Milan Kundera

NHNG DI CHC B PHN BI

Ngi dch: Nguyn Ngc

Nh xut bn Vn ho thng tinTrung tm vn ho ngn ng ng Ty, H Ni 2001

MC LCPhn th nht Khi Panurge khng cn gy ci ......................................... 3

Phn th haiCi bng b hon ca thnh Garta....................................... 25

Phn th bang tc knh tng Stravinski .............................................. 37

Phn th tMt cu ............................................................................... 67

Phn th nmi tm hin ti mt ........................................................ 80

Phn th suV nhng tc phm v nhng con nhn ............................. 98

Phn th byK b ht hi trong gia nh ............................................. 120

Phn th tmNhng con ng trong sng m.................................. 132

Phn th chny chng phi l nh anh, bn thn mn ................. 161

Phn th nhtKhi Panurge khng cn gy ciS pht minh ra ci hi hc

B Grandgousier, ang c thai, n mn lng b nhiu qu n ni phiung cho mt liu thuc lm se; liu thuc mnh ti mc cc thy nhau chngi, ci bo thai Gargantua chui vo mch mu, chy ngc ln v vt ra ngl tai b m cu ta. Ngay t nhng cu u tin, cun sch ng bi: cu chuyn ang k khng phi l chuyn nghim tc: tc l: y ngi ta khng khng nh cc chn l (khoa hc hay huyn thoi); ngi ta khng lm cng vic m t cc s kin ng nh chng c tht.

Sung sng thay ci thi Rabelais: chic bm tiu thuyt nhn nh bay mang theo trn mnh n cc mnh vn rch ca con nhng. Pantagruel vi dng v khng l ca anh cn thuc v thu qu kh ca nhng chuynk hoang ng, trong khi Panurge n t thi tng lai cn cha c bit n ca tiu thuyt. Thi khc c bit ca bui khai sinh mt ngh thut mi ph cho cun sch ca Rabelais mt s phong ph k l; mi th u c :ci ging tht v ci khng ging tht, phng d, chm bim, nhng ngi khng l v nhng ngi bnh thng, giai thoi, trm t, nhng cuc du hnh c tht v tng tng, nhng cuc tranh ci bc hc, nhng on tn rng thun ty mang tnh iu luyn ngn t. Nh tiu thuyt ngy nay, l k tha k ca th k XIX, thm mun nui tic ci th gii hn tp ca cc nh tiu thuyt u tin v nim t do vui v m h cht y trong th gii y.

Ging nh Rabelais trong nhng trang u tin cun sch ca ng cho Gargantua t l tai b m ri xung gia th gian, trong cun Nhng vn th qu s, sau v n my bay, hai nhn vt ca Salman Rushdie cng va ri xung va tr chuyn, ca ht v ma may mt cch khi hi v kh tin, trongkhi "bn trn, ng sau, bn di h, trong khng trung" cc chic gh ngic lng ta c th ng ra c, cc chic cc bng giy, cc mt n dng kh, cc hnh khch tri bp bnh, mt hnh khch, Gibreel Farishta bi

"trong khng trung, theo li bi bm, bi si, cun trn mnh li, dang taydang chn ra trong ci ci gn nh v tn gia bui gn nh bnh minh ", cn ngi kia, Saladin Chamcha, ging nh "mt ci bng thanh mnh [...]ri u chi xung trc, hai cnh tay p st vo thn mnh [...] chic m qu da dnh cht trn u". Cun sch m u bng cch , bi, cng nh Rabelais, Salman Rushdie bit rng giao c gia nh vn v ngi c phi c thit lp ngay t u; iu ny phi r rng: chuyn k y khng l nghim tc, du l nhng chuyn kinh khng nht.

Kt hp gia khng nghim tc v kinh khng: y l mt cnh Quyn bn: gia bin chic thuyn ca Pantagruel gp mt chic tu ca bn bun cu; mt tn li bun thy Panurge mc qun khng ci cc, knh th buc trn m, tng c th lu c v gi anh ta l mt k b cm sng. Panurge lin tr th: anh mua ca hn mt con cu ri nm xung bin; quen lm theo con u n, tt c cc con cu khc u nhy xung bin. Bn li bun hong ht, bm ly b lng v sng cu, b ko tut xung bin lun. Panurge cm mt mi cho, khng phi cu chng, m ngn khng cho chng leo ln tu; anh ta hng hn c v chng, chng minh cho chng thy nhng ni khn kh trn ci trn, ci hay v hnh phc th gii bn kia, khng nh rng k cht sung sng hn ngi sng nhiu. Tuy nhin, trong trng hp chng cn cha chn cnh sng vi ngi i, th anh chc chng gp c mt con c voi no y, nh kiu Jonas1 vy. Khi bn chng cht ui c ri, thy dng Jean khen ngi Panurge, ch trch anh ta c mi iu l tr tin v ch. Panurge bo: "n Cha, ti c mt phen tiu khin m ch tn c nm mi nghn f-rng!"

Cnh khng tht, khng th c; t ra n hm mt ngha lun l no chng? C phi Rabelais t co thi ti tin ca bn con bun v vic chng b trng pht khin ta thch th? Hay ng mun lm cho ta bt bnh v s c c ca Panurge? Hay nh mt ngi chng tng l hng hi, ng ch giu s ngu n trong nhng li l tn gio so rng m Panurge tun ra? C m on ly i! Mi cu tr li l mt ci by la k ngc.Octavia Paz: "C Homre ln Virgile u khng bit n ci hi hc; Aristote dng nh tin cm c n, nhng ci hi hc ch hnh thnh vi Cervants [...]." Hi hc, Paz vit tip, l pht minh ln ca tinh thn hin i. tng c bn: hi hc khng phi l mt thi quen t thng c ca con ngi; l mt pht minh gn lin vi s ra i ca tiu thuyt.

Nh vy, hi hc khng phi l ci ci, s ch giu, chm bim, m l mtloi c bit ca ci hi, m Paz ni rng (y l cha kha hiu bn cht ca hi hc) n khin "bt c ci g n chm n u tr thnh nhp nhng nc i". K no khng thy vui th trc cnh Panurge mc cho bn bun cu cht ui va ln ting ca ngi cuc sng th gii bn kia, k ys khng bao gi hiu c cht g v ngh thut tiu thuyt.

Ni s phn xt o c c treo li

Nu c ai hi iu g thng gy ra hiu lm nht gia ti vi cc cgi ca mnh, ti s khng do d m tr li: y chnh l s hi hc. Ti mi Php cha c bao lu, v chng h chn chng. Khi mt v gio s lng danh t mun gp ti v ng rt thch cun iu van gi t ca ti, ti rtly lm vinh hnh. Theo ng ta, cun tiu thuyt ca ti tht tin tri; vi nhnvt bc s Skreta, mt thnh ph nc khong, cha bnh cho cc b b chng v sinh bng cch b mt tim tinh trng ca mnh cho h bng mt ng tim c bit, ti chm n vn ln ca tng lai. ng mi ti nd mt cuc hi tho v th tinh nhn to. ng rt t trong ti ra mt t giyv c bn tho tham lun ca ng. Vic hin tinh trng phi l v danh v khng ly tin, v (n y ng nhn vo mt ti) c dt dn bi mt tnh yu nhn ln ba ln: tnh yu i vi ci trng v danh ang mong mun hontt s mnh ca mnh, tnh yu ca ngi hin tng i vi ci bn sc ca chnh mnh c ni di ra trong s hin tng v, th ba, tnh yu i vi ila au kh v khng c tha mn. Ri, ng li nhn thng vo mt ti: duht mc knh trng ti, ng vn phi t cho php mnh ph phn ti: ti khng din t c tht mnh m v p o c ca s hin tng tinh trng. Ti thanh minh: cun tiu thuyt l hi hc! V bc s ca ti l h cu! Khng nn coi l chuyn qu nghim tc nh vy! Vy th, ng ta ng vc bo ti, cc tiu thuyt ca ng, khng nn coi chng l nghim tc ? Ti lng tng, v t nhin, ti hiu ra: chng c g kh hn l lm cho ngi ta hiu ci hi hc.

Trong Quyn bn, c mt cnh bo t gia bin. Mi ngi ln boong tu, c tm cch cu con tu. Ch ring Panurge, run s n ra, ch bit than th: nhng li than th p ca anh tri di sut nhiu trang. Bot va dt, anh ly li can m ngay v anh mng ra mi ngi li bing.V iu ny mi l: ci anh chng hn nht, li bing, di tr, rm i y, khng nhng chng khin ai phn n, m chnh lc anh ba hoa, khoc lc

ta cng yu anh hn. y l nhng on cun sch ca Rabelais tr thnh tiuthuyt mt cch ton vn v c bn nht: tc l: ni s phn xt o c c treo li.

Treo phn xt o c li khng phi l s v o c ca tiu thuyt, y chnh l o c ca tiu thuyt. Ci o c chng li thi quen bt tr ca con ngi c mun phn xt tc th, lc no cng phn xt, phn xt mi ngi, phn xt trc v chng cn hiu. Ci li hm hm sng o phn xt, trong ci nhn hin minh ca tiu thuyt, l s ngu xun ng ght nht,ci c c hi nht. Khng phi nh tiu thuyt tuyt i ph nhn tnh hp php ca s phn xt o c, nhng anh ta a n ra bn ngoi tiu thuyt. y, nu anh thch, c i m buc ti Panurge hn nht, buc ti b Bovary, buc ti Rastignac, y l vic ca anh; y nh tiu thuyt chng lm g c.

Vic sng to ra trng tng tng ni s phn xt c treo li l mt chin cng c tm quan trng mnh mng: ch y mi c th bng n cc nhn vt tiu thuyt, tc l nhng c th c hnh thnh khng phi ty thuc nhng chn l c trc, nh l nhng hnh mu ca ci thin hay ci c, hay nh nhng i din ca cc quy lut khch quan chm trn vi nhau, m nh nhng sinh th t tr tn ti trn chnh o l ca ring chng, trn nhng quy lut ca ring chng. X hi phng Ty c thi quen t coi mnh l i din cho cc quyn con ngi; nhng trc khi mt con ngi c th c cc quyn, th n phi t mnh l c th , t coi mnh v c coi l c th; khng th c iu nu khng c mt thi quen lu di v cc ngh thut chu u v c bit l ngh thut tiu thuyt dy cho ngi c bit t m vk khc v c gng tm hiu nhng chn l khc vi nhng chn l ca mnh. Trong ngha , Cioran2 c l khi coi x hi chu u l "x hi ca tiu thuyt" v ni v nhng ngi chu u nh nhng "a con ca tiu thuyt".

Phm tc ha

Phi thn thnh ha th gii (Entgotterung) l mt trong nhng hintng nh du thi hin i. Phi thn thnh ha khng phi l ch ngha v thn, n ch ra ci tnh th khi c nhn, l ci ti suy tng, thay th Thng trong t cch l nn tng ca tt c; con ngi c th tip tc gi ly ctin ca mnh, tip tc qu nh th, tip tc cu kinh trc lc ng, t nay lng sng knh ca anh ta ch thuc v th gii ch quan ca anh. M t tnh

th , Heidegger kt lun: "V nh vy cui cng Thng ra i.Khong trng li c lp y bng s thm d v mt lch s v tm l cc huyn thoi."

Thm d v mt lch s v tm l cc huyn thoi, cc vn bn thn thnh, c ngha l: lm cho chng tr thnh phm tc, phm tc ha chng i. Phm tc (profane) bt ngun t t latin: profanum: ch pha trc n th, bn ngoi n th. Nh vy phm tc ha l di di ci thing ling ra ngoi n th, vo lnh vc nm ngoi tn gio. Trong chng mc ting ci c phn ta v hnh trong bu khng kh ca cun tiu thuyt, s phm tc ha ca tiu thuyt l phm tc ha t nht. Bi v tn gio v hi hc l khngth dung hp.

B ba tiu thuyt Joseph v nhng ngi anh em ca anh ta ca Thomas Mann, vit gia nhng nm 1926 v 1942, l mt s "kho st v mt lch s v tm l" cc vn bn thn thnh tiu biu nht, ging k hi ci v chn ngy tuyt vi ca Mann khin cho chng bng mt ht c v thing ling: Thng , trong Kinh thnh, vn tn ti t vnh hng, Mann,tr thnh sng to ca con ngi, sng ch ca Abraham a ng ta ra khi chn hn mang a thn tr thnh thot tin l mt v thn trn cao, sau lv thn duy nht; bit c do ai mi c c mnh, ng ta ku ln: "Tht khtin l con ngi khn kh kia li hiu ta k n th. Chng phi l v y m tatr thnh ni ting sao? K thc, ta sp i xc du thnh cho y." Nhng nht l: Mann nhn mnh rng cun tiu thuyt ca ng l mt tc phm hi hc. Kinh thnh tr thnh chuyn ci! Cng nh cu chuyn n v b Putiphar v ng Joseph3; cung cung ln v yu, b ta cn gip c li vni nhng li ve vn bng ci ging ngng lu, ng di em di, ng di em di, trong khi Joseph, con ngi trong trng, ngy ny qua ngy khc, sut ba nm rng, kin tr gii thch cho ci b ni ngng n rng h b cm khng c lm tnh vi nhau, nhng va gii thch nh vy ng ta li va cng ln, cng ln, cng ln tuyt diu cho n ni b Putiphar nhn thy ng ta lin ha in, x toang o ng ta ra, v khi Joseph b chy trn, m vn c cng,b ta hong lon, tuyt vng, hung d, ht ln v ku cu, buc ti Joseph cng hip b.Cun tiu thuyt ca Mann c mi ngi nht tr knh trng; bng chng rng vic phm tc ha khng cn b xem l ti li m t nay tr thnh thi quen. Trong sut thi hin i, vic khng c tn ngng khng

cn l thch thc v khiu khch, v v phn mnh lng tn ngng cng mti nim tin chc c tnh truyn gio hay c chp ngy trc ca n. C sc ca ch ngha Stalin ng vai tr quyt nh trong qu trnh ny: tm cchty xa ht mi k c c c, n soi r mt cch tn nhn cho tt c chngta, nhng ngi c tn ngng hay khng c tn ngng, nhng k bng b hay sng o, rng tt c chng ta u thuc v nn vn ha chung cm su trong qu kh c c, khng c ci th chng ta s ch l nhng chic bng khng c thc th, nhng k bin lun khng c ngn t, nhng k mt gcv tinh thn.

Ti c gio dc nh mt ngi v thn v ti vui thch lm mtk v thn cho n ngy, trong nhng nm en ti nht ca ch ngha cng sn, ti nhn thy nhng ngi c c b ngc i. Bng chc, ch ngha v thn khiu khch v hn nhin thi con tr ca ti tan bin nh mt iu ng ngn tui th. Ti hiu nhng ngi bn tn ca ti v, b li cun v tnh hu i v ng cm, ti theo h i xem l. Lm vic , ti khng i n chtin rng c mt Thng iu khin cc s mnh ca chng ta. D sao i na, ti c th bit g v chuyn ? V h, liu h c th bit g chuyn y?H c tin chc rng h tin chc khng? Ti ngi trong mt ngi nh th vici cm gic k l v sung sng rng s v tn ngng ca ti v tn ngng ca h gn gi nhau mt cch tht l th.

Ging su qu kh

Mt c nhn l g? u l bn sc ca n? Tt c cc cun tiu thuytu c tm mt cu tr li cho cc cu hi . Qu vy, mt ci ti c xc nh bng ci g? Bng ci iu mt nhn vt lm, bng cc hnh ng ca anh ta chng? Nhng hnh ng vt ra khi s kim sot ca ngi lm ra chng, dng nh bao gi cng quay chng li anh ta. Bng cuc sng bn trong, bng cc ngh, cc tnh cm ca anh ta chng? Nhng anh ta c kh nng t hiu c chnh mnh khng? Nhng ngh giu kn ca anh ta cth dng lm nhng cha kha khai m bn sc ca anh ta khng? Hay con ngi c xc nh bng quan im ca anh ta v th gii, bng cc tng ca anh ta, bng ci Weltanschauung4 ca anh ta? y l m hc ca Dostoievski: cc nhn vt ca ng cm r su trong mt h t tng ring ht sc c o theo h hnh ng vi mt logic khng th lay chuyn. Ngcli, Tolstoi thc h ca tng con ngi khng h l mt ci g n nh trn c th hnh thnh bn sc c nhn: "Stphane Arcadivitch khng la chn

cc thi cng nh cc quan im ca mnh, khng, cc thi v cc quanim c t chng n vi ng, cng ging nh ng khng h chn hnh dng nhng chic m hay cc chic o ui tm ca mnh, m ch mc th g ngi khc mc." (Anna Karnine) Nhng nu ngh khng phi l c s ca bnsc mt c nhn (nu n chng quan trng hn mt chic m) vy th c s y u?

Thomas Mann mang li s ng gp ht sc quan trng ca ng cho cuc tm kim bt tn y: ta ngh rng ta hnh ng, ta ngh rng ta suy ngh, nhng k thc mt k khc hay nhiu k khc suy ngh v hnh ng bn trong ta: nhng thi quen t c xa, nhng mu gc, tr thnh huyn thoi, truyn t th h ny sang th h khc, mang mt sc mnh quyn r mnh mng v iu khin chng ta t xa (nh Mann ni) t "ging su ca qu kh". Mann: "Ci "ti" ca con ngi c b khoanh cht v nht kn trong cc gii hn nhc th v ph du ca anh ta khng? Chng phi nhiu thnh t hp thnh anh ta thuc v mt th gii bn ngoi v c trc anh ta sao? [...] Phi chng s phn bit gia tinh thn ni chung v tinh thn c nhn ngy xa cng tng nng ln tm hn con ngi mnh m nh ngy nay..." V na: "Chng ta ng trc mt hin tng m ta mun coi l bt chc hay tip ni, mt quan nim v nhn sinh coi vai tr ca mi ngi l lm sng li mt s hnh thc cho trc no c t tin xc lp, v khin cho h cth lun hi ha kip tr li."

Xung t gia Jacob vi ngi anh em sau ca mnh ch l lp li tranh chp gia Abel v ngi anh em Cain5 ca anh ta, gia k c Thng u i v k kia, k b ht hi, k ghen t. Xung t y, "hnh mu huyn thoi c t tin xc lp" y, li ha thn ln na trong s phn ngi con trai ca Jacob, l Joseph, thuc dng ging nhng k c u i. Bi anh ta xao ng v ci tnh cm ti li c xa ca nhng ngi c u i, nn Jacob a anh ta i tm cch ha gii vi nhng ngi anh em ghen t ca mnh (sng kin tai ha: bn h s nm anh ta xung ging).

Ngay c s au n, phn x r rng khng kim sot c, cng ch l "bt chc v tip ni": khi cun tiu thuyt k cho ta bit v thi v nhng li l ca Jacob khc than ci cht ca Joseph, Mann bnh lun: "y khng phi l cch ni quen thuc ca ng [...]. No cng tng than th v vi hng thy bng nhng li l tng t hay gn nh vy, v Jacob t nhncc li l y lm ca mnh [...]. Ni tuyt vng ca ng c din t bng

nhng cng thc c thnh ha [...] tuy rng khng nn v th m nghi ngtnh cht t pht ca chng". Mt nhn xt quan trng: bt chc khng c ngha l km xc thc, bi c nhn khng th khng bt chc ci tng c; du chn thnh n u, anh ta cng ch l mt s ha thn; du tht n u, anh ta cng ch l tng hp ca nhng m th v nhng mnh lnh pht ra t chic ging su ca qu kh.

Cng tn ti ca nhng thi gian lch s khc nhau trong mt cun tiu thuyt. Ti ngh n hi ti bt tay vit cun Chuyn a: ngay t u, v rtt nhin, ti bit rng qua nhn vt Jaroslav cun tiu thuyt s phng ci nhn ca n vo cc chiu su ca qu kh (qu kh ca ngh thut dn gian)v ci "ti" ca nhn vt ca ti s bc l ra trong v bi ci nhn . V chng, bn nhn vt chnh c xy dng nh sau: bn th gii c nhn cng sn, c cy ghp trn bn thi qu kh ca chu u: Lukwik: ch ngha cng sn mc ln trn tinh thn ph phn cay c kiu Voltaire; Jaroslav: ch ngha cng sn nh l c mun lp li ci qu kh gia trng cn c lu gi trong fn-klo; Kostka: khng tng cng sn cy ghp trn Phc m; Hlne: ch ngha cng sn, ngun hng say ca mt con ngi - tnh cm6. Tt c nhng th gii c nhn u c bt chp ly vo lc tan r ca chng: bn hnh thi phn r ca ch ngha cng sn; cng c ngha l: sp ca bn cuc phiu lu xa c ca chu u.

Trong Chuyn a, qu kh ch bc l nh mt mt trong tm thn ca cc nhn vt hay trong cc on tiu lun tn rng; v sau ti mun a n trc tip vo cnh. Trong cun Cuc sng mi ngoi kia, ti t cuc sng ca mt nh th tr thi chng ta ln ci nn ca ton b lch s th ca chuu cho cc bc chn ca anh ta ln vi cc bc chn ca Rimbaud, caKeats, ca Lermontov. V ti cn i xa hn na, trong vic i chiu cc thii lch s khc nhau, cun S bt t.

Lc cn l nh vn tr, Praha, ti ght t "th h" bi ci mi hp hitp qun ca n. Ln u tin ti cm thy mnh gn lin vi nhng ngi khc, l mi v sau, Php, khi c cun Terra Nostra ca Carlos Fuentes. Lm sao m mt ngi no mt lc a khc, c mt hnh trnh v mt nn vn ha xa cch ti n vy, li cng c mt ni m nh m hc nh ti mun cho cc thi i lch s khc nhau cng sng chung trong mt cun tiu thuyt, ni m nh cho n lc by gi ti c ngy ng ng rng ch thuc ring ti?

Khng th hiu c th no l ci terra nostra, ci terra nostra caMhic, nu khng ci nhn vo ci ging su qu kh. Khng phi theo li mt nh s hc c ra y cc bin c trong din bin bin nin ca chng, m t hi: i vi mt con ngi th ci bn cht c c c li ca ci terra Mhic l g vy? Fuentes nm bt ci bn cht y di dngv mt cun tiu thuyt - gic m nhiu thi i lch s lng vo nhau trong mt th siu lch s y cht th v chim mng; nh vy ng sngto nn mt ci g rt kh m t, v d sao cng cha tng thy trong vnhc.

Ln cui cng ti c ng ci cm gic thn thuc v thm m b n yl khi gp cun Ngy hi Venise ca Sollers, cun tiu thuyt k l, cu chuyn din ra ngy nay, nhng ton b li l mt sn khu dng hin cho Watteau, Czanne, Monet, Titien, Picasso, Stendhal, cho cnh tng nhng cu chuyn v nhng ngh thut ca h.

V gia nhng thi gian , l cun Nhng vn th qu s: bn sc phc tp ca mt ngi n u ha; ci terra khng nostra, ci terra khng nostrae; ci terra perditae; nm bt cho c ci bn sc b x rch y, cun tiu thuyt kho st n ti nhng im khc nhau ca a cu: Lun n, Bombay, trong mt lng Pakistan, v ri chu th k th VII.

Vic cc thi i khc nhau cng song song tn ti t ra cho nh tiu thuyt mt vn k thut: lm sao ni chng li vi nhau m cun tiu thuyt khng mt i tnh thng nht?

Fuentes v Rushdie tm ra nhng gii php k o: Fuentes cc nhn vt chuyn t mt thi i ny sang thi i khc nh l nhng ha thn ca chnh h. Rushdie nhn vt Gibreel Farishta m nhn s lin lc siu thi gian bng cch bin thnh tng thin thn Gibreel, ng ny, n lt mnh, li bin thnh ng ng ca Mohaund (bin thi tiu thuyt ca Mahomet).

Sollers v ti mi lin h chng c g k o c: Sollers: cc bc tranh v cc cun sch c cc nhn vt xem v c, tr thnh nhng khung ca s nhn vo qu kh. ti, qu kh v hin ti c bc qua bi nhng ch v nhng m-tp ging nhau.

C th ct ngha s gn gi v thm m n ngm y l do nh hngln nhau khng? Khng. Hay do nhng nh hng cng chu chung? Ti

chng thy nhng nh hng no c. Hay chng ti cng ht th chung mtbu khng kh lch s? Hay lch s tiu thuyt, bng logic ring ca n, a chng ti n i mt vi mt nhim v ging nhau?

Lch s tiu thuyt nh l s tr th i vi chnh lch s

Lch s. Cn c th da dm c g vo ci thm quyn qu thi y na khng? iu ti sp ni y ch l mt s th nhn thun ty c nhn: l nh tiu thuyt ti lun cm thy mnh trong lch s, tc l gia mt con ng, i thoi vi nhng ngi i trc ti v thm ch c th (t hn) vi nhng ngi s n. ng nhin ti ang ni v lch s tiu thuyt, ch khng phi lch s no khc, v ti ni v n ng nh ti nhn thy n: n chng dnh dp g n ci l tr siu - nhn loi ca Hgel; n khng c nh ot trc, cng chng h ng nht vi t tng v tin b; n hon ton thuc v con ngi, do nhng con ngi lm nn, do mt vi con ngi lm nn v, do , c th so snh vi s tin trin ca mt ngi ngh s duy nht, anh ta lc th hnh ng mt cch tm thng, ri, chng ai ng, lc li thin ti, ri bt ti, v thng b l cc c hi.

Ti ang tuyn b gia nhp vo lch s tiu thuyt, trong khi tt c cc tiu thuyt ca ti u tot ln s kinh tm i vi lch s, ci sc mnh th ch, phi nhn, chng ai mi, chng ai thch, c t bn ngoi thn tnh v hy hoi cuc sng ca chng ta. Tuy nhin chng c g khng n nhp vi nhau trong thi ny ca ti c, bi lch s ca nhn loi v lch s tiu thuyt lhai chuyn hon ton khc nhau. Nu ci th nht khng thuc v con ngi, nu n c p t ln con ngi nh mt lc lng xa l m con ngi chng tc ng g n n c c, th lch s tiu thuyt (hi ha, m nhc)li c sinh ra t nim t do ca con ngi, t nhng sng to hon ton c nhn ca anh, t nhng la chn ca anh. Chiu hng ca lch s mt ngnh ngh thut l i nghch vi chiu hng ca chnh lch s. Do tnh cht c nhn ca n, lch s ca mt ngh thut l s tr th ca con ngi i vi tnh phi c tnh ca lch s nhn loi.

Tnh cht c nhn ca lch s tiu thuyt ? c th to nn mt tonth duy nht sut cc th k, chng phi l lch s y phi c thng nht bi mt ngha chung, thng trc, v nh vy ng nhin phi l siu c nhn sao? Khng. Ti tin rng thm ch c ci ngha chung y vn lun lun mang tnh c nhn, mang tnh con ngi, bi, trong hnh trnh lch s, khi nim v ngh thut ny hay ngh thut n (th no l tiu thuyt?) cng nh

ngha s pht trin ca n (n t u n v n i v u?) khng ngng ctng ngi ngh s, tng tc phm mi xc nh ri xc nh li. ngha ca lch s tiu thuyt chnh l cuc tm kim ngha , l s sng to v ti sng to mi mi ci ngha y, n lun lun bao gp ngc tr v trc tonb qu kh ca tiu thuyt: chc chn Rabelais chng h bao gi gi cunGarguntua - Pantagruel ca ng l tiu thuyt. Trc y n phi khng phil mt cun tiu thuyt; n dn dn tr thnh tiu thuyt khi cc nh tiu thuyt v sau (Sterne, Diderot, Balzac, Flaubert, Vancura, Gombrowicz, Rushdie, Kis, Chamoiseau) phng theo n, cng khai da vo n, v nh vy sp nhp n vo lch s tiu thuyt, hn th na, coi n l tng u tin ca lch s y.

Do vy, cc t "s kt thc ca lch s" chng bao gi khin ti lo s hay kh chu. "Th v bit bao c qun bng n i, k ht cn nha sng cuc i ngn ngi ca chng ta phc v cho cc cng vic v ch ca n,s p bit bao nu qun pht i c lch s!" (Cuc sng mi ngoi kia) Nu n phi kt thc (du ti khng bit cch hnh dung c th ci kt thc y m cc nh trit hc rt thch ni n) th hy mau m kt thc i! Nhng vn ci cng thc y, "s kt thc ca lch s", p dng vo ngh thut, khin con tim ti au nhi; ci kt thc y, ti bit cch hnh dung ra n qu r, bi phn ln sn xut tiu thuyt ngy nay l gm nhng tiu thuyt nm ngoi lch s tiu thuyt: t th tiu thuyt ha, phng s tiu thuyt ha, thanh ton th hn tiu thuyt ha, t thut tiu thuyt ha, tit l b mt tiu thuyt ha, t co tiu thuyt ha, bi hc chnh tr tiu thuyt ha, cn hphi ca ngi chng tiu thuyt ha, cn hp hi ca ngi cha tiu thuyt ha, cn hp hi ca ngi m tiu thuyt ha, ph trinh tiu thuyt ha, sinh tiu thuyt ha, tiu thuyt v bt tn mi th, n tn cng thi gian, chng ni c cht g mi c, chng c cht tham vng thm m no ht, chng em li cht thay i g c cho s hiu bit con ngi ca chng ta ln cho hnh thc tiu thuyt, cun ny ging ht cun kia, hon ton c th ngn c bui sng, hon ton c th vt i bui ti.

Theo ti, nhng tc phm ln ch c th ra i trong lch s ca ngnh ngh thut ca n v bng cch tham gia vo lch s . Ch bn trong lchs mi c th hiu c ci g l mi m v ci g l lp li, ci g l khm ph v ci g l bt chc, ni cch khc, ch bn trong lch s mt tc phm mi c th tn ti nh l gi tr c th nhn chn v nh gi. Cho nntheo ti khng c g kinh khng hn i vi ngh thut l ri ra ngoi lch s

ca n, bi l ri vo mt chn hn mang ni cc gi tr thm m khngcn nhn ra c na.

ng tc v kt cu

Khi vit Don Quichotte, trn ng pht trin, Cervants khng h thn ch mnh trong vic b cong tnh cch nhn vt. S t do ca Rabelais, Cervants, Diderot, Sterne, quyn r qu i vi chng ta, gn lin vi ng tc. Ngh thut kt cu phc tp v rit rng ch tr thnh b buc cp thit vo na cui th k XIX. Hnh thc tiu thuyt nh n c sinh ra hi by gi, vi hnh ng tp trung vo mt khong thi gian rt hn ch, vo mt im giao hi ni cu chuyn ca nhiu nhn vt an cho nhau, i hi mtb cc tnh ton chi li cc hnh ng v cc cnh: trc khi bt u vit, nh tiu thuyt vch i vch li b cc cun sch, tnh ton i tnh ton li, v iv li b cc, nh cha h c trc kia. Ch cn gi qua cc trang ghi chp ca Dostoievski khi chun b cun Bn qu: trong by cun v ghi chp, lnin ca nh xut bn Pliade chim ht 400 trang (c cun tiu thuyt gm 750 trang) cc m-tp i tm nhn vt, cc nhn vt i tm m-tp, cc nhn vt ginh nhau rt lu vai vai chnh; Stavrogine phi ci v, nhng "ci ai?" Dostoievski t hi v ng th cho anh ta ln lt ci ba ngi n b; v.v. (Nghch l k thc ch l bn ngoi: b my b cc y cng c tnh tonk, th cc nhn vt cng tht v cng t nhin. Thnh kin coi l tr kt cu l yu t "phi ngh thut" ch l s ngy ng tnh cm ch ngha ca nhng ngi khng h hiu cht g v ngh thut.)

Nh tiu thuyt ngy nay, nui tic ngh thut ca cc bc thy xa ca tiu thuyt, khng th ni li si dy ti ni n b t; anh ta khng th nhy vt qua bn trn kinh nghim mnh mng ca th k XIX; nu anh ta mun tr v vi s t do thong dong ca Rabelais hay Sterne, th anh ta phi ha gii n vi nhng i hi ca vic b cc.

Ti nh ln u tin c cun Jacques anh chng theo thuyt nh mnh; vui sng v v phong ph, hn tp mt cch to bo ca tc phm, t suy tng i k ngay bn cnh giai thoi, truyn k ny trm ln truyn k n,vui sng v s t do sng to ca tc phm chng thm m xa g ti quytc thng nht hnh ng, ti t hi: s ln xn tuyt diu y l do mt li xy dng ti ba, c tnh ton tinh vi, hay l do s sng khoi ca mt li ng tc thun ty? R rng l y ng tc chim u th; nhng, cu hi t

t ra mt cch t pht khin ti hiu rng c mt kh nng kin trc kdiu cha ng trong s ng tc say m n, kh nng ca mt cu trc phc tp, phong ph, n ng thi li c tnh ton, c lng, d tnh trc, cng nh v phng tng di do nht v kin trc ca mt ta gio ng tt yu phi c d tnh trc. Mt kin trc nh vy c lm cho cun tiu thuyt mt i v duyn dng v t do ca n khng? C mt i tnh cht tr chi ca n khng? Nhng, thc ra tr chi l g? Mi tr chi u c s trn cc quy tc, v quy tc cng nghim nht th tr chi cng giu cht tr chi. Tri ngc vi ngi chi c, ngi ngh s t mnh t ra cc quy tc cho chnh mnh; cho nn ng tc mt cch khng c quy tc anh ta khng h t do hn l t mnh sng ch ra h thng quy tc ca ring mnh.

Tuy nhin ha gii gia t do ca Rabelais hay Diderot vi nhng ihi ca b cc t ra cho cc nh tiu thuyt th k chng ta nhng vn khc vi thi Balzac v Dostoievski. V d: quyn ba b Nhng k mng du ca Broch, l mt dng sng "a m" gm c nm "ging", nm tuyn hon ton c lp vi nhau: nm tuyn ny khng c ni lin vi nhau bng mt hnh ng chung hay nhng nhn vt ging nhau v mi tuyn u hon ton khc nhau v hnh thc (A - tiu thuyt, B - phng s, C - truyn ngn, D - th, E - tiu lun). Trong tm mi tm chng ca cun sch, nm tuyn y xen k nhau theo mt trt t k l nh sau: A - A - A - B - A - B - A - C - A -A - D - E - C - A - B - D - C - D - A - E - A - A - B - E - C - A - D - B - B - A- E - A - A - E - A- B - D - C - B - B - D - A - B - E - A - A - B - A - D - A -C - B - D - A - E - B - A - D - A - B - D - E - A - C - A - D - D - B - A - A - C- D - E - B - A - B - D - B - A - B - A - A - D - A - A - D - D - E.

iu g khin Broch chn ng trt t ny ch khng phi trt t no khc? iu g khin ng, chng bn, chn ng tuyn B, ch khng phi tuyn C hay D? Khng phi do logic ca cc tnh cch hay ca hnh ng, bi khng h c mt hnh ng chung no cho nm tuyn ny. ng c dt dn bi cc tiu chun khc: bi v p do s cn k nhau bt ng ca cc hnh thc khc nhau (cu th, vn k, chm ngn, suy tng trit hc); bi s ilp ca cc cm xc khc nhau thm m trong cc chng khc nhau; bis a dng v di ca cc chng; cui cng, bi s trin khai ca cng nhng cu hi hin sinh ging nhau soi chiu vo nm tuyn nh vo nm tm gng. Chng c cch no hay hn, nn ta c gi cc tiu chun l nhng tiu chun mang tnh nhc, v kt lun: th k XIX xy dng nn

ngh thut kt cu, nhng chnh th k chng ta em tnh nhc n chongh thut y.

Cun Nhng vn th qu s c xy dng thnh ba tuyn t nhiu clp vi nhau: A: cc cuc i ca Saladin Chamcha v ca Gibreel Farishta,hai ngi n ngy nay sng gia Bombay v Lun n; B: lch s theo kinh Coran ni v s pht sinh o Hi; C: cuc hnh hng ca nhng ngi dn lng v La Mecque vt bin m h tng c th i b qua c v h b cht ui y.

Ba tuyn trn c ln lt ly li trong chn phn ca cun sch theo th t sau: A-B-A-C-A-B-A-C-A (nhn th: trong m nhc, mt th t nh vy gi l rondo: ch chnh tr li u n, xen k vi vi ch ph).

Sau y l nhp iu chung (cc con s trong ngoc n l s trang, c lm trn, trong ln xut bn bng ting Php): A (100) B (40) A (80) C (40) A (120) B (40) A (70) C (40) A (40). Ta nhn thy cc phn B v C c di bng nhau, to cho ton b tc phm mt s u n v nhp iu.

Tuyn A chim nm phn by, tuyn B mt phn by, tuyn C mt phn by khng gian tiu thuyt. Tng quan s lng lm r v tr ni bt ca tuyn A: trng tm tiu thuyt nm trong s phn hin ti ca Farishta v Chamcha.

Tuy nhin, du l ph, chnh trong cc tuyn B v C tp trung cu thm m ca tiu thuyt, bi chnh nh hai phn y m Rushdie nm bt c vn c bn ca mi cun tiu thuyt (vn bn sc ca mt c nhn, mt nhn vt) mt cch mi m, vt qua cc quy c ca tiu thuyt tm l: khng th nm bt c c tnh ca Chamcha v Farishta bng cchm t chi tit tm trng ca h; b mt ca h l ch bn trong tm thn cah c s chung sng ca hai nn vn minh, nn vn minh n v nn vn minh chu u; n nm nhng ci r ca h, m h rt ra song chng vn sng ng trong h. Nhng ci r , chng b t ra nhng ch no v phi ln xung n tn u nu ta mun s thy vt thng? Ci nhn xung "ging su qu kh" khng nm ngoi ch , n nhm vo ct li s vt: s chia x hin sinh ca hai nhn vt chnh.Cng nh khng th hiu Jacob nu khng c Abraham (l ngi, theo Mann, sng trc Jacob nhiu th k), khng th hiu Gibreel Farishta nu khng c tng thin thn Gibreel, khng c Mahound (Mahomet), thm ch

nu khng c o Hi theo ch chnh tr thn quyn ca Khomeiny hayca c gi b bin thnh cung tn n dn nhng ngi dn lng i v La Mecque, hay ng hn i n ci cht. Tt c h l nhng kh nng ca chnh anh vn ng yn trong anh v anh phi ginh ly c tnh ca mnh t chnh nhng kh nng . Trong cun tiu thuyt ny, khng c mt vn quan trng no c th xem xt n m khng ci nhn xung ci ging su qu kh. Ci g l tt v ci g l xu? Ai l qu s i vi ai, Chamcha i vi Farishta hay Farishta i vi Chamcha? Qu s hay thin thn xi gic cuc hnh hng ca nhng ngi dn lng? V cht ui ca h l mt tai nn thm hi hay l hnh trnh vinh quang ln chn thin ng? Ai s ni c iu ny, ai bit c iu ny? V c phi khng th phn r c thin c vn l nim khc khoi tng dy v nhng ngi sng lp ra cc tn gio? C phi ting ku tuyt vng, li bng b l lng ca Cha Kit, "Tri, hi Tri, sao Ngi n b ri con?" cn m vang trong tm hn mi ngi c c? C phi trong ni hoi nghi ca Mahound t hi ai thm nhc cho mnh nhng vn th, Thng hay qu s, giu kn s lng c vn l nn tng ca chnh cuc sng con ngi?

Di bng nhng nguyn l to ln

T cun Nhng a con ca m khuya, vo thi ca n (hi 1980), c nht tr thn phc, khng ai trong th gii vn hc Anglo-Saxon ph nhn Rushdie l mt trong nhng nh tiu thuyt ti nng nht ngy nay. Cun Nhng vn th qu s, ra mt bng ting Anh nm 1988 c cho n vi s ch ginh cho mt tc gi ln. Cun sch nhn c nhng s cm phc y m khng ai on trc c cn bo t s bng n my thng saukhi ngi ng u Iran, Imam Khomeiny, kt n t hnh Rushdie v ti bngb v c nhng k lng git bm theo ng trong mt cuc sn ui chng ai bit c bao gi mi kt thc.

Vic din ra trc khi cun tiu thuyt kp c dch. Nh vy, khp ni, bn ngoi th gii Anglo-Saxon, v b bi i trc cun sch. Php bo ch lp tc cho ng nhng on trch ca cun tiu thuyt cn cha xut bn cho mi ngi bit l do ca bn n. Cch lm chng th no bnh thng hn, nhng tht cht ngi i vi mt cun tiu thuyt. Ch ly ring nhng on b ln n gii thiu n, ngay t u ngi ta bin mttc phm ngh thut thnh vt cu to ti phm n thun.

Ti s khng bao gi ni xu ph bnh vn hc. Bi i vi mt nhvn khng g t hn l vp phi s thiu vng nh ph bnh. Ti ni n ph bnh vn hc trong chng mc l s suy gm, l s phn tch; ph bnh vn hc bit c nhiu ln cun sch m n nh ni ti (cng nh mt th nhc ln ta c th nghe li mi, cc cun tiu thuyt ln c vit ra c i c li); ph bnh vn hc, bt tai i vi chic ng h kht khe ca thi s, sn sng bn lun v nhng tc phm ra i mt nm, ba mi nm, ba trm nm trc; ph bnh vn hc c nm bt ci mi mt tc phm ghi khc n nh vy vo k c lch s. Nu khng c mt suy gm nh th nhp bc cng lch s tiu thuyt, ngy nay chng ta s chng bit c cht g v Dostoievski, v Joyce, v Proust. Khng c mt suy gm nh vy, mi tc phm s b qun bin mt ngay. Nhng, trng hp ca Rushdie chng t (nu cn mt bng chng na) rng mt s suy gm nh th nay khng cn na. Ph bnh vn hc, chng ai nhn thy, chng h c c , do s i c th din tin, do tin ha ca x hi, ca bo ch, bin thnh mt th thng tinv thi s vn hc n thun (thng thng minh, bao gi cng vi vng).

Trong trng hp Nhng vn th qu s, thi s vn hc l vic kt nt hnh mt tc gi. Trong mt tnh th sinh t nh vy, ni chuyn ngh thut c v nh ph phim. Tht vy, ngh thut l ci g, i mt vi nhng nguyn l ln b e da? Vy nn, trn khp th gii, mi bnh lun u tp trung vo nhng vn t ra v cc nguyn l: quyn t do ngn lun; s cn thit phi bo v n (qu nhin l ngi ta bo v n, ngi ta phn i, ngi ta k nhng kin ngh); tn gio; o Hi v o c c; nhng cn c c cu hi ny na: mt tc gi c khng ci quyn v mt o c bng b v xc phm nhng ngi tn nh vy? V thm ch c s nghi ng ny na: hay l Rushdie cng kch o Hi ch l m t qung cov bn cun sch khng th c ni ca ng?

Vi mt s nht tr b him (khp th gii, u ti cng gp phn ng nh vy), nhng ngi lm vn hc, nhng ngi tr thc, nhng ngi snh iu trong cc phng khch u i x trch thng vi cun tiu thuyt ny.H quyt ch mt phen cng li p lc thng mi v t chi khng thm c ci th i vi h hnh nh l mt tr git gn n gin. H k kin ngh ng h Rushdie, va t coi l thanh nh, ci mm kiu cng t bt: "Cun sch ca anh ta y ? , khng, ti khng c." Cc nh chnh tr li dng tnh trng "tht sng" k l y ca nh tiu thuyt m h chng a g. Ti skhng bao gi qun ci kiu cng minh tit hnh h trng ra lc ny: "Chng

ti phn i bn n ca Khomeiny. i vi chng ti quyn t do ngn lunl thing ling. Nhng chng ti cng phn i khng km s cng kch nyi vi c tin. S cng kch khng xng ng, thm hi v xc phm tm hn cc dn tc."

ng ri, chng ai cn nghi ng vic Rushdie cng kch o Hi, bi ch c s buc ti l c tht; vn bn ca cun sch chng cn quan trngg ht, n khng cn tn ti.

Xung t ca ba thi i

Tnh th duy nht trong lch s: v ngun gc ca mnh, Rushdie thucx hi Hi gio, phn ln, vn cn sng trong thi i trc Thi Hin i. ng vit cun sch ca mnh chu u, trong Thi hin i, hay, chnh xc hn, vo cui thi i ny.

Cng nh o Hi Iran lc ny ang xa ri xu hng khoan dung tn gio, ng v pha mt ch chnh tr thn quyn hiu chin, lch s tiu thuyt, vi Rushdie, cng chuyn t ci mm ci d a v m phm ca Thomas Mann, sang li tng tng phng tng rt ra t ngun sui ca cihi hc Rabelais va c khm ph li. Cc phn gp nhau, c yn cc im.

T quan im , s thy vic kt ti Rushdie khng phi l mt iu ngu nhin, mt s in r, m l mt xung t tt cng su sc gia hai thi i: ch chnh tr thn quyn tn cng vo Thi Hin i v ly sng to tiu biu nht ca n: tiu thuyt, lm mc tiu. Bi v Rushdie khng h bng b. ng vit mt cun tiu thuyt. Nhng vic , i vi tinh thn chnh tr thn quyn, cn t hn l mt cuc cng kch; nu ngi ta cng kch mt tn gio (bng mt cuc lun chin, mt s bng b, mt t thuyt), nhng k gi n thnh c th bo v tn gio trn chnh trn a ca h, bng chnh ngn ng ca h; nhng, i vi h, mt cun tiu thuyt l mt hnh tinh khc; mt v tr khc, c s trn mt bn th khc; mt ha ngc chn l c tn chng c quyn lc g ht v tnh nc i qu sbin c cc tn iu tr thnh nhng cu .

Hy nhn mnh: khng phi mt cuc cng kch; m l tnh trng nc i; phn th hai ca cun Nhng vn th qu s (tc phn b kt ti gi ln hnh nh Mahomed v s sng lp o Hi) trong tiu thuyt c trnh by nh l mt gic m ca Gibreel Farishta, anh ny v sau da theo gic m y

xy dng thnh mt b phim tp tng, m chnh anh ta ng vai tng thinthn. Cu chuyn c tng i ha n hai ln (trc ht nh mt gic m, sau nh mt b phim ti s tht bi) c gii thiu khng nh mt khng nh, m nh mt h cu mang tnh tr chi. H cu lm mt lng chng? Ti nghi ng iu : n lm cho ti hiu, ln u tin trong i ti, cht th ca o Hi, ca th gii hi gio.

Nhn y cn nhn mnh: khng c ch cho hn th trong th gii ca tnh tng i tiu thuyt: nh tiu thuyt vit mt cun tiu thuyt thanh ton hn th (du l hn th ring t hay hn th thc h) chc chn s ri vo mt v cht chm m hc hon ton v bo m. Ayesha, c gi dn nhng ngi dn lng b o gic n ch cht l mt qui vt, nhng c cngli tht quyn r, tuyt vi (c i n u by bm cng qun theo nh mt vng ho quang) v, nhiu lc, cm ng; ngay c chn dung mt v quc vng Hi gio lu vong (chn dung tng tng ca Khomeiny), ta cng cm thy mt s thng cm gn nh knh trng; tnh hin i ca phng Ty c nhn mt cch hoi nghi, n khng h c trnh by nh l cao hn tnh c xa ca phng ng; cun tiu thuyt "thm him mt cch lch sv tm l" cc vn bn thnh c, nhng ngoi ra n cng cho thy chng bv tuyn truyn hnh, qung co, k ngh gii tr lm cho gim gi i n mc no; c phi t ra cc nhn vt thin t, vn ln n thi ph phim ca ci th gii hin i ny, c hng s u i trn vn ca tc gi? Khng h nh vy, h cng l bch mt cch thm hi v cng ph phim nh ci th gii ph phim quanh h; chng ai phi m cng chng ai hon ton tri trong civ hi ha trang ca tnh tng i, l tc phm ny.

Nh vy trong cun Nhng vn th qu s, chnh ngh thut tiu thuyt b kt ti. Cho nn, trong ton b cu chuyn ny, iu ng bun nht khng phi l bn n ca Khomeiny (n l kt qu ca mt logic tn bo nhng cht ch) m l s bt lc ca chu u khng bo v v gii thch c (gii thch mt cch kin nhn cho chnh n v cho nhng ngi khc) nn ngh thut mang tnh chu u nht, l ngh thut tiu thuyt, ni cch khc, gii thch v bo v nn vn ha ca chnh mnh. "Nhng a con ca tiu thuyt" b ri ci ngh thut rn c nn h. Chu u, "x hi ca tiu thuyt", t b ri mnh.Ti khng ngc nhin thy cc nh thn hc Sorbonne7, m cnh st ca ci th k XVI tng t bao nhiu ng la thiu ngi y, lm cho

Rabelais phi khn kh, buc ng phi chy trn v giu mnh. iu ti thyng ngc nhin hn v ng thn phc, l vic nhng ngi c th lc hng mnh ca thi ng, nh hng y gio ch du Bellay, hng y gio ch Odet, v nht l Francois nht, vua nc Php, che ch cho ng. C phi h mun bo v cc nguyn l? Bo v t do ngn lun? Bo v cc quyn con ngi? ng c thi ca h hay hn th nhiu; h yu vn hc v ngh thut.

Ti chng thy mt hng y gio ch du Bellay, mt Francois no trongci chu u hm nay c. Nhng chu u c cn l chu u ? Ngha l "xhi ca tiu thuyt"? Ni cch khc: n c cn trong Thi Hin i? Hay n ang i vo mt thi i khc cn cha c tn v i vi thi i cc ngh thut chng cn quan trng g lm na? Trong trng hp , vic g phi ngc nhin rng n chng h qu i xc ng khi, ln u tin trong lch s ca n, ngh thut tiu thuyt, nn ngh thut tiu biu nht ca n, b kt nt hnh? Trong ci thi i mi ny, sau Thi Hin i, chng phi, t mt thi gian ri, tiu thuyt phi sng cuc sng ca mt k b kt n sao?

Tiu thuyt chu u

gii hn chnh xc ci ngh thut ti ang ni y, ti gi n l tiuthuyt chu u. Khng phi nh vy l ti mun ni: nhng tiu thuyt c sng to chu u bi nhng ngi chu u, m l: nhng tiu thuyt lm thnh b phn ca ci lch s bt u vo bui bnh minh ca thi hin i chu u. ng nhin cn c nhng tiu thuyt khc: tiu thuyt Trung Hoa, Nht Bn, tiu thuyt C Hy Lp, nhng cc tiu thuyt y chng h ni lin bng bt c s lin tc tin ha no vi ci cng cuc lch s sinh ra cng vi Rabelais v Cervants.

Ti ni v tiu thuyt chu u phn bit n vi (chng hn) tiu thuyt Trung Hoa, m cng l ni rng lch s ca n l xuyn quc gia; rng tiu thuyt Php, tiu thuyt Anh hay tiu thuyt Hungari khng c kh nng to nn lch s t tr ring ca mnh, chng tham gia vo mt lch s chung siu quc gia, lch s to nn ng cnh duy nht trong c th pht l c s tin ha ca tiu thuyt ln gi tr ca nhng tc phm ring bit.Vo cc giai on khc nhau ca tiu thuyt, cc quc gia khc nhau tip nhn ly cuc khi xng nh trong mt cuc chy tip sc: trc tin l nc ca Boccace; ri Ty Ban Nha ca Cervants v ca tiu thuyt bm

nghch; th k th XVIII ca nn tiu thuyt ln nc Anh v, vo cui thk, s tham d c ca Goethe; th k XIX, ton b, thuc v nc Php, vi, trong phn ba cui th k s nhp cuc ca tiu thuyt Nga, v ngay sau, s xut hin ca tiu thuyt Scandinavie8. Ri, th k XX v cuc phiu lu Trung u ca n vi Kafka, Musil, Broch v Gombrowicz...

Nu c chu u ch l mt quc gia duy nht, ti khng ngh lch stiu thuyt c th ko di vi mt sc sng nh vy, mt sc mnh nh vyv mt s a dng n vy sut bn th k. Chnh cc hon cnh lch s lun lun mi (vi cc ni dung hin sinh mi ca chng) ni tri ln mt ln Php, mt ln Nga, ri ni khc v ni khc na, a ngh thut tiu thuyt li ln ng, em n cho n nhng cm hng mi, gi m cho n nhng gii php m hc mi. C nh lch s tiu thuyt trong hnh trnh can ln lt nh thc dy cc b phn khc nhau ca chu u, xc nhn chng trong tnh c th ca chng, cng lc li sp nhp chng vo mt thc chu u chung.

Chnh trong th k chng ta, ln u tin, nhng cuc khi xng ln ca lch s tiu thuyt chu u ny sinh bn ngoi chu u: thot tin Bc M, trong nhng nm 20 v 30, ri, nhng nm 60, chu M Latinh. Sau nim thch th do ngh thut ca Patrick Chamoiseau, nh tiu thuyt vng Antilles, ri ngh thut ca Rushdie mang li, ti mun ni mt cch tng qut hn v tiu thuyt pha di v tuyn th 35, hay v tiu thuyt phng Nam: mt nn vn ha tiu thuyt mi ni bt v mt cm quan k lv thc ti gn lin vi mt sc tng tng phng tng vt qua tt c cc quy tc ca s ging nh tht.

Sc tng tng y khin ti khoi tr, m ti khng hiu c n nt u. Kafka? Chc chn ri. i vi th k chng ta, chnh ng hp php ha ci huyn hoc trong ngh thut tiu thuyt. Tuy nhin, tng tng ca Kafka khc vi tng tng ca Rushdie hay ca Mrquez; tr tng tng phong ph y dng nh cm r trong nn vn ha rt ring bit ca phng Nam; chng hn trong nn vn hc truyn ming ca n, lun lun sng ng (Chamoiseau da vo nhng ngi k chuyn crole9) hay, trong trng hp chu M Latinh, nh Fuentes thng thch nhc li, trong tnh cht baroque10 ca n, sum s hn, "in di" hn cht baroque chu u.Mt cha kha khc ca tr tng tng ny: s nhit i ha tiu thuyt. Ti ngh n li tng tng cung ngng ny ca Rushdie: Farishta

bay ln bn trn Lun n v mun "nhit i ha" ci thnh ph thnghch ny: anh ta tm tt nhng li ch ca cng cuc nhit i ha : " thit lp mt gic ng tra quc gia [...] nhiu loi chim mi trn cc cy (vt, cng, vt mo), nhiu ging cy mi bn di bn chim (da, me, a) [...] lng sng o, khuy ng chnh tr [...] bn b xng n nh nhau khng cn bo trc, ng ca cc nh dng hu, tm quan trng ca cc i gia nh, thc n nhiu gia v hn [...]. Bt li: th t, thng hn, bnh ca lnh l dng, u su, bi bm, ting n, vn ha ca s thi qu."

("Vn ha ca s thi qu": tht l mt cng thc tuyt vi. Xu hng ca tiu thuyt trong nhng giai on cui cng ca ch ngha hin i: chu u: ci thng nht b y n cc ; phn tch gi to ci v v trn nn ca ci v v; bn ngoi chu u: tch t nhng trng hp c bit nht; mu sc chng ln mu sc. Nguy hi: bun chn v v v chu u, n iu ca ci mn m bn ngoi chu u.)

Cc cun tiu thuyt c sng to pha nam v tuyn 35, d c phnxa l i vi th hiu chu u, l s ni di ca lch s tiu thuyt chu u, hnh thc ca n, tinh thn ca n, v gn gi vi nhng ci ngun u tin ca n mt cch k l; khng u mch nha Rabelais xa li tun chy vui ti n vy nh trong cc tc phm ca nhng nh vn khng phi chu u ny.

Khi Panurge khng cn gy ci

iu khin ti tr li mt ln cui cng na vi Panurge. TrongPantagruel, anh phi lng mt qu b v mun chim ly b bng bt c gi no. Trong nh th, gia l cu kinh (c phi l mt s phm thng ng ght y khng?), anh tun ra vi b nhng iu tc tu qui d ( chu M ngy nay, hn anh s phi tr gi 13 nm t v ti quy nhiu tnh dc) v, khib khng mun nghe anh, anh tr th bng cch vi ln o vy b b phn sinh dc cu mt con ch ci ang ng cn. Khi b ra khi nh th, tt c bn ch c chung quanh (su trm nghn mi bn con, Rabelais bo th) bm theo b v i ln ngi b. Ti nh li hi ti hai mi tui, phng ng cng nhn ca ti, cun Rabelais ca ti giu di gi. Ti phi c cho nhng ngi cng nhn t m v cun sch dy cp nghe cu chuyn nhiu ln cho n ni chng bao lu h thuc lng ht. Du h l nhng conngi mang o c nng dn kh bo th, trong ci ci ca h chng h c

cht g ln n anh chng quy nhiu n b bng li v bng nc i ; hm Panurge n mc ly tn anh t cho mt ngi trong s cc bn ca chng ti; khng u, khng phi mt g tn gi m l mt anh chng ni ting v ngy ng v trong trng n mc ngoa d, khi tm vi sen cn thn vb cc bn thy mnh trung. Ti cn nghe r nh mi hm qua nhng ting ro: "Panourque (y l cch gi Panurge theo li Sc) no, ng vo vi seni! Chng t ra nc i ch cho!"

Ti cn nghe mi ting ci p ch giu tnh thn thng ca mt ngi bn nhng cng lc li biu l mt nim tru mn gn nh thn phci vi s thn thng y. H vui th v nhng li tc tu Panurge ni vi qub n nh th, nhng cng thch th v s trng pht m s trinh trng cab ging ln anh ta, ri n lt b li b trng pht bng nc i ch. Nhng ngi bn thi tr ca ti y, h ng tnh vi ai? Vi thi thn thng? Vi s s sng? Vi Panurge? Vi qu b n? Vi by ch c ci uth ng ham mun c i ln mt ngi n b?

Ci hi hc: nh chp thn thnh phi l th gii ra trong tnh nci o l ca n v phi l con ngi ra trong s khng c thm quyn susc c phn xt k khc su sc ca anh ta; hi hc: cn say ca tnh tng i nhn th; nim vui th k l ny sinh t nim tin chc rng chngc s tin chc no c.

Nhng hi hc, nh li li Octavia Paz, l "pht minh ln ca tinh thn hin i".N khng c sn t khai thin lp a, cng khng cn mi vnh vin v sau.

Tim ti au tht, khi ti ngh n ngy Panurge khng cn gy ci.

Phn th hai

Ci bng b hon ca thnh Garta

1.

Ti gc ca hnh nh v Kafka c mi ngy nay chia x, c mt cuntiu thuyt. Max Brod vit cun sch y ngay khi Kafka mi mt, v cho in nm 1926. Hy nhm nhp ci tn sch: Vng quc thn diu ca tnh yu. Cun sch ct yu ny l mt cun sch m ch. Ta nhn ra nhn vt ch cht ca n, nh vn c sng ti Praha tn l Nowy, chn dung t ha c nh bng ln ca Brod (c ph n tn th, b cc nh vn hc ganht). Nowy - Brod cm sng mt g, bng nhng th on c c rt ri rm, cui cng tng c anh ta vo t bn nm. Ta tc khc ri ngay vo mt cu chuyn an chen nhng trng hp kh tin nht (cc nhn vt, hon ton ngu nhin, gp nhau trn mt chic tu gia bin, trn mt ng ph Haifa, trn mt ng ph Vienne), ta chng kin cuc u tranh gia nhng ngi tt (Nowy, ngi tnh ca anh ta) v nhng k c (g b cm sng, dung tc n mc hon ton xng ng vi cp sng ca y, v mt nh ph bnh vn hc chuyn ch trch tn t mt cch c h thng cc tc phm csc ca Nowy), ta cm ng v nhng c lt ngc bi ly (nhn vt n t vnv nng khng cn chu ng ni cuc sng gia mt bn l ngi b cm sng bn kia l k cm sng), ta thn phc tm hn nhy cm ca Nowy - Brod sn sng ngt xu i bt c lc no.

Cun tiu thuyt y c th b qun bng i ri nu khng c nhnvt Garta. V Garta, bn thn thit ca Nowy, l mt chn dung ca Kafka. Khng c ci m kha , nhn vt ny s l nht nho nht trong ton b lchs vn chng; ng mang nhng c tnh ca mt v thnh ca thi i chng ta, nhng ngay c v ci gio chc thn thnh ca ng, ta cng khng bit c chuyn g ng k, tr mt iu, thnh thong, khi gp nhng v rcri v yu ng, Nowy - Brod thng tm ng bn mnh mt li khuynm ng bn th bt lc, bi l thnh ng chng c cht kinh nghim g v ci mc ny.

Nghch l tuyt diu bit chng no: ton b hnh nh Kafka v ton bs phn di co cc tc phm ca ng ln u tin c hiu v v ra trong cun tiu thuyt kh kho, ci tc phm ngh thut ti, ci ng ngn tiu thuyt ha s lc ny, ng chnh xc cc i lp vi ngh thut ca Kafka.

2.

i trch dn t cun tiu thuyt: Garta l mt v thnh ca thi ichng ta, mt v thnh chn chnh. Mt trong nhng tnh u vit ca ng l lun lun gi c lp, t do v y l tr mt cch thn thnh trc mi huyn thoi, du v cn bn ng gn vi n. ng thch s tinh khit tuyt i, v khng th thch bt c ci g khc na...

Cc t thnh, nh thn thnh, huyn thoi, tinh khit khng phi l chuyn tu t; phi hiu chng ng theo ngha en. Trong tt c cc bc hin nhn v cc nh tin tri tng bc i trn tri t, ng l ngi im lng hn c[...]. Rt c th ng ch cn c s tin cy chnh mnh tr thnh ngi dnng cho nhn loi! Khng, khng phi l mt ngi hng o, ng khngni vi dn chng, cng chng ni vi cc ca mnh nh nhng bc thy tinh thn khc ca con ngi. ng im lng; c phi v ng thu t su hn s huyn b ln? iu ng lm hn cn kh hn c iu c Pht tng mong mun, bi nu ng thnh cng th s l cho mi mi.Li cn na: Tt c nhng v sng lp cc tn gio u vng tin mnh; tuy nhin mt v trong s h - v ai bit c phi ng l ngi thnh tht hn c - Lo T, t mnh quay tr v trong bng ti. Garta hn cng nh vy.

Garta c gii thiu l mt ngi vit vn. Nowy nhn lm ngi thc hin di chc ca Garta v cc tc phm ca bn. Garta yu cu ng lm vic , nhng vi iu kin k quc l phi hy ht chng i. Nowy on ra nguyn nhn nguyn cui cng ny ca bn. Garta khng tin bo mt tn gio mi, ng mun sng c tin ca ng. ng t i hi mnh nlc ti thng. V ng khng t c n , nn cc bn vn ca ng (nhng bc thang khn kh phi gip ng leo ln cho n nh) i vi ng thnh ra v gi tr.Tuy nhin Nowy - Brod khng mun tun theo nguyn ca bn mnh, bi, theo ng, d cn tnh trng nhng phc tho n s, nhng vn bn

ca Garta vn mang n cho nhng con ngi lang thang trong m mt bngm mi tin cm v iu thin cao vi v khng g thay th c m h cvn ti.

Vng, mi s u c y c.

3.

Khng c Brod, ngy nay thm ch chng ta s khng bit n tn caKafka. Ngay sau ci cht ca bn, Brod cho xut bn ba cun tiu thuyt ca Kafka. Khng cht ting vang. ng hiu ra ngay rng p t c tc phm ca Kafka vo cng chng, phi tin hnh mt cuc u tranh thc sv lu di. p t mt tc phm, c ngha l gii thiu n, ct ngha n. V phn Brod, thc s l mt cuc tn cng bng pho binh: cc Li ta cho cun V n (1925), cho cun Lu i (1926), cho cun Chu M (1927), cho cun Cnh tng mt trn nh (1936), cho nht k v th t ca Kafka (1937), cho cc truyn ngn (1946); cho cun m thoi ca Janouch (1952); ri, cc cuc chuyn th sang sn khu: Lu i (1953) v Chu M (1957); nhng nht l bn cun sch gii thch Kafka (xin ch cho cc tn sch!): Franz Kafka, tiu s (1937), c tin v bi hc ca Franz Kafka (1946), Franz Kafka, ngi ch ng (1951), v Nim Tht vng v s Cu ri trongtc phm ca Franz Kafka (1959).

Qua tt c cc vn bn ny, hnh nh c phc ha ra trong cun Vng quc thn diu ca tnh yu, c khng nh v pht trin: Kafka trc ht l nh t tng tn gio, der religiose Denker. Qu ng khng bao gi pht biu mt gii thch c h thng v trit hc ca ng v quan nim tn gio ca ng v th gii. Du vy, c th suy ra h thng trit hc ca ng ttc phm ca ng, c bit t cc chm ngn ca ng, k c t th, th t, nht k ca ng, v sau c t trong cch sng ca ng (nht l y).

mt ch khc: Khng th hiu c tm quan trng tht s ca Kafka nu ta khng phn bit hai dng chy trong tc phm ca ng: 1) Cc chm ngn ca ng, 2) Cc vn bn t s ca ng (cc tiu thuyt, cc truyn ngn).

Trong cc chm ngn ca mnh, Kafka trnh by das positive Wort, bng li xc thc, c tin ca ng, ting gi nghim khc ca ng cn thayi cuc sng ring t ca mi c nhn.

Trong cc tiu thuyt v truyn ngn ca ng, ng m t nhng hnhpht khng khip ging xung nhng ai khng mun nghe Li [1](das Wort)v khng i theo con ng ng.

Nn ch k ci tn ti: trn ht: cuc sng ca Kafka nh l mt mu mc phi noi theo; gia: cc chm ngn, ngha l tt c cc on vn trnh trng, trit hc trong nht k ca ng; tng di: tc phm t s.

Brod l mt nh tr thc c sc c ngh lc khc thng; mt ngi ho hip sn sng nh nhau v nhng ngi khc; tnh yu ca ng i vi Kafka nng chy v v t. Tai ha ch ch nh hng ngh thut ca ng:l con ngi ca t tng, ng khng bit c th no l nim say m i vi hnh thc; cc tiu thuyt ca ng (c n vi chc cun) c l mt cch ng bun v nht l, ng ta chng hiu cht g ht v ngh thut hin i.

Ti sao, mc tt c chuyn , Kafka vn yu ng n vy? Anh s thi khng yu mt ngi bn tt nht ca mnh ch v anh ta c ci thi k quc vit nhng cu th ti chng?

Tuy nhin ngi vit nhng cu th ti s nguy him khi anh ta bt u xut bn tc phm ca ng bn thi s ca mnh. Hy tng tng nh bnh lun c nh hng nht v Picasso li l mt ha s thm ch n mc khng hiu c cc nh n tng ch ngha. ng ta s ni g v cc bc tranh ca Picasso? Chc hn ng nguyn nhng iu Brod ni v cc tiu thuyt ca Kafka: rng chng m t nhng hnh pht khng khip ginh cho nhng ai khng i theo con ng ng.

4.

Max Brod sng to ra hnh nh ca Kafka v hnh nh tc phm cang; ng thi ng cng sng to ra khoa Kafka-hc. Du cc nh Kafka-hc mun tch xa khi ngi cha ca mnh, h vn khng bao gi ra khi c vng t ng gii hn cho h. Du cc bi vit ca h c t ti s lng mnh mng, th khoa Kafka-hc, bng v s bin tu, vn lun trin khai nguyn mt suy l y, mt s t bin y, cng ngy cng khng cn dnh dng n tc phm ca Kafka, ch t ly mnh m nui sng mnh. Bng v sli ta, li bt, ghi ch, tiu s, chuyn kho, hi tho i hc v lun , n sn sinh ra v gn gi hnh nh ca Kafka, cho n ni ngi tc gi m cgi bit n di ci tn Kafka khng cn l Kafka na m l Kafka cKafka-hc ha.

Tt c nhng g ngi ta vit v Kafka khng phi l Kafka-hc. nhngha Kafka-hc nh th no y? Bng mt s trng ngn: khoa Kafka-hcl lun vn nhm Kafka-hc ha Kafka. Nhm thay th Kafka bng Kafka Kafka-hc ha:

Noi gng Brod, khoa Kafka-hc xem xt cc cun sch ca Kafka khng phi trong bi cnh ln ca lch s vn hc (ca lch s tiu thuyt chu u) m gn nh ring trong bi cnh nh tiu s. Trong chuyn kho ca mnh, Boisdeffre v Albrs vin ra vic Proust t chi ct ngha ngh thut bng tiu s, nhng ch ni rng Kafka i hi mt ngoi l i vi quy tc ny, cc cun sch ca ng khng th tch ri vi con ngi ng. Du anh ta tn l Joseph K., Rohan, Samsa, Nhn vin o c, Bendemann, Josphine n ca s, Ngi nhn n hay Ngi lm tr u, nhn vt trong cc cun sch ca ng chng l ai khc ngoi chnh ngay Kafka.Tiu s l chic cha kho chnh hiu ngha ca tc phm. Cn t hn: ngha duy nht ca tc phm l lm mt chic cha kho hiu tiu s.

Noi gng Brod, di ngi bt ca cc nh Kafka-hc, tiu s ca Kafka tr thnh khoa thnh tch; li cng iu khng th qun c ca Roman Karst khi ng kt thc cuc hi tho ti Liblice nm 1963: Franz Kafka sng v au kh v chng ta!. Nhiu khoa thnh tch khc nhau:tn gio; v thn: Kafka, k tun o ca c n; phi t: Kafka chuyn cnd cc cuc hp ca nhng ngi v chnh ph v rt chm ch theo di cuc Cch mng 1917 (theo s lm chng ca mt ngi mc chng ba t, cng l dn ra, nhng c chng thc). Nh th no, cng c nhng ngy to ca n: m o ca Gustave Janouch. V thnh no, cng c mt c ch hin sinh tn gio: mun ca Kafka i hy ht tc phm ca mnh.

Noi gng Brod, khoa Kafka-hc trc xut mt cch c h thng Kafkara khi lnh vc m hc: hoc gi nh l nh t tng tn gio, hoc gi, v pha phi t, nh l ngi t li nghi vn v ngh thut, th vin l tng ca ng ch gm ton sch ca cc k s hay cc ngi li xe, v cc nh lutgia pht ngn (cun sch ca Deleuze v Guattari). N xem xt khng chn cc mi quan h ca Kafka vi Kierkegaard, Nietzche, vi cc nh thn hc, nhng li chng bit g n cc nh tiu thuyt v cc nh th. Ngay c Camus, trong mt tiu lun, khng ni v Kafka nh mt nh tiu thuyt, m nh mt nh trit hc. i vi cc vn bn ring t v cc tiu thuyt caKafka ngi ta u i x theo cng mt cch, nhng li thch cc vn bn

ring t hn: ti nht h ha bi tiu lun v Kafka ca Garaudy, by gi cnl ngi mc-xt: ng ta dn cc bc th ca Kafka ra 54 ln, nht k caKafka 45 ln, 35 ln cun m o ca Janouch, 20 ln t cc truyn ngn, 5ln t cun V n, 4 ln t cun Lu i, cun Chu M th khng mt ln no.

Theo gng Brod, khoa Kafka-hc khng bit n s tn ti ca ngh thut hin i; c nh Kafka khng thuc v th h nhng nh cch tn ln, Stravinski, Webern, Bartk, Apollinaire, Musil, Joyce, Picasso, Braque, tt c u nh ng sinh ra khong t nm 1880 n 1883. Trong nhng nm nm mi, khi ngi ta a ra kin v s gn gi ca Kafka vi Beckkett, Brod lp tc phn i: thnh Garta chng h dnh dng g n th suy i y!

5) Khoa Kafka-hc khng phi l mt li ph bnh vn hc (n khng xem xt gi tr ca tc phm: nhng phng din cho n lc y cn b n ca sinh tn c tc phm bc l ra, nhng cch tn m hc ca n lm i hng s tin trin ca ngh thut v.v...); khoa Kafka-hc l mt th ch gii. Vi t cch , n ch bit nhn thy trong cc tiu thuyt ca Kafka nhng phng d. Chng c tnh cht tn gio (Brod: Lu i = n h ca Cha; nhn vin o c = ngi Parsifal mi i tm ci thn thnh v.v., v.v.); chngl phn tm, l hin sinh, l mc-xt (nhn vin o c = biu tng ca cch mng, bi anh toan tnh chia li t ai theo mt cch mi); chng mang tnh chnh tr (V n ca Orson Welles); trong cc tiu thuyt ca Kafka, khoa Kafka-hc khng i tm ci th gii c mt sc tng tng mnh mng bin i i; n dch m ra nhng thng ip tn gio, n c ra nhng bi ng ngn trit hc.

5.

Garta l mt v thnh ca thi chng ta, mt v thnh chn chnh.Nhng mt v thnh c th i nh th khng? Brod xut bn nht k ca Kafka c ct duyt i i cht khng ch nhng g c m ch n cc c gi im m tt c nhng g dnh dng n chuyn gii tnh. Khoa Kafka-hc lun pht biu nhng nghi ng v tnh cht nam gii ca v tc gi ca h, v thch th dng di v s tun o ca bnh bt lc ca ng. Nh vy, t lu ri, Kafka tr thnh v thnh bo h ca nhng ngi lon thn kinh chc nng, nhng ngi trm ut, nhng ngi mc chng bing n, nhng ngi gy cm, v thnh bo h ca nhng k gn d, nhng kiu cch rm v

nhng k cung lon ( Orson Welles, K. ht ln mt cch cung lon, trongkhi cc tiu thuyt ca Kafka l nhng tiu thuyt t cung lon nht trong ton b lch s vn hc).

Cc nh vit tiu s khng bit r cuc sng tnh dc ca chnh v h, nhng h tng bit r cuc sng tnh dc ca Stendhal hay ca Faulkner. Ti ch dm ni v cuc sng y ca Kafka mi mt iu ny: i sng tnh dc (khng qu d di) thi ng chng ging my vi thi chng ta; cc cgi tr ngy y khng ng vi trai trc khi ci; i vi mt ngi c thnch cn c hai kh nng: cc b c chng trong cc gia nh t t hay cc ngi n b d di cc tng lp di: nhng ch bn hng, v em v, ng nhin, cc gi im.

Tr tng tng trong cc tiu thuyt ca Brod tm ly cht liu cho mnh ngun th nht, t m c nhng cnh hng dc kch ng, lng mn (nhng v cm sng thm thng, t vn, ghen tung bnh l) v v tnh dc: Ph n nhm khi tin rng mt ngi bn tnh ch coi trng vic chim ot th xc. y ch l mt biu tng v cn xa lm n mi quan trng ngang c vi ci tnh cm bin i n i. Tt c tnh yu ca ngi n ng l nhm chim c s khoan dung (theo ngha ch thc ca t ny) v lng nhn t ca ngi n b. (Vng quc thn diu ca tnh yu)

Tng tng hng dc trong cc tiu thuyt ca Kafka, ngc li, ch chuyn ch tm cht liu ngun kia: Ti i qua trc nh th m nh i qua trc nh ngi yu du. (nht k, 1910, cu b Brod duyt ct)

Cc tiu thuyt u th k XIX, tuy bit phn tch vi ti nng bc thy mi chin lc yu ng, li vn che giu chuyn tnh dc v hnh vi tnh dc. Trong nhng thp nin u ca th k chng ta, tnh dc bc ra khi cim sng ca nim am m lng mn. Kafka l mt trong nhng ngi u tin (ng nhin, cng vi Joyce) pht hin ra n trong cc tiu thuyt ca ng. ng khng bc l tnh dc nh l t chi ginh ring m nh nhngk phng ng (theo li hi th k XVII), m nh l thc ti va tm thng va cn bn trong cuc sng mi con ngi. Kafka bc l ra cc phng din hin sinh ca tnh dc: tnh dc chng li tnh yu; s l thng ca ngi khc nh l iu kin, nh l i hi ca tnh dc; tnh nc i ca tnh dc: cc kha cnh kch thch cng lc gy kinh tm ca n; s v ngha kinhkhng ca n m chng h lm gim quyn lc ng s ca n v.v.

Brod l mt nh lng mn. Ngc li, c s cc tiu thuyt ca Kafkati ngh c th nhn ra mt th phn-lng mn su xa; n hin l ra khp ch: trong cch Kafka nhn thy x hi, cng nh trong cch ng cu trc mt cu; nhng c th ngun gc ca n nm ngay trong cch nhn ca Kafka i vi tnh dc.

6.

Anh chng Karl Rossmann (nhn vt chnh ca Chu M) b ui khinh b m v gi sang M v v tai nn n vi ngi hu gi khin anh ta tr thnh b. Trc cuc giao hoan: Karl, i Karl ca em! ngi hu gi ku ln trong khi anh ta th chng nhn thy g c v ly lm kh chu trongci m chn chiu nng si m hnh nh c ta c bit dn li y cho anh ta... Ri, c lay ly anh, nghe ting tim anh p, a ngc mnh ra cho anh cng nghe ting tim c nh vy. Ri c sc vo gia hai chn anh theo ci cch kinh tm cho n ni Karl phi l u v c ra khi gi m vng vy. Cui cng, c y bng mnh vo anh my ln, anh c cm gic c l mt phn ca chnh anh v c th chnh v th m mt ni khn qun kinh tm xm chim ly anh.

Cnh giao hp tm thng l nguyn c ca mi s s tip din, trong cun tiu thuyt. thc rng s phn ca ta bt ngun t mt nguyn cv ngha tht ng suy sp tm thn. Nhng mi pht hin v mt s v nghabt ng cng ng thi l ngn ngun ca ci hi. Post coitum omne animal triste. Kafka l ngi u tin m t ci hi ca ni bun .Ci hi ca dc tnh: tng khng th chp nhn i vi nhng tn thnh gio cng nh i vi nhng k tn - phng ng. Ti ngh n D.H. Lawrence, n ngi ca ngi ros y, ngi tuyn truyn cho s giao hp y, trong cun Ngi tnh ca phu nhn Chattaerley, tm cch phc hi danh d cho ci tnh dc bng cch lm cho n tr thnh tr tnh. Nhng tnh dc tr tnh th cn ng ci hn l ch ngha tnh cm tr tnh th k trc nhiu lm.

Vin chu bu hng dc ca cun Chu M l Brunelda. C quynr Federico Fellini. T lu, ng m tng lm mt b phim t cun Chu M, v trong Intervista ng cho ta thy cnh phn vai cho b phim m tng : nhiu ng c vin kh c th tin c th vai Brunelda, do Fellini chn vi ci th di do ta thng bit ng. (Nhng ti nhn mnh:

ci th , Kafka cng di do nh vy. Bi Kafka khng c au kh vchng ta u! ng ly lm vui th v chng ta!)

Brunelda, ngi n ca s, ci c nng rt i t nh mc bnh thp khp chn. Brunelda c i bn tay nh bo, cm i, to bo qu mc. Brunelda, ngi, chn dng ra, gng sc gh gm lm, au n nhiu lm vc phi thng dng li ngh ci xung ko ly cho c ci mp pha trn i bt tt ca mnh. Brunelda vn chic o vy ca mnh ln, dng cc ng vin vy m lau kh mt cho Robinson ang khc. Brunelda khngth bc ln c hai hay ba bc cp v phi b ln - cnh tng khin Robinson xc ng cho n ni, sut i, anh s cn than th mi: i nng p bit chng no, ngi n b y, nng p bit bao! Brudelda ng trong bn tm, trn trung, c Delamarche tm cho, than th, rn r. Brunelda nm di trong chnh ci bn tm y, gin d v dng nm tay m m vo nc. Brunelda m hai ngi n ng mt hai ting ng h mi a c xung cu thang dt nm trn chic gh bnh c bnh xe ln Karl s y i qua sut thnh ph ln n mt ni b mt, hn l mt nh th. Brunelda, trong chic xe y, ph kn ngi mt tm khn chong, n ni mt vin cm tng l mt chic bao ti ng khoai ty.

iu mi m trong bc ha v ci xu to ng y, l n hp dn; hp dn mt cch bnh hon, hp dn mt cch l bch, nhng m hp dn; Brunelda l mt con qui vt ca tnh dc ranh gii ca ci kinh tm v ci kch thch, v nhng ting ku thn phc ca cc ngi n ng khng ch bun ci (chng l bun ci, ng nhin ri, dc tnh l bun ci!) m ng thi cn hon ton tht. Chng c g ng ngc nhin l Brod, k th phng lng mn ph n, vi ng giao hp khng phi l hin thc m l biu tng ca tnh cm, chng c th thy cht g l tht Brunelda, khng mt cht ci bng ca mt kinh nghim c tht, m ch l s m t nhng hnh pht khng khip ginh cho nhng ai khng i theo con ng ng.

Cnh kch dc hay nht Kafka vit, l chng ba cun Lu i: hnh vi yu ng gia K. v Freida. Mi ch mt gi sau khi nhn thy ci c b tc hoe chng ra sao , anh ta m sit ly c ng sau ci quy gia nhng vng bia v bao nhiu th d bn khc trn sn nh. S d bn: khng th tch ri vi tnh dc, vi bn cht ca n.Nhng, lin ngay sau , trong cng mt on vn, Kafka cho ta nghe thy cht th ca tnh dc: y, hng gi, hng nhiu gi tri qua, nhiu

gi hi th trn vo nhau, tim cng nhp p, nhiu gi lin K. khng ngngc cm gic mnh lc bc, hay l anh ang xa hn trong ci th gii xa l khng mt ai trc anh ta tng n, trong mt th gii xa l ni thm ch khng kh khng cn cht thnh phn qu hng no, ni ta n ngt th v nhng s l thng v ni ta chng th lm g c c, gia nhng quynr in r, ngoi vic tip tc i mi, lc xa mi.

di ca cuc giao hp bin thnh n d ca mt cuc i di mt bu tri nhng s l thng. Tuy nhin cuc i khng phi l ci xu; ngc li, n li ko ta, n mi gi ta i xa na, n khin ta say: n l ci p.

Vi dng bn di: anh ta qu hnh phc c gi ly Freida trongtay mnh, qu hnh phc mt cch y lo u na bi c ng nh Freida bung anh ta ra th tt c nhng g anh c cng u t b anh ht. Tc l k c tnh yu? Nhng khng, tnh yu th khng; nu ta b tr b v trut ht mi th,th mt ngi n b b nh mi bit y thi, ta m gia cc vng bia, cng tr thnh mt v tr - khng c cht can d no ca tnh yu.

8.

Andr Breton trong Tuyn ngn ca ch ngha siu thc ca ng t ranghim khc vi ngh thut tiu thuyt. ng ch trch n cht y mt cch khng cu cha c nhng iu tm thng, xong xnh, tt c nhng th tri ngc vi cht th. ng coi thng cc cnh miu t cng nh ci tm l hc bun chn ca n. Tip lin ngay sau v ph bnh tiu thuyt , l cuc khen ngi cc gic m. Ri, ng tm tt li: Ti tin s chuyn dng tnglai ca hai trng thi, b ngoi tri ngc nhau n th, l mng v thc, thnh mt thc ti tuyt i, thnh ci siu thc, nu ta c th gi nh vy.

Nghch l: s chuyn dng ca mng v thc, c cc nh siu thctn xng m chng bit cch thc s thc hin trong mt tc phm vn hc ln, k thc c ri v ch xc l trong chnh ci th loi h gim pha : trong cc tiu thuyt ca Kafka vit vo thp nin trc.

Ht sc kh m t, nh ngha, gi tn ci li tng tng m Kafka dng m hoc ta. Hp nht ca mng v thc, ci cng thc m Kafka ng nhin khng bit , xem ra c v sng r. Cng nh mt cu khc ca Lautramont rt c cc nh siu thc a thch ni v ci p trong s gpg ngu nhin gia chic v ci my khu: cc s vt cng xa l vi nhau

bao nhiu th ngun sng bn ra t s tip xc ca chng vi nhau cng thndiu by nhiu. Ti thch ni v mt cht th ca s bt ng; hay v v p nh l nim ngc nhin thng trc. Hoc gi s dng, lm tiu chun ca gitr, khi nim mt : mt ca s tng tng, mt ca nhng cuc gpg khng ch i. Ci cnh, ti dn ra trn, v cuc giao hp gia K. v Freida l mt v d v mt chng mt : on vn ngn, ch gn mt trang, bao gp ba khm ph hin sinh hon ton khc nhau (ci tam gic hin sinh ca tnh dc) khin ta kinh ngc v s ni tip tc th ca chng: s d bn; v p n say ngi ca s l thng; v nim nui tic cm ng v lou.

C chng th ba l mt cn lc nhng bt ng: cuc gp g u tinca K. v Freida trong mt qun tr; cuc i thoi hin thc k l ca v quyn r c ngy trang v c mt ngi th ba (Olga); m-tp l thng cnh ca (m-tp tm thng nhng vt ra ngoi s ging nh thc kinh nghim ch ngha) qua K. nhn thy Klamm ng sau chic bn giy ca ng ta; m ngi nhy vi Olga; s hung d k d ca Freida cm mt cyroi m ui h i v h vng li mt cch s hi k d; ngi ch qun bc vo trong khi K. trn bng cch nm di ra sau chic quy hng; Freida nv pht hin ra K. ang nm ngay di t v chi vi ngi ch qun l chng c ai y c (trong khi a bn chn ym vut ve ln ngc K.); cuc lm tnh b ting gi ca Klamm, va thc dy, sau cnh ca ct t; hnh ng can m l lng ca Freida tht ln vi Klamm Ti ang vi chng nhn vin o c y!; v ri, cc im (n y, ta hon ton vt ra khis ging nh thc kinh nghim ch ngha): pha trn h, trn quy hng, hai ngi gip vic ang ngi; chng theo di h trong sut thi gian .

Hai ngi gip vic ta lu i qu l s khm ph mang tnh th ln nht ca Kafka, k cng ca s tng tng ca ng; khng ch v s tn tiv cng ng kinh ngc ca n, m hn na, y c ngha: y l nhngtn e da pht gic khn kh, nhng k quy ry; nhng chng cng i din cho ton b ci hin i tnh ng s ca th gii lu i: chng l bm cm, phng vin, ph nhy: vin chc ca cuc hy hoi ht sch i sng ring t; chng l nhng tn h ngy th i qua sn khu ca tn kch; nhng chng cng l nhng k nhn trm t dm m s hin din ph vo ton b cun tiu thuyt ci hi hng tnh dc ca mt s lng lon chung ch d bn v hi hc kiu Kafka.

Song nht l: vic sng ch ra hai k gip vic y nh mt chic nby a cu chuyn ln ci lnh vc mi th u thc v phi thc, kh dv bt kh d mt cch k l. Chng mi hai: K., Freida v hai ngi gip vic ca h tm tr trong mt lp hc s cp m h bin thnh phng ng.C gio v m hc sinh vo lp ng lc ci h k quc bt u lm vsinh bui sng; ng sau nhng tm chn treo trn cc x ngang, h ang mcli qun o, trong khi bn tr, thch th, kch thch v t m, thc mch (c chng cng nhn trm) ang theo di h. Tht cn hn cuc gp g gia mt chic vi mt ci my khu. y l cuc gp g bt lch s mt cch lngly ca hai khng gian: mt lp hc s cp v mt phng ng.

Cnh mang tnh th hi hc mnh mng ny (ng ng hng u ca mt b hp tuyn ngh thut tiu thuyt hin i) l khng th no tng tng c vo thi k trc Kafka. Hon ton khng tng tng c. Ti nhn mnh th ni ln tt c tnh trit cuc cch mng m hc ca Kafka. Ti nh li mt cuc ni chuyn, hai mi nm trc, vi Gabriel Garcia Marquez, ng bo ti: Chnh Kafka lm cho ti hiu l c th vit khc i. Ni cch khc, iu c ngha l: vt qua bin gii ca ci ging nh tht; khng phi trn khi th gii thc (theo kiu cc nh lng mn)m hiu thu n hn.

Bi v, thu hiu th gii thc vn l nm trong chnh nh ngha ca tiu thuyt; nhng lm th no thu hiu c n v cng lc mi m vi mttr tng tng phng tng m hn? Lm sao c th nghim nht trong s phn tch th gii ng thi li t do mt cch v trch nhim trong nhng m mng ho huyn c tnh tr chi? Lm sao thng nht c hai mc ch khng tng hp y? Kafka gii cu rng ln . ng m ra l hng trn bc tng ca s ging nh tht, ci l hng qua nhiu ngi khc i theo ng, mi ngi theo cch ca mnh: Fellini, Marquez, Fuentes, Rushdie. V nhiu ngi, nhiu ngi khc.Thi th qung i, ci v thnh Garta! Chic bng b hon ca ng che mt mt trong nhng nh th ln nht ca tiu thuyt mi thi i.

Phn th ba

ng tc knh tng Stravinski

Ting gi ca qu kh

Trong mt hi tho trn i pht thanh, nm 1931, Schnberg ni vcc bc thy ca mnh: "in erster Linie Bach und Mozart; in zweiter Beethoven, Wagner, Brahms", "th nht l Bach v Mozart; th hai l Beethoven, Wagner, Brahms". Trong nhng cu sc tch, c tnh cht chm ngn, ng ni tip nhng g ng hc c nm nh son nhc y.

Tuy nhin gia nhng iu ni v Bach v nhng iu ni v nhng ngi khc, c mt s khc bit rt ln: Mozart, chng hn, ng hc "ngh thut nhng cu c di khng bng nhau" hay "ngh thut sng to ra nhng tng th yu", ngha l mt s kho lo hon ton c nhn ch thucv chnh Mozart. Bach, ng khm ph ra nhng nguyn l tng cng l nhng nguyn l ca ton b nn m nhc trong nhiu th k trc Bach: th nht, "ngh thut pht minh ra nhng chm nt sao cho chng c th t ha m vo nhau", v th hai, "ngh thut sng to ra ton b t mt ht nhn duy nht", "die Kunst, alles aus einem zu erzeuger". Ton b cuc cch mng ca h nhc mi hai m c th c xc nh trong hai cu ca Schnberg tm tt bi hc ng nhn c ca Bach: tri vi m nhc c in v m nhc lng mn, c cu thnh trn s xen k cc ch m nhc khc nhau ci ny ni tip ci kia, mt bn fuga ca Bach cng nh mt tc phm nhc mi hai m, t m u cho n kt thc, u c pht trin t mt ht nhn duy nht, va l giai iu va ng thi l ha m.Hai mi ba nm sau, khi Roland Manuel hi Stravinski: "Nhng mi quan tm hng u ca ng hin nay l g?", ng tr li: "Guillaume de Bachaut, Henri Isaak, Dufay, Protin v Webern." y l ln u tin mt nh son nhc tuyn b r tm quan trng mnh mng ca nn m nhc cc th k XII, XIV v XV v ko chng li gn m nhc hin i (m nhc ca Webern).

My nm sau, Glenn Goud t chc Mc T Khoa mt cuc ha nhccho cc sinh vin nhc vin; sau khi chi Weberrn, Schnberg v Krenek, ng pht biu vi thnh gi mt li bnh ngn v ng bo: "Li khen ngi tt pti c th ginh cho loi nhc ny l ni rng nhng nguyn l ta c th tm thy trong khng h mi, chng c t nht 500 nm"; ri ng tip tc vi ba bn fuga ca Bach. l mt s khiu khch c cn nhc k: ch ngha hin thc x hi ch ngha, hc thuyt chnh thng lc by gi Nga, chng li ch ngha hin i nhn danh m nhc truyn thng; Glenn Goud mun ch ra rng nhng ci r ca m nhc hin i (b cm nc Nga cng sn) n su hn nhiu so vi nhng gc r ca nn m nhc chnh thng ca ch ngha hin thc x hi ch ngha (k thc ch l mt s bo tn gi to ch ngha lng mn m nhc).

Hai hip

Lch s m nhc chu u c tui gn mt thin nin k (nu ti coinhng bc khi u ca n l nhng th nghim phc iu nguyn thy). Lch s tiu thuyt chu u (nu ti coi khi u ca n l tc phm ca Rabelais v Cervants) c tui gn 400 nm. Khi ti ngh n hai lch s y,ti khng th xa b c cm gic l chng din ra theo nhng nhp ging nhau, c th ni, chia lm hai hip. Nhng ch ngt gia cc hip, trong lch s m nhc v lch s tiu thuyt, khng ng b. Trong lch s m nhc, ch ngt tri di sut th k XVIII (nh im tng trng ca phn na ul tc phm Ngh thut fuga ca Bach, bt u phn na th hai l cc tc phm ca nhng nh c in u tin); ch ngt trong lch s tiu thuyt n mun hn i cht: gia th k XVIII v XIX, tc l gia mt bn l Laclos, Sterne v bn kia l Scott v Balzac. S khng ng b chng t cc nguyn nhn su xa chi phi nhp iu ca lch s cc ngh thut khng phil nhng nguyn nhn x hi, chnh tr, m m hc: gn lin vi tnh cht niti ca ngh thut ny hay ngh thut n; c nh l ngh thut tiu thuyt, chng hn, cha ng hai kh nng (hai cch l tiu thuyt khc nhau) khngth khai thc cng mt lc, song song, m phi l ni tip nhau, ci ny sau ci kia.

tng n d v hai hip n vi ti ngy trc trong mt cuc tr chuyn bn b v khng h c nh mang tnh khoa hc; y l mt kinh nghim tm thng, s ng, hin nhin mt cch ngy th: trong lnh vcm nhc v tiu thuyt, tt c chng ta u c gio dc trong m hc ca

hip hai. Mt bn nhc l nh th ca Ockeghem hay bn Ngh thut fuga caBach i vi mt ngi m nhc trung bnh cng kh hiu nh m nhc ca Webern. Du cc ct truyn ca chng c hp dn n u, cc cun tiu thuyt th k XVIII cng khin ngi c e ngi v hnh thc ca chng, cho n ni chng c bit ti qua nhng chuyn th in nh ( y chng b bin dng khng trnh c c v tinh thn ln hnh thc) hn l qua vn bn. Cc cun sch ca nh tiu thuyt ni ting nht th k XVIII, Samuel Richardson, khng th tm thy cc hiu sch v hu nh b lng qun. Balzac, ngc li, ngay khi c th c v c, bao gi cng d c, hnh thc ca ng c th hiu c, quen thuc vi c gi, v hn th na, hnh thcy chnh l kiu mu ca hnh thc tiu thuyt.

H ngn cch gia hai hip l nguyn nhn ca v s nhng s hiu lm. Nabokov, trong cun sch ca ng vit v Cervants, a ra mt nhn nh tiu cc mt cch khiu khch v cun Don Quichotte: mt cun sch c nh gi qu cao, ngy ng, lp li, v y c mt s tn bo khng th chu ni v kh tin; s "tn bo gm ghic" khin cho cun sch y l mt trong nhng cun sch "nghit ng nht v d man nht tng c vit ra"; anh chng Sancho ti nghip, b nh n ht trn ny n trn khc, t nht nm ln mt ht ton b rng. Vng, Nabokov c l: Sancho mt qu nhiu rng, nhng chng ta u c ang ch Zola, ni s tn bo, c m t chnh xc v chi tit, tr thnh t liu tht v mt thc trng x hi; vi Cervants, ta trong mt th gii c sng to nn bng cc ph php ca ngi k chuyn h cu, cng iu v mc sc cho nhng s ngng cungv qu ng li i; ba trm ci rng b nh gy ca Sancho, cng nh mi th trong cun tiu thuyt ny, ch nn hiu nguyn si tng ch mt. "Thab, mt chic xe ln va ln qua trn ngi c con gi b! - Tt, tt, ti ang trong bn tm. Lun n qua di khe ca vo y h ti." Cu a c Sc thi nh ca ti y, c nn lp mt bn n kt ti s tn bo i vi n? Tc phm mang tnh sng lp v i ca Cervants thm m tinh thn ca s khng nghim tc, ci tinh thn, v sau, b nn m hc ca hip hai, b si hi phi ging tht ca n, lm cho tr thnh khng th hiu c.

Hip hai khng ch che lp hip u, n cn y li hip u i; hip u tr thnh s cn rt lng tm ca tiu thuyt v nht l ca m nhc. Tc phm ca Bach l v d ni ting nht v iu ny: s ni ting ca Bachlc cn sng; s lng qun i vi ng sau khi ng cht (s lng qun di nath k); cuc ti khm ph chm chp Bach sut c th k XIX. Beethoven l

ngi duy nht, vo cui i (tc l su mi nm sau ci cht ca Bach) hunh thnh cng trong vic sp nhp kinh nghim ca Bach vo nn m hcm nhc mi (nhng c gng lp i lp li ca ng a fuga vo sonate), trong khi, sau Beethoven, cc nh lng mn cng sng bi Bach, th, do t tng cu trc ca h, h cng xa ri ng. lm cho ng d tip nhn hn ngi ta ch quan ha, tnh cm ha ng i (cc bn chuyn bin ni ting ca Busoni); ri, phn ng li s lng mn ha y, ngi ta li mun tm lim nhc ca ng ng nh n c chi t thi ng, iu dn n nhng cch din tu c bit nht nho. Mt khi i qua bi sa mc ca s lng qun, dng nh m nhc ca Bach lc no cng gi khun mt b che ph i mt mt na.

Lch s nh mt phong cnh l ra t sng m

Thay v ni v s lng qun Bach, ti c th lt ngc tng ca tili v ni: Bach l nh son nhc ln u tin, bng sc nng mnh mng catc phm ca mnh, buc cng chng ch ti m nhc ca mnh du n thuc v qu kh. S kin trc y cha h c, bi v cho n th k XIX, x hi hu nh ch chuyn sng vi duy nht m nhc ng i. N khng c s tip xc sng ng vi qu kh m nhc: ngay c khi cc nhc sc nghin cu (rt him) m nhc cc thi i trc, h cng khng c thi quen trnh din n trc cng chng. Chnh trong sut th k XIX m nhc qu kh mi bt u sng li bn cnh m nhc ng i v tng bc chim nhiu v tr hn, n mc sang th k XX tng quan gia hin ti v qu kh o ngc li: ngi ta nghe m nhc cc thi i xa nhiu hn nghe m nhc ng i, v cui cng ngy nay n gn nh han ton bin mt khi cc phng ha nhc.

Nh vy Bach l nh son nhc u tin in m nh hng ca mnhln k c hu th; vi ng, chu u th k XIX khm ph ra khng ch mt phn quan trng ca qu kh m nhc, n cn khm ph c lch s m nhc. Bi i vi n,Bach khng phi l mt qu kh bt k no , m l mt qu kh cn bn khc hn vi hin ti; nh vy thi gian ca m nhc tc khc hin ra (v ln u tin) khng phi nh mt s ni tip n gin cc tc phm, m nh mt s ni tip nhng bin i, nhng thi i, nhng m hc khc nhau.

Ti thng hnh dung ra ng, vo ci nm ng mt, chnh xc l vong gia th k XVIII, ci nhn m c, ci xung trn bn Ngh thut fuga ca mnh, trong s nghip ca ng (vn gm nhiu khuynh hng) bn nhc ny i din cho khuynh hng thm m c hn c, xa l vi thi i ca nglc by gi hon ton quay lng li vi nhc phc iu, hng v mt phong cch n gin, thm ch s lc, thng gn gi vi ph phim v ngho nn.

Nh vy tnh th lch s ca tc phm Bach biu l iu m cc th h n sau ang qun, tc l lch s khng nht thit l mt con ng i ln (v pha phong ph hn, c vn ha hn), rng cc i hi ca ngh thut c th tri ngc vi cc i hi ca ngy hm nay (ca mt th hin i ny hay hin i n) v rng ci mi (ci duy nht, ci khng th bt chc, ci cha tng ni ra) c th nm mt hng khc vi hng c mi ngi coi ldo s tin b vch ra. Qu vy, ci tng lai m Bach c th c thy trong ngh thut ca nhng ngi ng thi vi ng v nhng ngi em t ca ng, trong mt ng hn ging nh mt s sp . Khi, vo cui i, ng ch chuyn tp trung vo nhc phc iu thun ty, ng quay lng li vi th hiu thi i v nhng nh son nhc - con ca ng; y l mt hnh vi ng vc i vi lch s, mt s t chi im lng i vi tng lai.

Bach: ng t k l ca nhng khuynh hng v nhng bi ton lch s ca m nhc. Vi trm nm trc ng, tng c mt ng t nh vy trong tc phm ca Monteverdi: y l ni gp g gia hai m hc i nghch (Monteverdi gi chng l prima v seconda pratica[1 ] ci th nht c s trn nhc phc iu bc hc, ci kia din cm theo cch lp chng trnh, c s trn nhc mt b) v nh vy biu hin trc bc chuyn t hip th nht sang hip th hai.

Mt ng t k l khc ca cc khuynh hng lch s: tc phm caStravinski. Qu kh nghn nm ca m nhc, sut th k XIX chm ri thotra t sng m ca lng qun, t ngt hin ln, vo khong gia th k chng ta (hai trm nm sau ci cht ca Bach) nh mt phong cnh trn ngp nh sng, tri rng mnh mng; thi khc duy nht khi tt c lch s m nhcc th nm ly, c th s dng ton b (nh c nhng nghin cu mang tnh bin son lch s, nh c cc phng tin k thut, nh c ra-i-, cc aht), m rng ton b cho nhng tm ti kho st ngha ca n; dng nh

ci thi khc i tng kt tm thy tng i ca mnh trong tc phm caStravinski.

Ta n tnh cm

Trong cun Bin nin s i ti (1935) Stravinski ni: m nhc "khngth biu hin bt c ci g ht: mt tnh cm, mt thi , mt trng thi tm l". Khng nh (chc chn l c phng i, bi lm sao ph nhn m nhcc th gy nn nhng tnh cm?) c ni r v din t tinh vi hn my dng sau : l do tn ti ca m nhc, Stravinski ni, khng nm kh nng biu hin cc tnh cm. Tht l lng l thi ca Stravinski gy ra nhng s tc gin n chng no.

Nim tin chc rng, tri vi kin ca Stravinski, l do tn ti ca m nhc l biu hin cc tnh cm hn nhin l lc no cng c, nhng n tr thnh c trng, c nht tr chp nhn v coi l ng nhin, th k XVIII; Jean-Jacques Rousseau pht biu kin ny n gin mt cch tn nhn: m nhc, cng nh mi ngh thut khc, bt chc th gii tht, nhng theo mt cch c th: "n khng biu th trc tip cc s vt, m kch thch trong tm hn nhng chuyn ng ging nh ta cm thy khi nhn thy nhngs vt y. iu i hi mt cu trc nht nh ca tc phm m nhc; Rousseau: "Mi m nhc ch c th gm c ba th ny: giai iu hay khc ca, ha m hay b, cch i b hay nhp." Ti nhn mnh: ha m hay b; iu c ngha l mi th u ph thuc vo giai iu; n l ch yu, ha m ch l mt th b n gin "c rt t quyn lc trn tm hn con ngi".

Hc thuyt ca ch ngha hin thc x hi ch ngha, hai th k sau, s bp nght trong sut hn na th k nn m nhc Nga cng khng khng nh iu g khc hn. Ngi ta trch mng cc nh son nhc gi l hnh thc ch ngha coi thng giai iu (ngi ng u h t tng Jdanovbt bnh v nhc ca h khng th hut so c khi ra khi phng ha nhc); ngi ta c v h biu hin "tt c thang bng tnh cm con ngi" (m nhc hin i, k t Debussy b kch v bt lc trong vic ny); ngi ta coi nng lc biu hin cc tnh cm do hin thc gy nn con ngi (hon ton ging nh Rousseau) l "ch ngha hin thc" ca m nhc. (Ch ngha hin thc x hi ch ngha trong m nhc: cc nguyn l ca hip hai bin thnhgio iu ngn chn ch ngha hin i.)

Ph phn nghim khc v su sc nht i vi Stravinski l caTheodor Adorno trong cun sch ni ting Trit hc ca nn m nhc mi (1949). Adorno m t tnh th ca m nhc nh mt bi chin trng u tranh chnh tr: Schonberg, nhn vt chnh din, i din cho tin b (du cl mt s tin b c th ni l bi kch, trong mt thi i m ngi ta khng cn c th tin ti c na), v Stravinski, nhn vt phn din, i din cho phc hng. S t chi ca Stravinski coi l do tn ti ca m nhc nm vict th ch quan, tr thnh mc tiu ph bnh ca Adorno; cn cung n "phn tm l hc" y, theo ng ta, l mt hnh thc ca s "dng dng i vi th gii"; mun ca Stravinski khch quan ha m nhc l mt th tha thun ngm vi x hi t bn nt ci ch quan ca con ngi; bi v "ci m m nhc ca Stravinski ca tng chnh l s tiu dit c nhn khng hn khngkm".

Ernest Ansermet, mt nhc s xut sc, ch huy dn nhc v l mttrong nhng ngi u tin din tu cc tc phm ca Stravinski ("mt trong nhng ngi bn trung thnh nht v tn ty nht ca ti", Stravinski ni trong cun Bin nin s i ti) v sau tr thnh ngi ph phn ng ht sc kht khe. Theo Ansermet, chnh "hot ng cm xc tim tng trong tm hn con ngi... mi mi l ngn ngun ca m nhc"; "bn cht o c hc" ca m nhc nm trong s biu hin ca "hot ng xc cm" y; Stravinski, l "ngi t chi dn thn con ngi mnh vo hnh vi biu hinm nhc", m nhc "nh vy khng cn l mt biu hin m hc ca o c hc con ngi"; cho nn, chng hn, tc phm Nhc l ca ng khng phi ls biu hin, m l chn dung ca l nh th, n cng rt c th do mt nhcs phi tn gio vit ra, v do , n ch mang li mt "tnh cm tn gio gito"; trnh n l do tn ti ch thc ca m nhc nh vy (bng cch thay ths t th bng cc chn dung) Stravinski r rng khng lm trn bn phno c hc ca mnh.

V sao li c s hng say n vy? C phi di sn qu kh, ch ngha lng mn trong chng ta ang chng li s ph nhn quan trng nht, ph nhn sch i vi n khng? Stravinski c xc phm n mt nhu cu hin sinh giu kn trong mi con ngi chng? Nhu cu coi nhng i mt m ltt hn mt kh, bn tay t trn tri tim tt hn bn tay t trong ti, lng tintt hn hoi nghi, say m tt hn bnh tm, t th tt hn hiu bit chng?

Ansermet chuyn t ph phn m nhc sang ph phn tc gi: nuStravinski "khng m cng khng h c nh em m nhc ca mnh lm mt hnh vi biu hin ca chnh mnh, y khng phi l v t nguyn, m v mt hn ch trong bn cht ca ng, bi s thiu t ch trong hot ng xc cm ca ng (nu khng ni l v s ngho nn v mt tm hn ch c th chm dt khi ng ta c mt ci g m yu).

cht tit! L ngi bn trung thnh nht, ng ta bit g, Ansermet,v s ngho nn v tm hn ca Stravinski? L bn tn ty nht, ng ta bit gv kh nng tnh yu ca ng y? V ng ta tm c u vy nim tin chc rng con tim l cao hn v mt o c so vi tr c? Chng phi ngi ta phm phi nhng iu tin c vi s tham gia ca con tim cng nh khngc n y sao? Chng phi bn ngi cung tn, tay vy y mu, u c thkhoe rng chng c mt "hot ng xc cm" ln sao? n mt ngy no ngi ta c thi c ci th ta n x d gio tnh cm ngu xun ny, ci th khng b ca con tim ny khng?

Ci g l nng cn, ci g l su sc?

Cc chin s ca con tim tn cng Stravinski, hoc l, cu ly mnhc ca ng, c tch n ra khi cc khi nim "sai lm" ca tc gi. Thin "cu ly" m nhc khi cc nh son nhc c kh nng khng c con tim, rt thng c ginh cho cc nhc s thuc hip th nht, k c Bach: "Nhngk k nghip trong th k XX s hi trc s pht trin ca ngn ng m nhc(y l nhm vo Stravinski, ngi t chi i theo trng phi nhc mi hai m, M.K.) v tng cu vn s cn ci ca mnh bng ci h gi l "tr v vi Bach" nhm ln su sc v m nhc ca ng ny; h dm c gan trnh by nn m nhc ca ng nh l mt m nhc "khch quan" tuyt i, khng c ngha g khc ngoi tnh nhc thun ty [...] ch nhng li biu din my mc, mt thi k ch ngha thun ty hn h no , mi khin ngi ta ngh rng m nhc nhc kh ca Bach l khng mang tnh ch quan v din cm." Ti nhn mnh cc t chng t tnh cht hng say trong bi vit ny ca Antoine Gola nm 1963.

Tnh c, ti c thy mt bi bnh lun nh ca mt nh m nhc hc khc; bi ni v mt ngi ng thi ln ca Rabelais, l Clment Janequin,v cc bn nhc gi l "m t" ca ng, chng hn Ting chim ht hay Nhngli ba hoa ca cc b: nh "cu vn" cng ging nh vy (ti nhn mnh

cc t - cha kha): "Cc bn nhc y, tuy vy, vn kh nng cn. Th m,Janequin l mt ngh s ton vn hn nhiu, bi ngoi nhng thin t nh khng th chi ci, ta cn thy ng mt cht th m du, mt nhit tm mnh m trong s biu th cc tnh cm... y l mt nh th tinh t, nhy cm vi nhng v p ca thin nhin; ng cn l mt ngi ngi ca ph n khng ai snh bng, ng tm c nhng ging u ym, thn phc, knh trng ni v ngi ph n..."

Hy nh k t vng: cc cc ca ci thin v ci c c ch bng tnht nng cn v tnh t i nghch n ngha ca n: su sc. Nhng cc bn nhc "m t" ca Janequin c ng l nng cn khng? Trong mt vi bn nhc y, Janequin ghi li nhng m thanh phi - nhc (ting chim ht, ting ph n tr chuyn, ting ni huyn thuyn ngoi ng, cc ting n trong mt cuc sn hay mt trn nh v.v) bng cc phng tin m nhc (bng ging ht hp xng); s "m t" c x l theo li phc iu. Kt hp mt li sao chp "t nhin ch ngha" (mang li cho Janequin nhng m vang mi tuyt diu) vi mt phc iu bc hc, tc l s kt hp gia hai cc gn nh xung khc, tht m hn: y l mt ngh thut tinh t, giu tnh tr chi,vui ti v y hi hc.

Th m: din t tnh cm li t cc t "tinh t", "tr chi", "vui ti", "hi hc" i nghch vi su sc. Nhng ci g l nng cn v ci g l su sc? i vi ngi ph phn Janequin, cc "thin t nh", s "m t" l nng cn; cn su sc l "nhit tm mnh m trong s biu th cc tnh cm", nhng "ging iu u ym, thn phc, knh trng" i vi ngi ph n. Tcl ci g ng n tnh cm th su sc. Nhng ngi ta c th nh ngha susc theo cch khc: su sc l ci g chm n bn cht. Vn Janequin chm n trong nhng bn nhc ny l vn c tnh bn th c bn ca m nhc: vn mi quan h gia ting n v m thanh mang tnh nhc.

m nhc v ting n

Khi con ngi sng to ra mt m thanh mang tnh nhc (bng cch hthay chi mt loi n) anh ta chia th gii m nhc ra lm hai phn hon ton tch bit: phn cc m thanh nhn to v phn cc m thanh t nhin. Trong m nhc ca mnh, Janequin th cho hai phn y tip xc vi nhau. Nh vy, th k XVI, ng hnh dung trc iu m th k XX, chng hn, Janacek (cc nghin cu ca ng v hnh ngn ni), Bartok, hay, mt

cch cc k h thng, Messiaen (cc bn nhc da theo ting chim ht cang) s lm.

Ngh thut ca Janequin nhc ta nh rng c mt th gii m hc nm ngoi tm hn con ngi v khng ch gm cc ting n ca t nhin m c nhng ging con ngi ni, la ht, ht, n to nn cht tht m vang cho cuc sng hng ngy cng nh cuc sng trong cc l hi. N nhc nh rng nh son nhc c tt c kh nng em li cho ci th gii "khch quan" y mt hnh thc nhc ln.

Mt trong nhng bn nhc c o nht ca Janequin: bn By mi nghn (1909): mt hp xng cho ging nam k v s phn nhng ngi thm Silsie. Phn hai ca tc phm ny (phi c mt trong mi hp tuyn m nhc hin i) l mt cuc bng n nhng ting tht ca qun chng, nhng ting tht chng cht vo nhau trong mt s no ng m hn: mt bn nhc (du mang tnh xc cm kch tnh khc thng) vn ging mt cch k l cc khc madigan, thi Janequin, ph thnh nhc nhng ting tht ca Paris, ca Lun n.

Ti ngh n bn Hn l ca Stravinski (sng tc gia nm 1914 v1923): mt bc chn dung (t c Ansermet dng vi ngha xu ny k thcli rt thch hp) cc l ci lng; ta nghe thy nhng bi ht, nhng ting ng, nhng din t, nhng ting ht, nhng ting gi, nhng c thoi, nhng chuyn a (nhn nho cc ging ni c Janacek bo trc) trong mt dn nhc phi (bn piano v b g) bo lit m hn (bo trc Bartok).

Ti cng ngh n t khc cho n piano ngoi tri (1926) ca Bartok; phn th t: cc ting n ca thin nhin (nhng ting ku, ti nghe nh ting ch cnh mt ci ao) gi cho Bartok nhng m-tp giai iu mang mt v l thng him thy; ri, vi mt vang nh m thanh ca loi vt, mt ting ht dn gian ha ln vo, tuy l ting ngi nhng li nm trn cng mt bnh din vi ting ch; khng phi l mt bn dn ca[ 2], mt biht lng mn c th bc l "hot ng cm xc" ca tm hn nh son nhc;m l mt giai iu n t bn ngoi nh mt ting n gia bao nhiu tingn.

V ti ngh n khc adagio trong bn Concerto th ba vit cho pianov dn nhc ca Bartok (tc phm thuc giai on cui cng, bun b Mca ng). y ch siu ch quan m mt ni u su khn t xen k vi

ch khc siu khch quan (v chng n li gi nh n phn th t ca tkhc gia tri): c nh ch c th an i ni su thm ca mt tm hn bngs v cm ca thin nhin.

Ti ni r: "an i bng s v cm ca thin nhin". Bi s v cm cth an i. Th gii ca s v cm, l th gii bn ngoi cuc sng ca con ngi; l vnh hng; " l bin i cng mt tri". Ti nh nhng nmu bun ti sng Bohme thi bt u cuc chim ng ca Nga. By giti m ra yu Varsev Xnakis[ 3]: nhng hnh nh ca cc th gii m vang khch quan m khng tn ti ni vi ti v sinh linh thot ra c khi ci ch quan ca con ngi, gy g v knh cng; chng ni vi tiv v p phi nhn m m ca th gii trc v sau khi con ngi i qua.

Giai iu

Ti lng nghe mt bi ht phc iu cho hai ging ca trng c bParis, th k XII: bn di, trong nhng gi tr c tng thm, ng vai tr cantus firmus[ 4], l mt bi ht grgorien c (bi ht thuc v mt qu khc xa v hn khng phi chu u); bn trn, trong nhng gi tr ngn hn, pht trin giai iu m phc iu. Hai giai iu cun vo nhau , mi ci thuc v mt thi i khc nhau (xa nhau nhiu th k) to nn mt ci g tuyt vi: va hin thc va ng ngn, m nhc chu u ra i vi t cch ngh thut nh vy y: mt giai iu c sng to ra i theo lm i m cho mt giai iu khc, rt xa c, c ngun gc gn nh khng bit c; n ng y nh vy nh l mt ci g th yu, ph thuc, n ng y phc v; tuy nhin, du "th yu", trong n li tp trung tt c sng ch, ttc lao ng ca ngi nhc s trung c, giai iu m c ly li ng nhvy t mt danh mc c.

Bn nhc phc iu c y khin ti say m: giai iu di, khng dt v khng nh c c t i thu no; n khng phi l kt qu ca mt cm hng bt cht, n khng ny ra nh biu hin tc th ca mt trng thi tm hn; n mang tnh cht ca mt ch bin, mt lao ng "th cng" trang tr, mt lao ng c tin hnh khng phi cho ngi ngh s phi by tm hn mnh ra (by ra ci "hot ng cm xc" ca mnh, ni theo cch Ansermet) m l anh ta t im, rt khim nhng, mt nghi l.

Ti thy hnh nh ngh thut giai iu, cho n Bach, s tip tc gitnh cht y, m cc nh phc iu u tin in du ln n. Ti lng nghe

khc adagio trong bn concerto cung mi trng vit cho violon ca Bach: nhmt th cantus firmus, dn nhc (cc n violoncelle) chi mt ch rt n gin, d nh v lp li nhiu ln, trong khi giai iu ca violon (v chnh tp trung s thch thc giai iu ca nh son nhc) bay ln bn trn, di hn rt nhiu, bin i hn, phong ph hn phn cantus firmus ca dn nhc(m tuy vy n li l ph thuc), p , m hoc nhng khng nm bt c, khng nh c t i thu no, v i vi chng ta, nhng a con ca hip th hai, c xa mt cch tuyt vi.

n bui u ca ch ngha c in, tnh th thay i. Sng tc mt i tnh cht phc iu ca n; trong m vang ca cc ha m b, tnh t tr ca cc ging ring bit khc nhau mt i, v trong ci mi to ln ca hip hai, dn nhc giao hng v th cht m vang ca n cng tr nn quan trng, tnhth t tr y cng bin mt i; giai iu vn l "th yu", "ph thuc", tr thnh tng ch o ca bn nhc v chi phi cu trc m nhc cng bin i ton b.

Khi , tnh cht ca giai iu cng thay i: n khng cn l ci tuyndi i qua sut bn nhc; n c th rt gn li trong mt cng thc vi nhp, cng thc rt din cm, sc tch, cho nn d nh, c th nm bt c (hay gy ra c) mt xc cm tc th (nh vy mt nhim v k hiu hc ln, hn lc no ht, c t ra cho m nhc: thu bt v "xc nh" mt cch m nhc tt c cc cm xc v cc bin thi ca chng). Chnh v vy m cng chng gi cc nh son nhc ca hip hai l nhng "nh giai iu ln", mt Mozart, mt Chopin, nhng rt t khi l Bach hay Vivaldi, v Josquin des Prs hay Palestrino th cng t hn na: tng ngy hm nay v th no l giai iu (th no l giai iu p) c hnh thnh theo nn m hc sinh ra cng vi ch ngha c in.

Tuy nhin, khng phi Bach ngho tnh giai iu hn Mozart; ch ciu giai iu ca ng khc. Ngh thut fuga: ch ni ting l ci ht nhnt (nh Schnberg ni) tt c c to nn; nhng khng phi l kho bu giai iu ca Ngh thut fuga; n nm trong tt c cc giai iu ct ln t ch ny, v chng lm i m cho n. Ti rt thch li phi cho dn nhcv din tu ca Hermann Scherchen; chng hn, khc Fuga n gin th t:ng cho chi hai ln chm hn bnh thng (Bach khng ghi thi gian); trongs chm ri , tt c v p giai iu khng ng tc khc l ra. Li ti giaiiu ha ca Bach chng dnh dng g n mt s lng mn ha (khng c li

linh ng[ 5], khng c nhng ha m c thm vo, Schercher); ci tinghe thy, l giai iu ch thc ca hip th nht, khng th nm bt c, khng nh c, khng th rt gn li trong mt cng thc ngn, mt giai iu (mt m ri giai iu) m hoc ti bi s thanh thn kh t ca n. Khng th nghe n m khng xc ng mnh m. Nhng l mt xc ng khc v bn cht vi ni xc ng do mt bn d khc ca Chopin gi ln.

C nh l, ng sau ngh thut giai iu, c n giu hai s c u c kh nng, ci ny i lp vi ci kia: c nh mt bn fuga ca Bach, bng cch cho ta chim ngng mt v p phi ch quan ca sinh linh, mun lm cho ta qun mt i nhng trng thi tm hn ca ta, nhng am m v nhng bun phin ca ta, qun i chnh