new ergani'deki zjy aretgahlar ve bu ziyaretgahlarin...

ERGANi'DEKi ZJY ARETGAHLAR VE BU ZiYARETGAHLARIN GONiiMOZDEKiDURUMU*

Mehmet Salih ERPOLA T**

<:het:

Ergani'deki ziyarelgllhlar, peygamber makam ve tiirbeleri, Anadolu erenlerine ail liirbeler, tarikat · ~eyhlerine ail tilrbeler ile labial kuvvetlerine ail mekanlardan mill~ekkildir. Bu ziyaretgllhlann, yl>rc

insammn killlUr ve ina.ncr dilnyas1 ilzerinde belirgin bir etkiye sahip oldugu gozlenmektedir. Halk bu ziyaretglihlar ilc ilgili farkh terimler kullanmakladir. Peygambcrlere ait ziyarctgahlar i<rin makam, Anadolu erenlerine ail lilrbeler icrin ziyarct, tmikal ~eyhlerine ail ziyaretgahlar i<rin kubbe lerimlerini kullanmaktad1r. · ·

Ergani'de halk ;;:e~illi s1kmtilanndan kunulmak i;yin haftanm muayyen gilnlerinde bu mekanlan ziyaret etmektedir.

Anahtar kelimeler: Ziyarelgah, makam, lilrbe, kubbe, ziyarel, Anadolu erenleri.

Ergani,cograti ai;1dan Giineydogu Anadolu Bolgesinde, Diyarbalur-Elaz1g yolu iizerinde, Diyarbak1r'a 58 km. uzakhkta, Giineydogu Toroslan'nm bir kolu olan Saktz Dag1 (halk arasmda Zillktif veya Makam Dag1) eteginde, bu bOlgenin Dogu, Orta ve Bati Anadolu'ya a9J!an onemli bir ge9i~ noktasmdad!f; dogusunda Dicle ve Diyarbaktr, bat1smda <;ermik, kuzeyinde Alacakaya, kuzeybatismda Maden, giineyinde ise Siverek yer almakta olup, Diyarbak1r iline bagh bir ilc;e merkezidir.

Bu\·as1, Tarih kitaplannda, Diyarbekir'e 12 fersah mesafede Toros Dagi 'nm bir bogazmda kain ve bakll" madenine karib 1 ~eklinde tamt1lan, Anadolu'nun bilinen en eski yerle~im yeri oJan <;ayonti'nli de i9ine alan eski ve miihim bir yerie~im yeridir.

Ergani, Anadolu Tilrk tarihinin milhim merkezlerinden biri ve Akkoyunlu Ttirk Devletinin ilk niivesinin 6Ju~tugu cografyadir.2 Bu durum, XVl. ylizyil ba~mda tutulan tanrir defterinde a91k9a gorillmektedir. Akkoyunlular, Diyarbekir'e sahip olduktan sonra buras1m ba~kent haline getirilrni~ler ve bu cografyanm Tiirkle~mesini biiyiik ol9Ude tamamlam1~Iard1.

Ttirklerin Anadolu'yu yurt edinmeleri •. bilyilk askeri ba~anlann yanmda, mlikemmel te~kilat911tg1 ve fedakar insanlann 9ok uzak diyarlarda dinlerini ve kiiltiirlerini ya~ama ve ya~atma azimleri ile milmklin olmu~tur. Bu fedakar insanlara, abdal, dervi~. eren, baba, dede, sultan, seyyid, ~eyh vs. gibi saygmhk ve yakmhk ifade eden unvanlar veri l mi~tir. Seyyid, ~eyh, baba ve eren Iakaph, halkrn tevecctih ve saygmhgm1 kazanm1~ olan bu insanlar, oldiikten sonra da ev!iya olarak anilmaya

* Bu ;;:ah~ma, 23-27 Eyliil 2002 tarihleri arasmda Mersin'de dUzenlenen Uluslar Aras1 Tiirk Diinyas1 inan~ Merkezleri Kongresi'ne sunulan bildirjnin ikmal edilmi~ ve yeniden oiizenlenmi~ ~eklidir. ** Yrd.do~. Dr. Dicle Universitesi Fen-Edebiyat Fakiiltesi Tarib Boliimii Ogretim Oyesi. 1 Basri KONY AR, Diyarbekir il Ytlligi, C. III, Ankara 1936 s. 343. 2 Paruk SOMER, "Akkoyunlular", Tii~k Diinyas1 Ara§tlr.qialari Dcrgisi, S. 40 (Subat L986), s. 2.

SBArD Mart 2004, Say1 3, sh. 47 - 63

ba~lar;3 ttirbeleri ziyaret ye1i olur; haklannda bir 9ok efsaneler olu$turulur ve anlat1hr. Hayatlannda halkl bilgilendirerek yard1mc1 olan bu insanlar, oliimlerinden ytizlerce y1l sonrasmda da $ifa ve umul kap1s1 olma ozellikleriyle yard1m etmeye devam ederler. Mesela Mardin ve ~evresi nde 9ocugu olmayanlar, ruh ve ak1l hastalan , ~ifa niyetine Sultan $eyhmus'u ziyaret ederler.4 Tunceli ve 9evresinde Munzur Baba, Yel Baba, Ye$il Baba. Mansur, Seyyid Ahmet Dede5 onemli ziyaretgahlard1r. Bunun gibi misalleri daha da c;ogaltmak miimkiindlir.

· Anadolu' nun hemen her ~ehir, kasaba ve koyilnde kar$Ila~ilan yatir ve lilrbelerin bir k1sm10m 9cvrcdc tanman mahalll vclilere,6 bir k1sm1nm da hayali velilere ait oldugu goriilmektedir. Bunlardan bazdan muhlemelen asker( ve mtilkl pozisyonlan itibariyle saygmlik kazanm1~ ve ~ehit olmu~ zatlardir. Bir k1smmm hayat hikayelerine ilkel hurafeler kan$m1~ olabilir. Bu noktada elimizdeki bu ara$tlrma, bir k1sm1 Dedem Korkut merkezli halk onderi mistik muhtevah tiplerin netle~mesinde yarar saglamasmm yanmda.7 baz1 yer isimlerinin kaynag1 ve iskan tarihi hakkmda mtihim beige niteligi de ta$1yabilir. Dolay1s1yla ziyaret yerlerinin bu yonleriyle incelenmesinde say1 lamayacak kadar faydalanmn oldugu goz oniinde tululmalidir.

Bu 9al1~mada yukandaki miilahazalar goz oniinde tutularak Ergani 'deki inan9 merkezleri tan1tilacak, konu ile ilgi lenenlere malzeme .sunulacaktJr. Aynca baz1 koy isimlerinin kaynaklan ik: Ergani ve 9evresinin Tilrkle$mesi ve isJamla$masma katk1da bulunmu~. hatta isimleri ve han,ralan yeni ku~aklar tarafmdan bilin meyen kahramanlarm baz1lan tespit ed ilecektir.

ERGANi'DEKi ZiYARETGAHLAR

Ergani'dc bu ~ekilde ziyaret edilen 20 merkezi tespit etmi~ bulunuyoruz. Bu merkezlerden ikisi Peygamberlere, yedisi Osmanlilardan once bolgede ya$am1$ olduklan ilk defa taraf1m1zdan tarihl delillerle tespit edi len ve gene! olarak Anadolu erenleri diye 1an1mlanan zatlara, biri Osmanlilar zamanrnda ya$am1$ sipahiye ait tiirbedir. Be$i kime ait oldugu ve mahiyeti bilinmeyen tiirbedir. Geriye kalan son be~ merkezclcn ik isi yakrn gec;mi$te vefat eden tarikat $eyhlerine ait mezarlara, ikisi prnara ve biri de her hangi bir i nan~ kaynag1 olmayan kayaya ait olan ziyaretgahlardan ibarettir.

Ergani'deki halk, ziyaretgahlann ozelligine gore farkh tabirler kullanmaktad1r. Ztilktifiil Ncbi TUrbesi i9in "Makam", eren ve dervi~ tiirbeleri i9in "Ziyarct", yakm

.\ Ahmet Hamdi TANPINAR, Be~ $ehir, istanbul 1992, s. 180. 4 Latif 0ZT0RKATALA Y, Mardin ve Mardinliler, Istanbu l 1995, s. 406-407; R1fo1 ARAZ. "Dogu ve Glineydogu Anadolu Sufil igi Ile Yatir ve Tlirbclerin <;cvrcsindc Ya$ayan Eski Tlirk lnan<;: lan" Erdem, VIII/24 (Ocnk 1996) Ankara, s. 820; $cvket BE!.YSANOGLU. "Diyarbakir ve <;evresindc Halk Hekimliginde Ynttrl:u" Tiirk Folklor Ara~llrmalan, (1981-2), s. 7. 5 R1fat ARAZ. aym makale. s. 819. 6 Ahmet Y~ar OCAK, Tiirk Halk inan<;:lannda ve Edebiyalmda Evliya Menk1beleri, Ankara 1984, s. 13.

1 Ya~ar KALAFAT. "Anadolu Dedem Korkut Cografyasmda Turk Ululan ve Mesajlan," Tiirk Diinyas1 Ara~brmalan. S. 135, (Arahk 2001), s. 188. ·

Mehmet Salih ERPOLAT

d6nemde ya~am1~ ~eyh !Urbeleri ic;in "Kubbe", tabiat kuvvetlerindcn olan Sul tanpman ve Kara Cehennem Suyu ic;in ise 6zel bir terim kullamlrnamaktadir.

1- Peygamber Tiirbeleri

a. Ziilkiifii'I Nebi

Bu isim Kur' an-1 Kerim'de ik i yerdc gec;mektedir.8Burada, islam inancma g6re peygamber olan Ismai l ve Elyasa ile beraber zikrcdilmektedir. Yinc Peygamberlcr tarihi c;crc;evesinde, Ziiki.lfu'I Nebi'nin hayat1 ilc ilgili ~u bilgi lcr veri lmektedir: Rum topragrnm ahalisi kendisine iman edip tabi olmu~lard1.9 Hz. Eyyilp'iln oglu Be~ir ile aym ki~i oldugu da ifade edilmektedir. Ziilkiifil'J Nebi 75 ya~mda $am'da vefat etmi~Lir. 1 0

Kaynaklarda kabrinin nerede oldugu zikredilmese de halk arasmda Zlilkilfli ' I Nebi'nin kabrinin bulundugu yer olarak Egi l ve Ergani'nin de isimleri gec;mektedir. Halk arasmdaki bu inanc1 resml belgeler de desteklemektedir. Nitekim Osman\J tahrir defterlerinde ise ZU\kilfil'I Peygamber Zaviycsi'nin ismi gcc;mektedir. 1518 tarihli tahrirde Bagi.ir koyli ile Ruzbegi(?) mezrasmm gelirinden bir k1smmm buraya vakf edildigi goriilmektedir. 11 1530'da yine Ruzbegi mezrasmm 550 akc;elik has1li ve Hac1 Bey Bag1'nm 50 akc;elik vak1f geliri ile yllhk toplam 605 12 akc;elik bir akan vard1r.

8 Ku'ran 21/ 85; 38/48'. 9 M. As1m K6KSAL, Peygamberler Tarihi , C. I, Ankara 1992, s. 324. 10 M. A. KOKSAL, aym yer, s. 324. II BOA, TD. 64, s. 538. 12 BOA, TD. 998, s. 112: M. Salih ERPOLAT, XVI. Yiizytlda Ergani Sancag1, (Bas1lmam1~ YOksek Lisans Tezi) Kon ya 1993, s. I 0 l.

SBArD Mart 2004, Say1 3, sh. 47 - 63

1801-1802 tarihli Diyarbekir Vilayeti Salnamesi'nde, birim ~elirtilmeden, 5400 (akc;elik) 13 bir gelirinin oldugu gortilmektedir.

Ztilktifli'I Nebi makam1, Ergani'nin 6 km. kuzeyinde bulunan Ztilktifti'I (Makam) Dag1 dorugunun ktizeydogu k1smmdadir. Buradaki XVI. ytizy1la ait eski, mermer. kolonlu saglam mescit, 1936'da, I. Vak1flar Gene! Mtifetti~liginin buyruguyla (tti.rbe k1sm1 hari<;) y1ktmlm1$ttr. Mescitte bulunan ve bir zamanlar Sivas valilei-inden birinin gondercligi bir gtimti§ pencere'c;erc;evesi ile Uzun Hasan'm bag1§lad1g1 ~amdanlar da Evkaf Dairesince ahnarak istanbul'a gonderilmi~tir, tizerinde sadece Fahreddin ibaresi bulunan gtizel nesih tarzmda bir kitabesi bulunan mescidin duvan A.11uklu litiklimdarlarmdan Fahrettin Karaaslan'a ait oldugu tahmin edilmektedir ve tizerinde sadece Fahrettin ibaresi. bulunan gtizel nesih tarzmda bir kitabe _bulilnuyormu§ (1932'de). Mezann tizerindeki ipekli ortlilerin antika olanlan l 926'da Diyarbekir Evkaf Dairesine gonderilmi~tir. 14 Ancak bu k1ymetfi e~yalar daha sonra kalbolmu~tur. Mescit 1958-1959 y1llannda Ergani Haytr Cemiyeti tarafmdan onanlm1§tlr. 1

Yapmm bugtinkti durumu ~oyledir: Ontindeki geni~ avluda.n girilince ti<; boltim goze c;arpar. On k1smmda erkeklere ait namaz yeri vardir. Sagdaki bolmeye bir kap1 ile girilir; buras1 !cadmlara aynlm1~ namaz . yeridir. Ortadaki bOlmeden Ziilktifti'l Peygamberin sancaktan Abdullah'a ait ti.irbeye gec;ilir. Burada bir adam boyundan daha uzun, yakla~1k 2 metre ytikseklikte topraktan yap1lm1~ ve ceviz tahtalarla muhafazaya almmJ~, tisru ·ye~il renkli 011u ile kaph bir sai:iduka gortiltir. ~ 6

;:~~·_ ..... ::: ; . ./~s~;~::'.~:.::1,~; >~

, <;ocugu olmayan, c;e~itli s1kmt1lan olanlar Per~embe gtinleri buray1 ziyarete gelirler. Ziyaretc;iler once iki rekat namaz ktlarlar, sonra. ttirbeye gec;erek dilekte

13 Diyarbak1rSalnamcleri, (Haz. A. Ze-ki IZGOER) C. IV, istanbul 1999, s. 203. 14 Basri KONY AR, Diyarbekir ... s. 345. . . 15 Ya~ar HEKiMOGLU-Env~r ATII.,GAN, Ergani, istanbul 1967, s. 35. 16 $. BEYSANOGLU, " ... Yatirlai'' , s. 9.

Mehmet Salih ERPOLA T

bulunurlar. B1,1ray1 9evre ii ve il9elerden ziyaret edenler de vardrr. Ancak la~ mevsimi ha1i9 diger mevsimlerde, bilhassa yaz aylannda, haflanm her gtinii burada ziyaret9ileri gormek mi.imkUndlir. Mesela bu ara$tirma baglammda 10. 08. 2002 tarihinde bir Cumanesi gunu soz konusu merkeze gidildiginde 9ok say1da ailenin buray1 ziyaret etmekte olduguna ~ahit olunmu~tur. Buradaki ttirbe ve·. mescitte iki gorevli bulunmaktadir. 1886-1887 y11lannda Diyarbekir Valiligi yapan Arifi P~a. seyahatnamesinde burada hizmet edenlere ait dort-b~ haneden soz etrnektedir. 17 Oysa ~imdi tilrbe d1~mda herhangi bir yap1 mevcut degildir. Buray1 ziyaret ettikten sonra 9ocugu olanlar ogullanna Zti1kiifi.i'I (Ztilki.it). k1zlanna ZU!fiye ismini vermektedirler.'8

Bundan dolay1, Ergani 'de bu iki isme 9ok9a tesadtif edilmektedir. incelemi~ oldugumuz 1996 tarihli Telefon Rehberinde 180 ZtilkUfii'I ve Ziilktif ile bir Ztilfiye ismi tespit edilmi~ti1 .19 Buda ismin yaygmltg101 gostermesi bak1mmdan mtihim bir delildir.

ZUlktifti'I Nebi ziyaretgahmm halk arasmdaki yaygm ismi "Makam"dir. Bundan dolay1 bulundugu daga da Makam Dag1 denilmektedir. Ergani'de halk, yeminlerinde ZU!ktifil ' I Nebi ve Makamrnm ad101 Allah ve Kuran ile birlikte kullanmaktadtr. Yeminlerinde: "Ztilktifti'I Nebi'nin ba~1 i9in bana inan" ya da "yalan soyliiyorsam Ztilktifil ' I Nebi c;arps1n" veya "yalan s(}yltiyorsam Makam c;:arpsin" gibi ifadeler s1k s1k kullamltr. Bazen de birinin ifadesinin dogrulugunu teyit cttirmek i-;:in, ki$i Makam Dag1'na dogiu ytineltilip, uc;: ad1m yUrUtUlilr ve bundan sonra soylccligi s1Jzlerin dogruluguna inaniltr. Bu durumdaki bir insanin yalan stiylemesi halinde ba~ina kmu ~eylcrin gelccegine olan inan~tan dolayt bu uygulama yaptlmaktad1r.

Billi.in bunlara ragrnen, ZUlki.ifU'I Nebi'nin Ergani'de medfOn olduguna dair herhangi bir mevsuk bilgi mevcut degildir, ancak halk lizerindeki belirgin etkisi, ~cvredeki ~ah1s

isimlerinde, yeminlerdc a91k9a gorUlmcktedir. Aynca btilgcdeki en c;:ok ziyaret edilen mekan ozelligine de sahiptir.

b. Hazreti Enu~ Turbesi

EnQ~ Peygamber ziyaretgaht, Ergani 'nin 17 km. gi.ineybat1smda bulunan K1zilca (ycni ismi Otluca) Ktiytinde bulunmaktad1r. Buradaki ziyaret kUmbet ~eklinde bir tilrbe::!en ibarettir. Turbe ktiytin bat1s11ida, i9indc bir de camii bulunan ktiy mezarhginda yer almaktadir. KUmbetin, sonradan tamir edildigi kitabesinden ve yap1 malzemesinden anla$tlmaktadir. Tiirbedeki eski kitabe, tUrbe ic;:inde kink bir durumda muhafaza edilmektedir. Bu kink k.itabedeki yaz1lar ile ttirbenin gUney duvanndaki siyah bazalt ta$a hakedilen kitabedeki yaztlann aym o!dugu gorUlmektedir. Turbe ik.i bti!Umden olu~maktad1 r. Turbcye binanin dogusunda bulunan kap1smdan girilir. ilk btilUmU buras1 te~kil ctmektedir Giri~ k1smmda ziyarel~iler, ti.irbe ziyareti i9in iki rekat namaz k1larlar. Ancak namazgah ktsm1 muhtemclen tilrbeyc sonradan eklenmi~tir. ikinci bolUm ise, merkadm ycr ald1g1 alandir.TUrbe eski temel duvan Uzerine bir sira beyaz, bir s1ra siyah bazalt kesme ta~ ile orUlmU$tUr. Ek bOlrnede kullamlan malzeme ise farkhd1r. Turbe Uzerindeki yaZlt kirec;: ile boyannu~t1r. Bundan dolay1 kitabeyi sagl1kh okumak zordur. Ti.irbcnin kubbe k1sm1 da sonradan· ye$ile boyanm1~t1r.

17 Mustafa OZTDRK-tbrahim YILMAZ<;:ELiK, "Arii Pa'$a'ntn Seyahatnamesi Diyarbekir Seyah:1t1", Belgeler Ti.irk Tarihi Bclgeleri Dergisi, C. XVIII. S. 22, (Ankara 1988), s. 109. 18 Muhsinc Helimoglu YA VUZ , Diyarbak1r Efsaneleri Derleme Ara~tJrma inceleme, Istanbul 1993. s. 69. . 19 Tiirk Telekom Diyarbak1r Telefon Rehberi 1996, s. 142-151 .

SBArD Mart 2004, Say1 3, sh. 47 - 63

Halk arasmda Peygamber olduguna inamlan Hz. En0$'un hayat1 hakkmda saglam bilgiler mevcut degildir; ancak ibnti 'l Esir'in cserinde yer ald1gma gore Hz. En0$ Hz. Sis (Sit)'in oglu olup, onun olUmUnden sonra vasiyeti llzcrine halk1111n yonetimini cle ahm$llr. 1 lz. En0$, 705 sene ya$am1$tlr.20 Bu hayalm hangi cografyada gec;:tigi hakkmda en ufak bir ipucu vcrilmemi$1ir. Taberi 'nin Enil$ hakkmda verdigi bi lgi lerin bir k1sm1 ibnU' I Esir'inkinden farkhd1r. Taberi'ye gore Hz. $it. 657 ya$mda iken oglu Enfi$ dogmu$tur ve 950 ytl ya$am1$t1r. Halbuki ibnU'I Esir, omni ic;:in 705 ytl rakam1nt kullanmaktad1r. Aynca En0$'un Peygamber dcgil, sadece hUl-.i.imdar oldugunu21 ifadc etmektedir. Taberi'dc de EnG$'un ya$ad1g1 cografya hakk111da hic;:bir bilgi vcrilmemi.$lir. Dolay1s1yla Hz. EnG$'un Ergani'de medfOn oldugunu bclgelemek mUmklin degildir. YalnJZ halk, onun burada medfOn olduguna inanmaktad1r.

En0$ Peygamber halk arasmda Abbas Peygamber olarak da bilinir. Hatta, halk arasmda bununla ilgili rivayeti de mevcumLr. Rivayere gore: "En0$ Peygamber Hilar dtizlUgiinde yapilan bir sava$la $Chit dti$er, cescdi bu dtizlUgc gomUIUr. Za manla bu alanda bir dere yatag1 olu$Ur. <;:evredeki ycrlc$im alan lannm pis sulan bu derc yatag1na akar. En0$, bir gece Abbas admda birisinin rtiyasma girer. En0$ riiyada yau1g1 yerden rahats1z oldugunu. Abbas adh $ahsa anlaur. Abbas isimli ki$i, riiyasmdaki i$aretlerdcn yola ylkarak, Enfi$ Peygamberin yau1g1 yeri bulur. EnG$ Peygamberin naa$IOI dere yatagmdan alarak tUrbenin bugtin bulundugu yere nakleder. Bundan dolay1 buraya En0$ ilc birlekte Abbas Peygamber de denilmektedir22

. Buraya yapilan ziyarette En0$ Peygamber ziyaretgahma Abbas Peygamber ziyarel\ denilmesinin sebcbini, koytin imam1, ttirbe kitabesinde EnG$ ile birlikte Abbas isminin de geymi$ olmasma baglamakta olduguna $ahit olunmu$tur. Ttirbedeki kitabede okunabildigi kadanyla Yerd, Kinan, EnG$, Sit vc Adem isimlcri tespit edihni$tir.

En0$ Peygamber Tllrbesi. Per$embeyi Cumaya baglayan gccede ziyaret edilir. Buraya, psikolojik raha1s1zhklan ile korku hissi ii;:inde olanlar ve romatizma hastahgmdan muzdaripler ziyarete gelirler. Ttirbenin giri~ k1smmda once iki rekaL namaz k1ld1ktan sonra kurban keser ve $Cker dag1t1rlar. Dualar ettikLen sonra geceyi de burada ges;irirler. Boylece ziyarel tamarnlanm1$ olur.

Net ice olarak, Hz. EnO:f un tarihl kimligi hakkmda kesin bilgiler ifade etmek mtimkUn degildir. Yalniz c;:evrede saygin, hlirmet goren bir konuma sahiptir. Halk bundan dolay1 c;:ocuklanna Enil$ ve Abbas ismi vermcklcdir. Bu yUzdcn bolgede bu iki isme de s1ks;a rastla111r. Hatta Enli$ ismine Ergani vc s;evresindc daha c;:ok tesadtif edi lmektedir. 1996 tarihli Diyarbak1r Tclefon Rehbcri'nde Ergani'ye ail k1s1mda Enil$ isminden 14 ki$i tespit edilrni$tir21

.

2. Anadolu Erenlerinc Ait Ziyaretgahlar

Bu ~erc;:cvede TUrklerin Anadolu'ya gelip ycrle$melerindc abdal, dervi$, gazi, sultan gibi unvanlarla amlan ercnlerin bilinen bir ger~ektir14Dedigi Baba, K1h~baba, Karabab (Karababa), inceh1d1r, Karah1d1r, Vahit Baba vc Abdtilaziz ziyarctleri bilinmekle olup, bu $ah1slar hakk111da halk, hcmen hemcn hic;:bir bilgiye sahip degildir. Burilardan Dedigi Baba, Vahil Baba ve Kille;: Baba ziyaretleri halk tarafmdan yayg111 olarnk biliniyorlarsa da, Kara Baba, inceh1dir, Karah1d1r ve AbdUlaziz'in ziyaretgah, oldugu sadecc o koylerde _oturan.Jar tarafmdan

20 lbnli'I Esir, El-Kami! Fi't·Tarih Terdimesi isJam Tat'ihi, ( <;:ev. Ahmcl A<;: IRAK\:A) C. I, istanbul 1985, s. 45-46. 21 Ebu Cafer Muhammed b. Ccrir, Et-Taheri Tarih·i Taheri Terctimesi, C. I, Konya 1980, s. 94. n Bu rivayet, D.0. Fen-Edbiyat Faktiltesinden 2001 y1hnda mezun olan M. Cerni I Kaya tarafmdan 2001 tarihinde 67 ya$1nda ve okur yazar olmayan F:icma Kaya ad111daki vatanda$tan derlenmi$tir. 23 Diyarbakir Tclcfon Rehberi 1996, s. 142-151 . 24 Omer Liitfi BARKAN, KolonizatOr Tiirk Dervi$1eri, Istanbul (Tarihsiz), Hamle Yay111Ian, s. 35-50: Mehmet SEKER, Fetihlerde Anadolu'nun Ttirkle$mesi ve istaml~m:i•1 A.nkara 1991, s. 95-115.


bilinmektedir. Halbuki incch1dir, Karah1d1r ve Abdulaziz isimleri b51genin en eski tahririnde k5y ismi olarak ge<;mektedir. De~igi Baba'nrn ise $eyh oldugu ve zaviyesinin bulundugu yine tahrir defterinde gori.ilmektedir. !~te buradan hareketlc bu $ah1slann bolgenin TUrkle$mesi vc lslf11n la$masrnda rol oynayan oncUler oldugu dil$UnUlmcktedir.

Batta! Gazi Destamndaki $U dizelerden, TUrkle$mede ve islamla$mada rol alan gaziler i<;in hedefin Anadolu'nun yurt edinilmesi oldugu anla$1lmaktad1r.

Bu gidillin Bizans't1r ilk durag1 Turk olmayan toplar tas1 tarag1

Yola dU$er yenili$i duyuncainsan dokUntiisu yollar boyunca Fark eui mi kuvvet ile hak el ele Gazilere teslim olur her kale.lS

1\irklcrin iran, Anadolu ve Balkanlara go<; edi$1Cri s1rasmda sadece gazi ler degil, sofi babalar da onemli gorevlcr yaplilar. Dcrvi$ babalar, tekkclcrini ve ikametgahlann1 yeni yerle$im bOlgclerine kaydrrm1$, misafirhaneler, degirmenler, okullar kurmu$, tanmsal ilretimi geli$lirmi$. yolculann yol gilvenl igini saglam1$ ve <;C$itli kabtleler arasrnda arac1hk yaparak26 bUyUk hizmetler gormU$1crdir.

Anadolu'yu iskan ctmek i<;in, "Kolonizator Turk Dervi$1eri" tabir edilcn A.nadolu'nun manevi fatihleri diyebilecegimiz $eyh ve dcrvi$1er, hall. tenha ve bO$ yerleri $enlendirmede de degerlendirilmi$1erdi. Bunlar ile birlikte Turk orf, adct ve gelenekleri ile dint adap ve erkanlan da Anadolu'ya getirilmi~tir.21 Aynca bunlann yo! gUvcnligini saglamada ve yolculuk yaparilara hizmct etmedc de emekleri gc<;mi$lir. Buna dair tahrir deftcrlerinde <;ok say1da kay1l vardrr28

.

Anadolu erenlerinin tarihteki rolleri hakkrnda bu k1sa hat1rlatmada bulunduktan sonra Ergani'deki eren leri ve onlara ait ziyaretgah yerlerinin bugUnku durumlanm k1saca izah etmeye 9ah$ahm.

a. Dedigi Baba Ziyarelgah1

Dedigi Baba ziyaretgah1, Ergani'nin kuzeyinde Eski ve Yeni Ergani yolu i.izerindedir. $chir mezarl1g1mn kar$tSrnda. etraf1 i.i<; s ira briketle <;evri lmi$1ir. Bu duvann yeni yap1 ld1g1 her halinden anla$1 lmaktadir. Ta~lan ye$ile boyanm1$ ve ba$mda da bir akasya agac1 bulunmaktad1r.

Dedigi Baba'nm kim oldugu, ne zaman ya~ad1g1 halk tarafmdan bilinmemektedir. Kimine gore veli, kiminc gore kahraman bir asker olup, $Chit oldl!ktan sonra buraya dcfnedilmi$tir. Dcdigi Sultan, Dedigi Dede ismi ile Konya Bey$chir, Seydi$ehir, Ak$ehir ve

15 Miljgan CUNl3UR, "A nadolu'nun Gazi lcri ve I:ldebiyat1m1z" Erdem C. JU (Eyliil 1987), S. 9, s. 782. l b ira M. LAPIDUS, ''Tasavvuf ve Osmanl1 islam Toplumu", Tiirkiyc Giinlii{;.U (Mart-Nisan 1997), S.45, s.111-112; N~et <;AOATAY, "Tilrklerin Tarihleki Yeri ve Milli Ozellikleri" Erdem, VIII /23 (Ocak 1996) s. 116; A. Y. OCAK-S.FAROQHJ. "Zaviye" iA, XIII, Eski$ehir 1997, s. 168. 27 A. Y. OCAK, llabailer isyam, Istanbul 1996, s. 62-65. 23 KKA, TD. 164, v. 48a. Ovac1k'm' Munzur koyU zaviycsi i<;in: "Mezkur Sahvirdi ziiviyc-i mezkuredc mUtemekkin olub smurunda zi ra'at itdugin bir c;iftlik yerin haslim mutasarnf olub aycndc ve revendcyc h1d~let idiib ol mukilbelede ba$ akc;esin virmcyUb ve mezbilr i; iflligin h1is1hn dahi ayende ve revendeye sarfider."

SBArD Mart 2004, Say1 3, sh. 47 - 63

llgm'da yaljad1g1 tesp1t edilen bir ljahsiyetin mevcudiyeti bilinmektedir29. Dedigi Sultan'a ait

480 beyitten mUtC!/Ckkil ve 1814'te tamamlanan bir menk1be mevcuttur. Mcnk1beye gore; Dedigi Sultan Horasan'da dogmu~lur. Ahmet Yesevl"nin soyundan olup, Hac1 Bek1~·m

yegenidir. Turgud ve Bayburd Turkmen ~iretinden ke9e kaph 40 9ad1r halkrn1 Anadolu'ya gondermi$. hac farizasm1 yerine getirmck ve daha karnil olmak i9in Mekke'ye gitmi!/, oradan · Bey!lehir'e gelmi$lir. Beyliehir'de 1320 tarihindc blcn · Seyit Harun'un cenaze namazma katihm!/tlr. Bilahare Seydi$ehir'deki H1risliyanlan Antalya'ya sUrmU~tur.

;,,.I- · ~ ,, ' ,. 1.,... ' . . c .

Dedigi Sultan, Mcvlana Celaleddin-i Ruml'dcn Konya'ya gelmesi i~in davet ahr, ancak o, "Hz. Adem , Hz. Musa, Hz. isa ve Hz. Muhammed gibi"kentin daglannda inzivay1 tcr.cih etmi~tir. Bununla beraber !/Chirden de tamamen elini ayagm1 9ekmemi~tir. Kon ya ku~atmasmda Sel9uklu Sultan ma yad1m etmi!I; keramet goslermi~tir.

Dedigi Sultan'm Bayburd ve Turgutlu dostlan onu bulmak i9in Anadolu'ya gclirler, fakat bulamazlar. Turgud'un Ala Daglan'nda ayg1r arayan lasraklardan biri ljans escri Dedigi Sultan ile kaf!iilaij1r, Dedigi Sultan, k1srag1 yelcsinden kuyruguna kadar sivazlar, .okuyup uner. iljte Turgua' (At9ekenlerin) un me$hur atlarmm bu k1sraktan oldugu rivayet edilir.

Dedigi Sultan llgm'a gelir ve kerametlerini burada da sUrdUrUr. Sultan llgm'da ona tcprak bag1$lar. Dedigi Sultan olUmUnden sonra yatacagi yere bakmaya gittiginde orada kar!11la!illg1 insanlara gey!k sUtUnU haynna dag1t1r.

Bu menk1bclerdeki bilgilerin tamammm dogru olmas1 mUmkUn degildir, ancak Dedigi . Sultan'111 Anadolu'yu TUrkle$tirme ve islamla!illrrna gayrelinde olan bir TUrkmcn "alpereni",

Anadolu'daki TUrkmenlcr arasmda sevilen bir $ahsiyct oldugu an l~1lmaktad1r.Anadolu'da

farkh yerlerde ad ma tekkelerin30 olmas1 bu durumu peki!ltirmektedir. ·

29 Rudi Paul LlNDNER, Orta~g Anadolu'sunda Go~ebeler ve OsmanWar, (<;:ev. MUfit GONA Y), Ankara 2000, s. 130. 30 Dedigi Dede'ye ail Lekkelerden biri Konya'ntn Doganhisar il~esinin Tekke koyUn(lc olup, y1k1lm1$· durumdad1r, digeri ise llgm'm Mahmuthisar ve Tekke kllyleri yak1mnda, Tekke ko_yUnUn son evlerinden takriben 300 m, ileride yuksekt;e bir s1rtta in$a cdilmi$lir. Yap1 metruk olup, ktiyliller tarafmdan adakta

MehmetSalih ERPOLAT

Orta Anadolu'da XIII. XIV. yilzy1Jlarda ya~ad1g1 bilinen Dcdigi Sultan'm, Ergani'deki Dedigi Baba ile mUnasebctini tam olarak tespil etmcmize mevcut belgelcr ile imkan yoktur .

. Bunlann aym ~ahsiyetler mi yoksa farkh ~ilcr mi oldugunu ~imdilik ifade etmek zordur, ancak hayat tarzlannm benzerligi dikkat yekmektedir. Mevlana Cclaleddin ~i Ruml'nin Konya'ya gelme teklifini kabul elmcyerek ~chre yakm bir yerde kalmay1 tercih ctmesi, Ergani 'deki zaviyenin de ~ehirde degil, ~ehre yakm bir yerde olmas1 benzcr hayar tamnm gostergesidir. Ergani'deki halk arasmda Dedigi Baba'nm kimine gore veli; kimine· gore kahraman bir asker otmas1 da Dedigi Sultan menk1besinde gcyen hayat tarz1 ile birc bir ort(.i~mektedir.

Seydi~hir'den H1ristiyanlan Antalya'ya siirmesi, Konya muhasarasmda Sultana yard11n etmesi kahramanl1gma, yine Konya muhasaras1 esnasmda vc llgm'da gosterdigi kerametler ise veliligine delalet etmekte olup, Erg~ni'deki halkm, Dedigi Baba i<;in yapm1~ oldugu veli·ve kahraman tammlamas101 teyit etmektedir. Bu ifadeler, Dedigi Sultan ile Dedigi Baba'nm aym ki~iler olmas1 ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Bu durumda, Dedigi Baba Horasan'dan Anadolu' a eldiginde once Er ani'de bir zaviye kurmu$. sonra Orta Anadolu'ya g mi~tir.

Dedigi Baba ismine, XVI. yUzyil belgelerinde tesaduf edi lmcktedir. 1530 tarihli ve 998 numaralt Tahrir Defteri'ndc Dedigi Baba'nm bir ~eyh oldugu anla$1 lmaktad1r. Zaviyesi vard1r. Zaviyeye vakfedilmi$, ytlhk geliri 50 akye bir Iota bag ile, ytlhk geliri 150 akye olan be~ klla zemini mevcut olup, ytlhk 200 akye gclire sahiptir31 .

Dedigi Baba zaviycsinin konumu goz dnilne ahnd1gmda, hayaua iken geryekle~tirmi$ oldugu faal.iyetleri tahmin elmek mUmkundi.ir. <;linkli y~am1~ oldugu donemde etrafmdaki yerle~im yerlerinin hepsi gayrimuslim idi. Aynca buras1 Eski Ergani'ye giden yolun Uzerinde, dagm ba$lang1y noktasmdadir. Buna gore, Dcdigi Baba'nm yoldan gelenc geyene yard1m

bulunmak amc1yla nadiren ziyarel edilmcktedir. K!iyiln ula$1mmm zorlugu sebebiyle ircvre koy ve kent lerdcn ziyaretirisi bulunmamaktad1r. Omiir BAKIRER-Suraiyn FAROQHI · " Dedi'gi Dede ve Tekkeleri", Belleten 39/fss ( l 975), s.447-471. 31 BOA, TD. 998, s. 111 ; M. S. E~LAT . ... Ergani Sancag). s-. 101.

SBArD Mart 2004, Say1 3, sh. 47 - 63

ertigini ve s;evrcsindeki gayrimiislimlerc is!am'1n ho$ goritsUnU ve ya$aY•$ tarz1111 fi ili olarak gosterdigini t3hrnin etmek mUmkiindUr.

Dedigi Bab3'nm z3viyesi de bugiin mezan olduguna inamlan yerdedir. (Kanaatimcc Dedigi B3ba'nm mcz3n burda degil , b3$ka yerdcdir, zira mczar oldugu S3nilan kabir orijinal mezar olmay1p, zaviyenin lemel duvan Uzerindc oldugu a91k9a gtirUlmcktedir.) Annesi Eski Ergani'de yeti$mi$ olan M. llanefi Ergiin'iin (53 ya$mda bir esnaf) annesinden dinledigine gore: buras1 yak1n ge9mi$C kadar bir la$ y1g111111dan ibaretmi$. Vatanda$1ar bu ~Ian ev yap1m111da kulland1klan i9in burada la$ kalmam1~ . Ger9ckten de mczar, eski tcmel duvan Uzcrindc hafif lllmsek bir yerdc b.ulunmaktad1r.

Halk aras111d3 bugUnkii mezann yap1h$t ilc ilgili de $U hikaye anlat1hr: Ahme1 Aga, buradaki ta$lan gt>ti.iriip ev yapmt$. 0 gece Dedigi Baba rUyasm3 girip "Benim ad1rn Dedugu Baba, sokliigiin ta~ da benim mezar ta$1m." Bunun iizerinc Abmet Aga o 13$1 ertesi giin sokiip yerine gtitUrUyor ve buradaki mezan tekrar in$a ediyor, etrafm1 9cviriyor. J\ncak buras1 defineciler tarafmdan tahrip edildiginden, bu mezar 13$1 ycrine $imdi ba~ka ta$ yer almaktad1r. Dedigi baba ilc ilgili anlatlan ba~ka bir hikaye daha vard1r'2. Dedigi Baba'nm ziyare1inc gidenlcr, istediklcri $Cylerin resrnini ycre \:izerlcr, mez3nn ba$md3ki agaca bez b3gl3rlar. Dilekleri yerinc gelsin diyc la$ iistiine la$ koyarlar. Kadmlar cigerli pilav pi$ircrek ziyarete gotiirUrler. orada yerler, dileklerini ondan sonra tutarlar.

b. Kd.19 Baba Ziyarctgah1

K1h9 Baba. Solen (K1lh$) Beldesinin K1h9 Baba Tepesi denilen mevkide olup, Ergani' nin IO km. dogusunda, Ergani-Dicle yolunun solunda, 2-3 km. uzakl1kta ve 9evreye hakim bir noktadad1r.

Burada li9 mezar bulunmaktad1r. Halk bu mezarlann Uzun Hasan' m babas1 vc kardC$1Crine (biri k1z) ait olduguna inanmaktad1r. Vedal GUldogan 'dan (50 ya$1annda, Onivcrsite mezunu, i$ adam1) ahnan bilgiye gtlrc, Uzun Hasan, bu koydc dogmu$lllr ve adma halk arasmda ncsilden nesilc Hasan-1 Tavil (Uz.un Hasan) destam anlaulmaktad1r.

Tahrir Dcfterinde Ktl19 Koyti di ye bir koy vardir.33 J\ncak halk arasmda buraya Kilh$ da denilmektedir. Buradaki daga K1h <,: Dag1, ziyarcte de K1h9 Baba denilmektcdir. KoyOn ~olen'den onccki eski ismi olan K1lh$'m K1h9 isminden muharref oldugu b6ylece orlaya 91kmaktad1r.

Buras1 Per~embe ak~amlan ziyaret edilir, dilekte bulunulur. Bundan b3$ka y6re halk1, daha 9ok hayvanlannm hastahktan kmlmasm1 onlemek is;in, hayvan siirUstinii ii9 veya yedi defa ziyarel clrafmda do la~t1rma adelini de yaygm olarak uygulamaktad1rlar.

c. Vahit Baba Ziyaretgalu

Vabit Baba'nm $ahsiye ti ve ne zaman ya~ad 1gi hakkmda eli rnizde hi9bir bilgi rnevcut degildir. Buras1 ~imdi Ergani $eh ir merkezinde kalm1 ~ t1r. Narn1k Kcmal Mahallesi'ndc Diyarbak1r yolunun kenanndad1r. Eskidcn burada pmar <la vard1: ancak $imdi pmarm yerinde oto y1kama dUkkam a9tlm1$llr. Burada sadece bir iki incir a~ac1 bulunmaktadir. Eskisi gibi ziyaret cdilmemektedir. Hana o caddcyi her gun kullanan <yogu insan, burada bir ziyaretin oldugundan habcrsizdirler.

32 M. H. YA YUZ, Diyarb3k1r Efsaneleri, s. 62. 33 BOA, TD, 64, s. 552; M. S. ERPOLAT, ... Er gani Sancag1, s. l I, SO, 63; ayn1 yazar, Diyarbckir Beylerbcyligi..., s. 337.

56


Erganili $air Enver At1Igan, Ergani isimli ~iirinde buradan ~u dizeler ile bahscderken, buranm ziyaret cdilmesinin sebepierini de boylece ifade etmektedir:

Kimler ziyaret etmez ki Vahit Babayi Gelinlik k1zlar, i~siz anneleri, du! kadmlar Neler. duyar q mumlan adarken Ne Umitler beslcr o yaputlan baglarken Dag1hr o an iyindeki gam kasavct Fakat yillar yil1 tazelenir bu niyet.34

Vahit Baba, Pcr~mbeyi Cµmaya baglayan gccede ziyaret edilir. Ziyaretyilcr burada mum yakarlar. Buray1, kavu~mak isteyen genyler. erkek yocuk sahibi olmak istcyen aileler ve i$ arayanlar ziyaret edcrler. Dileklerin geryekle~mesi iyin ziyaretgahm agaylanna bez baglarlar, kurban keserler.

d. Kara Baba (Karabab) Ziyaretgalu

Kara Baba ktiyiiniin 3 km. gi.ineyinde, bolgeye en hakim noktada yer almaktad1r. Burada Kara Baba admda birinin yatugma inamhr. Ancak Kara Baba'nm kim oldugu, burada nc zaman ya~ad1g1 bilinmemektedir. Ziyaret yerle~im y.;rlerinden uzak bir noktadad1r. Bunun yanmda etrafmdaki yerle~im yerleri olan SUtyilzU, TU!i.ik, Boztarla ·ve Abdulaziz koyleri ise birkay haneden ibareuirler. Bundan <lola 1 ziyaret ileri hcmen hemen ok ibidir.

34 H. HEKiMOGLU-Y. ATILGAN, Ergani, s. 5-6.

SBArD Mart 2004, Sayi 3, sh. 47 - 63

Ziyaretin 70-80 ad1m kuzeybatismda da bilyilk9e bir aga9, 15-20 ad1m dogusunda yeni oldugu anla$1lan bir mezar yer almaktad1r.

Mezar yeri son derece baloms1z olup, yolu bulunmamaktadir. <;evresindeki ormanhk alan bilyilk ol\:Ude tahrip ·edilmi$ olmasma ragmen, mezann ba$mdaki bu ITlC$C agacma dokunulmamt$llr. Buranm ziyaret oldugu ancak 9evredeki birka9 koy hallo tarafmdan bilinmektedir.

Kara Baba Ziyarcti'ni, romatizma hastalan, <;ar~ambay1 Pef$Cmbeye.bag\ayan gcccde ziyaret ederler. Bu isim ilc amlan <;ermik'in Artuk KoyU'nde de bir ziyaretgah vard1r. Bunlar arasmda bir bagm olup olmad1gi bilinmemektedir.

c. Karah1dir Ziyarctgah1

Karah1dir Ziyarcti, SUtyilzU mezrasmm 2 km. kuzeydogusu ilc Abdi.ilaziz koyUni.in 4 km. gUneydogusu aras1nda bir dere yatag1 i9inde yer almaktadir.

Karah1d1r'm kim olduguna dair halk arasmda herhangi bir bilgi mevcut degildir. Bu isrne ilk defa 1518 tarihli Tahrir Defteri'nde tesadilf edilmcktedir. Buna gore Karah1dtr, AbdUlaziz Koyil'nde mukim bir sipahinin ismidir. Babas1 da ilyas'ttr.3s Karah1d1r ismi 1566'da Abdillaziz ile birliktc arnlmaya ba$1anmt$ ve Tahrir Deftcri'nde Abdi.ilaziz nam-1 diger Karah1d1r adm1 alm1$t1r. 36 Boylece K.arah1d1r'm bir sipahi vc gazi oldugu anla$ilma~tad1r. Bundan dolay1 da OIUmUnden sonra tiirbesi zi arctgah olmu$tur.

p·

35 BOA, TD. 64, s. 567. 36KKA, TD. 106, v.259b ;TD. 332, v. 17b; Mehmet Salih ERPOLAT. XVI. Yiizytlda Diyarbekir Beylerbeyligi'ndeki Yer isimleri (Bas1lmam1~ Doktora Tezi), Konya 1999, s. 338.


Bu tUrbc, <;ar~arnba gUnleri ziyarct edilmektedir. Hayvan sUrillcrinin hastahklara ka r~ 1 korunmas1 iyin, hayvanlar mezann etrafmda Uy veya yedi defa dola~u·nlir. <;evre koylcrde insanlar. kendi koylerinin mezarhg1 olmasma ragmen, olen yOcuklarm1 Karah1dir'rn k1ble tarafma di.1$Cfl k1smma gommeyi adet edinmi$1erdir. Ziyarctimiz s1rasmda yOCuklara ail on bir rnezann olduguna $ahit olduk; ancak bunun sebebini tcspit cdemedik.

f. Abdiilaziz Ziyarctgah1

Abdulaziz, XVI. yUzy1l boyunca Ergani Sancag1'na bagh bir koy olmasma ragmcn, gUnUmUzde idari olarak <;ermik ilyesine baghd1r. Ancak, sakinlerinin resml i$1erinin dr$mda <;:ermik ile .bir baglantilan yoktur: Ktiy, Ergani'nin 35 km. gUneyinde bir tepenin gllncy yamacmdad11:. Ziyaret isc koyUn kuzeyindeki en yiiksek noktada koy mczarlrgmdadrr. Ttirbe. koyiin mezarhgrnda ya$h bir agacrn alundadrr. Hayrrsever bir vatand~ tarafrndan mezan tamir edilmi$ olu , mezar ta~rnda yeni harflerle sadece Abdulaziz Ziyareti R .. Fatiha ibaresi yaz1lrd1r.

g. inceh1cbr Ziyarctgah1

Bu ziyaretgah, aym ismi ta~1yan koyiin dogusunda yer almaktadrr. Etraf1 ta$1arla ~cvrili ve ba$rnda yeni dikildigi anla$rlan bir dut agac1 bulunmaktad1r. Burasr Ergani'nin 30 km. gUncyinde yer almakta olup. onemli bir kav$ak noktasrndad1r. Biryok koyUn yolu buradan geymektcdir. Koyde aym zamanda Jandarma Karakolu da bulunmaktad1r.

SBArD Mart 2004, Say1 3, sh. 47 - 63

. iiiceh1dir'm ~ahsiyeti ve faaliyetleri htikkmda herhangi bir bilgiye sahip degiliz. Bu koy tahrir kay1tlannda 1518 ve 1530'da halt ve harabe37 iken, 1566'da ~enlenmi~tir. Buna gore incch1dir 1518'den once bu bOlgede ya~am1~ bir zattir.

•, K. - • ~ '1 - · ••. _.....,."""""""~.,,....~T'1."'l~ ,..

~~;~~/:-~ .. , ' ~~· ': .. w • . - ......... ,. ··- -.:.. ....... : .. : •• -~.~· ••• j

lnceh1d1r Ziyaretgfih1. yakm ge9mi~e kadar s1k s1k ziyaret edilmesine ragmen, gilnUmilzde bu ziyaretlerde bir azalma olmu~tur. Turbe <;:ar~amba gUnleri z.iyaret edilrriektedir. <;:ogunlukla hayvan sUriJlerinin hastahklara ka~1 korunmak amac1yla sUriJ tlirbenin etrafmda Ut;: defa dolandmhr. ·

h. Mustafac1k Ziyaretg!ih1

Buras1 Ergani'nin 40 km. gUneyinde, Bitikyi koyiinffn dogusunda bulunmaktad1r. Bir tcpenin tizerinde birkay mezardan ibaret olup, Uz.erinde ahy agaylan bulunmaktadir. Turbe son derece bak1ms1zd1r.

Mustafactk'm kim oldugu ve ne zaman ya~ad1g1 bilinmemektedir. Buras1 1530 tarihli Tahrir Defteri'ndc38 1ss1z bir koy, sonraki tahrirlerde ise mezra olarak ge9mektedir.

3. Kimlere Ait Oldugu Bilinmeyen Ziyaretgahlar

a. Sahabe-i Sor Ziyaretgah1

Bu ziyaretgah, Kesenta~ koyii lopraklarmda yer almaktad1r. Kime ail oldugu tam olarak bilinmemektedir. ismind~n dolay1 dint bir kimlik ta~1d1g1 a91kt1r. Burada Uy mezann oldugu gorUlmcktedir. Mezarlann b~larmda ya~h Uy agay bulunmaktad1r. Buras1 s1k s1k ziyaret edi lir. Bu durum ziyaret ycrindeki agayJara baglanan bezlerden ve ziyaretgah etrafmda list Uste konulan ta~lardan anla~tlmaktad1r.

37 M. Salih ERPOLAT, XVI. Yiizytlda Ergani Sancag1, s. 14. JS Aym yazar, ayni escr, s. 41: aym yazar, .. . Diyarbekir Beylcrbcyligi'ndcki Yer isimleri, s.344.


Sahabe-i Sor Ziyaretinin. halk arasmda, diren<,:li romatizma hastahgrna iyi geldigi inanc1 hakimdir . . Buras1 <;ar$amba giinleri ziyaret edilmektedir. Burada tercihen kirm1z1 horoz kesilir. Bu horozun eti vevredekilere verilir,

b. ~eyh Siivar Ziyaretgah1

Bu ziyaretgah, Ergani'nin JO km. gUneyinde yer alan SokiindUzii koyiindedir. Koyun eski ismi de $eyh Siivar'dir. Kim oldugu, ne zaman ya$ad1g1, ~ahsiyeti ve hizmetleri hakkmda . bir bilgi yoktur. $eyh Siivar ismi, tahrir defterlerinde yer alan koyler arsmda gevmemektedir. Bu durum. akla koyiin XVI. yiizy1ldan sonra kurulmu$ olma ihtimalini getirmektedir. Turbe koyun mezarhg1 iyinde bir tepede olup, iistiinde birka9 me$e agac1 bulunmaktadir.

Bu ziyaretgah, Cuma giinleri ziyaret edilmektedir. Ziyaretviler, $ifa bulmak ivin tlirbenin topragmdan bir miktar yerler.

c. Ziyaret Koyii Ziyaretgalu

Bu ziyaretgah ismini bulundugu koye vermi$tir. Ancak tiibede yatan ki$i hakkmda hi9bir bilgi yoktur. XVI. yiizy1l belgelerinde, biri Ziyaret, digeri de Ziyaret-i Davud olmak ilzere iki koy ismi mevcuttur.39 Kanaatimize gore bu ziyaret, tahrir defterinde geven Ziyaret Koyildiir. Ziyaret-i Davud koyiiniin yeri ise tespit edilememi$tir.

Ziyaret, Ergani-<;ermik yolunun solunda, yoldan 3 km. uzakhkta olup, Balahor · Dag1'nm dorugundadtr. Koy Ergani'den 13 km. uzakl1ktad.ir.

d. <;:ark~t Ziyaretgah1

Bu ziyaretgah Kesenta~;, Q.1kurdere ve Asmah koylerinin olu$turdugu iivgen arasmda yer ahr. Ozerinde bir aga9 vard1r. Tiirbede medfOn bulunan zat hakkmda hi9bir bilgi yoktur. Sadece felry sonrasmda viicutlarmda 9arp1khk meydana gelenlerin ziyaret edip $ifa aramalarmdan dolay1 bu isrhi ald1g1 tahmin edilmektedir.

e. ~cyhan Ziyaretgah1

Bu ziyaretgah, Ergani-Dicle yolunun sagmda, Ergani'nin 12 km. dogusunda yer almaktadir. Ziyaretin kime ait oldugu ve burada kimin medffin bulundugu bilinmemektedir. <;evrede tarihi eserlerin varl1gmdan dolay1, defineciler buray1 s1k s1k kazarak .. lahrip etrnektedirler. Halk arasmda buray1 bekleyen bir ejderhamn olduguna inamlmaktad1r. Bundan dolay1 da kimse bu definelere kan$amamaktad1r $eklinde halk arasmda yaygm bir inam$ mevcuttur.

4. Yakm Ge~mi~te Ya~ayan Tarikat ~eyhlerine Ait Ziyaretgahlar

a. Kotekan ~eyhleri Kubbesi

Bu ziyaret Ergani'nin 10 km. kuzeydogusunda yer alan Yakac1k (Kotekan) koyiinde bulunmaktadir. Burada Rufai ~eyhlerinin tLlrbeleri mevcuttur. Halk bunlara "Kubbe" ismini vermektedir.

39 M. Salih ERPOLAT, ... Diyarbekir Beylerbeyligi Yer isimleri, s. 337-338.

SBArD Mart 2004, Say1 3, sh. 47 - 63

Bu ziyaret Sal1y1 <;ar$ambaya baglayan gecede ziyaretyi akmma ugrar. Daha 9ok psikolojik problemi olan lar burada ~ifa ararlar. Ergani'de ZUlki.ifU'I Nebi Makam1ndan sonra, en \:Ok ziyaret edi len mckand1r.

b. $eyh $ilkrii Ziyaretgalu

. ~ ---..

• t. • "'~ · · ' "". ~ .

l l'[ ('. M•.fl lt l·llJ;\,

~~:, . :<f,f•ly,r°1' . .,. ~~~1-·~~~, ~~.~.It~ .... ,~' . 1 ·---··-···~-:-_ _____ --::.~ .• ~...:,\:~ -~

Seyh SUkrU'nUn mi.iritleri daha 9ok $Chirli olup, esnaf ve memur zi.imresindendirler. Zikirlerinde tamamen TUrk9e ilahi ve kasideler okumaktad1rlar. Ancak bu ara$Ll rma yeryevesinde kendilcrinden zikirlerinde okuduklan ilahi ve kasidcler istcndigin, tammad1klanndan dolay1 vermekten imtina cttiler.

Bu lUrbe her Per$Cmbe ziyaret edilmektedir. Aynca Zi.ilkiifu'I Nebi Makamrna \:lkanlar bura)'l ziyaret ctmeden ge9mezler.

5. Tabiat Kuvvetlcri.ile ilgili Ziyaretgahlar

a. Akta~ Ziyaretgah1

Bu ziyaretgah Armutova koyUndeki bir kayad1r. Bu kaya kutsal bilinmektc vc kabul edilmektedir. KtiylUlcr, hayvanlanm hastahklardan konimak iyin kayanm etrafmda Uy defa dola~t1rmaktad1rlar.

b. Sultanpman

• Mezar l~mda Fatiha yerine Fatihe ibaresi yer almaktad1r.

Mehmet Saith ERPOLA T

Bu pmar Ergani-<;ermik yolunun solunda, yoldan 2 km. uzakhktad1r. Yc~ilktiy ilc sesverenpmar koyleri arasmda ve _ovada bulunur. Suyu son derecc soguktur. Halk arasmda, bu suyun s1tma ve sanhk hastahklanna iyi geldigine inamlmaktad1r. S1tma hastalan bu su ile yikamrken, sanhk hastalan ise sudan i~erek yanlannda getirdikleri yumurtanm sansm1 pmar suyuna birakmaktad1rlar.

c. Kara Cehennem Suyu

Bu su, ismini, c;:1kt1g1 magaranm ·karanhk olmasmdan almaktadtr. Halk arasmdaki inanca gore: Bu su cehenncmden c;:1k1p, cennete akmaktad1r.

Cehennem magarasma gidenler, bu dunyada cehenneme gitmi$ olduklan ic;:in, arttk obUr dUnyada cehenneme gitmezlermi$. Bu sudan ic;:enler cennete giderlermi$.40

Sonu~

Tarihin en eski dt>nemlerinden beri yerle$im sahas1 olan Ergani'de ya$ayan halktn, s1kmt1lanmn giderilmcsi niyetiyle miiracaat ettiklcri c;:ok farkh ziyartctgahlar vardir. Bolgc halkmm killtiirU Uzerinde ziyaret yerlerinin etkili oldugu gorUlmektedir. Bu etki, kendisini, ZUlkUf, ZlilkUfil, Enii$ ve ZUlfiye gibi $ah1s isimleri ile inceh1dir, Karah1d1r, Karababa , $eyhsUvar gibi yer isimlerinde gbstermcktedir. Ziyaretgahlann inanc;:lar Uzerindeki etkileri hususunun yam s1ra, bclirgin baz1 ha.stahklar s1tma, sanhk, felc;:, psikolojik rahats1zhklar, korku, c;:ocuk yiirUmesi ve konu$amamasmdaki gccikme, c;:ocuk sahibi olamama gibi problemlcr ic;:in, tUrbelcrin muayyen zamanlarda ziyaret edilmcsinden anla~1lmaktad1r.

Ergani'de Ziyaret yerleri i~in kullantlan tcrimler de farkhhk gbstermektedir. ZUlkUfU'l. Nebi Turbesi ic;:in "Makam," eren ve dervi$ tUrbeleri ic;:in "Ziyaret" ve $eyh tiirbeleri ic;:in "Kubbc" terimleri kullamlmaktadrr.

Bu c;:ah$ma ile Dcdigi Baba, Karah1d1r ziyaretlerinde yatan $ah1slar hakkmda mevsOk bilgiler ortaya c;:1kanlm1~t1r. Abdiilaziz, inceh1d1r, Mustafac1k ziyaretlerinde mcdfGn olan zatlann ise en azmdan X VJ. yiizy1ldan once y~ad1k lan kesin olarak belgelenmi$lir. Boylece, txilgcnin Ttirkle$mesi vc isHimla~mastnda emegi ge~n baz1 $ahsiyetler gUn yiizUne c;:1kanlm1$llr. Aynca bundan sonra konu ile ilgilencnlere bnemli malzemc de temin edilmi$tir.

~ H. M. YA VUZ, DiyarbakU' Efsaneleri, s. 200.

new ergani'deki zjy aretgahlar ve bu ziyaretgahlarin...

Documents