YÖNETİM AHLAKI

EBU YUSUF’UN HARUN REŞİD’E TAVSİYELERİ

Bu metin Ebu Yusuf (113- 182/731-799)’un, Harun Reşid (148-193/765-809)’e takdim ettiği Kitâbü’l-Harâc adlı eserin Mukaddime bölümüdür. Kitabü’l-Harâc’ın, konusu, devletin malî kaynakları, bunların nasıl toplanacağı ve nerelere harcanabileceği ile ilgilidir. Halkın refah ve emniyetle yönetilebilmeleri için haraç, öşür vb. vergilerin nasıl alınması gerektiği üzerinde durmaktadır. Bu eserde dikkat çeken bölüm; Harun Reşid’e yönetim konusunda öğütlerin yer aldığı mukaddime kısmıdır.

Harun Reşid, devrinin en güçlü hükümdarıdır. Onun bu gücünü ortaya koyan; “Ey sema, yağmurunu nereye yağdırırsan yağdır, o yağmurlarla büyüyecek mahsulâtın haracı yine bana gelecektir” sözü ünlüdür. Böyle bir güce sahip olan halife, halktan bu vergilerin adaletli bir şekilde alınabilmesi için bu kitabın yazılmasını bizzat kendisi istemektedir. Bu yönüyle eser, Harun Reşid’in yönetimdeki hassaslığını ve dinî kişiliğinin ortaya konulabilmesi açısından ayrı bir öneme sahiptir.

حيم حمن الر بسم الله الر أطال الله بقاء أمير المؤمنين، وأدام له العز في تمام من النعم$$ة، ودوام من الكرام$$ة، وجع$$ل م$$اد أنعم به عليه موصوال5 بنعيم اآلخ$$رة الذي ال ينف$$وال يزول، ومرافقة النبي صلى الله عليه وسلم.

Bismillâhirrahmânirrahim,

Allah, Emiru’l-Mü’minine uzun ömürler versin! Tam bir nimet ve devamlı bir zenginlikle şeref ve izzetini dâim eylesin! Kendisine verdiği dünya nimetlerini, bitmek ve tükenmek bilmeyen âhiret nimetlerini kazanmaya ve orada Rasûlullah’ın dostluğuna bir vesile kılsın.

إن أمير المؤمنين أيده الله تعالى سألني أن أضع ل$$ه كتاب5$$ا جامع5$$ا يعم$$ل ب$$ه في جباي$$ة الخ$$راج،ا دقات والج$$والي، وغي$$ر ذل$$ك مم والعشور والص$$

يجب عليه النظر فيه والعمل به.Emiru’l-Mü’minin -Allah ona yardım etsin- benden haraç, öşür, sadaka (zekât) ve cizyelerin toplanması gibi meselelerle birlikte bu konuda daima müracaat edilecek ve uygulamada esas olacak bir kitap yazmamı istedi.

الح وإنما أراد بذلك رفع الظلم عن رعيت$$ه، والص$$دده ق الله تعالى أمير المؤمنين، وس$$ ألمرهم. وفا يخ$$اف وأعانه على ما تولى من ذلك، وسلمه مم

ويحذر.O, bununla şüphesiz hâkimiyeti altında bulunan halktan zulmü kaldırmayı ve onların işlerini düzeltmeyi irade etmiştir. Allah Emiru’l-Mü’minin işlerinde muvaffak kılsın.

1

Üzerine almış olduğu halifelik görevinde ona yol göstersin ve yardımcısı olsun. Kendisini korktuklarından ve çekindiklerinden selâmete erdirsin.

ا يريد العم$$ل وطلب أن أبين له ما سألني عنه ممرت ذلك وشرحته. ره وأشرحه. وقد فس به، وأفس

Uygulamaya koymak arzusuyla bana sorduğu hususları açıklamamı ve şerh etmemi istedi. Ben de onları açıkladım ve şerh ettim.

يا أمير المؤمنين، إن الله -وله الحم$$د- ق$$د قلدكد ا عظيم5$$ا: ثواب$$ه أعظم الثواب، وعقاب$$ه أش$$ أمر5يت ة فأصبحت وأمس$$ العقاب؛ قلدك أمر هذه األمترعاكهم الله وأنت تبني لخل$$$ق كث$$$ير ق$$$د اس$$$

ك أمرهم، وائتمنك عليهم وابتالك بهم ووالEy Mü’minlerin Emiri! Hamd kendisine özgü olan Allah, sana sevabı sevapların en büyüğü, cezası da cezaların en şiddetlisi olan büyük bir görev verdi. Allah seni, bu ümmetin işleriyle görevlendirdi. Bu vazifenin başına geçtikten sonra artık sen, Allah’ın kendilerine yönetici tayin edip idarelerini sana emanet ettiği, onlar sebebiyle imtihana çektiği ve seni kendilerine hâkim tayin ettiği pek çok insanlar için binalar, tesisler kurarak geceni gündüzüne kattın.

س على غي$$ر التق$$وى وليس يلبث البنيان إذا أس$$ أن يأتيه الله من القواعد فيهدم$$ه على من بن$$اه،يعن م$$ا قلدك الله من أم$$ر وأع$$ان علي$$ه؛ فال تض$$عية، فإن الق$$وة في العم$$ل ب$$إذن ة والر هذه األم

الله.Bina; takva dışında başka bir şey üzerine kurulduğu zaman, Allah o binanın temellerini bozar, yapanların ve yapılmasına yardım edenlerin üzerine yıkar.1 Bu sebeple Allah’ın sana verdiği görevi ihmal ederek bu ümmetin ve halkın işlerini ihmal etme! Çünkü kuvvet, Allah’ın izniyle, çalışmakta (yani doğru ve âdil iş yapmakta) dır.

ر عمل الي$$وم إلى غ$$د فإنك إذا فعلت ذل$$ك ال تؤخعت. إن األج$$$ل دون األم$$$ل، فب$$$ادر األج$$$ل أض$$$

بالعمل، فإنه ال عمل بعد األجل. Bugünün işini yarına bırakma, aksi halde işleri ihmal etmiş olursun. Ecel emelin önündedir. Ecele, amel ile git. Çünkü ecel geldikten sonra artık amel yoktur.

اعي إلى عاة مؤدون إلى ربهم ما يؤدي الر إن الرك الله وقلدك ول$$$و ربه. ف$$$أقم الح$$$ق فيم$$$ا وال

ساعة5 من نهار؛

1 Burada “Bunlardan öncekiler de tuzak kurmuşlar, ama Allah da onların evlerini temellerinden sökmüş, üstlerindeki tavan tepelerine inmiş, böylece hiç farkında olmadıkları bir yerden kendilerine ceza apansız gelmişti.” mealindeki Nahl Suresi 26. ayete işaret vardır.

2

Şüphesiz, çobanların efendilerine hesap verdikleri gibi yöneticiler de Rablerine hesap verirler. O halde günün her anında Allah’ın seni görevlendirdiği ve ihsan ettiği vazifelerde hakkı (adaleti) uygula.

ع$$اة عن$$د الل$$ه ي$$وم القيام$$ة راع عد الر ف$$إن أس$$ سعدت به رعيت$$ه، وال ت$$زغ فتزي$$غ رعيت$$ك، وإياك

األمر بالهوى واألخذ بالغضب.Zira kıyamet günü Allah katında en mutlu idareci, yönettiklerini en fazla mutlu edendir. Sen hak yolundan ayrılma, aksi halde yönettiğin kimseler de doğruluktan ayrılırlar. Hevâ ile (nefse tabi olarak) emir vermekten ve öfke ile (karar) almaktan sakın.

وإذا نظ$$رت إلى أم$$رين أح$$دهما لآلخ$$رة واآلخ$$ر للدنيا، فاختر أم$$ر اآلخ$$رة على أم$$ر ال$$دنيا، ف$$إن

اآلخرة تبقى والدنيا تفنى.Biri âhireti, diğeri dünyayı ilgilendiren iki iş arasında kaldığın zaman, âhiret işini dünya işine tercih et. Çünkü âhiret baki, dünya ise fânidir.

ية الله على ح$$$ذر، واجع$$$ل الناس وكن من خش$$$ريب والبعي$$د، وال واء5 الق$$ عن$$دك في أم$$ر الله س$$

تخف في الله لومة الئم.Allah korkusuyla daima dikkatli ol. Allah’ın emirleri konusunda sana yakın veya uzak insanlara kendi yanında eşit davran. Allah yolunda ve adaleti tatbikte hiçbir kişinin kınamasından korkma.

ان، واتق واحذر فإن الح$$ذر ب$$القلب وليس باللس$$الله فإنما التقوى بالتوقي، ومن يتق الله يقه.

Daima temkinli ol; zira temkinli olmak dil ile değil kalp iledir. Azabından korkarak ve rahmetinden ümitvâr olarak Allah’tan sakın. Kim Allah’a karşı sorumluluk bilincini taşırsa Allah da onu korur.

واعمل ألجل مفضوض، وسبيل مسلوك، وطري$ق مأخوذ، وعمل محفوظ، ومنهل مورود؛ فإن ذل$$ك المورد الحق والموق$$ف األعظم الذي تط$$ير في$$هة مل$$ك قه$$رهم القلوب وتنقطع في$$ه الحجج لع$$ز جبروته، والخلق له داخرون بين يدي$$ه، ينتظ$$رون

قضاءه ويخافون عقوبته وكأن ذلك قد كان.Daima iyi bir âkibet, gidilen doğru bir yol, hakka ulaştıracak sağlam bir gidiş zayi olmayacak bir iş, herkesin vardığı bir kaynak ve menba için çalış. Zira orası öylesine hak bir varış yeri, o kadar korkunç bir duraktır ki orada yürekler çırpınır, bütün hüccetler, gücü ile insanları idaresinde tutan sultanın izzet ve celâli önünde değerini kaybeder. O günde bütün mahlûkat Allah’ın huzurunda zillet ve meskenet içinde durup O’nun hükmünü beklerler ve azabından korkarlar. Sanki her şey olmuş bitmiştir.

3

فكفى بالحسرة والندامة يومئذ في ذلك الموقف العظيم لمن علم ولم يعم$$$ل، ي$$$وم ت$$$زل في$$$ه األقدام وتتغير فيه األلوان، ويطاول فيه القي$$ام،

ويشتد فيه الحساب. O gün; bu korkunç durağı bilip de amel etmeyen kimsenin duyacağı hasret ve pişmanlık yeter. O günde ayaklar kayar, renkler değişir, ayakta beklemek uzadıkça uzar ve orada hesabı vermek zorlaşır.

يقول الله تبارك وتعالى في كتابه:Allah Teâlâ Kur’an’ında şöyle buyurur:

ا تع$$دون{ نة مم }وإن يوم5$$ا عن$$د ربك ك$$ألف س$$[47]الحج:

“Şüphesiz Allah’ın katında bir gün, sizin sayınızla bin sene gibidir” (Hacc, 47)

لين{ ل جمعن$$$$$اكم واألو }ه$$$$$ذا ي$$$$$وم الفص$$$$$[38]المرسالت:

“Bu gün hak ile bâtılın, iyi ile kötünün, haklı ile haksızın ayrıldığı bir gündür. Sizi de, sizden öncekileri de burada topladık” (Mürselat, 38)

اتهم أجمعين{ ]ال$$دخان: ل ميق$$ }إن ي$$وم الفص$$40]

“Şüphesiz, o her şeyin hesabının sorulacağı gün, onların hepsinin buluşacağı bir miattır, (bekleme yeri buluşma zamanıdır)” (Duhan, 40)

اعة5 }كأنهم يوم يرون ما يوعدون لم يلبثوا إال س$$[35من نهار{ ]األحقاف:

“Sanki onlar kendilerine vaad olunanları gördükleri zaman, orada birkaç saat kaldıklarını zannederler”

ية5 أو }ك$$$أنهم ي$$$وم يرونه$$$ا لم يلبث$$$وا إال عش$$$[46ضحاها{ ]النازعات:

“Kıyamet gününü gördüklerinde (dünyada) sadece bir akşam vakti veya onun kuşluğu kadar kaldıklarını sanırlar.” (Naziat, 46)

ال، وي$$ا له$$ا من ندام$$ة ال فيا لها من عث$$رة ال تق$$تنفع.

Ne müthiş bir ayak kayması ki telâfisi imkânsız. Ne acı bir pişmanlık ki hiç faydası yok.

4

إنما هو اختالف الليل والنهار، يبلي$$ان ك$$ل جدي$$د،بان كل بعيد، ويأتيان بك$$ل موع$$ود، ويج$$زي ويقرالله كل نفس بما كسبت إن الله سريع الحساب؛

Bu hayat sadece gece ve gündüzün nöbet değiştirmesinden ibarettir. Gece ile gündüz her yeniyi eskitiyor. Her uzağı yakınlaştırıyor, vaad edilmiş olan her şeyi getiriyor. Allah her nefsi kazandıkları sebebiyle cezalandıracaktır. Şüphesiz Allah hesabı çabuk görendir.

اء قلي$$$ل والخطب خط$$$ير فالله الله ف$$$إن البق$$$ والدنيا هالكة وهال$$ك من فيه$$ا، واآلخ$$رة هي داربيل الك س$$ رار. فال تل$$ق الله غ$$د5ا وأنت س$$ الق$$ المعتدين فإن ديان يوم ال$$دين إنم$$ا ي$$دين العب$$اد

بأعمالهم وال يدين بمنازلهم. Ey Halife, Allah’a yapış Allah’a! Çünkü dünyada kalış çok az, hesap vermek ise çetindir. Dünya yok olacak ve içindekiler de tükenecektir. Âhiret ise devamlı kalma yeridir. Yarın Allah’a, haddi aşanların yoluna girmiş biri olarak kavuşma! Şunu iyi bil ki kıyamet gününün hâkimi, kullarını mevkilerine göre değil ancak amellerine göre muhakeme edecektir.

وقد حذرك الله فاحذر، فإنك لم تخلق عبث5$$ا، ولنا ا أنت في$$ه وعم ائلك عم تترك سد5ى. وإن الله س$$ عملت به، فانظر ما الجواب. واعلم أنه لن ت$$زول غد5ا قدما عبد بين يدي الله تبارك وتع$$الى إال من

بعد المسألة Allah seni uyardı, o halde dikkatli ol. Zira sen; gereksiz yere yaratılmadın, bu sebeple de başıboş bırakılmayacaksın. Şüphesiz Allah seni içinde bulunduğun durumdan ve yaptıklarından hesaba çekecektir. Bak, düşün, nasıl cevap vereceksin? Bil ki yarın, insanoğlunun ayakları, Allah’ın huzurundan ancak hesaba çekildikten sonra ayrılacaktır.

لم: "ال ت$$زول ق$$دما فقد قال صلى الله عليه وس$$ عبد يوم القيامة حتى يسأل عن أرب$$ع: عن علم$$ه ما عمل في$$ه، وعن عم$$ره فيم أفن$$اه، وعن مال$$هده فيم ه، وعن جس$$ به وفيم أنفق$$ من أين اكتس$$

أباله"Rasulullah bir hadis-i şeriflerinde şöyle buyurmuşlardır:

“Kıyamet gününde dört şeyden sual edilinceye kadar kulun ayakları yerinden ayrılmaz:

5

İlmiyle ne gibi ameller yaptığından, ömrünü nerede ve nasıl tükettiğinden, malını nereden kazanıp nereye sarf ettiğinden, vücudunu ve sıhhatini nasıl değerlendirdiğinden”.

فاعدد يا أمير المؤمنين للمسألة جوابها ف$$إن م$$اف عملت فأثبت فهو عليك غد5ا يقرأ، ف$$اذكر كش$$

قناعك فيما بينك وبين الله في مجمع األشهاد.Ey Mü’minlerin Emiri! Soruların cevabını hazırla! Zira bugün dünyada kaydettiklerin (sevap ve günahların) yarın sana birer birer okunur. Hal böyle olunca, şahitlerin huzurunda Allah’la senin aranda geçmiş olan işlerin maskesinin düşeceğini hatırla!

يك ي$$$ا أم$$$ير الم$$$ؤمنين بحف$$$ظ م$$$ا وإني أوص$$$ترعاك الله، وأن ال استحفظك الله ورعاية ما اس$$

تنظر في ذلك إال إليه وله؛Ey Mü’minlerin Emiri! Sana, Allah’ın korumanı istediği şeyleri korumanı, bakıp gözetlemeni istediklerini gözetlemeni ve bu vazifeleri Allah rızası için yapmanı tavsiye ederim.

هولة اله$$دى، فإنك إن ال تفع$$ل تت$$وعر علي$$ك س$$يق علي$$ك ى رسومه ويض$$ وتعمى في عينك وتتعف رحبه وتنكر منه ما تعرف وتع$$رف من$$ه م$$ا تنك$$ر؛ومة من يري$$د الفلج له$$ا ال ك خص$$ م نفس$$ فخاص$$

عليها؛ Çünkü sen eğer onları yapmazsan; aslında yürünmesi kolay olan yol sana zorlaşır; gözlerin etrafı görmez olur, alâmetler, işaretler ortadan kalkar, o geniş yol sana daralır, orada bildiklerini tanımazsın fakat tanımadıklarını bilirsin. Bu sebeple nefsine karşı mağlup olmayı değil, muzaffer olmayı isteyen kimsenin husumeti ile nefsine karşı mücadele et.

من م$$ا هل$$ك على يدي$$ه يع يض$$ اعي المض$$ فإن الراء رده عن أم$$اكن الهلك$$ة ب$$إذن الله ا ل$$و ش$$ مم

وأورده أماكن الحياة والنجاة؛ Zira güttüklerini yitiren çoban, eğer isteseydi onları helak olacağı yerlerden uzaklaştırıp, yaşayacağı ve kurtulacağı yerlere götürebileceğinden dolayı sorumlu bulunduğu şeylerden, helakine sebep olduklarını tazmin eder.

اغل بغي$$ره ك$$انت اعه وإن تش$$ فإذا ترك ذل$$ك أض$$، وإذا أصلح كان أسعد الهلكة عليه أسرع وبه أضر

اه الله أضعاف ما وفى له. من هنالك بذلك ووفEğer çoban, gerekli tedbirleri almazsa onları zayi etmiş olur. Üzerine vazife olmayan başka şeylerle meşgul olursa helak kendisine daha çabuk ve daha zarar verici olarak gelir. Üzerine aldığı işleri hakkıyla yaptığı vakit, oradakilerin en mutlusu olur. Allah o kimsenin yaptıklarına kat kat karşılık verir.

6

ه$$ا توفي ربه$$ا حق يع رعيت$$ك فيس$$ فاح$$ذر أن تض$$عت- أج$$رك وإنم$$ا ي$$دعم يعك -بم$$ا أض$$ من$$ك ويض$$

البنيان قبل أن ينهدم. Ey Mü’minlerin Emiri! Yönetiminde bulunanların zarar ve telefine sebep olmaktan sakın! Çünkü Allah onların haklarını senden alır da, neticede, sen de kendi hak ve sevabını kaybedersin. Bina, ancak yıkılmadan önce sağlamlaştırılır.

ك الله وإنم$$ا ل$$ك من عمل$$ك م$$ا عملت فيمن وال أمره وعليك ما ضيعت منه؛ فال تنس القيام ب$$أمر

ك أمره فلست تنسى. من والŞüphesiz Allah’ın, idaresini sana verdiği kimseler hakkında yaptıkların senin lehine, telefine sebep oldukların da senin aleyhinedir. Allah’ın, idaresini sana emânet ettiği kimselerin işlerini unutma ki sen de unutulmayasın.

ا يصلحهم فليس يغفل عنك. وال تغفل عنهم وعمOnlardan ve onları düzeltecek şeylerden gafil olma ki, senden de gafil olunmasın.

يع حظك من ه$$ذه ال$$دنيا في ه$$ذه األيام وال يض$$ك ب$ذكر انك في نفس$ ريم لس$ واللي$الي كث$رة تح$الة على رسول ا وتهليال5 وتحميد5ا والص الله تسبيح5حم$$ة وإم$$ام لم نبي الر لى الله علي$$ه وس$$ الله ص$$

الهدى صلى الله عليه وسلم.Şu dünyanın bu günlerinde ve gecelerinde yalnız başına kaldığında dilini tesbih, tehlil ve tahmid ederek Allah’ı zikretmekten ve rahmet peygamberi ve hidayet önderi Allah Rasulüne salât ve selâm getirmekten çokça mahrum bırakma.

وإن الله بمنه ورحمته جعل والة األمر خلفاء فيعية م$$ا أظلم يء للر ا يض$$ ه، وجع$$ل لهم ن$$ور5 أرض$$ عليهم من األمور فيما بينهم ويبين ما اشتبه من

الحقوق عليهم.Allah Teâlâ, rahmet ve ihsanı ile millet idaresini ellerine alan kimseleri yeryüzünde halifeler kıldı. Onlara idare ettikleri kimseleri aydınlatacak, aralarında vuku bulacak olayları adaletle karara bağlayacak, hak ve hukuktan şüpheye düşülen hususları beyan edecek bir nur vermiştir.

وإضاءة نور والة األمر إقامة الحدود ورد الحقوقنن إلى أهله$$ا ب$$التثبت واألم$$ر البين وإحي$$اء الس$$الحون أعظم موقع5$$ا، ف$$إن التي سنها القوم الص$$

نن من الخير الذي يحيا وال يموت. إحياء الس

7

İdarecilerin yolunu aydınlatacak nur; ancak hadleri -yani cezaları- tatbik etmek, araştırma ve açık delillere dayanmak suretiyle hakkı sahibine vermektir. Salih kişilerin iyi hareket ve prensiplerini devam ettirmek en büyük makamdır. Çünkü iyi âdet ve prensipleri ihya etmek, yaşayan ve aslâ ölmeyen hayırlardandır.

عية، واستعانته بغير أه$$ل اعي هالك للر وجور الرة. ة والخير هالك للعام ق الش

İdarecinin zulmetmesi; idare edilenler için bir felâket, itimat ve güvenden yoksun kimselerle yardımlaşıp millet idaresinde onlara dayanması ise bütün halk için bir helâktır.

فاستتم ما آتاك الله يا أم$$ير الم$$ؤمنين من النعمكر ي$$ادة فيه$$ا بالش$$ بحسن مجاورتها، والتمس الز عليها؛ فإن الله تب$$ارك وتع$$الى يق$$ول في كتاب$$ه

العزيزEy Mü’minlerin Emiri! Güzel komşuluk etmek ve iyi muamele yapmak suretiyle Allah’ın sana verdiği nimetleri tamamla ve iyilik talebinde bulun. Şükrünü edâ etmek şartıyla nimetlerin çoğalmasını iste. Çünkü Allah Teâlâ Aziz Kur’an’ın’da şöyle buyurur:

رتم إن ع$$ذابي كرتم ألزي$$دنكم ولئن كف$$ }لئن ش$$[7لشديد{ ]إبراهيم:

“Eğer şükrederseniz mutlaka, size, nimetlerimi çoğaltırım. Eğer nankörlük ederse-niz, şüphesiz, azabım çok şiddetlidir”2

الح، وال يء أحب إلى الله من اإلص$$$$$ وليس ش$$$$$ر ي كف$$ اد والعم$$ل بالمعاص$$ أبغض إليه من الفس$$ النعم، وقل من كفر من قوم ق$$ط النعم$$ة ثم لملط الله هم وس$$ لبوا ع$$ز يفزعوا إلى التوبة إال س$$

هم. عليهم عدوAllah katında ıslahtan daha sevgili bir şey olmadığı gibi, fesattan daha kötü ve sevimsiz bir şey de yoktur. Masiyetleri işlemek ise nimetlere karşı nankörlüktür. Milletler arasında nimete nankörlük edip de buna tövbe de etmeyenlerin çoğu, izzet ve şereflerinden mahrum olmuşlar ve Allah, onlara düşmanlarını musallat etmiştir.

وإني أسأل الله يا أمير المؤمنين الذي من علي$$كيء من بمعرفت$$ه فيم$$ا أوالك أن ال يكل$$ك في ش$$ أمرك إلى نفسك، وأن يتولى من$$ك م$$ا ت$$ولى من أوليائه وأحبائه؛ فإنه ولي ذل$$ك والمرغب$$ون إلي$$ه

فيه.2 İbrahim, 14/7.

8

Ey Mü’minlerin Emîri! Sana verdiği halifelik sebebiyle ihsan ettiği şeylerde seni kendi nefsine yöneltecek işlere dûçar etmemesini, velilerine ve sevgili kullarına gösterdiği inayeti sana da göstermesini Allah’tan niyaz ederim. Zira O, bunların hepsinin sahibi ve bu hususta insanların kendisine yöneldiği yegâne zattır.

رحته ل$$ك وبينت$$ه، وقد كتبت لك ما أمرت ب$$ه وش$$هه وتدبره وردد قراءته حتى تحفظه، ف$$إني فتفقلمين دت ل$$ك في ذل$$ك ولم آل$ك والمس$$ د اجته$ ق$

ا، ابتغاء وجه الله وثوابه وخوف عقابه. نصح5Benim yazmamı emrettiklerini senin için yazdım, onları şerh ettim ve açıkladım. Onları iyice anla, üzerinde iyice düşün ve ezberleyinceye kadar tekrar tekrar oku. Çünkü ben, bu hususta senin için bütün gayretimi sarf ederek çalıştım. Allah’ın rızasını gözeterek, sevabını umarak ve azabından korkarak senin ve Müslümanların hakkında söylenmesi gereken söz ve nasihatlerden hiçbir şeyi söylemekten geri durmadım.

وإني ألرج$$و -إن عملت بم$$ا في$$ه من البي$$ان- أنلم وال ر الله ل$$ك خراج$$ك من غي$$ر ظلم مس$$ ي$$وفالحهم بإقام$$ة معاهد، ويصلح لك رعيت$$ك ف$$إن ص$$ الحدود عليهم ورفع الظلم عنهم والتظالم فيم$$ا

اشتبه من الحقوق عليهم.Ben ümit ederim ki, -eğer izah ettiklerimle amel edersen- bir Müslümana veya zimmiye zulmetmekten uzak olarak vergilerini toplamak hususunda Allah seni muvaffak kılar ve halkın sana lâyık olacak şekilde hareket edip salâha kavuşur. Onları salâhı; onlar hakkında hadleri tatbik etmek, zulmü kaldırmak ve şüpheli olan hususlarda onların birbirlerinin hakları hususunda kendi aralarında zulmetmelerinin engellenmesiyle olur.

يض وكتبت لك أحاديث حسنة5، فيها ترغيب وتحض$$ا تريد العمل به إن شاء الله. ما سألت عنه، مم

Ben, senin için, bazı güzel ve faydalı hadisler yazdım. O hadislerde, Allah’ın izin ve inâyetiyle amel etmeyi arzuladığın şeylere teşvik ve istediklerin hakkında özel izahlar vardır.

لح ب$$ك، وعلى قك الله لما يرضيه عن$$ك، وأص$$ فوفيديك.

Allah, -zat-ı âlinizi- kendisini razı edeceğiniz işlerde muvaffak kılsın, seninle ve senin elinde ümmeti ıslah etsin.

األحاديث التي رغب فيها أبو يوسف الخليفة:Ebu Yusuf’un Halife’yi Teşvik Maksadıyla Zikrettiği Hadisler

1. – Ebu Yusuf dedi: Ebu’z-Zübeyr, Tâvus ve Muâz b. Cebel’den naklen gelen bir hadiste Rasulullah şöyle buyurdular:

9

"ما عمل ابن آدم من عمل أنجى له من النار منذكر الله".

“İnsanoğlu, Allah’ı hatırlamaktan daha fazla kendisini ateşten kurtarıcı bir iş yapmamıştır.”

Ashab şöyle sordular:

يا رسول الله وال الجهاد في سبيل الله؟ “Allah yolunda cihad da mı, yâ Rasûlallah?”

Rasulullah şöyle buyurdular:

رب بيل الله، ول$$$و أن تض$$$ "وال الجه$$$اد في س$$$ بسيفك حتى ينقطع، ثم تضرب ب$$ه حتى ينقط$$ع،

ثم تضرب به حتى ينقطع، )قالها ثالث5ا( "“Allah yolunda cihad da Allah’ı hatırlamak kadar üstün değildir, velev ki parçalanıncaya kadar kılıç sallasın.” (Bu sözünü üç defa tekrar etti.)

وإن فضل الجهاد ي$$ا أم$$ير الم$$ؤمنين لعظيم وإنالثواب عليه لجزيل.

“Ey Mü’minlerin Emiri! Şüphesiz cihadın fazileti çok büyük, sevabı da boldur.”

******

2. – Ebu Yusuf dedi: Nâfi ve İbni Ömer’den naklen hocalarımdan bazısı bana dedi ki; Hz. Ebu Bekir Yezîd b. Süfyan’ı Şam’a gönderdi. Onunla beraber iki mil kadar yürüdü. Kendisine, “Ey mü’minlerin halifesi artık dönseniz iyi olur” denilince şöyle cevap verdi: Hayır! Ben Rasulullah’ın

مهم$$ا الله بيل الله حر ت ق$$دماه في س$$ "من اغبرعلى النار".

“Allah, kendi yolunda ayakları tozlanan kimseye ateşi haram eder”, buyurduğunu işittim, dedi.

******

3. – Ebu Yusuf dedi: Muhammed b. Aclân, Ebu Hâzim ve Ebu Hüreyre’den rivayetle bana dedi ki Rasulullah şöyle buyurdular:

"غدوة أو روحة في سبيل الله خير من الدنيا ومافيها".

“Allah yolunda bir sabah ve akşam yürüyüşü, dünya ve içindekilerden daha hayırlıdır”

******

4. – Ebu Yusuf dedi: Ebân b. Ebî Ayyâş, Enes’ten naklen bana dedi ki, Rasulullah şöyle buyurdular:

10

"من صلى علي صالة5 واحدة5 صلى الله عليه عشرصلوات، وحط عنه عشر سيئات".

“Herkim bana bir defa salat u selâm getirirse, Allah ona on salat u selâm sevabı verir ve on tane günahını affeder”

******

5. – Ebu Yusuf dedi: Hocalarımdan bazısı, Abdullah b, es-Sâib ve İbni Mes’ud’dan naklen bana dedi ki Rasulullah şöyle buyurdu:

ياحين في األرض يبلغ$$وني عن "إن لله مالئكة5 س$$الم". تي الس أم

“Allah’ın yeryüzünde dolaşan bir takım melekleri vardır. Onlar ümmetimin salat u selamlarını bana tebliğ ederler”.

******

6. – Ebu Yusuf dedi ki: A’meş, Ebu Salih ve Ebu Sâîd yoluyla Rasulullah şöyle buyurdu:

"كيف أنعم وصاحب القرن قد التقم القرن وحناجبهته وأصغى سمعه ينتظر متى يؤمر"

“Sâhibu’l-karn (İsrâfîl) boynuzunu saklamış, yüzünü kapamış, kulaklarını dikmiş ve sûru üfürmekle ne zaman emrolunacağını bekler olduğu halde ben nasıl rahat ederim?”

Biz,

يا رسول الله كيف نقول“O zaman ne diyelim yâ Rasûlallah?” diye sorduk.

حسبنا الله ونعم الوكيل عليه توكلنا“Allah bize yeter, o ne güzel vekildir. Ona tevekkül ediyoruz” deyiniz, buyurdu.

******

7. – Ebu Yusuf dedi: Yezîd b. Sinan, Âizullah b. İdris’ten naklen şöyle dedi:

— Şeddâd b. Evs insanlara bir hutbe irad etti. Allah’a hamd ve sena ettikten sonra dedi ki: Dikkatle beni dinleyiniz. Ben Rasulullah’ı şöyle derken işittim:

ر "إن الخي$$$$ر بح$$$$ذافيره في الجنة، وإن الش$$$$ت بالمكاره، بحذافيره في النار، أال وإن الجنة حفف هوات: فمتى م$$$ا كش$$$ ت بالش$$$ وإن النار حفجل حجاب كره فصبر أشرف على الجنة وكان للرج$$ل حج$$اب ه$$و5ى ف للر من أهلها، ومتى م$$ا كش$$

11

رف على النار وك$$ان من أهله$$ا؛ أال هوة أش$$ وش$$ى إال ب$$الحق؛ تنزل$$وا فاعملوا بالحق ليوم ال يقض$$

منازل الحق".“Şüphesiz hayır, bütün kısımları ve çeşitleriyle cennettedir. Şüphesiz şer de bütün kısımları ve çeşitleriyle cehennemdedir. Biliniz ki cennet sevilmeyen şeylerle çevrelenmiş, cehennem de şehvetlerle çevrelenmiştir. Bir kimseye nefisçe sevilen kötülük perdelerinden birisi açılır da ona sabrederse cennete yaklaşır ve cennet ehlinden olur. Yine bir adama şehvet ve hevâ perdelerinden biri açılır da ona yaklaşırsa ateşe yaklaşır ve cehennem ehlinden olur. Haydi, ancak hak ile hükmedilecek bir gün için hak ile amel ediniz. Böyle yaparsanız hak menzillerine koşmuş ve konmuş olursunuz.”

******

8. – Ebu Yusuf dedi: el-A’meş, Yezîd er-Rakkâşî ve Enes’ten naklen bize dedi ki Enes şöyle anlattı:

— Rasûlullah miraç için yürütüldüğü ve göğe yaklaştığı vakit bir uğultu işitince Cebrail’e sordu:

"يا جبريل ما هذا"؟“Ey Cebrail bu nedir?” Cebrail şöyle cevapladı:

فير جهنم فه$$و يه$$وي فيه$$ا حجر قذف به من ش$$ا، فاآلن حين انتهى إلى قعرها. سبعين خريف5

“Cehennemin kenarından atılmış bir taştır. O taş yetmiş seneden beri düşüyor, şimdi dibine ulaştığı andır, dedi.

******

9. – Ebu Yusuf dedi: el-A’meş, Yezîd er-Rakkâşî ve Enes’ten naklen dedi ki Rasulullah şöyle buyurdular:

ل على أه$$$ل النار البك$$$اء فيبك$$$ون حتى "يرس$$$ تنقط$$$$ع ال$$$$دموع، ثم يبك$$$$ون حتى يك$$$$ون من

وجوههم كهيئة األخدود".“Cehennem ehline ağlamak imkânı verilir, gözyaşları kesilinceye kadar ağlarlar. Sonra tekrar, gözyaşları yüzlerinde bir yarık meydana getirinceye kadar ağlarlar.”

******

10. – Ebu Yusuf dedi: Muhammed b. İshak, Abdullah b. Muğîre’den, o da Süleyman b.Amr’den, o da Ebu Saîd el-Hudrî’den rivayetle el-Hudrî dedi ki:

— Ben Rasulullah’ı şöyle derken işittim:

12

ك راط بين ظه$$راني جهنم علي$$ه حس$$ "يوضع الصعدان ثم يستجيز الناس: فناج مسلم، كحسك الس

ومخدوش ثم ناج، ومحتبس منكوس فيها".“Cehennemin iki yakası arasına sırat köprüsü kurulur. Üzerinde çakır dikene benzeyen dikenler vardır. Sonra insanlar geçmek isterler. Geçenler arasında kurtulup selâmete erenler, yaralanıp sonra kurtulanlar, hapsolunup kalanlar ve içine düşenler vardır”.

******

11. – Ebu Yusuf dedi: Saîd b. Müslim, Âmir, Abdullah b. Zübeyr, Avf b. Haris ve Hz. Âişe yoluyla gelen bir hadiste Hz. Âişe şöyle nakleder: Rasulullah bana şöyle dediler:

رات األعمال ف$$إن له$$ا من "يا عائشة، إياك ومحقالله طالب5ا".

“Ey Âişe! Değersiz gibi görülen amellere dikkat et, zira bunların da Allah yanında bir talibi vardır.”

******

12. – Ebu Yusuf dedi: Abdullah b. Vâkıd, Muhammed b. Mâlik’ten o da Berâ b. Âzib’den nakletti. Berâ dedi ki:

لم في جن$$ازة؛ كنا مع النبي صلى الله علي$$ه وس$$ا انتهينا إلى القبر جئنا النبي صلى الله عليه فلمتقبلته فبكى حتى ب$$$ل تدرت فاس$$$ لم فاس$$$ وس$$$

الثرى، ثم قال:Bir cenazede Rasulullah ile beraberdik. Kabre vardığımız vakit, Rasulullah dizleri üzerine çöktü. Ben etrafını dolaştım ve önünde durdum. Toprağı ıslatıncaya kadar ağladı. Sonra şöyle dedi:

"إخواني، لمثل هذا اليوم فأعدوا".–“Ey kardeşlerim böyle bir gün için hazırlıklarınızı yapınız.”

******

13. – Ebu Yusuf dedi: Mâlik b. Miğvel, el-Fadl, Ubeyd ve Umayr’den naklen dedi ki:

إن القبر ليقول: يا ابن آدم، ماذا أعددت لي؟ ألمتعلم أني بيت الغربة، وبيت الدود، وبيت الوحدة.

Kabir der ki, ey âdemoğlu benim için ne gibi hazırlıklar yaptın? Sen bilmiyor muydun ki ben gurbet, kurtçuk ve yalnızlık eviyim.

******

14. – Ebu Yusuf dedi ki: Muhammed b. Amr, Ebu Seleme’den o da Ebu Hüreyre’den rivayetle Rasulullah Kudsî hadisinde şöyle buyurdular:

13

الحين ما : "أعددت لعبادي الص يقول الله عز وجلمعت وال خط$$ر على قلب ال عين رأت وال أذن س$$

بشر. اقرءوا إن شئتم “Allah buyurdu ki sâlih kullarıma hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir beşerin kalbinden dahi geçmeyen nimetler hazırladım. Dilerseniz şu âyeti okuyunuz.

ة أعين }فال تعلم نفس م$$$$ا أخفي لهم من ق$$$$رجدة: [ 17جزاء5 بما كانوا يعملون{ ]الس

“Hiçbir nefis, yaptıklarının karşılığı olarak göz aydınlatıcı nimetlerden kendilerine neler saklandığını bilemez…”

اكب في ظله$$ا ير ال$$ر جرة يس$$ وإن في الجنة لش$$ئتم }وظ$$ل مائة ع$$ام ال يقطعه$$ا، اق$$رءوا إن ش$$

[ ، 30ممدود{ ]الواقعة: Cennette bir ağaç vardır, ki binekli kişi gölgesinde yüz sene yürür ve onu katedemez. Dilerseniz “…uzun bir gölge…” âyetini okuyunuz.

وط في الجنة خي$$ر من ال$$دنيا وم$$ا ع س$$ ولموض$$فيها، اقرءوا إن شئتم

Şüphesiz cennette bir kırbaç boyu yere sahip olmak dünya ve içindekilerden daha hayırlıdır. Dilerseniz şu âyeti okuyunuz.

}فمن زحزح عن النار وأدخل الجنة فقد فاز وما الحي$$$اة ال$$$دنيا إال مت$$$اع الغ$$$رور{ ]آل عم$$$ران:

185. ]“Herkim cehennemden uzaklaştırılıp cennete konulursa kurtuluşa ermiştir. Dünya hayatı ancak gurur metaıdir”

******

15. – Ebu Yusuf dedi ki, Fadl b. Merzuk, Atiyye b. Saîd ve Ebu Saîd yoluyla rivayet edildiğine göre; Rasulullah buyurdular:

ا "إن من أحب الناس إلي وأق$$$ربهم مني مجلس5$$$ ي$$وم القيام$$ة إم$$ام ع$$ادل، وإن أبغض الناس إلي

يوم القيامة وأشدهم عذاب5ا إمام جائر".“Bana, insanların en sevgilisi ve kıyamet gününde mekân bakımından en yakın olanı, adaletle hükmeden bir reistir. Kıyamet gününde bana insanların en sevimsizi ve en fazla azap görecek olanı ise zalim idarecilerdir.”

******

14

16. – Ebu Yusuf dedi ki, Hişâm b. Sa’d, Dahhak b. Muzâhim ve Abdullah b. Abbas yoluyla rivayet edildiğine göre Rasulullah buyurdular ki:

ا استعمل عليهم الحلماء، "إذا أراد الله بقوم خير5محاء. وجعل أموالهم في أيدي الس

“Allah bir millete hayır murad ettiği vakit, onların idaresini yumuşak kimselere tevdi eder ve mallarını da cömert kimselerin eline verir.

فهاء، وإذا أراد الله بقوم بالء5 استعمل عليهم السوجعل أموالهم في أيدي البخالء.

Yine Allah bir millete kötülük murad ettiği vakit, onların idaresini, sefih kimselere tevdi eder ve mallarını da cimri kimselerin eline verir.

يئ5ا فرف$$ق بهم في أال من ولي من أم$$ر أمتي ش$$ حوائجهم رفق الله ب$$ه ي$$وم حاجت$$ه، ومن احتجب عنهم دون ح$$وائجهم احتجب الله عن$$ه دون خلت$$ه

وحاجته".Dikkat edin! Her kim ümmetimin idaresini eline alır da ihtiyaçlarında onlara rıfk ile muamele ederse Allah onun ihtiyaçlarını rıfk ile giderir. Her kim onların ihtiyaçlarına sed çekerse Allah da onun ihtiyaçlarına sed çeker”

******

17. – Ebu Yusuf dedi ki, Abdullah b. Ali’nin, Ebu Zinâd, A’raç ve Ebu Hüreyre yoluyla rivayet ettiği hadîste Rasulullah şöyle buyurdular:

"إنما اإلمام جنة يقاتل من ورائه ويتقى به، فإنا، وإن أمر بتقوى الله وع$$دل ف$$إن ل$$ه ب$$ذلك أج$$ر5

أتى بغيره فعليه إثمه".“Şüphesiz imâm (devlet reisi, idareci) peşinde harp edilen ve kendisiyle korunulan bir kalkandır. Eğer Allah korkusuyla emredip adaletle hükmederse bu hareketleri sebebiyle onun için pek büyük ecirler vardır. Adalet ve Allah korkusundan gayrı işlerle meşgul olursa kötü hareketlerinin günahı kendisine yüklenir.”

******

18. – Ebu Yusuf dedi ki Yahya b. Saîd, el-Hâris b. Ziyâd el-Hımyerî’den şöyle rivayet eder:

Ebu Zerr, Rasûlullah’tan idarecilik görevi istedi. Rasulullah şöyle cevap verdi:

"أنت ضعيف وهي أمانة وهي يوم القيام$$ة خ$$زيها، وأدى ما عليه فيها". وندامة إال من أخذها بحق“Sen zayıf bir kimsesin, o bir emânettir. Emirlik ve reislik; -üzerine aldığı vazifeleri hakkıyla edâ edenler hariç-, kıyamet gününde bir rüsvaylık ve nedâmettir.”

15

******

19. – Ebu Yusuf dedi ki: İsrail, Ebu İshak, Yahya b. Hüseyin ve ninesinden rivayetle Ümmü Hüsayn şöyle nakleder:

ا لم ملتحف$$5 رأيت رسول الله صلى الله علي$$ه وس$$بثوبه قد جعله تحت إبطه وهو يقول:

Rasulullah’ı elbisesini toplamış ve koltuğunun altına almış olarak gördüm. O vaziyette şöyle diyordu:

معوا وأطيع$$وا، وإن "أيه$$ا الناس اتق$$وا الله واس$$معوا ل$$$ه ي أج$$$دع فاس$$$ ر عليكم عب$$$د حبش$$$ أم

وأطيعوا".“Ey insanlar Allah’tan korkunuz, emirlerini dinleyip itaat ediniz, sizin üzerinize simsiyah Habeşli bir köle tayin edilmiş olsa bile onu dinleyiniz ve ona itaat ediniz”

******

20. – Ebu Yusuf dedi ki: A’meş, Ebu Salih ve Ebu Hüreyre yoluyla Peygamberden şöyle rivayet etti. Rasulullah buyurdu:

"من أطاعني فقد أط$$اع الله، ومن أط$$اع اإلم$$ام فقد أطاعني. ومن عصاني فقد عصى الله، ومن

عصى اإلمام فقد عصاني".“Kim bana itaat ederse Allah’a itaat etmiştir. Kim imama (Reise) itaat ederse bana itaat etmiştir. Bana isyan eden Allah’a isyan etmiş, imama (Reise) isyan eden de bana isyan etmiştir.”

******

21. – Ebu Yusuf dedi ki: Hocalarımdan bazıları, Habib, Ebu’l-Bahterî ve Huzeyfe’ye atfen şöyle dediler:

الح على إمامك. نة أن تشهر الس ليس من الس“İmamına karşı silâha sarılıp isyan etmen sünnet değildir”.

******

22. – Ebu Yusuf dedi ki: Mutarrifb. Tarif, Ebu’l-Cehm, Hâlid b. Vehbân ve Ebu Zerr’den naklen şöyle rivayet etti: Rasulullah buyurdular:

ا فق$$د خل$$ع بر5 الم ش$$ "من ف$$ارق الجماع$$ة واإلس$$ربقة اإلسالم من عنقه".

“Her kim cemaatten ve İslam’dan bir karış uzaklaşırsa boynundaki İslâm bağını koparmış olur.”

******

16

23. – Ebu Yusuf dedi ki: Muhammed b. İshak, Abdüsselam, Zührî, Muhammed b. Cübeyr ve babasından şöyle rivayet etmiştir:

لم ب$$الخيف لى الله علي$$ه وس$$ قام رسول الله ص$$من من5ى فقال:

— Rasulullah Mina’nın Hayf semtinde olduğu bir sırada ayağa kalktı ve şöyle buyurdu:

التي فأداه$$ا كم$$ا مع مق$$ ر الله ام$$رء5ا س$$ "نض$$ سمعها: "فرب حامل فقه غير فقيه، ورب حامل

فقه إلى من هو أفقه منه. “Benim sözümü işitip de duyduğu gibi nakleden kimsenin Allah yüzünü ak etsin. İlim yüklenip nakleden nice kimseler vardır ki, âlim değildir. Nice âlim kimseler de vardır ki duyduklarını kendilerinden daha âlim olanlara naklederler.

ثالث ال يغل عليهم قلب مؤمن إخالص العم$ل للهلمين، ول$$زوم جم$$اعتهم؛ يحة ل$$والة المس$$ والنص$$

فإن دعوتهم تحيط من ورائه".Üç haslet vardır ki mü’min kişinin kalbi onlarda aldanmaz, yani kötülüğe sapmaz: Yaptıklarını Allah için yapmak, Müslümanların âmirlerine doğruca nasihat etmek, cemaate devam etmek. Zira cemaatin duası, ferdi kötülüklerden korur”.

******

24. – Ebu Yusuf dedi ki: Gaylan b. Kays el-Hamdânî, Enes b. Mâlik’ten naklen şöyle demiştir:

د صلى الله علي$$ه : أمرنا كبراؤنا من أصحاب محمهم، وال ب أمراءن$$$ا، وال نغش$$$ لم أن ال نس$$$ وس$$$

نعصيهم، وأن نتقي الله ونصبر.“Rasulullah’ın ashabından olan büyüklerimiz bize emirlerimize sövmememizi, onlara karşı hilekârlık etmememizi, âsî olmamamızı, Allah’tan korkup sabretmemizi emrederlerdi”.

******

25. – Ebu Yusuf dedi ki: İsmail b. İbrahim b. Muhacir, Vâil b. Ebi Bekr’den naklen der ki, Hasan-ı Basrî’nin şöyle dediğini duydum: Rasulullah buyurdular:

نوا ك$$ان لهم بوا ال$$والة؛ ف$$إنهم إن أحس$$ "ال تس$$اءوا فعليهم ال$$وزر كر، وإن أس$$ األجر وعليكم الش

بر؛ وعليكم الص

17

“Valilere, yani sizi idare eden büyüklerinize, sövmeyiniz. Çünkü onlar eğer iyi muamele ederlerse onlara sevap, size şükür gerekir. Eğer kötülük ederlerse onlara vebal, size sabır gerekir.

اء؛ فال ن يش$$ وإنم$$ا هم نقم$$ة ينتقم الله بهم ممب، تقبلوا نقم$$$$$$ة الله بالحمية والغض$$$$$$ تس$$$$$$

ع". واستقبلوها باالستكانة والتضرZira idarecilik bir nikmet (cezalandırmak suretiyle mükâfat vermek) tir ki, Allah dilediği kullarını o yoldan imtihan eder. Allah’ın nikmetini öfke ve isyan ile karşılamayınız. Onu sabır ve tahammül ile karşılayınız.”

******

26. – Ebu Yusuf dedi ki: A’meş, Zeyd b. Vehb ve Abdurrahman b. Abdi Rabbil Ka’be’den rivâyet etti. Abdurrahman şöyle dedi:

انتهيت إلى عب$$د الله بن عم$$ر، وه$$و ج$$الس فيمعته ظ$$ل الكعب$$ة والناس علي$$ه مجتمع$$ون؛ فس$$

يقول: قال رسول الله صلى الله عليه وسلم:Kâbenin gölgesinde oturmuş ve başına insanlar toplanmış olan Abdullah b. Ömer’in yanına vardım ve onun şöyle dediğini duydum: Rasulullah şöyle buyurdular:

ا فأعطاه صفقة ي$$ده وثم$$رة قلب$$ه "من بايع إمام5تطاع، ف$$إن ج$$اء آخ$$ر ينازع$$ه فليطع$$ه م$$ا اس$$

فاضربوا عنق اآلخر".“Bir imama biat edip de elinin kuvvetini, kalbinin semeresini veren kimse gücü yettiği nispette ona itaat etsin. Eğer bir başkası gelir de ona karşı çıkarsa o kimsenin boynunu vurunuz”.

******

27. – Ebu Yusuf dedi ki: Hocalarımdan bazısı, Mekhul ve Muâz b. Cebel’den rivayetle Rasulullah’ın şöyle buyurduğunu naklettiler:

يا معاذ أطع كل أمير، وصل خلف ك$$ل إم$$ام، وال"."تسب أحد5ا من أصحابي— “Ey Muâz! Her emîre itaat et. Her imamın arkasında namaz kıl. Ashabımdan hiç kimseye sövme”.

******

28. – Ebu Yusuf dedi ki: İsmail b. EbiHâlid, Kays’tan naklen şöyle dedi:

قام أبو بكر رضي الله عنه فحمد الله وأثنى عليهثم قال:

Hz. Ebu Bekir ayağa kalktı, Allah’a hamd u sena ettikten sonra şöyle dedi:

18

رؤون ه$$ذه اآلي$$ة }ي$$ا أيه$$ا أيه$$ا الناس، إنكم تق$$كم من ضل إذا الذين آمنوا عليكم أنفسكم ال يضر

ول الله105اهتديتم{ ]المائدة: [ وإنا سمعنا رس$$صلى الله عليه وسلم يقول:

“Ey insanlar siz Allah’ın, “Ey iman edenler! Kendi nefislerinize bakınız. Siz doğru yolda olduğunuz takdirde sapıtanlar size zarar veremez» âyetini okuyorsunuz. Biz de Rasulullah’ın şöyle buyurduğunu işittik:

ك أن "إن الناس إذا رأوا المنكر فلم يغيروه أوش$$هم الله بعقابه". يعم

«İnsanlar kötülüğü görürler de ona mâni olmazlarsa, Allah’ın onlara umumi bir azab göndermesi pek yakındır”.

******

29. – Ebu Yusuf dedi ki: Yahya b. Saîd, İsmail b. Ebî Hakîm ve Ömer b. Abdülaziz’den şöyle nakletti; Ömer b. Abdülaziz dedi ki:

ة؛ ف$$$إذا ة بعم$$$ل الخاص$$$ إن الله ال يؤاخ$$$ذ العاموا العقوب$$ة تحق ي فلم تنك$$ر اس$$ ظه$$رت المعاص$$

جميع5ا.— Şüphesiz Allah, seçkin zümrenin yaptıklarından dolayı, bütün halkı sığaya çekmez. Fakat kötülükler alenî olarak işlendiği vakit mâni olmazlarsa hep birden azaba müstahak olurlar.

******

وصايا أبي بكر لعمر والمسلمين رضي الله عنهمHz. Ebu Bekir’in Hz. Ömer’e Tavsiyeleri

30. – Ebu Yusuf dedi ki: İsmail b. Ebi Hâlid, Zebid b. Hâris’ten şöyle nakleder:

ل ي الله عن$$ه أرس$$ ا حضرت الوفاة أبا بكر رض$$ لمإلى عمر يستخلفه؛ فقال الناس:

— Hz. Ebu Bekr ölüm hastalığına yakalanınca, yerine geçmesi için Hz. Ömer’e haber gönderdi. Buna karşılık insanlar şöyle dediler:

أتخلف علينا فظا غليظ5ا، لو قد ملكن$$ا ك$$ان أف$$ظ وأغل$$$ظ؟ فم$$$اذا تق$$$ول لربك إذا لقيت$$$ه وق$$$د

استخلفت علينا عمر رضي الله عنه؟Bizi idare etmek üzere yerine sert ve kaba birisini mi geçiriyorsun? Eğer o bizim idaremizi eline geçirirse daha katı ve daha sert davranır. Ömer’i bize halife yapmış olarak Allah’ın huzuruna varınca O’na ne cevap vereceksin?

19

Hz. Ebu Bekr şöyle mukabele etti:

رت عليهم خي$$ر أتخوفوني بربي؟ أقول: اللهم أمأهلك.

— Beni Rabbimle korkutuyor musunuz? “Ey Allah’ım! Sana inananların en hayırlısını onlara Halife bıraktım” derim.

Sonra Hz. Ömer’i çağırttı, ona şöyle vasiyet etti:

يء ية إن حفظته$$ا لم يكن ش$$ يك بوص$$ إني أوص$$يعتها أحب إليك من الموت وه$$و م$$دركك. وإن ض$$لم يكن شيء أبغض إليك من الموت ولن تعجزه.

Ben sana öyle bir vasiyet edeceğim ki eğer onu tutarsan, sana mutlaka gelecek olan ölüm gelince, senin için ondan daha sevimli bir şey olmayacaktır. Eğer onu tutmaz, zâyi edersen, elbette mâni olamayacağın ölüm gelince senin nazarında ondan daha çirkin bir şey olmayacaktır.

ا في الليل ال يقبل$$ه في النه$$ار، إن لله عليك حقا في النه$$ار ال يقبل$$ه في اللي$$ل، وإنه$$ا ال وحق

تقبل نافلة حتى تؤدى الفريضة؛Allah’ın senin üzerinde geceleyin bir hakkı vardır ki onu gündüz kabul etmez. Gündüzün bir hakkı vardır ki onu da gece kabul etmez. Üzerine farz olan vazifeleri edâ etmediğin müddetçe yapacağın hiçbir nâfile ibadet kabul olunmaz.

ت موازين$$$ه ي$$$وم ت م$$$وازين من خف وإنم$$$ا خفته عليهم القيامة باتباعهم الباطل في الدنيا وخفع في$$ه إال الباط$$ل أن يك$$ون وحق لميزان ال يوض$$ا؛ وإنم$$ا ثقلت م$$وازين من ثقلت موازين$$ه خفيف$$5 ي$$وم القيام$$ة باتب$$اعهم الح$$ق في ال$$دنيا وثقل$$هع في$$ه إال الح$$ق أن عليهم وح$$ق لم$$يزان ال يوض$$

. يكون ثقيال5Kıyamet gününde terazilerinin sevap kefesi hafif gelmesi ancak dünyada kendilerine asla ağır gelmeyen bâtıla tâbi olmaları sebebiyledir. Ancak bâtılı tartan terazide hayır kefesinin hafif gelmesi haktır. Terazileri ağır tartanların terazisi de ancak dünyada hakka tâbi olmaları sebebiyledir. Böyle terazinin de ağır gelmesi de haktır.

يتي ه$$ذه فال يك$$ونن غ$$ائب فإن أنت حفظت وص$$ أحب إليك من الم$$وت. وال ب$$د ل$$ك من$$ه. وإن أنت ضيعت وصيتي هذه فال يكونن غ$$ائب أبغض إلي$$ك

من الموت، ولن تعجزه.

20

Eğer sen benim bu vasiyetimi tutarsan senin nazarında ölümden daha sevgili bir gâib olamaz. Zira ölüm mutlaka gelecektir. Eğer sen benim bu vasiyetimi tutmazsan gelmesine mâni olamayacağın ölüm senin için en çirkin şey olur.

******

Musâ b. Ukba, Esmâ binti Umeyr yoluyla şöyle nakleder: Hz. Ebu Bekr, Hazreti Ömer’e dedi ki;

ا لم$$ا تخلفتك نظ$$ر5 ي$$ا ابن الخطاب إني إنم$$ا اس$$لى الله خلفت ورائي، وقد صحبت رسول الله ص$$ه نا على نفس$$ عليه وسلم فرأيت من أثرته أنفس$$ وأهلن$$ا على أهل$$ه حتى إن كنا لنظ$$ل نه$$دي إلىحبتني ول م$$ا يأتين$$ا عن$$ه، وق$$د ص$$ أهل$$ه من فض$$بيل من ك$$ان قبلي: والله فرأيتني إنم$$ا اتبعت س$$مت فسهوت، وإني لعلى ما نمت5 فحملت وال توه

بيل ما زغت. السEy hattab oğlu! Ben seni, geride bıraktıklarıma bakarak yerime geçirdim. Rasûlullah’a çokça arkadaşlık ettim. Gördüm ki O bizi daima kendisine, ehlimizi de ehline tercih ederdi. O derece ki onun bize verdiklerinden artanları biz tekrar onun ehline hediye ederdik. Sen de bana arkadaşlık ettin. Benim daima benden öncekilerin izini (Rasulullah’ın yolunu) takip ettiğimi gördün. Vallahi uyumadım ki rüya göreyim. Vehme kapılmadım ki hataya düşeyim. Ben aslâ hak yoldan sapmadım.

وإن أول ما أحذرك يا عمر نفسك، إن لك$$ل نفسشهوة5 فإذا أعطيتها تمادت في غيرها.

Ey Ömer senin kaçınmanı istediğim şeylerin ilki, kendi nefsindir. Çünkü her nefsin bir şehevî arzusu vardır. Onu yerine getirdiğin vakit daha başkalarını istemekte ısrar ve inad eder.

لى واحذر هؤالء النفر من أصحاب رسول الله ص$$لم الذين ق$$$د انتفحت أج$$$وافهم الله علي$$$ه وس$$$وطمحت أبصارهم وأحب كل امرئ منهم لنفسه

Rasulullah’ın ashabından şu karınları şişmiş, gözleri dünyaya tamah etmiş, her birinin sevdiklerini kendisi için sevmiş olan kimselere karşı dikkatli olmanı, onları korkutmanı, kendinin de korkmanı istiyorum. Şüphesiz, onlardan birisinin bir hataya düşmesi hayreti mücibtir.

وإن لهم لحي$$رة عن$$د زلة واح$$د منهم؛ فإياك أن تكون$$ه. واعلم أنهم لن يزال$$وا من$$ك خ$$ائفين م$$اتقامت تقيمين م$$$$ا اس$$$$ خفت الله، ول$$$$ك مس$$$$

الم. طريقتك. هذه وصيتي وأقرأ عليك الس

21

Sakın hayret edenlerden olma. Bil ki sen Allah’tan korktuğun müddetçe onlar da senden korkacaklardır. Sen doğru olduğun müddetçe onlar da senin yolunda doğruluğa devam edeceklerdir. Vasiyetim budur. Selâm üzerine olsun.

******

31. – Ebu Yusuf dedi ki: Abdurrahman b. İshak, Abdullah el-Kureşî ve Abdullah b. Hakim yoluyla gelen rivayette şöyle anlatır: Hz. Ebu Bekr bize bir hutbe irâd ederek şöyle buyurdular:

ا بعد فإني أوصيكم بتقوى الله، وأن تثنوا عليه أمهب$$ة غب$$ة بالر بم$$ا ه$$و أهل$$ه، وأن تخلط$$وا الر وتجمعوا اإللحاق بالمسألة ف$$إن الله تع$$الى أثنى

على زكريا وأهل بيته فقال تعالى: Hamd-u senâdan sonra sözüm şudur: Allah’tan korkmanızı, lâyık olduğu şekilde Allah’a hamd u senâ etmenizi, korku ile ümidi birleştirmenizi, Allah’tan istediklerinizde ısrar etmenizi tavsiye ederim. Zira Allah Teâlâ Zekerriyayı ve ehl-i beytini överek Kur’an’da şöyle buyurmuştur: 

ارعون في الخي$$رات وي$$دعوننا }إنهم ك$$انوا يس$$[ 90رغب5ا ورهب5ا وكانوا لنا خاشعين{ ]األنبياء:

“Onlar, hayırlara koşarlar, korku ile ümid arasında bize dua ederlerdi. Ve onlar ancak bize boyun eğerlerdi”10 

اعلم$$وا عب$$اد الله أن الله تع$$الى ق$$د ارتهن ثمه أنفسكم وأخذ على ذلك مواثيقكم واشترى بحق منكم القليل الفاني بالكثير الب$$اقي وه$$ذا كت$$اب

الله فيكم ال تفنى عجائبه وال يطفأ نوره، Sonra ey Allah’ın kulları biliniz ki Allah kendi hakkı ile sizin nefislerinizi rehin etmiş, sizden birtakım ahitler almış, çok ve ebedî olanı vererek sizden az ve fâni olanı satın almıştır. İşte şu Allah’ın kitabı Kur’an sizin elinizdedir. Onun acâib ve garaibi tükenmez. Nuru asla sönmez.

روا حوا كتاب$$ه، واستبص$$ فصدقوا بقوله، واستنص$$ منه ليوم الظلمة فإنما خلقتم للعبادة ووكل بكم

الكرام الكاتبون يعلمون ما تفعلون. Onun söylediklerini tasdik ediniz. Onun kitabına sımsıkı sanlınız. Zulmet günü için ondan istifade ediniz. Siz, ancak ibadet için yaratıldınız. Size, yaptıklarınızı gören kirâmen katibin melekleri tevkil edilmiştir.

ثم اعلم$$وا عب$$اد الله أنكم تغ$$دون وتروح$$ون فيتطعتم أن أج$$ل ق$$د غيب عنكم علم$$ه، ف$$إن اس$$ تنقضي اآلجال وأنتم في عمل لله ف$$افعلوا، ولن

22

تستطيعوا ذلك إال بالله، فسابقوا في ذل$$ك مه$$لوأ ي في$$$ردكم إلى أس$$$ آج$$$الكم قب$$$ل أن تنقض$$$

أعمالكم؛ Sonra biliniz ki siz, ne zaman geleceği sizden gizlenmiş bulunan bir ecele doğru sabahlayıp akşamlıyorsunuz. Eğer siz, Allah yolunda işler yaparak ömürlerin tüketilmesine kâdir olursanız bunu yapınız. Buna ancak Allah’ın yardımıyla ulaşabilirsiniz. İyi işler yapmakta – ömrünüz kifayet ettiği müddetçe – müsabaka (yarış) ediniz. Eğer öyle yapmazsanız en kötü amelleriniz sonra size iade edilir.

وا ف$$$إن أقوام5$$$ا جعل$$$وا آج$$$الهم لغي$$$رهم ونس$$$هم، فأنه$$اكم أن تكون$$وا أمث$$الهم. فالوح$$ا أنفس$$ الوحا النجا النجا، فإن وراءكم طالب5$$ا حثيث5$$ا أم$$ره

سريع.Çünkü birtakım insanlar ömürlerini başkaları uğrunda harcarlar ve kendilerini unuturlar. Onlar gibi olmaktan sizi menederim. Acele ediniz, acele! Kurtuluşa koşunuz, kurtuluşa! Zira sizin peşinizde öyle hasis bir takipçi var ki defterinizi pek çabuk dürer. O da ölümdür.

******

من وصايا عمر رضي الله عنهHz. Ömer’in Tavsiyeleri

32. – Ebu Yusuf dedi ki: Ebu Bekr b. Abdullah el-Hüzelî, Hasan-ı Basrî’den naklen şöyle anlattı: Bir adam geldi, Hz. Ömer’e 

: اتق الله يا عمر "وأكثر عليه"“Allah’tan kork ey Ömer”, dedi ve sözünü uzattı. Bunun üzerine orada bulunan birisi adama, 

اسكت فقد أكثرت على أمير المؤمنين.“Sus! Emîrü’l-mü’minin’e karşı fazla konuştun” dedi. Ömer şöyle dedi:

دع$$ه، ال خي$$ر فيهم إن لم يقولوه$$ا لن$$ا، وال خي$$رفينا إن لم نقبل. وأوشك أن يرد على قائلها.

Bırak onu konuşsun. Eğer onlar bize öyle söylemezlerse onlarda hayır yoktur. Eğer biz onların doğru sözlerini kabul etmezsek bizde hayır yoktur. Nerede ise konuşana cevap verecekti.

******

33. – Ebu Yusuf dedi ki: Ubeydullah b. Ebî Humeyd, Ebu’l-Müleyh b. Ebî Üsâme el-Huzeli’den şöyle nakleder: Hz. Ömer irad ettiği bir hutbesinde şöyle buyurdu:

23

يحة ب$$الغيب أيه$$ا الناس إن لن$$ا عليكم ح$$ق النص$$ع$$اء إنه ليس من والمعون$$ة على الخي$$ر. أيه$$ا الر حلم أحب إلى الله وال أعم نفع5$$$ا من حلم إم$$$ام

ورفقه، Ey insanlar! Bizim sizin üzerinizde gayb, yani iman, esaslarıyla nasihat etmek, hayra yardımcı olmak hakkımız vardır. Ey idareciler! Biliniz ki Allah katında imamın, yani idarecinin, yumuşaklık ve şefkatinden daha sevgili ve faydası daha umumî bir vasıf yoktur.

ا من رر5 وليس من جه$$ل أبغض إلى الله وأعم ض$$ جهل إمام وخرقه، وإنه من يأخ$$ذ بالعافي$$ة فيم$$ا

بين ظهرانيه يعط العافية من فوقه.Yine Allah katında imamın cehalet ve bunaklığından daha sevimsiz ve daha zararlı bir vasıf yoktur. Biliniz ki her kim emri ve idaresi altında bulunanları iyilik ve afiyet ile tutarsa ondan daha fazlası kendine verilir.

******

34. – Ebu Yusuf dedi ki: Davud b. Ebi Hind, Âmir’den şöyle nakletti: İbni Abbas dedi, ki sûikast yapıldığı sırada Hz. Ömer’in yanına girdim, kendisine şöyle dedim:

ر لمت حين كف$$ أبشر بالجنة يا أمير المؤمنين أس$$لى الله علي$$ه ول الله ص$$ الناس، وجاهدت مع رس$$ وسلم حين خذله الناس، وقبض رسول الله صلى الله عليه وسلم وهو عنك راض، ولم يختل$$ف في

خالفتك اثنان، وقتلت شهيد5ا؛Ey Mü’minlerin Emiri! Cenneti müjdelerim. Çünkü sen insanların küfrettikleri anda Müslüman oldun. İnsanların kötü muamelelerine rağmen Rasûlullah’la cihad ettin. Rasulullah senden razı olarak hayata gözlerini yumdu. Halifeliğin esnasında hiç kimse ihtilafa düşmedi. Nihayet şehit olarak can veriyorsun.

. فأعدت عليه؛ فقال عمر: فقال: أعد عليBana “sözlerini tekrarla” dedi. Ben de tekrarladım. O zaman şöyle buyurdu:

والله الذي ال إله غي$$ره ل$$و أن م$$ا في األرض منصفراء وبيضاء لي الفتديت به من هول المطلع.

Kendinden başka ilah bulunmayan Allah’a yemin ederim ki, eğer yeryüzünde, beyaz, siyah ne varsa hepsi bana verilmiş olsaydı arz gününün korkusundan dolayı onların hepsini feda ederdim.

******

35. – Ebu Yusuf dedi ki: Hocalarımdan bazısı, Abdulmelik b. Müslim, Osman b. Atâ el-Külâî ve babası tarîkiyle şöyle dediler: Hz. Ömer bir hutbesinde Allah’a hamd u sena ettikten sonra şöyle dedi:

24

يكم بتق$$وى الله الذي يبقى ا بع$$د ف$$إني أوص$$ "أمع أولي$$اؤه، واه، الذي بطاعت$$ه ينتف$$ ويهلك من س$$ر أع$$داؤه؛ فإنه ليس لهال$$ك هل$$ك يته يض$$ وبمعص$$د ضاللة حسبها هد5ى، وال في ترك معذرة في تعم

حق حسبه ضاللة5، Amma ba’dü. Kendisi bâki, gayrisi fâni olan Allah’ın azabından korkup rahmetinden ümitvâr olmanızı tavsiye ederim. Öyle Allah ki, O’na itaatle sevgili kulları faydalanır, isyan etmekle de düşmanları zarar görür. Mâlûm ola ki helak olmuş bir kimse için hidayet zannıyla bilerek yaptığı bir dalalette mazeret yoktur. Keza dalalet sanıp terk ettiği bir hakta da mazeret yoktur.

دهم اعي من رعيت$$ه تعه د ال$$ر وإن أح$$ق م$$ا تعه بالذي لله عليهم في وظائف دينهم الذي ه$$داهم الله له؛ وإنما علينا أن نأمركم بما أمركم الله ب$$ها نه$$اكم الله عن$$ه من من طاعته وأن ننه$$اكم عميته، وأن نقيم أم$$ر الله في ق$$ريب الناس معص$$

وبعيدهم وال نبالي على من كان الحق.Şüphesiz idarecinin idaresi altında bulunandan taahhüt ettiği şeylerin en fazla hak olanı, Allah’ın onları hidayet ettiği dinî vazifelerinde Allah hakkı olarak üzerlerine terettüb eden şeyleri onlara karşı ifa etmesidir. Bizim üzerimize düşen vazife; Allah’ın yapılmasını emrettiği taatlarıyla size emretmemiz ve vasiyet olarak size yasakladıklarını yasaklamamız, yakın – uzak herkes hakkında Allah’ın emirlerini tatbik etmemiz, haktan gayrıya değer vermememizdir.

روط5ا، الة وجع$$ل له$$ا ش$$ أال وإن الله ف$$رض الص$$ك$$$وع وع والر وء والخش$$$ روطها: الوض$$$ فمن ش$$$جود.واعلم$$وا أيه$$ا الناس أن الطم$$ع وأن والس$$وء. اليأس غن5ى، وفي العزلة راحة من خلطاء الس واعلموا أنه من لم يرض عن الله فيم$$ا أك$$ره من

قضائه لم يؤد إليه فيما يحب كنه شكره.Biliniz ki; Allah namazı farz kılmış ve ona bir takım şartlar koymuştur. Meselâ abdest, huşu, rükû ve sücûd namazın şartlarındandır. Ey insanlar biliniz ki; tamah fakirlik, kanaat zenginliktir. Kötü kimselere karışmaktansa uzlete çekilmekte rahat vardır. Biliniz ki; hoşuna gitmeyen hususlarda Allah’ın kaza ve kaderine rıza göstermeyen kimse, sevdiği hususlarda da tam mânasıyla Allah’a şükrünü eda etmiş sayılmaz.

واعلم$$وا أن لله عب$$اد5ا يميت$$ون الباط$$ل بهج$$ره ويحي$$ون الح$$ق ب$$ذكره رغب$$وا فرغب$$وا ورهب$$واروا من اليقين فرهبوا، أن خافوا فال يأمنوا، أبص$$هم وا بم$ا لم يزايل$$وا. أخلص$$ ما لم يع$$اينوا فخلص$$

25

الخ$$$وف فهج$$$روا م$$$ا ينقط$$$ع عنهم لم$$$ا يبقىعليهم، الحياة عليهم نعمة والموت لهم كرامة.

Biliniz ki; Allah’ın birtakım kulları vardır. Onlar bâtılı, terk etmek suretiyle öldürürler, zikretmek ve yapmak suretiyle de hakkı ihya ederler. Onlar rağbet ettirildiler de rağbet ettiler. Korkutuldular da korktular. Eğer onlar korkarlarsa emin olmazlar, imana taalluk ettiği için göremediklerini görürler, ayrılamadıkları şeylere ihlâsla bağlanırlar. Korku onları ihlâslı kişiler kılmıştır. Bu sebeple, kendilerinden ayrılacak olan fâniyi bırakıp, devamlı olan bakiye sarıldılar. Hayat onlar hakkında bir nimet, ölüm de bir ikramdır.

******

36. – Ebu Yusuf dedi ki: İsmail b. Ebi Hâlid, Zebid el-Eyyâmî’den şöyle nakletti: Hz. Ömer vasiyetinde şöyle buyurdu:

يه "أوصي الخليفة من بع$$دي بتق$$وى الله، وأوص$$هم لين أن يع$$$$$$رف لهم حق بالمه$$$$$$اجرين األوار الذين تب$$وءوا ال$$دار وكرامتهم، وأوصيه باألنص$$ واإليمان من قبل أن يقبل من محسنهم ويتجاوز

عن مسيئهم، Benden sonra gelecek halifeye, Allah’tan korkmasını tavsiye ederim. Ona ilk muhacirleri, kendilerine ait olan haklarını, izzet, şeref ve değerlerini tanımasını da tavsiye ederim. Önceden evi ve imanı hazırlamış olan Ensar’ı da tavsiye ederim ki, onların güzel iş yapanlarından işini kabul etmesini, kötü iş yapanlarını da affetmesini vasiyet ediyorum.

وأوصيه بأهل األمصار؛ فإنهم ردء اإلسالم وغيظلهم العدو وجباة الم$$ال، أن ال يأخ$$ذ منهم إال فض$$ن رض5ى منهم، وأوصيه باألعراب، فإنهم أصل عمي الم، أن يأخ$$ذ من حواش$$ الع$$رب وم$$ادة اإلس$$ة الله يه بذم رائهم، وأوص$$ أموالهم فيرد على فق$$ي لهم ة رسوله صلى الله عليه وسلم أن يوف وذم بعهدهم، وأن يقاتل من ورائهم، وال يكلفوا فوق

طاقتهم".Şehirlerde yaşayan halkı da tavsiye ederim. Çünkü onlar, İslâm’ın yardımcıları, düşmanın hedefi ve devlet için mal toplayıcılardır. Onlardan, ancak gönül rızalarıyla mallarının fazlasını alsın. A’râbileri (yani taşra halkını) da tavsiye ederim. Çünkü onlar Arabın aslı ve İslam’ın maddesidirler. Onların fazla mallarını alsın fakirlerine versin. Allah ve Rasulü’nün ahdini de tavsiye ederim. Allah ve Rasulü’nün ahitlerini insanlara tam olarak tatbik etsin. Onların peşinde savaşsın. Halka, güçlerinin üzerinde yükler yüklemesin.

******

26

37. – Ebu Yusuf dedi ki: Said b. Ebi Arûbe, Katâde, Sâlim b. Ebi’l-Ca’d ve Mi’dan b. Ebi Talha el-Ya’murî’den naklen şöyle der: Hz. Ömer bir cuma günü bir hutbe irad ederek Allah’a hamd-u senâ edip Allah Rasulünü ve Hz. Ebu Bekr’i andıktan sonra şöyle buyurdu:

اللهم إني أشهدك على أمراء األمصار فإني إنم$$الى نة نبيهم ص$$ بعثتهم ليعلم$$وا الناس دينهم وس$$موا فيهم في$$أهم ويع$$دلوا الله عليه وسلم، ويقس

. عليهم؛ فمن أشكل عليه شيء رفعه إليEy Allah’ım! Şehirleri idare eden valilere seni şahit kılıyorum. Çünkü ben onları ancak insanlara dinlerinden ve peygamberin sünnetlerinden bilmediklerini öğretmeleri, toplanan vergileri onlar arasında taksim etmeleri, insanlar arasında adaletle hükmetmeleri için gönderdim. Bir müşkil ile karşılaşan olursa müşkülünü bana ulaştırmasını emrettim.

******

38. – Ebu Yusuf dedi ki: Abdullah b. Ali, ez-Zûhri’den şöyle nakleder: Hz. Ömer’e bir adam geldi ve şöyle dedi:

يا أمير المؤمنين ال أبالي في الله لومة الئم خي$رلي، أم أقبل على نفسي؟

Ey müminlerin emiri! Benim için, Allah hakkında hiç bir kötüleyicinin kötülemesine aldırmadan vazife yapmak mı daha hayırlıdır, yoksa kendi işime bakmak mı?

Hz. Ömer şöyle cevap verdi:

ا من ولي من أمر المؤمنين شيئ5ا فال يخف في أما من ذل$$ك فليقب$$ل الله لومة الئم، ومن كان خل$$و5

على نفسه ولينصح لولي أمره.Halife tarafından verilmiş bir vazifesi olana gelince, o kimse Allah hakkında hiç bir kötüleyicinin kötülemesine aldırmasın. Böyle bir vazifesi olmayan ise kendi işine baksın ve idareciye nasihat etsin.

******

39. – Ebu Yusuf dedi ki: Abdullah b. Ali, ez-Zühri’den naklen şöyle der: Hz. Ömer şöyle dedi:

ال تعترض فيما ال يعنيك، واعتزل عدوك، واحتفظوم ال من خليل$$ك إال األمين ف$$إن األمين من الق$$اجر فيعلم$$ك من حب الف$$ يء. وال تص$$ يعادل$$ه ش$$ك. واستشر في أم$$رك فجوره. وال تفش إليه سر

الذين يخشون الله.Seni ilgilendirmeyen işlere karışma. Düşmanından uzak ol. Emin olanı hariç, dostundan kendini koru yani sırlarını açma. Çünkü emin bir insana hiç bir şey denk olamaz. Kötü ahlâklı kimse ile arkadaşlık etme, aksi halde kötülüklerinden pek

27

çoğunu sana telkin eder. Böylesine sırlarını da ifşa etme. İşlerinde Allah’tan korkanlarla istişare et.

******

40. – Ebu Yusuf dedi ki: İsmail b. Hâlid, Said b. Ebi Bürde’den şöyle nakleder: Hz. Ömer, Ebû Musa el-Eş’ari’ye şöyle yazdı:

عاة عند الله من سعدت به ا بعد، فإن أسعد الر أمعاة من شقيت ب$$ه رعيت$$ه. رعيته، وإن أشقى الرال$$ك فيك$$ون مثل$$ك عن$$د وإياك أن تزيغ فتزي$$غ عمرة من األرض الله مث$ل البهيم$ة نظ$رت إلى خض$$من؛ وإنم$$ا حتفه$$ا فرتعت فيها تبتغي ب$$ذلك الس$$

الم. في سمنها. والسAmma ba’dü, Allah katında çobanların (idarecilerin) en mesudu, vücudu ile güttükleri saadete eren kimsedir. Çobanların en kötüsü ise, güttüklerinin şekavetine sebep olandır. Kötülük etmekten ve dalalete düşmekten son derece sakın. Aksi halde emrinde çalıştırdıkların da kötülüğe dalarlar. O zaman senin Allah yanındaki durumun, tıpkı yerin yeşil kısımlarına bakıp, beslenmeyi ve yağlanmayı isteyen ve oradan otlayan hayvanın durumu gibi olur. Halbuki onun ölümü semizliğine bağlıdır. Selâmlar.

******

41. – Ebu Yusuf dedi ki: Mis’ar, Hz. Ömer’den naklen şöyle anlattı: Hz. Ömer buyurdu:

انع، ارع، وال يص$$ ال يقيم أم$$ر الله إال رج$$ل ال يض$$ وال يتبع المط$$امع. وال يقيم أم$$ر الله إال رج$$ل ال

ينتقص غربه، وال يكظم في الحق على حزبه.Allah’ın emrini ancak başkasına boyun eğmeyen, yumuşaklık göstermeyen, tamahkâr olmayan kimse ikame eder. Yine Allah’ın emrini ancak, hiddeti eksilmeyen, hak uğrunda kendi partisine mensup (taraftarı) olanlara karşı öfkesini yutmayan, doğru söyleyen kimse tatbik eder.

******

من آثار عثمان رضي الله عنه في النصيحةHz. Osman’ın Nasihatlerinden Örnekler

42. – Ebu Yusuf dedi ki: Bazı hocalarımız Osman b. Affan’ın mevlâsı Hâni’den şöyle naklettiler: Hz. Osman bir kabrin yanında durunca sakalını ıslatıncaya kadar ağlardı. Ona denildi ki;

تذكر الجنة والنار وال تبكي؛ وتبكي من هذا؟“Cennet ve cehennemi anar, bu kadar ağlamazsın da burada neden ağlarsın?”

Cevaben dedi ki:

28

لم ق$$ال: لى الله علي$$ه وس$$ ول الله ص$$ إن رس$$ "القبر أول منزل من منازل اآلخرة فإن نجا من$$هر من$$ه؛ وإن لم ينج من$$ه فم$$ا بع$$ده فما بعده أيس$$

أشد منه".Rasulullah şöyle buyurdular: “Kabir, âhiret menzillerinin ilkidir. Kişi buradan kurtulursa, ondan sonrakiler daha kolaydır. Burada kurtuluşa ermezse, ilerdekiler daha zordur”.

Rasulullah diğer hadîslerinde de şöyle buyurdular:

ا إال والقبر أفظع منه". "ما رأيت منظر5“Kabirdeki manzaradan daha korkunç bir manzara görmedim”.

******

من مواعظ علي رضي الله عنه:Hz. Ali’nin Ö ğütlerinden

43. – Ebu Yusuf dedi ki: Ebu Hanife’den şöyle dinledim: Hz. Ali, halife seçilen Ömer’e şöyle hitap etti:

احبك ف$$$$ارقع القميص، إن أردت أن تلح$$$$ق ص$$$$، ف النع$$$ل، وارف$$$ع الخ$$$ف ونكس اإلزار واخص$$$

بع. ر األمل، وكل دون الش وقصEğer arkadaşına katılmak, ona yetişmek istersen, gömleği yama, elbiseyi çevir, ayakkabıyı ve mestini tamir et, tûl-u emelden vazgeç, doyuncaya kadar yeme.

******

44. – Ebu Yusuf dedi ki: Hocalarımızdan bazısı, Atâ b. Ebî Rebâh’tan şöyle naklettiler:

ي الله عن$$ه إذا بعث أن علي بن أبي ط$$الب رض$$سرية5 ولى أمرها رجال5 ثم قال له:

Hz. Ali bir müfreze gönderdiği vakit başına bir adam tayin eder, sonra ona şöyle derdi:

أوصيك بتق$$وى الله الذي ال ب$$د ل$$ك من لقائه وال منتهى ل$$ك دون$$ه، وه$$و يمل$$ك ال$$دنيا واآلخ$$رة.ب$$ك إلى وعليك بالذي بعثت له، وعلي$$ك بالذي يقرا من الدنيا. الله عز وجل فإن فيما عند الله خلف5

Sonunda mutlaka karşılaşacak olduğun Allah’tan korkmanı tavsiye ederim. Senin için Allah’tan gayrı son durak yoktur. O, hem dünyaya, hem de ahirete maliktir. Edası için gönderildiğin vazifeye sarıl. Seni Allah’a yaklaştıracak olana yapış. Çünkü dünyada yapıp da bıraktıklarımı, Allah’ın yanına vardığında hazır bulacaksın.

29

******

45- Ebu Yusuf dedi ki: İsmail b. İbrahim el-Bicelî, Abdülmelik b. Umeyr’den nakletti: Sakif’ten biri bana anlattı ve dedi ki: Hz. Ali, beni Abkarâ’ya vali tayin etti ve Abkarâ halkı da yanımda iken bana şöyle dedi:

توفي م$$ا عليهم من الخ$$راج. وإياك انظ$$ر أن تس$$يء وإياك أن ي$$روا من$$ك ص لهم في ش$$ أن ت$$رخا، ثم قال: رح إلي عند الظهر، ف$$رحت إلي$$ه ضعف5

عند الظهر فقال لي: Onların mükellef bulundukları vergiyi tam olarak almağa bak. Herhangi bir hususta onlara ruhsat vermekten şiddetle kaçın. Sakın sen de bir zaafiyet görmesinler. Sonra “öğle vaktinde bana gel” dedi.

Öğle vaktinde yanına vardım. O zaman da şöyle dedi:

إنما أوصيتك بالذي أوصيتك به قدام أه$$ل عمل$$ك ألنهم ق$$$وم خ$$$دع، انظ$$$ر إذا ق$$$دمت عليهم فالا، وال رزق5$$$ا يف5 تاء وال ص$$$ وة ش$$$ تبيعن لهم كس$$$

يأكلونه، وال دابة5 يعملون عليها، Valisi bulunduğun halkın önünde sana söylediklerimi söyledim, çünkü onlar hilekâr bir kavimdir. Onların başına geçtiğin zaman vaziyete bak. Kış veya yaz, onlara ait bir elbiseyi, yemekte oldukları bir rızkı, taşıt olarak kullandıkları bir hayvanı alıp satma.

وط5ا واح$$د5ا في درهم، ربن أح$$د5ا منهم س$$ وال تض$$ وال تقم$$$ه على رجل$$$ه في طلب درهم، وال تب$$$عا في شيء من الخراج؛ فإنا إنم$$ا ألحد منهم عرض5

أمرنا أن نأخذ منهم العفو. Bir para yüzünden onların hiçbirini kırbaçlama. Yine bir para sebebiyle ayakta da bekletme. Vergi olarak aldıklarından, onlara bir mal satma. Biz ancak onlardan affı kabul etmekle emrolunduk.

ف$$إن أنت خ$$الفت م$$ا أمرت$$ك ب$$ه يأخ$$ذك الله ب$$ه دوني وإن بلغني عن$$ك خالف ذل$$ك عزلت$$ك. ق$$ال قلت إذن أرجع إليك كما خرجت من عندك. ق$$ال: وإن رجعت كما خ$$رجت. ق$$ال ف$$انطلقت فعملت بالذي أمرني به، فرجعت ولم أنتقص من الخ$$راج

شيئ5ا.Eğer sen, emirlerime muhalefet edersen Allah benim yerime seni yakalar. Eğer emrettiklerime muhalif bir hareketin bana ulaşırsa seni azlederim. Ben de dedim ki; o halde senin yanından çıktığım gibi sana dönerim. O da, benim yanımdan çıktığın gibi dönsen dahi öyle yap, dedi. Oradan ayrılıp gittim. Bana emrettiklerini aynen yaptım. Vergilerden hiçbir şey noksanlaştırmadan geri döndüm.

30

******

اشدين من سيرة خامس الخلفاء الرBe şinci Raşit Halifenin Hayatından Örnekler

46. – Ebu Yusuf dedi ki: Hocalarımdan bazısı Muhammed b. Ka’b el-Kurazî’den naklen bana şöyle anlattılar: el-Kurazî dedi ki:

ا استخلف عمر بن عبد العزيز رضي الله تعالى لمدمت علي$ه، ق$$ال عنه بعث إلي وأن$ا بالمدين$ة فق$رف ا ال أص$$$ ا دخلت علي$$$ه جعلت إلي$$$ه نظ$$$ر5 فلم

ب5ا؛ فقال: نظري عنه تعجÖmer b. Abdülaziz Halife olunca, Medine’de bulunduğum sırada bana haber gönderdi. Huzuruna vardım. Yanına girince, hayret içinde kalarak gözümü ayırmadan bakmaya başladım. Bunun üzerine bana dedi ki;

ا م$$ا كنت تنظ$$ره يا ابن كعب إنك لتنظر إلي نظر5إلي قبل.

Ey İbni Ka’b! Sen bana, daha önce bakmadığın bir bakışla bakıyorsun.

ب5ا قلت: تعجBen de «Hayretimden dolayı» dedim.

قال: وما عجبك؟Nedir hayretin? dedi.

ا قلت: ما حال من لونك، ونحل من جسمك، وعف$$من شعرك،

Dedim ki; “Değişmiş olan rengine, incelmiş, zayıflamış olan cismine, dökülmüş olan saçma hayret ettim.”

Dedi ki,

قال: فكيف ل$$و رأيتني بع$$د ثالث، وق$$د دليت فيال ، وس$$ الت ح$$دقتاي على وجنتي رتي، وس$$ حف$$

ا؛ لكنت لي أشد نكرة5! منخراي صديد5ا ودم5“Öyle mi! Eğer sen üç zaman sonra, çukuruma atılmış, gözlerim yanaklarım üzerine sarkmış, burnumdan kan ve irin akmış olduğu halde beni görmüş olsaydın benden daha çok ürkecektin.”

******

47. – Ebu Yusuf dedi ki: Şeyhlerimden bazısı Ömer b Zerr yoluyla şöyle dediler:

31

ة عمر بن عب$$د العزي$$ز إال رد المظ$$الم لم تكن هموالقسم في الناس.

Ömer b. Abdülaziz’in bütün gayreti, haksızlıkları gidermek ve insanlara mal taksim etmekten ibaret idi.

******

48. – Ebu Yusuf dedi ki: Şam ehlinden bir hocam bana şöyle dedi:

هرين ا استخلف عم$$ر بن عب$$د العزي$$ز مكث ش$$ لم مقبال5 على بثه وحزن$$ه لم$$ا ابتلي ب$$ه من أم$$ور الناس. ثم أخ$$$$ذ في النظ$$$$ر في أم$$$$ورهم وردد ه بالناس أش$$ المظالم إلى أهله$$ا، حتى ك$$ان همى ه، فعم$$ل ب$$ذلك حتى انقض$$ ه بأمر نفس$$ من هم

أجله رحمه الله تعالى.Ömer b. Abdülaziz Halife tayin edilince, halkın işlerinden yüklendiği mesuliyet sebebiyle iki ay üzüntü ve keder içinde kaldı. Sonra millet ve memleket işlerine nazar etti. Hakları sahiplerine iade etti. O derece ki, kendini ihmal ediyordu. Ölünceye kadar bu minval üzerine devam etti.

ونه$$ا ا هل$$ك ج$$اء الفقه$$اء إلى زوجت$$ه يعز فلميب به$$ا أه$$ل يبة التي أص$$ وي$$ذكرون عظم المص$$

اإلسالم لموته؛ Vefat edince devrin âlimleri taziye etmek üzere hanımına geldiler, ölümüyle Müslümanların ne kadar büyük bir kayba uğradıklarını, kederlerinin sonsuz olduğunu belirttiler.

Sonra hanımına şöyle dediler:

جل أهله. أخبرينا عنه، فإن أعلم الناس بالر“Bize onun hakkında bilgi ver, zira erkeği en fazla tanıyan zevcesidir”

Hanımı şöyle anlattı:

ا، ولكن يام5 الة5 وال ص$$ والله م$$ا ك$$ان ب$$أكثركم ص$$د خوف5$$ا لله من والله م$$ا رأيت عب$$د5ا لله ك$$ان أش$$ه غ بدن$$ه ونفس$$ عم$$ر. ك$$ان رحم$$ه الله ق$$د ف$$رى - للناس؛ فكان يقعد لحوائجهم يومه فإذا أمس$$ى وعليه بقية من حوائجهم- وصله بليلت$ه؛ فأمس$$باح ق$$د ا وقد ف$$رغ من ح$$وائجهم ف$$دعا بمص$$ يوم5لى ركعتين ثم بح ب$$ه من مال$$ه، ثم ص$$ كان يستص$$يل دموع$$ه على أقعى واضع5ا ي$$ده تحت ذقن$$ه تس$$

32

بح خ$$ده، فلم ي$$زل ك$$ذلك حتى ب$$رق الفج$$ر فأص$$ا. فقلت له: صائم5

Vallahi o, sizden daha fazla namaz kılan, oruç tutan bir kimse değildi. Lâkin ben onun kadar Allah’tan korkan, Allah korkusuyla titreyen birisini görmedim. Merhum, cismini ve ruhunu insanlar uğrunda tüketti. Halkın ihtiyaçlarını gidermek için bütün gün vazifesi başında kalırdı. Akşam olur da bazı kimselerin işi bitmezse gece de devam ederdi.

Bir gece halkın ihtiyaçlarını bitirmiş olduğu halde geceledi. Kendi şahsî malından olan kandili istedi. Sonra iki rekât namaz kıldı. Sonra elini çenesine dayayarak oturdu. Gözyaşları yanaklarından akıyordu. Sabaha kadar bu şekilde ağladı. Şafak sökünce oruca niyet etti. Ona dedim ki,

يء م$$ا ك$$ان من$$ك م$$ا رأيت يا أمير المؤمنين، لش$$الليلة؟

Ey Müminlerin Emiri! Sende bir şey var, ben seni bu geceki gibi hiç görmedim. Bana cevab verdi:

ة أج$$$ل، إني ق$$$د وج$$$دتني وليت أم$$ر ه$$ذه األمائع، أسودها وأحمرها فذكرت الغريب القانع الض$$باههم ير المقه$$ور وأش$$ والفقير المحتاج، واألس$$ في أطراف األرض؛ فعلمت أن الله تعالى سألنيلم حجيجي د5ا صلى الله عليه وس$$ عنهم، وأن محم فيهم؛ فخفت أن ال يثبت لي عن$$د الله ع$$ذر، والة5، لم حج لى الله علي$$ه وس$$ د ص$$ يقوم لي مع محم

فخفت على نفسي.Evet düşündüm ki, ben bu milletin siyahına beyazına Halife oldum. Garib, kanaatkâr, kendi haline terkedilmiş biçareleri, fakirleri, muhtaçları, zorla tutulan esirleri, memleketin dört bucağındaki nice kederlileri hatırladım. Anladım ki, Allah onların hepsinin hesabını benden soracak. Muhammed Mustafa da onların lehine, benim aleyhime şahadet edecek. Bu sebeple Allah yanında mazur görülmemekten, Peygamberin aleyhimde şehadet etmesinden korktum. Böylece kendimin ne olacağını düşündüm.

ووالله إن ك$$$ان عم$$$ر ليك$$$ون في المك$$$ان الذييء جل مع أهله في$$ذكر الش$$ ينتهي إليه سرور الرفور طرب العص$$ من أمر الله؛ فيضطرب كم$$ا يض$$ع بك$$اؤه حتى أط$$رح قد وقع في الم$$اء، ثم يرتف$$ اللح$$اف عني وعن$$ه رحم$$ة5 ل$$ه، ثم ق$$الت: والله لوددت لو كان بيننا وبين هذه اإلمارة بعد م$$ا بين

المشرقين.

33

Vallahi Ömer öyle bir insandı ki, ehliyle eğlendiği bir sırada Allah’ın emrini hatırlasa, suya düşen serçe gibi çırpınır, ıztırap çekerdi. Sonra ağlaması artar, ahu enini yükselirdi. Ona acıyarak üzerimizden yorganı atardım. Sonra hanımı ilâve etti: Bizimle Halifelik arasında doğu ile batı arasındaki kadar bir uzaklık olmasını ne kadar arzulardım.

******

49. – Ebu Yusuf dedi ki: Küfeli hocalarımdan bazısı bana şöyle anlattılar:

رأيت عم$$ر بن عب$$د العزي$$ز بالمدين$$ة وه$$و منا، ومن أخيلهم ا، وأطيبهم ريح5 أحسن الناس لباس5ي في مشيته، ثم رأيته بعد أن ولي الخالفة يمش$$ية هب$$ان. ق$$ال: فمن ح$$دثك أن المش$$ ية الر مش$$

سجية5 فال تصدقه بعد عمر بن عبد العزيز.Ömer b. Abdülaziz’i Medine’de gördük. O, insanların en güzel giyineni, en güzel kokular sürüneni, gururla yürüyeni idi. Sonra onu Halife olunca da gördük. Ruhbanlar gibi yürüyordu. Herkim sana, yürüyüş bir seciyyedir, derse Ömer b. Abdulaziz’den sonra, artık sen onu tasdik etme.

******

50. – Ebu Yusuf dedi ki: Bazı hocalarım, İsmail b. Ebî Hakîm’den şöyle naklettiler: Bir gün Ömer b. Abdülaziz öfkelendi. Kendisi öfkeli bir kimse idi. Oğlu Abdülmelik de orada idi. Öfkesi zail olunca, oğlu şöyle dedi:

ي$$ا أم$$ير الم$$ؤمنين في ق$$در نعم$$ة الله عن$$دكك من أم$$ر وموضعك الذي وضعك الله به وم$$ا والب م$$ا أرى؟ ق$$ال: كي$$ف عباده أن يبل$$غ ب$$ك الغض$$ال ل$$ه عم$$ر: أم$$ا قلت؟ فأع$$اد علي$$ه كالم$$ه؛ فق$$ب أنت ي$ا عب$د المل$ك؟ ق$ال: م$ا يغني عني تغض$ جوفي إن لم أرد الغضب فيه حتى ال يظه$$ر من$$ه

شيء.Ey mü’minlerin emiri! Senin gibi Allah’ın nimetine nail kıldığı, kadrini ve mevkisini yücelttiği, kulların işine emir tayin ettiği bir kimseden bu gördüğümüz öfkenin sudûruna şaştım. Ömer b. Abdülaziz, ne söyledin, dedi. Oğlu, sözlerini tekrarladı. Ona dedi ki, Ey Abdülmelik sen öfkelenmez misin? Oğlu şöyle cevap verdi: Eğer ben öfkemi içimde tutmazsam, o zaman benim içimin bana faydası nedir? Bir alâmeti dahi görünmeyecek şekilde öfkemi içimde saklarım.

34