nenad veličković - Ćivot i djelo (o jovanu dučiću)

1.Imena pisaca daju se {kolama i ulica-ma, njihovi likovi posmatraju nas sanov~anica, biste im krase parkove iulice. ^ime oni tako i toliko zaslu`u-ju po{tovanje naroda, za{to je njihovrad va`niji i vredniji od rada hiljadadrugih njihovih anonimnih savreme-nika, od ljudi koji su iskazivali gra-|ansku hrabrost, rizikovali vlastitikomfor za dobrobit drugih, vlastitimprimjerima branili visoke eti~ke nor-me?

[ta je, recimo, pokrenulo kosti Jo-vana Du~i}a na put preko okena, odmanastira sv. Save u Libertivilu, pre-ko Nove Gra~anice u Grejslejku, Sa-borne crkve u Beogradu, Velike saleSANU i Narodne biblioteke Srbije uBeogradu, Hrama Hrista Spasitelja u

79

]IVOT I DJELO1

Obretenije slave Du~i}eve

1) ]ivot, kivot, sanduk sa svetim mo{tima,kutija u kojoj se ~uva nafora.

Podgorici, kratkog zastoja u Nik{i}u, do Saborne i No-vosagra|ene crkve, a pored hotela Leotar u Trebinju.

Program dat uz vijest najavljuje kola` pomena, be-sjeda, predavanja, recitacija, sve~anih programa i sve-~anih akademija, da bi se zavr{io sa spu{tanjem kov-~ega u grobno mesto u crkvi u 12.00 sati i potom ru~-kom u hotelu ‘Leotar’ u 13.00 sati.

Vijest na internetu opremljena nadnaslovom, naslo-vom i podnaslovom:

Prenos zemnih ostataka Jovana Du~i}a... Jovan Du-~i} ponovo u Trebinju... Posle 57 godina srpski pje-snik i diplomata Jovan Du~i} bi}e prenesen iz Liber-tivila u Trebinje, gde }e biti sahranjen u novopodig-nutoj hercegova~koj Gra~anici, prema njegovoj è-lji i testamentu. Pogledajte PROGRAM ovde...2

Zbrka sa zamjenom jata (pjesnik, ovde), ako nije po-sljedica uru{enog identiteta, otkriva u su{tini provin-cijalan kompleks patriotskih te`nji o politi~kom i kul-turnom priklju~enju matici. Ali je za analizu bitnijenaglo odustajanje od zemnih ostataka. Zemnih ostata-ka (eufemizam za slabije kosti i za ja~e mo{ti) odjed-nom nema, kao da je autor osjetio komi~nu skromnostsvoje sintagme: zar }e se toliki narod, knjièvnici, sve-{tenici, akademici, patrijarh i srpski pjesnici MatijaBe}kovi} i Rajko Petrov Nogo, koji su pozvani da pri-sustvuju Sve~anoj akademiji u manastiru Nova Gra~a-nica (u Libertivilu) okupiti samo zbog nekih ostataka?I jo{ zemnih, uz to. Zato je poùrio da stvar nazovepravim imenom: Jovan Du~i}. Ili samo Du~i}: ispra}ajDu~i}a, u 1.00 popodne.

Nenad Veli~kovi}80

2) Sloboda, list srpske narodne odbrane uAmerici, broj 1778, vol. XLIX, 25. septem-bar 2000.

Ni to, ~ini se, nije najsretnije rje{enje, pa se peto-dnevna procesija zavr{ava spu{tanjem kov~ega u grob-no mesto. Zemni ostaci izva|eni su iz 57 godina sta-rog groba, preobraèni su na dnevnoj svjetlosti u Jo-vana Du~i}a, pet dana Jovan Du~i} bio je po drugi putme|u Srbima, a onda je veselje splaslo, strasti se smi-rile, ples ìvih sa mrtvim svr{en je i kov~eg je vra}enna mjesto.

Tako su ispunjeni njegova èlja i testament. Sviostali u~esnici samo su ispunjavali tu èlju i samo supo{tovali zakon (testament).

U slu~aju moje nenadane smrti da se ceo novac saunov~enim hartijama od vrednosti podeli na dvadela. Prvi da se preda Srpskom kulturnom dru{tvu“Prosveta” u Sarajevu za srpsku akciju i prosvetuu Bosni i Hercegovini, a drugi deo ovog novca dase upotrebi na izradu jedne lepe pravoslavne cr-kve u Trebinju u stilu kosovske Gra~anice i da jau nju budem prene{en i sahranjen.3

Ne mora svakome ovakva èlja biti suprotna principi-ma hri{}anstva i pravoslavlja: mo`da je hri{}anskom}udore|u svejedno ostavlja li se novac siroma{nima igladnima ili se tro{i na sebe i poslije smrti. (Uzgred,novac su potro{ili inflacija i advokati, pa je crkva sa-zidana i prenos pla}en od tu|eg.) Ali je tim potrebni-je odgovoriti na pitanje s po~etka ovog teksta, ~ime jeto ovaj uljez iz predgra|a dubrova~ke gospo{tine, par-venu u ~ijoj je grotesknosti mogu}e pro~itati i izvesnutragediju,4 osim ~injenicom da je imao èlju i testa-ment, zasluìo da se nad

Dijagnoza – patriotizam: ]ivot i djelo 81

3) Prema: Kosta St. Pavlovi}, Jovan Du~i},Beograd, 2001.4) Kako ga sve naziva Radomir Konstanti-novi}, Bi}e i jezik, knj. 2, Beograd, 1983.

njegovim kostima (za{to se zubi u ovakvim prilikamaizostavljaju?) u sanduku okupe ~asne starine i svi Sr-bi i Srpkinje, kao i predstavnici vjerskih, nacionalnih,kulturnih i sportskih organizacija?

Likom ili djelom?Lik na djelu Du~i}ev opisao je uvjerljivo veliki po-

{tovalac njegove poezije, njegov sekretar i prijatelj,Kosta Pavlovi}. U jednoj sceni daje on sliku ovog pr-vog jugoslavenskog ambasadora:

Du~i} sedi u svojoj sobi, ili bolje re~eno leì na di-vanu u polumraku. Leì u vunenoj potko{ulji isobnoj haljini od kamilje dlake, ~ak{ire su mu pre-ko trbuha raskop~ane, preko nogu mu je preba~enpokriva~ od krzna ispod koga vire stopala u sivimdebelim ~arapama. Ja sedim kraj divana i referi-{em mu o teku}im poslovima. On polu drema. Ne-{to slu{a, a ne{to ne slu{a, ali sve odobrava. Od-jednom, telefon zazvrji i javlja se li~no Stojadino-vi} iz Beograda. Du~i} odmah ustaje, po~ne da za-kop~ava ~ak{ire, da prevla~i sobnu haljinu prekotrbuha, da obuva papu~e i da zagla|uje ono malorazbaru{ene kose. Pri kraju razgovora, opra{taju}ise od Stojadinovi}a, on se pokloni, spusti slu{ali-cu i odmah ponovo raskop~a pantalone i legne.Ovakav prizor doìvljavao sam nekoliko puta.5

Tako pjesnik stiha Pre sva~iji su`nji neg i~ije sluge.Ako dakle nije likom na djelu zasluìo Du~i} ovo

obretenije, onda bi}e da jeste Poezijom.Samo {to ne}e biti da se tu radi samo o ljepoti jezi-

ka, o metaforama i simbolima, o ritmu i metru, o par-

Nenad Veli~kovi}82

5) Kosta St. Pavlovi}, navedeno djelo.

nasu i modernizmu. Da je do ljepote, razvozili bi sezemni ostaci svake godine, i svako bi brdo imalo svojhram pjesniku. Nego poezija (knjièvnost uop{te), makoliko se zanosila da je nezavisna i slobodna i iznadbanalne materijalne svakida{njice, zato jer nastaje ujeziku, naslje|uje zna~enja koja pripadaju jezi~koj(naj~e{}e etni~koj) zajednici. Preko tih zna~enja knji-èvnost se uklju~uje u prostor ideolo{ke i politi~keborbe za vlast nad zna~enjima, nude}i akterima u tojborbi pravo na tuma~enje ne samo umjetni~kog tekstanego i stvarnosti koju taj tekst u jeziku oblikuje. Knji-èvnost, koja je fikcija, i ne trpi razdvajanje dokumen-tarnog i izmi{ljenog, postaje idealno sredstvo za ma-nipulaciju: nakon {to mogu}em da prevlast nad stvar-nim, mogu}e nametne kao stvarno. Tamo gdje, reci-mo, istorija ne ide u prilog interesima, knjièvnost po-tiskuje istoriju; istori~arima ne moèmo vjerovati, jerpi{u za pobjednike, ali knjièvnicima moèmo, jer pi-{u za vje~nost.

Jedna od zanimljivijih ilustracija ovog ideolo{kogmanevra (koji se, izme|u ostalog, lako prepoznaje i poomalovaàvanju ideolo{kog ~itanja, a u korist esteti~-kog) jeste @itije sv. Save, od Teodosija, na{eg prvogpravog, gotovo profesionalnog pisca u srednjem veku.6

2.Monah Teodosije,7 ~ija karijera zahvaljuju}i njegovomknjièvnom daru uzlije}e do du`nosti zastupnika Hi-landara, duhovnika kralja Stefana i upravitelja mana-stira sv. Vasilija, napisao je@itije sv. Save (skazano Do-mentijanom, a spisano Teo-


6) Milan Ka{anin, “Monah Teodosije”, uSrpska knjièvna kritika, knj. 16: Pisci kaokriti~ari posle prvog svetskog rata, priredioMarko Nedi}, zajedni~ko izdanje Maticesrpske i Instituta za knjièvnost i umet-nost u Beogradu, Novi Sad, 1975.7) Isto, str. 410.

dosijem...) krajem XIII vijeka, koriste}i kao predloàkDomentijanov istoimeni spis.

Domentijan, koji Savinu biografiju pi{e po narud`biUro{a Prvog,8 ima zadatak da dokaè Savinu svetost.On, u duhu hagiografije, prati Savin ìvot kao ispu-njenje Bo`je volje na na~in na koji tu volju ispunjavaIsus.

Me|utim, takav postupak, koji je karakteristi~an zasvaki sveti spis (da se nastavlja na prethodni: Biblijapreoblikuje u tom smislu vavilonske mitove, Jevan|e-lja Stari zavjet, Savino ìtije pri~e jevan|elista...) nijedovoljan. Na drvo starih i dubokih korijena potrebnoje nakalemiti novi pelcer; Savino ìtije mora se u ne-~emu razlikovati od predlo{ka, a to }e biti konkretneistorijske ili politi~ke okolnosti. Domentijan, kao Sa-vin savremenik (i, mo`da, saputnik) osloni}e se u tomposlu na svjedo~anstva, Teodosije na Domentijana, aobojica na ànr.

U vezi s tim, moèmo se pitati: koje citate hagiografbira; prenosi li ih korektno; kada ih aktivira? Ali, istotako, i: koje istorijske doga|aje uvr{tava i kako ih tu-ma~i? U na{em slu~aju: za{to Teodosije popravlja Do-mentijana? [ta u Domentijanovom ìtiju nije bilo do-voljno dobro? Je li Teodosije imao zadatak da samovisoki i nejasni Domentijanov stil spusti iz poezije uprozu, kao {to knjièvna istorija redovno isti~e, ili seosim na~ina kazivanja mijenja i sadràj?

Komentatori su zapazili jednu bitnu razliku: Teodo-sije pre}utkuje ~injenicu da je Stefan krunisan pap-skom krunom, a ponavlja neistinu da je krunisanjeobavio Sava. On pre{u}uje ili falsifikuje uticaje, kako

je jednom naziva latinske

Nenad Veli~kovi}84

8) Dimitrije Bogdanovi}, Istorija stare srp-ske knjièvnosti, Beograd, 1991, str. 158; V.]orovi}, “Domentijan”, u knjizi Kritika uSkerli}evo doba, Novi Sad, 1975, str. 186.

jeresi, istovremeno porede}i svog knjièvnog junakasa slavnim prethodnicima:

I niko koji je slu{ao o ~udesima koja su bila rani-je u starim i svetim vremenima, nemoj da ne vje-ruje i ovim novima koja su u~injena. Jer i ovajsveti ne bi hu|i od starih i velikih, i neke mnogimvrlinama i nadma{a.

Teodosije opominje sumnjivce koji bi uzvili obrve nadStefanovim oìvljavanjem, ponovnim umiranjem i sa-hranjivanjem.

Pri~am o muù, ne pi{u}i o njemu {to nije bilo, ve-li on u uvodu, iako se za ozdravljanje bolesnog ili zaubistvo molitvom na daljinu ili za prelazak Ugara napravoslavlje ne moè misliti da su zaista bili.

Naravno, to su sve uslovnosti ànra, i kritika ne}ehagiografa zbog toga optuìti za la`. Tekst o svecu ov-de je izdanak mita, pa ga tako treba i ~itati – razliku-ju}i izmi{ljanje i laganje. Tek, Teodosije zna istinu, koje i kada i kako i ~ime krunisao Stefana, ali ipak pi{eono {to nije bilo. Za{to?

Vrijeme nastanka ovog ìtija pada u vrijeme kadanacija prelazi iz gasovitog u ~vrsto stanje.9 Dinastijikoja se bori za nezavisnost potrebna je podr{ka crkve,ali ne Zapadne i ne Isto~ne, a pogotovo ne bogumil-ske, jer ona podriva centralizovanu feudalnu mo}. Izperspektive prelaska, idealno rje{enje je spoj crkve idràve u jednoj vladaju}oj porodici, pa se tako i pri-pisuje smisao djelovanju najmla|eg Nemanjinog sina.Jer, zada}a njegovog biografa nije da objasni istorij-ske uzroke i posljedice do-


9) Boìdar Kova~evi}, “Sveti Sava pre i po-sle smrti”, Srpski knjièvni glasnik, br. 3,februar 1935, str. 196. Kova~evi}, patriot-ski i religiozno nadahnut, u istom brojuobjavljuje i pjesme.

ga|aja, nego da ih silom teolo{kih argumenata i auto-riteta preoblikuje u pri~u koja }e prostom pragmati~-nom djelovanju dati vi{i moralni smisao. Ta pri~a, uformi podatnoj za usmeno rasijavanje (zato je ìtijepopularan ànr – jer se lako pamti, skra}uje, prianjauz one od ranije poznate) uklju~i}e se u kanon i ondas tog povla{tenog mjesta osporavati ~ak i istorijske ~i-njenice.

Kona~an cilj, dakle, nije knjièvno djelo, nego in-strument za borbu protiv suparnika, bilo da se radi oneistomi{ljenicima unutar porodice, o nezadovoljnomplemstvu ili o narodu. Treba sa voska izbrisati prva pi-smena, da bi se postavila druga:

Sa jednim jo{ upornijim protivnikom (pored bogu-mila) imala je da se bori crkva kod Srba, sa staromverom. Najuspe{niji je metod bio zamena. Svetili-{ta su zadràna na istim mestima, u {umama, krajlekovitih izvora, ali su samo pretvorena u crkve imanastire. Obi~aji su ostali, i dato im je vi{e ilimanje hri{}ansko tuma~enje. Mesto starih bogovado{li su sveci s istim funkcijama. Ili su stari bogo-vi ogla{avani za |avole. Od vuka, totema Srba ustaroj postojbini, postalo je boànstvo. Kad je toboànstvo promenilo svoj vu~ji oblik u ljudski,Srbi su dobili daboga, svog vrhovnog boga, koji jebio starac, troglav, crne boje, hrom. Hri{}anstvo jeod njega kasnije na~inilo najglavnijeg |avola,Hromog Dabu. To nije bilo dovoljno za likvidaci-ju starog boga. Upotrebljeni su za zamenu glavnihri{}anski sveci: Arhan|el Mihailo, Jovan, Nikola,\or|e, i, najzad, na{ Sava.10

Nenad Veli~kovi}86

10) \. Sp. Radoj~i}, “Razvojni luk staresrpske knjièvnosti”, u knjizi Pavle Popovi}i istorijska kritika, Novi Sad, str. 424.

Taj doma}i svetac, na{ Sava, svjetovna je i politi~kali~nost mnogo vi{e nego {to su to sveci iz pustinje imu~enici iz lektire koju }e kasnije prozreti i prezretiDositej. Iako rasu|iva{e da su carstvo i bogatstvo, sla-va i sjaj i svaka sre}a mnogomete`ni i nepostojani, Sa-va ne prezire zlato, nego njime gradi crkve i darujeuboge, a pred kraj ìvota, u svojevrsnom vjerskom {o-pingu, kupuje svete mo{ti i druge relikvije. Da se ov-dje radi o klasi~nom ìtiju zlato se ne bi tako nepri-stojno mnogo pominjalo. Me|utim, u okvirima ideo-lo{kog projekta prelaska iz gasovitog u ~vrsto stanjezlato je veza sa krunom (vla{}u, dinastijom, dràvom)i kao takvo zasluùje pa`nju, ~ast i prostor. Zlato uovom ìtiju sveca nije isku{enje nego oru|e.

Sveti Nemanji}i iznose sasude svete, zlatne i srebr-ne, daju mno{tvo zlata i upisuju se u svete ktitore, da-ju odu{eviv{i se mnogo, mnogo zlata, {alju veliko mno-{tvo zlata i mazge na slu`bu i bezbrojno zlato na raz-davanje ili dobijaju veliko mno{tvo zlata na potrebu,mnoga zlata i srebra da ponese sa sobom da kupe i do-nesu ~asne ode`de i knjige zlatom okovane ili ikoneukra{ene zlatnim lancima, kamenjem dragim i bise-rom.

Tim silnim zlatom, za koje Teodosije ne govori oda-kle dolazi, kupuju oni i zemlju i vinograde. I sve to be-{e dano u nasle|e Hilandaru mnogom kupovinom, na-pisa}e, padaju}i iz rajskih sfera sveta~ke duhovnostina ovozemaljsko tlo imovinskopravnih odnosa.

Teodosijevo ìtije je formalno knjièvni a su{tinskipoliti~ki tekst, i to janusovsko lice ~ini knjièvnostomiljenim i efikasnim ideolo{kim oru|em. Poistovje-}uju}i sredstvo s ciljem (ljepota radi ljepote, umjetnost


radi umjetnosti), knjièvnost moè slobodno i neogra-ni~eno lagati u korist vlasti i vladaju}e ideologije.

Upravo sloboda da se laè, i da se ~injenice prepra-vljaju po zakonima ànra, jeste razlog da vlast (dina-stija i crkva) bira upravo knjièvnost za afirmacijusvojih ideja i namjera.

Me|utim, ako nastojimo razumjeti djelo u cjelini,za{to je napisano, koju ideju zastupa, koje vrijednostibrani, za kakav se svijet zalaè, ugled koji Teodosijevspis uìva u kanonu srpske knjièvnosti uznemiruju}eje neupitan.

Jedno je po{tovati pravila ànra (hagiografije), adrugo zadovoljavati o~ekivanja naru~ioca. Srednje-vjekovni pisac nije slobodan autor, u dana{njem smi-slu te slobode, jer uglavnom raspolaè unaprijed zada-tim gotovim elementima. Ali, potpisuju}i se na svojedjelo, on prihvata odgovornost za odluke koje obliku-ju kona~ni rezultat. On bira koji }e citat iz starijeg tek-sta/autoriteta i na kom mjestu uvrstiti u svoj tekst, onje taj koji odlu~uje kako }e i kada predloàk promije-niti, dopunjavaju}i i izostavljaju}i raspoloìve ele-mente. Drugim rije~ima, odgovornost, ako se i moèpodijeliti (na pisca, poetiku, naru~ioca), ne moè seumanjiti. Ona je u tom smislu u svakom vremenu ista.

3.Roman Lijanov san Dragana Marjanovi}a objavljen jeu Mostaru 2002. godine u 30.000 primjeraka! Dio ti-raà dijelio se besplatno po{tom, uo~i izbora na koji-ma se sin Stipana Ivankovi}a Lijana (naru~ioca, juna-ka i pripovjeda~a Lijanovog sna) kandidirao za hrvat-skog ~lana predsjedni{tva Bosne i Hercegovine. Na

Nenad Veli~kovi}88

koricima ove propagandne tiskovine izme|u ocjenakriti~ara poput Jergovi}a, Mati}a, Maru{i}a, stoje iove:

Proza Lijanov san pored neupitnih knjièvnih vri-jednosti ima i niz drugih... (Ivo Mijo Andri})

Lijanovim snom Marjanovi} je postavio znatnezahtjeve budu}im knjièvnim nastojanjima...(Ivan J. Bo{kovi})

Ovim romanom, {to nije neva`na ~injenica, Mari-janovi} se sna`no kontekstira u bh. suvremenu li-teraturu... (Gradimir Gojer)

Marjanovi}evo vukovski zapisano i dotjerano epskokazivanje njegovog poslodavca, pau{alno nazvano ro-manom, u sjeni je svog cilja jednako kao i Teodosije-vo ìtije. Junak se ve} na samom po~etku odre|ujenacionalno:

Od nas ~etvero danas je nastalo stotinu Ivankovi-}a, Rvata, ve}i, manji, bliì, dalji. Morete misliti{ta bi bilo da moj did nije mog }a}u natra da seèni, ili da je on, ne daj Boè, poginio u ratu; sa-da bi na svitu bilo sto Rvata manje!

Kao da se ni{ta od vremena kad je Savina molitva si-rila mlijeko po nemanji}koj Srbiji nije promijenilo. Istipatrijarhalni pogled na svijet, isti vi~ni savez sa na{onCrkvom, ista potreba za moralnom legalizacijomosvojenog. Naravno, funkciju Savinog odu{evljenja


ranim pravoslavljem ovdje preuzima Lijanovo zauzi-manje za vrijednosti ranog kapitalizma.

Pri~a o mesnoj industriji (i zastupni{tvu mercedesa)po~inje sa Drugim svjetskim ratom.

Upad ~etnika u selo opisan je iz blizine, uvjerljivo,sa mnogo detalja, gotovo anegdotski u liku seljakaJove, koji se s pripovjeda~evim ocem poznaje i kojipoku{ava umanjiti {tetu. ^etnici su Srbi kojima pripa-da isto~na Hercegovina, i ~iji su upadi ne{to prirod-no, kao nepogoda, podno{ljivi dio patrijarhalne tradi-cije.

Dolazak partizana, me|utim, dat je sa distance, pri-povjeda~ko ja prelazi u mi:

... od njin smo ~uli jo{ dvi novi ri~i najednom –‘bratstvo i jedinstvo’ – pa }e nas te ri~i ko kakvamora pratiti do prvi godina starosti.

Partizanska vojska je

... bidno izgledala, vojnici su bili u dronjcima i va-zda im je tribalo davat ist. Sve druge vojske kojesu prolazile kroz na{e selo, navlastito usta{e, Nim-ci i Talijani, za ove su izgledali gospoda.

Te druge vojske nekoliko strana kasnije u dugo pripre-manom okr{aju (Talijane zamijene domobrani) posta-ju na{i, a partizani sve nerozniji – jer ne uspijevajuzauzeti [iroki, na kojem pripovjeda~ kao simbol iz-dvaja dva crkvena tornja.

Perspektiva jedanaestogodi{njaka sugeri{e po{ten iobjektivan pogled na istorijske doga|aje, pa ~italac uz

Nenad Veli~kovi}90

nju lako proguta zaklju~ke poput taku je bandu novavlast dovela u ~isto rvacka mista...

Partizani su gori od ~etnika: krvolo~ni, nemilosrd-ni, osvetoljubivi, gladni, sadisti sa pendreci za tu|narod.

Ovakav ~itaocu nametnut zaklju~ak osigurava dadalje probijanje kroz ìvot glavnog junaka shvatimokao borbu protiv nepravde. [vercovanje duhanom,bjeànje miliciji, laganje pred sudom samo su vidovigra|anskog otpora komunisti~koj diktaturi.

Koriste}i vjetar koji pu{e u jedra op{tim (nacional-nim, hrvatskim) interesima, Lijan iz sukoba sa komu-nizmom izlazi kao pobjednik. Pobjeda za njega nijenova nacionalna dràva (Ako nije rvacka dràva, jesbarem rvacko, iako nas je ostavilo u ovom bu}kuri{u),nego sloboda da u nesre|enoj dràvi (bu}kuri{u) le-galno razgrana biznis.

Kazivanje skoro dosljedno ~uva ono {to Jergovi} nakoricama knjige naziva nesumnjivo sirova ljepotausmene re~enice. îm se iz usmenog stila preuzme li-terarni, slike postaju banalne i neuvjerljive. Tako }e-mo u nekom bosanskom zaseoku zate}i i pastiricu svuu bijelom, oki}enu dukatima (!) me|u ovcama:

Nije mogla znat gleda li je kogod, samo se ona,svisna svoje mladosti i lipote, igrala s planinomtog suncem o~aranog bosanskog jutra.

Taj drugi glas, koji najvjerovatnije pripada zapisiva~u(Marjanovi}u) upozorava nas da pri~a ne funkcioni{eizvan dokumentarnog i autobiografskog. Razlozi daposegne za naivnim romantizmom (pastirice koja ple-


{e obasjana jutarnjim suncem), jasniji su kad se re~e-nica vrati Lijanu:

Za tog sam putovanja spozna kako je Bosna lipa,puna vo}njaka, kako joj {ume pro{arane najlip{imbojama, da to nije nikako ona ista zemlja kojomja samo no}u gazim.

Iako ne bez humora (humor je svakako jedna od ja~ihstrana knjige!), ovaj se iskaz, podrazumijevaju}i da suHercegovina i Bosna dva entiteta, trgova~ki lukavoudvara novoosvojenom trì{tu.

Najzad, sasvim u duhu svoje namjere, da rascvjeta-lom poslovnom carstvu nakalemi duga~ko korijenje,zavr{nom slikom, ne bez jeftine simbolike, podsje}anas da se ispod plave pionirske titovke oduvijek kriopionir Divljeg Zapada:

Sad samo upalim dìpa, i obi|em farme i ponekadsvrnen u tvornicu, gledaju} da jim ne smetam. Ta-mo su sada veterinari i tenolozi, inìnjeri i stotineljudi razni struka.

Volin se dìpom popet na brdo, sa zapada gledattvornicu, a sunce da mi tu~e u le|a. Jerbo, kako godokrene{, nas sunce sa zapada opet najlip{e grije.

Pore|enje ovog kauboja sa monahom-kraljevi}em ~i-ni se pretjerano, nategnuto. Ne daju se porediti kupo-vina svetih mo{tiju i prodaja {vercovanog duhana. Ni-je isto zidati manastire i klaonice. Kudikamo je lak{epodi}i ku}u, porodicu i tvornicu nego dràvu, narod icrkvu. Razli~iti su bezimeno brdo i Sveta Gora. Jedno

Nenad Veli~kovi}92

je vu}i za nos miliciju i sudiju za prekr{aje, a drugo is-to~ne i zapadne careve i kraljeve. [ta je sunce za le|i-ma naspram oreola nad glavom?

Ali za pa`ljivog ~itaoca sa malo manje gra|anskepristojnosti a malo vi{e kriti~arske drskosti, TeodosijeMarijanovi} je vanvremena knjièvna pojava, tip pi-sca-najamnika koji cijenu svoje robe podiè prodajomsamog sebe. U takvoj konkurenciji te{ko je ili nemo-gu}e ostati slobodan ili nezavisan. Knjièvno djelo jesredstvo vlasti a ne cilj umjetnika. Umjetnost je opi-jum za narod, da bude ponosan u bijedi, sre}an u po-niènju, veseo u o~ajanju.

4.

Kada se hrvatski knjièvnik Antun Gustav Mato{nakon jedanaestogodi{njeg izbivanja vratio u svojZagreb i tom prilikom obi{ao prijatelje u hrvat-skom zagorju, napisao je, zadivljen njegovim lje-potama, putopis u ~etiri dijela, koji se op}enitosmatraju jednim od njegovih najboljih radova izte oblasti. Nakon mnogo lutanja, susreta i snatre-nja, A. G. Mato{ je za Hrvatsko zagorje rekao: “Tajkrasni kraj je Gup~ev zavi~aj.” Ni sanjati nije mo-gao pjesnik u to doba (1905.) da je tada nepozna-tom dje~aku iz Kumrovca, Josipu (Joèku, Joì)Brozu bilo ve} trinaest godina i da }e se jednogdana s istim zanosom mo}i uskliknuti kako je tajkrasni kraj i – Titov zavi~aj.

Bezazleno, veselo i razigrano po~inje Krklec Titovu bi-ografiju Mato{em, kao da mu namjera nije ozbiljna:


da autoritetom tog buntovnog i nepotkupljivog inte-lektualca nakalemi Joèkovo djetinjstvo na Gup~evuproletersko-selja~ku pravovjernost. Zadatak nije lak;kako napisati @itije sveca ateiste?

Josip Broz rodio se u malom selu Kumrovcu naSutli, u najzapadnijem dijelu Hrvatskog zagorja7. svibnja 1892. godine kao sedmo dijete rodite-lja Franje (Franceka) i Marije Broz, ro|ene Javer-{ek, iz slovenskog sela Podsrede, s druge straneSutle.

Sedmog svibnja, sedmo dijete; sa sretnim brojem se-dam sre}a ide na ruku partijskom hagiografu. Ali jekudikamo va`nije istaknuti bratstvojedinstveno pori-jeklo malog Tita: otac Hrvat, majka Slovenka...

Sin oca Hrvata i majke Slovenke, Josip Broz nijeosje}ao nikakvih nelagoda zbog te okolnosti, jerizme|u dvije susjedne zemlje i dva bratska naro-da nije bilo antagonizma i netrpeljivosti.

Po o~evoj strani Josip Broz je potomak drevne,vjerovatno usko~ke obitelji, koja se po~etkom {e-snaestog stolje}a doselila sa bosanskohercegova~-ke granice u selo Volovje kraj Jastrebarskog, aodavde se, prema provjerenim podacima preselilaprvo u Staro Brezje pod Cesargradom, a potom –u sedamnaestom stolje}u – u selo Kumrovec u Hr-vatskom zagorju, gdje je ìvjela sve do na{ih da-na, {to zna~i da se na oskudnoj i tvrdoj ro|enojgrudi odràla vi{e od ~etiri stolje}a.

Nenad Veli~kovi}94

Krklec u svoje titije ubacuje i Bosnu, a Gubecovoj bu-ni protiv eksploatatora pridruùje i usko~ku protivokupatora. Broz je potomak drevne obitelji; i po tojdrevnosti on polaè pravo na misiju i svetost.

U takvim je uvjetima otpo~eo ìvot Josipa Broza.O tome je drug Tito †Rastko, sv. Sava‡ iznosio svo-ja sje}anja Vladimiru Dedijeru, autoru njegove bi-ografije. Zaista je velika {teta {to mar{al Tito, uoskudici vremena, nije op{irnije iznosio svoja sje-}anja na djetinjstvo, pa }emo navesti bar onefragmente koji su autenti~no svjedo~anstvo nje-govih davnih dana. O tom djetinjstvu Tito je svo-me biografu, pored ostalog, rekao:

“Djetinjstvo je moje bilo te{ko... U porodici jebilo mnogo djece, i starati se za njih nije bilo la-ko. êsto ni kruha nije bilo dovoljno, i zbog togase de{avalo da je majka, da bi pravilno rasporedi-la rezerve kukuruznog bra{na koje je imala, mora-la zaklju~avati ostavu u kojoj se nalazio kruh, ami, djeca, dobijali smo toliko koliko je ona sma-trala da moè dati, a ne koliko smo mogli pojesti.(...) Onda je dolazilo lukno. To je jedna obavezajo{ iz feudalnog doba, koja se bila odràla u Ku-mrovcu do mog djetinjstva. Poslije Boì}a, na No-vu godinu, pred vratima svake seoske ku}e poja-vio bi se fratar iz Klanjca s krièm u ruci, a zanjim zvonar s vre}om. Fratar bi na vratima napi-sao kredom Anno domini... to jest ~estitao bi namNovu godinu, a doma}in je morao da mu dade ne-koliko litara kukuruza, ili klupko lana (povjesmo)boje zlata, ili dvije forinte, {to je u ono doba zna-


~ilo dvije nadnice... A mi smo uvijek poslije Boì-}a morali da kupujemo kukuruz, i lako je zamisli-ti kako smo mi, vje~ito gladna djeca, gledali zvo-nara kako trpa na{ kukuruz u svoju vre}u...”

Bez ovog autenti~nog svjedo~anstva ne bi se mo-glo ni zamisliti djetinjstvo Josipa Broza. Ve} ovajkratki fragment podatak je koji govori vi{e nego likakva u~ena sociolo{ka rasprava, jer nije potrebnani osobita ma{ta ni posebna sprema, pa da se osjetikako je selo, u kome se ve} po~etkom godine moraokupovati kukuruz, bilo jadno i siroma{no.

Kao {to Sava od djetinjstva slu{a zov pravoslavlja, kao{to Lijan od malena zna da je Rvat, tako i Krkle~ev Ti-to osje}a da je fratar klasni neprijatelj, i da je siroma-{tvo zlo.

Zaista je velika {teta {to mar{al nije iznosio svojasje}anja na djetinjstvo, veli Krklec skromno, umanju-ju}i vlastitu ulogu u prostituisanju umjetnosti. Neka-ko se podrazumijeva da se takve stvari moraju uradi-ti, da ne treba u tom poslu traìti slavu za sebe, da jeto kao neki dobrotvorni rad, s vi{im smislom, na pol-zu patrijarhalnoj zajednici.11

5.U vremenu kad se iz grobova svetaca odjednom vi{ene to~i miro, knjiga postaje }ivot; ono {to je u }ivotuprah, u knjizi je svjetlost: Milan Ka{anin, pi{u}i o sv.

Savi, veli da se njegove ko-sti, kad su ih Turci spalili,nisu rasule u prah nego usvetlost.12

Nenad Veli~kovi}96

11) Krklec je (uprkos ili zahvaljuju}i ovojhagiografiji?) bio predsjednik saveza knji-èvnika Jugoslavije; Teodosije je umro kaoupravnik svetogorskog manastira sv. Vasi-lija. 12) Milan Ka{anin, Srpska knjièvnost usrednjem veku, Zavod za ud`benike i na-stavna sredstva, Beograd, 2002, u tekstu“Sveti Sava”, str. 116.

Ka{anin u povorci iza knjièvnikovog }ivota staje ra-me uz rame s Be}kovi}em i Nogom. Njihov je zadatakkanonizaciju prevesti na svjetovni jezik. Obretenijuslave Du~i}eve njegove kolege ~ini se da prisustvujuslave}i knjièvnost i kulturu kojoj pjesnik pripada. Me-|utim, cijela ta procesija esnafska je smicalica kastekoja ìvi od proizvodnje i ~uvanja simboli~kih vrijed-nosti. Iza Ava Srbiji i Du~i}u kriju se prevaranti koji uìvotu kao po pravilu nisu tamo gdje su u stihovima –u rovu, blatu, boju. Krv u njihovim stihovima nikad ni-je njihova, nego nekako uvijek onih malih i obi~nih umasi kojoj propovijedaju sa svojih pjesni~kih tribina.

Gdje je, naprimjer, biopjesnik “Himne pobednika”kad je ma~ iskopan?13 Kakodruga~ije shvatiti njegovstih preko palih idu puti ve-li~ine ako ne kao vrhunskicinizam kaste? Du~i} je (kaoi Njego{, kao i Radi~evi})14

zauzeo svoje mjesto izme|uneba i zemlje, koje ne pripa-da po zaslugama mrtvimpjesnicima, nego po potrebiìvim. Du~i}eva slava je nji-hova mo}. A njihova mo} jenemo} razuma.

Be}kovi} sasvim opu{tenolaè u crkvi i nad grobom,jer govori u svetom prosto-ru patriotske emfaze, za{ti-}enom od razuma.


13) Iz Jovana Du~i}a “Himne pobednika”,u {kolskoj ~itanci: ... I plod blagosloven ra-|a samo gruda / Gde su ma~ zar|an decaiskopala. / Samo buktinjama zbori se kroztmine, / U zrcalu ma~a budu}nost se slika;/ Preko palih idu puti veli~ine; / Slava, to jestra{no sunce mu~enika. Kako se u zar|a-lom ma~u slika/zrcali budu}nost? To je ne-ki drugi ma~, ili su deca i{mirglala ovaj is-kopani? Ili je to univerzalni, vite{ki, sred-njovjekovni, nemanji}ki ma~? To autor ~i-tanke ne}e pitati, jer se falsifikatori uàsa-vaju od previ{e detalja, nego }e decu upu-titi u stereotip o Srbima, da su ugroèni imu~enici: Poku{ajte da protuma~ite nekeod njegovih misli – izraènih na pjesni~kina~in – kao {to su: svijest o cijeni pobjede,vrijednost ljudskih `rtava za budu}e nara-{taje, dug prema otad`bini, cijena slave.14) Pored mrtvih velikana, ~iji su spomeni-ci i grobovi postavljeni da straàre na gra-nicama srpske zemlje, ulogu ~uvara srp-skog etni~kog prostora imaju i savremenipesnici, njihovi potomci. I njihova pesma jeu neposrednoj vezi sa srpskim etni~kim te-ritorijama, sa njihovom integracijom u je-dinstveni kulturni i, ako je ikako mogu}no,dràvni prostor. - Vidi cijeli ogled Ivanaôlovi}a, “Srpska kultura posle Milo{evi-}a”, Republika br. 288-289.

Ali, gle ~uda, kaè on,15 Jovan Du~i} se po tre}i putsahranjuje i po drugi put ra|a i to drugo ro|enje uka-zuje se kao istinitije, va`nije i slavnije od onog prvogu Hrupjelima. Nemogu}e je da ne zna da se Du~i} ro-dio dalje – u Podglivlju. Ali on ide na ruku Du~i}evojsnobov{tini, koja èli zamagliti svoje selja~ko porije-klo. Gra~anica je reka na Kosovu i reka ponornica uNik{i}kome polju koja se ovde za trenutak zove Trebi-{njica, nastavlja Be}kovi}, nateù}i geologiju i geo-grafiju da se sloè s njegovim dosjetkama. (Nema do-kaza da je Nik{i}ka rijeka slavnog imena povezana saslivom Trebi{njice. Ali ima da je pretvorena u deposme}a.) Ista verbalna akrobatika upregnuta je u planda se u pravoj i neprekinutoj liniji poveù Du~i} (apreko njega i cijela kasta) sa po~ecima srpske kulture:

Du~i}, zvani Duka, a duka je vojvoda, a vojvoda jeherceg, a Hercegovina je vojvodina Svetog Save.

Neko drugi }e, nad njegovim }ivotom, mo}i na sli~anna~in re}i: Be}kovi} zvani Matija, a Matija je Matej, aMatej je jevan|elist, a jevan|eoska je misija sv. Save...

Jovan Du~i} je i zadu`binar i potomak zadu`bina-ra.

Nema podataka da je Du~i} potomak zadu`binara.Ovo je figurativno re~eno: Du~i} je, kao, potomak Ne-manji}a.

Posle vizantijskih careva nije bilo ve}ih zadu`bi-nara od nemanji}kih, vlada-

Nenad Veli~kovi}98

15) Matija Be}kovi}, “Ave Jovanu Du~i}u.Re~ nad odorom Jovana Du~i}a, pred her-cegova~kom Gra~anicom, 22. oktobra2000”, Politika, kulturni dodatak, 28. 10.2000.

ra koji su i postajali srpski sveci kao zadu`binaria ne kao vladari. Zadu`bina i nije samo bogomo-lja, nego je bogomolja svako zadu{no delo. Zadu-`bina neznanog neimara, ikona neznanog daska-la, i pesma neznanog pesnika, u~inile su Srbe i pe-sni~kim i hri{}anskim narodom.

Kako je Be}kovi} izmjerio koli~inu zadu`binarstva,kako je izbrojao sve zadu`bine u svim vremenima, patvrdi to {to tvrdi?

Be}kovi} u jeziku, preko epiteta neznani, poistovje-}uje pjesnike s junacima. Za njega, eto, nema razlikeizme|u Srbina Milo{a koji zbog hri{}anstva gine nanajskupljoj srpskoj rije~i Kosovu i Du~i}a koji zbogpravoslavlja pi{e testament u Libertisvilu.

Ko mo`e razumeti narod koji avionom, preko de-vet mora i kontinenata, prenosi mo{ti svog davnopreminulog pesnika kao da nema pre~ih briga ikao da }e tako u}i u kraj tolikim mukama i neda-}ama. Niko to ne mo`e razumeti, ako ne zna da jere~ o religiji jednog naroda, o njegovoj najdubljojveri i najve}im svetinjama.

Pita se on nad koleginim grobom, poistovje}uju}i po-eziju s religijom. Narod je tu, u njegovoj re~enici, kaoi u cijeloj manifestaciji, statista. Narod bi zavazda biomutav, valjda, da ne govori kroz usta svojih Du~i}a iJovana.

Jedan od velikih Jovana... tako po~inje Be}kovi}svoje nadodranje. Nije ba{ odmah najjasnije na kojesve Jovane misli; na Skerli}a, Steriju, Zmaja? (Da je


druga prilika, pomislili bismo da je ironi~an, kao {toje to bio Laza Kosti}, na ra~un Jovana Suboti}a, Jova-na \or|evi}a i Jovana Andrejevi}a, ~ije recenzijeMaksima Crnojevi}a naziva jovanskim presudama.)Me|utim, zagonetka ima odgonetku:

Od Jovana Damskinskoga i Svetoga Save, otkadsrpski pesni~ki narod pi{e tre}om rukom, Srpskacrkva nije odala ve}u po~ast jednom pesniku oddana{nje po~asti Jovanu Du~i}u, koga je odavnoubrojala u Jovane, u najve}e Jovane srpskog jezi-ka. Neka najve}i srpski pesnik sklada i harmonijepo~iva u ve~nom miru i neka nikada ne pomisli dase vrati u onaj kenotaf koji je ostao prazan u Liber-tivilu.

Kao da kenotaf mo`e biti pun! Najlak{e bi bilo ovajpleonazam, na zlom mjestu – u poenti, pripisati go-vornikovom uzbu|enju. Ali Be}kovi} nije amater ubesjedni{tvu; mo`da je ovo neka mudrost koju smrt-nici ne mogu razumjeti?

[ta, me|utim, zna~i to da srpski pesni~ki narod pi-{e tre}om rukom? Tu ruku, od srebra, po predanju oTrojeru~ici, stavio je na ikonu u znak zahvalnosti Bo-gorodici {to mu je iscijelila odsje~enu {aku, Jovan Da-maskin, pisac i branitelj ikona. Be}kovi} opet prizivasv. Savu (jer je on tu ikonu donio iz svete zemlje). Alicijela ta metafora (kao: pjesniku je ruka data odozgo,i sve {to pi{e je odozgo) vi{e je smije{na nego mudra;dovoljno je zamisliti Be}kovi}a s tri ruke, i komikarazbija svaku misti~nost. Jednako je smije{an i njegovpoku{aj da uop{ti konkretan epski motiv: [to je uzi-

Nenad Veli~kovi}100

dano u hramove, ve~no ìvi s prozorom na o~ima iotvorom za mleko ìvota, kaè on, valjda zadovoljan{to je vulgarno sisa zamijenio s uzvi{enim otvor zamleko ìvota. [ta bi Kulenovi} dao, da je imao taj darpa mogao napisati: Sva tri ste mi na otvoru za mlekoìvota }ap}ala?

Be}kovi} je o~igledno sretan {to po~ast, kakvu odsvetog Save nije nikome, mrtvom pjesniku odaje Srp-ska crkva. Ali njen izlazak na scenu oko }ivota jo{ vi-{e uve}ava komediju: Du~i} je, da bi se sa~uvao zatransport, nakon smrti balsamovan. Na|en ceo i spre-man za put, s knjigom na grudima, kako Be}kovi} ve-li u svom avu. Njegovo je tijelo ~itavo, a dok je tako,du{a mu se ne moè smiriti; prema narodnom vjero-vanju to bi zna~ilo da je ili svetac ili – vampir.16

6.Me|utim, kao {to Be}kovi}nije uli~ni zabavlja~ negoakademik, tako ni pisci-tro-jeru~ci nisu predmet turbo-folkni nego akademski. Tomposve}enju veliki doprinosdao je glavni junak nedav-no emitovane TV-serije, pi-sac i istori~ar umjetnostiMilan Ka{anin.17

... na{i srednjovekovnipisci nisu pisali radi to-ga da budu}im istori~a-rima dadu gra|u za pi-


16) “Na prvi pogled, ~itav doga|aj je, sareligiozne strane, u okvirima pravoslavnogkodeksa. Mi se, me|utim, ne moèmo ote-ti utisku da nekoliko pojedinosti ~itav do-ga|aj ~ine problemati~nim. Imaju}i u viduda je telo ostalo sa~uvano, zna~i da se du-{a pesnikova nikada ne}e smiriti i da se onne nalazi ni u raju, ni u paklu. Moè da bu-de progla{en za sveca ili vampira. Pravo-slavna tradicija sahranjivanja u drvenomkov~egu ovde nije ispo{tovana. Pesnik je,kao {to je ve} navedeno, sahranjen u trimetalna kov~ega. Prethodna napomenaukazuje na proces balsamovanja koji jebez sumnje izvr{en nakon pesnikove smr-ti {to nikako nije deo pravoslavnog kano-na. Sve navedeno ukazuje na to da JovanDu~i} nije mnogo mario za pravoslavnekanone, {to sa religiozne strane ~ini pro-blemati~nim prisustvo patrijarha srpskog iarhijereja na ekshumaciji, dovode}i nas dopitanja otkud tolike crkvene po~asti.” -Gordana Bek~i} i Sanja Bo{kovi}, “JovanDu~i} po drugi put me|u Srbima”, Repu-blika, decembar 2003.17) Milan Ka{anin, Srpska knjièvnost usrednjem veku, Beograd, 1975. Brojevi uzcitate odnose se na stranice iz tog izdanja.

sanje istorije, ve} da ljudima svog vremena pruèspise koji }e ih o~aravati, pou~avati, zabavljati,hrabriti izazivati u njima misli o ìvotu i o smrti ibuditi ose}anja o ~oveku i svetu... (7)

Tako Ka{anin, ali onda ipak koristi te spise kao gra|uza pisanje istorije, koja po{to naravno ne moè bitiistorija, postaje vid kulture:

Pozitivisti~ki opredeljeni, tu|i religiji i, ne mnogomanje, poeziji, ravnodu{ni prema crkvenoj slu`bii muzici, nalaze}i da je poezija samo ono {to imaoblik pravilnih stihova sa slikovima, oni nisu ula-zili u ideje srednjeg veka, u njegovu religioznu ipesni~ku atmosferu, u vidove njegovog umetni~-kog i jezi~kog izraza. (8)

Pozitivizam se ovdje odre|uje, na njegovu {tetu, tu|o-{}u prema religiji, {to naravno nije ta~no, ali je pou~-no, kao primjer mistifikacije i gra|e i metoda. Nakonovoga ne}e vi{e biti jasno gdje po~inje istoriografskoa gdje se zavr{ava hagiografsko, ali }e padanje u mi-sti~ni trans postati legitiman postupak nau~ne objek-tivnosti.

Kad govori o srpskim vladarima, {ta jesu ili {ta nisubili, kao istori~ar, poziva se Ka{anin na ìtija. Da seSava ve} od svoje {esnaeste godine u~io da upravljaljudima i imanjem (16), me|utim, nema on drugihsvjedoka osim Teodosija; istorija je sa~uvala poveljuNemanjinu Spli}anima, iz koje se vidi da Rastko dobi-ja jedan dio Humske zemlje, ali ni{ta ne zna o Rastko-vom upravljanju ljudima i imanjem.

Nenad Veli~kovi}102

Ka{anin mistificira stvari, koristi knjièvnost da biuljep{ao istoriju, pa onda tako uljep{anom istorijomobjasnio ljepotu i izuzetnost knjièvnosti. Njihovidvorci su u ru{evinama, pri~a on, ili su nestali sa licazemlje, njihove ikone i knjige ve}inom izgubljene, uni-{tene ili raznesene, ali o aktivnoj njihovoj ulozi u kul-turnom ìvotu jo{ uvek svedo~i vi{e stotina crkava, ucelosti o~uvanih ili u ruinama (17).

Retorika koja se ne sluì logikom, nego nadomje{talogiku, metod je ovog putovanja u pro{lost, u kojemknjièvnost pokazuje kako se istina, kad se ne moè(jer se ne èli) prona}i, moè rekonstruisati. Ka{anin~ita ìtija, koja su za njega knjièvna djela, ali junaketih ìtija ne vidi kao knjièvne junake, nego kao sred-njovekovne na{e ljude. Iako zna {ta je hagiografija,Ka{anin ni ne poku{ava svoje izlaganje zadràti uokvirima ànra.

Strasno vole}i legende, basne i izmi{ljene pri~e, onisu, i u spisima i u ̀ ivotu, me{ali istinu i bajku (22), ve-li Ka{anin ne trude}i se da tu granicu sam povu~e. Na-protiv: strasno vole}i srednjovjekovnu knjièvnost, on~ini isto: mije{a istorijske fakte sa bajkovitom predsta-vom o srpskom zlatnom dobu. Kad pominje dvorove iletnjikovce u kojima su vladari ìveli, Ka{anin o njimane zna re}i vi{e nego od ~ega su bili sazidani, ~ime suzidovi bili ukra{eni, i kako su bili namje{teni (stolovi,stolice i sanduci); ali zna, a ne pominje, da srpski sred-njovjekovni vladari (oni stariji, prvi Nemanji}i, kudi-kamo vi{e od kasnijih) nisu ni imali ni gradili rasko{nepalate, kao {to nisu rasipali na luksuz, jer su morali bi-ti mobilni, {to zbog potrebe da nadgledaju imanja, {toiz nu`de da uzmi~u napadima.18


18) O tome vi{e u Privatni ìvot u srpskimzemljama srednjeg veka, uredile SmiljaMarjanovi}-Du{ani} i Danica Popovi}, Be-ograd, 2004.

Kad opisuje odje}u srednjovjekovnih srpskih gospo-|a, polaze}i od pretpostavke da je ista kao odje}alikova na ikonama, Ka{anin kao da zaboravlja ono {toje sam o srednjovjekovnoj umjetnosti rekao, da je du-hovna, sva u mistici, simbolima, zalaènju u fantasti-ku. Kad je “istori~aru” potrebno, vizantijsko slikarstvomoè biti i realisti~no.

U poglavlju u kojem govori o postanku srpske knji-èvnosti Ka{anin tvrdi da

... i usmeni, a pogotovo zapisani rodoslovi nisumogli biti bez knjièvnih osobina; oni se, sigur-no, nisu sastojali samo od nabrajanja li~nih ime-na i od re|anja doga|aja; nego su bili ispunjenii pri~anjem o ìvotu i delima vladara i junaka.(67)

Me|utim, ve} na sljede}oj stranici tvrdi suprotno:

Legenda o Vladimiru i Kosari zauzima XXXVIglavu Kraljevstva Slovena i svojom duìnom, na-rativno{}u i ìvo{}u izdvaja se u kontekstu mono-tonog navo|enja imena i dela trebinjskih, du-kljanskih i ra{kih vladara i suvih podataka o ure-|enju dràve i pokrajina. (68)

Kad hvali rodoslove, oni su ispunjeni pri~anjem a nesamo nabrajanjem, a kad hvali Legendu, rodoslovi sumonotono navo|enje. U oba slu~aja Ka{aninov metodje jasan: tamo gdje nema dovoljno gra|e, a pogotovogdje onda nema ni argumenata za tezu o slavnoj i bo-gatoj tradiciji, pribjegava se mistifikaciji.

Nenad Veli~kovi}104

Govore}i o knjièvnom radu Stefana Prvoven~anogKa{anin ne moè ignorisati o~igledno: da Sava u svomìtiju kaè da su Nemanjine kosti na granici do~ekalaoba brata, dok Stefan kaè da ga je do~ekao samo on– Stefan. Iako je o~igledno da jedan od dva sve-ca/knjièvnika protivre~i drugome, i da to radi iz in-teresa, Ka{anin to ignori{e. Slaù}i se u potrebi glori-fikovanja Nemanjina, oni ga izvode – nesumnjivo podogovoru – u razli~itoj nameni i na drugi na~in (149),tvrdi on, iako dokaza za nesumnjivi dogovor – nema.Isto kao {to nema dokaza da je Teodosije ista osobakao Teodor Gramatik, ali ipak iz pretpostavke lako kli-zne u konstataciju: Teodor Gramatik nije niko drugi dobudu}i monah Teodosije (156). Uvjeravaju}i nas da jeTeodosije prvi na{ pisac koji govori otvoreno o stale-{kim odnosima, monah i prvi koji traì socijalnu prav-du, Ka{anin izjavljuje: Zainteresovan na prvom mestuza ljudske li~nosti i za doga|aje iz njihova ìvota i,paralelno s time, za religiozna ose}anja i bogoslovskemisli... (194).

To je, naravno, besmisleno: ako je jedno paralelno sdrugim, onda je oboje na prvom mjestu. Osim ako nepostoje paralelni sistemi – jedan zasnovan na ~injeni-cama, drugi na stilu; a piscu je dozvoljeno da slobod-no prelazi iz jednog u drugi. Pa gdje fale istorijske ~i-njenice, dodaju se stilske figure. Ka{anin tako stilskimukrasima zamagljuje jasno}u predmeta: Oèniv{i secarevom }erkom, mladom princezom Simonidom...(178) zvu~i bolje nego s petogodi{njom princezom –koliko je Simonida imala kad je postala Milutinovaèna. Ka{aninu se u sliku srpskog zlatnog doba neuklapa ta bizarnost – da se srpski car vjen~ava s dje-


voj~icom. Govore}i o Teodosijevom @itiju sv. Save Ka-{anin kaè: Samo u sredi{njem delu knjige, gde je re~o doga|ajima u kojima nema uvek ni mnogo drama-ti~nog ni ìvopisinog, pri~anje je ne{to usporeno (192).Me|utim, samo sredi{nji deo knjige obuhvata tri ~e-tvrtine teksta. Istina je, dakle, da je pri~anje usporenou ve}em dijelu knjige.

Govore}i o srpskim srednjovjekovnim piscima, nji-hova djela Ka{anin (koji je neprijatelj dugih i ~estih ci-tata!) vrednuje i stavlja u sam vrh svjetske knjièvno-sti, iako takav sud ne zasniva na komparativnom me-todu. Za Savino @itije sv. Simeona kaè da “ide me|unajsadràjnije i najbolje napisane spise na srpskom je-ziku. On je svetske vrednosti” (112); “Usrdan odnosizme|u sina i oca u Savinom spisu jedinstven je u na-{oj knjièvnosti, i ne samo u na{oj” (127); “U srpskojknjièvnosti – ne samo u srpskoj – nema lep{eg opi-sa starosti i smrti od opisa koji je dao Sava u @ivotugospodina Simenona” (126); “Dostojanstven ritamnjegove fraze, kadencija njegova glasa, rasko{ njego-vih metafora, lepota njegovih sloènica, zvu~nost i, neretko, pateti~nost njegovog govora, obrti i kontrastinjegovih misli stavljaju ga u vrhove srpskih prozaistau uzdiù na stepen svetskog pisca” (177).

Naravno, ni tezu da djela srpske srednjovjekovneknjièvnosti u dijelovima ili u cjelosti nadma{uju sa-vremena srpska knjièvna ostvarenja Ka{anin ne doka-zuje: “Opis poslednjih dana Nemanjinih, po neposred-nosti i uverljivosti, ide u antologijske strane narativ-ne proze” (130); “Tu, u svetlosti i vedrini, u maloj ku}iokruènoj drve}em i biljem, me|u orasima i maslinamai strujama s mora, nastalo je jedno od najsjajnijih

Nenad Veli~kovi}106

knjièvnih dela koje je ikad napisao jedan srpski pi-sac” (154); “Besede koje Domentijan u svojoj knjizi na-vodi kao Savine, idu u najsadràjnije i najplemenitijestavove srpske proze” (167); “jedan od momenata odkojih u srpskoj knjièvnosti nema uzbudljivijih nibolje ispri~anih... @ivot sv. Petra Kori{kog je najsavr{e-nija tvorevina monaha Teodosija, kojoj nema mnogoravnih, ni u staroj ni u modernoj srpskoj prozi” (208).

Ka{anin nema s ~im da uporedi srpske pisce i njiho-va djela. (Ono s ~im bi imao ne}e, jer bi se onda isto-pili argumenti za originalnost.) On, tako|e, ne moèprevi{e da izvu~e iz samih djela, jer traì ono ~ega unjima nema – knjièvnost koja bi prelazila okvire do-ba i ànra. Jedino {to moè jeste da opisuje i ocjenju-je sluè}i se kontrastima unutar same gra|e. Teodosi-je nije naviknut ni sklon da pi{e kao u~eni teolozi –malokrvan idejno i trom stilski, taj uvod je njemu tu|(191), tvrdi on u pohvali Teodosiju, nagla{avaju}i ì-vost prema tromosti. A u pohvali Domentijanu tro-most dovodi u vezu s dubinom:

Ni izrazito pripoveda~, kao Sava, ni prete`no hro-ni~ar, kao Stefan, Domentijan je na prvom mestuapologet hri{}anske doktrine i moralist, tuma~monarhijske religije i nosilac patriotske misli –jednostavnijeg ìvota kao ~ovek, on je sloèniji idublji kao pisac. (152)

Me|utim, {ta to zna~i ako se poveè sa tekstom o Sve-tom Savi – Ni himnograf ni besednik, on pi{e vrlo jed-nostavno, bez mnogo figura i simvola, bez glorifikator-skih pore|enja, bez dugih bogoslovskih obja{njenja i


~estih potvrda iz Svetoga pisma (130). Da je Sava pro-stiji i pli}i?

Kad hvali Teodosija, on je milokrvan, za razliku odDomentijana, u kome ima ne~eg egzaltiranog.

Vi{e moralist nego dogmati~ar, vi{e pripoveda~ nobogoslov i vi{e ~ove~an no apstraktan, misle}i ja-sno i odre|eno i izraàvaju}i se krajnje jednostav-no, Sava se obeleàva kao izrazita li~nost na{esrednjovekovne knjièvnosti. (131)

Po ~emu je Sava izrazit? Po moralisanju, pripovjeda-nju, ~ovje~nosti, jasno}i, jednostavnosti. [ta to zna~i?Da ostali pisci te osobine nemaju, ina~e Sava ne bi potim osobinama bio izrazit.

Ka{anin se u ovakve ku~ine upli}e jo{ vi{e u poen-tama, u kojima nastoji saèti mistificiranje u zaklju-~ak: [ta je od njega jo{ ostalo? pita se on u tekstu oPrvoven~anom.

O Nemanjinim mo{tima se ne zna ni{ta, Savine suspalili Turci, mo{ti Stefana Prvoven~anoga, tolikoputa ugroène i toliko puta spasavane, nalaze se,jedine, gdje su bile – u Studenici – svedo~e}i da seistorija ne izmi{lja, ve} da ìvi. (151)

Druga~ije re~eno, u tekstu o Savi, kad veli: Ali, kao{to biva s nezamenljivim li~nostima i u mra~nim epo-hama, ono se tad nije rasulo u prah, nego u svetlost(131) – istorija se izmi{lja a ne ìvi, jer kosti nisu gdjesu bile. Poentiraju}i literarno odlomak o Teodosijevom@itiju Petra Kori{kog, kaè:

Nenad Veli~kovi}108

Posle smrti, sv. Petar Kori{ki se ne nalazi, kao sv.Simeon i sv. Sava, me|u an|elima, niti zastupapred bogom svoj narod. Kao {to je skromno ìveo,tako isto skromno leì u svojoj pe}inskoj crkvi, gdemu preostale mo{ti isceljuju bolesnike. Ponikao iznaroda, u njemu je, i radi njega, tu i ostao. (207)

Sava i Simeon, zaklju~ujemo, nisu ponikli iz naroda, inisu radi njega tu ostali. Kad àli zbog Domentijano-ve zanemarenosti, jer se njegovo djelo nije svi|alo nigra|anskim istori~arima iz pro{log i ovog veka, pa ka-è: Sudbine velikih pisaca znaju biti i u raznim vre-menima jednake (155) – {ta da zaklju~imo u vezi saSavom; da nije bio veliki pisac, jer mu je sudbina bi-la razli~ita? Domentijan je pisac koga treba pre svihdrugih na{ih pisaca ~itati na glas (176), savjetuje Ka-{anin, iako zna da to vjerovatno niko od njegovih ~i-talaca ne moè – jer ne zna, jer je jezik Domentijanovdrugi jezik.19

Pozitivisti i ateisti koji su do Ka{anina smatrali da jeìtije podoma}en naziv za hagiografiju, pa da Savinspis sam sebe ànrovski odre|uje, od Ka{anina }e mo-rati promijeniti mi{ljenje: “Ne budu}i hagiografskispis, Savin ìvotopis nije ni istorijska hronika, ni kon-vencionalna vladarska biografija. Po svojim bitnimodlikama, to je pripovetka – pripovetka s dramskimakcentima, oduhovljenom atmosferom i poetskim ose-}anjem” (125); “Ni preduga ni prekratka, Savina bio-grafija Nemanjina je od najbolje komponovanih pri~ana na{em jeziku” (130); “Spustila se zavesa na scenikoja vi{e li~i na anti~ku dramu nego na srednjove-kovnu hagiografiju” (126); “Koliko Nemanjin, @ivot


19) O tome vi{e u Svetozar Petrovi}, “O iz-davanju srednjovjekovnog pjesni~kog tek-sta (Povodom Srbljaka)”, u knjizi Spisi ostarijoj knjièvnosti, Beograd, 2007.

gospodina Simeona je skoro isto toliko Savin ìvoto-pis – pisan u prvom licu, on ima izrazito memoarskii autobiografski karakter” (127); “Sava je u @ivotugospodina Simeona tako jasan i precizan kao da ne pi-{e biografiju nego zakon” (130).

Postupak ponavlja i u esejima o Stefanu (Istina je daspis Prvoven~anoga kralja ima spolja{nji oblik “ìti-ja”: bogoslovski uvod, ìvotopis i, na kraju, pohvalu.Ali je on, po sadrìni, ne hagiografsko, nego memoar-sko i autobiografsko delo †150‡) i Domentijanu (To jeopse`no hagiografsko delo u visokom stepenu doku-mentarno i u najvi{em stepenu idejno †155‡). Namje-ra ovog postupka je o~igledna; uspije li nas uvjeriti daìtija nisu ìtija, prihvati}emo i ostalo: da uticaji nisuva`ni, da je prepisivanja bilo malo, da su estetski(knjièvni) motivi autora va`niji od politi~kih i ideo-lo{kih. Srednji vjek nije bio mra~an, ali samo od onog~asa u kojem Ka{anin pali svjetlo.

Manjak uvjerljivih dokaza nadomje{ta se vi{komnedokazivih tvrdnji. Umjesto logike – glagoljivost.Metod je opravdan ciljem, a cilj je izgraditi nacional-ni mit, sa temeljima {to dublje u pro{losti. I {to se du-blje u pro{lost èli oti}i, tlo za mistifikaciju postajepodatnije. Po~etak srpske knjièvnosti, kao i po~etaksrpske umetnosti, u tami je, i zauvek }e ostati u tami(67), kaè Ka{anin, ali ga to ne spre~ava da tamu oba-sjava metaforama koje nadomje{taju ~injenice.

Mrak je, drugim rije~ima, koristan, jer a) u njemumetafore ja~e svijetle, i b) u njemu se po~etak ne mo-è na}i. Po~etka, dakle, ima, ali je u mraku. Mrak je,uprkos svakom prosvetiteljskom naporu, konstantaove mistifikatorske kaste, koja za`miri svaki put kad

Nenad Veli~kovi}110

se suo~i s potrebom da defini{e svoje pojmove i odre-di svoju metodu; {ta je to srpsko; {ta mu je sadràj;{ta specifi~nost? Odgovor je o~igledan (ali ovoj misti-fikasti neprihvatljiv, jer joj izmi~e tlo pod nogama).

Narodi (pa ni njihove umjetnosti) nisu konstante jed-nom oduvijek i zauvijek date, nego prolazni i kratko-trajni oblici organizovanja ljudskih zajednica. Kulturanije i ne moè biti nacionalna, jer ju je na taj na~innemogu}e objasniti i opisati. Odnosno, ona je takvamogu}a samo kao mistifikacija, kao tlapnja u koju sevjeruje izvan svakog racionalnog sistema. Otuda knji-èvnicima mo}, i zato se njihova imena daju {kolamai ulicama, zato nas njihovi likovi posmatraju sa nov-~anica i iz ~itanki, zato im biste krase parkove i ulice,i vrhove brda.


nenad veličković - Ćivot i djelo (o jovanu dučiću)

Documents