Dini Ara~urmalar, Ocak-Haziran 2017, Cilt: 20, Say1: 51, ss. 9- 33 DO!: 10.15745/da.325120

NINIAN SMART' A GORE iSLAM'IN B9YUTLARI

~evket OZCAN'"

Oz

• 9

Ninian Smart, ozellikle yirminci yiizydm son doneminin en onemli din ara§t:Irmaciian arasmda yer ahr. 0 , mevcut din tarumlanrun ve dini analiz et­

mede kullarulan yontemlerin tek yonliili:igtine i§aret ederek, dinin ~ok boyutlu, dinamik ve diyalektik olarak tarumlanmas1ru ve analiz edilmesini onerir. Bu

dogrultuda dini yedi boyutlu bir organizma §eklinde tarumlayarak, diriin yedi boyutlu din modeli baglarrunda incelenmesi ve analiz edilmesi gerektigini

soyler. Onun ikili tarzda isimlendirdigi yedi boyutlu din modeli; pratik-ritiiel ,

tecrtibi-duygusal, hikayesel-mitolojik, doktrinel-felsefi, ahlaki~yasili, sosyal­

organizasyonef ve materyal-sanatsal boyutlardan oiU§Ur. 0, bu model araciiJ­.gJyla dinin ve dinlerin genel ozelli.klerinin bir resmini sunmay1 ama9lar. Din

ara§t:Irmalarmda fenomenolojik anlayJ§J benimseyen ve "deger yargJsJzhk" il­kesini uygulamaya 9al1§an Smart, islam' I btiytik diinya dinleri arasmda kabul

ederek yedi boyutlu din modeli baglammda incelenebilecegini ifade eder. Bu dogrultuda 9e§itli eserlerinde islam'la.ilgili onemli analizler ve gorii§ler orta­

ya koyar. Bu makalede Ninian Smart'm yedi boyutlu din modeli baglarrunda

islam'la ilgili gorii§leri ele almmaktad1r.

Anahtar Kelimeler: Ninian Smart, islam, Din, Boyut, Model.

Abstract

According to Ninian Sm~rt The Dimensions of Islam

Ninian Smart has been among the most important phenomenologists of religion/researc.hers especially in the late period of twenty century. Smart offers

to analize and identify of religion as multidimensional, dynamic and dialectical,

~ Dr., Kmkkale Oniversitesi islami tlirnler Faktiltesi, ozcan.sevket06@gmail.com

10 • NlNlAN SMART' A GORE lSLAfv.I'IN BOYUTLARI

by pointing to the one-sidedness of the methods used to analysis religion and present the definitions of religion. In this regard, he argues that religion must be examinated and analized in the context of seven-dimensional model of religion, defining it as a seven-dimensional organisms. Seven-dimensional model of religion that he named the dual mode consists of drmensions practice-ritual,

experience-emotional, narrative-mythic, doctrinal-philosophical, ethical­legal, social-institutional and material-artistic. Smart who thinks that these dimensions are more or less all religions, points that dimensions, each religion

gives more or less importance by itself, are available and may be available. He aims to provide a picture of the general characteristics of religion and religions through this model. Smart who adopts phenomenological approach and tries

to practice the principle of value-freedom in religious studies, recognizing Islam among the major world religions, expresses that the religion can be examined in the context of seven-dimensional model. In this regard, he

propounds important analyzes and opinions about Islam in his various works. In this article, it has been discussed ideas of Ninian Smart about Islam in the context of seven-dimensional model.

Keywords: Ninian Smart, Islam, Religion, Dimension, Model.

GiRi~

Gec;mi~ten gtinlimi.ize djn ~t:mnalarmda, dini ve dinleri analiz etmek ic;in c;e~itli teori, yontem ve yald~Jmlara b~vurulmu~tur. Bu dogrultuda be­nimsenen yak1~1mlarJ; bir dinin dogrulugu <;:er<;:evesinde hareket eden "teolo­jik yak1~1m", dinlerin fark.hlJklarJru ve benzerlilderini ortaya koymay1 amac;­

layan "kar~tl~urmal1 yak1~1m" ve dindarm dini tecriibesine odaklanarak her ti.irlii on yarg1dan uzak, empatik bir anlamay1 hedefleyen "fenomenolojik yakl~Jm" olarak ozetlemek mi.imktindi.ir. Fenomenolojik yald~Jrr.m <;:agd~ donemdeki en onemli temsilcilerinden Ninian Smart (1927-2001),1 klasik fe­

nomenoloji anlayJ~larm~n statik kald1gm1 belirterek, dinamik ve diyalektik bir fenomenoloji anlay1~1 benimser. Onun diyalektik din fenomenolojisi yedi bo-

Ninian Smart (1927- 2001), isko9 astlh bir din ara$tlrmactsldtr. Kalifomiya (San­ta Barbara) ve Lancaster Universitelerinde akademisyen olarak gorev yapml$ ve 9e$itli tiniversitelerde Dini Ar~IIIllalar boliimlerinin kurulmasma oncUliik etmi$tir. Dinler Tarihi, Din Fenomenolojisi ve Din Felsefesi 9ah$ma alanlandrr. Bkz. Ursula King (2005), "Smart, Ninian", The Encyclopedia of Religion, (ER), Lindsay Jones (Editor in Chief), Second Edition, USA: Macmillan Reference, c. xrr, s. 8442- 8445.

. ~evket OZCAN • 11

yutlu din madeline dayarur. 0, dini yedi boyutlu bir 6rganizma olarak tarumlar ve bi.iti.in dinlerin yedi boyutlu din modeli baglammda incelenebilecegini ileri si.irerek, islam dinini bu kapsamda degerlendirir. Bu noktada Smart'm yedi boyutlu din .modelinin ana hatlarma temas edilecektir.

1. Yedi Boyutlu Din Modell

Dinin tek yonli.i ve Budizm ile Caynizm gibi Tann inancma yer verme­

yen dinleri dJ~layacak ~ekilde tanunlanmasma kar~I ~Ikan Smart, dinin hem i9sel hem de dJ~saJ boyutlarJyla bir bi.iti.in olarak tarurnlanmasi gerektigini di.i­~i.ini.ir. · Ona gore din; "(:e§itli doktrinleri, mitleri, ahlaki ogretileri, ritiielleri

ve sosyal organizasyonlan olan ve ~e§itli dini tecriibelerle canlzlzk bulan altz boyutlu bir organizmadu:" Daha sonra materyal-sanatsal boyutu da ilave ede­rek boyut sayisiru yediye ~Ikarmi~tir (Smart 1992a: 438; 1969a: 31).

Smart'a gore pratik-riti.iel boyut, dinlerin ibadet gibi riti.iellerine ve yoga . gibi pratiklerine; tecri.ibi-duygusal boyut, dindarm tecri.ibelerine ve duygularJ-

'c:J' na; hikayesel-mitolojik boyut, dogruluk testine tabi tutmaksiZJn dinlerin i~aret · ettigi Tann, peygamber, dinin ileri gelenleri ve bi.iti.in insanlarla ilgili olaylara; doktrinel-felsefi boyut, dinlerin temel doktrinlerine ve felsefi altyapdarma; ahlaki-yasal boyut, dinlerin ahlak ogretilerine, emir.ve yasaklanna ve hukuki kurallarma; sosyal-organizasyonel boyut, dinlerin toplumsal yontine ve dini te~kilatlanmalanmi ve materyal-sanatsal boyut, dinlerin somutl~an ve sanatla buti.inle~en ogelerine i~aret eder. Yedi boyutun her birinin, az veya ~ok bi.iti.in dinlerde mevcut oldugunu di.i~tinen Smart, her dinin kendine gore daha faz-1~ veya daha az onem verdigi boyutlarm mevcut olduguna ve olabileceg~ne

i~aret eder. 0, bu model aracihgiyla dinin ve dinlerin gene! ozelliklerinin bir resmini sunmay1 ama~lamaktadu (Ozcan 2016: 144- 216).

· 2. Smart'a Gore islam'm Boyutlan

islam'm, (Hz.) Muharnmed'in gi.i~IU kariyeri ve Kur'an ayetlerin~ da­yandigiru · belirten Smart, bu din in gti~lti bir medeniyet ortaya ~Ikardigiru ve kom~uluk ettigi Hlristiyan!Jkla uzun si.ire mi.icadeleye girdigine i~aret eder (Smart 1998a: 290). Kur'an emirlerinin Arap paganizmini y1kmakla beraber ·· bu emirlerden bazlSlrun Yahudilik ve Hlristiyanhk gibi dini geleneklerin de­Vam.J niteligi ta~Idigiru iddia eder (Smart 1977: 188).

Smart, islarrr'm isminin i~aret ettigi gibi .bir olan rann'ya teslimiyet di~i oldugunu b~l irterek, bu dini Hlristiyanhk, Yahudilik, Budizm, Hinduizm ve Konfti~yiis~i.ili.ik ile beraber bi.iytik dtinya dinleri .arasmda sayar (Smart 1992a: 426; 1969a: 15). islam'm 7. ytizyilda hlzb bir yaydma gosterdigine i~aret ede-

12 • NJNIAN SMART' A GORE iSLAM'JN BOYUTLARI

rek, (Hz.) Muhammed'in Mekke'den Medine'ye hicretiyle dinin siyasi haki­miyetinin ~~Irttci bir h1zla geni~ledigini ve dogdugu Arap yanm adasmdan diger tilkeler~ klsa zamanda yayddigm1 ifade eder. Smart'a gore bu luzh ya­ylii~m temel nedeni, ~e~itli konularda hizh hareket etmeye imkan veren tek bir lidere (Hz. Muhammed) ve tek bir doktimana (Kur'an) sahip olunmasJdir (Smart 1998a: 285- 286: 1994: 177- 178).

Dinleri birer organizmaya benzeterek, tarihi geli~imin dinleri anlama a~t­smdan onemine dikkat ~eken Smart, dini analizlerde "klasik (erken)", "orta donem" ve "modem donem" ayniDJ ~er~evesinde degerlendirmelerde bulunur. islam'1 incelerken bu kategorizasyonu kullanan Smart, (Hz.) Muhammed'in y~adig1 donemden ibn-i Rti~d (1126-1198) ve ibn-i Arabi (1165- 1240) gibi alirnlerin y~adtgi 12. ve 13. yiizylilara kadar olan donemi "klasik (erken) donem", bu donemden ozellikle 1. Dlinya Sav~ma kadar olan donemi "orta donem" ve bu sav~tan sonraki stireci "modem donem" olarak isimlendirir. Aynca o, klasik donemle ~elcillenmeye b~layan "Stinni islam" ve ";;ii islam" ayniDJna dikkat ~eker ve anaJizlerinde bu ayniDJ vurgulamaya ozen ·gosterir. Bu dogrultuda onun islam'm boyutlartyla ilgili one ~tkan gorti~leri stras1yla ~u §ekildedir:

a. islam 'm Ritiiel ve Pratik Boyutu

islam'm ritiiel yoniinlin olduk~a onemli oldugunu ve Miisliimanlarm dini y~amlarmm temelinde ibadetin yer ald1gmi belirten Smru:£, klasik donem baglarrunda, islam esaslart olarak kabul edildigine i§aret ettigi ritiielleri ele al1r. Bu dogrultuda islam esaslarmm ilkinin Mtisliimanlarm tasdik etmeleri gereken, "Allah'tan bajka ilah yok:tur ve (Hz.) Muhammed omm el9isidil:" sozti oldugunu belirtir (Smart 1998a: 290; 1993: 143; 1995: 32). Smart' a gore bu ifadenin en onemli yonti, Hlristiyanhk'taki ruhbanhgm aksine Tann vein­san arasmda herhangi bir arac1ya ihtiya9 olmad1gt dii§iincesine yapt:Jg1 vurgu­dur (Smart 1977: 193).

Smart, islam esaslarmdan ikincisinin namaz olduguna i~aret eder. Miis­ltimanlarm glinde be~ defa Kabe'ye yonelerek, belirli kelime ve bedensel du­ru§larla ger9ekle~tirilen namaz klima gorevi oldugunu belirten Smart'a gore namaz, ~klnla irtibat1 saglayan bir ileti~im §eklidir. Mtisltimanlarm Kabe'ye yonelerek namaz kllmalartrun bazt sembolik anlamlart vardu. Bir Mtisltiman namaza b~lamadan once Allah iie ileti§ime ge~ebilmek i9in uygun bir hale gelmek amac1yla suyla ytkarur (abdest). Daha sonra boynunu egmek (ruku) ve alrum yere koymak (secde) gibi bedensel eylemlerleAllah'm btiytikltigti ve iistiinltigii kar§Jsmdaki acizligi~ kabul etmi~ olur (Smart 1983: 135).

. ~evket OZCAN • 13

Smart'a gore namaz, Mtisliimanlann dini ya§amlanrun oztidtir. <;iinkti giinde be~ defa namaz lolmak Mtisltimanlar i9in en evrensel kuraldlf. islam'da namaz sadece Kur 'an' da emredilmez, aynca onun (Hz.) Muhammed' den dab a oncesine dayanan bir uygul~a olduguna inan1hr. Smart; loblenin once Kudtis iken Yahudi muhalefeti ve diger nedenlerden dolay1 Kabe olarak tayin edil­digini belirterek, namazda en 90k okunan surenin Mtisliimanlarm dini bagh­hklarirun kalbini ifade eden Fatiha suresi oldugunu vurgular (Smart 1969a: 491).

Smart' a gore namaz, Mtisltimarun Allah' 1 giin i~erisinde bilincinde tut­masma irnkan saglar. Mtisltimanlardan gururlu ve dik ba§h olanlarm dahi Allah'm ontinde secde etmeleri gerekir. Namaz lalanlar Mekke'ye dogru yo­nelmekle (Hz.) Muhammed'in ya§am manzaralarmt ve Allah'm mtidahalesi­nin insanhk tarihine dinarnik olarak girdigi yeri stirekli haurlar. Mtisltiman til­kelerde namaz 9agnsmda kullantlan minarenin uzunlugu ve sesin ytiksekligi gibi konularda <;e~itli tartl§malar soz konusudur. Gtintimtizde mtiezzinin saf sesinin yerini.elektronik aletler ~sa da namaza <;agn gtine onemli bir ba§lan­gi~tlr. Usttinde namaz lolman seccade de bir Miisltiman i<;in kutsal bir alaru ifade eder (Smart 1977: 193) .

.Smart, islam esaslarmdan ti<;iinctisti olarak oru<; ibadetini ·ele altr. Oru­cu, Ramazan aymda tan yerinin agarmasmdan gtinbaturuna kadar yemekten, i<;mekten, sigaradan ve cinsel ili~kiden uzak durmak olarak tarumlar (Smart 1998a: 290).

Smart, islam esaslarmdan dordtincilsti olarak zekau ele altr. Zekatm top­lumsal a<;Idan onemli oldugunu ve bu uygulama sayesinde yoksullarm refa­hlrun gozetildigini vurgular (Smart 1998a: 290; 1994: 143). Bir Milsltimarun elde ettigi gelirin lorkta birini ytlda ~ir defa fakirlere vermesinin zorunluluk oldugunu belirten Smart, bu zorunlulugun uzunca zamandan beri terk edildi­gini dti~tinilr. Kur'an'm fakir Miisltimanlara yard!m etmek i9in onlara para

-.,.: vermenin .onemini vurguladtgtru, dolaylSlyla bu uygulamanm.Mtisltiman yar­d!mseverliginin merkezinde yer aldtgmi dii~tintir. Ona gore zekat Mtisliiman­larm merhametinin ve toplum olarak kenetleni§inin simgesidir (Smart 1969a: 491- 492).

Smart, islam esaslanndan be~incisi olarak hacct ele altr. Haccm dtinya dinleri a9tsmd~ ortak ve onemli bir ritilel oldugunu belirterek, onun en a<;Ik ve onemli ornegiilin islam'da yer ald!gmJ dti~tiniir. Mtisltimanlarm hayatlart boyunca en az bir defa Kabe'yi haccetmeleri gerektigine i§aret eder (Smart 1998a: 290; 1994: 143). islam'm erken donemlerinde haccm tehlikeli bir yolculuk oldugunu belirten Smart, 9e~itli uluslardan gelen ve Mekke s1rurlart

14 • NINJAN SMART' A GORE ISLAM'IN BOYUTLARI

i~erisinde beyaz elbise (ihram) giyen hacilarm hac rittielleri boyunca ~it ve

karde~ olarak birlikte hareket ettiklerini dile getir. Hacda ger~ekl~tirilen ritti­

ellerin islam oncesi doneme uzandigma ve dtinyarun blittin bolgelerinden ge­

len Mtisltimanlari ortak bir noktada birle~tirdigine di~kat ~eker (Smart 1969a:

492; 1977: 193).

Smart islam'm orta donemi baglarrunda, ger~ekle~tirilen ibadetlerin is­

lam cografyasmu_1 geni~ligine ragmen evrensellige sahip oldugunu dile ge­

tirir. islam'daki Siimzilik ve $iilik §eklinde ikili yapmm bu donemde giderek

derinle~tigini, ozellikle (Hz.) Htiseyin'in oltimtiniin yas1 gibi islami takvimin

onemli gtinleri bakurundan Stinniler ve ~iiler arasmda bazJ farklJhklarm te­

§ekkiil ettigini belirtir (Smart 1998a: 305). Bu baglamda giyilen klyafetler

ve ~e§itli gosteriler nedeniyle Kerbela tarenlerinin, bir ol~tide Hlristiyanhk- _

ta Paskalya'run geli~i oncesindeki Mardi Gras kutlamalarma ve ozellikle bu

t6renlerde ger~ekle~tirilen tabut gezdirme geleneginin Hinduizm' deki ~.bay­

ramlarda Tann heykelinin gezdirilmesine benzedigini dii§iintir (Smart 1977:

210).

Smart, islam'm modem doneminde ritiiel boyutun onemini korudugunu

ve dindar i~in gtinltik ibadetlerin hala dini y~am irrin merkezi oneme sahip

oldugunu vurgular (Smart 1998a: 507). islam'm rittiel boyutunun, her ne ka­

dar islam i ~erisinde ~e§itli boltinmeler ya§ansa da soz konusu farkl1 kiilttirle~ birle~tirdigini dti§iintir (Smart 1994: 177).

b. islarn'm Tecriibi ve Duygusal Boyutu

Dinleri incelerken, dindarlarm ya§ad1g1 dini tecrtibe ve duygularm ol­

duk~a onemli oldugunu dti~tinen Smart, bl! tecrtibe ve duygularm, dinlerin

ortaya ~Ikmas1ru saglayan onemli olaylar ve din kurucularmm ya§amlari soz konusu oldugunda daha fazla onem ta§Idigiru belirtir. Bu baglamda (Hz.)

Muhammed'in teblig faaliyetine, ya§adigi dfni tecrtibenin sonucunda ba§ladi­

giru soyler (Smart 1992a: 432; 1969a: 23).

(Hz.) Muhammed'·in peygamberliginden once Mekke yaklrundaki bir

magarada derin dti§tincelere dalma alJ§kaniigma i~aret eden Smart, 610 yi­

hna gelindiginde onun Allah'm el~isi olarak serrili~inin ba§langiciru olu§­

turan ve numinou$2 karaktere sahip ilk dini tecrtibeyi ya§adtgmJ ifade eder

2 Dini tecriibeyi, numinous tecriibe ve mistik veya derin dG~Gnme tecriibesi olarak iki temel kategoriye ayrran Smart'a g6re numinous tecrGbe, kutsal, korku verici veya tabiatGstG ile kar~II~ildigmda ortaya s;ikanlhissedilen, Alman filozof ve te­o log Rudolf Otto'nun (1869- 1937) mysterium tremendum at fascinans (Grperti

. ~evket OZCAN • 15

(Smart 1998: 286- 287; 1994: 179). Onun ilk dini tecrtibesi esnasmda btiytik bir varhg1 gordtiglinli, bu varhg1 ilk b~ta Tann zannettigini ancak_ daha son­ra onun btiytik meleklerden Cebrail oldugunu anladJgniJ vurgular. Cebrail'in (Hz.) Muhammed'in okuma yazma bilmedigini bilmesine ragmen ondan bir kitaptan okumastru istedigini ve ona soyledigi, "Rabbin awyla Okul" emrinin islam'daki ilk vahiy olarak kabul edildigini belirtir. Diger zamanlarda pey­gamberin Tann tarafmdan vahyedilen baz1 sozleri kalbinde hissettigini ve bu sozlerin Kur'an'da bir araya getirildigini belirtir. sm·art, peygambere gelen vahiyleri i9eren Kur'an'm, olduk9a gli9lti, glizel, akustik veArap9a bir kollek­siyon oldugunu dti§lintir. Bu durumda, "Mtisliimanlar, okuma-yazma bilmeyen

. birinin boylesi bir §aheseri nasJl meydana getirdigini soyleyebilir?" sorusunun sorulabilecegini belirten Smart, bu durumun peygamberin numinous tecrtibe­sinin Kur'an sozlerinin gizemli ve muhte§em ahengine yansuru§ olmastyla ac;tklanabilecegini dti§linlir (Smart 1969a: 478; 1998a: 288; 1977: 188\

Smart, Kur'an'm olaganlistti sanatsal bir b~ar1 oldugunu, (Hz.) Muhammed'in doneminde kendisi tarafmdan yazdmldtgi ve onun ogreti­leriyle tutarhhk arz ettigi ic;in uzun bir donemde ve farkii ki§ilerce yazllan Yeni Ahit'e gore problemli olmarugJru ifade eder (Smart 1998: 287- 288). Dolaytstyla Kur'an'm sadece Mtisltimanlann iman ettigi bir kitap "olarak de­gerlendirilmesininonun Mtisltimanlarm hayatmdaki gliclinli ve merkeziyetini ortaya koymada yeterli olmawgmt dti§tinlir. Hlristiyanl1kta Tann'nm inkar­nasyonu olarak kabul edilen isa ile Kur'an'm dogasmm benzerlik ta§Icilgtru,

dolaylSlyla Mtisltimanlarm Kur'an'a bakJ§ma bu a91dan yakl~Ilmast gerek­tigini vurgular. ~tinkti o, Kur'an'm kelimeler aracthgtyla somutl~rru§ ilahi

dti§lince, ilahi yasa, y~arru ve varhg1 ~an gizernli bir soz ve ilahi bir varhgm imtihan arac1 oldugunu ifade eder. Ona gore Tann'run ozelliklerinden birisi O'nun konu§mastdu ve Kur'an Tann'run ebedi konll§.masidlr. Kur 'an'm i9in­de ve otesinde yer alan ilahi soz ebedidir. DolayiSiyla ttim bu ozellikler incil 'e klyasla Kur'an'a daha derin bir anlam ve daha ytiksek bir _statU kazanwnr (Smart 1998: 289; 1977: 192). 0 aynca, hem tek bir karakterin ogretilerine dayanmas1 hem de klsa zamanda i9erigiyle otoriter bir gelenek haline gelmesi baklmmdan Kur'an'm yegane oldugun~ di.i§linlir (Smart 1969a: 480).

Kur'an'm e~edi ve vahyedilmi§ bir dogaya sahip olmas1 nedeniyle, ts- . lam inancma bi.iytik bir gli9 verdigini belirten Smart, Kur'an'm b~ka bir dile

veren bUyUleyici bir srr) kavrarmyla ozetledigi insanm din~ . tecrilbesidir. Mistik tecrUbe ise numinous tecrilbeden olduk9a farkhdtr. Ona gore bu tecrUbe, i9sel ya da derin dU~Unceye dalrna yolculugudur (Smart 1998: 14- 15).

16 • NINIAN SMART' A GORE iSLAM'IN BOYUTLARI

terciime edilmesine mesafeli yakla§tr. <;iinkii o, Kur'an'm sadece Arap~a ol­dugunu ve ~lmda bir soz oldugu i9in Arap~a dt§tnda Kur'an olmamast ge­rektigini d.ii§iiniir. Bir §eyi yaztya dokmenin yaptl.an §eyin gene! bir degerlen­dirmesinden ibaret oldugu i~in terctil!lenin bu duruma benzedigini ifade eder. Boylelikle o, dini vazetmek ve a~tklamak amaciyla Arap~a di§tnda ba§ka bir dilde Kur'an'm kullarulabilecegini ancak ger~ek Kur'an'm Arap9a kalmaya devam etmesi gerekti~ini, 9iinkii bir anlamda Tann'nm Arap9a dii§iindiigiinii ileri siirer (Smart 1998: 290; 1994: 181-182).

Smart, (Hz.) Muhammed'in miisltimanlar arasmdaki yaygm inanca gore me§hur bir "gece yolculugu" (mirac) yapugma i§aret eder. Peygamberin bu tecriibesinin dii§sel veya ilham edilmi§ bir durum oldugunu dii§iinen Smart, daha sonraki siire9te ortaya 91kan dindarhkla beraber bu yolcugun (Hz.) Muhammed'in Burak isimli at!a ger9ek anlamda bir yolculukyapugma yone­lik bir anlayi§a donii§tiigtinii belirtir. Ona gore bu anlayi§, (Hz.) Muhammed'in mucizeleri baglarrunda hareket eder_ve onu oldugundan daha farkl1 bir karak­tere donii§tiirme niyeti ta§Ir (Smart 1998a: 288; 1977: 215; 1994: 181). Hatta o, bu gece yolculugunun baz1 ~amanik unsurlar ta§IdJgim ileri siirer (Smart 1969b: 24; 1969a: 488).

islam'da §irkin en kotti giinah olarak kabul edildigini belirten Smart'a gore islam'da numinous tecriibeilin baskm olmasma ragmen Sufi hareketi.n etkisi mistik tecriibenin mevcudiyetini gosterir (Smart 1998a: 291; 1995: 32). Smart, bu hareketin ozellikle biiyiik ba§anlara imza atan islam kiiltiiriiniin a§mhklara ka9mas1ID engellemeye yonelik onemli bir vazife gordiigiinii dii§ii­niir. Sufizm'i asketik bir ya§am §ekli ve mistik derin dii~iinme olarak nitelen­diren Smart, bu harekette, "Tann'yla birle§~ek, Tanr1'yla bir olmak ve Tann olmak" §eklinde ifadelerin ortaya 91kttgma dikkat 9eker. Bu duruma kar§thk islam'da her zaman Tann ve insan arasmda koklii farkltlJk olduguna yonelik gii9lii vurgulann oldugunu dile getirir. Bu ·vurgular nedeniyle baz.t sufilerin kafir olarak nitelendirildigini belirten Smart, bu sufilerin kendi egola.nru Tann i9in ortadan kaldJrmall!J"I nedeniyle bir anlamda Tanr1 olduklar1 §eklindeki bir anlayt§tn ortaya, 91kttgmt ancak bu tiir gorii§lerin Ehl-i Siinnet tarafmdan red­dedilmesinin §a§trtiCI olmadigmi ifade eder (Smart 1998a: 297: 1969a: 509; 1977: 206). '

Sufi hareketin dindar ya§arru yaygmla§ttrmaya 9al1§an 9e§itli gruplar ara­cthgJyla ba§ladJgmi belirten Smart, olu§an sufi gelenek i9erisinde gruplar1 harekete ge9irici manevi ogretmen ve lider olarak §eyh anlayi§tntn ortaya ~ak­ugma dikkat 9eker. Sufi gelenege bagh gruplarm sadece ya§amla,nru basitle§­tirmekle ilgilenmediklerini aym zamanda Hint mistisizmi ve Hiristiyanhktaki

$evket 0ZCAN • 17

derin dti§tinceci yli§ama benzer §ekilde ~e§itli derin dti§tinme fonnlanna sahip olduklanru dile getirir. Bu baglamda Hallac-1 Mansur'a dikkat ~eken Smart, onun islam peygamberi olmasi baglanunda (Hz.) isa'run takip~isi ve hayraru oldugunu ancak "Ben Hakkim" soztiniin .. Ben Tann 'y1m" §eklinde anla§IIarak ki.iftir kabul edilmesi nedeniyle 922'de idam edildigini belirtir. Hallac'a kar§I Ihmh bir yakla§Im sergileyen SJ!lart. onun ogretisinin Tann a§layla ilgili oldu­gunu ve kendi dini tecrtibelerini btittin a~Ikligiyla ortaya koydugunu dti§tintir (Smart 1998a: 297-298: 1969a: 515- 516; 1977: 206- 207).

Sufizm 'in islam' m diinyarun degi§ik cografyalarma yayJimasmda onemli bir rol oynad!g1ru belirten Smart, Sufilerin insanlar tizerindeki prestij ve et­kisini Hindistan'daki yogilere ve Orta Asya'daki §amanlara benzetir (Smart 1998a: 298, 304- 305; 1977: 207).

Smart, islam'm modem doneminde dini tecrtibenin, dinamik bir yap1ya sahip oldugunu ancak Sufi hareketin vurgulad!g1 mistik yonelimi terk ettigini, ~tinkii sufi pratiklerin itibar1ru kaybettigini dti§tintir (Smart 1998a: 507):

c. islam'm Hikayesel ve Mitolojik Boyoto

Smart, isl.am'a gore (Hz.) Muharnmed'in Adem'den ibrahim'e ve Musa'ya ondan tsa'ya kadar devam eden peygamberler zincirinin hem en bti­ytigti hem de bu zi.ncirin sonu oldugunu vurgular. Bu dur.umun ilahi bir-plaru irha ettigini dti§tinen Smart, bir stire9 olarak islam'da ibrahim ve diger pey­gamberlerin, hem Tann'mn insanogluyla ileti§im vasJtalarl hem de onlan egit­me yonteminin bir par~as1 oldugunu dti§tintir. Dolayisiyla islam'm Yahudilik ve Hlristiyanhga yonelik pozitif bir yakla§Im benimsedigini ancak bu dinlerin mensuplannca bunun bir miktar biiytikllik taslama olarak gortildtigtinii ifade eder (Smart 1998a: 290).

(Hz.) Muhammed~in 610'da ilk dini tecrtibesini ya§ayarakAllah'm el9isi gorevini tistlendigini belirten Smart, mesaj1mn toplumu taraf!ndan ho§ kar§l­lanmama nedenlerini §U §ekilde sJralar: Birincisi, islam mesajmm politeizme kar§l olmas1 dolayisiyla Mekke'deki tapmaklar tizerinden ge~imlerini sagla­yanlar tarafmdan bir tehdit unsuru olarak kabul edilmesidir. ikincisi, islam'm ogtitledigi ahlak ogretisinin Mekke'li zengin tticcarlarm para kazanma poli­tikalariyla uyU!p.lu olmamasJdlr. U9tinciisii, islam mesajmm ozellikle evlilik konusu ol~ak iizere toplumun hukuki yapiS_lm degi§tinnesidir (1998a: 286-287).

Smart, (Hz.) Muhammed'in 622'de Medine'ye gO.~ ederek §ehrin liderli­gini ele ge~irdigini ve diplomatik yetenegi ile birle§tirici ~esaj1 sayesinde bu-

18 • NINIAN SMART' A GORE ISLAM' IN BOYUTLARJ

raya bir dtizen getirdigini belirtir. Bir stire sonra Kurey~'e ve Mekkeli insan­lara kar§J mticadeleye ba§lad1gma ve klsa zamanda Mekke'ye girerek burarun da lideri haline geldigine i§aret eder. (Hz.) Muhammed'in Arabistan'a btiytik Ol9tide haldm oldugu ve Suriye ile Irak'1 fethetmeyi planladigJ bir zamanda 632'de vefat ettigini belirtir (Smart 1969a: 483- 484; 1998a: 287- 288).

Smart, (Hz.) Muhammed'in onernli askeri ve politik bir lider, asil ruhlu, kararh ve peygamberi tecrtibelerinin bir sonucu olarak, sahlp oldugu inancm gtivenini hissettigini dti§tini.ir. Onun, Mtisltimanlar i9in takdir ve takip etme­leri gereken Allah'm kendisini son vahiyle gorevlendirdigi ve insanlarm en iyisi, ideal bir §ahsiyet oldugunu belirtir. Ancak onun tannla§tmlmasma yo­nelik l;ilVJrlardan Mtisltimanlarm ozellikle uzak durduklarma dikkat 9eker. Di­ger taraftan onun ytice ahlak.i bir ideal oldugunu ve isa Mesih'e klyasla daha yaklndan takip edildigini ifade eder. Bunun nedeni olarak Kur'an'dan sonra islam'm ikinci kaynag1 olarak kabul edilen Hadis geleneginin mevcudiyetine ·

i§aret eder (Smart 1998a: 288).

(Hz.) Muhammed'in ya§ad1g1 donemi "islam'm erken donerni" olarak ni­telendiren Smart, ozellikle dort halifeyle birlikte "islam'm klasik donerni"nin §ekillenmeye ba§ladJgJru vurgular. (Hz.) Muharnmed'in vefatmdan sonra bir stire halifelik tartl~J?alarmm ya§andJgma dikkat ~eken Smart, ilk once (Hz.) Ebubekir'in halife olmas1run kararla§tmldtgiru ve onun iki yilhk halifeligini (Hz.) bmer'in halifeliginin takip ettigini ifade eder. Onun zamarunda islam cografyasmm geni~ledigini ve Araplarm sava§, din ve Arap olmayanlarla il­gilendigini belirterek, bu stire<;te Arap olmayanlara yonelik uygulanan vergi sisteminin ge9mi~e nazaran olduk<;a yumu§ak bir uygulama oldugunu dile getirir. (Hz.) Omer'den sonra (Hz.) Osman'm halife oldugunu ve onun oldti­ri.ilmesinin ise islam'daki ilk i<; sava§m ortaya <;Jkmasma yol a<;tJgJnJ belirtir. (Hz.) Muhammed'in damadJ ve kuzeni (Hz.)Ali'nin Mtisltimanlarm dordtin­cti halifesi oldugunu, 661 'de oldi.irtildtigtini.i-ve oglu (Hz.) Hi.iseyin'in 680'de Kerbela'daki §ehadetiyle ~ia hareketinin ilk ~ehit §ahsiyeti haline geldigini ortaya koyar. 661-750 yillarJ arasmda Muaviye'yle ba§layan Omeyye soyu­nun liderligi eline ge<;irdigini, Suriye merkezli ve askeri politikasJyla hareket ettigini dile getirir (Smart 1998a: 295; 1977: 205).

Smart, 750'de Omeyye soyunun hakirniyetinin Abbasi soyu tarafmdan sonlandmldJgtru ve yeni merkezin Bagdat olarak tayin edildigini belirtir. Bu ~ekilde islam i<;in yeni ve olagani.isti.i bir ktilttirel a§amaya girildigini ve bu dogrultuda Fatirniler tarafmdan 969 yiimda ele ge<;irilen MlSJr' daki Kahire'nin ve 929 y1hndan itibare!) Omeyye soyu tarafmdan yonetilen tspanya'daki

Kurtuba'mn mi.ikemmel ba§kentler haline geldigini dile getirir. islam toplumu

~evket OZCAN • 19

ayiSmdan hassas olan bu stirey iyerisinde ye§itli nedenlere dayah gerilimler sonucunda toplum iyerisinde bazJ boltinmelerin ya§andigma i§ru:et ederek, bunlardan en onemlisinin $iilik-Stinnilik aynrru oldugunu vurgulru: (Smart 1998a: 296; 1969a: 505; 1977: 186).

Gene! olarak islam'da Stinni ogretiEerin ve hukuk yorumlannm egemen olu§una ve $ii ktilttirtin ozellikle Irak ve iran topraklarmda yaygm haline i§a­ret eden Smart, $ii hareketini §U §ekilde ozetler: "Siinni-Sii aynmz, Omeyye soyu ile (Hz.) Muhammed'in damadz ve kuzeni Ali'nin ailesi arasmdaki uzla§­mazlzklardan ortaya flkmt§tzr. Ali'nin taraftarlan onun, (Hz.) Muhammed'in halifelik bakunmdan varisi olmasz gerektigini dii§iindiiler. Siilige gore iifiincii imam ve hlam 'm manevi lideri olan Ali'nin torunu Hiiseyin, bir grup tarafta­rzyla birlikte 680 yzlznda /rak smtrlarmdaki Kerbela 'da §ehit edilmi§ti1: Onun §ehadeti, kameri takvime gore her yzl Muharrem ayznzn onuncu giinUnde aml­maktadu: Muharrem aymm onuncu giinii. anma torenlerinfn zirvesidit: Bugiin Hiiseyin 'in oliimiine duyulan iiziintiiniin bir ni§anesi olar.ak, onun atznz temsi­len silahlarla ku§atzlmz§ ve kanlarla boyanmt§ atlar toren yerlerine getirilir ve Kerbela olaymz anlatan resimler ellerde ta§mZJ: Kerbela'da gerfekle§tirilen torenler fslam'daki §ehitlik ve filecilik anlayz§larma vurgu yapanlara hitap ede1: Bu goster.ilerin Orta Dogu'daki onemli etkisinin, Hiiseyin motifcyle /sa

Mesih 'in oliimii ar~smdaki benzerlikten kaynaklan~zgz soylenebilir. An-cak Sii hareketin giiflenmesi klasik donemde gerfekle§ir. Dahasz bu donemde imamet yani dini liderlik teorisi, §ehitlik konusundan daha onemli bir hale gelmi§tir. islam' da imam kavramz, camide go rev yapan ibadet lideri anlamma gelebilir. Aynca bu kavram, daha manalz §ekilde 'islam'm dini lideri' anlammda kulla­nzlabilir. Teorik olarak, 'imam' ve 'halife' aym anlamda olmalzdzr ancak pra­tikte halifelik yanlz§ silsileyle dogrudan bozuldugu ifin halifelik silsilesinin devamz imamlardu: Baskm olan Sii grup, oniki imam silsilesine sahiptir ve bu nedenle 'onikiciler' olarak isimlendirilir ve ozellikle yedi imam silsilesine sa­hip olan 'ismaililer' grubundan aynlu: Onikiciler 'e gore, son imam, kiifiikken kaybolmu§ ve nihayette gelecek olan Muhammed'dil: 0, Mesihfi bir .figiirdiir ve ondan 'el-muntazar' (beklenen) olarak bahsedili1: Bu durum $iilik'te, 'gaip

imam' ogretisinin ortaya pkmasma neden olmu§tur.

Temelogretilerindeki fe§itlifarklzizklar nedeniyle $iilik, gelen~ksel Siinni gelenegiyle boyutlan afzsmdan onemli aynlzklara sahiptil: $iiligin doktrinle­ri, peygambere silsile yoluyla baglanan imaml~r'm rehberligine i§aret ede1: Ritiiellerde, bir dereceye kadar Bakire Meryem 'e benzer §ekilde peygambe­rin kzzz Fatuna kiiltii. geli§mi§tir. Hiiseyin'in oliimiinii anma torenleri fileci yakla§zma a§m vurgu yapar. Tecriibi olarak, Siinnilerin $iiligin daha faz/a

20 • NINIAN SMART' A GORE fSLAM'IN BOYUTLARI

yayzlmasuu engelleyi~ine yarduncz olmasma ragmen Sufizm $iilik'te oldukfa etkindi1: Ezoterik pratikler gibi gnostik motif (gizli bilgi) oldukfa yaygmdu: Organizasyonel olarak $iilik, Siinnilik'tenfarklt ~ekilde kendi otoritelerine sa­hipti1: Ahlaki ve Yasal olarak $iilik,_ Siinnilik'le ·fogu konuda benzerlik ta~zr ancak muta (gefici nikah) konusu bir istisna te~kil eder." (Smart 1998a: 300; 1994: 197- 198).

islam'm orta donerninde Mogollar'm i~gallerinin Mtisltiman dtinya tize­rinde olumsuz etkilerine i~aret eden Smart, Osmanli'nm istanbul'u fethede­

rek (conquer) Mtisltimanlar ve H.tristiyanlann beraber y~ad1g1 bir birlikteligi saglad1gm1 vurgular. Bu donemde islam' m Avrupa gtiyleriyle c;e~itli yonlerden

c;atJ~tJgma i~aret eden Smart, ozellikle Osmanh Devleti 'nin Uzerinde onemle

durur (Smart 1998a: 304; 1994: 205). Osmanh' nm Viyana kapiiarma dayandJ­gi 1683 yi11ru Avrupa'daki ilerleyi~inin zirvesi kabul eden' Smart, Osmanh'run

ilk b~ta Anadolu'da bir beylik olmasma ragmen, bu donemde Avrupa'dan Mls1r'a vanncaya kadar oldukc;a ge{li~ bir alana egemen olduguna i~aret eder.

Kutsal topraklar dahil Arap tcipraklanrun c;ogunlugunu elinde bulunduran Osmanh'nm kendisini, erken donem islam Medeniyeti'nin varisi K:abul ettigi­

ni belirterek, c;okti~Untin en btiytik nedenini, askeri baklmdan Bati'nm gerisin­

de kalmas1 olarak gortir (Smart 1998a: 484; 1994: 206).

. islam' da 18. ytizy1lm hareketlilik donemi oldugunu belirten Smart, bu do­nemde islam.,inanciru sosyal ve ahlaki ac;1dan yeniden yapiiandirma te~ebbtis­

lerinin ortaya c;Iki~lru vurgular. 0, bu te~ebbtislerin Avrupa k~1smda islam dtinyas1run kendini zayif olarak kabul etmesinden kaynaklandigiru dti~tintir. Bu baglamda Muhammed b. Abdtilvahbab'm (1703-1792) kurdugu Vahbabi­

lik hareketini ornek vererek, bu bareketin Bati hegemonyas1 altJndaki Arap

topraklarmda te~ekktil ~di~inin ozel anlarruna dikkat c;eker (Smart 1998a: 485;

1977: 214). Smart, islam'daki modernl~m!? c;aii§malariyla ilgili olarak ozel­likle Cemaleddin Afgani (1838- 1897), Muhammed Abduh (1849- 1905) ve

Muhammed Re~id Rlza'nm (1865- 1935) isimlerini zikreder (Smart 1998a: 488; 1994: 209- 2ll) . .

Smart, islam'm koktenci tipinin c;e§itli ~ekillerde Mtisltimanlar arasinda mevcudiyetine .ragmen sosyal egilim ac;1smdan onun modern tipinin pratikte

daha etkili oldugunu dti§tin~r. Bu nedenle liberal islam anlayl§IDID daba yaygm

hale gelecegini ileri stiren Smart, boylelikle ozellikle Bati'da yaygml~maya

b~layan liberal islam anlayJ§JOin bu dinin ana bolgelerine ntifuz edecegi tah­mininde bulunur. Dolayisiyla islam'm diger dinlerle diyaloga gec;mesinin ko­

layl~acagmi veya bu imkana sahip olunacagiru dii~iintir (Smart 1998a: 479).

. ~evket OZCAN • 21

Mi.isltiman dtinyarun cre§itli donemlerde Avrupa'run baskJsJ altmda ya­~amak zorunda kaldJgmJ belirten Smart, bu durumun, bir zamanlar onurlu ve muhte~em bir konuma sahip oldugunu belirttigi islam medeniyet(iyin trav­matik bir tecri.ibe oldugunu ifade eder (Smart 1998a: 484; 1994: 206). 1. Di.in­

ya sav~mdan sonra Osmanh'nm dagdmasJyla Arap topraklarmdaki ingiliz ve Fransrz egemenliginin Arap tilkelerinde kralhk ve askeri diktatbrli.iklerin omriini.in uzun olmasma ve Filistin sorununun temellerinin atdmasma ne­

den oldugunu belirtir. Aym ~ekilde bu donemde Afganistan, Sudan, Kuzey Afrika' run 90gu ve hatta nispeten Endonezya'da <;e§itli di.ktato.rltiklerin mev­cudiyetine i§aret eder. Gtiney Asya'da ise Pakistan, Banglade§ ve Hindistan

gibi tilkelerin varhg1 nedeniyle dtinyadaki Mtislti~anlarm bi.iytik boltimtintin buralarda bulundugunu ve buralarda demokrasi baglammda <;e§itli tartJ§mala­nn ve sorunlarm y~and1gma i§aret eder (Smart 1998a: 484- 485; 1994: 206).

Smart, islam' m modem doneminde hikayesel ve mitolojik boyut bagla­mmda ise, islam cografyasmda meydana gelen yeniliklerin ger9ek islam anla­YJ§ma tezat goriildtigtinti, dolayJSJyla bu tavrm gtintimtizde islam tilkelerinin

i9inde bulundugu nispeten tizticti duruma neden oldugunu iler sUrer (Smart 1998a: 507; 1994: 226).

d. islam'm])oktrinel ve Felsefi Boyutu

. Smart doktrinel boyutun, islam' m be§ esas1 olarak; Tann 'ya, meleklere, vahyedilmi~ kitaplara, Tann'run el<;ilerine ve insanlarm yargilanacagi en son

gi.ine inanmak §eklinde ozetlenebilecegini belirtir (Smart 2001: 158).3

"Allah'stz islam hifbir §eydir ve Allah olmakstzzn islam'm muhte§emli­ginin bir anlamz yoktur." diyen Smart' a gore islam Tann'run yticeligine ve

otekiligine ~m vurgu yapar. Allah kdrkutucu §ekilde tektir ancak !ahmet ve merhametle doludur. Bu nedenle onun iradesine gore hareket etmek bir sevgi eylemidir. Mi.isli.imanlarm zihnindeAllah, hayatta ve oltim sonrasmda anlarrun

kaynagJ, cenneti olu§turan, cehennemle cezalandiran, ac1 crekenlere rehber ve arkad~, zalimlerin dti§maru, meleklere htikmeden, inananlarJ Odtillendiren ve Adem'den tbrahlm'e, Musa'ya, isa'ya ve en son (Hz.) Muhammed 'e ka­

dar peygamberlerle ve onlapn aracJhgJyla insanlarla konu§an bir yaratJcJdJr. Boylece Tann'da, namaza davet, cennet Umidi, dtinyada yeni bir dtizen sozti ve dtinya ol<;eg.inde bir karde§lik toplumu ~ibi islam'm bi.it?n gi.izellikleri

3 Smart islam literatiiliindeki "iman Esaslan" veya "lmanm $artlar''I tabiri yerine "islam Esaslan" tabirini kullanmayi tercih eder.

22. NINIAN SMART' A GORE iSLAM'IN BOYUTLARI

ozetlenebilir. DolayJSlyla Tann'nm izi Mekke'de ve ibadet edilen seccadede bulunabilir ve sesi Kur'an'dan ve minareden i~itilebilir. insaru yaratan Tann, aer9ekten dindar olan Mtisltimalara tisttin bir deger verir (Smart 1977: 195). 0 .

Smart, islam'da ozellilde Tann'run birligine ve (Hz.) Muhammed'in el-

~iligine vurgu yap1hrken, Tann'run emirlerine arac1hk eden 9e~itli meleklerin · varhg1run onemli bir konu olduguna i~aret eder. Melekler i9erisinde Tann 'run huzurundan kovulan iblis'in oldugunu belirterek, isminin Grek9e'de karan­hklarm efeodisi anlarrundaki "diabolos" kelimesinden ttiredigini iddia eder.

iblis'in ve temsilcilerinin inananlarm i~lerini zorl~tJrdJgJru ancak bunun Allah'm izin verdigi Ol9tide ger9ekle§tigini ifade eder (Smart 1969a: 487-

488).

Allah'm gticiintin Kur'an'da gti9lti bir ~eklide vurgulandJgJru belirten Smart, bu gtictin sadece insanlan dogruya iletmede degif"yanh§ yola gitmeye

de izin verecek §ekilde tecelli ettigini belirtir. DolaylsJyla o, Allah' m insanla­nn kaderini kurtulu§ ve dalalet baglammda tayin ettigini belirterek, bu dog­rultuda (Hz.) Muhammed'in ogretilerinde Allah'm birliginin yarunda onun muhte§emliginin ve gtictintin vurguland1g1ru dile getirir. Bu boyut baglammda

ahiret inancmm onemli bir konu oldugunu belirten Smart, iyiliklerin cennetle mtikafatlandmldJgJru ve kottiltiklerin cehennemle cezalandJnldJgJru vurgu­

layan bu inancm Yahudilik ve Hlristiyanhkla benzerlik ta§Jd1g1ru ifade ed~r. islam'da ahiret hayatmm 90k canh bir §ekilde tasvir edildigine i§aret eder (Smart 1969a: 488- 489). . ·

islam'm ahiretanlayJ~mdaki eskatolojinin,Allah'm adaleti vehareket tar­Zl Uzerinde durdugunu belirten Smart, aynca bu eskatolojinin Mtisliiman sa­Va§9llarm cesaretini ve imaruru arurmada onemli bir i§lev gordtigi.inti belirtir.

DolayJsiyla onlar i9in pltimtin gli9 ve ganimetten daha fazlasJru ifade ettigine i~aret eder ve iman edenler tarafmdan bu e$katolojinin Allah'm adaletinin en onemli gostergesi olarak kabul edildigini belirtir (Smart 1969a: 489).

Smart, Yahudilik ve Hlristiyanhga gore islam'm inan9 temellerinin daha kJsa stirede, ozellikle (Hz.) Muhammed zamarunda §ekillendigini ancak onun vefaundan sonra farkl1 klilti.irlerle kar§Jl~JlmasJ sonucu ortaya 91kan prob­lemleri .9ozmek i9in onemli i.i~ gelenegin te§ekkill ettigini vurgular. Bunlar; Kelam, Sufizm ve onun ifadesiyle islarrii Felsefe'dir (Smart 2001: 158; 1969a: 540- 541). Bu baglarridaAristo'nun (M.O. 384- 322) islam' m entellektiiel ki.il­

ttiriinti etkileyen en onemli felsefeci olduguna i§aret eder (Smart 2001: 159).

Smart, islam'm klasik donem~e yeni dini gti9lerle ve Grek fel~efesiy-

1~ kar~Jla§mas1 sonucunda islam teolojisinin ~ek.illenmeye ba§ladJgJru ve bu

· ~evket OZCAN • 23

etkileni~in islam'm orta doneminde de devam ettigini ifade eder. Bu dog­rultuda o, Mutezile'nin islam'm 2. ve 3. yi.izyillan arasmdaki en bi.iyi.ik ha­reketlerden birisi ve Kelanun en btiytik sistematize edicilerinden ·oldugunu ileri stirer. Mutezile'nin atomculugu esas alan rasyonel bir di.inya gorU§i.ine sahip oldugunu ancak Grek Felsefesinden ote bir yakl~IJ!ll benimsedigini dile getirir. DolayJSiyla Mutezile'nin ozellikle insanm iradesi· ve Kur'an'm yara­tdrru~hgi konulannda Ehl-i Stinnet anlay1~mdan farkld~tlgma dikkat ~eker. Mutezile'nin ozellikle antropomorfik anlay1~a kar§I oldugunu ve Kur'an'da yer alan Tann'yla ilgili ''Tann'nm eli ve bir tahta oturmas1" gibi ifadeleri metaforik bir ·tarzda yorumladigml vurgular (Smart 1998a: 296- 297; 1969a: 506- 507). Mutezile'nin kar~JSinda E§'ari'nin (873- 975) kurucusu oldugu E§'ariligin yer ald1gmi belirten Smart, E§ 'ari 'nin Ehl-i Stinnet akururu en s1kl ~elcilde formtile eden §ahsiyet oldugunu belirtir (Smart 1998a: 297; 1969a: 507- 508).

Smart, Mtisltiman felsefecilerden ozellikle ibn-i Rti~d'e dikkat ~eker. Onun Aristo'nun eserlerinin §erhini ve ozetini yapmakla gorevlendirildigini ve bu ~ali§malari sayesinde Thomas Aquinas (1225- 1274) dahil pek ~ok HI­ristiyan bilim adarruru onemli olytide etkiledigini ifade eder. ibn-i Rti~d'tin ozellikle bireys~l ruhun oltimstizltigtinti reddedici gori.i~leriyle. hem Hlristi­yan hem de Kur'an bakl~ ayiSiyla ~eli§tigini ifade eden Smart, bu dogrultuda Gazali 'ni.n "Tehaftit-til Felasife" (Filozoflarm Tutarsizhgi) adh eserine kar§Ihk "Tehafi.itti't-Tehafi.it" (Tutars1zhgm Tutarsizhgi) adh bir eseri kaleme ald1gm1 belirtir. Smart, ibn-i Rti§d'tin gorti§lerinirt doneminde dinsizlik olarak kabul edildi~ine ve bu nedenle stirgtine maruz kald~gma i~aret eder (Smart 1998a: 303; 1969a: 519).

Smart islam'm modem donem doktrinel boyutunda, Kur'an'm literal yo­rumlanrun terk edilmesine yonelik bir egilim oldJJg~nu ve bu durumun bilime yonelik mtisamahakarhga olanak sagladJgmi ifade eder. Aynca bu tarz yo­rumlarda 9e§itli felsefe ttirlerinin etkisiniJ.l a~1k~a gori.ilebile~egini vurgular (Smart 1998a: 507; 1994: 226).

e. islam'm J\hlaki ve Yasal Boyutu

islam'm Mtisli.imanlara yonelik rituel emirlerinin yarunda ahlaki emirle­rin de mevcut oldugunu belirten Smart, bu emirlerin islam'm inan~ yap1smda onemli bir role sahip oldugunu vurgular. islam'm dogru tav1r i.izerinde dur­dugunu dolayJsJyla Mtisltimanlardan hem i9lerinde hem de d1~Iarmda adalet ve bari§ hissinden vazge~memeleri gerektigine yonelik telkinde bulunduguna .i§aret eder (Smart 1998a: 507).

24 • NINJAN SMART' A GORE ISLAM' IN BOYUTLARl

(Hz.) Muhammed'in Mtisltimanlar arasmda gti9lti bir karde~lik duygu­sunu tesis ettigini belirten Smart, anun tesis ettigi taplum i9erisinde islam'm emirlerine uymayanlarm almasma ragmen anlara saygt gostermenin tavsiye edildigine dikkat ~eker. Bu naktada (Hz.) Muhammed' in Mtisltimanlarm ge­ne! insani tavtrlartru ~ekillendirmeye btiytik onem verdigini dalayiSiyla ozeJ . konularla ilgili dtizenlemele~le de ilgilendigini ifade eder. Smart' a gore (Hz.) Muhammed, koleligi kaldtrmak i~in hareket etmese de Kur'an kolelere insani alarak davrarulmast gerektigini telkin etmi~tir. Bu dagrultuda Mtisltiman alan bir kOieyi sahibinin ozgtir b1rakmast en btiytik iyiliklerden kabul edilmi~tir. Kadm koleler cariye alarak kabul edilmi~ ancak fuhu§ i~in istismar edilmeme­mi~lerdir. Mtisltiman dtizen i~terisinde evlilige yeni bir bakl~ a~ISl kazandml­ffil~, mevcut kurallar klsmen degi~titilerek dart kadmla evlilige izin verilmi~ ve e~lere e§it davrarulmas1 gerektigi gti~lti bir ~ekilde vurgulanmi~tlr. Kaca­ya bo~ama izni verilmekle birlikte ~ine mehir ve nafaka verme zorunlulugu getirilmi~tir. Boylece kurals1z ba~amanm zararlar1 azalulmJ~tlr. Bu ~ekilde (Hz.) Muhammed mevcut kurumlah artadan kald1rmamasma veya sil b~tan alu~turmamasma ragmen anlar1 yeniden ~ekillendirmi~tir. (Hz.) Muhammed erken donemindeki makul refarmlart nedeniyle, sasyal adalet ve insanhk ka­nularmda onemli geli~melere imza atffil~tu (Smart 1969a: 493- 494).

Smart'a gore Kur'an'm en onemli yasaklar1 arasmda kumar, i~ki veda­muz en. on s1radadu. islamiyet oncesi donemde onemli bir sasyal probh~m alan kumar1 (Hz.) Muhammed tamamen yasaklaffil~tlr. Ayru ~ekilde i~ki de yasaklanm1~t1r. Kur'an'm ifadesiyle, 'i~ki ve kumar-gtinahtir ve insanlara bir taklm faydalar1 vardtr ancak zararlar1 faydalarma kar§I daha basklndtr. Damuz devam ede gelen Yahudilik geleneginde pis alarak kabul edilir. Bu nedenle i~ki ve damuza dayanan tabular Hlristiyanhk ve islam arasmdaki aynffiln ileri seviyedeki d1~sal i~aretlerini temsil eder. Bu tarzda Kur'an'daaynntlh kurallar yer alu. Bunlar, orf ve gelenege dayarur ve.islam Hukuku'nun temelini alu§­turur. (Hz.) Muhammed sadece bireysel a larak benimsenenlbenimsenmeyen bir inany artaya koymam1~, aym zamanda ilahi kaynaklt bir hukuk tarafmdan kontral edilen ve karde§lik dti§tincesi etrafmda ~ekillenen siyasi bir taplum alu§turmu§tur (Smart 1969a: 494- 495; 1977: 190).

Smart, islam'da insanlarm Allah katmda e~it kabul edilmesine kar§thk kadtnlara yonelik bir e§itsizligin mevcut aldugunu ve bu dagrultuda islam hukukunda kadtna yonelik ~e§itli k.lsttlamalarm yer aldigtru dti~tintir. Bu bag­lamda b~orttistintin vahiy kaynaklt almadtgilll ancak Mtisltiman cagrafyalar­da b~orttisti takmarun yaygm bir uygulama alarak devam ettirildigini belirtir. Ona gore bu durum, islam hukukunda kadtnlarm ve erkeklerin ayn dagalara

. ~evket OZCAN • 25

ve fonksiyonlara sahip gortilmesinden kaynaklanmaktadu (Smart 1983: 119-120).

Smart, islam toplumu geni~ledik~e ve ktiltiir degi§tik~e hukuk yorumu­nun degi~mesinin zorunluluk arz ettigini belirtir. islam hukukunun dort onernli kaynag1 oldugunu ifade ederek, bunlar1 ~u ~ekilde sualar: Birincisi Kur'an'dJr ve onda emredilen ~eyler zorunluluk ~Jr. ikincisi Siinriet veya Gelenek'tir. Bunlar (Hz.) Muhammed'in sozlerinden ve eylemlerinden olu~ur. Hukuk is­terni i~in onemli bir konumda yer alu. U~tinctisti Kryas veya ictihat'tlr. Dor­dtinctisti icma veya Konsensiis'ttir. 10. ve 11. yi.izydlarda islam'in hukuki di.i­~i.incesinin temel yaptstrun ~ekillendigini ve degi~ik hukuk ekolleri~n ortaya ~JktJg1ru belirten Smart, bu sUre~ sonucunda "ictihat kaplSl kapanmt~tzr." an­layJ~Irun hakim oldugunu ve ortaya ~Jkan sorunlarm mtintesibi olunan ekol­ler ~er~evesinde ~oztimlenmesinin bir gelenek haline geldigini belirtir (Smart 1998a: 298- 299; 1969a: .524- 525).

Smart' a gore islam Hukuku, ahlak kurallarmdan sivil hukuka ve adli hu­kuktan nezaket kurallarma kadar pek ~ok konuyu kapsar ve be~ temel eyleme dayarur. Bunlar; zorunlu kllmak, tavsiye etmek, yasaklamak, klnamak veil­gilenmemektir. Smart soz konusu bu eylernlerin islam ·hukukunu manukh bir yap1 haline getirdigini dti~iintir (Smart 1998a: 299).

Smart, islarri bukuku a~Jsmdan cihadm onemini vurgulayarak, bu kavra­IT!:l; "inanf adma miicadele etme ve inanczn hiikiim siirdiiJii alanlan geni§let­me gorevi" olarak t;trurnlar. Bu dogrultuda islam'm idasik doneminde, diinya­yt "Darti'l Harp" (Sav~ Bolgesi) ve "Darii'l islam" (islam Bolgesi) ~eklinde ikiye ayumanm gelenek haline geldigini belirtir. Kur'an'm, politeistlerin, Hlristiyanlarm ve Yahudilerin islam hilkukunun tisttinltigiinii kabul ederek, cizyelerini veya vergilerini vermeyi ~bul edene kadar onlara k~J sav~ma­yt bir gorev olarak gordtigtine i~aret eder. Genellikle cihadm islam'm alunc1 esasJ olarak kabul edildigini belirten Smart, bu gorev algJSirun siire~ i~erisinde ~e~itli ~e~llerde yumu~auld1gma dikkat ~eker. islam'1p. erke.n donernlerinde sav~Iarm savunma ama~h yapJ!digl ve asil cihadm nefisle miicadele oldugu yoniinde bir algtrun ortaya ~lktJgJru belirterek, bunun ozellikle Sufi hareke~ arac1!JgJyla ger~ekle~tigini dti~tiniir (Smart 1998a: 299-300; 1977: 194; 1994: · · 197). .

Smart, cihadJn onernini vurgulamasma rag_men "islam kzlzf zoruyla ya­yzlmz~tzr." anlayJ~Irun olduk~a yaruluct oldugunu dti~tiniir. <;unki.i Musiuman­larm fethettigi Orta Dogu ntifusunun biiyiik ~ogunlugunun herhangi bir zorla­maya maruz kalmakslZln Miisliiman olduguna i~aret eder. islam'm zorlayJcJ gii<rlerle de gil daha ~ok dolayh ikna ypntemleri aracthgiyla yayJ!dJgiru belirtir.

26 . NINIAN SMART' A GORE lSLAM'IN BOYUTLARI

Eger islam zorlaytcl bir ~ekilde yaytlnu~ olsaydt, poptiler imajmm asia mev­cut halinde oldugu kadar gti<;lii olamayacagmt dti~tintir (Smart 1969a: 500).

Smart, islam'm modern doneminde ahlaki ye yasal boyut a91smdan ~e­riatm yeniden canlandmlmasma yondik onemli 9abalarm gosterildigini ifade eder. Bu donemde §eria~a ilgili olarak alkol ve kadJn gibi 9e~itli meselelerin · ele almd1gmt ve ozellikle kadmm ba§orttisti takmast gerektigine yonelik hu­kuki bir anlay1~m geli§tigini ileri stirer. Ba§orttistintin gelenekselci bir yakla­

~Im 9er9evesinde ele almsa da 90k da geleneksel bir emir olmadtgtru belirten Smart, bu uygulamarun gelenege yonelik a§m vurgudan kaynaklandJgm1 ve

ger~ek islam'a donti~ hareketleri i9in gerekli bir enstrtiman olarak gortildti­gtinti ileri sUre~. Ancak o, ba§Orttisti anlayt§trun geleneksel islam'dan ziyade son derece protestanca bir te~ebbtis oldugunu iddia eder (Smart 1998a: 507;

1994: 226). Bu noktada o, dini 9ogulculugun toplumlarda hakim olmas1 ge­rektigi gorti§tinden hareketle her ne kadar kadJru erkek egemenligine sokan uygulamalar oldugunu dti~tinse de ba§orttisti takmarun ve dart kadmla evlili­gin, adalet ilkesini hakim lalmak ~artJyla hukuki diizenlerneler 9er9evesinde halledilebilecek sorunlar oldugunu dti~tintir (Smart 1998a: 591).

f. i slam'm Sosyal ve Organizasyonel Boyutu

Smart, islam'da diger baZJ dinlerde oldugu gibi rahiplik te~kilattruri ol­madigmt ancak ritiielleri yonetme ve organize etmeleri bakJnundan imamhk gibi gorevlerin rahiplikle benzerlik ta§Id1giDJ belirtir (Smart 1996: 221; 1977: 69). Ancak islam'da her bireyin aractsJzAIIah'la ileti~ime ge9ebilecegi anla­YI§trun hakim oldugunu vurgular (Smart 1969a: 491- 492).

Huistiyanhk'taki Kilise ve Budizm 'deki Sangha anlayJ§larmm islam' daki "Ommet" anlayt~Iyla l::lenzerlik ta§IdtgJru dii§iinen Smart, oncelikle islam'm bir devleti organize ettigini ve kademeli olarak timmet anlayJ§trun ortaya ~Ik­tJgJru dile getirir. Bu iimmetin de teorik olarak (Hz.) Muhammed'in halefte­

ri olarak dti~tindtigii h~ifelerin liderligi altJnda toplandJ~ru belirtir (Smart l998a: 260; 1995: 32). Diinya dinleri i<;erisinde islam'm insanlarJ bir araya getiren birle~tirici karakteriyle 'on plana 9tktigm1 dti~tiniir. Miisliimanlann

hem zihninde hem de kalbinde mevcut alan birlik ruhunun 9e~itli nedenleri oldugunu ifade eder. Ona gore bunlar; Miisltimanlann tek bir kutsal metne yani Kur'an'a sahip olmas1, islam'da lablenin Mekke (Kabe) olmasJ ve Mtis­liimanlann yaptJklarJ ibadetlerde oraya yonelmesi, islam'm Tann'run birligi­

ne yonelik yaptJg1 vurg':i ve btittin Mtisliimanlarm kutsal hukuk ve gelenege

bagh bir toplumun vatanda§J olmalarJdu (Smart 1977: 186- 187).

~evket 0ZCAN • 27

Smart, siyasi gii9 baglarrunda islam' m yayJ!d1gJ cografyalarda paryalan­mJ~IJga kar~1hk ozellikle son donemlere kadar Osmanh'nm pek 90~ bolgede onemli ol9iide siyasi ntifuz sahibi oldugunu ve halifeligi elinde bulundurdu­gunu ifade eder (Smart 1998a: 305- 306). Osmanh imparatorlugunda Yahu­di ve H.Iristiyanlarm "millet sistemi" i9erisinde ikinci smlf vatand~ olarak gortildligtine yonelik ele~tiriler yapsa da bu sistemin onemli bir dini ho~gorti anlay1~1 oldugunu dti~tintir (Smart 1996: 247). Ancak modem dtinya i9in siya­si dtizenlemelere ihtiya9 duyuldugunu belirten Smart, millet sistemine benzer bir sistemin dini yogulculugu saglayacak ve 9agm ihtiya9larma cevap verebi­lecek bir omek oldugunu belirtir (Smart 1993a: 137).

Smart, islam'm 21. y~zyJ!da onemli bir gti9 olarak yeniden ortaya 91ktJ-'• . gm1 ancak modemizmle ilgili sorunlarm1 9ozmeyi b~aramadJgmJ iddia eder.

islam toplumlannda 9ogulculuga ve ifade ozgtirltigtine ihtiya9 duyuldugunu dti~tinen Smart, islam dtinyasmm b~ta egitim olmak tizere pek 90k alanda modernizasyona gereksinim duydugunu ifade eder (Smart 1998a: 577- 578). Bu baglamda Ttirkiye'yi ele alarak, Mustafa Kemal Atattirk'tin (1881-1938) bu sorunun 90Ztimtine yonelik en onemli ki~i oldugunu vurgular (Smart 1969a: 536). iran'da ~ah Rlza'run (1.878-1944) ve Ttirkiye'deAtattirk'tin politikala­nnm benzerlik . ~Id1g1ru belirtir. (Smart 1998a: 495-496). Ancak ·omi gore iran Devrinti, klsmen yap1lan degi~ikliklere yonelik k~J bir devrim ve kls­men ~ah rejiminin ·halka uyguladJgJ bask.Jya yonelik bir reaksiyondur (Smart 1998a: 496- 497; 1994: 221- 222).

Modem donemdeki islami. hareketlerde, modern ve yeni koktenci motif­lerin on plana 91ktJg1ru belirten Smart, bu hareketlerin onemli ol9iide ge9mi~ donem islam anlayi~larmdan fark11 oldi.lgunu dti~tintir. DolaylSlyla ona gore islam, modern hareketler aracihgiyla giderek konumunu saglaml~tJrmakta, daha homojen hale gelmekte ve saglam bir islam birligine yonelik hareket et­mektedi~;. Ancak Mtisltimanlarm zihnini me~gul eden "Reforme edilmi~ hlam artzk js[am de gil midir." sorusu cevaplanmay1 beklemektedi( (Smart 1998a: 504- 505).

islam tilkeleri i9in Filistin konusunun onernine dikkat 9eken Smart, Filis­tin topraklarmm 90ztilmemi~ sorunlar1ru btinyesinde barmdJrdJgmi ve bu so­runlarm bir kismirun Osmanh'dan miras kald1gmi belirtir. Filistinlilerin kendi topraklarmm i~rail tanumdan zalimce ellerinden almd1gma yonelik bir algJyla y~adJklarma i~aiet ederek, y~anan sorunlarm en onemli kaynag1run ti9 ilahi din tarafmdan Kudtis'tin ·kutsal bir ~ehir olarak kabul edilmesi oldugunu dti­~tintir. DolayJSJyla bu topraklarda, pek 90k kavga ve ac1 kaynaklarmm mevcut olmaya devam edecegini dti~tintir (Smart 1998a: 493- 494; 1994: 217).

30. NINIAN SMART' A GORE lSLAM'IN BOYUTLARI

soylenebilir. Smart'm boyutsal modeli baglarnmda islarn'la ilgili analizlerini ~u ~ekilde degerlendirmek mtimktindtir:

islarn'm rittiel-pratik boyutuyla ilgili ol~ Smart, ozellikle islam esas­larJ olarak kabul edildigine i§aret et!igi, kelime-i ~ehadet, namaz, oru9, zekat ve hac tizerinde durur. Onun deger yarg1sa yakl~murun en gtizel omeklerini bu boyut baglarrunda ortaya koydugu ifade edilebilir. Nitekim onun ozellikle narnaz ve hac ile ilgili ortaya koydugu tasvirler, bu rittielleri ger~ekle~tiren bir Mtisltiman'm y~ad1g1 dini tecrtibeye odaklanmaktadir.

Smart, islarn'm tecriibi-duygusal boyutunu ozellikle numinous ve mistik tecrtibe baglarnmda ele ahr. (Hz.) Muharnmed'inAllah'tan vahiy a!Jrken y~a­digi tecrtibenin numinous karaktere sahip oldugunu, bu karakterin Kur'an'da hissedilebildigini ve hatta Kur'an'm giiciiniin kaynag1run bu karaktere dayan­digmJ ifade eder. Bu baglamda onun deger y,argisJz bir tarzda Kur'an'la ilgili ortaya koydugu gorii~ler dikkat ~ekicidir ve bu gorti~leriyle Miisli.imanlarm konuyla ilgili genel gorii~lerini kabul edici bir noktada yer aldig1 gortiltir. Ancak mirac olaymda ~amanik unsurlar1n yer aldJgiru belirtmesine ragmen nedenleri ve benzerlikleri baklrrundan gorii~iinii gerek~elendirmemesi onun adma bir eksikliktir.

Smart, islam'm mistik yontintin Sufizm hareketine dayandJgm• ifade eder. Bu baglamda ozellikle Hallac-J Mansur ve ibn-i Arabi gibi karakterleri on plana ~Jkaran Smart'm, bu ~ekilde Mtisliimanlann Sufizm'le ozde~le~tir­dikleri karakterler tizerinden dti~tincelerini ortaya koydugu goriiliir. Smart'm Sufizm'in 9e~itli yonlerden farkl1 dinlerin i9erisinde yer alan mistik hareket­lere benzer oldugunu soylese de nihayetinde bu hareketin monastik y~am bi9imini benimsemedigini vurgularnas1 onun deger yargJSIZ yakl~1rru adina onemli bir aynmd1r. Ancak son donemde islam'daki mistik tecrtibeye yone­lik tevecciihti gormezden gelerek ve sadece sufilerin mevcut olmay1~ma atifta bulunarak mistik tecriibenin islam'm modem doneminde degerini yitirdigini belirtmesi yarultJcJ bir degerlendirmedir.

Smart, islam'm hjkayesel-mitolojik boyutunu ortaya koyarken olduk~a kapsayJCJ bir yakl~Jmla hareket etmekle birlikte baz. noktalarda deger ya~­gisizhk ilkesinden aynlarak gizli veya yarJ gizli gtindemine zemin hazula­yacak §ekilde hareket etmektedir. Nitekim (Hz.) Hiiseyin'in ~ehit edi1i§iyle Hlristiyanhk'ta isa Mesih ' in ha~a gerili~inin ve onlarm anneleri Fatma ve Meryem'in birbirine benzedigini ileri stirmesi onun ~iilik-Sii~nilik aynrruru Yahudilik-Hlristiyanhk omeginde oldugu gibi adeta bir din aynhgma varacak ~ekilde yorumlarna niyetinin tezahiirti gibi goriinmektedir. Aynca 1hmh veya liberal islam'm modem donemde giderek yaygml~acag1ru ve dinler arasm-

$evket QZCAN • 31

da ~e§itli diyaloglann ger~ek.le§mesine yard1mci olacagm1 belirtmesi de onun kendi gtindemine i§aret eder. Ancak onun tahmininin aksine gtiniimiizde islam diinyas1mn radikaile§me ve bunun getirdigi problemlerle kar§J kar§Iya oldugu a§ikardu.

Smart' m islam' m doktrinei -felsefi boyutunu ortayakoyarken Mutezile'nin gorti§lerinin etkisi alunda kaldigi goriiliir. Nitekim o, iman esaslarJm alu ye­rine kaderciligi reddeden bu mezhebin gorii§leri ekseninde Kadere imaru di§arida buakarak be§ olarak zikreder. Kader meselesiyle ilgili islam litera­tiiriinde 9e§itli gorti§ farkiihk.IarJ olduguna i§aret etmeden, iman esaslar1mn be§ olarak kabul edildigine yonelik bir alg1 olu§turacak §ekilde tavu sergile-

·'.:;':· mesi onun deger yargiSIZ yak.la§Imi adma onemli bir eksik.liktir. Bu baglamda Ehl-i Stinnet'in kader anlayJ§Im bir kader:cilik formu olarak nitelendirmesi ve ~eytan'm bir melek oldugunu ileri stirmesi onun islam'la ilgili uzmanhk veya derinlik problemi ya§adigma i§aret eder.

Smart, islam'm ahlaki-yasal boyutunun hem Tann hem de (Hz.) Muham­med tarafmdan biittin yonleriyle belirlendigini' ve bu boyut i<;erisinde islam'1 diger dinlerden ayuan onemli uygulamalarm yer aldJgm1 ortaya koyar. An­cak Smart'm modern donemde onemli . tartl§malarm odag1 olan ba§orttisti konusunun dini htikmtine yonelik olumsuz yakla§ImJ deger yarg1SI~hg1 ihlal eden normatif bir ozellik ta§Jmaktadir. Aynca onun cihada a§In v'urgu yaparak islam'm altmcJ esasJ olarak dti§tintildtigii yorumuna ba§VUrmasi ve Mtislii­manlarm kendilerine yapilan her ttirlii saldmya kar§J savunma hakkJm gor­mezden gelmesi, cihad1 islam literattiriindeki konumuridan ba§ka bir noktaya ta§1maktad1r. Buna ragmen onun, "islam kiii~ zoruyla yayilmi§4r." algJsJmn yamltlc1gma i§aret etmesi dikkat ~ekicidir.

Smart, islam'm sosyal-organizasyonel boyutuyla ilgili olarak bir taraftan Tann kaundaki karde§Iigi esas alan iimmet ve halifelik kavrammm onernine dikkat 9ekerken, diger taraftan diger bazJ dinlerde oldugu gibi Tann ile birey arasmda aracJIIgJ kabul etmeyen anlayi§m bu din i~n hayati oldugunu vurgu­lar. Modern donemde islam diinyasmda ya§anan siyasi ve sosyal geli§melerin gene! bir resmini sunmaya ~ah§an Smart, ozellik.Ie islam'm modernizm kar­§ISmda ortaya ~1kan problemlerle mlicadele ettigini ancak bu baglamda one 91kan Tiirkiye ve iran'daki devrimlerin soz konusu problerrtlerin tistesinden gel me noktasmda ba§anh olamadJgmJ.dti§lintir. Osmanh 'da kullamlan millet sisteminin kullapi§hhgma i§aret eden Smart'm, gtintimtizde global <;ogulculu­gun hakim olmas:Im temenni ettigi toplumlarda ·bu tarz bir sistemin uygulan­masma yonelik tek.Iifi ise. dikkate deger bir <;tiziim onerisidir.

Gene! olarak islam'm sanata onem vermedigine yonelik bir alg1ya kar§I­hk Smart'm islam'm materyal-sanatsal boyutuyla ilgili analizleri de olduk~a