HISTORI

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIVVVVViti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:iti II - Nr:47 E diel, 2 dhjetor 2012E diel, 2 dhjetor 2012E diel, 2 dhjetor 2012E diel, 2 dhjetor 2012E diel, 2 dhjetor 2012

NE 1934 MIRASH IVNE 1934 MIRASH IVNE 1934 MIRASH IVNE 1934 MIRASH IVNE 1934 MIRASH IVANAJ I KERKONTE HOLLESI ANAJ I KERKONTE HOLLESI ANAJ I KERKONTE HOLLESI ANAJ I KERKONTE HOLLESI ANAJ I KERKONTE HOLLESI MBI NGRITJEN E FLAMURIT NE VLOREMBI NGRITJEN E FLAMURIT NE VLOREMBI NGRITJEN E FLAMURIT NE VLOREMBI NGRITJEN E FLAMURIT NE VLOREMBI NGRITJEN E FLAMURIT NE VLORE

KUJTIMET E LEF NOSITÇfarë dëshmish la për flamurin e PavarësisëÇfarë dëshmish la për flamurin e PavarësisëÇfarë dëshmish la për flamurin e PavarësisëÇfarë dëshmish la për flamurin e PavarësisëÇfarë dëshmish la për flamurin e Pavarësisë

E-mail:E-mail:E-mail:E-mail:E-mail: rilindasi@gmail.com

Na ndiqniedhe

onlinewww.shqiptarja.com

Suplementi i së dielës te SHQIPTARJA.com

Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore:Kryeredaktore: Admirina PEÇI

Ishte 23 nëntor i vitit 1912, kurLef Nosi së bashku me Mid'hatFrashërin e Shefqet Dainë pasi

morën mandatin për të përfaqë-suar Elbasanin në Kuvendin eVlorës, nisën rrugëtimin e tyre nëdrejtim të qytetit bregdetar, kupritej të ngrihej flamuri kombëtar.Së bashku me ta udhëtonin edhepërfaqësuesit e Kosovës, Sali Gju-ka e Bedri Pejani. Pasi fjetën njënatë në Godolesh në çifligun eDhimitër Dashit vazhduanudhëtimin e tyre pa e ditur se nëlundrën e Petovës, historia do t'ikishte rezervuar një surprizë:takimin me Ismail Qemalin. Qënga ky moment delegatët e El-basanit dhe të Kosovës do t'i bash-këngjiteshin karvanit të tij drejtVlorës. Qemal Karaosmani, njëtjetër delegat i Elbasanit, sho-qërues i Ismail Qemalit nga Dur-rësi, në kujtimet e tij të botuaranë gazetën Arbëria në vitin 1936,

do ta përshkruante kështu mo-mentin e mësipërm:

"Po sa mbërritëm tek lundra ePetovës, mbasi në atë kohë nukekzistonin ura nëpër lumenj, utakuam me delegatët e Elbasanitdhe të Kosovës: Lef Nosi, ShefqetDaiu, Mid'hat Frashëri, Salih Gju-ka dhe Bedri Pejani...Kur delegatëte përmendur ishin duke u fjalosurme I. Qemalin, ne që ishim të ar-matosur ca e ca u hodhëm në lun-dra dhe kaluam në anën tjetër tëlumit. Në këtë moment prej buzëssë malit dolën disa gjindarmë dheu drejtuan drejt Plakut që kishtembetur pa kaluar, bashkë me del-egatët e Elbasanit. ...Në të kthye-sen e lundrave për të marrë I. Qe-mal Benë me delegatët e Elbasan-it, vrapuan edhe disa prej nesh qëti vinin në ndihmë, por kur mbër-ritëm në mes të lumit, gjandarëtu avitën dhe u doli përpara LefNosi e u fjalos me ta, pastaj i moridhe i pruri ke I. Qemali që e nderu-an dhe...

DrDrDrDrDr. Ledia Dushku. Ledia Dushku. Ledia Dushku. Ledia Dushku. Ledia Dushku

Mustafa Kruja hyri në historinë shqiptare siMustafa Kruja hyri në historinë shqiptare siMustafa Kruja hyri në historinë shqiptare siMustafa Kruja hyri në historinë shqiptare siMustafa Kruja hyri në historinë shqiptare sinjë emër i vyer për të mbetur në tënjë emër i vyer për të mbetur në tënjë emër i vyer për të mbetur në tënjë emër i vyer për të mbetur në tënjë emër i vyer për të mbetur në të

pavarësisht ndodhive të kohës. Jeta e tij ështëpavarësisht ndodhive të kohës. Jeta e tij ështëpavarësisht ndodhive të kohës. Jeta e tij ështëpavarësisht ndodhive të kohës. Jeta e tij ështëpavarësisht ndodhive të kohës. Jeta e tij ështëintensive me veprimtari atdhetare e politike eintensive me veprimtari atdhetare e politike eintensive me veprimtari atdhetare e politike eintensive me veprimtari atdhetare e politike eintensive me veprimtari atdhetare e politike e

njëherazi dhe si studiues i pasionuarnjëherazi dhe si studiues i pasionuarnjëherazi dhe si studiues i pasionuarnjëherazi dhe si studiues i pasionuarnjëherazi dhe si studiues i pasionuar...............

Mustafa Kruja hyri nëhistorinë shqiptare

si një emër i vyer për tëmbetur në të pavarësishtndodhive të kohës. Aishquhet si atdhetar qyshnë rini në vitet e shkollës,merr pjesë si drejtues nëKryengritjen e Madhe sh-qiptare të vitit 1912 qëparapriu Pavarësinë, për-faqëson Krujën në Vlorë.Jeta e tij është intensiveme veprimtari atdhetare epolitike e njëherazi dhe sistudiues i pasionuar.Mustafa Merlika Krujalindi më 15 mars 1887 nëKrujë. Shkollën fillore ekreu në vendlindje, ndër-sa shkollën e mesme ekreu në Janinë, në gjim-nazin turk të atyshëm ku,në përfundim të studi-

meve, u klasifikua i pari.- Më 1910, pasi fitoikonkursin e pranimit, uregjistrua në universitetinMylkije të Stambollit kupërfundoi studimet përshkencat politike dhe ad-ministrative me rezultatetë shkëlqyera .- 1911, filloi punën si më-sues në gjimnazin e Dur-rësit prej nga largohet përveprimtari atdhetare.Stambolli kërkon ta inter-nojë në Irak.- Më 1912, mori pjesë ak-tive në Kryengritjen emadhe të shqiptarëve kun-dra Perandorisë Osmanedhe ishte koordinator i sajpër Shqipërinë e Mesme.- 28 Nëntor 1912, si dele-gat i Krujës, merr pjesë nëKuvendin e Vlorë nëShpalljen e...

Pse dreqi e mori do tëvazhdojnë të ndodhin

me ne shqiptarët kaqbëma, prej të cilave, tëvjen të pështjellohesh dhetë ngatërrohesh më sëpari me identitetin tonënë histori dhe, mandej meveten në kohësinë kultur-ore të ditëve tona? Dhekur lidhet kjo ofshamë mekrijimtarinë shqiptaremonumentale të shekullitXXI, si dhe drejtëpërdrejtëme imazhin e turpshëmtredimensional, kushtuarAdem Jasharit në Ra-dushë të Maqedonisë,atëherë, ajo ofshama indi-viduale, duhet të kthehetnë një britmë qytetare sh-qiptare, që t'i kujtojë atijqë e ka kryer atë imazh,të shkoj e ta shkulë men-

jëherë e le të mendojë se eka turpruar kombin e sh-qiptarëve në këtë 100vjetor.Mendoj se ky ështënjë apel për politikanëtshqiptar të Maqedonisë, tëcilët kanë pranuar që kypseudo monument të ngri-het në një vend ku banojnëshqiptarë. Për të ngriturnjë monument, vendindhe kohën kur vendosimta ndërtojmë, duhet tëmendohemi shumë mirë.Ata duhet të jenë të njëcilësie të lartë dhe pa asn-jë ekuivok të dyshuar his-torik dhe artistik. A e sho-hin politikanët dheartistët shqiptarë tëMaqedonisë se çfarë pobënë politika dhe admin-istrimi artistik maqedo-nas, për të memorizuar nëShkup, figurat dhe...

Është realizuar nga një mësues i ciklit tëËshtë realizuar nga një mësues i ciklit tëËshtë realizuar nga një mësues i ciklit tëËshtë realizuar nga një mësues i ciklit tëËshtë realizuar nga një mësues i ciklit tëulët në tetovë. Thirrja: Të hiqet sa mëulët në tetovë. Thirrja: Të hiqet sa mëulët në tetovë. Thirrja: Të hiqet sa mëulët në tetovë. Thirrja: Të hiqet sa mëulët në tetovë. Thirrja: Të hiqet sa më

parë dhe një figurë skulpturore apoparë dhe një figurë skulpturore apoparë dhe një figurë skulpturore apoparë dhe një figurë skulpturore apoparë dhe një figurë skulpturore apoimazh dinjitoz t`i kushtohet imazh dinjitoz t`i kushtohet imazh dinjitoz t`i kushtohet imazh dinjitoz t`i kushtohet imazh dinjitoz t`i kushtohet AdemAdemAdemAdemAdem

Jasharit në Radushë të MaqedonisëJasharit në Radushë të MaqedonisëJasharit në Radushë të MaqedonisëJasharit në Radushë të MaqedonisëJasharit në Radushë të Maqedonisë

"Si depërtuan sllavët"Si depërtuan sllavët"Si depërtuan sllavët"Si depërtuan sllavët"Si depërtuan sllavëtnë zonat shqiptarenë zonat shqiptarenë zonat shqiptarenë zonat shqiptarenë zonat shqiptarenë veri e verilindje"në veri e verilindje"në veri e verilindje"në veri e verilindje"në veri e verilindje"

Pjesa e dytë e dokumentave mbi projektinPjesa e dytë e dokumentave mbi projektinPjesa e dytë e dokumentave mbi projektinPjesa e dytë e dokumentave mbi projektinPjesa e dytë e dokumentave mbi projektine Musolinit . e Musolinit . e Musolinit . e Musolinit . e Musolinit . Autorët e promemorjesAutorët e promemorjesAutorët e promemorjesAutorët e promemorjesAutorët e promemorjessë 1941, tregojnë kufijtë, numrin esë 1941, tregojnë kufijtë, numrin esë 1941, tregojnë kufijtë, numrin esë 1941, tregojnë kufijtë, numrin esë 1941, tregojnë kufijtë, numrin e

banorëve dhe tendencën e sllavëve përbanorëve dhe tendencën e sllavëve përbanorëve dhe tendencën e sllavëve përbanorëve dhe tendencën e sllavëve përbanorëve dhe tendencën e sllavëve përtë depërtuar në zonat shqiptaretë depërtuar në zonat shqiptaretë depërtuar në zonat shqiptaretë depërtuar në zonat shqiptaretë depërtuar në zonat shqiptare

○ ○ ○ ○

faqe 18-19faqe 18-19faqe 18-19faqe 18-19faqe 18-19○ ○ ○ ○

faqe 17faqe 17faqe 17faqe 17faqe 17○ ○ ○ ○

faqe 19-20faqe 19-20faqe 19-20faqe 19-20faqe 19-20

Mustafa MerlikaMustafa MerlikaMustafa MerlikaMustafa MerlikaMustafa MerlikaKruja, portreti i njëKruja, portreti i njëKruja, portreti i njëKruja, portreti i njëKruja, portreti i një

atdhetari dhe studiuesiatdhetari dhe studiuesiatdhetari dhe studiuesiatdhetari dhe studiuesiatdhetari dhe studiuesi

Po San Giorgio Lucano ështënjë fshat me origjinë sh-

qiptare, apo jo? Nëse dëgjonsanxhorxhezët duket se jo: "Nëlidhje me themelimin e San

Lucano: historia, ambienti dhefolklori" (Ed. Montemurro, Mat-era, 1962, pag. 13).Në numrine Rilindasit të 26 gushtit nëlidhje me origjinën shqiptare tëSan Giorgio Lucano, duke iureferuar një të...

○ ○ ○ ○

faqe 16-17faqe 16-17faqe 16-17faqe 16-17faqe 16-17

San Giorgio Lucano, Shën Pali Shqiptar dhe kërcimi i drapëritSan Giorgio Lucano, Shën Pali Shqiptar dhe kërcimi i drapëritSan Giorgio Lucano, Shën Pali Shqiptar dhe kërcimi i drapëritSan Giorgio Lucano, Shën Pali Shqiptar dhe kërcimi i drapëritSan Giorgio Lucano, Shën Pali Shqiptar dhe kërcimi i drapëritGiorgio Lucano dhe emrin e tij,disa mendojnë se fshati ështëthemeluar nga shqiptarët dhe seemri origjinal ishte Minullo. Nukështë e vërtetë!", duket se thotë,gati i mërzitur, Benito Carlomag-no në tekstin e tij "San Giorgio

Nga Nga Nga Nga Nga Aleksandër MeksiAleksandër MeksiAleksandër MeksiAleksandër MeksiAleksandër Meksi

Adem Jashari,Adem Jashari,Adem Jashari,Adem Jashari,Adem Jashari,monumenti në Maqedonimonumenti në Maqedonimonumenti në Maqedonimonumenti në Maqedonimonumenti në Maqedoniqë shpërfytyron heroinqë shpërfytyron heroinqë shpërfytyron heroinqë shpërfytyron heroinqë shpërfytyron heroin

○ ○ ○ ○ ○ ○ ○ ○

vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15vijon në faqen 14-15

Suzana VSuzana VSuzana VSuzana VSuzana Varvarica Kukaarvarica Kukaarvarica Kukaarvarica Kukaarvarica Kuka

Pietro Pietro Pietro Pietro Pietro AbitanteAbitanteAbitanteAbitanteAbitante

Në foto: Lef Nosisi Kryetar iKuvendit dhefaksimile e njëletre dërguar LefNosit ku ikërkohen tëdhëna rrethflamurit që ungrit nga IsmailQemali dhepërgjigjia e tijrreth këtyrepyetjeve

allegato a Basilicata Mezzogiorno inserto di Basilicatanet.it Reg N° 268/1999 Tribunale di Potenza. Editore: Regione Basilicata - Via V. Verrastro - 85100 Potenza. Direttore: Giovanni Rivelli

www.shqiptarja.com E diel, 2 dhjetor 201214

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom MISTERI

HHHHHISTORIAISTORIAISTORIAISTORIAISTORIA EEEEE PLOTËPLOTËPLOTËPLOTËPLOTË

DrDrDrDrDr. Ledia Dushku. Ledia Dushku. Ledia Dushku. Ledia Dushku. Ledia Dushku

vijon nga faqja 13

Në vitin 1929,Në vitin 1929,Në vitin 1929,Në vitin 1929,Në vitin 1929,Këshilli iKëshilli iKëshilli iKëshilli iKëshilli iLartë i Shtetit,Lartë i Shtetit,Lartë i Shtetit,Lartë i Shtetit,Lartë i Shtetit,kërkontekërkontekërkontekërkontekërkontepërkrahjen epërkrahjen epërkrahjen epërkrahjen epërkrahjen eLef Nosit, përLef Nosit, përLef Nosit, përLef Nosit, përLef Nosit, përdorëzimin edorëzimin edorëzimin edorëzimin edorëzimin ekopjeve tëkopjeve tëkopjeve tëkopjeve tëkopjeve tëurdhrave,urdhrave,urdhrave,urdhrave,urdhrave,vendimeve,vendimeve,vendimeve,vendimeve,vendimeve,ligjeve dheligjeve dheligjeve dheligjeve dheligjeve dherregulloreve tërregulloreve tërregulloreve tërregulloreve tërregulloreve tëperiudhësperiudhësperiudhësperiudhësperiudhës1912-1914.1912-1914.1912-1914.1912-1914.1912-1914.

...i puthën dorën...Prej andejmbërritëm në Fier, tek Ymer Vrio-ni, ku hëngrëm drekën. Për darkënuk qëndruam sepse I. Qemali thase duhej të shkonim një orë e mëparë në Vlorë... Mbas orës tre unisëm nga Fieri dhe vajtëm në lun-drën e Vjosës dhe si kaluam, hymënë rajonin e Vlorës, ku kishin dalëpër të na pritur shumë persona ...Në qytet mbërritëm nga ora 9 enatës allafrënga....".

Më 28 të vjeshtës së tretë, atëditë enjte, shiu nuk i pengoi sh-qiptarët të hidhnin një hap tërëndësishëm për të ardhmen e tyrepolitike: të shpallnin mëvetësinëe mëmëdheut të tyre. 35 vjeçariLef Nosi do të bëhej kështu pro-tagonist i njërës prej ngjarjeve mëmadhore në historinë tonë ko-mbëtare. Si pjesëmarrës aktiv nëpunimet e Kuvendit të Vlorës,Nosi ishte gjithashtu edhe një ndërnënshkruesit e Aktit të Pavarësisësi dhe anëtar i kabinetit të IsmailQemalit. Protagonizmi i tij në këtëngjarje nuk ishte i rastësishme.Formimi i shëndoshë intelektualdhe ndjenjat e spikatura atdhetareishin shtysat kryesore që i kishindhënë rolin e protagonistit pinjol-lit të Nosëve edhe më parë. Kish-te vite që veprimtaria e tij politikekishte dalë nga dimensioni lokalduke përqafuar një dimension mëtë gjerë, atë kombëtar. Lef Nosiishte një nga figurat qendrore qëkontribuuan në organizimin dhezhvillimin në vitin 1909 të Kon-gresit Arsimor Kombëtar të El-basanit dhe në çeljen po aty të sëparës shkollë normale në Shqipëri.

Ai dallohej edhe si koleksioniste gjurmues i përkushtuar i aktevemë të rëndësishme të shtetit sh-qiptar. Si rrallëkush nga bash-këkohësit e tij, ai u kujdes dhepunoi me përkushtim mahnitës përgrumbullimin, ruajtjen dhe bot-imin e elementëve të trashëgimisëhistorike e kulturore të sh-qiptarëve, duke u bërë kështu njëriprej atyre që hodhi themelet eArkivit të Shtetit Shqiptar.

Për sa më sipër Lef Nosit shpeshherë i kërkohej mendimi në lidhjeme ngjarjet të ndryshme historike,apo dokumente që kishin të bëninme legjislacionin shtetit shqiptar.Do të përmendja këtu dy momente:së pari vitin 1929, kur Këshilli iLartë i Shtetit, kërkontepërkrahjen e Lef Nosit, për dorëz-imin e kopjeve të urdhrave, vendi-meve, ligjeve dhe rregulloreve tëperiudhës 1912-1914. Momenti idyti, i përket fund vitit 1934, kohëkur ministri i Arsimit, MirashIvanaj i kërkonte Lef Nosit versio-nin e tij në lidhje me flamurin e ng-ritur nga Ismail Qemali, pasditene 28 nëntorit 1912.

Për fat të keq, nga dita e madhehistorike e pavarësisë, nuk janëruajtur elementet më të rëndë-sishëm të saj. Shtëpia ku u mbajtKuvendi Kombëtar i Vlorës nuk kamundur t'i rezistojë kohërave. Nukdimë ku është Deklarata origjina-le e Pavarësisë, nuk kemi bisedimetorigjinale të Kuvendit Kombëtar tëVlorës dhe as një foto të asaj dite.Madje edhe në vitin 1932, fotoja efestimeve të një vjetorit të Pavarë-sisë paraqitej në shtypin e kohës sifoto e 28 nëntorit të 1912.

Të njëjtin fat ka edhe flamuri iPavarësisë. Çështja e flamurit tëngritur nga Ismail Qemali ka njëhistori të gjatë, që është koklavi-tur në vite. Nga fundi i viteve 20 ederi në fund të atyre 30, në një harkkohor prej jo më shumë se 10vitesh, variantet në lidhje me këtëflamur e kalojnë numrin 10. Trejanë arsyet e kësaj dukurie: sensi ilartë i protagonizmit tek sh-

ren në konsideratë.1. Flamuri u përgatit nga Mari-

go Pozio, çka do të thotë që zonjaPozio e qëndisi, e stampoi ose engjiti shqiponjën në flamur. Në njëshkrim rreth ligjit të veteranëve nëGazeta e Re, më 9 dhjetor 1928Kristo Floqi, ngre zërin për faktinse Marigo Pozio, veprimtare eLëvizjes Kombëtare Shqiptare,njëkohësisht qëndistare e flamurittë ngritur nga Ismail Qemali, nukmerrte shpërblimin e veteranit.Pak ditë më pas po në të njëjtëngazetë, një korrespondencë ngaVlora mbështet thëniet e KristoFloqit. Më 28 nëntor 1933 ështësërish Kristo Floqi ai që përmendemrin e Marigosë si qëndistare jovetëm të flamurit të ngritur ngaIsmail Qemali por të të gjithë fla-mujve të ngritur në godinat qever-itare atë ditë të vjeshtës së tretë,duke i dhënë këtij varianti ele-mentë mitikë.

2. Varianti i dytë ka si protago-nist kushërinjtë Eqerem dheXhemil Vlora. Del si i tillë në fillimtë viteve 30, kur Eqerem Vlora vi-het në dijeni për një hetim të bërënë Vlorë në fund të vitit 1929. Re-zultatet e këtij hetimi na vijnë nëkohë nga studiuesja ValentinaDuka, e cila ka parë korrespon-dencën e atyre viteve të ministrisësë Punëve të Jashtme me pinjolline Vlorajve, duke arritur në përfun-dimin që flamuri i ngritur në Vlorënga Ismail Qemali ishte marrë ngashtëpia e Eqerem bej Vlorës.Mbështetëse e këtij varianti ështëbaronesha Amalia Von Godin, e cilapretendon se ishte ajo që e kishtemarrë flamurin nga koka e krevatittë Eqerem Vlorës dhe ia kishtedorëzuar personave që e kërkonin,sepse ky i fundit në atë kohë ndod-hej në Himarë, në krye të një gar-nizoni osman që organizontembrojtjen nga grekët. Ky flamur

Në kërkim të flamuritIntensiteti i kërkimevepër flamurin shtohet nëmes të viteve 30. Spikatkëtu puna e çmuar eberatasi Sotir Kolea,drejtor i Muzeut dheBibliotekës Kombëtareqë nga viti 1928. Ai upërpoq shumë përgjetjen e flamurit dheekspozimin e tij nëstendat e MuzeutKombëtar. Por punarezultoi e vështirë

Çfarë dinte dhe ç'dëshmi lapër flamurin e Pavarësisë

LEF NOSIHistoria e plotë dhe gjithë variantet që qarkullojnë për të vërtetën e flamurit. PseHistoria e plotë dhe gjithë variantet që qarkullojnë për të vërtetën e flamurit. PseHistoria e plotë dhe gjithë variantet që qarkullojnë për të vërtetën e flamurit. PseHistoria e plotë dhe gjithë variantet që qarkullojnë për të vërtetën e flamurit. PseHistoria e plotë dhe gjithë variantet që qarkullojnë për të vërtetën e flamurit. Pse

ministri Mirash Ivanaj e kërkonte të vërtetën nga Lef Nosi, dhe për ç'detaje e pyeste...ministri Mirash Ivanaj e kërkonte të vërtetën nga Lef Nosi, dhe për ç'detaje e pyeste...ministri Mirash Ivanaj e kërkonte të vërtetën nga Lef Nosi, dhe për ç'detaje e pyeste...ministri Mirash Ivanaj e kërkonte të vërtetën nga Lef Nosi, dhe për ç'detaje e pyeste...ministri Mirash Ivanaj e kërkonte të vërtetën nga Lef Nosi, dhe për ç'detaje e pyeste...

qiptarët, marrëdhënia problema-tike me të vërtetën dhe memoria eshkurtër historike. Po kaq janëedhe variantet që meritojnë të mer-

Në foto: Lef Nosi siKryetar i Kuvendit

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 15www.shqiptarja.comE diel, 2 dhjetor 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI MISTERI

ishte dhuruar në vitin 1909 ngaAladro Kastrioti, një nga preten-dentët e fronit shqiptar në vitin1914. Flamuri ishte i leshtë dhekishte përmasa të vogla.

Në vitin 1935 vetë Eqerem Vlo-ra ka lëshuar një deklaratë në pra-ni të drejtorit të Muzeut Ko-mbëtar, Sotir Kolea dhe Ministrittë Arsimit, Mirash Ivanaj. Në dal-lim nga deklarata vitit 1930, tash-më bëhej fjalë për dy flamuj njëri itij dhe tjetri i kushëririt XhemilVlorës, në shtëpinë e të cilit ishtengritur flamuri, atë pasdite të 28nëntorit 1912. Flamurin e EqremVlorës, Ismail Qemali e kishtevarur me dorën e tij në dritaren eshtëpisë ku u mbajt Kuvendi iVlorës. Pas dy ditës, ky flamur ish-te ngulur në derën e shtëpisë sëXhemil Vlorës. Ndërkohë që ven-din e tij e kishte zënë një flamur idytë i dhënë nga Xhemil Vlora.

Sipas deklaratës së tij: "Fla-muri i parë, i z. Eqerem bej Vlorës,dhuratë e Don Gjin Aladro Kastri-otit, ishte prej pëlhure leshi, meshkabën me dy krerë të snejtur melesh të zi në mes. Shkaba kishtekrahët përgjysmë të shpallur, përsë gjati trupit dhe drejtim i sajëqe krah për krah me drejtimin eshtizës, siç është edhe sot në tëgjithë flamurët. Flamuri i dytë, iz. Xhemil bej Vlora, që zu vendine të parit në grillat e dritares, qeedhe ky prej leshi, sadopak i vogëlme shkabën me dy krerë e kishtekokëngulmazi kthyer drejtë sh-tizës". Po ashtu Eqerem Vlora sh-ton se flamurin e tij në vitin 1914e kishte marrë Avni Delvina. Porflamuri ishte djegur nga vori-oepirotët.

Ndërkohë po në vitin 1935 vetëXhemil Vlora kishte deklaruar se

vetë "i kam hyrë një rruge nga ecila nuk po di të dal".

Në kuadër të kësaj pune minis-tri i Arsimit Ivanaj, bëri protago-nist të historisë së flamurit të Pa-varësisë edhe Lef Nosin. Më 18 dh-jetor të vitit 1934 ministri i Arsim-it me ndërmjetësinë e Inspektorisësë Arsimit të Elbasanit i kërkonteNosit të përshkruante hollësishtflamurin e ngritur më 28 nëntor1912. Në përgjigjen e tij të shpejtëpas dy ditës, Lef Nosi bënte medije se flamuri që ishte ngritur nëVlorë ditën e pavarësisë ishte prejstofi të mëndafshtë, që në tregtiquhej atllas, në ngjyrë të uthullës,"pak ma e çelët se mostra mbyllëkëtu", shprehej Nosi. "Shqiponjaështë si e sotmja vazhdonte ai, medy krena e me dy krahë të ndemë,premë nga një copë sateni të zi dhengjitë mbi flamur". Këtë punë ekishte bërë zonja Marigo Pozio nështëpinë e saj. "Kur flamuri ishteduke u qepur delegatët qëkujdeseshin për këtë punë, shko-nin e vinin në shtëpinë e zonjës përme e shty qi ta mbaronte pa vonesë,për të shpejtuar shpalljen që pritejme padurim". Pas shpalljes së pa-varësisë, flamuri i ishte dorëzuarXhemil Vlorës, me kërkesë të tij përta ruajtur, mbasi shpallja e inde-pendencës ishte bërë në selam-llëkun e tij, banesë në të cilënqeveria ndenji disa kohë.

Në letrën e falënderimit të min-istrit Ivanaj dërguar Lef Nosit,kërkoheshin hollësi të mëtejshme sip.sh: A kishte flamuri thekë? Nësepo ishin ato të mëndafshtë apo tëleshtë? Po ashtu kërkoheshin edhepërmasat e flamurit. Ashtu si edhenë letrën e parë, përgjigjja mbërritishumë shpejt. Por Nosi nuk kujton-te nëse flamuri kishte pasur thekëapo kravatë. Sa i përket përmasaveme hamendje, ato mund të kishinqenë 1.60 me 2m, pra një flamur imadh dhe jo i vogël.

Po në fund të dhjetorit, në lidhjeme flamurin Lef Nosit iu kërkuamendimi edhe nga Et'hem Haxhi-ademi. Në një letër dërguar Nositnga Gjirokastra më 24 dhjetor aikrahas konstatimit të drejtë sembi këtë çështje kishte dijeni tëplotë Lef Nosi, i cili jo vetëm qëkishte qenë në Vlorë kur ishte ng-ritur flamuri, por edhe dallohet sinjeri me ndjeshmëri të lartë ndajkëtyre "gjanave", ai evidentontevlerën e deklaratës së Nosit për tëndriçuar opinionin mbi një gjë kaqinteresante dhe me vlerë ko-mbëtare, siç edhe konsiderohejçështja e flamurit të pavarësisë.

Në përfundim mund të themi semungesa e burimeve primare siçjanë fotot apo dokumentet e shk-ruara gjatë atyre ditëve, e bën tëvështirë njohjen e veçorive fizike tëflamurit të Pavarësisë, kam para-sysh këtu përmasat, materialin,punimin e shqiponjës, etj. Kjo çonnë ekzistencën e shumë varianteve,çka e bën më të amullt situatën dhena sjell vështirë në përcaktimin etij. Megjithatë, duke ditur se LefNosi përgjithësisht njihej si njerime integritet, që kishte sensin ehistorisë dhe njihte vlerën e doku-mentit, varianti i parë që identi-fikohet me emrin e Marigo Pozios,mund të thuhet se, për shkallënmomentale të njohjes, siguron njëpikë të fortë mbështetjeje.

Në foto: Faksimile e një letre dërguar Lef Nosit ku ikërkohen të dhëna rreth flamurit që u ngrit nga IsmailQemali dhe përgjigjia e tij rreth këtyre pyetjeve

ishte ai që kishte dhënë dy flamujqë i kishte nga Don Gjin AladroKastrioti, të dy prej leshi, i pari50 cm X 70 cm dhe i dyti 70 cm X1.20 cm, pa thekë dhe pa kordonë."Flamuri i parë, më i vogli, paskaqenë ai që shtolli vetë Ismail Qe-mali, për herë të parë në hekurate parmakëve të njërës prej dri-tareve bri ballkonit dhe pak mëvonë të ngritur mbi shtizë në

Ethemi tregon se flamuri ishtemarrë nga shtëpia e XhemilVlorës. "Pëlhura e flamuri ishte ileshtë dhe shkaba e stampuar.Nuk mban mend në ka pasurthekë apo kordonë. Më përafërsipërmasat e tij ishin 50 cm me 80cm. Por në dallim nga dy kushërin-jtë e tij, ai ishte i mendimit se fla-muri nuk ishte zhdukur por sendodhej i ruajtur në Shqipëri, ndërduar, që do të kujtohen ndoftandonjë ditë t'ia falin Muzeut Ko-mbëtar".

3. Varianti i tretë ka si protag-onist njërin nga firmëtarët e Aktittë Pavarësisë, Spiridon Ilon,mërgimtar në Bukuresht. Sipaskujtimeve që Spiridon Iloja i kish-

biseduan gjatë në hotel Kontinen-tal, duke marrë të gjitha masat eduhura për ta kurorëzuar me suk-ses. Në Vlorë Spiridoni qëndroi nështëpinë e Marigo Pozios që ishtevajza e tezes së tij. Atë natë ajo ikishte vënë thekët flamurit. Pasie valëviti Ismail Qemali, unë embërtheva me sqepar në parmak,shprehej Iloja. Ndërkohë që nëvitin 1920, kohë kur Spiridon Ilo-ja kthehet nga Amerika boton njëkartolinë me flamurin e kuq meshqiponjën dykrenore dhe me diçi-turën: Kujtim për ditën e lirisë q'ungrit Flamuri në Vlorë, 28 nëntor1912.

Intensiteti i kërkimeve për fla-murin shtohet në mes të viteve 30.

ballkon. Flamuri i dytë, më i ma-dhi i ngjitur mbi shtizë u ngrit mëpas në portën e shtëpisë së XhemilVlorës. Këtë flamur të dytë tëportës, e paska marrë Avni Delvi-na, të cilit ia kanë rrëmbyer an-dartët e Epirit".

Në vitin 1936 djali i I. Qemalit,

te dhënë të birit, Vangjos grupi iatdhetarëve që u nis nga Ruma-nia për shpalljen e Pavarësisëkishte marrë me vete edhe fla-murin. Edhe logjika e pranon qëata nuk do të niseshin për të ngri-tur flamurin pa e pasur atë mevete. Sipas Vangjo Ilos, ata kishin

Spikat këtu puna e çmuar e be-ratasi Sotir Kolea, drejtor iMuzeut dhe Bibliotekës Ko-mbëtare që nga viti 1928. Ai u për-poq shumë për gjetjen e flamuritdhe ekspozimin e tij në stendat eMuzeut Kombëtar. Por puna rezu-ltoi e vështirë. Sikurse shprehej ai

Eqrem Bej Vlora Spiridon Ilo

www.shqiptarja.com E diel, 2 dhjetor 201216

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom SPECIALE

Po San Giorgio Lucano është njëfshat me origjinë shqiptare, apojo? Nëse dëgjon sanxhorxhezët duket se

jo: "Në lidhje me themelimin e San Giorgio Lu-cano dhe emrin e tij, disa mendojnë se fshatiështë themeluar nga shqiptarët dhe se emriorigjinal ishte Minullo. Nuk është e vërtetë!",duket se thotë, gati i mërzitur, Benito Carlo-magno në tekstin e tij "San Giorgio Lucano:historia, ambienti dhe folklori" (Ed. Montemur-ro, Matera, 1962, pag. 13).Në numrin e Rilin-dasit të 26 gushtit në lidhje me origjinën sh-qiptare të San Giorgio Lucano, duke iu referu-ar një të dhëne bibliografike të T. Pace që, dukeshkruar për fshatrat shqiptare të Bazilikatës,sjell një shënim të G. Stigliano "... Gjithmonënë 1534 Roberto Sanseverino, princ i Salerno-s, dërgoi një grup koronësh në Noja që theme-luan Shën Palin Shqiptar, Shën KostandininShqiptar dhe San Giorgio Lucano... ", shkru-het se e vetmja e dhënë ishte ajo gjuhësore eemërtimit "Mënulj" me të cilin vetëm ar-bëreshët kanë thirrur gjithmonë San Giorgio-n. Domethënia e fjalës kuptohet lehtë nga enjëjta idiomë sanxhoveze me të cilën përcak-tohen bajamet: "minull" vjen nga arbërishtja"mindulla". Ndoshta zona ku ndodhet fshatiishte e pasur me bajame. Ku i dihet?! Eshtë evërtetë gjithsesi që kapitujt për San Giorgio-nkanë një datë të saktë: 8 gusht 1607: asnjë ob-jeksion ndaj Benito Carlomagno. Por çfarë kandodhur me ata shqiptarë në periudhën që sh-kon nga 1534 deri më 1607, nëse shënimi iStigliano-s është i besueshëm? G. Stigliano sh-kruan: "Rreth vitit 1534, një numër i mirë sh-qiptarë të larguar nga qyteti i Koronës me ndi-hmën e Perandorit Carlo V, ishin vendosur në"Shtetin e Noja-s" dukethemeluar Bashkitë eShën Kostandinit dhetë Casalnuovo (sotShën Pali Shqiptar). Nëlartësitë mes lumit Sar-mento dhe Fiumarella,ekzistonte një familjeçobanësh problematikëjo për nga natyra porpër shkak të kushteveambientale ku ishin tëdetyruar të jetonin: nëfakt nuk duroheshinshumë nga vendasit embaheshin largklerikët latinë për shkak të diversitetit të rit-ualit fetar ndonëse liria për ta ushtruar ishtevendosur nga Papa. Edhe peshkopët e kohësnuk kishin konsideratë të mirë shqiptarët tëcilët i quanin "njerëz fshatarë" (San GiorgioLucano, nga themelimi tek autonomia komu-nale, Biblioteka Provinciale e Materas).

Si shkruan tamam gjërat nuk është shumëe qartë. Por një dëbim i tyre, jo si "rrëmujax-hinj" dhe më dinjitoz, del në pah nga konsider-ata se shqiptarë koronë me Carlo V kishin pa-sur privilegje fiskale pasi kishin luftuan dhembrojtuar krishtërimin kundër turqve dheMbreti i Napolit i kishte rekomanduar memarkezi i Villafranca për një vendqendrim tëpërshtatshëm për rangun dhe gjestet e tyre.Kur mbërritën në territoret që u ishin caktuaru detyruan të përshtaten me zona të ashpradhe me fisnikërinë e tyre nuk dinin më ç'tëbënin, në një periudhë kur uria dhe epidemitë

ishin prezente kudo; ndaj, u detyruan të vidh-nin e grabitnin ("kur shikon arbëreshin dheujkun, qëllo më parë ndaj arbëreshit e më pasujkut", thonë ende sot vendasit) dhe kur më1607 peshkopi i Venosa-s, me vendim tëKurias, urdhëroi që Maschito të digjej sepsebanohej nga shqiptarë "famëkeq", Fabrizio Pig-natelli nga Noja, i mbështetur nga peshkopëte tjerë të ritualit latin që nuk duronin dotklerikët e ritualit grek dhe i bezdisur nga sjellja

e atyre çobanëve, i largoi nga San Giorgio tëcilin ia dha disa të ardhurve nga Trebisacce,Castelsaraceno dhe Viggianello për të theme-luar një fshat që mori emrin e vendit. Konce-sioni u dha më 8 mars 1607, datë që shënonthemelimin zyrtar të San Giorgio Lucano.(Stigliani, si më sipër, faqe 57-58). Por zotëriae Noja-s e bën me disa kushte shumë strikteqë mund të shpjegojnë përse "rrëmujaxhinjtë"shqiptarë u detyruan të largoheshin: vendos

taksa, ndalime, dhe pastrime të territorit dhesidomos pamundësinë për të përfituar terri-toret që San Giorgio kishte. Dihet që ar-bëreshët ishin shërbyes besnikë "në artin earmëve" por kurrë nuk do të kishin pranuartë ishin "shërbëtorë" në tokë të tjetrit. Si provëe këtij supozimi personal mund të ofrojë njëqartësim rituali i Kërcimit të Drapërit, prezentjo vetëm në traditën e Shën Palit Shqiptar merastin e festës së Shën Rrokut, por, nën emrinLoja e Drapërit, festohet çdo vit në San Gior-gio për të rievokuar, në përfundim të stinës sëkorrjes, shfrytëzimin dhe shtypjen e pad-ronëve. Rituali zhvillohet në perëndim, kurgratë lidhin duajt duke grumbulluar "dorazë"-t e fundit. Pamundësia për të qenë padronë tëtokës së bonifikuar dhe punuar prej tyre ështëtema qëndrore e kësaj loje, pantomimë e ak-

TTTTTRADITRADITRADITRADITRADITAAAAA VVVVVLERALERALERALERALERA

Shën Pali Shqiptar dhe kërcimi i drapëritSAN GIORGIO LUCANO

Arbëreshët koronë nuk do të pranonin kurrë tëArbëreshët koronë nuk do të pranonin kurrë tëArbëreshët koronë nuk do të pranonin kurrë tëArbëreshët koronë nuk do të pranonin kurrë tëArbëreshët koronë nuk do të pranonin kurrë tëpunon tokat e "lëtinj"-ve duke iu nënshtruarpunon tokat e "lëtinj"-ve duke iu nënshtruarpunon tokat e "lëtinj"-ve duke iu nënshtruarpunon tokat e "lëtinj"-ve duke iu nënshtruarpunon tokat e "lëtinj"-ve duke iu nënshtruar, më, më, më, më, mëpas, kushteve të vendosura nga Shteti i Noja-s...pas, kushteve të vendosura nga Shteti i Noja-s...pas, kushteve të vendosura nga Shteti i Noja-s...pas, kushteve të vendosura nga Shteti i Noja-s...pas, kushteve të vendosura nga Shteti i Noja-s...

Pietro Pietro Pietro Pietro Pietro AbitanteAbitanteAbitanteAbitanteAbitante

Mënulji, Shën Palji e Dënxa DrapëritPo Mënulji i ka orixhinet aljbëreshe, apo

jo? Thënka munuljotëtë s'është ashtu:"Dica thonë se Mënuljin e fundartin aljbëreshëte dhe ia dhanë ëmërin. S'është vërtet!" shkru-anej i nzejtur Benito Carlomagno te libri tij"San Giorgio Lucano: storia, ambiente e folk-lore"( Ed. Montemurro. Matera, 1962, pag.13).Tek Rilindasia e 26 gushtit kisha foljur përMënuljin, tue dhënë riferimendin bibliografiki Gaetano Stigliano, T. Pace scruanse"…Sempre nel 1534 Roberto Severinomandò un gruppo di coronei nel feudo di Nojache fondarono San Paolo Albanese, San Cos-tantino Albanese e San Giorgio Lucano…"(Notizie storiche sul Demanio e municipio di

San Costantino Albanese,Napoli 1877, pag. 26-27)është shkruar se qëndroivetëm ëmëri i katunditaljbërisht: ky ëmër mëndtë jetë se vjen ka fjalja mu-nuljote " i minnull" ka eçilja aljbëreshët e muar-tim fjaljën "mindullat".Ashtu mënd të jetë se iavunë kur e fundartin.Poështë vërtet se kapituljite San Giorgio Lucano(Mënulji) datarnjën më 8gushtit 1607. Kështu e katë drejtën Benito Carlo-

magno. Po ç' u pësua me ata aljbëreshët nëvitrat që ven ka 1534 njera 1607, në kljoftëvërtet atë që thot G. Stigliano? ? G. Stiglianoshkruan "Intorno al 1534, un buon numero dialbanesi fuggiti dalla città di Corone con l'aiutodell'Imperatore Carlo V, si erano insediati nel-lo "Stato di Noja" fondandovi i Comuni di SanCostantino e di Casalnuovo (oggi San PaoloAlbanese). Sull'altura compresa tra il fiumeSarmento ed il torrente Fiumarella detta di"San Giorgio", esisteva un casale abitato dapastori albanesi molto facinorosi non per in-dole propria, ma per le condizioni ambientaliin cui erano costretti a vivere: infatti erano maltollerati dagli indigeni e tenuti lontano dal cle-ro latino per la diversità del rito anche se lalibertà di esercitarlo era stata sancita da unabolla papale. Anche i vescovi del tempo nontenevano in buona considerazione gli albanesiche chiamavano "gente rustica, ingenio bar-

baro sordida, egena ac in diem vivente latroci-niis. " San Giorgio Lucano dalla fondazione allaautonomia comunale, Bibl.Prov. di Matera". Sivan kundet më vertet nëk dihet. Po më se " tënxjerrurë" ata, mënd të jetë se, kanë ikur vet.Koronet i kish rakomandartur Regji Napuljit,prej Markesit të Villafranca, të zëjn vend nëlloke ashtu si i ngisin pse kishin bëre guerrënkundër Turqt e difëndirtur Krishtin e e kishintë drejtën për privilexhe. Po një herë arrivuarte vendet të dhënura kljenë shtrënguar nëprrenje, kallanga e hjersa të shkretë, me njëmot karestie kur gjindja vdisnei uri; ashtus'panë si t'e bëjn ndryshe e u dhanë tue kalluarpër të rrojn (Quann' vid' u bëresh e u lup, spar'prim' u bëresh e po'u lup' thonë adhe ljëtinjt) ekur në 1607 veskovi i Venozës ordinarti të digjinMaskitin, pse ataishin kishterë pljot me turp,Fabrizio Pignatelli, zoti i Nojës muar kurazh e inxuar aljbëreshjët ka Mënulj (… infastidito dalcomportamento di quei pastori, li scacciò dalcasale di "San Giorgio" che cedette ad alcuni colo-ni provenienti da Trebisacce, Castelsaraceno eViggianello per fondarvi un paese che prese ilnome del sito. La concessione venne erogata l'8marzo 1607, data che segna la fondazione uffi-ciale di San Giorgio Lucano".(G: Stigliani comesopra pagg 57,58) po buljari i Nojës ia dhaMënuljin kolonëvet me disa kondicjona shumëtë rënda: per të hijn Mënulj, pan të bonifikarinpandanin, kishin daxe të paguain e mësegjithës'mënd të bëhëshin patrun të dheravet për tëbjellur që ata vet shërbein: Mënulji ish' i vetëmkatund i Valsarmendit që kish' dhera tëbukur!Nani, dihet se ata aljbëreshë ishin "shër-bëtorë" në "l'arte delle armi" po maj e poj majmënd të açetarin të shërbein dherat e tëtjerëvet. Një provë, për këtë, mënd të jetë JokuDraprit , zakon i Menuljit edhe i Shën Paljit iAljbëreshëve. Në Mënulj ky zakon bëhet kurrritën të korrat për të sillen tek mendja sfru-tamendin e shtipjen e patrunit. Riti bëhet metë uljurit e diellit, kur gratë mbjedhën tëljurtëmet dorazë e i bënjën dhumatë. "Mos tëjeshë patrun te dheu që ti bonifikarte e vet eshërben" është krejmotivi i këtij zakoni, pan-tomimë e fëtigës së të korravet."Nel loro ani-mo restava il desiderio della ricchezza proibi-ta. I coloni sognano di spogliare il signore del-la sua ricchezza, di abbassarlo una volta alproprio livello, di dominarlo almeno simboli-

camente" komentar Anna Maria Bianchi eMenuljit tek depliandi i Proloco's. Domethënëse burrat bënjën dhja sikur nëk kuarnjën, posikur duanë t'e zënë cjapin (patruni i dheut):"un vecchio contadino fa da capro: duemazzetti di spighe tenuti fra le labbra, unapelle di capro legata alla schiena, i falcetti im-pugnati all'altezza del capo a mo' dicorna….Burrat mimarnjën të korrat me kar-ramunxa e bënjën batalja me drapribn. Il mi-etere, spiegar E. De Martino në "La messe deldolore", era avvertito come un colpevole uc-cidere di cui si portava il rimorso. Il bisognoperciò di mascherare la mietitura con la pan-tomima del Gioco della Falcetto; per rac-cogliere il grano, figlio della Terra, bisognaucciderlo, con offesa alla Madre(dheu)". Ritiesorçixar, te munuljotëtë, frustracjonën ikolonëvet që rifondartin katundin në 8 gush-tit 1607 e të çiljet kishin açetartur kondic-jonat të shtringuara e feudatarit të Nojës,kurse në Shën Palj Dënxa e Draprit bëhetvetëm me dy burra të veshur me drapër,vandilje e gljishtëlja e bënjën dhja sikur njeri(koloni) do te ia kalonj dhumatin të jetrit(patrunit). Po s'ështe vetëm ky zakon që mëndxhustifikar se kljen aljbëreshët që e fondartitë parën herë Mëuljin. Dhumëni i Shën Paljit,e mbllin atë i Çërtozës, e arivon njera dy kil-lomtre afër Mënuljit: voshku i Maradhozëse dherat rrorro janë adhe proprietata al-jbëreshe si duket ka ëmërat e fëmiljavet që ipan e që i kanë adhe, si Blumetti, Calluori eCamodeca e kapiret dhe ka ëmërat që çer-tuzjanët i vunë atyre zonave: 'a masserie du'bresh, 'a masserie 'i Calluor', i grutt' d'i 'brieshqë ndodhën atje afër ljumit Sudhan. Mënd tëjetë se tek këto gruta, pas që iktin ka Mënuljiu kanë furqisur, të shkretë, me gjithë kafshëtue kërkuar çitadinanxën Shen Paljit e dheFarnetës e Kastërnexhit, që nd'atë mot ishinme Bazilikatën. Prandaj mënd të hipotizaretse katundi i vjetër i Mënuljit klje më vërtet iabitartur ka aljbëreshët korone që në 1534njera kur kljen shtrënguar t'e ljëshoin: atas'dishtin të shërbein dherat e ljëtinjvet e më-segjithë me ato condicjona, me të çiljat, në 8gushtit 1607, u qikartin Kolonët e Tra-bisaçës, Castelsaraceno e Viggianello e ri-fondartin Mënuljin. Dënxa e Draprit docet.

Pietro Pietro Pietro Pietro Pietro AbitanteAbitanteAbitanteAbitanteAbitante

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 17www.shqiptarja.comE diel, 2 dhjetor 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI KRITIKA

sionit të korrjes. "Në shpirtin e tyre mbetejdëshira e pasurisë së ndaluar. Të ardhuritëndërronin zhvishnin zotërinë nga pasuria etij, ta ulnin një herë në nivelin e tyre, të zbus-nin të paktën simbolikisht", komenton AnnaMaria Bianchi në broshurat e pro loco-s së SanGiorgio-s. Korrësit, pra, sillen sikur aksioni ikryer prej tyre të mos ishte korrja, por një gjuetindaj drerit (padronit): "një fshatar i vjetër bëncjapin: dy tufa veshësh gruri të mbajtura mesbuzëve, një lëkurë cjapi të lidhur në kurriz,drapinjtë në duar në lartësinë e kokës në formëbrirësh... korrësit mimojnë korrjen nën ritmine gajdes dhe kryejnë figura me drapërin. "Ko-rrja, shpjegon E. De Martino në "La messedel dolore", ndjehej si një vrasje fajtore për tëcilën mbahej peng. Nevoja, pra, për të maskuarkorrjen me pantomimën e Lojës së Drapërit:për të grumbulluar grurin, bir i Tokës, duhettë vrasësh, dyke fyer Nënën (Tokën)". Ritualilargon, te sanxhorxhezët, simbolikisht pendi-min atavik të të ardhurve të së largës "8 gusht1607" që pranuan kushtet e rënda të vendosu-ra nga zotërija i Noja-s, ndërsa në Shën PalinShqiptar Kërcimi i Drapërit përbëhet nga dypersonazhe që, me drapinj në duar, mimojnëluftën mes padronit të tokës që mbron grurine tij dhe të ardhurit që tenton t'ia marrë. Nukështë vetëm ky ritualitet i përbashkët, me vari-ante të ndryshme festohet edhe në fshatra tëtjerë lukanë, që të çon të justifikosh mundës-inë e themelimit nga ana e shqiptarëve të SanGiorgio-s. Të mbështetur nga referimet stori-ografike të cituara më sipër, mund të mbrohetedhe më tej kjo tezë duke vëzhguar me kujdesterritorin historik dhe atë aktual të Shën PalitShqiptar. Ai arrin në rreth dy km në linjë ajrorenga San Giorgio. Pylli bashkiak i Madarosa-s,burim i konsiderueshëm kullote, i rrethuar ngaterrene në pronësi arbëreshësh dhe onomasti-ka janë provë e prekshme me emra familjes tëvendosura si Blumetti (bulmet), Calluori (kalu-ar) e Camodeca ("dhjetëgra", nga greqishtja)familje historike nga Shën Pali, me emërtimenë idiomën autoktone lagjesh si "a masseriedu 'bresh" (ferma e arbëreshit), "a masserie 'iCalluor" (Kaluar), "i grutt' d'i 'briesh" (shpel-lat e shqiptarëve) nga të cilat mbeten endesot 3 grupe: një nga 17 elementë banimi Kë-pucë (?), një tjetër me 11 (Mikuc) dhe i funditme 8. Eshtë e mundur që në këto shpella, pasilargohesh nga San Giorgio, të kenë gjetur stre-hë për vete e për kafshët e tyre duke kërkuarmë pas të jetojnë kryesisht në Shën Palin Sh-qiptar dhe me gjasa edhe në Farneta e Cas-troregio, (këto dy të fundit dikur i përkisnin ter-ritorit lukan) e duke mos braktisur kurrë terri-toret që kishin. Ndaj, mund të hipotezohet sevendi primar i San Giorgio-s të ketë qenë banu-ar efektivisht nga koronë të vitit 1534 deri nëmomentin që u detyruan të largoheshin: ar-bëreshët koronë nuk do të kishin pranuar kur-rë të punonin tokat e "lëtinj"-ve (italianët au-toktonë), duke iu nënshtruar, më pas, atyrekushteve të vendosura nga Shteti i Noja-s, ndajtë cilave u përkulën të ardhurit nga Trebisacce,Castelsaraceno dhe Viggianello, duke u vendo-sur e duke marrë kontrollin e territoreve. Siç tre-gon Loja e Drapërit!

SSSSSKULPTURAKULPTURAKULPTURAKULPTURAKULPTURA DEFORMIMIDEFORMIMIDEFORMIMIDEFORMIMIDEFORMIMI

ADEM JASHARIMonumenti në Maqedoniqë shpërfytyron heroin

Është realizuar nga një mësues i ciklit të ulët në TËshtë realizuar nga një mësues i ciklit të ulët në TËshtë realizuar nga një mësues i ciklit të ulët në TËshtë realizuar nga një mësues i ciklit të ulët në TËshtë realizuar nga një mësues i ciklit të ulët në Tetovë. Thirrja: Të hiqet sa më parë dhe njëetovë. Thirrja: Të hiqet sa më parë dhe njëetovë. Thirrja: Të hiqet sa më parë dhe njëetovë. Thirrja: Të hiqet sa më parë dhe njëetovë. Thirrja: Të hiqet sa më parë dhe njëfigurë skulpturore apo imazh dinjitoz t`i kushtohet figurë skulpturore apo imazh dinjitoz t`i kushtohet figurë skulpturore apo imazh dinjitoz t`i kushtohet figurë skulpturore apo imazh dinjitoz t`i kushtohet figurë skulpturore apo imazh dinjitoz t`i kushtohet Adem Jasharit në Radushë të MaqedonisëAdem Jasharit në Radushë të MaqedonisëAdem Jasharit në Radushë të MaqedonisëAdem Jasharit në Radushë të MaqedonisëAdem Jasharit në Radushë të Maqedonisë

Pse dreqi e mori do të vazhdojnë të ndodhin me ne shqiptarëtkaq bëma, prej të cilave, të vjen të pështjellohesh dhe të ngatërrohesh më së pari me identitetin tonë në histori dhe, mandej

me veten në kohësinë kulturore të ditëve tona? Dhe kur lidhet kjoofshamë me krijimtarinë shqiptare monumentale të shekullit XXI,si dhe drejtëpërdrejtë me imazhin e turpshëm tredimensional, kush-tuar Adem Jasharit në Radushë të Maqedonisë, atëherë, ajo ofsha-ma individuale, duhet të kthehet në një britmë qytetare shqiptare,që t'i kujtojë atij që e ka kryer atë imazh, të shkoj e ta shkulë men-jëherë e le të mendojë se e ka turpruar kombin e shqiptarëve në këtë100 vjetor.Mendoj se ky është një apel për politikanët shqiptar tëMaqedonisë, të cilët kanë pranuar që ky pseudo monument të ngri-het në një vend ku banojnë shqiptarë. Për të ngritur një monument,vendin dhe kohën kur vendosim ta ndërtojmë, duhet të mendohemishumë mirë. Ata duhet të jenë të një cilësie të lartë dhe pa asnjëekuivok të dyshuar historik dhe artistik. A e shohin politikanët dheartistët shqiptarë të Maqedonisë se çfarë po bënë politika dhe ad-ministrimi artistik maqedonas, për të memori-zuar në Shkup, figurat dhe ngjarjet e ndodhu-ra në periudha të ndryshme të historisë në atëtokë? I kërkoj falje lexuesit që kaq shpesh po endjen së brendshmi fjalën duhet, por në të këtil-la raste është e domosdoshme. Ata, pra njerëz-it me kollare, së pari duhet të turprohen përlejimin e qenies së atij monumenti dhe, së dytimë lejoni t'i bëj me dije se: të gjithë kombasittanë, kudo që ndodhen, e dinë masëmiri se burrishqiptar i Kosovës, Adem Jashari ishte një bur-rë shtatdrejtë dhe trupi i tij paraqiste madhësh-ti. Figura e tij do të na lidhë përherë me patri-otizmin e ri shqiptar të shekullit XXI, ku vetëmnjë atdhe i drejtuar në lirë i jep liri kombasevetë tij. Por çfarë ka bërë i mjeri njeri "artist" mefigurën e Adem Jasharit në Radushë? Nëmënyrë të natyrshme figura e Adem Jasharitdo të frymëzonte çdo qeveritar apo politikan tëlartë shqiptar, që të bëhej iniciator i ngritjes sënjë monumenti dinjitoz, për këtë figurë luftar-ake, por politika e shqiptarëve të Maqedonisëduhet shumë shpejt të tregojë se nuk ka sesi tëkënaqet me një monument bastard. Ju lutemnë emër të artit dhe të asaj që dinë të bëjnëartistët profesionistë shqiptarë hiqeni atëkatrahurë mjetesh luftarake! Ai ndjell vetëmurrejtje, trishtim dhe keqardhje. Kushtoini një monument siç i kahije, nëse pretendoni se e respektoni, Adem Jasharin. Ju, që e in-aguruat dhe ai njeri anonim e mjeran që e ka kryer atë zallamahifigurative, do të jeni gjithmonë të gjykuar nga një pjesë e denjë eshoqërisë shqiptare. Ofshama ime kaq e shpejtë ka disa arsye-time. Le të mbetemi tek arsyetimi i parë. Për ne shqiptarët eShqipërisë, që kaluam për 50 vite të mbyllur në darën që nambërtheu e na mbajti bashkë në një shoqëri kolektive komuniste,ishte shumë e thjeshtë dhe madje shumë normale të ndërtonimmonumente të madhësive "grotesko-kolosale", për udhëheqësit ko-munistë. Pas `90 populli shqiptar i Shqipërisë kundërshtar i ko-munizmit, hakmarrjen ndaj tyre e mori duke iu hedhur në kurrizmodeleve prej bronzi dhe i zvarriti në rrugë, ashtu siç dikur komu-nistët zvarritnin armiqtë e popullit. Dhe në atë kohë që shqiptarëte Shqipërisë ngrinin monumentet e realizmit socialist, shqiptarëte Kosovës, Malit të Zi dhe Maqedonisë bënin art, të cilin po e cilësojtë lirë, pasi kahte drejt imazheve moderne; ishte krejt individual,pasi nuk bëhej fjalë që artisti të parimohej nga ambicja e politikës,për të sjellë imazhet e veta në trajtesa piktorike apo skulpturore.Ata bënin një art plot trajta dhe shprehje, qasja e të cilave afrohej

dukshëm me drejtimet artistike të provuara të shekullit XX. Mad-je arti i shqiptarëve të trojeve shqiptare jashtë shtetit shqiptargjenerohej nga platformat e shkollës serbo-kroate të artit. Sot, paasnjë mëdyshje duhet thënë se ajo i mbante krejt të hapura drit-aret e saj, ku informacioni i imazheve të shumëllojta të përvojaveperëndimore dhe të pasurisë lindore ndihmonin në rritjen individ-uale të artistit, por edhe në krijimin e fizionomisë artistike të ko-mbësive të ish Jugosllavisë. E natyrisht kjo atmosferë ndikoi edhetek artistët me kombësi shqiptare në Kosovë, Mal të Zi dhe Maqe-doni, te të cilët gjen emrat e të nderuarve Muslim Mulliqi, AgimCavdarbasha, Gjelosh Gjoka, Xhevdet Xhafa e tjerë. Pas viteve`90, kur artistët shqiptar hoqën dorë prej realizmit socialist dhe iunënshtruan rrugës normale të artit me pikësynim kryesor çlir-imin e plotë nga dogmat e metodës, në Kosovë, pasi ajo fitoi pavar-ësinë e saj, ndodhi një përmbysje konceptuale e skulpturës së zh-villuar deri aso kohe. Ajo iu drejtua realizmit socialist. Buxhetidhe financa e parave të grumbulluara nga donatorë të prirur metë drejtë legjitime, për të ndërtuar monumentet e heronjve të rënënë luftë, të cilët ishin bashkëqytetarë apo dhe bashkëluftëtarë nëtë, u dërguan drejt skulptorëve shqiptarë të Shqipërisë, të cilët

pasi i kryen ato monumente, i dhanë frymëne realizmit socialist. Shumë prej këtyre mon-umenteve, fatkeqësisht, kanë atë pamje tëskulpturës shqiptare të viteve ̀ 70-`80. Mje-disi artistik skulpturor në Kosovë dhe Maqe-doni u anashkalua, nuk u respektuankonkurset kombëtarë apo ndërkombëtarë,nuk u respektuan aftësitë e artistëve më tëmirë të vendeve përkatëse dhe realizimi ityre i`u la në dorë, krejtësisht, rastësisë sëimazhit revolucionar, të krijuar nga skulp-torë të Shqipërisë apo skulptorëve amatorëshqiptarë të Kosovës, të cilët do t'i quaja paasnjë dyshim, të papërgjegjshëm, si kun-drejt publikut dhe si kundrejt artit. Këtamonumente u bënë shkak i devijimit tëedukimit të shijes së publikut me skulp-turën më të mirë evropiane figurative, qëka treguar me shembuj se shtatoret kush-tuar personaliteteve të kohëve të ndryshmedhe të profesioneve të ndryshëm, janëkryevepra botërore, të artit klasik, realiste impresionist në skulpturë. Kjo situatëpolli dhe shtatoren e shëmtuar të politi-kanit amerikan më të dashur të Kosovës,Bill Klintonit, në Prishtinë. Kjo situatë pollidhe mjedisin e shëmtuar të skulpturës sëshpërfytyruar të të madhit Adem Jashari

mbi tank, në Radushë të Maqedonisë. Të dy monumentet nukmund të quhen të tilla, janë skulptura, të cilat nuk mund tëquhen të tilla. Për mua janë grumbuj volumesh metalike pa boshtartistik, janë amatorizma të theksuara, janë keqinterpretime tëpamjeve të jashtme dhe të psikologjisë së brendshme të dy per-sonaliteteve. Pamja e tyre na fyen si komb, fyen heronjtë, fyenarritjet më pozitive të artit në trojet shqiptare, fyen artistët e rinjmë në zë shqiptarë, që ekspozojnë në muze të njohura të shek.XXI e që njihen sot ndërkombëtarisht, fyen diplomacinë dhe poli-tikën mendimtare evropiane perëndimore shqiptare, me të cilënshqiptarët dëshirojnë të aderojmë në Europë. Më lejoni më së fund-mi t`iu vë në dijeni edhe më një fakt të dobishëm. Kërkova ngaburime studimore të gjeja emrin e "skulptorit" të grumbullit meta-lik në Radushë dhe askush nuk e dinte dhe askush nuk ma thaqartë. Madje më së fundmi më shkruajtën një mesazh se mund tëjetë vepër e një Selam Mustafi, mesues vizatimi, shkollave të ciklittë ulët nëTetovë. Kjo tregon se ai grumbull, i asaj pamjeje, duhet tëhiqet sa më parë dhe një figurë skulpturore apo imazh dinjitozartistik t`i kushtohet Adem Jasharit në Radushë të Maqedonisë.

Suzana VSuzana VSuzana VSuzana VSuzana Varvarica Kukaarvarica Kukaarvarica Kukaarvarica Kukaarvarica Kuka

www.shqiptarja.com E diel, 2 dhjetor 201218

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom PROFIL

JJJJJETETETETETAAAAA VVVVVEPRAEPRAEPRAEPRAEPRA

Portreti i një atdhetari dhe studiuesiMUSTAFA MERLIKA KRUJA

Mustafa Kruja hyri në historinë shqiptare si një emër i vyerMustafa Kruja hyri në historinë shqiptare si një emër i vyerMustafa Kruja hyri në historinë shqiptare si një emër i vyerMustafa Kruja hyri në historinë shqiptare si një emër i vyerMustafa Kruja hyri në historinë shqiptare si një emër i vyerpër të mbetur në të pavarësisht ndodhive të kohës. Jeta epër të mbetur në të pavarësisht ndodhive të kohës. Jeta epër të mbetur në të pavarësisht ndodhive të kohës. Jeta epër të mbetur në të pavarësisht ndodhive të kohës. Jeta epër të mbetur në të pavarësisht ndodhive të kohës. Jeta e

tij është intensive me veprimtari atdhetare e politike tij është intensive me veprimtari atdhetare e politike tij është intensive me veprimtari atdhetare e politike tij është intensive me veprimtari atdhetare e politike tij është intensive me veprimtari atdhetare e politikee njëherazi dhe si studiues i pasionuare njëherazi dhe si studiues i pasionuare njëherazi dhe si studiues i pasionuare njëherazi dhe si studiues i pasionuare njëherazi dhe si studiues i pasionuar...............

Nga Nga Nga Nga Nga Aleksandër MeksiAleksandër MeksiAleksandër MeksiAleksandër MeksiAleksandër Meksi

Mustafa Kruja hyri në historinë shqiptare si një emër i vyer për të mbetur në të pavarësisht ndodhive të ko-

hës. Ai shquhet si atdhetar qysh në rini në vitete shkollës, merr pjesë si drejtues në Kryeng-ritjen e Madhe shqiptare të vitit1912 që parapriu Pavarësinë, për-faqëson Krujën në Vlorë. Jeta e tijështë intensive me veprimtari at-dhetare e politike e njëherazi dhesi studiues i pasionuar.

Mustafa Merlika Kruja lindi më15 mars 1887 në Krujë. Shkollënfillore e kreu në vendlindje, ndër-sa shkollën e mesme e kreu në Jan-inë, në gjimnazin turk të atyshëmku, në përfundim të studimeve, uklasifikua i pari.

- Më 1910, pasi fitoi konkursine pranimit, u regjistrua në univer-sitetin Mylkije të Stambollit kupërfundoi studimet për shkencatpolitike dhe administrative me re-zultate të shkëlqyera .

- 1911, filloi punën si mësues nëgjimnazin e Durrësit prej nga lar-gohet për veprimtari atdhetare.Stambolli kërkon ta internojë nëIrak.

- Më 1912, mori pjesë aktive nëKryengritjen e madhe të sh-qiptarëve kundra Perandorisë Os-mane dhe ishte koordinator i sajpër Shqipërinë e Mesme.

- 28 Nëntor 1912, si delegat iKrujës, merr pjesë në Kuvendin eVlorë në Shpalljen e Pavarësisë eShqipërisë, firmëtar i Aktit dhesekretar i Kuvendit, ku zgjidhetdhe anëtarë i Senatit apo Pleqësisë.Emërohet nënprefekt i Vlorës.

- 1913, emërohet drejtor i arsim-it në Elbasan.

- 1914, përkrah ardhjen e PrincWidit dhe së bashku me Abdi Toptanin luanrol të dorës së parë në kundërshtimin e lëvizjesantikombëtare të Haxhi Qamilit duke e pen-guar që ajo të triumfonte në Krujë.

- Më 1915, me urdhër të Esat Pashës arres-tohet dhe dërgohet në burg, në Bari, si kundër-shtar politik i tij. Pas një viti burgimi i kthe-het në internim në ishullin e Favinjanës.

-1917, pas lirimit nga internimi vendosetnë Romë ku punon si kryeredaktor i revistëspolitiko-letrare "Kuvendi".

-1918, kthehet në atdhe dhe menjëherë hid-het në veprimtari politike. Në Durrës, më 25dhjetor, merr pjesë në qeverinë e Turhan Pa-shës, si ministër i Postë - Telegrafës.

-1921, në zgjedhjet parlamentare përKëshillin Kombëtar, zgjidhet deputet i Kos-ovës.

-1922, merr pjesë në kryengritjen e ElezIsufit për rrëzimin e qeverisë. Me dështimin esaj arratiset në Jugosllavi.

- Kthehet më 1924 dhe merr pjesë në rev-olucionin e Qershorit. Nga qeveria e Fan Nolitemërohet prefekt i Shkodrës. Pas rrëzimit tëQeverisë së Nolit, si shumë politikanë të tjerëkundërshtarë politikë të Ahmet Zogut, arrat-iset në Itali. Por kohën më të gjatë e kaloi nëZvicër.

- Pas pushtimit Italian kthehet në Shqipëri.

Si studiues, drejton Institutin e StudimeveShqiptare dhe nuk merr pjesë në jetën poli-tike.

- Duke kuptuar rrezikun e madh që i vinteShqipërisë nga komunizmi dhe sllavët, në fundtë vitit 1941 pranoi të bëhej kryeministër , postqë e mbajti për 13 muaj. Dorëheqja e tij qe eparevokueshme sepse qeveria italiane nuk jupërmbajt kushteve që u formuluan kur ai pra-noi postin e lartë.

- 1944, shkon në Vjenë, për t'iu ndodhurdjalit më të vogël pranë , në momentet e fun-dit të jetës. Ndërkohë në Shqipëri triumfuankomunistët dhe Mustafa Kruja nuk u kthyemë kurrë në atdhe.

- Ai u kthye në një mërgimtar duke lëvizurnga Austria në Itali, në Zvicër , më pas nëEgjipt e Francë, pranë kundërshtarit të dikur-shëm, Ahmet Zogut, për ta mbyllur jetën nëSHBA, në qytetin Niagara Falls, duke u bash-kuar me djalin tjetër dhe me motrën. Ameri-ka, e kishte pranuar këtë ?armik" qysh mekërkesën e parë për bashkim familjar dhe ekishte bërë qytetar të saj.

-Vdiq më 27 dhjetor 1958, në moshën 71vjeçare, në SHBA .

Me gjithë vështirësitë e jetës nën diktaturë,përndjekjet dhe vrasjet, burgosjet dhe in-ternimet, pasardhësit e Mustafa Krujës u kthy-

en në liri pas vitit '90 kur Shqipëria u çliruanga zgjedha e komunistëve në shërbim të tëhuajve, më e keqja, më çnjerëzorja, më krimi-nalja dhe më gjakatarja, që njeh populli sh-qiptar gjatë gjithë historisë. Mustafa Kruja upërfshi në Kryengritjet shqiptare dhe në kr-ijimin e shtetit të parë shqiptar, duke mosardhur nga rangjet e larta të zyrtarëve të Per-andorisë Turke , të mbetur pa punë pas shem-bjes së saj, as edhe nga shtresat e feudalëve,që ishin me këdo po të mos t'u prekeshin pr-onat. Ai vinte nga shtresa e mesme e shkollu-ar dhe dallohej për formimin dhe për aftësitëintelektuale. Nga bashkëkohësit njihej si njerii ndershëm, atdhetar e antikomunist i flakët,por njëherazi, dhe si intelektual dhe gjuhëtari dorës së parë, me kontribute të spikatura nëkëto fusha.Mustafa Merlika Kruja bën pjesënë atë grup jo të shumtë shtetarësh shqiptartë gjysmës së parë të shek. XX-të si Faik Kon-ica, Ekrem Vlora, Mehdi Frashëri, Sejfi Vlla-masi, Lumo Skëndo, Teki Selenica, DhimitërBeratti e të tjerë, e madje më tepër se kushdo,që me penën e tyre dhe vërtetësinë e dëshmivetë dokumentuara, ndihmojnë për të njohur his-torinë e trazuar të Shqipërisë dhe shqiptarëvenë periudhën nga Pavarësia deri në Luftën eDytë Botërore. Studimet e tij, ato që mundi t'iruante familja, letërkëmbimi gjatë kohës që

ishte në emigracion, si dhe ato dorëshkrimehistorike që mori me vete apo shkroi kur ishtenë mërgim, po botohen nga të afërmit e tij, dukeu vlerësuar e ndihmuar studiuesit.

Nga pena e tij e vyer kemi kontribute si his-torian e për historinë tonë, në disa libra të botu-ara ndërkohë; por mbeten mënjanë një numërshumë i madh shkrimesh, të cilët duhet tëpërmblidhen dhe botohen sipas fushës që ipërkasin. Por ka edhe materialeve të tjera qëruhen në arkiva shtetërore dhe private.

Do të ishte me mjaft interes që të dhënat sidëshmitarë i drejtpërdrejtë i ndodhive his-torike, si një aktor i tyre, ashtu si dhe gjykimete tij, t'i vendoste dikush në rend kronologjik,ose sipas problemeve apo ngjarjeve, që do tëishin të dobishme për lexuesin dhe historianëtsi një minierë e vërtetë, sepse ai është një ndërtë paktët qeveritar e personalitet i historisëshqiptare që flet.Ai sigurisht do ta bënte këtëhistori por vdekja e parakohshme ja mohoi.

Ky emigrant i përjetshëm, kundërshtar si imbretërisë së Zogut, me të cilin pajtohet nëEgjipt në vitin 1948, ashtu dhe i diktaturëskomuniste që erdhi më pas, nuk e shkoi ko-hën kot në mërgim por, gërmoi nëpër arkivadhe biblioteka, krijoi dhe punoi, në kushte tëvështira jetese, ndërkohë që të dashurit e zem-rës së tij lëngonin kampeve të fashistëve të kuq,punoi me përkushtim dhe pikësynime të qar-ta; për t'i lënë atdheut një trashëgimi të pa-sur. Është ndër të paktët qeveritar të këtij ven-di, që dhe pas politikës, shkëlqyen në fushën eletrave edhe shkencës.Energjitë dhe kohën mëtë madhe ja mori Fjalori i Gjuhës Shqipe, merreth 30 000 mijë fjalë dhe 2600 faqe (siç dësh-mon Karl Gurakuqi), një vepër madhore, epajisur me shënime edhe në aspektin eti-mologjik për shumicën e fjalëve, por që dik-tatura e zhduku "pa lënë gjurmë", ndonëseishte bërë gati për botim qysh në vitin 1943.Ndoshta kërkimet e ardhshme nga një brez iri gjuhëtarësh të pakompleksuar nga e kalu-ara e të paimplikuar me të, do të flasin mëme saktësi edhe për këtë. Në studimet gjuhë-sore ai jep një kontribut të gjithanshëm: përpasurinë leksikore dhe elementët eprozodisë,për strukturën morfologjike endërtimet sintaksore, për aspektin fonetik efjalëformues, për etimologjinë e të dhënat di-alektore, për toponiminë historike si dhe gju-hën e njësuar. "Prej tij sot trashëgojmë njëdokumentim..të lëndës gjuhësore" me vlerapër lëvrimin e gjuhës sonë, duke patur nëthemel parimet e tij. Ai. si rilindësit. men-donte se prej gjuhës mund të fitonin sfidën eqytetërimit të mendimit. Shkrimet që na kalënë si trashëgimi janë të natyrave të ndry-shme dhe vetëm një pjesë e tyre ishte botu-ar në periodikët e kohës brenda vendit ndër-sa më të shumtat në shtypin shqiptar të di-asporës. Kjo është vetëm një pjesë e punës sëtij gjysmëshekullore. Shumë nga shkrimetdhe studimet e Mustafa Krujës presin të bot-ohen. Ato janë pasuri kombëtare dhe kontrib-ute në shkencën tone.

Lista e dorëshkrimeve është e gjatë por nepo rendisim ato, që me interesimin e famil-jarëve të tij, tashmë janë botuar:

- Antologji Historike, Elbasan 2001, sh-krime historike.

- Vëzhgime Iliro-Shqiptare, përkthim i ve-prës së Ludvig Von Thalloczy, Shkodër 2004..-Aleksandr' i Madh, Shkodër 2005;

- Fjaluer kritik i shqipes, Germat A dhe B,Tiranë 2008.

Ai u kthye nëAi u kthye nëAi u kthye nëAi u kthye nëAi u kthye nënjë mërgimtarnjë mërgimtarnjë mërgimtarnjë mërgimtarnjë mërgimtarduke lëvizurduke lëvizurduke lëvizurduke lëvizurduke lëvizurnga nga nga nga nga Austria nëAustria nëAustria nëAustria nëAustria nëItali, në Zvicër ,Itali, në Zvicër ,Itali, në Zvicër ,Itali, në Zvicër ,Itali, në Zvicër ,më pas nëmë pas nëmë pas nëmë pas nëmë pas nëEgjipt e Francë,Egjipt e Francë,Egjipt e Francë,Egjipt e Francë,Egjipt e Francë,pranë kundërpranë kundërpranë kundërpranë kundërpranë kundër-----shtarit të dikurshtarit të dikurshtarit të dikurshtarit të dikurshtarit të dikur-----shëm, shëm, shëm, shëm, shëm, AhmetAhmetAhmetAhmetAhmetZogut, për taZogut, për taZogut, për taZogut, për taZogut, për tambyllur jetënmbyllur jetënmbyllur jetënmbyllur jetënmbyllur jetënnë SHBA,në SHBA,në SHBA,në SHBA,në SHBA,në qytetinnë qytetinnë qytetinnë qytetinnë qytetinNiagara FallsNiagara FallsNiagara FallsNiagara FallsNiagara Falls

Në foto: MustafaMerlika Kruja

SHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom 19www.shqiptarja.comE diel, 2 dhjetor 2012SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASI DOKUMENTET

PPPPPËRSHPËRSHPËRSHPËRSHPËRSHPAGIMETAGIMETAGIMETAGIMETAGIMET P P P P PJESAJESAJESAJESAJESA II II II II II

Shqipëri etnikeShqipëri etnikeShqipëri etnikeShqipëri etnikeShqipëri etnikenën mbrojtjennën mbrojtjennën mbrojtjennën mbrojtjennën mbrojtjen

italianeitalianeitalianeitalianeitalianePjesa e dytë e dokumentave ekskluzive. Pjesa e dytë e dokumentave ekskluzive. Pjesa e dytë e dokumentave ekskluzive. Pjesa e dytë e dokumentave ekskluzive. Pjesa e dytë e dokumentave ekskluzive. Autorët e promemorjesAutorët e promemorjesAutorët e promemorjesAutorët e promemorjesAutorët e promemorjes

së 1941, tregojnë kufijtë, numrin e banorëve dhe tendencënsë 1941, tregojnë kufijtë, numrin e banorëve dhe tendencënsë 1941, tregojnë kufijtë, numrin e banorëve dhe tendencënsë 1941, tregojnë kufijtë, numrin e banorëve dhe tendencënsë 1941, tregojnë kufijtë, numrin e banorëve dhe tendencëne sllavëve për të depërtuar në zonat shqiptaree sllavëve për të depërtuar në zonat shqiptaree sllavëve për të depërtuar në zonat shqiptaree sllavëve për të depërtuar në zonat shqiptaree sllavëve për të depërtuar në zonat shqiptare

Kjo është pjesa e dytë e "Për-shpagimeve shqiptare", promemo-rja që u hartua për Minsitrinë e Jas-htme Italiane, me qëllim bash-kimin e trojeve etnike shqiptarenën mbrojtjen italiane. Dekument-et që botohen për herë të parë tre-gojnë se si u përgatit materiali ihollësishëm me argumenta his-torike, ekonomike, diplomatike etj,mbi padrejtësitë ndaj Shqipërisëdhe shqiptarëve dhe si duhej vënëdrejtësia në vend... Komisioni har-tues i këtyre dokumentave për-bëhet nga Fejzi Alizoti, DhimitërBerati, Xhemil Dino e Tahir Shtyllae kryesohet nga Mustafa Kruja,atëherë senator i Mbretërisë e Kry-etar i Institutit të Studimeve sh-qiptare.

Dokumentet pjesa IISHTOJCA N°2SEKTORI VERIOR E VERI-LINDOR

Ky sektor përmbledh krahinën eKosovës, që rrethohet në Jugë nga vargma-let e Sharit dhe Karadagut dhe në Veri ngavija e vjetër e kufirit turko-sërb para 1912-ës, po ashtu si rrethet e Preshevës, Ku-manovës, Shkupit, Tetovës, Gostivarit eKërçovës.

Në krahinën e Ko-sovës bëjnë pjesë rrethet ePeshterit, Rozhajës, Pejës,Novi-Pazarit, Mitrovicës,Vuçiternit, Prishtinës,Podujevës, Gjilanit, Feriza-jt e Kaçanikut. Siç dihet,rrethet e mësipërme kon-tribuonin në formimin eVilajetit të Shkupit që, sëbashku me tre të tjerët, tëMonastirit, Janinës e Shko-drës ishin kërkuar nga pop-ulli shqiptar që nga Lidhjae Prizrenit për ktrijimin eShqipërisë autonome.

I.KONSIDERATA ETNIKENga pikëpamja et-

nike, popullsia e këtij sek-tori është kompaktësishtvëndase shqiptare, e nukështë rasti për t'i dhënë asnjë rëndësi atijnumuri të pakët sllavësh (Sërb, Malazez eBullgaro - Maqedonas), të depërtuar gjatësundimit otoman. Ky, siç dihet, e lejonte këtëdepërtim për nevoja të llojeve të ndryshme,me që traditat luftarake të Perandorisë kish-in bërë që nënshtetasit e besimit mysliman,që formonin popullin sovran, dalngadalëlanë mbas dore veprimtarinë tregtare e in-

dustriale, së cilës i kushtoheshin më shumëelementët e krishterë t'asaj Perandorie qëpërbënin popullin rajà. Në dukurinë ekëtyre depërtimeve sllave, të kushtuaratregëtisë e industrisë, të lejuara nga Peran-doria otomane, Rusia Cariste shihte mjetinmë të mirë politik për të përhapur idenëpansllave, nëpërmjet krijimit të shteteve tëkrishterë në Turqinë evropiane, të cilët dotë bënin çdo përpjekje për t'a zhbirë vetëTurqinë deri në përzënien nga Ballkani.Krijimi dhe zmadhimi i Shteteve ballkani-kë, të lidhur në qerren e Rusisë, do të çontefatalisht në coptimin e territoreve shqiptare.Megjithatë, elementët sërbë e malazezë, tëdepërtuar në sektorin në fjalë deri në 1912,përfaqësojnë vetëm 5% të popullsisë sëpërgjithëshme ; por ajo që meriton të vihetnë dukje është fakti që, në qarqet e përf-shira në këtë sektor, duke lënë mënjanë rre-thet e Shkupit, të Tetovës, Gostivarit eKërçovës, as më parë e as mbrapa 1912-ës,nuk rezulton asnjë element bullgaro-maqedon.Nga pikpamja etnike sektorët Verie Veri-Lindje paraqiten, padyshim, të një fiz-ionomije të mirëfilltë shqiptare. Kjo është enjohur për të gjithë e besoj se nuk ështënevoja të jepen prova për të justifikuarkërkesat tona mbi këtë trevë. Na mjaftontë rendisim këtu poshtë, në vënd të një do-kumentimi të përmbledhur e në një formë

më konçize, përsh-krimin etnografik tësektorit, objekt tëkësaj shtojce.Tre llojesh janë doku-mentimet që na drej-tojnë në ndriçimin etë drejtave të sh-qiptarëve në Kosovë: a) përshkrimet ehartave etnografike ;b) shqyrtimi i shi-frave statistikore c)raporti i popullsisëshqiptare me nu-murin e elementëvetë huaj, t'ardhurkëtu nëpërmjetdepërtimeve.A) Hartat et-nografike, të botuaranga autorë të huaj,edhe t'origjinës

sllave, janë të detyruara të njohin, në vijatë përgjithëshme, fizionominë shqiptare tëKosovës. Këto harta, që janë riprodhuar nëlibrin e D. Rizoff "Bullgarët në kufijtë e tyrehistorikë, etnografikë e politikë" (Berlin1917 dhe në librin "Shqiptarët e Sllavët" tëLumo Skëndos, mund të quhen si variante...

vijon në faqen 20

Ai është kronisti asaj kohe ku

shquhet si atdhetari flakët dhe si

dëshmues seriozdhe i saktë, sepse

siç na shënon She-jzat në shkrimin përvdekjen e tij "Deshtima fort Shqipnin sepopullaritetin e vet"

- Fjalor i Frangut të Bardhë- Tiranë 2007.- Kujtime vogjlije e rinije , Tiranë 2007.- Problema Gjuhe, Tiranë 2012, një përm-

bledhje artikujsh mbi probleme të gjuhës sh-qipe.

- Shkrime Historike, Tiranë 2012.- Kuvend letrash me miqtë, Letërkëmbi-

mi me Gjonmarkajt dhe Zef Nekaj, vëll. I,Tiranë 2012.

Por ka dhe ndonjë vepër në dorëshkrimqë ende nuk ka parë dritën e botimit si Sh-qipnia përpara Konferencës së Paqes në1919, bashkë me dokumente zyrtare të Qev-eris së Përkohshme në 1919; ne shpresojmënë botimin e shpejtë të tyre si dhe gjithçkatjetër prej tij.Nuk është i rastësishëm edheorientimi i punës së tij shkencore në fushatmë të rëndësishme të përkatësisë kombëtare: Gjuhës dhe Historisë, ku ai është kërkuesdhe studiues i vërtetë. Sepse Mustafa Mer-lika Kruja kishte vetëm një orientim; mbrojt-ja e çështjes shqiptare dhe antikomunizmi,edhe kur vendi ishte fushëbetejë e superfu-qive të kohës, dhe e fqinjëve (1912-1924), dhekur vendi ishte pjesë e Perandorisë Italiane,çka në këtë periudhë të fundit detyrohen tapranojnë dhe italianët kur thonë se "puna etij nuk përputhej me interesat italiane" (ngaletra e F.Jacomoni-t drejtuar Ciano-s). Pokështu, me rëndësi është dhe letërkëmbimime miq sepse siç vërente Ernest Koliqi "atyku Mustafa, mandej arrin një përsosjeletrare, asht stili epistolar. Ata qi patën fa-tin me pasë letra prej tij, duhet t'i ruejnë mekujdes sepse në to asht derdhur një visar ipaçim i shqipes"

Korrespondenca e MustafaKrujës është e gjerë; disa letrakanë humbur, të tjera duhenkërkuar dhe mbledhur, sepseka të dhëna të sigurta për to,por megjithatë, edhe këtopërmbledhje flasin shumë. Ajoështë pjesë e historisë së Sh-qipërisë në një kohë të trazuarqë nis me ngjizjen e shtetit sh-qiptar më 28 nëntor të 1912 kunuk ishte e lehtë të oriento-heshe. Por siç thamë zgjidhja eçështjes kombëtare dhe shman-gia e rrezikut sllavo-komunistishin terreni mbi të cilën aipunonte. Në shumë prej letravegjejmë gjykime kritike për poli-tikën dhe veprimet e politi-kanëve shqiptarë dhe këtu du-het nënvizuar se ai nuk kursen as veten . Nëto ai tregon qëndrimet e tij për çështjen sh-qiptare. Në një letër thotë se ".. ma mirë njëShqipëri në gjysmë lirie me Kosovë se sa Sh-qipëri pa Kosovën..", që dëshmon atdhetar-izmin e tij, thelbi i qenies së tij politike dhepër çka luftonte ai, që për të si dhe për neKosova është Shqipëri, që shumëkush nuk poe përmend më. Në letrat e tij ai bën disa herëvrojtime të sakta mbi marrëdhëniet e poli-tikës shqiptare me atë botërore dhe shprehmendimin se zgjidhjet e problemeve shqiptarejanë vetëm në kuadër të zgjidhjes botërore,madje shpreh mendimin se Shqipëria do tëjetë e lirë në kuadrin e një përmbysje të ren-dit të atëhershëm botëror (vitet 50-të), që ai emendonte Lufta e Tretë Botërore, gjykim qëishte i drejtë. Ishte përmbysja e rendit komu-nist botëror që i çliroi shqiptarët prej tyre.Nëtë vetmin shkrim ku dalin disa element tëautobiografisë, në formën e një Vetëparaqitje,që në të vërtetë është Kërkesa që MustafaKruja i drejtoi autoriteteve amerikane përstrehim politik më 1952, do t'i jepte përgjigjeedhe pyetjes që të lind vetvetiu pas leximit tëveprave Mustafa Krujën: e "Çfarë e shtyu atëqë të bashkëpunonte me italianët kur njihejpatriotizmi i tij". Mbas kthimit në Shqipëri ngaemigracioni, kur punonte në Institutin e Stu-dimeve, Ai refuzoi tri herë rresht propozimetitaliane për të marr pjesë në qeveri, por, mëvonë, duke shikuar rrezikun që përbënte për

shqiptarët komunizmi, që sa vinte e forcohejme ndihmën e të dërguarve sllavë, si luftëtar içështjes shqiptare - italianët e quanin ultrana-cionalist, dhe si antikomunist konsekuent pra-noi.

Ai pranoi postin e kryeministrit me disakushte që Jakomoni i miratoi. Kushtet ishinkëto:

- Rikthimi në fuqi i vendimeve të 12Prillit,d.m.th. abrogimi i traktateve që kishintë bënin me shkrirjen e forcave të armatosuradhe marrëdhënieve me jashtë;

- krijimin e një milicie shqiptare në varësitë Ministrit të Brendshëm;

- kthimin e flamurit kombëtar në formën evet origjinale.Dhe këtë e bëri, siç thotë ai vetë,"si një detyrë e shenjtë patriotike..me i ndaluevendit t'em katastrofën ma të madhe që mundtë pësonte", e në këtë parashikim ai nuk ugabua pavarësisht rezultatit. Por prej tyre upranua vetëm ajo që lidhej me flamurin (më23 prill1942). Dhe siç thotë vetë Mustafa Mer-lika : "Mbas nji vjeti lufte të pa barabartë kun-dra komunizmit nga nji anë dha pengesave tëitalianëve e të bashkatdhetarve të mij vetë, qinga ana tjetër duhej të më përkrahëshin, ven-dosa me dhanë dorëheqjen". Ai u tërhoq ngapolitika dhe sidoqoftë u përpoq për një bash-këveprim të forcave antikomuniste të Sh-qipërisë së Mesme e të Veriut.Gjatë qeverisjessë Mustafa Krujës përveç se u hoqën nga fla-muri shqiptar fashot e Liktorit, Plava dheGucia iu bashkuan Shqipërisë, nuk u zbatu-an ligjeve raciale, rreth 300 familje hebren-jsh në Kosovë, që tashmë ishte pjesë e Sh-

qipërisë, morën pasaportashqiptare, u mbrojt ekono-mia shqiptare dhe u dër-guan kontingjente ar-simtarësh në Kosovë. Ata qëe shpallën Mustafa Krujënsi armik, në atë pjesë të fla-murit ku kishin qenë sim-bolet fashiste, të cilat Ai ihoqi , vendosën, pesë muajmë vonë, në Konferencën ePezës më 16 shtator 1942,një simbol tjetër të huaj: yl-lin bolshevik. PaskëtajMustafa Kruja u tërhoqnga politika aktive, dukeparë se edhe nacionalistëtpo bashkëpunonin me ko-munistët. Sidoqoftë, ai idha përkrahjen Lëvizjes sëLegalitetit, në kuadër të

luftës kundër komunizmit. Mërgoi nga njëvend në tjetrin duke u marr me kërkime sh-kencore, deri sa ju dha strehim në Shtetet eBashkuara të Amerikës, ku dhe ndërroi jetësiç pamë më lartë më 27 Dhjetor 1958. Përtë vlejnë fjalët e Ernest Koliqit "Deshti mafort Shqipninë se popullaritetin e vet"

Për figura të tilla historia, gjatë këtyre22 vjetëve, mendoj se ka pasur mjaft kohëpër ta thënë fjalën e vet me objektivitet,pa pasione dhe kufizime apo tabu primi-tive politike dhe ideologjike. Pavarësishtnga kjo, do të jenë historianët dhe studi-uesit e ardhshëm, të zhveshur nga indok-trinimi, interesat politike dhe inatet apokryeneçësia tipike shqiptare, ata që do tëthonë me drejtësi dhe paanësi fjalën përjetën dhe veprën e këtij atdhetari dhe sh-kencëtari të shquar në kompleksitetin e ve-primtarisë së tij politike në dobi të intere-save të atdheut. Ai është kronist i asaj koheku shquhet si atdhetar i flakët dhe si dësh-mues serioz dhe i saktë, sepse siç na shënonShejzat në shkrimin për vdekjen e tij "Deshtima fort Shqipnin se popullaritetin e vet".

Kruja, duke e quajtur qytetar nderi dheme dhënien e emrit të tij sheshit kryesor tëqytetit, ka nderuar jo vetëm një nga bijtë e tijmë të mirë por, edhe veten.

TTTTTiranë 23.1iranë 23.1iranë 23.1iranë 23.1iranë 23.11.20121.20121.20121.20121.2012Fjala e mbajtur në konferencën përkujti-Fjala e mbajtur në konferencën përkujti-Fjala e mbajtur në konferencën përkujti-Fjala e mbajtur në konferencën përkujti-Fjala e mbajtur në konferencën përkujti-

more më datë 24 nëntor 2012more më datë 24 nëntor 2012more më datë 24 nëntor 2012more më datë 24 nëntor 2012more më datë 24 nëntor 2012

Mustafa Merlika Kruja

www.shqiptarja.com E diel, 2 dhjetor 201220

SUPLEMENT JAVOR I

RILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASIRILINDASISHSHSHSHSH.....comcomcomcomcom DOKUMENTET

PPPPPËRSHPËRSHPËRSHPËRSHPËRSHPAGIMETAGIMETAGIMETAGIMETAGIMET P P P P PJESAJESAJESAJESAJESA II II II II II

"Si depërtuan sllavët në zonatshqiptare në veri e verilindje"

PROJEKTI I MUSOLINITvijon nga faqja 19

...të njëra tjetrës, duke ndryshuar mes tyrenë ndonjë hollësi. Harta etnografike më e afërtështë ajo e botuar nga Prof. J.I.Kettler (Flem-ming, Berlin 1919) e vërteton të drejtat tona,në një kohë kur depërtimi sllav në Kosovë kish-te filluar të jepte efektet e tij. Harta e Kettlerit,ashtu si dhe ajo e Kiepert (Berlin 1876) meri-tojnë, më shumë se të tjerat, të merren për bazësepse janë punime të dy autorëve të shquar, qëpërbëjnë autoritet në fushën etnografike e, meqëtë dy janë të kombësisë gjermane, quhen objek-tivisht të paanshëm. Simbas këtyre hartave,është territor i dukshëm shqiptar katërkëndëshii përfshirë nga një vijë që, nga Veriu, shkon ngaNovi-Pazari e Leskovaci, në Lindje nga Lesko-vaci në Kumanovë - Shkup - Velezh, në Perën-dim nga Novi - Pazari e Gucia deri tek breguskajor Veri-Perëndimor i liqenit të Shkodrës.Në librin e shkencëtarit italian Roberto Almax-hà, të titulluar Albania (Romë 1930), në faqen173, është futur një hartë e Shqipërisë që tre-gon zonat e banuara tërësisht prej shqiptarësh.N'atë hartë, zonat objekt të kësaj shtojce, janëtë kufizuara nga një vijë që nis nga Novi-Paz-ari, shkon nga Lindja duke marrë një kthesë tëlehtë drejt Jugut, pastaj drejtohet nga skanjiVerior afërsisht pranë rrethinave të Nishit ;zbret drejt një pike të vendosur në Veri-Lindjetë Vranjës, rikthehet nga Perëndimi, për të zbri-tur në drejtim të Jugut duke lënë jashtë Vran-jën e vazhdon drejt Jugut, në drejtim të Mo-nastirit, mbasi ka përfshirë Shkupin, Tetovën,Gostivarin e Kërçovën. Por hartat etnografikemë interesante për tezën tonë janë ato të botu-ara më 1924, së bashku me librin mbiregjistrimin jugosllav të 1921 ; harta e parë,që është gjuhësore, tregon popullsitë shqiptare,ndërsa e dyta ato myslimane tëish Jugosllavisë. Simbashartës gjuhësore, kufirietnik kalon shumë nëveri të Mitrovicës dhe sh-kon në drejtim Jugë-Lind-je, afër Vranjës, dukepërmbledhur Mitrovicën,Vuçiternin, Prishtinën,Podujevën e pastaj zbretdrejt Jugut, shumë në lind-je të Gjilanit që përfshihetsë bashku me Preshevën eKumanovën ; së fundi vijarrethon Shkupin e arrin rre-thinat e Velezhit.Harta edytë, ajo e popullsisë mysli-mane, përcakton të njëjtëtkufij me ndryshimin që përf-shin Novi-Pazarin dhe nëgjithë zonën e Kosovësshënon një dendësi më tëmadhe, siç do t'a shohim mëposhtë.B) - Shifrat statis-tikore - Simbas statistikaveturke e austriake e simbasshumicës së autorëve, nu-muri i shqiptarëve, banorëtë territoreve të ishJugosllavisë, vërtitetrreth 800.000. Kjo popu-llsi banon në pjesën më tëmadhe në sektorin, objkttë kësaj shtojce. E d h estatistika jugosllave e1921-it na jep shifrën e 700.000 sh-qiptarëve, por i quan myslimanë. Me që në ter-ritoret e ish Jugosllavisë Turqit janë në nu-mur shumë të pakët, mund të nxirret përfun-dimi se shifra e 700.000 myslimanëve përfaqë-son numurin e shqiptarëve, pra statistikajugosllave, tërthoras, ka njohur të vërtetën et-nike shqiptare. Nga ana tjetër, numuri i441.000 banorëve të gjuhës shqipe, të shënu-ar nga statistika e mëparëshme jugosllaves'është tjetër veçse një fallsifikim për të mbu-

luar këtë të vërtetë.Statistika jugosllave që vazhdon më

1931, ndërsa bën fjalë për 546.000 shqiptarë,shton papritmas numurin e Turqëve, duke eçuar deri në rreth 200.000. Shuma e këtyre dyshifrave na jep një numur rreth 746.000, qëduhen konsideruar shqiptarë, mbasi, në tëvërtetë, numuri i Turqve në Jugosllavi ka qenëgjithmonë i papërfillshëm dhe ata të pakët qëkishin mbetur, më 1931,mërguan të gjithë nëTurqi. Por qëllimi i përpiluesit jugosllav, n'atërast, ishte të përligjte përzënien e Shqiptarëvenë Turqi, duke i quajtur Turq. Kjo përzëniegjeti në vazhdim shprehjen e saj konkrete nëmarrëveshjen turko - jugosllave të 1938-ës, nëbazë të së cilës Turqia pranonte të strehontenë territorin e saj 250.000 t'ashtuquajtur Turqtë Jugosllavisë. Mashtrimi jugosllav në këtëpikë është i dukshëm, si për ndryshimin qëshihet mes statistikës të vitit 1921, në të cilënTurqit, sasi e papërfillshme, gjënden në sh-tyllën e folësve të gjuhëve të tjera dhe statis-tikës së vitit 1931, që e zmadhon numurin,duke e çuar në afër 200.000, gjithashtu përqëllimin e fshehtë që kishin serbët, të hiqninqafet, me çfarëdo çmimi pakicën sh-

qiptare. Nëse serbët do tëkishin patur kohë që të zba-tonin plotësisht mar-rëveshjen turko - jugosllavetë 1938-ës, mbi shpërngul-jen e dhunshme të sh-qiptarëve, statistikat eardhëshme jugosllave sig-urisht do të rrisnin shifrëne Turqve, përndryshe nukshpjegohet shifra e250.000 t'ashtuquajturturq për t'u transferuar nëTurqi, kur vetë statistikae 1931 tregon pothuajse200.000. Një shikimlibrit të regjistrimitjugosllav të vitit 1921 nazbulon se qarqet, që for-mojnë sektorin tonë,janë të gjithë të banuarnga një shumicë dër-muese shqiptarësh. Për

këtë mjafton të krahaso-hen dy shtyllat e mysli-manëve (shqiptarë) dhe tësërbo-kroatëve, nën emrine të cilëve janë përfshirë tëgjithë sllavët : Malazez,Boshnjakë, Kroatë, Serbë,Bullgarë e Shqiptarë tësllavizuar. Sa i përket këty-re të fundit, duhet të vemënë dukje se po të mbahejparasysh edhe numuri i tyre,shifra e përgjithshme e Sh-

qiptarëve të ish Jugosllavisë do të kalonte mil-ionin e banorëve. Shkruan prof. AntonioBaldaçi në librin e tij Shqipëria (Romë 1929)në faqen 178 : " Si përfundim të hulumtimevetë mija llogaris se Shqipfolësit (përfshirë ser-bë-myslimanë-arnautë-shqiptarë që flasin padallim në shtëpi serbisht e shqip) e kalojnë nëJugosllavi milionin e njerëzve. Prej tyre, pohojse 700.000 janë shqiptarë të mirëfilltë." Në tënjëjtën vepër të Baldaçit gjejmë përshkrimin

e disa qyteteve të Shqipërisë etnike, meveçoritë e tyre karakteristike e me shifrat epopullsive të tyre.

C) Përmasat e popullsisë shqiptare -Kemi thënë më sipër se, në rrethet e

sektorit në fjalë, sasia e sllavëve të depërtuarpara vitit 1912 përfaqësonte 5% të popullsisësë përgjithëshme. Sado që mbas 1912-ësdepërtimi sllav në Kosovë u shtua e Qeveriajugosllave do të bënte të pamundurën për t'ashtuar akoma më shumë atë, elementi shqiptarmundi të ruajë raportin pozitiv të epërsisë sëtij. Kështu konstatohet se në Vuçitern, Prish-tinë, Graçanik, Nerodmilje, Prizren, elementimysliman (shqiptar) paraqitet me një shumicëdërmuese përballë elementit sllav, ndërsa nëDrenicë, Llap, Podgorë, Podrinë, Has e Kaçan-ik ky përpjestim nuk mund të bëhet mes dyelementëve sllav e shqiptar, duke qënë sllavëtnë numur vërtetë të papërfillshëm. Po japimvetëm një shembull : në Kaçanik myslimanëtshqiptarë (faqja 14 e statistikës jugosllave të1921-it) janë 10.487 përballë vetëm 233sllavëve. Ky realitet i shkëlqyer që fletnë dobi të shqiptarëvet në Kosovë është fik-suar më mirë në hartat e bashkangjitura lib-rit të regjistrimit jugosllav të 1921-it. Hartaqë tregon myslimanët (shqiptarët) e Kosovësparaqet pjesën më të madhe të zonave të sek-

it ; 75 - 95 % në rrethet e Kumanovës, Preshevës,Ferizajt, Prishtinës, Vuçiternit, Suharekës,Tetovës, Gostivarit e Kërçovës. Përshkrimi imësipërm është në vetvete mjaft shprehës.Por për të qënë më të saktë shtojmë edhe njëtjetër dëshmi, gjithmonë nga burime zyrtareJugosllave : Këshilltari i Reformës AgrareJugosllave Gjergj Krstiq, në librin e tij "Koloni-zimi i Sërbisë Jugore (Sarajevo 1928)" zbulonshqetësimin e tij për dëndësinë dhe kompak-tësinë e elementit shqiptar në Kosovë, gjë përtë cilën ai bëhet kundërshqiptar skajor në pro-gramin e tij për zbatimin e Reformës agrare.Ky autor jep 72% Shqiptarë në Kosovë, kun-drejt 24% sllavësh (faqe 78) e në Kaçanik vetëm2,25 % të sllavëve kundrejt një shumice dër-muese shqiptare. Përsa i përket Shkupit, edhese n'atë qytet elementi shqiptar nuk ka një shu-micë absolute si në rrethet e tjera të këtij sek-tori, duhet mbajtur parasysh fakti se n'atë qytete në rrethinat e tij kemi të bëjmë me një ele-ment që nuk gjëndet në rrethet e Kosovës. Kyelement është i përbërë nga Bullgaro - maqe-donët. Këta, me sërbët depërtues që nga 1912,e me Shqiptarët përbëjnë popullsinë e qytetit,në të cilën elementi shqiptar ka shumicën nëkrahasim me të tjerët dhe sasia e tij sot vërtitetrreth 30.000 vetëve që Bullgarët, duke ndjekursistemin e përshtatur nga Qeveria e ishJugosllavisë, kërkojnë t'i kalojnë për Turq. Fakti

i pranisë së elementit sh-qiptar në Shkup, meriton tëvërtetohet. S i m b a sstatistikës jugosllave të1921-it (faqe 16) qyteti i Sh-kupit kishte një popullsi tëpërgjithëshme prej 51.000vetësh, nga të cilët 24.289figuronin si myslimanë (sh-qiptarë) dhe 18.032 ishinnjohur si folës të gjuhës sh-qipe. Numuri i Sllavëve ar-rinte në 29.790. Duke mbaj-tur parasysh se nën emrinSllavë janë përfshirë Serbë,Kroatë e Bullgarë, e këta tëfundit nuk gjinden n'asnjështyllë të veçantë, duket sh-koqur se shifra 29.790 endarë së paku në dy pjesë

(Serb e Bullgarë) do të japë një shifër më të vogëlse ajo e Shqiptarëve. Do t'ishte e kotë të shtohejse shifra e 18.032 Shqiptarëve është më e ulëtnga e vërteta që duhet të jetë ajo e 24.299myslimanëve.Simbas hartave etnografike të sh-kencëtarëve e simbas atyre të shtypura ngastatistikat jugosllave të 1921-it, nëse nga njëanë në qytetin e Shkupit elementi shqiptar re-zulton në një numur mjaft të vogël, nga anatjetër zonat për rreth, madje edhe rrethinat evetë qytetit janë të banuara nga shumica të fortashqiptare. Harta etnografike, e futur në librine shkencëtarit italian Almagià, e përfshin qyte-tin e Shkupit në kufirin etnik shqiptar. Një tjetërhartë, e riprodhuar në faqen 182 të të njëjtitlibër, tregon se fshatrat shqiptarë, që gjindenpër rreth Shkupit, kanë shumicën absolutepërkundrejt bullgarëve e sërbëve:56 fshatrashqiptarë kundrejt 14 bullgarëve e 9 sërbëve.Kjo hartë pasqyron gjëndjen ekzistuese në fundtë sundimit otoman (1912).

(V(V(V(V(Vijon numrin e ardhshëm)ijon numrin e ardhshëm)ijon numrin e ardhshëm)ijon numrin e ardhshëm)ijon numrin e ardhshëm)

torit, të banuara nga 75 deri në 100% nga Sh-qiptarë. Të tilla zona janë ato të vendosura nëVeri e Jugë të Mitrovicës, veç rretheve tëPodujevës, Vuçiternit, Laushës, ashtu si zonatndërmjet Gjilanit, Vranjës e së fundi Presho-va, Kumanova, Kaçaniku, Ferizaj (Uroshevac),Rahovec, Suha Reka, Prizreni, Tetova, Gosti-vari e Kërçova (Kiçevo). Të tjera zona më tëvogla, të shpërndara, tregojnë një përqindjenga 50 deri në 75% të Shqiptarëve. Dhe hartagjuhësore shqiptare, edhe se fsheh numurin evërtetë të Shqiptarëve, vërteton përqindjen etyre më të lartë : 95 - 100 % në Veri të Mitrov-icës, në Podujevë, në zonën mes Vuçiternit eLaushës, në zonën në Lindje të Gjilanit, nëKaçanik, në Rahovec e në Perëndim të Prizren-

Në foto: (Lart) Mustafa Kruja gjatë një vizitenë Kosovë, 1942 (Majtas) Dy faksimilenga dokumentat e Promemories