiej i międzynarodowej publiczności najwybitniejszych kreacji koncertowych; otoczenie opieką utalentowanej młodzieży pianistycznej i pomoc najzdolniejszym w rozwijaniu międzynarodowej kariery; podniesienie rangi Międzynarodowych Konkursów Pianistycznych im. Fryderyka Chopina.

2. Promocja problematyki badawczej w celu rozbudzenia zainteresowań młodych naukowców tematyką chopinologiczną; stworzenie programu publikacji płytowych, nutowych i książkowych, gwarantujących utrwalenie i udostępnienie twórczości Fryderyka Chopina, jej najwybitniejszych wykonań, opracowań naukowych, popularyzatorskich i zastosowań edukacyjnych.

3. Integrację i wzmocnienie środowisk zajmujących się ochroną dziedzictwa Fryderyka Chopina, w tym stworzenie wspólnego zaplecza lokalowego, dostępu do archiwaliów i centrum aktualnych informacji, stabilizację źródeł finansowania wyspecjalizowanych instytucji i organizacji społecznych.

4. Zorganizowanie nowoczesnego muzeum Fryderyka Chopina jako placówki odpowiadającej światowym standardom muzealnictwa, o rozbudowanym programie edukacyjnym i oddziaływaniu promocyjnym w skali międzynarodowej.

5. Rewitalizacja zabytkowych obiektów związanych z Fryderykiem Chopinem na terenie całego kraju.

Realizacji tych celów służą następujące projekty: 1. Utworzenie Centrum Chopinowskiego w Warszawie. Kompleks ten pomyślany jest

jako unikalny zespół architektoniczny o walorach turystycznych i silnym oddziaływaniu edukacyjnym. Celem projektu jest stworzenie programowo

70


jednolitego zespołu kulturalnego na Skarpie Warszawskiej (w trójkącie ulic Tamka – Ordynacka – Okólnik), obejmującego:

− budynek i patio Akademii Muzycznej im. F. Chopina, − Zamek Ostrogskich, mieszczący zbiory Muzeum Fryderyka Chopina, − Park im. Bohdana Wodiczki z przystosowaniem do koncertów plenerowych, − planowany budynek Centrum Chopinowskiego przy ul. Tamka 43, − parking dwupoziomowy dostępny od ul. Ordynackiej.

Realizacja inwestycji architektonicznej Centrum Chopinowskiego przy ul. Tamka 43 planowana jest na lata 2004–2006. Program wykorzystania centrum przewiduje zaplecze dla ruchu turystycznego Traktu Królewskiego (restauracja, kawiarnia artystyczna, księgarnia muzyczna, punkt informacji turystycznej, galeria sztuki itp.), jak i ogólnie dostępną bibliotekę, fonotekę, ikonotekę oraz Centrum Informacji Chopinowskiej, ponadto wielofunkcyjną salę konferencyjno-koncertową na ok. 120 osób. W budynku tym mieścić się będą także siedziby:

− Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina, − Towarzystwa im. Fryderyka Chopina, − Międzynarodowej Federacji Towarzystw Chopinowskich, − Fundacji Narodowego Wydania Dzieł Wszystkich Fryderyka Chopina, − Polskiej Rady Muzycznej, − Centrum Międzynarodowej Współpracy Kulturalnej „Instytutu Adama

Mickiewicza” lub Narodowego Centrum Kultury.

Powstanie Centrum Chopinowskiego przy ul. Tamka 43 stanowi warunek przekształcenia istniejącego, skromnego Muzeum Fryderyka Chopina w nowoczesną placówkę muzealno-edukacyjną, gdyż dzięki przeniesieniu siedziby Towarzystwa im. Fryderyka Chopina oraz zbiorów bibliotecznych do nowego budynku powstanie możliwość przeznaczenia całego Pałacu Ostrogskich na cele muzealne.

Centrum Chopinowskie, stwarzając dogodne warunki pracy organizacjom

i instytucjom w nim zlokalizowanym, umożliwi integrację środowisk związanych z ochroną dziedzictwa Fryderyka Chopina, stanie się miejscem gromadzenia i udostępniania zbiorów nut, druków, rękopisów i nagrań chopinowskich, umożliwi międzynarodową współpracę ośrodków naukowych i organizacji społecznych, awansuje Polskę do rangi światowego centrum kultu Fryderyka Chopina.

2. Centrum Informacji Chopinowskiej. Jego celem jest gromadzenie

i udostępnienie w sieci Internet w portalu budowanym przez Narodowy Instytutu Fryderyka Chopina informacji o życiu i twórczości Fryderyka Chopina, stworzenie bazy dokumentacji wykonawstwa Chopina, informacji naukowej (katalogi źródeł, bibliografie, dyskografie, ikonografia), reprodukcji nut, rękopisów i muzyki, dokumentacji i aktualnej informacji o działalności społecznych organizacji chopinowskich na świecie. Centrum mieć będzie swoje rozszerzenie w opartych na zasobach Towarzystwa im. Fryderyka Chopina zbiorach książek, płyt, ikonografii i nut udostępnianych w Centrum Chopinowskim.

Informacje o Fryderyku Chopinie, jego dziedzictwie i aktywności są rozproszone i trudno dostępne. Do roku 2003 nie istniał żaden nowoczesny elektroniczny spis bibliograficzny, spis rękopisów czy pierwodruków. Z inicjatywy Narodowego

71


Instytutu Fryderyka Chopina powstało dynamicznie rozwijane dwujęzyczne Internetowe Centrum Informacji, miesięcznie goszczące dziesięciotysięczną grupę użytkowników z całego świata, co potwierdza duże zainteresowanie tą formą działalności i zapotrzebowanie na dostęp do informacji o Chopinie. W chwili obecnej centrum zawiera ok. 25% swojej docelowej objętości, a jego rozwój jest uwarunkowany możliwościami finansowymi i integracją z innymi przedsięwzięciami Chopinowskimi.

Program obejmuje: − utrzymanie i rozwinięcie Internetowego Centrum Informacji Chopinowskiej, − stworzenie „Wirtualnej czytelni” – cyfrowej kolekcji rękopisów, wydań

i nagrań, − stworzenie „Wirtualnego muzeum” – zbioru cyfrowych reprodukcji pamiątek

po Chopinie − uzupełnienie biblioteki chopinowskiej.

3. Program publikacji oraz wydań nutowych. Przewiduje promocję efektów badań

w świecie, udostępnienie najważniejszych obcojęzycznych publikacji dotyczących Chopina i jego twórczości polskiemu czytelnikowi, stworzenie międzynarodowej platformy wymiany informacji . Główne cele programu to:

− zainteresowanie młodych naukowców i adeptów nauki tematyką chopinologiczną,

− podniesienie rangi polskiego środowiska chopinowskiego − stworzenie międzynarodowej platformy dyskusyjnej i wymiany informacji,

zachowanie dziedzictwa Fryderyka Chopina poprzez zabezpieczenie jego autografów, udostępnienie oryginalnego tekstu Chopina do celów wykonawczych i badawczych,

− umożliwienie zbliżenia praktyki wykonawczej do intencji kompozytora, − rewizję wiedzy o źródłach i udostępnienie tej wiedzy w komentarzach

źródłowych. 4. Kształcenie i promocja talentów muzycznych. Kursy mistrzowskie w Polsce.

Obserwowane od lat zjawisko załamywania się karier młodych utalentowanych polskich muzyków, zwłaszcza pianistów, wskazuje na istnienie strukturalnej bariery, która okazuje się przeszkodą trudną lub wręcz niemożliwą do pokonania. Jest nią brak możliwości zwieńczenia cyklu kształcenia przyszłego wirtuoza w klasie mistrzowskiej wybranego pedagoga o najwyższej w świecie pozycji. Dostępne w kraju systemy stypendialne są obliczone na ułatwienie studiów na miejscu, ich wysokość rzadko pozwala myśleć o podjęciu kształcenia w czołowych ośrodkach zagranicznych. Naprawa tego stanu rzeczy wymaga stworzenia wieloletniego programu selekcji i mistrzowskiego doskonalenia oraz promocji najbardziej utalentowanej młodzieży muzycznej. Program kształcenia i promocji talentów muzycznych ma na celu:

a) stworzenie systemu selekcji najbardziej utalentowanych młodych wirtuozów, zdolnych do podęcia studiów mistrzowskich;

b) powołanie w Polsce prowadzącego systematyczną działalność ośrodka kursów mistrzowskich, opartego o współpracę z najwybitniejszymi

72


pedagogami ze świata, otwartego dla młodzieży ze wszystkich krajów, ukierunkowanego w pierwszym rzędzie na kształcenie pianistów i interpretację dzieł Chopina;

c) udzielenie skutecznej pomocy (promocję) rozpoczynającym karierę koncertową młodym polskim wirtuozom.

Program promocji młodych talentów – opracowany i realizowany przez komisję opiniującą w składzie do 5 osób, menadżerów muzycznych doświadczonych w działaniach o zasięgu międzynarodowym. Koszt 300 000 zł rocznie.

5. Kompleksowa rewitalizacja zabytkowych obiektów związanych z Fryderykiem

Chopinem w Polsce.

Zachowane w Polsce budowle związane z Fryderykiem Chopinem stanowią zespół zabytków o szczególnej sile oddziaływania. Każdy z nich jest – realnie lub potencjalnie – ośrodkiem edukacyjnym, przekazującym wiedzę o najcenniejszych kartach narodowej przeszłości, tym samym budującym trwałą więź z własną tradycją i integrującym kolejne pokolenia młodych ludzi. Najważniejsze z tych obiektów stają się celem swego rodzaju pielgrzymek, podejmowanych przez ludzi związanych z muzyką i osobą Fryderyka Chopina na całym świecie. Stan wszystkich historycznych miejsc, związanych z pobytem kompozytora w kraju oraz budynków służących dziś jego kultowi, wymaga zabiegów konserwatorskich, w niektórych przypadkach ratunkowych. Dotyczy to zarówno stosunkowo dobrze utrzymanych – jak dom urodzenia Chopina w Żelazowej Woli, Zamek Ostrogskich w Warszawie, tzw. Dworek Chopina w Dusznikach Zdroju, czy Pałacyk Myśliwski w Antoninie, poprzez bardzo zaniedbane, wymagające rozległych prac, jak pałac w Sannikach czy dwór w Szafarni, aż po niemal całkowicie zrujnowane zabytkowe dwory w Kowalewie i Rościszewie, lub częściowo odbudowany dwór w Brochowie. Nie została przeprowadzona inwentaryzacja obiektów chopinowskich na terenie Lubelszczyzny, Kujaw, Pomorza, Wielkopolski, Małopolski i Dolnego Śląska. Właścicielami obiektów są samorządy, Skarb Państwa lub też własność pozostaje kwestią niejasną. Program rewitalizacji ma na celu:

a) zidentyfikowanie wszystkich obiektów i miejsc w kraju związanych z pobytem Fryderyka Chopina;

b) określenie zakresu niezbędnych prac konserwatorskich lub inwestycyjnych, nadających wybranym obiektom standard właściwy miejscom kultu i centrom edukacyjnym, kulturalnym i turystycznym;

c) wsparcie finansowe właścicieli dążących do ożywienia posiadanych obiektów i nadania im funkcji lokalnych centrów, wpisanych w krajowy program „Szlaku Chopina”.

73


6. Muzeum Fryderyka Chopina – Pałac Ostrogskich.

Realizacja projektu budowy Centrum Chopinowskiego w ramach Program „Trakt Królewski” w Warszawie pozwoli przenieść do nowego budynku siedzibę Towarzystwa im. Fryderyka Chopina wraz z prowadzonymi przez towarzystwo biurem Zarządu, biurem Konkursów Chopinowskich, administracją Domu Urodzenia Chopina w Żelazowej Woli i zbiorami biblioteki. Tym samym powstanie możliwość przeznaczenia całego Pałacu Ostrogskich na cele muzealne, co pozwoli na nowo zaprojektować Muzeum Fryderyka Chopina, jako placówkę odpowiadającą współczesnym standardom, o kilkakrotnie zwiększonej powierzchni ekspozycyjnej, wykorzystującej nowoczesne techniki multimedialne, o bogatym programie edukacyjnym, pełniącej także ważne funkcje promocyjne w skali międzynarodowej, o randze narodowej instytucji kultury prowadzonej wspólnie przez Towarzystwo im. Fryderyka Chopina i Ministra Kultury. Prace projektowe i studyjne mogą rozpocząć się niezwłocznie, realizacja następować będzie w dwóch etapach – w latach 2006-2007 adaptacja budynku, w latach 2008-2010 – kompletacja zbioru, aranżacja ekspozycji z równoczesnym stopniowym uruchomieniem placówki.

Instytucja programująca: Departament Ochrony Zabytków w MK Instytucja wdrażająca: Narodowy Instytut Fryderyka Chopina Partnerzy33: MENiS, MNiI, Urząd Miasta Warszawy, instytucje chopinowskie. Instytucja monitorująca: Generalny Konserwator Zabytków Instytucja finansująca: Wydział ds. Narodowych Programów Kultury w Departamencie Ekonomicznym Ministerstwa Kultury

Całkowity plan finansowy działania 1.3. na lata 2004-2006 (bez kosztów realizacji Programu „dziedzictwo Fryderyka Chopina 2010”): 301, 76 mln zł,

w tym:


- z budżetu Ministra Kultury: 53,0 mln zł

- inne środki; 60,16 mln zł

Priorytet 2. Edukacja i administracja na rzecz dziedzictwa kulturowego.

Działanie 2.1. Rozwój zasobów ludzkich oraz podnoszenie świadomości społecznej w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego Działanie 2.1. będzie realizowane poprzez:

1. Podnoszenie wykształcenia kadr zatrudnionych w sferze ochrony dziedzictwa

kulturowego poprzez:

33 Udział finansowy partnerów w realizacji projektów w ramach Programu zależeć będzie od wybranych do realizacji projektów, zgodnie ze źródłami finansowania krajowego wkładu publicznego w ramach funduszy strukturalnych na lata 2004-2006, a w przyszłości na 2007-2013. Udział finansowy pozostałych dysponentów części budżetu państwa oraz jst będzie uzależniony od ich możliwości finansowych, a także innych środków pozabudżetowych.

74


− nawiązanie współpracy z instytutami badawczymi w Europie – wspólna realizacja programów w ramach Kultura 2000;

− szkolenia i kursy z zakresu aktywnych technik zarządzania dziedzictwem oraz nowoczesnych metod dokumentacji i rewaloryzacji zabytków.

2. Podnoszenie zainteresowania społeczeństwa problematyką ochrony zabytków

poprzez: • pobudzanie inicjatywy szkół wyższych na rzecz wprowadzania do programów

studiów przedmiotów z zakresu ochrony zabytków i zarządzania dziedzictwem. • Akademię Dziedzictwa – studia podyplomowe prowadzone przez Akademię

Ekonomiczną w Krakowie • organizowanie letniej szkoły dziedzictwa dla uczniów i studentów z Polski

i zagranicy (Akademia Dziedzictwa). 3. Powołanie zespołu naukowego zajmującego się badaniami naukowymi w sferze

wpływu zachowania i rewaloryzacji dziedzictwa kulturowego na rozwój społeczno- -ekonomiczny regionów, w tym szczególnie na rozwój turystyki. Badania te dostarczą precyzyjnych argumentów w procesie legislacyjnym ustanawiającym Narodowy Plan Rozwoju dla Polski na lata 2007–2013.

4. Promowanie zachowania dziedzictwa kulturowego wsi poprzez aktywizację

społeczności wiejskich, a także ochronę i popularyzację kultury ludowej (realizacja programu „Ochrona ginących zawodów”.

W ramach priorytetu 4. „Różnicowanie działalności rolniczej i zbliżonej do

rolnictwa w celu zapewnienia różnorodności działań lub alternatywnych źródeł dochodów34” możliwe jest współfinansowanie z funduszu strukturalnego inwestycji rolników w prowadzenia działalności pozarolniczej, w tym związanej z zachowaniem i rozwojem tradycji lokalnych, rzemiosła artystycznego i rękodzielnictwa, upowszechniania kultury regionalnej, promocji dziedzictwa kulturowego wsi oraz inwestycji w prywatne muzea regionalistyki i skanseny.

Nawet niewielkie zainteresowanie w tej sferze środowisk wiejskich oraz dopływ środków na inwestycje prywatne będzie znaczącym działaniem na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego (zwłaszcza niematerialnego dziedzictwa wiejskiego). Narodowe Centrum Kultury (w module szkoleniowym) uczestniczy w przygotowywaniu takich projektów. Całkowity plan finansowy działania 2.1. na lata 2004-2006: 25,8 mln zł,

w tym:



- inne środki: 5,0 mln zł

34 Dziedzina interwencji FS: 1307, Rozporządzenie rady nr 1257-1999, cele działania: poprawa dochodów w rolnictwie i na wsi oraz ograniczenie bezrobocia ludności wiejskiej.

75


Działanie 2.2. Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego przez nielegalnym wwozem, wywozem i przewozem przez granice.

Niniejsze działanie realizowane będzie poprzez wdrożenie Programu „Absent

Patrimonium” - sieci informacji wirtualnej o zabytkach wywożonych i zaginionych. Program wpisuje się w cele i założenia MF EOG. Regulacje prawa unijnego w zakresie obrotu dobrami kultury, ich wywozem za granicę, na teren innego państwa członkowskiego Unii oraz ewentualnej restytucji zabytku należą do sfery wspólnej polityki przepływu towaru i usług, jednego z filarów rynku wewnętrznego Unii Europejskiej. 5.1.5. Program „Absent Patrimonium”. Program przewiduje budowę sieci informacji wirtualnej o zabytkach wywożonych i zaginionych. Podstawy prawne.

Kwestię wywozu zabytków za granicę reguluje rozporządzenie Rady nr 3911/92

wraz z nowelizacją, poczynioną w rozporządzeniu Rady nr 974/2001, a także rozporządzenie Rady nr 752/93 wprowadzające rozwiązania, umożliwiające realizację rozporządzenia nr 3911/92.

Sprawę restytucji zabytków wywiezionych niezgodnie z przepisami kraju członkowskiego reguluje natomiast dyrektywa Rady 93/7/EWG z dnia 15 marca 1993 r. w sprawie zwrotu dóbr kultury wyprowadzonych niezgodnie z prawem z terytorium Państwa Członkowskiego (Dziennik Urzędowy WE nr L 74 z 27 marca 1993 r.), zmieniona dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2001/38/WE z dnia 5 czerwca 2001 r. (Dziennik Urzędowy WE nr L 187 z 10 lipca 2001 r.) oraz art. 51-70 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami 5 dokonały transpozycji w/w przepisów.. Założenia programu.

Program będzie realizowany w ramach złożonego przez MK projektu realizowanego w ramach MF EOG. Projekt polega na stworzeniu sieci informatycznej, zintegrowanej z Internetem, obejmującej:

− Ministerstwo Kultury (Departament Ochrony Zabytków), − Ośrodek Ochrony Zbiorów Publicznych, − 51 ośrodków konserwatorskich w kraju (siedziby wojewódzkich konserwatorów

zabytków oraz kierowników delegatur), − Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków i regionalne Ośrodki Badań

i Dokumentacji Zabytków , − Bibliotekę Narodową, − Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych, − Komendę Główną Straży Granicznej, − strażnice Straży Granicznej na granicy zachodniej i południowej.

W punktach informatycznych we wspomnianych instytucjach gromadzone będą

informacje na temat:

76


1. zabytków, co do których wydano jednorazowe pozwolenie indywidualne na czasowy wywóz za granicę;

2. zabytków, co do których wydano wielokrotne pozwolenie indywidualne na czasowy wywóz za granicę;

3. zabytków, co do których wydano wielokrotne pozwolenie ogólne na czasowy wywóz za granicę;

4. zabytków, co do których Minister Kultury wydał jednorazowe pozwolenie na wywóz stały;

5. zbiorów bibliotecznych, na wywóz których wydał pozwolenie dyrektor Bibliotek Narodowej;

6. zabytków zaginionych bądź co do których istnieje podejrzenie, iż zostaną wywiezione za granicę niezgodnie z przepisami;

7. zasobów archiwalnych, wywożonych na okres czasowy za granicę (np. wypożyczanych);

8. zasobów archiwalnych skradzionych bądź zaginionych, co do których istnieje podejrzenie, iż zostaną wywiezione za granicę;

9. zabytków, co do których należy wszcząć procedury restytucji; 10. zabytków przechwyconych na granicach. W każdym punkcie informatycznym zainstalowany byłby identyczny program

- baza danych, podzielona na wspomniane wyżej kategorie. Zadaniem konserwatorów i ich urzędów byłaby digitalizacja dokumentacji zabytków oraz prowadzenie rejestru wydanych pozwoleń, jak też prezentacja w dostępnej bazie danych zabytków i zbiorów bibliotecznych oraz archiwów, które zaginęły bądź co do których istnieje podejrzenie, iż zostaną wywiezione za granicę niezgodnie z przepisami. Ponadto punkt informatyczny w Ministerstwie Kultury bądź w Ośrodku Ochrony Zbiorów Publicznych posiadałby także bazę danych na temat zabytków, co do których należy wszcząć procedury restytucji bądź które podlegają restytucji z innego kraju członkowskiego.

Wdrażanie projektu.

Realizacja projektu przebiegałaby w pięciu etapach: − budowa stałych łącz internetowych we wszystkich punktach, − zakup sprzętu: komputerów, skanerów, drukarek, serwerów, − zainstalowanie oprogramowania, − budowa baz danych i wymiana informacji, − szkolenia i wdrażanie systemu..

Beneficjenci projektu.

Beneficjentami projektu byłyby jednostki ośrodków konserwatorskich w kraju. Rezultaty:

− zwiększenie efektywności kontroli (służb konserwatorskich i innych organów oraz jednostek wyspecjalizowanych w ochronie zabytków) procesu wywozu zabytków za granicę,

− przygotowanie Ministerstwa Kultury do procesów restytucyjnych, − umożliwienie Straży Granicznej zatrzymywania na granicy wywożonych

niezgodnie z prawem zabytków, zbiorów bibliotecznych i zasobów archiwalnych.

77


Całkowity plan finansowy działania 2.2. na lata 2004-2006: 9,0 mln zł

w tym:



Dzięki budowie nowoczesnej sieci informacyjnej o charakterze zdecentralizowanym istnieje możliwość szybkiej aktualizacji baz danych na poziomie poszczególnych ośrodków konserwatorskich oraz innych ww. instytucji. Szybsza wymiana informacji na potrzeby Straży Granicznej przyczyni się do uszczelnienia granicy, kontroli wywozu oraz ułatwi procesy restytucyjne.

Projekt zakłada utworzenie sieci zdecentralizowanej i otwartej na nowych

partnerów, a co za tym idzie, także na tworzenie nowych punktów informatycznych i rozbudowę („zagęszczenie”) infrastruktury na terenie kraju. Jeśli realizacja projektu będzie przebiegać sprawnie, można założyć, iż do końca roku 2013 siecią zostaną objęte także wszystkie archiwa państwowe na obszarze kraju oraz najcenniejsze zbiory archiwalne i biblioteczne, które znajdują się poza siecią Archiwów Państwowych (uniwersyteckie, kościelne i zakonne itp.).

5.2. Plan finansowy, wdrażanie i monitoring Narodowego Programu

Kultury „Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego”

Dla efektywnego wdrażania programu niezbędne jest: a) Precyzyjne oszacowanie kosztów poszczególnych działań z udziałem jednostek

programująco-wdrażających, a także uwzględnienie tych kosztów w projekcie budżetu Ministra Kultury w ramach przyszłych ustaw budżetowych. Dla efektywnego wdrażania programu niezbędne jest także wprowadzenie nowych instrumentów zwiększających budżet Ministra Kultury oraz budżety jst na kulturę. W działaniu 1.2. zaproponowano mechanizmy finansowe, które powinny być rozważone jako podstawa do stworzenia konkretnych propozycji legislacyjnych

b) Do realizacji działania 1.1. w ramach priorytetu 1. potrzebna jest aktywność

i wysokie kompetencje Departamentu Prawnego i Departamentu Ekonomicznego MK. Wiąże się to również z aktywnym poszukiwaniem rozwiązań legislacyjnych, umożliwiających pozabudżetowe źródła finansowania kultury. Ważne będzie także zaangażowanie we wdrażanie programu ze strony ośrodków dokumentacji zabytków.

c) Program „Polskie regiony w europejskiej przestrzeni kulturowej” jest już wdrożony

w części szkoleniowej. W najbliższym czasie wdrożone zostaną procedury aplikacyjne i oceniające wnioski.

d) Podprogram Narodowy Produkt Turystyczny Miasta Stołecznego Warszawy „Trakt

królewski” uwzględniony w programie jako działanie 1.3. jest jednym z najważniejszych komponentów Narodowego Programu Kultury „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego”. Prace przygotowawcze trwają. Część

78


kosztów tego projektu jest uwzględniona jako wieloletnie zadania inwestycyjne, wpisane do ustawy budżetowej na 2004 r. Dofinansowanie wkładu własnego z budżetu Ministra Kultury dla projektów realizowanych w ramach ZPORR odbywać się będzie poprzez Program „Promesa Ministra Kultury”. Spodziewane efekty realizacji projektu, wysoka społeczna partycypacja oraz profesjonalnie przygotowana metodologia wdrażania i monitorowania dają podstawy do założenia, że program „Trakt królewski” to priorytetowe działanie Narodowego Programu Kultury „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego”.

e) Ważnym działaniem w ramach Narodowego Programu Kultury„Ochrona Zabytków i

Dziedzictwa Kulturowego” jest wsparcie rozwoju zasobów ludzkich i edukacji społecznej w zakresie zagadnień zarządzania dziedzictwem. Wydaje się konieczne wyodrębnienie funduszy z budżetu Ministra Kultury na granty wspomagające najlepsze projekty w tym zakresie zgłoszone do Ministerstwa Gospodarki i Pracy oraz Ministerstwa Kultury.

Dla realizacji Strategii wskazane jest uznanie kultury za oś rozwoju społeczno-

gospodarczgo Polski w latach 2007–2013 i na tej podstawie ustanowienia sektorowego programu operacyjnego „Kultura” w ramach Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007–2013 oraz zapewnienie mu minimalnej alokacji finansowej ze środków ERDF w wysokości 250 mln euro.

Ważną funkcją, obok programująco-wdrażającej jest monitoring i ocena programu

na etapie wdrażania i ocena ex post. Jednostki programujaco-wdrażające powinny być zobligowane do sporządzania raportów kwartalnych z realizacji zadań, a także do wskazywania zagrożeń i barier w realizacji działań i przekazywania tych informacji jednostce monitorującej. Dla spójności realizacji działań ważne jest, aby jedna jednostka dokonywała monitorowania całości programu. Pozwoli to na koordynację całości podejmowanych działań, a także umożliwi zbieranie i przedstawianie kierownictwu Ministerstwa Kultury spójnej i całościowej informacji. Proponuje się, aby jednostką monitorującą był podsekretarz stanu odpowiedzialny za sprawy zabytków.

Instytucją finansującą program powinna być wyodrębniona komórka ds. kontroli

narodowych programów kultury w ramach Departamentu Ekonomicznego. Instytucja finansująca zobowiązana powinna zostać do sporządzania planu finansowego na podstawie planów rzeczowo-finansowych sporządzanych przez instytucje programująco-wdrażające oraz przedstawiania go instytucji monitorującej i kierownictwu ministerstwa. Powinna być także odpowiedzialna za kontrolę limitów wydatków na poszczególne działania.

79


Uwagi końcowe.

Narodowy Program Kultury„Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego” realizuje założenia Strategii Rozwoju Kultury w regionach. Tylko kompleksowe i całościowe podjęcie wskazanych działań przyniosą znaczący efekt. Na tym etapie nie jest możliwe przedstawienie finansowania na lata 2007–2013. Zależeć to będzie od przyszłego NPR na lata 2007–2013 oraz od wprowadzenia proponowanych rozwiązań legislacyjnych w tym zakresie oraz od możliwości finansowych Ministra Kultury.

Analiza sfery zabytków w Polsce jest niepełna i w przyszłości powinna zostać

uzupełniona na podstawie szeroko zakrojonych badań w tym zakresie. Postulaty uzupełnienia statystyki w sferze kultury przedstawione zostały w Strategii Rozwoju Kultury w Regionach.

W tablicy 17 przedstawiono schemat wdrażania programu.

80

Tablica 17

. (1 i 2) Narodowy Program Kultury„Ochrona zabytków i dziedzictwa

kulturowego”

Priorytet

Działanie Plan finansowy Instytucjaprogramująco-

-wdrażająca

Instytucja pośrednicząca

Instytucja monitorująca

Instytucja finansująca

1.1. Wzmocnienie ośrodków dokumentacji zabytków oraz budowa nowoczesnych rozwiązań organizacyjno-finansowych w sferze ochrony zabytków

W latach 2004-200635: 54 mln zł, w tym: - z funduszy europejskich: - - z budżetu Ministra Kultury36: 42 mln zł - z budżetu Agencji Nieruchomości Rolnych: 4,0 - inne37: 8,0 mln zł

Departament Ochrony Zabytków, MK, KOBiDZ

Regionalne OBiDZ oraz inne ośrodki dokumentacji zabytków

Generalny Konserwator Zabytków

Komórka ds. kontroli Narodowych Programów Kultury w Departamencie Ekonomicznym

1. Aktywne zarządzanie zasobem stanowiącym materialne dziedzictwo kulturowe.

1.2. Kompleksowa rewaloryzacja zabytków i ich adaptacja na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne, rekreacyjne i inne cele społeczne. Programy „Polskie regiony w europejskiej przestrzeni kulturowej”, „Promesa Ministra Kultury”

W latach 2004-2006: 463,1 mln zł, w tym: - z funduszy europejskich: 227,86 mln zł - z budżetu Ministra Kultury: 60,0 mln zł - inne: 175,24 mln zł

Departament Współpracy z Samorządami i Upowszechniania Kultury

Narodowe Centrum Kultury we współpracy z urzędami marszałkowskimi

Podsekretarz Stanu odpowiedzialny za sprawy współpracy z samorządami

Komórka ds. kontroli Narodowych Programów Kultury w Departamencie Ekonomicznym

35 Działania realizowane w ramach funduszy europejskich zaplanowane na lata 2004-2006 będą mogły być realizowane do grudnia 2008 r. 36 Używane każdorazowo w treści Programu pojęcie „budżet w dyspozycji Ministra Kultury” obejmuje część środków budżetu państwa zapisaną w cz.24 pozostającą w dyspozycji Ministra Kultury, środek specjalny pochodzący z dopłat do gier liczbowych – w przyszłości przekształcony w państwowy fundusz celowy oraz wszelkie inne środki budżetowe i pozabudżetowe będące w przyszłości w dyspozycji Ministra Kultury, zapisane w kolejnych ustawach budżetowych na lata 2005-2013. 37 Udział finansowy partnerów w realizacji projektów w ramach Programu zależeć będzie od wybranych do realizacji projektów, zgodnie ze źródłami finansowania krajowego wkładu publicznego w ramach funduszy strukturalnych na lata 2004-2006, a w przyszłości na 2007-2013. W ramach Mechanizmu Finansowego EOG planuje się przeznaczyć w latach 2005-2009 z budżetu w dyspozycji Ministra Kultury 9,57 mln euro, z budżetów jst 2,73 mln euro, innych środków publicznych oraz prywatnych: 1,37 mln euro. Udział finansowy pozostałych dysponentów części budżetu państwa oraz jst będzie uzależniony od ich możliwości finansowych w ramach kolejnych ustaw budżetowych, a także innych środków pozabudżetowych.

81

Priorytet Działanie Plan finansowy Instytucja programująco-

-wdrażająca

Instytucja pośrednicząca

Instytucja monitorująca

Instytucja finansująca

1. Aktywne zarządzanie

zasobem stanowiącym materialne dziedzictwo kulturowe.

1.3. Zwiększanie roli zabytków w rozwoju turystyki i przedsiębiorczości poprzez tworzenie zintegrowanych narodowych produktów turystycznych. Programy: „Trakt królewski”

W latach 2004-2006: 301,76 mln zł, w tym: - z funduszy europejskich: 188,6 mln zł - z budżetu Ministra Kultury: 53,0 mln zł - inne: 60,16 mln zł

Fundacja lub Stowarzyszenie „Trakt królewski” oraz Komitet Sterujący Programem „Trakt królewski”

Instytucje włączone do programu (patrz działanie 1.3.)

Komitet Monitorujący Program „Trakt królewski”

Wydział ds. Narodowych Programów Kultury w Departamencie Ekonomicznym

2 . Edukacja i administracja na rzecz ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego

2.1. Rozwój zasobów ludzkich oraz podnoszenie świadomości społecznej w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego

- w latach 2004-2006: 25,8 mln zł, w tym: - z funduszy europejskich 17,5 mln zł - z budżetu Ministra Kultury 3,3 mln zł -inne: 5,0 mln zł

Departament Współpracy z Samorządami i Upowszechniania Kultury

Departament Współpracy z Samorządami i Upowszechnia-nia Kultury

Podsekretarz Stanu odpowiedzialny za sprawy współpracy z samorządami


2.2 Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego przed nielegalnym wwozem, wywozem i przewozem przez granice

- w latach 2004-2006: 9,0 mln zł, w tym: - z funduszy europejskich 6,0 mln zł - z budżetu Ministra Kultury 3,0 mln zł

Departament Ochrony Zabytków

KOBIDZ PodsekretarzStanu odpowiedzialny za ochronę zabytków


82

narodowy program kultury „ochrona zabytkÓw i … · w rozwoju gospodarczym polski, wskazując,...

Documents