3Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011

NHÖÕNG NGHI VAÁN LÒCH SÖÛ VEÀ TRIEÀU ÑAÏI QUANG TRUNG Nguyeãn Duy Chính*

Ñaàu theá kyû thöù XX, ngaønh söû hoïc Vieät Nam coù moät böôùc ngoaët lôùn. Laàn ñaàu tieân, moät boä quoác söû vôùi teân laø Vieät Nam söû löôïc (VNSL) cuûa nhaø giaùo Traàn Troïng Kim, ñöôïc bieân soaïn töông ñoái khoa hoïc, tuy ngaén goïn nhöng ñeán nay nhieàu nhaø nghieân cöùu vaãn ñaùnh giaù laø moät boä saùch coù giaù trò “qua thöû thaùch cuûa thôøi gian vaø söï meán moä cuûa ñoäc giaû”.(1) Ngoaøi noäi dung tuy giaûn löôïc nhöng khaù ñaày ñuû, Leä Thaàn Traàn Troïng Kim laïi coù theâm nhöõng phaàn nghò luaän khuùc chieát, ñöa ra ñöôïc nhöõng laäp tröôøng minh baïch ñi ngöôïc haún vôùi chuû tröông cuûa trieàu ñình nhaø Nguyeãn luùc baáy giôø, coù theå noùi laø moät cuoäc caùch maïng trong tö töôûng hoïc thuaät.

Môû ñaàu chöông XI vieát veà “Nhaø Nguyeãn Taây-Sôn”, taùc giaû ñaõ daønh ra hai trang phaân tích veà leõ “chính thoáng” vaø “nguïy trieàu” ñeå baùc boû quan nieäm trong hôn 100 naêm qua luùc naøo cuõng coi Taây Sôn laø moät boïn giaëc, chæ vì caùi toäi ñaõ choáng laïi chuùa Nguyeãn. Ñoaïn môû ñaàu ñoù vaãn ñöôïc coi nhö lôøi bieän hoä ñanh theùp maø haàu heát nhöõng ngöôøi ñoïc söû ñeàu chaáp nhaän.

Theá nhöng toång keát laïi trong gaàn 40 trang vieát veà trieàu ñaïi Taây Sôn khoâng phaûi khoâng coù nhöõng khuyeát ñieåm. Taùc giaû VNSL ñaõ söû duïng laãn loän chính söû vaø daõ söû, keå caû tieåu thuyeát vôùi nhieàu chi tieát khoâng ñöôïc kieåm chöùng taïo thaønh moät neáp suy nghó raát khoù goät röûa cho ngöôøi ñi sau. Theo chaân Leä Thaàn Traàn Troïng Kim, nhöõng taùc giaû nghieân cöùu veà thôøi ñaïi Taây Sôn cho tôùi nay vaãn khoâng taùch rôøi vaên baûn ngoaïi söû ra khoûi taøi lieäu nghieân cöùu.

Vôùi kinh nghieäm töï thaân veà nhöõng nguïy taïo vaø boùp meùo lòch söû raát tinh vi ñaõ chöùng kieán trong vaøi chuïc naêm qua, nhieàu chi tieát trong taøi lieäu cuûa trieàu Nguyeãn vieát veà ñoái phöông caàn ñaët vaøo khu vöïc “toàn nghi” phaûi ñoái chieáu kyõ löôõng tröôùc khi söû duïng. Ñoù laø nguyeân nhaân chuû yeáu cuûa nhöõng suy nghó trong baøi naøy.

Teân vua Quang Trung laø gì?Theo söû, teân oâng laø Nguyeãn Hueä hay Nguyeãn Vaên Hueä [Ñaïi Nam

chính bieân lieät truyeän (LT) XXX, tr. 17a], khi xin phong vöông thì ñoåi teân laø Nguyeãn Quang Bình [LT XXX, tr. 37b]. Ñeán gaàn ñaây, nhieàu ngöôøi laïi cho raèng oâng coøn coù nhöõng teân tuïc khaùc nhö Hoà Thôm, chuù Ba Thôm... Nhöõng chi tieát ñoù khoâng coù chöùng côù gì chaéc chaén.

Ngöôøi Vieät Nam thöôøng khoâng chæ coù moät teân nhaát ñònh maø coù teân goïi haøng ngaøy noâm na vaø teân chöõ ñeå ghi treân giaáy tôø. Nhieàu ngöôøi vì lyù do thi cöû hay chính trò cuõng ñoåi teân, ñoåi hoï khieán ngöôøi khoâng quen chaúng coøn bieát ñaâu laø teân thaät, ñaâu laø bí danh. Vieäc Nguyeãn Hueä ñoåi teân thaønh

* California, Hoa Kyø.

VAÊN HOÙA - LÒCH SÖÛ

4 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011

Nguyeãn Quang Bình khi giao thieäp vôùi nhaø Thanh ñöôïc sao cheùp theo söû trieàu Nguyeãn moät caùch maùy moùc. Coù ngöôøi coøn cho raèng ñaây chæ laø teân giaû theo thoâng leä cuûa caùc ñôøi vua tröôùc khi lieân laïc vôùi Trung Hoa.

Thöïc ra teân Nguyeãn Quang Bình hay Nguyeãn Vaên Bình ñaõ xuaát hieän ôû nhöõng taøi lieäu coù cô sôû tröôùc khi Nguyeãn Hueä xin phong vöông:

1. Theo Phuû bieân taïp luïc (PBTL) do Leâ Quyù Ñoân (1726-1784) soaïn naêm Caûnh Höng 37 (1776) thì “Vieäp Quaän-coâng coøn cho em Nguyeãn-vaên-Nhaïc laø Nguyeãn-vaên-Bình (veà sau laø vua Quang-trung) laøm chöùc Töôùng-quaân Tieàn-phong”(2) (naêm AÁt Vò 1775) [Nguyeân vaên: 曄公復許...授其弟文平(後爲光中)爲先鋒將軍)] (PBTL quyeån I, tr. 49).(3)

2. Theo moät tôø bieåu cuûa Nguyeãn Hueä gôûi leân vua Caøn Long giöõa naêm Maäu Thaân [1788] khi oâng sai quan traán thuû Vaên Uyeân (文淵) laø Hoaøng Ñình Caàu (黃廷球) vaø Nguyeãn Ñình Lieãn (阮廷璉) ñem leã vaät ñi tieán coáng cuõng ñaõ kyù teân laø Nguyeãn Quang Bình (阮光平).(4)

Hai taøi lieäu naøy ñeàu ñöôïc vieát tröôùc khi Nguyeãn Hueä leân ngoâi hoaøng ñeá, do ñoù chaéc chaén khoâng phaûi ñeå ñeán khi xin caàu phong oâng môùi ñoåi teân thaønh Nguyeãn Quang Bình.

Moät chöùng côù khaùc cuõng caàn xem xeùt. Khi Nguyeãn Hueä ra Baéc, oâng ñöôïc vua Thaùi Ñöùc phong laø Bình Vöông. Tröôùc ñaây caùc taøi lieäu goïi oâng laø Baéc Bình Vöông nhöng trong caùc thö töø gôûi Nguyeãn Thieáp thì oâng töï xöng laø Ñaïi nguyeân soaùi Toång quoác chính Bình Vöông [Ñaïi nguyeân soaùi kieâm nhieäm Quoác chính Bình Vöông]. Chöõ Baéc trong töôùc hieäu naøy chaéc laø do ngöôøi ngoaøi theâm vaøo chöù khoâng phaûi nguyeân thuûy trong töôùc vò. Cuõng vì theá maø Giaùo sö Hoaøng Xuaân Haõn cuõng ñaõ nhaàm, töôûng oâng ñöôïc phong laøm Chính Bình Vöông [thöïc ra chöõ chính laø nhieäm vuï Toång quoác chính - lo heát moïi vieäc haønh chaùnh]. Caùc chuùa Trònh, chuùa Nguyeãn cuõng duøng töôùc vöông moät chöõ laø vöông vò cao quyù nhaát. Moät thoâng leä ñôøi Leâ vaø caû ñôøi Nguyeãn sau naøy laø caùc töôùc hieäu thöôøng duøng teân cuûa chính ngöôøi ñoù chaúng haïn nhö Minh Vuõ haàu Vuõ Ñình Minh, Hieäp Ñöùc haàu Nguyeãn Phuùc Hieäp, Kyû Thieän haàu Traàn Vaên Kyû...(5) Vieäc Nguyeãn Quang Bình ñöôïc phong laø Bình Vöông coù theå cuõng theo taäp tuïc ñoù.

Vaäy teân Hueä do ñaâu maø coù?Theo chuùng toâi, Hueä laø teân thoâng tuïc goïi haøng ngaøy, thuoäc loaïi tieåu

danh hay nhuõ danh [teân goïi luùc coøn beù] coù theå thaân maät nhöng khoâng ñöôïc duøng vôùi yù nghóa kính troïng.(6) Söû nhaø Nguyeãn khi cheùp veà vua Quang Trung coù chuû taâm haï thaáp, töø caùch goïi xaùch meù ñeán choã xuyeân taïc(7) neân thöôøng goïi troång laø “Hueä”. Ngöôïc laïi, nhaø Taây Sôn khi goïi chuùa Nguyeãn khoâng duøng Nguyeãn Phuùc AÙnh maø laø “Chuûng” cuõng vôùi muïc ñích töông töï. Trong caùc vaên thö cuûa nhaø Thanh khi coøn ñoái ñaàu vôùi trieàu ñình An Nam cuõng goïi laø Nguyeãn Hueä nhöng trong nhöõng vaên thö chính thöùc gôûi sang nhaø Thanh, duø cho caáp ñòa phöông hay trieàu ñình thì oâng ñeàu xöng teân mình laø Nguyeãn Quang Bình.

5Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011

Moät trong nhöõng caùch ñeå kieåm chöùng laø xem nhöõng chöõ kî huùy. Theo Ngoâ Ñöùc Thoï, saùch vôû taøi lieäu ñôøi Taây Sôn thöôøng thaáy kieâng caùc chöõ Bình, chöõ Phuùc nhöng khoâng kieâng chöõ Hueä neân taùc giaû suy ñoaùn raèng “döôùi trieàu Taây Sôn, trong phaïm vi vaên thö giaáy tôø daâng vua ngöï laõm vaãn coù quy ñònh kieâng huùy, ít nhaát laø ñoái vôùi moät soá tröôøng hôïp nhö chöõ Bình ñaõ thaáy trong saéc phong ôû ñeàn Hai Baø Tröng”.(8) Ngoâ tieân sinh cuõng phaân tích roõ raøng veà ba chöõ Hueä, Bình vaø Phuùc vaø cho raèng vieäc kieâng chöõ Phuùc laø vì khi ra Thaêng Long oâng ñaõ duøng con daáu “Phuïng thieân phaït baïo Nguyeãn Phuùc” (Vaâng meänh trôøi tröøng phaït baïo chuùa [hoï] Nguyeãn Phuùc) nhaèm “theå hieän yù caêm gheùt” maø chöõ goïi laø “oá yù tò huùy”.(9) Lyù giaûi naøy cuõng khieán cho chuùng ta khoâng daùm tin raèng teân cha cuûa anh em Nguyeãn Nhaïc laø Phuùc nhö ghi trong Lieät truyeän.

Vua Quang Trung coù maáy anh em?Theo LT, quyeån XXX [tr. 1a, b] phaàn Nguyeãn Vaên Nhaïc coù cheùp:Nguyeãn Vaên Nhaïc laø ngöôøi huyeän Phuø Ly [nay laø Phuø Caùt], tænh Quy

Nhôn [nay laø Bình Ñònh]. Toå tieân voán laø ngöôøi ôû Höng Nguyeân, Ngheä An. Ñôøi Leâ Thònh Ñöùc,(10) oâng toå boán ñôøi bò quan quaân baét ñöa vaøo Quy Ninh [nay laø Hoaøi Nhôn], aáp Nhaát [Taây Sôn coù hai aáp Nhaát vaø Nhò, nay laø An Kheâ, Cöûu An hai phuû].

Cha y laø Phuùc, doïn sang ôû aáp Kieân Thaønh [nay laø thoân Phuù Laïc, huyeän Tuy Vieãn], sinh ñöôïc ba con trai, con tröôûng laø Nhaïc, con thöù laø Löõ, döôùi nöõa laø Hueä laøm ngheà buoân traàu thöôøng mua baùn vôùi ngöôøi moïi...

Nhöõng chi tieát veà thaân theá, danh tính vaø thöù töï anh em Taây Sôn cheùp trong söû trieàu Nguyeãn thöôøng khoâng aên khôùp vôùi nhöõng taøi lieäu khaùc, keå caû cuûa moät soá ngöôøi ngoaïi quoác coù maët ôû nöôùc ta thôøi gian ñoù. Noùi chung, nhöõng chi tieát veà thaân theá cuûa Nhaïc, Hueä, Löõ raát mô hoà, khoù kieåm chöùng.

Trong Khaâm ñònh An Nam kyû löôïc (ANKL) [taäp hôïp vaên thö cuûa nhaø Thanh trong giao thieäp qua laïi vôùi Taây Sôn] quyeån XIX, ôû moät taáu thö cuûa Phuùc Khang An, Toân Só Nghò, Toân Vónh Thanh vaø Haûi Loäc taâu leân vua Caøn Long ngaøy moàng 3 thaùng 5 naêm Kyû Daäu [1789] söù thaàn nöôùc ta laø Nguyeãn Quang Hieån khai veà thaân theá cuûa mình nhö sau:

...Nguyeãn Quang Hieån noùi raèng toâi laø ñích tröôûng ñieät [chaùu lôùn nhaát thuoäc doøng chính], Nguyeãn Hueä nuoâi daïy nhö con. Cha toâi laø Nguyeãn Quang Hoa [阮光華] maát sôùm, chuù thöù hai laø Quang Nhaïc [光岳], hieän ôû Quaûng Nam, chuù thöù ba laø Quang Bình [光平] töùc Nguyeãn Hueä, chuù thöù tö laø Quang Thaùi [光泰] cuõng soáng ôû Quaûng Nam, treân nuùi Taây Sôn.(11)

Xeùt theo vaên baûn, ñaây laø chi tieát ñaàu tay quan troïng nhaát do moät ngöôøi trong gia ñình khai ra maø chuùng ta coù theå kieám ñöôïc, cuõng phuø hôïp vôùi nhöõng chi tieát khaùc trong ngoaïi söû. Taùc giaû Taï Chí Ñaïi Tröôøng trong moät bieân khaûo töông ñoái ñaày ñuû veà gia ñình Nguyeãn Nhaïc cuõng neâu leân nhöõng baát nhaát trong saùch vôû veà thöù baäc vaø nguoàn goác anh em Taây Sôn.(12)

6 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011

Veà thaân theá cuûa mình, trong nhieàu bieåu vaên traàn tình Nguyeãn Hueä khaúng ñònh raèng khoâng coù lieân heä quaân thaàn vôùi nhaø Leâ maø chæ coù raøng buoäc hoân nhaân. Vua Quang Trung cuõng nhaéc ñi nhaéc laïi gia ñình oâng ñaõ “chín ñôøi” vaøo ôû ñaát Taây Sôn vaø ñoâi khi coøn tieát loä mình thuoäc hoaøng toäc Chieâm Thaønh, trong nhaø coøn giöõ ñöôïc quoác aán caùc ñôøi tröôùc ñöôïc phong.(13)

Trong khi söû trieàu Nguyeãn mieâu taû gia ñình Nguyeãn Nhaïc thuoäc haïng baàn daân, voán laø tuø binh bò ñi ñaøy, coøn theo nhöõng vaên baûn cuûa Taây Sôn thì hoï ñaõ vaøo ñònh cö ôû Quy Nhôn khaù laâu [chín ñôøi tính ra cuõng khoaûng 200 naêm] vaø neáu ñuùng thì chöa haún hoï ñaõ hoaøn toaøn thuaàn chuûng Vieät.

Moät ñieåm ñaùng chuù yù khaùc laø Nguyeãn Hueä luoân luoân xöng raèng mình laø keû baïch ñinh [nguyeân baûn boá y maø chuùng ta thöôøng dòch laø aùo vaûi, nghóa laø ngöôøi daân khoâng coù quan töôùc, quaàn aùo khoâng coù phaåm phuïc] nhö ñeå phuû nhaän moïi lieân heä vôùi trieàu ñình An Nam, duø trong nam hay ngoaøi baéc, xaùc ñònh raèng hoï ñöùng ngoaøi moïi tranh chaáp quyeàn löïc cuûa caùc trieàu ñaïi.

Vôùi lôøi khai cuûa Nguyeãn Quang Hieån, chuùng ta thaáy raèng Nguyeãn [Quang] Nhaïc khoâng phaûi laø con tröôûng maø coøn ñöùng sau Nguyeãn Quang Hoa. Nguyeãn Quang Bình laø anh cuûa Nguyeãn Quang Thaùi [töùc Nguyeãn Löõ] chöù khoâng phaûi laø em nhö ghi cheùp trong Lieät truyeän. Cho ñeán naêm 1789, Nguyeãn Quang Thaùi [Löõ] coøn soáng aån cö treân nuùi Taây Sôn ñuùng nhö nhöõng gì ñöôïc ghi nhaän trong saùch vôû nhöng oâng ta cheát naêm naøo thì khoâng roõ.

Vieäc cha oâng coù teân laø Phuùc maø sau naøy nhieàu ngöôøi cho raèng goác hoï Hoà, anh em Nguyeãn Nhaïc ñoåi sang hoï Nguyeãn ñeå thu phuïc nhaân taâm, cuõng khoâng ñaùng tin caäy. Vieäc tò huùy chöõ Phuùc ñôøi Taây Sôn khoâng phaûi vì ñoù laø teân cha cuûa vua maø vì lyù do caêm gheùt.

Vua Quang Trung leân ngoâi luùc naøo?Töø tröôùc ñeán nay, söû nöôùc ta vaãn cho raèng Nguyeãn Hueä leân ngoâi ñeå

cho “chính vò”. Lyù do ñoù haøm yù baûn taâm oâng khoâng (hay chöa) muoán leân ngoâi nhöng ñaønh phaûi mieãn cöôõng vì nhu caàu quaân söï vaø chính trò. Vieäc vua Quang Trung leân ngoâi hoaøng ñeá ñeå danh chính ngoân thuaän ra ñaùnh quaân Thanh ñöôïc chaáp nhaän nhö moät “lyù sôû ñöông nhieân”, khoâng ai dò nghò maëc duø moät soá taùc giaû coù ñaët caâu hoûi veà ngaøy giôø chính xaùc oâng ñaêng quang ôû nuùi Baân.

Thöïc ra, Nguyeãn Hueä khoâng phaûi khoâng muoán leân ngoâi maø oâng ñaõ coù yù töï laäp ngay töø khi ñem quaân ra Baéc Haø laàn thöù hai vaøo thaùng 5 naêm 1788. Cuõng vaøo thôøi gian naøy, oâng gaëp Ngoâ Thì Nhaäm vaø ngöôøi baày toâi môùi laäp töùc khuyeân oâng leân ngoâi hoaøng ñeá ñoàng thôøi chuû trì vieäc ñi “xin chöõ kyù” ñeå suy toân oâng cho hôïp caùch.

Sau ba böùc thö “suy toân” [do Ngoâ Thì Nhaäm soaïn] (chöa keå moät chieáu tröng caàu daân yù do chính Nguyeãn Hueä hoûi daân Baéc Haø) nhöng tình hình chöa thuaän lôïi khieán Nguyeãn Hueä haäm höïc boû veà Phuù Xuaân. ÔÛ ñaây, Bình Vöông ñaõ chuû ñoäng vieäc leân ngoâi, boû qua nhöõng hình thöùc beà ngoaøi maø oâng thaáy raèng khoâng coøn caàn thieát nöõa.

7Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011

Hieän taïi coù ba taøi lieäu vôùi ba nhaät kyø ñaêng quang khaùc nhau: chính söû trieàu Nguyeãn (LT), Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí (HLNTC), vaø chi tieát trong thö cuûa Hoäi Truyeàn giaùo Baéc Haø. Ngoaøi ra coøn moät nhaät kyø coù hôi cheânh leäch moät chuùt vôùi chính söû laø baøi Chieáu leân ngoâi (Töùc Vò chieáu)(14) cheùp trong Haøn caùc anh hoa.

Lieät truyeän, quyeån XXX cheùp:Hueä ñöôïc tin quaùt lôùn: “Sao boïn choù Ngoâ daùm caøn rôõ laøm vaäy?”. Laäp

töùc ra leänh xuaát quaân. Caùc töôùng ñeàu khuyeân neân laáy ngoâi vò cho chính ñeå noái keát loøng ngöôøi. Hueä môùi xaây ñaøn ôû phía nam Bình Sôn, laáy ngaøy 25 thaùng 11 töï laäp laøm hoaøng ñeá, ñoåi nieân hieäu thaønh Quang Trung, ngay hoâm ñoù ñem heát töôùng só thuûy luïc cuøng tieán...(15)

Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí (Ngoâ Gia Vaên Phaùi) thì vieát nhö sau:...Ngaøy 20 thaùng aáy, Sôû lui veà Tam Ñieäp thì ngaøy 24 (thaùng 11), Tuyeát

ñaõ vaøo ñeán thaønh Phuù Xuaân, Baéc Bình Vöông ñöôïc tin baùo, giaän laém, lieàn hoïp caùc töôùng só, ñònh thaân chinh caàm quaân ñi ngay. Nhöng caùc ngöôøi ñeán hoïp ñeàu noùi:

- Chuùa coâng vôùi vua Taây Sôn coù söï hieàm khích, ñoái vôùi ngoâi chí toân, loøng toân phoø cuûa moïi ngöôøi chöa thöïc vöõng beàn, nay nghe quaân Thanh sang ñaùnh caøng deã sinh ra ngôø vöïc, hai loøng. Vaäy xin tröôùc heát haõy chính vò hieäu, ban leänh aân xaù khaép trong ngoaøi, ñeå yeân keû phaûn traéc vaø giöõ laáy loøng ngöôøi, roài sau seõ caát quaân ra ñaùnh deïp coõi Baéc cuõng chöa laø muoän.

Baéc Bình Vöông laáy laøm phaûi, beøn cho ñaép ñaøn ôû treân nuùi Baân (ôû ñòa phaän xaõ An Cöïu, huyeän Höông Traø, Thöøa Thieân-Hueá), teá caùo trôøi ñaát cuøng caùc thaàn soâng, thaàn nuùi; cheá ra aùo coån, muõ mieän, leân ngoâi Hoaøng ñeá, ñoåi naêm thöù 11 nieân hieäu Thaùi Ñöùc cuûa vua Taây Sôn Nguyeãn Nhaïc laøm naêm ñaàu nieân hieäu Quang Trung. Leã xong haï leänh xuaát quaân. Hoâm aáy nhaèm vaøo ngaøy 25 thaùng Chaïp naêm Maäu Thaân (1788).(16)

Theo thö cuûa caùc giaùo só coù maët taïi Vieät Nam coøn löu laïi trong Nhaät kyù veà nhöõng söï kieän ñaùng ghi nhôù, Nha Vaên khoá Quoác gia Paris (Paris, Archives Nationales soá F5; A22) thì:

...Baéc Vöông ñaõ aán ñònh ngaøy 11 thaùng Möôøi [aâm lòch] töùc ngaøy moàng 8 thaùng Möôøi Moät laø ngaøy oâng töï phong mình laøm hoaøng ñeá döôùi danh hieäu “Quang Trung” (coù nghóa laø aùnh saùng trung öông töùc laø theo söï giaûi thích coù leõ ñuùng nhaát, maët trôøi cuûa vuõ truï) ñoàng thôøi oâng ñang baän tính moät keá hoaïch vó ñaïi theo nhö saéc leänh ban boá ngaøy 6 thaùng Möôøi [aâm lòch] hay ngaøy 3 thaùng Möôøi Moät gôûi cho Ñaïi thaàn Ñaïi tö maõ vaø taát caû caùc quan hay só quan Taây Sôn laøm vieäc taïi Baéc Kyø...(17)

Nhöõng taøi lieäu treân, taøi lieäu naøo gaàn vôùi söï thöïc nhaát vaãn coøn laø moät caâu hoûi chöa coù traû lôøi ñích xaùc maëc duø neáu theo vaên baûn thì thö cuûa caùc thöøa sai cuûa Hoäi Truyeàn giaùo laø taøi lieäu cuûa chính thôøi ñoù coøn ñeå laïi trong khi Lieät truyeän vaø Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí chæ ñöôïc bieân soaïn vaø aán haønh vaøi chuïc naêm sau khi söï vieäc xaûy ra.

8 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011

Hieän nay trong Haøn caùc anh hoa coøn cheùp moät baøi “Chieáu leân ngoâi” cuûa vua Quang Trung do Ngoâ Thì Nhaäm soaïn, trong ñoù coù moät caâu nhö sau:

天位惟艱，朕誠慮不克堪，而四海億兆環歸于朕一人。玆乃天意夫豈人事，朕應天順人,不可牢執,遜讓以今年十一月二十二日即天子位，紀年為光中元年。

Thieân vò duy gian, traãm thaønh löï baát khaéc kham, nhi töù haûi öùc trieäu hoaøn quy ö traãm nhaát nhaân. Tö naõi thieân yù, phuø khôûi nhaân söï, traãm öùng thieân thuaän nhaân, baát khaû lao chaáp, toán nhöôïng dó kim nieân thaäp nhaát nguyeät nhò thaäp nhò nhaät töùc thieân töû vò kyû nieân vi Quang Trung nguyeân nieân.

Traãm nghó: nghieäp lôùn raát troïng, ngoâi trôøi khoù khaên, traãm thaät loøng lo khoâng ñöông noåi. Nhöng öùc trieäu ngöôøi trong boán beå troâng caäy vaøo moät mình traãm. Ñoù laø yù trôøi, haù phaûi vieäc ngöôøi? Traãm öùng meänh trôøi, thuaän loøng ngöôøi, khoâng theå coá chaáp nhuùn nhöôøng maõi, laáy ngaøy 22 thaùng 11 naêm nay leân ngoâi thieân töû, ñaët nieân hieäu laø Quang Trung nguyeân nieân.(18)

Phaân tích moät soá chi tieát trong baøi Chieáu leân ngoâi, chuùng ta ngôø raèng baøi naøy ñöôïc soaïn tröôùc khi nghe tin quaân Thanh sang chieám nöôùc ta, neáu khoâng ñoàng thôøi vôùi tôø bieåu “suy toân” laàn thöù ba thì cuõng chæ sau ñoù moät thôøi gian ngaén [maëc duø ngaøy ñaêng quang coù theå ñöôïc ñieàn vaøo sau].

Vaên trong baøi chieáu töùc vò naøy hoaøn toaøn laø vaên chöông thôøi bình, khoâng phaûi thôøi chieán, khoâng nhaéc ñeán xa gaàn gì veà vieäc quaân Thanh xaâm chieám nöôùc ta vaø leân ngoâi ñeå thu phuïc nhaân taâm nhö söû ñaõ cheùp. Chính vì theá, moät soá caâu vaên saùo moøn ñaày giaû taïo, chaúng haïn: “Baûn yù chæ muoán queùt tröø loaïn laïc, cöùu daân trong choán nöôùc löûa, roài traû nöôùc cho hoï Leâ, traû ñaát cho Ñaïi huynh, ung dung aùo gaám haøi theâu, ngaém caûnh yeân vui ôû hai coõi ñaát maø thoâi. Nhöng vieäc ñôøi dôøi ñoåi, roát cuoäc traãm khoâng ñöôïc nhö chí nguyeän.” Hay “Ngöôøi laøm quan haõy giöõ phong ñoä hoøa muïc, ngöôøi laøm daân yeân trong leä tuïc vui hoøa, trò giaùo môû mang höng khôûi ñeán choã raát thuaän, ñeå vaõn hoài thôøi thònh trò cuûa Nguõ ñeá, Tam vöông, khieán cho toâng mieáu xaõ taéc ñöôïc phuùc khoâng cuøng, haù chaúng ñeïp ñeõ sao?”(19) vaãn coøn hieän dieän trong baøi chieáu.

Qua nhöõng söï kieän neâu treân, chuùng ta thaáy raèng vieäc Nguyeãn Hueä leân ngoâi hoaøng ñeá ít nhaát cuõng ñaõ ñöôïc döï tính töø thaùng 8 naêm Maäu Thaân khi oâng phong vöông cho Nguyeãn Quang Toaûn,(20) nghóa laø taùch rieâng ra thaønh moät vöông trieàu môùi khoâng coøn leä thuoäc vaøo vua Thaùi Ñöùc ôû Quy Nhôn. Vieäc phong cho con leân töôùc vöông ñoàng nghóa vôùi vieäc xaùc ñònh ngöôøi cha leân ngoâi hoaøng ñeá neân leã ñaêng quang cuûa vua Quang Trung chæ laø hôïp thöùc hoùa moät söï vieäc ñaõ coâng khai.

Theo nhaät kyù cuûa caùc giaùo só trong Hoäi Truyeàn giaùo Baéc Haø thì Nguyeãn Hueä leân ngoâi laø ngaøy 11 thaùng 10 naêm Maäu Thaân (8/11/1788), tính ra tröôùc caû khi Toân Só Nghò ra khoûi Nam Quan (28/10 naêm Maäu Thaân).(21) Cho neân, khi quaân Thanh vaøo Thaêng Long (cuoái thaùng 11 naêm Maäu Thaân), Nguyeãn Hueä ñaõ laø hoaøng ñeá Quang Trung roài, khoâng coøn phaûi baän bòu gì veà vieäc ñaêng quang hay saép ñaët trieàu chính trong ngoaøi nöõa.

9Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011

Chuùng ta cuõng coù theå tin raèng trong khoaûng töø thaùng 7 ñeán thaùng 10 naêm Maäu Thaân, tin töùc veà vieäc quaân Thanh coù theå sang ñaùnh nöôùc ta ñöôïc loan truyeàn roäng raõi taïi Baéc Haø vaø Nguyeãn Hueä muoán sôùm leân ngoâi ñeå oâng coøn coù thì giôø chuaån bò chieán tranh, ñuùng nhö baûn hòch vaên keâu goïi töôùng só maø caùc nhaø truyeàn giaùo ñaõ dòch sang tieáng Phaùp [ñeà ngaøy 3 thaùng Möôøi aâm lòch, Thaùi Ñöùc 11 (1788)] naêm ngaøy tröôùc haïn kyø leân ngoâi theo tin töùc cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo.(22)

Trong ba nhaät kyø cuûa caùc giaùo só, trong tôø Chieáu leân ngoâi vaø trong HLNTC thì nhaät kyø 25 thaùng Chaïp aâm lòch trong HLNTC phaûi loaïi ra vì xem ra quaù sít sao, khoâng theå thöïc hieän ñöôïc [25 thaùng Chaïp leân ngoâi ôû Phuù Xuaân, 30 thaùng Chaïp ñaõ keùo quaân ra ñeán Ngheä An]. Nhaät kyø trong Chieáu leân ngoâi vaø trong Lieät truyeän khaù gaàn [25 thaùng 11 aâm lòch vaø 22 thaùng 11 aâm lòch], tuy khaùc nhau nhöng cuõng coù cô sôû. Coù theå oâng ñaõ ñaêng quang ngaøy 11 thaùng Möôøi aâm lòch [theo baùo caùo cuûa caùc giaùo só], nhöng khi nghe tin quaân Thanh sang ñaùnh, vua Quang Trung ñaõ toå chöùc moät ñaïi leã ôû nuùi Baân maø saùch vôû goïi laø ñaïi sö (大師) hay thaân chinh ñeå ñích thaân nhaø vua ñem quaân ñi vaøo ngaøy 22 thaùng 11 aâm lòch nhö Lieät truyeän ghi nhaän.

Vôùi nhöõng moác nhaät kyø töông ñoái chính xaùc theo ghi nhaän cuûa nhöõng nhaø truyeàn giaùo thì sau khi leân ngoâi, vua Quang Trung coøn maát moät thôøi gian tuyeån moä binh lính, thu goùp löông thöïc ñeå chuaån bò cho moät ñaïi chieán dòch ñoái phoù vôùi quaân Thanh. Khi ñeán Thanh Hoùa, vua Quang Trung laïi toå chöùc moät ñaïi leã xuaát quaân [hay ñaïi duyeät] cuoái thaùng 12 ñeå cho quaân aên Teát tröôùc maø tin loan truyeàn qua laïi khieán daân chuùng Baéc Haø nhaàm raèng ñaây laø leã ñaêng quang. Ñaïi leã xuaát quaân naøy coøn ñöôïc ghi cheùp trong nhieàu saùch vôû ñieån hình laø Lòch trieàu taïp kyû cuûa Ngoâ Cao Laõng:

...Hueä khoâng nghe, lieàn chænh ñoán binh töôïng, laøm leã ra quaân ôû Thoï Haïc. Hueä ngoài treân ñaàu voi, ra leänh raèng:

“Trong caùc quaân cuûa ta, ai muoán ñaùnh thì phaûi vì ta maø gieát cho heát luõ choù Ngoâ. Neáu khoâng muoán ñaùnh, haõy xem ta chæ trong moät traän gieát haøng maáy vaïn maïng ngöôøi cho coi, khoâng phaûi laø noùi khoaùc ñaâu”.

Noùi xong caùc quaân ñeàu daï ran nhö saám, nuùi röøng rung ñoäng, chieâng troáng vang reàn, haønh quaân tieán gaáp.(23)

Xeùt nhö theá, chuùng ta thaáy raèng trong khoaûng thôøi gian töø thaùng Möôøi ñeán thaùng Chaïp naêm Maäu Thaân, khoâng phaûi chæ coù moät leã ñaêng quang cuûa vua Quang Trung maø coù tôùi ba leã khaùc nhau, leã ñaêng quang thaùng Möôøi ôû trong cung (theo ñuùng thuû tuïc maø beân ngoaøi ghi nhaän), leã thaân chinh thaùng 11 ôû nuùi Baân ñeå cho quaân só bieát raèng oâng seõ ñích thaân caàm quaân ra Baéc (nhö söû trieàu Nguyeãn ghi nhaän), vaø sau cuøng laø leã ñaïi duyeät ôû Thanh Hoùa (nhö daân Baéc Haø ghi nhaän) ñeå khaúng ñònh raèng oâng seõ ñaùnh cho ñòch “chích luaân baát phaûn, phieán giaùp baát hoaøn”. Ñoái vôùi moät nhaø quaân söï taøi ba nhö Nguyeãn Hueä, chuùng ta khoù coù theå tin raèng oâng laøm vieäc tuøy tieän maø luoân luoân döï lieäu ñeå ñoái phoù vôùi nhöõng bieán coá baát thöôøng. OÂng cuõng ñaõ thu xeáp oån thoûa moïi vaán ñeà keå caû vieäc boá trí nhöõng caùnh quaân daøn traûi ñeàu treân khaép vöông quoác ñeå chuyeån töø phoøng ngöï sang taán coâng.

10 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011

Tôø chieáu gôûi La Sôn Phu Töû coù thöïc laø buùt tích cuûa vua Quang Trung? Moät trong nhöõng phuï baûn

ñoäc nhaát voâ nhò keøm theo quyeån La Sôn Phu Töû(24) laø laù thö vieát baèng möïc son maø taùc giaû Hoaøng Xuaân Haõn tin töôûng ñoù chính laø thuû buùt cuûa Nguyeãn Hueä. Haõy ñoïc lôøi töïa cuûa Hoaøng tieân sinh vieát vaøo thaùng Naêm, naêm AÁt Daäu (1945) taïi Haø Noäi: ...Moät buoåi heø noùng nöïc naêm Kyû-maõo 1939, toâi ñaõ loäi suoái treøo non, maø tôùi ngoïn nuùi mang daáu Phu-töû töø luùc sinh thôøi ñeán luùc töû-haäu.Hai ngoâi moä naáp trong laøn coû aùy; maáy gian ñeàn trô treân nuùi khoâng caây. Thaønh Luïc-nieân laùc ñaùc ñaù reâu xanh; khe Boäc-boá voït tung voøi nöôùc traéng. Tröôùc maët, nuùi nhaáp-nhoâ ñoaøn ngöïa chaïy; sau löng ñaù söøng-söïc böùc töôøng ngaên.Ñaáy laø caûnh tieâu sô, laøm cho khaùch qua thaêm phaûi ñoäng loøng traéc-aån.Sau toâi tôùi laøng Nguyeät-ao doø thaêm con chaùu. Hoï haøng nay thònh-vöôïng, nhöng con chaùu thaáy ñieâu taøn. Nhaø thôø moät chaùi nhaø tranh, toäc-tröôûng moät ngöôøi caøy möôùn.

May coù hoï-haøng thaân-thuoäc ñoùn toâi nieàm-nôû, vaø sau khi bieát toâi cuõng laø mieâu-dueä cuûa Phu-töû, môùi cho toâi hay raèng coøn giöõ ñöôïc chieáu-chæ ñôøi xöa. Moät cuï giaø thaép höông, vaùi roài laáy oáng-saéc môû ra. Ruùt maõi, keùo ra moät cuoän giaáy cuõ. Toâi trong loøng hoài-hoäp, tay môû cuoán ra xem. Beøn thaáy daáu son coøn ñoû choùi, chöõ möïc vaãn chöa phai; duy chæ giaáy xöa laâu ngaøy ñaõ thaønh vaøng uùa, vaø bò cuoán chaët quaù neân meùp raùch sôøn.

Bìa 1 vaø bìa 4 quyeån La Sôn Phu Töû

Tôø chieáu Nguyeãn Hueä gôûi Nguyeãn Thieáp

11Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011

Naøo chieáu, naøo thö, naøo tôø truyeàn, naøo ñaïo saéc. Nieân-hieäu Caûnh-höng, Thaùi-ñöùc, Caûnh-thònh, Quang-trung. Loái chöõ ñuû loái chaân, loái thaûo, loái nghieâm-trang cuûa ngöôøi thö-laïi, loái linh-ñoäng cuûa böïc tuùc-nho.

Chôït thaáy moät böùc chöõ son, neùt son taøu ñoû thaãm. Neùt buùt vuïng veà nhöng vaïm-vôõ. Maét toâi khoâng chôùp, loøng toâi baên-khoaên. Haún ñaây laø thuû buùt cuûa moät vua naøo! Nieân-hieäu ñeà Thaùi-ñöùc, nhöng lôøi thö baèng noâm laø cuûa vua Quang-trung! Maø di buùt aáy laïi laø böùc thö maø Quang-trung töï vieát môøi Phu-töû xem ñaát ñoùng ñoâ. Lôøi thö laïi baèng noâm. Ñoù laø moät söû-lieäu quí giaù voâ ngaàn, noù toû raèng Quang-trung cuõng bieát chöõ nhöng khoâng thoâng; raèng Quang-trung duøng chöõ noâm trong coâng vaên; raèng Quang-trung bieát troïng hieàn-taøi; raèng Phu-töû gioûi ñòa-lyù vaø Quang-trung tin ñòa-lyù; raèng Quang-trung muoán ñoùng ñoâ ôû Phuø-thaïch, vaø raèng chính Quang-trung caàm quaân ra gieát Vuõ Vaên-Nhaäm ôû Thaêng-long...

Tôø chieáu ñoù nguyeân vaên nhö sau:Chieáu truyeàn La-sôn Phu-töû Nguyeãn Thieäp(25) khaâm tri. Ngaøy tröôùc uûy

cho Phu-töû veà Ngheä-an töôùng ñòa laøm ñoâ cho kòp kyø naày hoài ngöï. Sao veà tôùi ñoù, chöa thaáy ñaëng vieäc gì. Neân haõy giaù hoài Phuù-xuaân-kinh höu-töùc só-toát.

Vaäy chieáu ban haï Phu-töû taûo nghi döõ Traán-thuû Thaän coïng söï, kinh chi dinh chi, töôùng ñòa taùc ñoâ taïi Phuø-thaïch. Haønh-cung saûo haäu caän sôn. Kyø chính-ñòa, phoûng taïi daân-cö ö gian, hay laø ñaâu caùt-ñòa khaû ñoâ, duy Phu-töû ñaïo-nhaõn giaùm-ñònh.

Taûo taûo boác thaønh! UÛy cho Traán-thuû Thaän taûo laäp cung ñieän. Kyø tam nguyeät noäi hoaøn-thaønh, ñaéc tieän giaù ngöï. Duy Phu-töû vaät dó nhaøn hoát thò.

Khaâm tai! ñaëc chieáu.Thaùi-ñöùc thaäp nhaát nieân, luïc nguyeät, sô nhaát nhaät (1788).(26)

Taùc giaû Hoaøng Xuaân Haõn ghi nhaän raèng böùc thö do chính tay Nguyeãn Hueä vieát “baèng son taøu, khoâng coù daáu ñoùng”.(27) Neáu quaû thöïc ñaây laø thuû buùt cuûa vua Quang Trung thì laø moät taøi lieäu quyù giaù voâ ngaàn, xöùng ñaùng ñeå laøm quoác baûo cho daân toäc Vieät Nam. Tuy nhieân, muoán ñuùng nhö theá, chuùng ta caàn theâm nhöõng chöùng côù khaùc ñeå cuûng coá söï tin töôûng cuûa taùc giaû. Cho ñeán nay, chöa thaáy moät taùc giaû naøo khaùc coù lyù leõ chaët cheõ hôn ñeå uûng hoä quan ñieåm naøy maëc daàu nhieàu saùch vôû ñaõ khoâng coøn coi nhö moät nghi vaán maø vieát thaúng döôùi phuï chuù laø “Thuû buùt cuûa vua Quang Trung”.

Tröôùc heát, Hoaøng tieân sinh khaúng ñònh raèng ñaây laø thö do chính tay Nguyeãn Hueä vieát nhöng chæ caên cöù vaøo moät lyù leõ duy nhaát laø ñöôïc vieát baèng möïc son vaø phoûng chöøng laø neùt buùt cöùng coûi coù veû cuûa moät voõ töôùng:

Böùc chieáu naày vieát baèng nöûa noâm nöûa chöõ [Haùn]. Treân naày laø nguyeân-vaên. Tieáng duøng laø tieáng ñaøng trong, ví-duï: ñaëng laø ñöôïc. Neùt baèng son hoàng ñieàu, nay coøn raát töôi. Tuy neùt buùt cöùng-caùp, chöõng-chaïc, nhöng cuõng roõ laø ngöôøi vieát chöa luyeän. Chöõ caùch nhau khoâng ñeàu-ñaën. Coù chöõ soùt sau theâm vaøo, nhö chöõ chieáu ôû gaàn cuoái. Coù chöõ toâ ñi toâ laïi; coù chöõ vieát laàm,

12 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011

nhö chöõ ñoâ ôû haøng thöù naêm vaø chöõ giaùm ôû haøng thöù baûy. Chöõ teân Nguyeãn Thieáp cuõng vieát laàm.

Laàn naøy laø laàn ñaàu maø cuï nhaän ñöôïc moät tôø chieáu, maø khoâng coù daáu son. AÁy vì khoâng caàn, bôûi leõ chöõ vieát baèng son laø chöõ daønh rieâng cho vua vieát. Chöøng aáy chöùng cuõng ñuû toû raèng chieáu naøy chính tay Chính-bình-vöông vieát. Lôøi tuy noâm nhöng duøng nhöõng caâu toaøn chöõ xen vaøo. Hay laø noùi cho ñuùng, thì ñoù laø vaên chöõ coù xen noâm. Nhö theá toû raèng Nguyeãn Hueä khoâng phaûi hoaøn-toaøn voâ hoïc.(28)

Chieáu theo noäi dung, laù thö naøy vieát ôû Phuù Xuaân, sau khi Nguyeãn Hueä ruùt quaân veà “cho binh só nghæ ngôi”. Vieäc choïn ñaát vaø veõ kieåu kinh ñoâ, oâng cuõng ñöa ra nhöõng neùt chính, ñoù laø cung ñieän xaây taïi Phuø Thaïch, haønh cung ôû sau gaàn nuùi. Cung ñieän chính thì ôû gaàn nôi daân cö hay nôi naøo ñöôïc ñaát, tuøy theo Nguyeãn Thieáp choïn. Vaäy ñaây laø moät vaên kieän quan troïng, khoâng phaûi chæ laø lôøi leõ thaêm hoûi thoâng thöôøng hay vaøi haøng keøm theo quaø caùp ñeå coù theå gôûi moät caùch khinh suaát. Vaû laïi, Nguyeãn Hueä ñang ôû kinh ñoâ, khoâng phaûi taïi moät nôi bieân ñòa hay treân ñöôøng ñi neân phaûi tuøy tieän laøm khi gaáp gaùp.

Ñoái vôùi Nho gia ngaøy xöa, töø giaáy tôø ñeán caùch xöng hoâ bao giôø cuõng laáy leõ “chính danh” tröôùc khi “ñònh phaän”. Theo nhö noäi dung, Bình Vöông ñaõ uûy quyeàn cho Nguyeãn Thieáp ñònh ñoaït ñòa ñieåm, coøn Traán thuû Thaän chæ thöïc hieän vieäc döïng cung ñieän theo yù cuûa La Sôn Phu Töû, nhaát laø Nguyeãn Hueä muoán laøm gaáp trong voøng ba thaùng ñuû bieát oâng ñònh daønh taøi löïc, vaät löïc gaàn nhö voâ giôùi haïn vaøo coâng taùc naøy. Vôùi lôøi leõ roõ raøng nhö theá, traùch nhieäm treân vai Nguyeãn Thieáp raát lôùn vaø minh baïch.

Tính theo thôøi gian, töø thaùng 6 theâm ba thaùng nöõa, coäng thôøi gian qua laïi chuùng ta coù theå öôùc löôïng raèng Nguyeãn Hueä ñònh ra Ngheä An vaøo khoaûng thaùng Möôøi naêm Maäu Thaân [1788] vaø saép xeáp ñeå laøm leã ñaêng quang taïi ñaây nhö tin ñoàn maø giaùo só La Bartette nghe ñöôïc trong moät laù thö gôûi cho Le Breton “...aán ñònh ngaøy 11 thaùng Möôøi (aâm lòch) töùc ngaøy moàng 8 thaùng Möôøi Moät laø ngaøy oâng töï phong mình laøm hoaøng ñeá döôùi danh hieäu “Quang Trung”.(29) Vieäc xaây döïng coù leõ chæ ñình laïi khi quaân Thanh keùo sang nöôùc ta ñöa ñeán nhöõng thay ñoåi ngoaøi döï tính.

Coù leõ Giaùo sö Hoaøng Xuaân Haõn vì möøng quaù neân tin töôûng raèng ñaây chính laø thuû buùt cuûa Nguyeãn Hueä. Thöïc ra, khoâng coù nguyeân taéc naøo quy ñònh raèng chæ nhaø vua môùi ñöôïc duøng möïc son. Trong daân gian, thaày ñoà vieát phoùng, khaûo quan chaám baøi cuõng duøng maøu ñoû ñeå phaân bieät vôùi hoïc troø hay thí sinh duøng möïc thöôøng. Nhöõng tôø chieáu khaùc cuûa Bình Vöông gôûi Nguyeãn Thieáp khoâng duøng chöõ son maø duøng möïc ñen. Thoâng thöôøng chæ coù nhöõng lôøi pheâ cuûa nhaø vua treân caùc tôø bieåu cuûa caùc quan gôûi leân môùi duøng chöõ son ñeå phaân bieät (chaâu pheâ). Nhöõng vaên baûn khaùc tuy treân danh nghóa laø lôøi cuûa nhaø vua nhöng thöôøng do noäi caùc soaïn, vieát baèng möïc ñen treân giaáy vaøng coù ñoùng daáu ngoïc tæ.

Hình thöùc cuûa baûn vaên naøy cuõng coù nhöõng ñieåm ñaùng ngôø vì hoaøn toaøn khoâng theo ñuùng quy luaät cuûa moät tôø saéc. Ngoaøi chi tieát quan troïng nhaát laø

13Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011

thieáu con daáu ñoùng treân haøng chöõ Thaùi-ñöùc thaäp nhaát nieân, luïc nguyeät, sô nhaát nhaät ñeå baûo ñaûm ñaây laø moät coâng vaên cuûa trieàu ñình, khoaûng caùch giöõa noäi dung tôø saéc vaø ngaøy cuõng quaù saùt (thoâng thöôøng phaûi coù moät khoaûng troáng ñeå ngöôøi nhaän coù theå traû lôøi maëc duø laém khi chæ laø hình thöùc). Moät vaøi chöõ ñöôïc daäm laïi hay söûa khieán chuùng ta coù theå ngôø raèng ngöôøi vieát ñoïc khoâng raønh hay vieát khoâng thoâng hoaëc vieát traïi ñi vì moät lyù do khaùc.

Duø caáp baùch, khoù coù theå tin ñöôïc raèng Nguyeãn Hueä phaûi töï tay vieát moät laù thö queân caû ñoùng daáu vì Nguyeät Ao tieân sinh quen thuoäc ñeán möùc nhìn vaøo maët chöõ laø bieát ngay. Hai ngöôøi chöa thaân tình ñeán theá vaø vieäc vieát moät laù thö rieâng ñôn giaûn khoâng ñuùng vôùi quy caùch cuûa trieàu ñình, khoâng coi troïng ngöôøi nhaän, chöa keå coù theå bò giaû maïo hay söûa ñoåi. Chính vì theá, ngoaøi daáu trieän Quaûng vaän chi baûo (廣運之寳) ñeå baûo ñaûm raèng ñaây laø moät vaên thö chính thöùc, nhöõng con soá vaø vò trí quan troïng treân giaáy tôø ngoaøi vieäc vieát baèng chöõ keùp coøn ñoùng theâm daáu kieàm nhoû ñeå khoâng ai coù theå thay ñoåi maø khoâng bò phaùt hieän.

Theo suy nghó cuûa chuùng toâi, ñaây laø moät duï chæ khaån caáp. Tröôùc ñaây Bình Vöông ñaõ yeâu caàu Nguyeãn Thieáp ñi xem ñaát vaø choïn ñòa ñieåm ñeå xaây cung ñieän. Tuy nhieân sau ñoù tình hình chöa yeân, nhaát laø coù vuï xung ñoät vôùi Vuõ Vaên Nhaäm [coù nôi vieát laø Nguyeãn Nhaäm] khieán oâng phaûi ñích thaân ra Baéc ñeå deïp yeân. Khi veà ngang qua Ngheä An, coâng vieäc vaãn chöa ñöôïc xuùc tieán neân khi veà Phuù Xuaân oâng phaûi vieát moät laù thö, vöøa traùch moùc, vöøa hoái thuùc vaø ñònh cho moät kyø haïn raát gaáp ruùt [ba thaùng phaûi xong]. Sau ñaây chuùng toâi xin trích laïi laù thö ñaõ ñöôïc Giaùo sö Hoaøng Xuaân Haõn vieát laïi theo loái chuùng ta hieåu ngaøy hoâm nay:

Chieáu truyeàn cho La-sôn Phu-töû Nguyeãn Thieäp ñöôïc bieát. Ngaøy tröôùc, uûy cho Phu-töû veà Ngheä-an xem ñaát ñoùng ñoâ cho kòp kyø naøy ngöï-giaù ôû Baéc veà truù. Sao ta veà tôùi ñoù thaáy chöa ñöôïc vieäc gì? Neân ta haõy hoài-giaù veà Phuù-xuaân-kinh cho só-toát nghæ-ngôi. Vaäy chieáu ban xuoáng cho Phu-töû neân sôùm cuøng oâng Traán-thuû Thaän tính-toaùn maø laøm vieäc, xem ñaát ñoùng ñoâ taïi Phuø-thaïch. Haønh-cung thì ñeå phía sau khaù gaàn nuùi. Choïn ñaát hoaëc ôû choã coù daân-cö, hoaëc choã naøo ñaát toát coù theå ñoùng ñoâ ñöôïc, laø tuøy Phu-töû laáy con maét tinh maø xeùt ñònh. Sôùm sôùm choïn laáy, giao cho Traán-thuû Thaän choùng döïng cung-ñieän. Heïn trong ba thaùng thì xong, ñeå tieän vieäc giaù-ngöï. Vaäy Phu-töû chôù ñeå chaäm-chaïp khoâng chòu xem.

Kính thay. Ñaëc chieáu...Thaùi-ñöùc naêm thöù 11, thaùng saùu, ngaøy moàng 1.(30)

Chính vì gaáp gaùp nhö theá, Nguyeãn Hueä chaéc cuõng daën ngöôøi ñöa thö baét Nguyeãn Thieáp phaûi traû lôøi ngay treân vaên baûn ñeå ñem veà trình, chöùng minh raèng ngöôøi nhaän ñaõ ñoïc vaø thi haønh ngay, khoâng theå tìm caùch dieân trì theâm nöõa. Chuùng toâi ñoaùn laø theá vì nhöõng laù thö tröôùc, thöôøng thö gôûi vaø thö traû lôøi luoân luoân coù moät khoaûng thôøi gian, coù leõ luùc ñaàu Nguyeãn Hueä coøn ñuû khieâm cung ñeå khoâng toû ra quaù loã maõng. Tuy nhieân, caøng veà sau chuùng ta caøng thaáy oâng thaúng thöøng hôn, chaúng cöù gì vôùi Nguyeãn Thieáp maø

14 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011

caû nhöõng nhaø Nho khaùc ôû Baéc Haø chöùng toû uy quyeàn caøng ngaøy caøng ñöôïc cuûng coá. Trong thôøi gian caáp baùch ñoù, Nguyeãn Thieáp ñaõ sai ngöôøi nhaø, hoïc troø hay con chaùu, cheùp laïi baûn chính ñeå löu giöõ vaø nhöõng loãi “khueå ngoä” [sai laàm vaên töï] laø do ngöôøi cheùp voäi chöù khoâng phaûi nguyeân baûn vieát sai. Coøn teân Nguyeãn Thieáp [阮浹] cheùp ra Nguyeãn Thieäp [阮涉] coù theå vì ngöôøi cheùp laïi kieâng khoâng daùm vieát thaúng teân thaày, teân cha mình.

Cuõng vì theá, Giaùo sö Hoaøng Xuaân Haõn ñaõ khoâng tìm thaáy laù thö traû lôøi maø chæ coù laù thö cuûa Nguyeãn Hueä ñaùp laïi maø nhaân ñoù chuùng ta ñoaùn ñöôïc phaàn naøo noäi dung hoài aâm cuûa Nguyeãn Thieáp. Cuõng neân theâm raèng, laù thö traû lôøi cuûa Nguyeãn Hueä ñeà ngaøy 19 thaùng 6, chæ caùch coù 17 ngaøy vôùi laù thö naøy, tính ra chæ ñuû thôøi gian söù giaû ñi töø Phuù Xuaân ñeán Nguyeät Ao vaø trôû veà Phuù Xuaân trình laïi neân vieäc ñoøi traû lôøi ngay cuõng hôïp lyù.

Noùi toùm laïi, theo chuùng toâi ñaây chæ laø moät baûn sao cheùp laïi chieáu thö cuûa Nguyeãn Hueä. Vì baûn sao naøy vieát baèng möïc son neân ñaõ gaây ra moät söï hieåu laàm vaø cuõng khoâng coù chöùng côù gì ñeå xaùc ñònh ñaây laø buùt tích cuûa Nguyeãn Hueä.

N D CCHUÙ THÍCH(1) Traàn Anh Tuaán, “Nieàm vui vaø noãi buoàn trong moät cuoäc ra maét saùch”, http://www.diendantheky.

net/2010/06/niem-vui-va-noi-buon-trong-mot-cuoc-ra.html(2) Leâ Quyù Ñoân, Phuû bieân taïp luïc (taäp I: quyeån 1, 2 & 3), baûn dòch Leâ Xuaân Giaùo (SaøiGoøn: Phuû

Quoác vuï khanh ñaëc traùch vaên hoùa, 1972), tr. 132.(3) Leâ Quyù Ñoân, Phuû bieân taïp luïc (phaàn chöõ Haùn), tr. XCIX.(4) Cung Trung Ñaùng, hoøm soá 2778, bao 162, soá 38897, baûn sao taáu thö cuûa Toân Só Nghò ñeà

ngaøy moàng 8 thaùng 7 naêm Caøn Long 53 (1788), Trang Caùt Phaùt (莊吉發), Thanh Cao Toâng thaäp toaøn voõ coâng nghieân cöùu (清高宗十全武功研究), tr. 353.

(5) Leâ Nguyeãn Löu, “Vaên khaéc thôøi Taây Sôn ôû Hueá”, trong Phuù Xuaân Thuaän Hoùa thôøi Taây Sôn, [Kyû yeáu Hoäi thaûo khoa hoïc - löu haønh noäi boä] (Hueá: 2001), tr. 177.

(6) Xem theâm Nguyeãn Ngoïc Huy [di caûo 7], Teân hoï ngöôøi Vieät Nam (San Jose: Mekong-Tynan, 1998), tr. 47-9.

(7) Chaúng haïn duøng chöõ coâ 姑 thay vì chöõ 孤 khi töï xöng.(8) Ngoâ Ñöùc Thoï, Nghieân cöùu chöõ huùy Vieät Nam qua caùc trieàu ñaïi (Les caracteøres interdits au

Vietnam aø travers l’histoire) (Haø Noäi: Vaên hoùa, 1997), tr. 111.(9) Ngoâ Ñöùc Thoï, sñd, tr. 108-9.(10) Töùc ñôøi Leâ Thaàn Toâng [1653-1658].(11) Baûn dòch Nguyeãn Duy Chính (chöa xuaát baûn).(12) “Goùp theâm veà phoå-heä Taây-Sôn vaø chaân dung anh em hoï”. Taäp san Söû ñòa [9-10/1968]: Ñaëc

khaûo veà Quang-Trung, tr. 112-133.(13) Ngoâ Cao Laõng, Lòch trieàu taïp kyû [quyeån VI] (Haø Noäi: KHXH, 1995), tr. 586.(14) Ngoâ Thì Nhaäm taùc phaåm (quyeån I). Mai Quoác Lieân chuû bieân (Haø Noäi: Nxb Vaên hoïc, 2001),

tr. 172.(15) 惠得報大罵何物吳狗敢爾猖狂。即下令舉兵。諸將咸勸請先正位號以繫人心。惠乃築壇于屏山之南，

以十一月二十五日自立為帝，改元光中即日大率將士水陸齊進... Hueä ñaéc baùo ñaïi maï: “Haø vaät Ngoâ caåu caûm nhó xöông cuoàng?”. Töùc haï lònh cöû binh. Chö

töôùng haøm khuyeán thænh tieân chính vò hieäu dó heä nhaân taâm. Hueä naõi truùc ñaøn vu Bình Sôn chi

15Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 2 (85) . 2011

nam dó thaäp nhaát nguyeät nhò thaäp nguõ nhaät töï laäp vi ñeá, caûi nguyeân Quang Trung töùc nhaät ñaïi suaát töôùng só thuûy luïc teà tieán...

(16) Ngoâ Gia Vaên Phaùi, Hoaøng Leâ nhaát thoáng chí (baûn dòch Nguyeãn Ñöùc Vaân-Kieàu Thu Hoaïch) (Haø Noäi: Nxb Vaên hoïc, 2002), tr. 371-2.

(17) Ñaëng Phöông Nghi, “Vaøi taøi lieäu môùi laï veà nhöõng cuoäc Baéc-tieán cuûa Nguyeãn Hueä” (Taäp san Söû ñòa 9-10, 1968), tr. 214.

(18) Ngoâ Thì Nhaäm taùc phaåm (2001), sñd, baûn chöõ Haùn trang 513-517, baûn dòch Mai Quoác Lieân, tr. 173.

(19) Ngoâ Thì Nhaäm taùc phaåm (2001), sñd, tr. 172, 173.(20) Ngaøy 18 thaùng Möôøi Moät toâi ñoïc moät laù thö ñeà ngaøy 20 thaùng Chín cuûa Ñöùc oâng La Bartette

gôûi cho oâng Le Breton trong ñoù Ñöùc oâng cho bieát raèng: Tieám vöông Phuù Xuaân hay Baéc Vöông vöøa môùi phong cho con trai oâng laøm Nam Vöông luùc ñoù môùi coù baûy tuoåi, nhöng hoaøng töû ñöôïc coi nhö ñöôïc möôøi hai tuoåi vì theo nhö lôøi ñoàn, caùc quan muoán nònh ngöôøi cha neân taêng cho ngöôøi con nhieàu tuoåi hôn. Ñaëng Phöông Nghi, tlñd, tr. 213-214.

(21) Theo lôøi taâu cuûa Toân Só Nghò (Khaâm ñònh An Nam kyû löôïc, quyeån VI).(22) Ñaëng Phöông Nghi, tlñd, tr. 214-6.(23) Ngoâ Cao Laõng, sñd, tr. 586.(24) Hoaøng Xuaân Haõn, La Sôn Phu Töû (Paris: Minh Taân, 1952).(25) Hueä vieát teân cuï laàm ra Thieäp (lôøi chuù cuûa Hoaøng Xuaân Haõn).(26) Hoaøng Xuaân Haõn, sñd, tr. 118-9.(27) Hoaøng Xuaân Haõn, sñd, tr. 118.(28) Hoaøng Xuaân Haõn, sñd, tr. 119.(29) Ñaëng Phöông Nghi, tlñd, tr. 214.(30) Hoaøng Xuaân Haõn, sñd, tr.120.

TOÙM TAÉTTaùc giaû baøi vieát ñieåm laïi moät soá nghi vaán veà trieàu ñaïi Quang Trung. Ñoù laø caùc nghi vaán veà

teân cuûa vua Quang Trung, veà soá löôïng anh em nhaø Taây Sôn, veà thôøi ñieåm chính xaùc vua Quang Trung leân ngoâi, veà tính chaân xaùc cuûa tôø chieáu do Giaùo sö Hoaøng Xuaân Haõn phaùt hieän ñöôïc xem laø thuû buùt cuûa vua Quang Trung. Theo taùc giaû, nhöõng vaán ñeà naøy caàn ñaët vaøo khu vöïc “toàn nghi”, phaûi ñoái chieáu kyõ löôõng vaø thaän troïng khi tham khaûo vaø trích daãn caùc nguoàn tö lieäu.

ABSTRACTSUSPICIONS ON THE REIGN OF EMPEROR QUANG TRUNG

The author mentions some suspicions on the reign of Emperor Quang Trung, which are the real name of this emperor, the number of Taây Sôn brothers, the exact time of his enthronement, the truthfulness of the royal proclamation, which has been considered as Quang Trung’s autograph, found by Professor Hoaøng Xuaân Haõn. According to the author, those issues need to be reconsidered and cautiously compared while consulting or quoting sources of documents.