Κεφα' λαιο 5

Η Ελλα' δα και το Ανατολικο' Ζη' τηµα ε'ως το 1856

Εισαγωγη'1

Ο ο'ρος “Ανατολικο' Ζη' τηµα” ε'χει χρησιµοποιηθει' στην ιστοριογραφι'α για να

δηλωθου' ν οι δ ιεθνει'ς συγκρου' σεις γυ' ρω απο' τη θε' ση της Οθωµανικη' ς

Αυτοκρατορι'ας στις σχε'σεις της µε τις δυνα' µεις της Ευρω' πης. Αναφε'ρεται στη

χρονικη' περι'οδο των δυο'µιση αιω' νων απο' την ε'ναρξη της οθωµανικη' ς παρακµη' ς τον

17ο αιω' να ως τη δια' λυση της αυτοκρατορι'ας το 1923: συµβατικα' απο' την

απο' κρουση της τελευται'ας τουρκικη' ς επι'θεσης κατα' της Βιε'ννης το 1683 ε'ως τη

συ'ναψη της Συνθη'κης της Λωζα' ννης, της τελευται'ας ανα'µεσα στις συνθη'κες µε τις

οποι'ες τερµατι'στηκε ο Πρω' τος Παγκο'σµιος Πο'λεµος. Ο ο'ρος πρωτοσυναντα' ται στο

διπλωµατικο' λεξιλο'γιο απο' την εποχη' του συνεδρι'ου της Verona (1822), συνε'δριο

στο οποι'ο οι Ευρωπαικε'ς δυνα' µεις απλω' ς αναφε'ρθηκαν στην ελληνικη' εξε'γερση.

Ο' πως οι περισσο' τεροι ιστορικοι' ο'ροι, προσδιορι'ζεται απο' τις αντιλη'ψεις της εποχη' ς

που τον δηµιου' ργησε: στην προκειµε'νη περι'πτωση εκφρα' ζει την ευρωκεντρικη'

———————————

1. Αυτο' καθω' ς και τα κεφα' λαια 8 και 10 περιε'χουν εκτεταµε'νο υλικο' απο' το

α'ρθρο µου “Η Ελλα' δα και το Ανατολικο' Ζη' τηµα (1821-1923)” στο Η συγκρο'τηση

του ελληνικου' κρα'τους: διεθνε'ς πλαι'σιο, εξουσι'α και πολιτικη' τον 19ο αιω' να,

Αθη'να: Νεφε'λη, 2008, 119-45, 173-75.

οπτικη' του 19ου αιω' να. Η οπτικη' αυτη' ει'χε τουλα' χιστον δυ'ο παραδοχε'ς: αφ’ ενο' ς

ο' τι το παγκο'σµιο πολιτικο' επι'κεντρο βρισκο' ταν στην Ευρω' πη και ο' τι οι σχε'σεις της

Ευρω' πης µε την Οθωµανικη' επικρα' τεια αφορου' σαν τα ανατολικα' συ' νορα της

πρω' της, αφ’ ετε'ρου ο' τι η Οθωµανικη' αυτοκρατορι'α απο' την δικη' της πλευρα' ει'χε

ε'να µο' νο συ' νορο α' ξιο ενδιαφε'ροντος, εκει'νο µε την Ευρω' πη. Η αντι'ληψη αυτη'

λοιπο'ν απε'κοπτε την Οθωµανικη' αυτοκρατορι'α απο' την ασιατικη' της δια'σταση, µια

αντι'ληψη καθοριστικη' για τη µετε'πειτα µονοµε'ρεια στην ιστοριογραφι'α των διεθνω' ν

σχε'σεων αλλα' και την κοινη' συνει'δηση.

Οι συγκρου' σεις και αντιθε' σεις µεταξυ' των Ευρωπαικω' ν δυνα' µεων

επικεντρω' νονταν γυ'ρω απο' τον ε'λεγχο του γεωγραφικου' χω' ρου, ο οποι'ος απο' το

15ο αιω' να ει'χε περιε'λθει κα' τω απο' τον ε'λεγχο των Οθωµανω' ν. Οι Ευρωπαικε'ς ο'µως

δυνα' µεις ενδιαφε'ρονταν λιγο' τερο για την οικονοµικη' εκµετα' λλευση της περιοχη' ς

αυτη' ς και περισσο' τερο για τα υδα' τινα και χερσαι'α περα' σµατα προς τα πλου' τη της

Ασι'ας, τα οποι'α περιε'κλειε. Τε'τοια περα' σµατα η' σαν ο ∆ου' ναβης, η κοιλα' δα του

Αξιου' , το Αιγαι'ο, ο Βο' σπορος και τα ∆αρδανε'λια, το Σουε' ζ, η Παλαιστι'νη, ο

Ευφρα' της και τα µεγα' λα νησια' της ανατολικη' ς Μεσογει'ου: η Κρη' τη και η Κυ'προς.

Περιε'κλειε επι'σης και τους α' γιους Το'πους, η ιερο' τητα των οποι'ων επε'τρεπε κυρι'ως

στη Ρωσι'α και τη Γαλλι'α να ενισχυ' σουν τα ιδεολογικα' τους οπλοστα' σια

εµπλουτι'ζοντας τους εθνικου' ς ανταγωνισµου' ς της περιοχη' ς µε θρησκευτικο'

περιεχο'µενο. Καθε'να απο' αυτα' τα γεωγραφικα' στοιχει'α δεν διατηρου' σε ανα' τους

αιω' νες την ι'δια σηµασι'α, αλλα' προσλα' µβανε α' λλοτε α' λλη γεωπολιτικη' αξι'α,

συναρτηµε'νη µε τις γενικο' τερες εξελι'ξεις, ο'πως θα φανει' στη συνε'χεια. Αν µα' λιστα η

αστα'θεια στην περιοχη' παρατα'θηκε για το'σο µεγα' λο χρονικο' δια'στηµα και αν, κατα'

συνε'πεια, το Ανατολικο' Ζη' τηµα απε'κτησε τον παροιµιω' δη περι'πλοκο χαρακτη'ρα του,

του' το µπορει' να αποδωθει' στην αδυναµι'α µιας απο' τις αντι'ζηλες µεταξυ' τους

Ευρωπαικε'ς δυνα' µεις να υποκαταστη' σει την Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α και να

επιβα' λει το δικο' της αποκλειστικο' ε'λεγχο και τη σταθερο' τητα στην περιοχη' .

2

Αλλα' και οι δυνα'µεις που διαδραµα' τισαν πρωταγωνιστικο' ρο'λο στις ισορροπι'ες

του Ανατολικου' Ζητη'µατος δεν παρε'µειναν σταθερα' οι ι'διες. Πρω' τες χειρι'στηκαν τις

ευκαιρι'ες απο' την αρχο'µενη υποχω' ρηση της οθωµανικη' ς δυ' ναµης στο τε'λος του

17ου αιω' να η Αυστρι'α, η Ρωσι'α και η Γαλλι'α. Η Βρετανι'α, ε'χοντας αποκτη' σει τη

Μινο'ρκα και το Γιβραλτα'ρ µε τη συνθη'κη της Ουτρε'χτης το 1713 κυριαρχου'σε στη

∆υτικη' Μεσο'γειο. Τα συµφε'ροντα' της ο'µως την υποχρε'ωσαν να επε'µβη και στην

Ανατολικη' Μεσο'γειο, ο' ταν η Γαλλι'α απει'λησε τον ε'λεγχο των εµπορικω' ν δρο'µων και

την προ'σβαση της Βρετανι'ας προς την Ινδι'α καταλαµβα' νοντας την Αι'γυπτο το 1798.

Ετσι οι πο' λεµοι της Γαλλικη' ς Επανα' στασης η' σαν αυτοι' που κατε'στησαν και τη

Βρετανι'α συντελεστη' του Ανατολικου' Ζητη' µατος. Τε'λος, η Γερµανι'α αλλα' και η

Ιταλι'α απε'κτησαν τη δικη' τους ανα'µειξη στο Ανατολικο' Ζη' τηµα µετα' την εθνικη' τους

ενοποι'ηση και κυρι'ως µετα' την ιµπεριαλιστικη' στροφη' , που σηµει'ωσε η πολιτικη'

τους στο τε'λος του 19ου αιω' να.

Οι παραπα' νω εξελι'ξεις δεν µπορου'ν να αποµονωθου'ν και απο' τις παρα' λληλες

τεχνολογικε'ς αλλαγε'ς, οι οποι'ες µεταµο'ρφωσαν τα µε'σα που ει'χαν στην δια' θεση'

τους οι ανταγωνιζο'µενες δυνα'µεις: ξυ'λινα ιστιοφο'ρα και µεγα' λους στρατου' ς πεζω' ν

και ιππε'ων στην αρχη' της περιο' δου, ατµοκι'νητους σιδερε' νιους στο' λους,

σιδηροδροµικα' και τηλεγραφικα' δι'κτυα ε'ως και αεροπλα' να και τηλε'φωνα στο τε'λος.

Τη σοβαρο' τερη διαφοροποι'ηση στην εξε'λιξη του Ανατολικου' Ζητη' µατος

προκα' λεσε η εθνικη' αφυ' πνιση πολλω' ν απο' τις εθνικε'ς οµα' δες του γεωγραφικου'

αυτου' χω' ρου, αφυ'πνιση σταδιακη' , η οποι'α ο'µως προσε'λαβε ρυθµου' ς χιονοστιβα' δας.

Με α' λλα λο'για οι προυπα'ρχουσες αντιζηλι'ες των ισχυρω' ν της Ευρω' πης για την υπο'

Οθωµανικο' ε'λεγχο περιοχη' απε'κτησαν νε'ες διαστα'σεις, ευκαιρι'ες και κινδυ'νους, απο'

τη στιγµη' , κατα' την οποι'α οι εθνικε' ς αυτε' ς κοινο' τητες επιζητου' σαν να

συγκροτη' σουν πολιτικα' ε'θνη2 µε βιω' σιµη κρατικη' και συµπαγη' γεωγραφικη'

3

———————————

2. Για τη σηµασι'α των ο'ρων, βλ. το κεφα' λαιο 2.

υπο'σταση, για την επι'τευξη της οποι'ας µα' λιστα ε'πρεπε να διεκδικη'σουν εδα'φη και

πληθυσµου' ς απο' γει'τονες µε ταυτο' σηµους στο' χους. Το νε'ο αυτο' φαινο' µενο

παρατηρη'θηκε την ι'δια ακριβω' ς εποχη' που σηµειωνο' ταν δηµογραφικη' αυ' ξηση και

που πλη'θη κατοι'κων µετακινου' νταν προς γεωγραφικε'ς ζω' νες παραγωγικο' τερες για

την παγκο'σµια οικονοµι'α, δηλαδη' πο'λεις, πεδινε'ς και παραθαλα'σσιες περιοχε'ς.

Η ανταγωνιστικη' πορει'α της συγκρο' τησης των εθνω' ν της περιοχη' ς δεν

µπορου' σε παρα' να εξελιχθει' µε τη στρατολο' γηση και την ενσωµα' τωση ο' λων των

κοινωνικω' ν στρωµα' των στην πολυ'πλοκη πολιτικη' αντιπαρα'θεση µε ηθικο' ε'ρεισµα τις

εθνικε'ς ιδεολογι'ες. Οι παλαιο' τερες εθνικε'ς οµα' δες, οι οποι'ες η'σαν οργανωµε'νες σε

κοινωνικα' δι'κτυα (εµπορικα' , εκπαιδευτικα' , εκκλησιαστικα' , νοµαδικα' κλπ.),

υποχρεω' θηκαν να αναδιαταχθου' ν στο ε'δαφος της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας σε

συµπαγει'ς και αποκλειστικε' ς γεωγραφικε' ς επικρα' τειες και ταυτο' χρονα να

ενσωµατω' σουν πολυπληθει'ς κοινωνικε'ς οµα' δες (π.χ. χωρικου' ς, µε'λη της διοι'κησης),

οι οποι'ες ε'ως το' τε βρι'σκονταν ε'ξω απο' τα παραδοσιακα' δι'κτυα. Ακριβω' ς λοιπο' ν

επειδη' η κρι'ση βιω' θηκε απο' τους ανθρω' πους της περιοχη' ς, ο' χι ως ε'να απλο'

φαινο'µενο αυτοπροσδιορισµου' , αλλα' ως υπε'ρτατη υπο'θεση ταυτο' τητας,ο καθολικο' ς,

λαικο' ς χαρακτη'ρας της κρι'σης των εθνικω' ν ταυτοτη' των κατε'ληξε στην τελευται'α,

οξυ' τερη και αιµατηρο' τερη φα'ση του Ανατολικου' Ζητη'µατος.

Στη διαδικασι'α της εθνικη' ς συγκρο' τησης οι Ε' λ ληνες απε' κτησαν το

προβα' δισµα ε'ναντι των α' λλων εθνοτη' των, προβα' δισµα µε πολλαπλασιαστικε'ς

συνε'πειες, που η σηµασι'α του ει'ναι δυ'σκολο να υπερτονιστει'. Το πλεονε'κτηµα των

Ελλη'νων η' ταν χρονολογικο' αλλα' και επικοινωνιακο' : αφ’ ενο' ς ξεκι'νησαν ενωρι'τερα,

αφ’ ετε'ρου ει'χαν στη δια' θεση' τους τη γλω' σσα της υψηλη' ς παιδει'ας, η οποι'α

συγκροτου'σε τα εκπαιδευτικα' και τα θρησκευτικα' δι'κτυα της περιοχη' ς.

Η δηµιουργι'α εθνικω' ν κρατω' ν στη νοτιοανατολικη' Ευρω' πη ξεκι'νησε µετα' απο'

την σαρωτικη' εµπειρι'α των πολε'µων της Γαλλικη' ς Επανα' στασης που α' φησε τις

4

ευρωπαικε'ς ηγεσι'ες αποφασισµε'νες να µην επιτρε'ψουν σε επαναστατικα' κινη'µατα να

προκαλε'σουν ξανα' αποσταθεροποι'ηση και πανευρωπαικη' πολεµικη' ανα'φλεξη. Για να

προλα' βουν ε'να τε'τοιο ενδεχο' µενο εγκαινι'ασαν ε'να α' τυπο ο'ργανο επι'λυσης των

διεθνω' ν προβληµα' των µε'σω διασκε'ψεων των µεγα' λων δυνα' µεων στο πλαι'σιο στο

διεθνε'ς συ'στηµα που δηµιου'ργησε το συνε'δριο της Βιε'ννης. Το α' τυπο αυτο' ο'ργανο

ονοµα' στηκε Συµφωνι'α της Ευρω' πης (Concert of Europe), η δε συγκρο' τηση' του

καθοριζο' ταν απο' τις εκα' στοτε de facto ισχυρε'ς δυνα' µεις της Ευρω' πης. Με'σα απο'

πολυµερει'ς διασκε'ψεις και συµφωνι'ες η Ευρωπαικη' Συµφωνι'α κατο' ρθωσε να

αποτρε'ψει τη γενικευµε'νη ευρωπαικη' συ' ρραξη για ε'να αιω' να, δηλαδη' µε'χρι την

ε'κρηξη του Πρω' του Παγκοσµι'ου Πολε'µου το 1914, παρα' τις κοσµογονικε'ς αλλαγε'ς

και τις επιµε'ρους πολεµικε'ς συγκρου'σεις, που γνω' ρισε η ευρωπαικη' η'πειρος σ’αυτο'

το δια'στηµα.

Εξα' λλου, µετα' το συνε'δριο της Βιε'ννης το 1815, το οποι'ο αποσκοπου'σε να

θεµελιω' σει τη νε'α ευρωπαικη' τα' ξη, οι δυ'ο ισχυροι' αντι'παλοι για την κυριαρχι'α στη

διεθνη' σκηνη' , η'σαν οι νικητε'ς των ναπολεοντει'ων πολε'µων Βρετανι'α και Ρωσι'α. Η

πρω' τη διε'θετε αδιαµφισβη' τητη κυριαρχι'α στη θα' λασσα, ενω' η δευ' τερη διεκδικου'σε

πρωταρχικη' θε'ση ως ηπειρωτικη' δυ' ναµη. Απο' τα α' λλα µε'λη της Συµφωνι'ας της

Ευρω' πης η µεν Γαλλι'α διατηρου'σε το παλαιο' τερο ενδιαφε'ρον της για επε'κταση της

επιρροη' ς της στη Μεσο'γειο, ενω' η Πρωσι'α και η Αυστρι'α δεν ενδιαφε'ρονταν ακο'µη

το'σο για την ι'δια την περιοχη' , ο'σο για τη διατη'ρηση της ευρωπαικη' ς σταθερο' τητας.

Γι’ αυτο' το λο' γο η Πρωσι'α και η Αυστρι'α ακολουθου' σαν συντηρητικη' πολιτικη' ,

τουλα' χιστον ε'ως τις τελευται'ες δεκαετι'ες του 19ου αιω' να. Το Ανατολικο' Ζη' τηµα

µετα' το συνε'δριο της Βιε'ννης εξελι'χθηκε κα' τω απο' τις νε'ες αυτε'ς συνθη'κες.

Απο' τα παραπα' νω γι'νεται σαφε'ς ο' τι το “Ανατολικο' Ζη' τηµα” χαρακτηρι'ζεται

απο' µεγα' λη χρονικη' δια' ρκεια. Ακριβω' ς ο' µως εξ αιτι'ας της εξαιρετικη' ς του

ρευστο' τητας και των διαπλεκο'µενων παραµε'τρων που το συνθε'τουν, το Ανατολικο'

5

Ζη' τηµα, αλλα' και η θε'ση της Ελλα' δας µε'σα σ’ αυτο' , δεν µπορου' ν να µελετηθου' ν

µο'νο διαχρονικα' , καθω' ς προσδιορι'ζονται απο'λυτα απο' ταυτο'χρονες εξελι'ξεις σε ο'λο

τον κο' σµο. Το Ανατολικο' Ζη' τηµα απε'βη το κατ’ εξοχη' ν ιστορικο' παρα' δειγµα

α'σκησης διεθνου' ς ισορροπι'ας δυνα'µεων.

Η δηµιουργι'α του Ελληνικου' κρα'τους

Η εξε'γερση των Ελλη' νων απασχο' λησε ελα' χιστα τις µεγα' λες δυνα' µεις στο

συνε'δριο του Laibach το 1821 και στο συνε'δριο της Verona τον Αυ'γουστο του 1822.

Η Ελληνικη' Επανα'σταση ο'µως δεν µπορει' να θεωρηθει' παρα' ε'µµεσο επακο'λουθο του

Ανατολικου' Ζητη'µατος καθω' ς, σε αντι'θεση µε την εξε'γερση του 1770, δεν φαι'νεται

να ει'χε υποκινηθει' απο' καµµια' µεγα' λη δυ' ναµη. Ο καγκελα' ριος της Αυστρι'ας

Metternich πε'τυχε µα' λιστα να αποθαρρυ'νει τον τσα'ρο Αλε'ξανδρο Α’, τον θεµελιωτη'

της Ιερα' ς Συµµαχι'ας, απο' κα' θε σκε'ψη υποστη' ριξης των Ελλη' νων. Ο τσα' ρος

φρο'ντισε να πα'ρει τις αποστα'σεις του απο' τους επαναστα' τες, ο' ταν καταδι'κασε την

εξε'γερση του Αλε'ξανδρου Υψηλα' ντη. Απο' τη στιγµη' ο'µως που εξερρα' γη, η Ελληνικη'

Επανα'σταση αποτε'λεσε το πιο οξυ' προ'βληµα του Ανατολικου' Ζητη'µατος, ανα' λογο

µε εκει'να που δηµιουργου' σαν εθνικε'ς εξεγε'ρσεις σε α' λλες περιοχε'ς της Ευρω' πης

την ι'δια εποχη' , δηλαδη' στην Ιταλι'α, Ισπανι'α, Πολωνι'α και Βε'λγιο, αλλα' και στη

Νο' τια Αµερικη' , και τα οποι'α απειλου'σαν µε αποσταθεροποι'ηση τη διεθνη' τα' ξη. Αλλα'

και απο' την πλευρα' των επαναστατηµε'νων Ελλη'νων ορισµε'νοι ηγε'τες, ενη'µεροι των

ευρωπαικω' ν εξελι'ξεων, ο'πως ο Αλε'ξανδρος Μαυροκορδα' τος, ει'χαν επι'γνωση του

ανταγωνισµου' µεταξυ' Βρετανι'ας και Ρωσι'ας και ει'χαν την προ' θεση να τον

αξιοποιη'σουν.

Απο' τις ευρωπαικε'ς δυνα'µεις εκει'νη, που πραγµατοποι'ησε πρω' τη µεταστροφη'

της πολιτικη' ς της σχετικα' ευνοικη' προς τους Ε' λ ληνες, η' ταν η Βρετανι'α. Το

Νοε'µβριο του 1822, προκειµε'νου να προστατευ' σει τα εµπορικα' της πλοι'α απο' τις

πειρατικε' ς επιδροµε' ς των Ελλη' νων, αναγνω' ρισε de facto τους Ε' λ ληνες ως

6

εµπολε'µους προβαι'νοντας σε αναγνω' ριση του ναυτικου' αποκλεισµου' , που ει'χαν

επιβα' λει οι Ε' λ ληνες στα υπο' οθωµανικο' ε'λεγχο λιµα' νια των επαναστατηµε'νων

περιοχω' ν. Ε' π αψε δηλαδη' η Βρετανι'α να τους θεωρει' στασιαστε' ς κατα' της

νοµιµο' τητας της Πυ' λης, αλλα' διατη' ρησε την ουδετερο' τητα' της απε'ναντι στις δυ' ο

πλευρε'ς.

Στη συνε'χεια, η βρετανικη' πολιτικη' απε'ναντι στην Ελληνικη' Επανα'σταση ει'χε

ε'να κεντρικο' στο'χο: να µη βοηθη'σει ου' τε τους Ε' λ ληνες ου' τε την Πυ' λη, αλλα' να

εµποδι'σει τη Ρωσι'α να εκµεταλλευτει' µο' νη της την αδυναµι'α της Οθωµανικη' ς

Αυτοκρατορι'ας, να δρα'σει η Ρωσι'α ως προστα' τιδα των οµο'δοξω' ν της Ελλη' νων και

να αποκτη'σει ε'τσι εδαφικο' ε'ρεισµα στην ανατολικη' Μεσο'γειο. Αυτη' η' ταν η πολιτικη'

του George Canning (1770 - 1827), βρετανου' υπουργου' εξωτερικω' ν µεταξυ' 1822

και 1827 και πρωθυπουργου' για το συ' ντοµο δια' στηµα ως το θα' νατο' του τον

Αυ'γουστο του ι'διου χρο'νου. Η πολιτικη' αυτη' εκδηλω' θηκε µε ξεκα'θαρο τρο'πο απο' το

1825, ο' ταν η Ελληνικη' Επανα' σταση φαινο' ταν να ηττα' ται απο' τις τακτικε' ς

στρατιωτικε'ς δυνα'µεις του Ιµπραη'µ, γιου' του κυβερνη' τη της Αιγυ'πτου Μεχµε'τ Αλη' ,

και να παρουσια' ζεται εντονο' τερη η ανα' γκη συνδιαλλαγη' ς των δυ' ο εµπολε'µων. Ας

σηµειωθει' ο' τι την Αι'γυπτο κυβερνου' σε ο Μεχµε' τ Αλη' υπο' την κυριαρχι'α του

Σουλτα' νου, αλλα' κα' τω απο' την επιρροη' της Γαλλι'ας, η οποι'α ει'χε αναλα' βει την

αναδιοργα' νωση του αιγυπτιακου' στρατου' . Η επιτυχι'α στην εφαρµογη' της πολιτικη' ς

του Canning συνετε'λεσε ω' στε, µε δεδοµε'νη τη διεθνη' κρι'ση, που δηµιου'ργησε ο

αιµατηρο' ς απελευθερωτικο' ς πο' λεµος, το ελληνικο' κρα' τος να γεννηθει' ως

αποτε'λεσµα συµβιβασµου' µεταξυ' των µεγα' λων δυνα'µεων στο ελα' χιστο σηµει'ο, στο

οποι'ο αυτε'ς συµφω' νησαν να σταθεροποιη'σουν την κατα'σταση.

Ο Canning διαµο' ρφωσε µια ξεχωριστη' τα' ση στη βρετανικη' εξωτερικη'

πολιτικη' . Συ' µφωνα µε τις απο'ψεις του η Βρετανι'α ει'χε συµφε'ρον να στηρι'ξει τη

δηµιουργι'α ανεξα' ρτητων εθνικω' ν κρατω' ν, απο' τα οποι'α προσδοκου'σε µε τη σειρα'

7

τους θα η' σαν φιλικα' προς τη Βρετανι'α. Ο' π ως µα' λιστα ει'πε στο βρετανικο'

κοινοβου' λιο το 1826 αναφερο' µενος στην αναγνω' ριση ανεξα' ρτητων κρατω' ν της

Λατινικη' ς Αµερικη' ς το ∆εκε'µβριο 1824, “∆ηµιου'ργησα τον Νε'ο Κο'σµο για να

αποκαταστη'σω την ισορροπι'α του Παλαιου'.”3

Η πολιτικη' κρι'ση, που δηµιου' ργησαν στην επαναστατηµε'νη Ελλα' δα οι

στρατιωτικε'ς επιτυχι'ες του Ιµπραη' µ, προκα' λεσε τον Αυ' γουστο του 1825 την

υποβολη' της ελληνικη' ς αι'τησης προστασι'ας προς τη Βρετανι'α, για την υπαγωγη'

δηλαδη' των Ελλη'νων σε καθεστω' ς ο'µοιο µε εκει'νο, που ι'σχυε για τα Ιο'νια νησια' .4 Η

Βρετανι'α αποποιη' θηκε το αι'τηµα των Ελλη' νων, καθω' ς δεν η' θελε να αναλα' βει

µονοµερη' δρα' ση εναντι'ον της Πυ' λης και ε'τσι να προκαλε'σει αντι'στοιχη µονοµερη'

αντι'δραση της Ρωσι'ας στις Παραδουνα'βιες Ηγεµονι'ες η' στον Καυ'κασο, τα κυριο' τερα

σηµει'α των ρωσοτουρκικω' ν προστριβω' ν. Μετα' τη βρετανικη' απο'ρριψη, ανα' λογα

ε'γγραφα υποβλη' θηκαν και στη γαλλικη' και τη ρωσικη' αυλη' , και αυτα' µε το ι'διο

αποτε'λεσµα.

Η βρετανικη' στα'ση αναµονη' ςαπε'ναντι στο ελληνικο' ζη' τηµα τερµατι'στηκε µε

το θα' νατο του τσα'ρου Αλε'ξανδρου Α’ και την α' νοδο στο ρωσικο' θρο'νο του αδελφου'

του Νικο'λαου Α’, ο οποι'ος ε'δειχνε διατεθειµε'νος να επιδιω' ξει µονοµερη' επι'λυση των

ρωσικω' ν διαφορω' ν µε την Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α. Ο Canning αντε'δρασε

στε'λνοντας πρεσβευτη' στην Κωνσταντινου'πολη τον εξα' δελφο' του Stratford Canning

(1786-1880) και ειδικο' απεσταλµε'νο στην Πετρου'πολη τον δου' κα του Wellington

(1769-1852) για συνοµιλι'ες µε τη ρωσικη' κυβε'ρνηση.

Αποτε'λεσµα των βρετανο-ρωσικω' ν συνοµιλιω' ν η' ταν το πρωτο' κολλο της

Πετρου' πολης της 4 Απριλι'ου 1826 (νη), η πρω' τη διπλωµατικη' συµφωνι'α για τη

8

———————————

3. Στα αγγλικα' “I called the New World into existence to redress the balance of

the Old.”

4. Το αι'τηµα ε'χει ονοµαστει' “Πρ'αξη υποτε'λειας.”

λυ' ση του ελληνικου' ζητη' µατος. Το πρωτο' κολλο της Πετρου' πολης ο' ριζε την

ανα' ληψη µεσολα' βησης µεταξυ' Ελλη' νων και Πυ' λης εκ µε'ρους της Ρωσι'ας και της

Βρετανι'ας για τον τερµατισµο' των συγκρου' σεων και για τη δηµιουργι'α ελληνικη' ς

επικρα' τειας φο'ρου υποτελου' ς υπο' την κυριαρχι'α της Πυ' λης. Σχετικα' ο'µως µε τη

διασφα' λιση των µελλοντικω' ν ο'ρων της ειρη'νευσης µε διεθνει'ς εγγυη'σεις η Βρετανι'α

αρνει'το ρητα' την ανα' ληψη τε'τοιας υποχρε'ωσης συ'µφωνα µε πα' για τακτικη' της. Με

την πρω' τη αυτη' µεταξυ' τους συµφωνι'α λοιπο'ν η Ρωσι'α αποµακρυνο' ταν µεν απο' την

πολιτικη' του Metternich, δηλαδη' των συντηρητικω' ν µοναρχιω' ν, της Πρωσι'ας και της

Αυστρι'ας, αλλα' η Βρετανι'α προλα' µβανε κα' ποια µονοµερη' ρωσικη' ενε'ργεια στην

ελληνικη' υπο'θεση. Καθω' ς µα' λιστα αρνει'το την ανα' ληψη εγγυη' σεων, η Βρετανι'α

επιζη' τησε τη συµµετοχη' στη συµφωνι'α και α' λλων απο' τις µεγα' λες δυνα' µεις της

Ευρω' πης, απο' τις οποι'ες µο'νη η Γαλλι'α ανταποκρι'θηκε. Οι Γα' λλοι ει'χαν α' λλωστε η'δη

εκδηλω' σει ενδιαφε'ρον για τις ελληνικε'ς υποθε'σεις µε προω' θηση των γαλλικω' ν

συµφερο'ντων στον οικονοµικο' και στρατιωτικο' τοµε'α στην επαναστατηµε'νη Ελλα' δα,

αλλα' µε ανεπι'σηµο τρο' πο. Ε' τ σι η Γαλλι'α αποτε'λεσε τον τρι'το συ' µµαχο, που

συνυπε'γραψε τη συνθη'κη του Λονδι'νου της 6 Ιουλι'ου 1827 (νη).5

Οι ο'ροι της συνθη'κης αυτη' ς προε'βλεπαν τη δηµιουργι'α ελληνικη' ς επικρα' τειας

φο'ρου υποτελου' ς στην Πυ' λη (α' ρθρο 2), την ανα' ληψη µεσολαβητικου' ρο' λου εκ

µε'ρους της Βρετανι'ας, της Γαλλι'ας και της Ρωσι'ας µε την υποχρε'ωση να επιβα' λουν

την ανακωχη' στην Πυ' λη (α' ρθρο 1). Συ' µφωνα µε τη συνθη' κη αυτη' τα ο' ρια της

ελληνικη' ς επικρα' τειας θα καθορι'ζονταν µετα' απο' διαπραγµατευ'σεις (α' ρθρο 3). Οι

9

———————————

5. Στους λο'γους για τον τερµατισµο' του πολε'µου, το προοι'µιο της συνθη'κης

αναφε'ρει την ανησυχι'α των τριω' ν δυνα'µεων για την αιµορραγι'α ενο' ς χριστιανικου'

λαου' και στην επιθυµι'α τους να ελεγχθει' η εκτεταµε'νη πειρατει'α, που ανθου'σε στο

Αιγαι'ο και ε'βλαπτε το διεθνε'ς εµπο'ριο.

ο'ροι των εγγυη' σεων για την κατοχυ' ρωση της συµφωνι'ας παρε'µεναν ασαφει'ς και

προαιρετικοι' για τις τρεις δυνα'µεις. Συ'µφωνα µε το α'ρθρο 6 της συνθη'κης:

Αι συµφωνι'αι του συµβιβασµου' και ειρη'νης, αι οποι'αι τελευται'ον η'θελον

εγκριθη' µεταξυ' των διαφεροµε'νων µερω' ν, θε'λουν ασφαλισθη' δια της

εγγυη'σεως εκει'νων των ∆υνα'µεων απο' τας υπογραφου'σας την παρου'σαν

συνθη'κην, αι οποι'αι η'θελον κριθη' ωφε'λιµοι η' ικαναι' (αι'τινες η'θελον θεωρη'σει

λυσιτελε'ς η' δυνατο'ν) να δεχθω' σιν αυτη'ν την υποχρε'ωσιν. Το ει'δος των

αποτελεσµα' των αυτη' ς της εγγυη'σεως θε'λει γενη' αντικει'µενον εποµε'νων

συµφωνιω' ν µεταξυ' των Υψηλω' ν ∆υνα'µεων.

Η συνθη'κη του Λονδι'νου επε'βαλε ο'µως στις τρεις µεγα' λες δυνα' µεις να αναθε'σουν

στους στο'λους τους την αποµα' κρυνση των αιγυπτιακω' ν στρατευµα' των του Ιµπραη'µ

απο' την Πελοπο'ννησο (προ'σθετο µυστικο' α'ρθρο). Σ’ αυτη' τους την προσπα'θεια ο

βρετανικο' ς, ο γαλλικο' ς και ο ρωσικο' ς στο' λος κατε'στρεψαν ουσιαστικα' τον

αιγυπτιακο' και τουρκικο' στο' λο στη ναυµαχι'α του Ναβαρι'νου τον Οκτω' βριο του

1827, µια αιφνιδιαστικη' πολεµικη' πρα' ξη, η οποι'α συνιστα' στροφη' στην τυ' χη του

Ελληνικου' ζητη'µατος.

Ο θα' νατος του George Canning τον Αυ' γουστο 1827 και η ανα' ληψη της

πρωθυπουργι'ας απο' τον δου' κα του Wellington τον Ιανουα' ριο του 1828 ε'ριξαν τη

Βρετανι'α σε µια περι'οδο διπλωµατικη' ς αδρα' νειας, ενω' ταυτο' χρονα η Γαλλι'α

καλλιεργου' σε την επιρροη' της στην Ελλα' δα µε το εκστρατευτικο' σω' µα υπο' τον

γα' λλο στρατηγο' Maison (1770-1840), που ει'χε αναλα' βει την εκκαθα' ριση των

φρουρι'ων του Μορια' απο' τον αιγυπτιακο' στρατο' . Ταυτο'χρονα οι πρε'σβεις των τριω' ν

δυνα' µεων συνεδρι'αζαν σε δια' σκεψη στο Πο' ρο και επικοινωνου' σαν µε τον

Κυβερνη' τη Καποδι'στρια για τη χα' ραξη των συνο'ρων και τους α' λλους ο'ρους της

συµφωνι'ας µε την Πυ'λη.

10

Η Ρωσι'α αντι'θετα, χρησιµοποι'ησε την ευκαιρι'α για να επιλυ' σει τ ις

εκκρεµο' τητε'ς της µε την Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α. Συγκεκριµε'να, το 1826 η

Βρετανι'α ει'χε αφη' σει τη Ρωσι'α να επιβα' λει τη θε'ληση' της στην Πυ' λη, µε τη

ρωσοτουρκικη' συνθη' κη του Akkerman, σχετικα' µε τις λοιπε'ς ρωσοτουρκικε' ς

διαφορε'ς, που αφορου'σαν αφ’ ενο' ς την εφαρµογη' της συνθη'κης του Βουκουρεστι'ου

του 1812 για τη Σερβι'α και τις Παραδουνα' βιες Ηγεµονι'ες, αφ’ ετε'ρου τις εδαφικε'ς

διεκδικη'σεις της Ρωσι'ας στον Καυ'κασο. Ο ρωσοτουρκικο' ς πο'λεµος που εξερρα' γη τον

Απρι'λιο του 1828 προκλη'θηκε απο' την α'ρνηση της Πυ'λης να εφαρµο'σει την εν λο'γω

συνθη'κη. Ας σηµειωθει' ο' τι η περιοχη' του Καυκα'σου δεν ει'χε ακο'µη τη γεωπολιτικη'

σηµασι'α για τη Βρετανι'α, που απε'κτησε αργο' τερα.

Απο' την τελικη' επικρα' τηση των ρωσικω' ν ο' πλων το Σεπτε'µβριο του 1829

προη'λθε η συνθη'κη της Αδριανουπο'λεως (14 Σεπτεµβρι'ου 1829 νη), µε την οποι'α η

Ρωσι'α επε'βαλε στην Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α να αναγνωρι'σει την κυριαρχι'α της

στον Καυ' κασο, την αυτονοµι'α των Παραδουνα' βιων Ηγεµονιω' ν και να αποδεχθει'

τους ο'ρους της συνθη' κης του Λονδι'νου του 1827 για την Ελλα' δα. Ο φο'βος ο'µως

µη' πως η Ελλα' δα γι'νει ρωσικο' ς δορυφο'ρος υποχρε'ωσε τη Βρετανι'α να µεταβα' λει

στα' ση στο ελληνικο' ζη' τηµα και να υποστηρι'ξει πλη' ρη ανεξαρτησι'α για το νε'ο

κρα' τος. Οι νε' οι ο' ροι διατυπω' θηκαν στο Πρωτο' κολλο του Λονδι'νου της 3

Φεβρουαρι'ου 1830 (νη), ηµεροµηνι'α που θεωρει'ται ως ο χρο'νος της ι'δρυσης του

ελληνικου' κρα' τους. Το πρω' το α' ρθρο ορι'ζει: “Η Ελλα'ς θε'λει σχηµατι'σει ε'ν Κρα'τος

ανεξα'ρτητον και θε'λει χαι'ρει ο'λα τα δι'καια πολιτικα' , διοικητικα' και εµπορικα' τα

προσπεφυκο'τα εις εντελη' ανεξαρτησι'αν.” Το κρα' τος θα η' ταν µοναρχικο' µε ηγεµο'να,

που δεν θα η' ταν µε'λος των βασιλικω' ν οικογενειω' ν των τριω' ν δυνα' µεων, που

διαχειρι'ζονταν την ελληνικη' υπο'θεση (α'ρθρο 2), προκειµε'νου να ελαχιστοποιηθου'ν

τα σηµει'α προστριβω' ν ανα' µεσα' τους. Η συνθη' κη ε'δινε διορι'α ενο' ς ε'τους στους

κατοι'κους της Ελλα' δας και της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας να να πουλη'σουν την

ιδιοκτησι'α τους και να µετεγκατασταθου'ν στην α' λλη χω' ρα (α'ρθρο 6).

11

Σε σχε'ση µε τις εγγυη'σεις το α'ρθρο οκτω' ξεκαθα'ριζε το δυνητικο' χαρακτη'ρα

τους και µετε'θετε τη λυ'ση του ζητη'µατος σε µεταγενε'στερη διεθνη' συνθη'κη:

Εκα'στη των Τριω' ν Αυλω' ν φυλα' ττει την δια του ε'κτου α'ρθρου της συνθη'κης

της 6 Ιουλι'ου εξασφαλιζοµε'νην εξουσι'αν, του να εγγυα' ται περι' του ο'λου των

προηγουµε'νων συµβιβασµω' ν και α' ρθρων. Αι περι' εγγυη' σεως πρα' ξεις, εα' ν

γενω' σι, θε'λουν συνταχθη' χωριστα' . Η ενε'ργεια και το αποτε'λεσµα των

διαφο'ρων αυτω' ν πρα' ξεων θε'λουν γενη' , κατα' συνε'πειαν του α' νω ειρηµε'νου

α'ρθρου, το αντικει'µενον µεταγενεστε'ρων συνθηκω' ν των Υψηλω' ν ∆υνα'µεων.

Το Πρωτο'κολλο της 3 Φεβουαρι'ου 1830 καθο'ριζε τα ο'ρια του βασιλει'ου µε βα' ση

προγενε'στερο πρωτο'κολλο (22 Μαρτι'ου 1829) αλλα' µε εδαφικη' µει'ωση στο βο'ρειο

συ' νορο. ∆ηλαδη' , αντι' της αρχικη' ς, βορειο' τερης γραµµη' ς Αµβρακικου' -Παγασιτικου'

οριζο' ταν ως συ' νορο η γραµµη' Ασπροπο' ταµου-Μαλιακου' (α' ρθρο 2). Ε' τ σι το νε'ο

βασι'λειο θα περιλα' µβανε την Πελοπο' ννησο, τη Στερεα' Ελλα' δα, την Ευ' βοια, τις

Κυκλα' δες και τις Βο'ρειες Σπορα' δες, αλλα' ο'χι τη Σα'µο και την Κρη' τη.

Οι εσωτερικε'ς αναταραχε'ς στην Ελλα' δα µετα' τη δολοφονι'α του Καποδι'στρια

στο Ναυ' πλιο στις 27 Σεπτεµβρι'ου / 9 Οκτωβρι'ου 1831 και η δυσκολι'α στην

ανευ' ρεση κατα' λληλου πρι'γκηπα για να αναλα' βει το ελληνικο' στε'µµα, αλλα' και η

στροφη' του ενδιαφε'ροντος των µεγα' λων δυνα' µεων προς τον αγω' να των Βε'λγων

για ανεξαρτησι'α, παρε'τειναν την οριστικη' συνθη' κη, που τελικα' υπογρα'φηκε την 7

Μαιου 1832 (νη) στο Λονδι'νο µεταξυ' Βρετανι'ας, Γαλλι'ας, Ρωσι'ας και του βασιλια'

Λουδοβι'κου της Βαυαρι'ας, κηδεµο'να του ανη'λικου, δευτερο' τοκου, γιου' του Ο' θωνα,

που δεχο' ταν το θρο'νο της Ελλα' δας ως “ Ο' θων, βασιλευ' ς της Ελλα' δος” (α'ρθρα 1-3).

Το θρησκευτικο' δο' γµα του ρωµαιοκαθολικου' βασιλια' επρο' κειτο να δηµιουργη' σει

προβλη'µατα στη σχε'ση του µε τους νε'ους υπηκο'ους του. Συ'µφωνα µε τη συνθη'κη ο

ανη' λικος Ο' θ ων θα συνοδευο' ταν απο' τριµελη' αντιβασιλει'α, που θα ασκου' σε

12

καθη'κοντα βασιλε'α µε'χρι την ενηλικι'ωση του Ο' θωνα, ενω' τα µε'λη της θα διο'ριζε ο

Λουδοβι'κος της Βαυαρι'ας (α'ρθρο 10). Το α'ρθρο 4 επαναλαµβα' νει την αοριστι'α των

προηγου'µενων διεθνω' ν πρα' ξεων σχετικα' µε τις εγγυη'σεις:

Η Ελλα' ς υπο' την κυριαρχι'αν του Πρι'γκηπος Ο' θωνος της Βαυαρι'ας και την

εγγυ'ησιν των τριω' ν αυλω' ν, θε'λει αποτελη' κρα' τος µοναρχικο'ν ανεξα'ρτητον,

ως του' το ορι'ζεται υπο' του κατα' την 3 Φεβρουαρι'ου 1830 υπο' των ρηθεισω' ν

τριω' ν Αυλω' ν υπογραφε'ντος Πρωτοκο'λλου, και υπο' τε της Ελλα' δος και της

Οθωµανικη' ς Πυ'λης παραδεχθε'ντος.

Οι κυβερνη'σεις των τριω' ν δυνα'µεων θα αναλα'µβαναν να εγγυηθου'ν δα' νειο

προς την Ελλα' δα µε'χρι εξη'ντα εκατοµµυρι'ων φρα' γκων (α'ρθρο 12).6 Στρατιωτικο'

σω' µα απο' Βαυαρου' ς στρατιω' τες ε'ως 3,500 ανδρω' ν θα ερχο' ταν στην Ελλα' δα για να

αντικαταστη'σει τα συµµαχικα' στρατευ'µατα µαζι' µε Βαυαρου' ς αξιωµατικου' ς για την

οργα' νωση εθνικου' στρατου' (α'ρθρα 14-15). Επι'σης οι τρεις δυνα'µεις αναλα'µβαναν

να µεριµνη'σουν ω' στε να αναγνωριστει' το κρα' τος, µε τα συ'νορα' του, και ο βασιλια' ς

του απο' τα α' λλα κυρι'αρχα κρα' τη (α'ρθρα 6-7).

Μετα' τη συνθη' κη της Αδριανου' πολης το Σεπτε'µβριο 1829 σηµειω' νεται

µεταβολη' στην εξωτερικη' πολιτ ικη' της Ρωσι'ας ε' ναντι της Οθωµανικη' ς

Αυ τ οκρ ατ ορ ι'α ς . Η Ρωσ ι'α π λ ε' ον π αυ' ε ι ν α επ ι δ ιω' κ ε ι τ ον ε' λε γχο τ η ς

Κωνσταντινου' πολης και να φοβα' ται µη' πως η αποσταθεροποι'ηση της θε'σης της

πρωτευ'ουσας της αυτοκρατορι'ας επιφε'ρει παρε'µβαση της Βρετανι'ας και ει'σοδο της

τελευται'ας στη Μαυ' ρη θα' λασσα. Η απαγο' ρευση διε'λευσης ο' λων των πολεµικω' ν

πλοι'ων σε περι'οδο ειρη' νης απο' τα Στενα' ει'χε επιβληθει' απο' τη Βρετανι'α µε την

ειρη' νη των ∆αρδανελι'ων του 1809. Η Ρωσι'α θεωρου'σε ο'µως τω' ρα ο' τι η σταδιακη'

13

———————————

6. Για λεπτοµε'ρειες βλ. παρακα' τω.

εξασθε'νηση της αυτοκρατορι'ας θα απε'βαινε υπε'ρ των ρωσικω' ν συµφερο'ντων. Η νε'α

ρωσικη' πολιτικη' ε'ναντι της Πυ' λης κατε'στησε εφικτη' ακο' µη και τη συνεργασι'α

µεταξυ' Ρωσι'ας και Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας. Αντι'στοιχα δε, α' ρχισε να

αναµορφω' νεται και η βρετανικη' πολιτικη' κα' τω απο' την ευθυ'νη του νε'ου υπουργου'

εξωτερικω' ν λο'ρδου Palmerston (1784 - 1865), απο' το Νοε'µβριο 1830, ο οποι'ος

µα' λιστα υιοθετου' σε τις αντιλη' ψεις του Canning σχετικα' µε τη σηµασι'α για τα

βρετανικα' συµφε'ροντα ι'δρυσης συνταγµατικω' ν κρατω' ν. Για τον Palmerston η

ενι'σχυση του ελληνικου' βασιλει'ου µε τη σχετικη' επαυ' ξηση των συνο'ρων του (µε

δυτικο' α' κρο τον Αµβρακικο' κο' λπο), που επιτευ' χθηκε µε τη συνθη' κη της

Κωνσταντινου' πολης της 21 Ιουλι'ου 1832 (νη) µεταξυ' της Πυ' λης και των τριω' ν

συµµα' χων, δηλαδη' της Βρετανι'ας, της Γαλλι'ας και της Ρωσι'ας, αλλα' και η λυ'ση της

εκκρεµο' τητας της επιλογη' ς µονα'ρχη για την Ελλα' δα, θα καθιστου'σε το νε'ο κρα' τος

λιγο' τερο προ'χειρο σε ρωσικε'ς πιε'σεις.7

14

———————————

7. Η τελικη' διευθε'τηση της πρω' της συνοριακη' ς γραµµη' ς µεταξυ' ελληνικου'

κρα' τους και Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας µετα' απο' σειρα' πρωτοκο'λλων και

καταβολη' αποζηµι'ωσης για την περιοχη'ν του Ζητουνι'ου (Λαµι'ας) της Φθιω' τιδας

προς το οθωµανικο' δηµο'σιο, ολοκληρω' θηκε το ∆εκε'µβριο 1832 και κα' λυπτε τη

γραµµη' απο' τον Αµβρακικο' ως τον Παγασητικο' κο'λπο. Ε' τσι η µεν Α' ρτα παρε'µενε

στα οθωµανικα' εδα'φη ενω' το Ζητου'νι (Λαµι'α) η' ταν ελληνικο' . Για χα'ρτη της

εποχη' ς, βλ. για παρα' δειγµα:

http://www.davidrumsey.com/luna/servlet/detail/RUMSEY~8~1~21857~680013:

Neueste-Karte-von-Griechenland---

wi?sort=Pub_List_No_InitialSort%2CPub_Date%2CPub_List_No%2CSeries_No&qv

q=q:greece%2B1850;sort:Pub_List_No_InitialSort%2CPub_Date%2CPub_List_No

%2CSeries_No;lc:RUMSEY~8~1&mi=12&trs=16

Πι'νακας 1: Χρονολο'γιο διεθνω' ν πρα' ξεων ι'δρυσης Ελληνικου' κρα' τους (νη)

1826, 4 Απριλι'ου Πρωτο'κολλο Πετρουπο'λεως

1827, 6 Ιουλι'ου Συνθη'κη Λονδι'νου

1829, 14 Σεπτεµβρι'ου Συνθη'κη Αδριανουπο'λεως

1830, 3 Φεβρουαρι'ου Πρωτο'κολλο Λονδι'νου

1832, 7 Μαιου Συνθη'κη Λονδι'νου

1832, 21 Ιουλι'ου Συνθη'κη Κωνσταντινουπο'λεως

Ο Ελληνικο'ς αλυτρωτισµο'ς και η Ανατολικη' Μεσο'γειος (1832-1856)

Η βιωσιµο' τητα του ελληνικου' βασιλει'ου το 1833 η' ταν προβληµατικη' , γεγονο' ς

που ενει'χε κι'νδυνο αποσταθεροποι'ησης της περιοχη' ς της Ανατολικη' ς Μεσογει'ου.

Θεµελιω' θηκε λοιπο'ν σε διεθνει'ς συµφωνι'ες, οι οποι'ες διασφα' λιζαν την επιτη' ρηση'

του απο' τις µεγα' λες δυνα'µεις. Ταυτο'χρονα η δυνατο' τητα του ελληνικου' βασιλει'ου

να διαχειριστει' αυτο' νοµα τη νε'α θε'ση του ελληνισµου' αλλα' και την ι'δια του την

κρατικη' συγκρο' τηση, η' ταν εξαιρετικα' περιορισµε'νη: η ελληνικη' δηµο'σια οικονοµι'α

βασι'στηκε στο δα' νειο των 60 εκατοµµυρι'ων φρα' γκων, το οποι'ο ε'λαβε το 1833 απο'

τον τραπεζικο' οι'κο του Λονδι'νου Rothschild µε την εγγυ'ηση των τριω' ν µεγα' λων

δυνα' µεων, και το οποι'ο πραγµατοποιει'το σε τρεις σειρε'ς, την καθεµια' των ει'κοσι

εκατοµµυρι'ων. Συ'µφωνα µα' λιστα µε τη Συνθη' κη του Λονδι'νου της 7 Μαι'ου 1832,

µε την οποι'α τοποθετη'θηκε ο Ο' θ ων στον ελληνικο' θρο'νο, κα' θε µι'α απο' τις τρεις

µεγα' λες δυνα' µεις θα αναλα' µβανε να εγγυηθει' το ε'να τρι'το κα' θε σειρα' ς. Μετα' τη

χορη' γηση της πρω' της σειρα' ς, οι υπο'λοιπες δυ' ο σειρε'ς θα πραγµατοποιου' ντο µετα'

απο' εκτι'µηση των ελληνικω' ν αναγκω' ν απο' τις τρεις δυνα'µεις. Το ελληνικο' κρα' τος

η' ταν υποχρεωµε'νο να θε'σει στην εξυπηρε'τηση του δανει'ου τα πρω' τα ε'σοδα' του,

υποχρε'ωση της οποι'ας την εκτε'λεση θα επιτηρου'σαν “οι διπλωµατικοι' αντιπρο'σωποι

των τριω' ν Αυλω' ν.” Το τι'µηµα της βιωσιµο' τητας ει'ναι εποµε'νως προφανε'ς.

Η επιτη'ρηση των τριω' ν δυνα'µεων πα' νω στις εσωτερικε'ς εξελι'ξεις της Ελλα' δας

στηρι'χθηκε σε σηµαντικο' βαθµο' στον ε'λεγχο κα'θε µιας πα' νω στο ε'να τρι'το αυτου'

15

του δανει'ου, το οποι'ο αποτελου' σε την πιο κρι'σιµη πηγη' ζωη' ς για το ελληνικο'

κρα' τος. Το µεγαλυ' τερο µε'ρος αυτου' του δανει'ου δαπανη'θηκε για τις ανα' γκες της

κρατικη' ς µηχανη' ς και του βαυαρικου' στρατιωτικου' σω' µατος, που ει'χε συσταθει' για

να στηρι'ξει την νε'α δυναστει'α. Ο κυριο' τερος ο' µως µηχανισµο' ς επε'µβασης των

δυνα' µεων η' ταν ο ε'λεγχος της ελληνικη' ς εσωτερικη' ς πολιτικη' ς σκηνη' ς, καθω' ς το

κοµµατικο' συ'στηµα, ε'τσι ο'πως ει'χε προκυ'ψει µε'σα απο' την Ελληνικη' Επανα' σταση,

ει'χε καταστη'σει τους πρεσβευτε'ς των τριω' ν δυνα'µεων δοµικο' στοιχει'ο της τριµερου' ς

πολιτικη' ς διαι'ρεσης σε αγγλικο' , γαλλικο' και ρωσικο' κο' µµα. Αντι'στοιχα η

πολιτικοποι'ηση της ελληνικη' ς κοινωνι'ας και ιδιαι'τερα των ελληνικω' ν ηγετικω' ν

στρωµα' των γινο' ταν κατ’ανα' γκην κα' τω απο' την επι'δραση της καθοριστικη' ς

επι'βλεψης των τριω' ν εγγυητριω' ν δυνα' µεων πα' νω στην υπο'σταση --πολιτειακη' ,

οικονοµικη' και εδαφικη' -- του νε'ου κρα' τους.

Ωστο'σο, κατα' τις πρω' τες δυ'ο δεκαετι'ες της υ'παρξη' ς του το ελληνικο' βασι'λειο

προσπα' θησε να τηρη' σει µια πολιτικη' ισορροπιω' ν ε'ναντι των τριω' ν µεγα' λων

δυνα' µεων. Την πολιτικη' αυτη' εγκαινι'ασε ο Georg Ludwig von Maurer, νοµοµαθη' ς

και µε'λος της τριµελου' ς βαυαρικη' ς αντιβασιλει'ας, ο' ταν το 1833 κη' ρυξε το

αυτοκε'φαλο της Ελληνικη' ς εκκλησι'ας, αποκο'πτοντας την εκκλησι'α και τυπικα' απο' το

Πατριαρχει'ο Κωνσταντινουπο' λεως, πιθανη' πηγη' , ει'τε οθωµανικω' ν πιε'σεων, ει'τε

ρωσικη' ς επιρροη' ς. Η Ρωσι'α µα' λιστα διε'θετε µε'σω της κοινη' ς ορθο'δοξης πι'στης και

της εκκλησι'ας ε'ναν αποτελεσµατικο' µοχλο' ιδεολογικη' ς κινητοποι'ησης των Ελλη'νων.

Παρει'χε ε'τσι κα' λυψη στις ελληνικε'ς αλυτρωτικε'ς διεκδικη'σεις αλλα' και στις δυνα'µεις

που η'θελαν να υπονοµευ'σουν τη βαυαρικη' , ετερο'δοξη δυναστει'α. Με την υπαγωγη'

της εκκλησι'ας στην κρατικη' εξουσι'α και τον περιορισµο' του πλη' θους των

µοναστηριω' ν η πολιτικη' της βαυαρικη' ς αντιβασιλει'ας επιδι'ωκε να ελε'γξει αυτο' τον

διπλο' κι'νδυνο προς ο'φελος της σταθερο' τητας του ελληνικου' βασιλει'ου.8

16

———————————

8. Βλ. περισσο' τερα στο επο'µενο κεφα' λαιο.

Ο στρατο' ς του νε'ου βασιλει'ου, δυναµικο' τητας 6-8000 ανδρω' ν, απασχολει'το

στην εσωτερικη' ασφα' λεια της χω' ρας, δηλαδη' στην καταδι'ωξη της ληστει'ας και στην

καταστολη' εξεγε'ρσεων, που προκαλου'νταν συχνα' απο' τη συλλογη' των φο'ρων και

απο' τα µε'τρα περιορισµου' της εκκλησι'ας η' α' λλων προνοµι'ων.9 Η δε ναυτικη' δυ'ναµη

της Ελλα' δας η' ταν εντελω' ς ανυ'παρκτη, µε'χρι την πραγµατοποι'ηση του εξοπλιστικου'

προγρα'µµατος της δεκαετι'ας του 1880. Λο'γω της εσωτερικη' ς του αδυναµι'ας το νε'ο

βασι'λειο δεν η' ταν σε θε'ση να αξιοποιη' σει την επο' µενη κρι'ση του Ανατολικου'

Ζητη' µατος, που εξερρα' γη ταυτο' χρονα µε την εγκατα' σταση της ελληνικη' ς

µοναρχι'ας.

Το Νοε'µβριο 1831 ο Μεχµε'τ Αλη' της Αιγυ'πτου κη'ρυξε τον πο'λεµο κατα' της

Πυ' λης εισβα' λλοντας στην Παλαιστι'νη και τη Συρι'α. Ε' ω ς το 1832 τα αιγυπτιακα'

στρατευ' µατα υπο' τον Ιµπραη' µ ει'χαν προχωρη' σει µε' σα στη Μικρα' Ασι'α,

δηµιουργω' ντας ε'τσι ανησυχι'α και ευκαιρι'ες νε'ας επε'µβασης των µεγα' λων δυνα'µεων.

Η Γαλλι'α, µε προ' σφατους δεσµου' ς µε τον αιγυ' πτιο ηγεµο' να, του παρει'χε την

υποστη' ριξη' της. Η Βρετανι'α ο' µως, απασχοληµε'νη µε τις εξελι'ξεις στη δυτικη'

Ευρω' πη, δηλαδη' µε την Πορτογαλι'α και το Βε'λγιο, και βλε'ποντας να αναβιω' νει ο

παλαιο' ς της ανταγωνισµο' ς µε τη Γαλλι'α, καθυστε'ρησε να αντιδρα' σει. Α' φ ησε ε'τσι

την πρωτοβουλι'α των διπλωµατικω' ν ελιγµω' ν στη Ρωσι'α, η οποι'α η'λθε αρωγο' ς στο

αι'τηµα του σουλτα' νου Μαχµου' τ Β’ για βοη'θεια. Ε' σ τειλε στην Κωνσταντινου'πολη

ρωσικα' πλοι'α το Φεβρουα'ριο και στρατο' τον Απρι'λιο 1833 και ε'σωσε ε'τσι την Πο'λη

και τα Στενα' απο' τον Ιµπραη'µ. Αποτε'λεσµα της ρωσικη' ς αυτη' ς επε'µβασης υπη'ρξε η

οκταετου' ς δια' ρκειας ρωστουρκικη' αµυντικη' συνθη' κη του Ουνκια' ρ Σκελεσι' τον

Ιου' λιο 1833. Σε µυστικο' α' ρθρο της συνθη' κης η Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α

αναλα' µβανε την υποχρε'ωση να κλει'νει τα Στενα' στα ξε'να πολεµικα' πλοι'α, στις

περιπτω' σεις που η Ρωσι'α θα βρισκο' ταν σε πο' λεµο. Το α' ρθρο αυτο' ακυ' ρωνε

17

———————————

9. Βλ. παρακα' τω.

ουσιαστικα' τη συνθη' κη ειρη' νης των ∆αρδανελι'ων του 1809 και το ναυτικο'

πλεονε'κτηµα της Βρετανι'ας στην χρη'ση των Στενω' ν σε περι'πτωση ρωσο-βρετανικη' ς

συ'γκρουσης, πλεονε'τηµα που απε'ρρεε απο' τη συνθη'κη του 1809.

Η Ρωσι'α ο'µως δεν προχω' ρησε στην αξιοποι'ηση αυτου' του πλεονεκτη'µατος,

καθω' ς ου' τε αυτη' ου' τε καµια' α' λλη απο' τις µεγα' λες δυνα' µεις η' ταν σε θε'ση να

στηρι'ξει στρατιωτικα' τον αποκλειστικο' ε'λεγχο των Στενω' ν απε'ναντι στη βε'βαιη

συνδυασµε'νη αντι'δραση των υπολοι'πων. Η' τ αν ο' µως αρκετα' σηµαντικη' και

αποτελεσµατικη' η µεταστροφη' της ρωσικη' ς διπλωµατι'ας, ω' στε να ανακαθορι'σει την

πολιτικη' του Palmerston και της Βρετανι'ας απε'ναντι στο Ανατολικο' Ζη' τηµα για τα

επο'µενα σαρανταπε'ντε χρο'νια, µε'χρι δηλαδη' την Ανατολικη' κρι'ση του 1875-78. Η

πολιτικη' αυτη' ε'γινε γνωστη' ως πολιτικη' στη'ριξης της ακεραιο' τητας της Οθωµανικη' ς

Αυτοκρατορι'ας. Συνε'πεσε δε χρονικα' µε µια περι'οδο οικονοµικη' ς ανα' πτυξης των

ευρωπαικω' ν βιοµηχανικω' ν δυνα'µεων, ευηµερι'ας στις ευρωπαικε'ς κοινωνι'ες, περι'οδο

ο'µως κατα' την οποι'α διευρυ'νθηκε η παγκο'σµια οικονοµικη' και ναυτικη' πρωτοπορι'α

της Βρετανι'ας ε'ναντι των ηπειρωτικω' ν ανταγωνιστω' ν της. Αυτη' η περι'οδος

παρατεταµε'νης ειρη'νης στην Ευρω' πη ονοµα'στηκε Pax Britannica, κατα' το ρωµαικο'

υπο' δειγµα. Κατα' την εποχη' αυτη' κυρι'αρχη φυσιογνωµι'α στις ευρωπαικε' ς

διπλωµατικε'ς εξελι'ξεις υπη'ρξε ο βρετανο' ς υπουργο' ς εξωτερικω' ν και, µετα' το 1855,

πρωθυπουργο' ς λο' ρδος Palmerston. Οι πρω' τες εκδηλω' σεις του ελληνικου'

αλυτρωτισµου' εποµε'νως συνε'πεσαν µε µια εξαιρετικα' αντι'ξοη διεθνη' συγκυρι'α.

Η νε'α βρετανικη' πολιτικη' :

1 Εστρα'φη στην ενι'σχυση των εµπορικω' ν σχε'σεων Βρετανι'ας και Οθωµανικη' ς

Αυτοκρατορι'ας µε αποτε'λεσµα τη συ'ναψη εµπορικη' ς συµφωνι'ας το 1838, η οποι'α

καταργου'σε τα µονοπω' λια και καθεστω' τα οικονοµικη' ς προστασι'ας της οθωµανικη' ς

επικρα' τειας σε ο'φελος των βρετανικω' ν βιοµηχανικω' ν εξαγωγω' ν.

18

2 Για να αντιµετωπι'σει την γαλλικη' επιρροη' στην Αι'γυπτο αναζη' τησε

στηρι'γµατα για να ενισχυ' σει την προ' σβαση προς την Ινδι'α απο' τους χερσαι'ους

δρο'µους της Με'σης Ανατολη' ς και της Κεντρικη' ς Ασι'ας. Η τελευται'α αυτη' επιλογη'

ε'φερε τη Βρετανι'α πρω' τη φορα' σε αντιπαρα' θεση µε τη ρωσικη' επιρροη' στην

περιοχη' αυτη' , στην οποι'α η Ρωσι'α ει'χε αρχι'σει να επεκτει'νεται η' δη απο' το 1828.

Κατε'στησε ε'τσι και την Κεντρικη' Ασι'α µε'ρος του Ανατολικου' Ζητη'µατος.

3 Αναβι'ωσε την Ευρωπαικη' Συµφωνι'α, δηλαδη' τη συ' γκληση διασκε'ψεων µε

τις α' λλες µεγα' λες δυνα'µεις για τη συνυπευθυνο' τητα στην επι'λυση των κρι'σεων.

Την επο' µενη κρι'ση στην Ανατολικη' Μεσο' γειο προκα' λεσε ο σουλτα' νος

Μαχµου' τ µε την επι'θεση' του κατα' της Αιγυ'πτου τον Απρι'λιο του 1839. Ωστο'σο ο

πο'λεµος συ' ντοµα ε'λαβε κακη' τροπη' για τον Μαχµου' τ, ο οθωµανικο' ς στο'λος, τον

οποι'ο ει'χε ανασυστη' σει µετα' την καταστροφη' του στη ναυµαχι'α του Ναυαρι'νου,

αυτοµο'λησε και κατε'φυγε στην Αλεξα' νδρεια ενω' ο ι'διος ο σουλτα' νος πε'θανε τον

Ιου'λιο του ι'διου χρο'νου. Η' δη το' τε η Βρετανι'α ει'χε πια ξεκαθαρισµε'νους στο'χους και

πολιτικη' , ε'τσι ω' στε ε'σπευσε να στηρι'ξει την Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α. Η Ρωσι'α

συνε'πλευσε µε τη Βρετανι'α σε µια προσπα'θεια να εκµεταλλευτει' το ρη'γµα ανα'µεσα

στη δευ' τερη και τη Γαλλι'α, η οποι'α βρε'θηκε σε διεθνη' αποµο' νωση λο' γω της

επιµονη' ς της να στηρι'ξει την Αι'γυπτο κατα' της Πυ' λης. Το' σο ο αυστριακο' ς

καγκελα' ριος Metternich, ο' σο και η Πρωσι'α στη' ριξαν µια κοινη' στα' ση υπε'ρ της

Πυ'λης, που κατε'ληξε στην υπογραφη' της συµφωνι'ας του Λονδι'νου τον Ιου'λιο του

1840. Συ' µφωνα µε τους ο' ρους της συµφωνι'ας ο αιγυπτιακο' ς στρατο' ς υπο' τον

Ιµπραη'µ ε'πρεπε να αποχωρη'σει απο' τα εδα'φη, που ει'χε εν τω µεταξυ' κατακτη'σει. Η

Βρετανι'α τε'λος, ε'χοντας καταλα'βει στρατιωτικα' τη Βηρυτο' , κατο'ρθωσε να επιβα' λει

µε τα ο'πλα τη θε'ληση' της και να επιτυ'χει την υπογραφη' της Συ'µβασης των Στενω' ν

τον Ιου'νιο του 1841. Η συ'µβαση αυτη' , στην οποι'α συµµετει'χαν και οι πε'ντε µεγα' λες

δυνα' µεις (Βρετανι'α, Ρωσι'α, Πρωσι'α, Αυστρι'α και Γαλλι'α) η' ταν η πρω' τη πολυµερη' ς

19

συµφωνι'α µε την Πυ' λη για τη διε'λευση πολεµικω' ν απο' τα ∆αρδανε'λια και το

Βο'σπορο, η οποι'α ανε'τρεπε τους ο'ρους της συνθη' κης του Ουνκια' ρ Σκελεσι' και,

ο'πως η βρετανο-τουρκικη' συµφωνι'α του 1809, απαγο'ρευε τη διε'λευση ο'λων των

πολεµικω' ν πλοι'ων απο' τα Στενα' σε περιο'δους που η Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α δεν

βρισκο' ταν σε πο' λεµο. Η νε'α ο'µως πολυµερη' ς συµφωνι'α ε'δινε το δικαι'ωµα στην

Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α να επιτρε'ψει τη διε'λευση πολεµικω' ν πλοι'ων σε περιο'δους,

που αυτη' βρισκο' ταν σε πο' λεµο, καθεστω' ς το οποι'ο η Βρετανι'α η' ταν σε θε'ση να

εκµεταλλευτει' κατα' της Ρωσι'ας, και το οποι'ο χρησιµοποι'ησε κατα' τον Κριµαικο'

πο'λεµο.

Η κρι'ση του Ανατολικου' Ζητη'µατος των ετω' ν 1839-41 υποκι'νησε για πρω' τη

φορα' την επι'σηµη ελληνικη' αλυτρωτικη' πολιτικη' υπο' την ηγεσι'α του γαλλο'φιλου

πρωθυπουργου' Ιωα' ννη Κωλε'ττη µε αφορµη' την κατα' σταση στην Κρη' τη. Το νησι'

ει'χε παραχωρη'σει ο σουλτα' νος Μαχµου' τ Β’ στον Μεχµε'τ Αλη' της Αιγυ'πτου το 1830

ως ανταµοιβη' για τη συµµετοχη' του στην προσπα' θεια καταστολη' ς της Ελληνικη' ς

Επανα' στασης και της απω' λειας του αιγυπτιακου' στο' λου στη ναυµαχι'α του

Ναβαρι'νου. Λο'γω της αιγυπτιακη' ς κακοδιοι'κησης και βαρια' ς φορολογι'ας οι Κρη' τες

ζη' τησαν το 1833 να τεθου' ν υπο' την προστασι'α των τριω' ν µεγα' λων δυνα' µεων,

αι'τηµα το οποι'ο αυτε'ς απε'ριψαν. Η αναβι'ωση ο'µως του Κρητικου' ζητη'µατος εκει'νη

την εποχη' εξελισσο' ταν στο πλαι'σιο του βρετανο-γαλλικου' ανταγωνισµου' . Κατα' την

επο'µενη φα'ση της αιγυπτιακη' ς κρι'σης το 1839 η Βρετανι'α αξι'ωσε απο' τον Μεχµε'τ

Αλη' να εκκενω' σει την Μικρα' Ασι'α µαζι' µε την Κιλικι'α και τη νο' τια Συρι'α. Το νησι'

επανη' λθε στην οθωµανικη' κυριαρχι'α το 1840. Η µεταβολη' κυριαρχι'ας ε'δωσε το

ε'ναυσµα για νε'α κρητικη' επανα'σταση.

Το'σο το στε'µµα, ο'σο και η κοινη' γνω' µη και οι παροπλισµε'νοι πια οπλαρχηγοι'

του ’21 ζη' τησαν να ωφεληθου' ν απο' τη δυ' σκολη θε'ση, στην οποι'α βρισκο' ταν ο

σουλτα' νος, ενισχυ' οντας α' τακτα στρατιωτικα' σω' µατα στην Κρη' τη και τα βο' ρεια

20

συ' νορα της χω' ρας. Το Φεβρουα' ριο του 1841 οι Χριστ ιανοι' της Κρη' της

επαναστα' τησαν κατα' της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας µετα' τη συνθη'κη του Λονδι'νου

του προηγου'µενου ε'τους, η οποι'α τους ει'χε επαναφε'ρει κα' τω απο' την κυριαρχι'α του

σουλτα' νου. Η επανα' σταση αυτη' κατεστα' λη απο' τις δυνα' µεις της Οθωµανικη' ς

Αυτοκρατορι'ας, ενω' η Ελλα' δα δεν η' ταν σε καµι'α θε'ση να την υποστηρι'ξει.

Η Ελλα' δα ο' χι µο' νο η' ταν ανε'τοιµη να καρπωθει' οφε'λη απο' την κρι'ση των

Στενω' ν, αλλα' απε' τυχε επι'σης να εξοµαλυ' νει τις σχε'σεις της µε την Πυ' λη. Ο

Κωνσταντι'νος Ζωγρα' φος, υπουργο' ς εξωτερικω' ν της Ελλα' δας σε µια χωρι'ς

πρωθυπουργο' αυλικη' κυβε' ρνηση, υπο' τον απο' λυτο ε' λεγχο του Ο' θ ωνα,

επισκε'φθηκε την Κωνσταντινου' πολη το Νοε' µβριο του 1839. Η επι'σκεψη

πραγµατοποιη' θηκε µε την ευκαιρι'α της ανα' ρρησης του σουλτα' νου Αβδου' λ Μετζι'τ

στον οθωµανικο' θρο' νο και της προκη' ρυξης του διατα' γµατος του Gülhane. Το

δια' ταγµα, ε'ργο του νε'ου Μεγα' λου Βεζι'ρη Ρεσι'ντ Μουσταφα' πασα' , που εκδο'θηκε υπο'

την πι'εση της βρετανικη' ς πολιτικη' ς κατα' τις αντιλη'ψεις του Palmerston, προε'βλεπε

µεταρρυθµι'σεις στη διακυβε'ρνηση της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας και συγκεκριµε'να

ισονοµι'α, εξασφα' λιση της ζωη' ς, τιµη' ς και περιουσι'ας ο'λων των υπηκο'ων και δι'καιο

φορολογικο' συ' στηµα. Το δια' ταγµα του Gülhane, παρα' το γενικο' και ασαφη' του

χαρακτη'ρα, ση'µανε την ε'ναρξη της περιο'δου των µεταρρυθµι'σεων της Οθωµανικη' ς

Αυτοκρατορι'ας, η οποι'α διη' ρκεσε σαρα' ντα χρο' νια και επηρε'ασε την εξε'λιξη των

εθνοτη' των της αυτοκρατορι'ας και τις σχε'σεις µεταξυ' τους και µε τις ευρωπαικε'ς

δυνα' µεις. Το πρω' το ταξι'δι ε' λληνα υπουργου' εξωτερικω' ν στην Πο' λη, που

πραγµατοποι'ησε ο Κ. Ζωγρα' φος, απε'ληξε στην υπογραφη' ελληνοτουκρικη' ς

εµπορικη' ς συµφωνι'ας το Μα' ρτιο του 1840. Με την επιστροφη' του ο' µως στην

Ελλα' δα, ο Ζωγρα'φος αντιµετω' πισε θυ' ελλα αντιδρα'σεων και δεν µπο'ρεσε να στηρι'ξει

τη συνθη' κη αυτη' , η οποι'α, στο µε'σο µα' λιστα της Ανατολικη' ς κρι'σης, απορρι'φθηκε

απο' την κυβε'ρνηση και το συ'νολο της κοινη' ς γνω' µης.

21

Πι'νακας 2: Χρονολο'γιο διεθνω' ν συµφωνιω' ν για τα Στενα' (1809-1841)

1809, Ιανουα'ριος Συνθη'κη ∆αρδανελι'ων

1833, Ιου'λιος Συνθη'κη Ουνκια'ρ Σκελεσι'

1841, Ιου'νιος Συ'µβαση των Στενω' ν

Μετα' τη νε'α τροπη' του Ανατολικου' Ζητη'µατος το 1841, ακολου'θησε περι'οδος

ηρεµι'ας στο Ανατολικο' Ζη' τηµα. Η Ρωσι'α ο' µως επανη' λθε στην πολιτικη' της

δια' βρωσης της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας µε την ενι'σχυση εθνικω' ν κινηµα' των.

Τω' ρα ο'µως η επιλογη' αυτη' της ρωσικη' ς πολιτικη' ς α' ρχισε να θι'γει τα συµφε'ροντα

της Αυστρι'ας, της οποι'ας οι πολυεθνει'ς πληθυσµοι' αποκτου' σαν πολιτικε' ς

διεκδικη' σεις και απει'λησαν την ενο' τητα της αυτοκρατορι'ας µε τις επαναστατικε'ς

εξεγε'ρσεις του 1848. Την ι'δια εποχη' η Αυστρι'α επιζητου' σε εµπορικε'ς διεξο' δους

νο' τια στις σλαβικε'ς περιοχε'ς των Βαλκανι'ων και στους εµπορικου' ς δρο'µους του

∆ου' ναβη προς τον Ευ' ξεινο Πο' ντο και την Ανατολικη' Μεσο' γειο. Η Αυστρι'α ε'τσι

α'ρχισε και πα' λι να αποκτα' περισσο' τερο ενεργο' ανα'µειξη στο Ανατολικο' Ζη' τηµα.

Η επο' µενη ευκαιρι'α για τον ελληνικο' αλυτρωτισµο' παρουσια' στηκε ο' ταν

εξερρα' γη ο Κριµαικο' ς πο'λεµος. Αφετηρι'α του πολε'µου η' ταν ο ανταγωνισµο' ς Ρωσι'ας

και Γαλλι'ας για τον ε'λεγχο των Αγι'ων Το' πων. Ο µεν γα' λλος αυτοκρα' τορας

Ναπολε'ων Γ’ επιζητου'σε να στηρι'ξει το νε'ο δικτατορικο' του καθεστω' ς στην ευ' νοια

των Γα' λλων ρωµαιοκαθολικω' ν, ενω' ο Τσα' ρος Νικο' λαος Α’ αποσκοπου' σε στη

διευ' ρυνση των δικαιωµα' των προστασι'ας, που ισχυριζο' ταν ο' τι ει'χε εξασφαλι'σει η

Ρωσι'α απο' τη συνθη' κη του Κιουτσου' κ Καιναρτζη' (1774), πα' νω στο συ' νολο των

ορθοδο' ξων της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας. Η Πυ' λη αρνει'το µια το'σο εξο'φθαλµη

παραβι'αση της κυριαρχι'ας της και, αφου' η Ρωσι'α ε'κανε περισσο' τερο αισθητη' την

πι'εση' της εισβα' λλοντας στις Παραδουνα' βιες Ηγεµονι'ες τον Ιου' λιο του 1853, η

Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α κη'ρυξε τον πο'λεµο εναντι'ον της Ρωσι'ας τον Οκτω' βριο του

ι'διου ε'τους. Το α' µεσο αποτε'λεσµα η' ταν η καταστροφη' του τουρκικου' στο'λου στη

22

Σινω' πη το Νοε'µβριο απο' τους Ρω' σους. Το σοβαρο' αυτο' γεγονο' ς ει'χε διεθνει'ς

επιπτω' σεις και θορυ' βησε τη Γαλλι'α αλλα' και τη Βρετανι'α, το'σο για την τυ' χη της

αυτοκρατορι'ας, ο' σο και ειδικο' τερα για την ασφα' λεια των Στενω' ν. Η ευρωπαικη'

συ'ρραξη που ακολου' θησε απο' το Μα' ρτιο 1854 κρα' τησε ως το Φεβρουα' ριο 1856,

αλλα' περιορι'στηκε γεωγραφικα' µο'νο στην περιοχη' της Κριµαι'ας, ο'που βρισκο' ταν ο

Ρωσικο' ς ναυ'σταθµος της Μαυ'ρης Θα' λασσας, και κατε'ληξε στην η' ττα των ρωσικω' ν

δυνα'µεων.

Κατα' τη δια' ρκεια του Κριµαικου' πολε'µου η φιλορθο' δοξη θε'ση της Ρωσι'ας

ενθα' ρρυνε τους Ε' λ ληνες να επωφεληθου'ν απο' τη δυσχερη' θε'ση της Οθωµανικη' ς

Αυτοκρατορι'ας, ιδι'ως µετα' την καταστροφη' του οθωµανικου' στο'λου στη Σινω' πη. Ο

Ο' θ ων, η βασι'λισσα Αµαλι'α, σηµαντικο' τµη' µα της ελληνικη' ς κοινωνι'ας, των

αξιωµατικω' ν του στρατου' , των καθηγητω' ν και φοιτητω' ν του Πανεπιστηµι'ου αλλα'

και Επτανη'σιοι και Ε' λληνες των κοινοτη' των του εξωτερικου' συµµετει'χαν στη γενικη'

εθνικη' κινητοποι'ηση, οικονοµικη' και πολεµικη' . Οι εθνικε'ς εξεγε'ρσεις στην Η' π ειρο,

τη Θεσσαλι'α και τη Μακεδονι'α ως τη Χαλκιδικη' βρη'καν υποστη'ριξη σε πολεµοφο'δια,

εθελοντε'ς και στελε'χη του ελληνικου' στρατου' . Η διπλωµατικε'ς σχε'σεις της Αθη'νας

µε την Πυ' λη διακο' πηκαν. Οι πρε'σβεις της Γαλλι'ας και της Βρετανι'ας πι'εζαν τον

βασιλια' να αναστει'λει την ενι'σχυση των επαναστατω' ν και να ανακαλε'σει τους

αξιωµατικου' ς που συµµετει'χαν στην εξε'γερση, ενω' ο'σα µε'λη της κυβε'ρνησης του

Αντωνι'ου Κριεζη' διαφωνου'σαν µε την επιθετικη' πολιτικη' του Ο' θ ωνα υπε'βαλαν τις

παραιτη'σεις τους. Η διακυβε'ρνηση του Ο' θ ωνα προσε'λαβε ιδιαι'τερα απολυταρχικο'

χαρακτη' ρα, ενω' ταυτο' χρονα, ε'χοντας υιοθετη' σει µια ασυµβι'βαστη αλυτρωτικη'

πολιτικη' , το βασιλικο' ζευ' γος αποκτου' σε το λαικο' ε'ρεισµα που ω' ς το' τε δεν ει'χε

επιτυ'χει.

Η εθνικη' κινητοποι'ηση ο'µως ε'λαβε τε'λος τον Μα' ιο 1854, ο' ταν η Γαλλι'α και η

Βρετανι'α αποβι'βασαν στρατο' και κατε' λαβαν τον Πειραια' . Στη συνε' χεια

23

εγκαταστα' θηκαν και στην Αθη' να µεταφε'ροντας µια νε'α λοιµω' δη ασθε'νεια, τη

χολε'ρα, απο' την οποι'α πε'θανε περι'που το 10 τοις εκατο' των κατοι'κων της πο'λης. Οι

δυ'ο δυνα'µεις επε'βαλαν ουδετερο' τητα στον Ο' θ ωνα και ταυτο'χρονα αντικατα' σταση

της κυβε'ρνησης Κριεζη' µε κυβε'ρνηση υπο' τον Αλε'ξανδρο Μαυροκορδα' το, η οποι'α

επονοµα' στηκε “υπουργει'ο κατοχη' ς”. Η νε'α κυβε'ρνηση αποµα' κρυνε το ελληνικο'

κρα' τος απο' τη δι'νη του Ανατολικου' Ζητη'µατος και στρα'φηκε προς την εσωτερικη'

αναδιοργα' νωση της χω' ρας. Ο' τ αν επαναλη'φθηκαν οι διπλωµατικε'ς σχε'σεις, οι δυ' ο

χω' ρες υπε'γραψαν τον Ιου'νιο 1855 την πρω' τη ελληνοτουρκικη' “Συνθη'κη Εµπορι'ου

και Ναυτιλι'ας”, την γνωστη' ως Συνθη' κη της Κα' νλιτζας, και τον επο'µενο χρο'νο τη

συ' µβαση για την καταδι'ωξη της ληστει'ας. Μετα' τη λη' ξη µα' λιστα του Κριµαικου'

πολε'µου, στις αρχε'ς του 1857 εγκαταστα'θηκε στην Ελλα' δα για πρω' τη φορα' διεθνη' ς

επιτροπη' οικονοµικου' ελε'γχου των τριω' ν µεγα' λων δυνα'µεων που ει'χαν εγγυηθει' το

δα' νειο του 1833. Η επιτροπη' υπε'βαλε στην ελληνικη' κυβε'ρνηση το πο'ρισµα' της

µετα' απο' εργασι'α δυ' ο ετω' ν, αλλα' οι εισηγη' σεις της δεν λη'φθηκαν υπο'ψη. Αξι'ζει

επι'σης να τονιστει' ο' τι, η εκτροπη' των σχε'σεων των ελληνικω' ν κοµµα' των µε τις

µεγα' λες δυνα' µεις µε αφορµη' την αγγλογαλλικη' κατοχη' , συνε'βαλε ουσιαστικα' στο

τε'λος του συστη'µατος των ξενικω' ν κοµµα' των.

Ο Κριµαικο' ς πο'λεµος τερµατι'στηκε µε τη συνθη' κη των Παρισι'ων της 18/30

Μαρτι'ου 1856, στην οποι'α αποτυπω' νονταν οι νε'ες ισορροπι'ες του Ανατολικου'

Ζητη' µατος. Η Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α αναβαθµιζο' ταν ως ισο' τιµο µε'λος της

Ευρωπαικη' ς Συµφωνι'ας, η ακεραιο' τητα' της τι'θετο κα' τω απο' την εγγυ' ηση των

µεγα' λων δυνα' µεων, η ναυσιπλοια του ∆ου' ναβη αλλα' και το καθεστω' ς των

Παραδουνα'βιων Ηγεµονιω' ν τι'θεντο κα' τω απο' την εποπτει'α των µεγα' λων δυνα'µεων

κα ι ο' χ ι µο' νο της Ρωσ ι'ας , ο' πως ι'σχυε ως το' τε , η δε Μαυ' ρη Θα' λασσα

αποστρατιωτικοποιει'το. Σε χωριστη' συνθη'κη των Παρισι'ων της 3/15 Απριλι'ου µεταξυ'

Βρετανι'ας, Γαλλι'ας και Αυστρι'ας η απειλη' κατα' της ακεραιο' τητας της Οθωµανικη' ς

Αυτοκρατορι'ας καθι'στατο casus belli, αιτι'α πολε'µου, για τις τρεις αυτε'ς δυνα'µεις.

24

Η αποστρατιωτικοποι'ηση της Μαυ' ρης Θα' λασσας, µεγα' λο πλη' γµα κατα' της

ρωσικη' ς αυτοκρατορι'ας, την εξω' θησε σε στροφη' εσωτερικη' ς ανασυγκρο' τησης, ενω'

οι εγγυη'σεις για την ακεραιο' τητα της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας, συνε'πιπταν µε

την αποδοχη' της τελευται'ας στο στενο' κυ' κλο των µεγα' λων δυνα' µεων, οι οποι'ες

προσδιο' ριζαν τη δ ιεθνη' νοµιµο' τητα. Εξαιτ ι'ας ο' µως της αστα' θειας στ ις

ενδοευρωπαικε' ς ισορροπι'ες το κυ' ρος των συνθηκω' ν του 1856 τε'θηκε σε

αµφισβη' τηση συ' ντοµα, ε'τσι ω' στε οι δυ' ο αυτοι' ο'ροι της συνθη' κης των Παρισι'ων,

δηλαδη' η αποστρατιωτικοποι'ηση της Μαυ'ρης Θα' λασσας και οι εγγυη'σεις υπε'ρ της

Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας, δεν διατηρη'θηκαν σε ισχυ' για πολυ' . Το 1870 η Ρωσι'α

εκµεταλλευ' τηκε την η' ττα της Γαλλι'ας απο' την Πρωσι'α και σε συνεννο' ηση µε τη

Γερµανι'α και την Αυστρι'α αναθεω' ρησαν τους σχετικου' ς ο'ρους της συνθη' κης των

Παρισι'ων. Ε' τ σι ο ρωσικο' ς στο' λος επανη' λθε στη Μαυ' ρη Θα' λασσα. Εξ α' λλου επτα'

χρο'νια αργο' τερα, το 1877, ο' ταν η Ρωσι'α επετε'θη στην Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α για

να υποστηρι'ξει τους εξεγερµε'νους σλα'βους των Βαλκανι'ων, οι εγγυη'σεις του 1856

δεν τε'θηκαν σε εφαρµογη' απο' τη Βρετανι'α και την Αυστρι'α για να αποτρε'ψουν τις

εδαφικε'ς απω' λειες της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας. Την ι'δια προσωρινη' δια' ρκεια

ει'χε και η συµµετοχη' της Πυ'λης στην Ευρωπαικη' Συµφωνι'α, η οποι'α λησµονη'θηκε

στην επο'µενη κρι'ση του Ανατολικου' Ζητη'µατος.10

Η αναζωπυ'ρωση της κρι'σης του Ανατολικου' Ζητη'µατος λο'γω του Κριµαικου'

πολε'µου συνε'πεσε µε το κι'νηµα του Garibaldi στην Ιταλι'α και τις επιτυχι'ες του. Ο

Ο' θων υπολο'γιζε σ’αυτε'ς για να προκληθει' η ανα'φλεξη στα Βαλκα' νια, της οποι'ας ο

ι'διος αδυνατου' σε να ηγηθει'. Χωρι'ς ο' µως ε'ρεισµα ου' τε εγχω' ριο ου' τε στις

δυτικοευρωπαικε'ς δυνα'µεις ε'χασε το θρο'νο του το 1862.

Γενικο' τερα, για την ελληνικη' πολιτικη' τα' ξη τα συ' νορα που δο' θηκαν στο

ελληνικο' βασι'λειο το 1832 η' σαν προσωρινα' . Επι'σης το ελληνικο' αλυτρωτικο'

25

———————————

10. Βλ. παρακα' τω το κεφα' λαιο 8.

προ'γραµµα εξελι'χθηκε µε'σα απο' αντιφα'σεις. Ο' πως ε'χει δει'ξει η Ε' λλη Σκοπετε'α στο

κλασικο' ε'ργο της Tο “Προ'τυπο Bασι'λειο” και η Mεγα'λη Iδε'α. O'ψεις του εθνικου'

προβλη'µατος στην Eλλα'δα (1830-1880), µε την ασα'φεια της διατυ'πωσης “Μεγα' λη

ιδε'α”, που στε'γασε τον αλυτρωτισµο' σε ο'λες του τις εκδοχε'ς, µε το σχι'σµα ανα'µεσα

στο ελλαδικο' και το ευρυ' τερο ε'θνος, σχι'σµα που δηµιου'ργησαν τα εθνικα' συ' νορα,

µε την προβολη' του κρα' τους ως “προτυ'που” και, αργο' τερα, κατα' τη δεκαετι'α του

1870, µε την ανα' ληψη εθνικου' ρο' λου απο' την οµογε'νεια, η θε'ση του ελληνικου'

βασιλει'ου στο ρευστο' τοπι'ο του Ανατολικου' Ζητη'µατος παρε'µενε α' στατη. Ε' τ σι η

εθνικη' πολιτικη' ταλαντευο' ταν ανα' µεσα στην επιθετικη' διεκδι'κηση και την

εσωστρεφη' ανασυ'νταξη.

26

Βιβλιογραφι'α

Anderson, M.S. The Eastern Question 1774–1923. A Study in International

Relations. Λονδινο: Macmillan, 1966.

Clayton, G.D. Britain and the Eastern Question: Missolonghi to Gallipoli. Λονδινο:

University of London Press, 1971.

Crawley, C.W. The Question of Greek Independence. Cambridge, 1930.

Dakin, Douglas. The Greek Struggle in Macedonia. Θεσσαλονικη: IMXA, 1966.

Dakin, Douglas. The Unification of Greece, 1770–1923. Λονδινο: Ernest Benn Ltd,

1972.

Dontas, Domna. Greece and the Greate Powers, 1863–1875. IMXA. Θεσσαλονικη,

1966.

Driault, Éd. και M. Lhéritier. Histoire diplomatique de la Grèce. Παρισι: 1925.

Gardikas - Katsiadakis, Helen. Greece and the Balkan Imbroglio: Greek Foreign

Policy, 1911–1913. Συ'λλογος προ' ς ∆ια' δοσιν Ωφελι'µων Βιβλι'ων. Αθηνα, 1995.

Helmreich, Paul C. From Paris to Sèvres: The Partition of the Ottoman Empire at the

Peace Conference of 1919–1920. Columbus, Ohio: Ohio State UP, 1974.

Kofos, Evangelos. Greece and the Eastern Crisis, 1875–1878. Θεσσαλονικη: IMXA,

1975.

Leontaritis, George B. Greece and the First World War: From Neutrality to

Intervention, 1917–1918. East European Monographs.284. Boulder, 1990.

Mazower, Mark. The Balkans. Λονδινο: Phoenix Press, 2001.

Petropulos, John Anthony. Politics and Statecraft in the Kingdom of Greece, 1833–

1843. Princeton: Princeton UP, 1968.

Petsalis-Diomidis, N. Greece at the Paris Peace Conference, 1919. Θεσσαλονικη,

1978.

Γαρδι'κα, Κατερι'να. Προστασι'α και εγγυη'σεις στα'δια και µυ'θοι της ελληνικη'ς εθνικη'ς

ολοκλη'ρωσης (1821–1920). Θεσσαλονι'κη: Βα' νιας, 1999.

27

∆ετορα' κης, Θεοχα'ρης Ε. Ιστορι'α της Κρη'της. 2η εκδ. Ηρα' κλειο, 1990.

∆ιβα' νη, Λε'να. Η εδαφικη' ολοκλη'ρωση της Ελλα'δας (1830-1947) (Απο'πειρα

πατριδογνωσι'ας). Αθη'να: Καστανιω' της, 2000.

Κωφο' ς, Ευα' γγελος. Ο Ελληνισµο'ς στην περι'οδο 1869–1881. Απο' το τε'λος της

Κρητικη'ς Επαναστα'σεως στην προσα'ρτηση της Θεσσαλι'ας. Αθηνα: Εκδοτικη'

Αθηνω' ν, 1981.

Λα' σκαρις, Μ.Θ. Το' Α νατολικο'ν Ζη' τηµα (1800–1923). Το'µος Α’ (1800–1878).

Θεσσαλονικη: Πουρνα'ρας, 1978. 1948–55.

Σβολο'πουλος, Κωνσταντι'νος. Η ελληνικη' εξωτερικη' πολιτικη' 1900–1945. Αθηνα:

Εστι'α, 1992.

Σκοπετε'α, ε'λλη. Το “Προ'τυπο βασι'λειο” και η Μεγα'λη Ιδε'α: ο'ψεις του εθνικου'

προβλη'µατος στην Ελλα'δα (1830-1880). Αθη'να: Πολυ' τυπο, 1988.

28

Κεφα' λαιο 6

Απολυταρχι'α και κρατικη' συγκρο' τηση

Η Αντιβασιλει'α

Ο' π ως προβλεπο' ταν απο' τη Συνθη' κη του Λονδι'νου της 7 Μαι'ου 1832, τη

βασιλικη' εξουσι'α του ανη'λικου Ο' θωνα ασκου'σαν τρεις αντιβασιλει'ς, διορισµε'νοι απο'

τον πατε'ρα του, βασιλια' Λουδοβι'κο της Βαυαρι'ας. Προ' εδρος της τριµελου' ς

αντιβασιλει'ας µε αρµοδιο' τητα και στα οικονοµικα' και εξωτερικα' ζητη'µατα ορι'στηκε ο

κο'µης Josef Ludwig von Armansperg (1787-1853), αρχηγο' ς της αντιπολι'τευσης, και

πρω' ην υπουργο' ς οικονοµικω' ν και εξωτερικω' ν στην πατρι'δα του. Ο νοµοµαθη' ς

Georg Ludwig von Maurer (1790-1872), καθηγητη' ς νοµικη' ς στα πανεπιστη'µια της

Χαιδελβε'ργης και του Μονα' χου, ανε'λαβε αρµοδιο' τητα για ζητη' µατα παιδει'ας και

νοµοθεσι'ας. Τε'λος, ο στρατιωτικο' ς Carl Wilhelm von Heideck (1788–1861) ει'χε

λα'βει µε'ρος στην Επανα'σταση, ει'χε αρµοδιο' τητα για στρατιωτικα' ζητη'µατα και η' ταν

ο µο'νος απο' τους αντιβασιλει'ς που ει'χε κα'ποια εµπειρι'α της χω' ρας. Πριν ξεκινη'σουν

για την Ελλα' δα προετοιµα' στηκαν ως ε'να βαθµο' για το γιγα' ντιο ε'ργο συγκρο' τησης

ενο' ς κρα' τους απο' το µηδε'ν µε βα' ση τους θεσµου' ς, που ι'σχυαν στην Ευρω' πη της

εποχη' ς τους, ει'χαν η' δη υιοθετηθει' απο' το βαυαρικο' βασι'λειο και, σε σηµαντικο'

βαθµο' , ει'χαν την καταγωγη' τους απο' γαλλικα' προ' τυπα. Παρα' τις κοινωνικε' ς

αντιστα' σεις που συνα' ντησαν και παρα' την απολυταρχικη' βι'α, που συνο' δευσε την

εφαρµογη' τους στο ελληνικο' βασι'λειο, ορισµε'νοι απο' αυτου' ς τους θεσµου' ς

αποδει'χθηκαν ιδιαι'τερα ανθεκτικοι' στο χρο' νο µε καθοριστικη' επι'δραση στη

διαµο'ρφωση των κρατικω' ν και πολιτικω' ν θεσµω' ν.

Ο Ο' θ ων και οι αντιβασιλει'ς ε'φτασαν µε το βρετανικο' πλοι'ο “Μαδαγασκα' ρη”

στο Ναυ' πλιο, την πρωτευ' ουσα του κρα' τους, και αποβιβα' στηκαν στις 25

Ιανουαρι'ου/6 Φεβρουαρι'ου 1833. Την α'φιξη και την ενθουσιω' δη υποδοχη' απο' το

λαο' του Ναυπλι'ου απαθανα' τισε ο ζωγρα'φος Peter von Hess, ο οποι'ος συνο'δευε τον

Ο' θωνα, σε πι'νακα που φυλα'σσεται στην Πινακοθη'κη του Μονα' χου.1

Η περι'οδος της βασιλει'ας του Ο' θ ωνα (1832-1862) µπορει' να διαιρεθει' στις

εξη' ς περιο'δους: α) την περι'οδο της απο'λυτης µοναρχι'ας (1832-1843), της οποι'ας η

πρω' τη, η επιµε'ρους περι'οδος της Αντιβασιλει'ας, τερµατι'στηκε µε την ενηλικι'ωση' του

την 1 Ιουνι'ου 1835 (νη), και β) την περι'οδο της συνταγµατικη' ς µοναρχι'ας (1843-

1862). Πρω' τος προ' εδρος του υπουργικου' συµβουλι'ου και γραµµατευ' ς επι' των

εξωτερικω' ν της νε'ας εποχη' ς διορι'στηκε ο αγγλο'φιλος πολιτικο' ς απο' το Μεσολο'γγι

Σπυρι'δων Τρικου'πης (1788-1873).2

∆ιοικητικη' οργα' νωση

Με δια' ταγµα της 3/15 Απριλι'ου 1833 οι αντιβασιλει'ς ε'θεσαν τις βα'σεις για την

κυβερνητικη' οργα' νωση του βασιλει'ου. Η κυβε'ρνηση θα συνι'στατο απο' επτα'

υπουργει'α: τις γραµµατει'ες εξωτερικω' ν, εσωτερικω' ν, οικονοµικω' ν, δικαιοσυ' νης,

παιδει'ας, στρατιωτικω' ν και ναυτιλι'ας.3 Ο αριθµο' ς των υπουργει'ων παρε'µεινε

σταθερο' ς µε'χρι το 1911, ο' ταν ο πρωθυπουργο' ς Ελευθε'ριος Βενιζε'λος, µε ορισµε'νες

2

———————————

1. Βλ. http://www.pinakothek.de/peter-von-hess/einzug-koenig-ottos-von-

griechenland-nauplia

2. Στις 3/15 Απριλι'ου ανε'λαβε επιπλε'ον και γραµµατευ' ς επι' των εκκλησιαστικω' ν

και της δηµοσι'ας εκπαιδευ'σεως.

3. Η κυβερνητικη' διαι'ρεση δεν διε'φερε πολυ' απο' τις δοµε'ς που ει'χαν λα'βει κατα'

καιρου' ς οι κυβερνη'σεις της περιο'δου της Επανα'στασης και του Καποδι'στρια.

απο' τις ε'ως το' τε αρµιοδιο' τητες του υπουργει'ου εσωτερικω' ν, δηµιου'ργησε το νε'ο

υπουργει'ο Γεωργι'ας, Εµπορι'ου και Βιοµηχανι'ας (µετονοµα' στηκε λι'γο αργο' τερα σε

υπουργει'ο Εθνικη' ς Οικονοµι'ας), για να ανταποκριθει' στις νε' ες ανα' γκες της

οικονοµι'ας και της κοινωνι'ας.

Η διοικητικη' οργα' νωση της χω' ρας συµπληρω' θηκε µε τη διαι'ρεση' της σε τρι'α

επι'πεδα διοι'κησης: τους νοµου' ς, τις επαρχι'ες και τους δη'µους σε ε'να συ'στηµα που

συνδυ'αζε παραδοσιακε'ς και νεοτερικε'ς δοµε'ς (δια' ταγµα της 3/15 Απριλι'ου 1833). Το

πρω' το επι'πεδο η' ταν εκει'νο των νοµω' ν και ακολουθου'σε το γαλλικο' προ' τυπο ττης

διαι'ρεσης της χω' ρας σε départements. Για την ελληνικη' κοινωνι'α η διαι'ρεση της

χω' ρας σε δε'κα νοµου' ς αποτελου'σε νε'ο θεσµο' , µε'σω του οποι'ου διεκπεραιω' νονταν

οι αρµοδιο' τητες της κεντρικη' ς κυβε'ρνησης. Οι νοµοι' ε'λαβαν αρχαιοελληνικα'

ονο' µατα ο' πως αυτα' ει'χαν αναβιω' σει στη λο' για γεωγραφι'α της περιο' δου του

νεοελληνικου' διαφωτισµου' . Ε' τ σι, παρο' λο που ονοµασι'ες ο' πως για παρα' δειγµα

“Λακωνι'α” και “Ευρυτανι'α” η'σαν α' γνωστες ε'ως το' τε στην κοινη' χρη'ση, µε'σα απο' τη

νε'α διοικητικη' διαι'ρεση εγγρα'φηκαν µο'νιµα στη νεο' τερη ελληνικη' γεωγραφι'α.

Το δευ' τερο επι'πεδο, εκει'νο των 42 επαρχιω' ν, αντιστοιχου' σε ως επι' το

πλει'στον στη γνωστη' απο' την οθωµανικη' περι'οδο διαι'ρεση του καζα' . Ωστο'σο, και οι

επαρχι'ες ε' λαβαν αρχαιοελληνικε' ς ονοµασι'ες απο' τη λο' για γεωγραφι'α. Για

παρα' δειγµα ο καζα' ς της Καρυ' ταινας αντιστοιχου' σε στην επαρχι'α Γορτυνι'ας και ο

καζα' ς του Αγι'ου Πε'τρου στην επαρχι'α Κυνουρι'ας. Με'σα απο' την ανα' δειξη των

εκπροσω' πων των καζα' δων/επαρχιω' ν στις εθνοσυνελευ' σεις της Επανα' στασης, οι

πολιτικε'ς ηγεσι'ες διασφα' λισαν τη συνε'χεια της πολιτικη' ς τους βα'σης στο διοικητικο'

επ ι'πεδο των επαρχιω' ν. Ε' τ σι, στη συνε' χεια, δηλαδη' µε την ε' ναρξη της

συνταγµατικη' ς περιο'δου το 1843, οι επαρχι'ες αποτε'λεσαν τις εκλογικε'ς περιφε'ρειες,

στις οποι'ες θα διεξα' γονταν στο εξη' ς οι εκλογικοι' αγω' νες. Η ελληνικη' πολιτικη' ηγεσι'α

εποµε'νως ε'στρεψε το ενδιαφε'ρον της σε αυτο το διοικητικο' επι'πεδο.

3

Το τρι'το επι'πεδο η' ταν εκει'νο των δη' µων. Οι δη' µοι η' σαν περιφε'ρειες, που

περιλα' µβαναν την πρωτευ' ουσα του δη' µου, τους οικισµου' ς που ανη' καν στην

περιφε'ρεια µαζι' µε την γεωγραφικη' ε'κταση, που περιε'βαλλε τους οικισµου' ς. Για τις

ονοµασι'ες των δη' µων επελε' γησαν ονοµασι'ες απο' την αρχαι'α γεωγραφι'α

προερχο' µενες απο' τον Παυσανι'α και τον Στρα' βωνα. Οι συ' γχρονες ονοµασι'ες

διατηρη' θηκαν ο'µως στις περιπτω' σεις των επιµε'ρους οικισµω' ν. Με δεδοµε'νη την

σχεδο'ν πλη'ρη απουσι'α χερσαι'ων συγκοινωνιω' ν, ο δη'µος η' ταν ο κατ’εξοχη'ν φορε'ας

µε τις ουσιαστικο' τερες αρµοδιο' τητες που αφορου'σαν τις σχε'σεις του δηµοσι'ου µε

τους πολι'τες, δηλαδη' τη φορολογι'α, τη στρατολογι'α, την πρωτοβα'θµια εκπαι'δευση,

τη δηµο'σια υγει'α και την εσωτερικη' ασφα' λεια. Ο δη'µαρχος αποτελου'σε επιλογη' της

κεντρικη' ς κυβε'ρνησης η' του νοµα' ρχη απο' ε'ναν κατα' λογο τριω' ν ονοµα' των που

εκλε'γονταν απο' τους δηµο' τες µε ε'µµεση εκλογη' µε τιµηµατικη' ψη'φο, µε την ψη'φο

των “µα' λλον φορολογουµε'ων πολιτω' ν” ως προς τους α'µεσους δηµοτικου' ς φο'ρους,

δηλαδη' µε δ ικαι'ωµα ψη' φου ανα' λογο µε το ε ισο' δηµα του δηµο' τη. Ο' σ ο

πολυπληθε'στερος η' ταν ο δη' µος, το'σο µικρο' τερη η' ταν η αναλογι'α των εκλογε'ων

προς τους δηµο' τες. Ε' τ σι, ακο'µη και κατα' την περι'οδο της απολυταρχι'ας, ο δη'µος

η' ταν το µο'νο διοικητικο' επι'πεδο, στο οποι'ο διενεργου'νταν εκλογε'ς κα'θε τρι'α χρο'νια.

Σταδιακα' οι δη' µαρχοι απε'κτησαν ιδιαι'τερα µεγα' λη πολιτικη' δυ' ναµη και

δυνατο' τητα να επηρεα' ζουν το ελληνικο' κοµµατικο' συ' στηµα. Περιορισµο' στην

παντοδυναµι'α των δηµα' ρχων επε'τυχε ο Ελευθε'ριος Βενιζε'λος το 1912 µε την

ψη' φιση του νο' µου “Περι' συστα' σεως δη' µων και κοινοτη' των”, µε τον οποι'ον οι

επιµε'ρους οικισµοι' α' νω των 300 κατοι'κων αποχωρι'στηκαν απο' την πρωτευ'ουσα του

δη'µου και αποτε'λεσαν τον νε'ο διοικητικο' θεσµο' των κοινοτη' των.

Αυτοκε'φαλο εκκλησι'ας

Ο' π ως η' δη αναφε'ρθηκε στο κεφα' λαιο 5, µι'α απο' τις πρω' τες ενε'ργειες της

Αντιβασιλει'ας η' ταν να επιληφθου' ν µε το ζη' τηµα της διοι'κησης της εκκλησι'ας της

4

χω' ρας, η οποι'α ει'χε χα' σει την επαφη' της µε το Πατριαρχει'ο Κωνσταντινουπο'λεως

κατα' τη δια' ρκεια της Επανα' στασης. Ο Maurer, προτεστα' ντης καλβινιστη' ς ο ι'διος,

υπη'γαγε την εκκλησι'α στο κρα' τος σε ε'να συ'στηµα που αποκαλει'ται καισαροπαπισµο'ς

- ο'χι τον χωρισµο' εκκλησι'ας και κρα' τους αλλα' µα' λλον ακριβω' ς το αντι'θετο. Για την

πραγµατοποι'ηση του προγρα' µµατος της κη'ρυξης του Αυτοκεφα' λου της ελληνικη' ς

εκκλησι'ας συνεργα' στηκε µε τον Σπυρι'δωνα Τρικου' πη, προ' εδρο του υπουργικου'

συµβουλι'ου και γραµµατε'α (υπουργο' ) επι' των εκκλησιαστικω' ν και της δηµοσι'ας

εκπαιδευ' σεως, και τους συνεργα' τες του Κωνσταντι'νο Σχινα' και Θεο' κλητο

Φαρµακι'δη.

Με το δια' ταγµα της 23 Ιουλι'ου/4 Αυγου' στου 1833 η ελληνικη' εκκλησι'α

κηρ υ' χθηκ ε αυτ ο κ ε' φαλο ς , δ ηλαδη' α ν ε ξα' ρ τ η τ η απ ο' τ ο Πα τ ρ ιαρ χ ε ι'ο

Κωνσταντινουπο' λεως, αρχηγο' ς της ορι'στηκε ο βασιλια' ς και η διοι'κηση' της

ανατε'θηκε στην Ιερα' Συ' νοδο, διορισµε'νη απο' την κυβε'ρνηση. Η εκκλησιαστικη'

νοµοθεσι'α συµπληρω' θηκε και απο' τα διατα' γµατα της δια' λυσης των µοναστηριω' ν

(Οκτω' βριος 1833, Μα'ρτιος και Μα' ιος 1834), µε τα οποι'α διαλυ' ονταν ο'σα ανδρικα'

µοναστη' ρια ει'χαν λιγο' τερους απο' ε'ξι µοναχου' ς, διαλυ' ονταν ο' λα τα γυναικει'α

µοναστη'ρια εκτο' ς απο' τρι'α, δηλαδη' ε'να σε κα'θε περιφε'ρεια, και απαγορευ'ονταν οι

δωρε'ες στην εκκλησι'α. Τα ε'σοδα απο' την εκποι'ηση της περιουσι'ας των διαλυµε'νων

µοναστηριω' ν θα συνε'βαλαν στην ενι'σχυση της εκπαι'δευσης.

Το Αυτοκε'φαλο της ελληνικη' ς εκκλησι'ας η' ταν µονοµερη' ς ενε'ργεια, την οποι'α

το Πατριαρχει'ο Κωνσταντινουπο'λεως δεν αναγνω' ρισε παρα' µο'νο µετα' απο' δεκαεπτα'

χρο'νια, µε τον Συνοδικο' Το'µο του 1850.

Η πολιτικη' επιλογη' του Αυτοκεφα' λου η' ταν σταθµο' ς στην πορει'α της εθνικη' ς

και κρατικη' ς συγκρο' τησης. Προκα' λεσε δυσπιστι'α προς τον νε'ο ηγεµο'να, την οποι'α

καλλιε'ργησε και εκµεταλλευ' τηκε ο κλη'ρος και η ρωσικη' επιρροη' στην Ελλα' δα. Ο

Ο' θ ων και οι αντιβασιλει'ς κατηγορη' θηκαν ο' τι προσπαθου' σαν να οδηγη' σουν τον

5

ελληνικο' λαο' στον καθολικισµο' η' τον προτεσταντισµο' , κατηγορι'α που προκα' λεσε το

πρω' το ρη'γµα µε το λαικο' αι'σθηµα.4 Ταυτο'χρονα δηµιου'ργησε ευρυ' τερο συµβολικο'

ρη' γµα ανα' µεσα στους χριστιανου' ς ορθοδο' ξους που ζου' σαν εντο' ς του ελληνικου'

βασιλει'ου και στην πλειονο' τητα, δηλαδη' εκει'νους που ζου' σαν στην Οθωµανικη'

Αυτοκρατορι'α. Αποτε'λεσε ο' µως το προ' τυπο, στο οποι'ο αργο' τερα στη' ριξαν τις

αξιω' σεις τους για δικη' τους εθνικη' εκκλησι'α οι Βου'λγαροι.5

Αθη'να

Κατα' τη δια' ρκεια της ελληνικη' ς επανα' στασης η ε'δρα της κυβε'ρνησης

µεταφερο' ταν απο' πο' λη σε πο' λη ανα' λογα µε τις συνθη' κες ασφα' λειας και τις

αποφα'σεις των µερι'δων των εµφυλι'ων συγκρου'σεων. Κατα' καιρου' ς η πρωτευ'ουσα

λειτου'ργησε στην Τριπολιτσα' , την Κο'ρινθο, το Ναυ'πλιο και την Αι'γινα. Το 1829 ο

Καποδι'στριας µετε'φερε την πρωτευ'ουσα απο' την Αι'γινα στο Ναυ'πλιο, ο'που το 1833

εγκαταστα'θηκαν η αυλη' του Ο' θ ωνα και η ελληνικη' κυβε'ρνηση. Οι αποφα' σεις για

την επιλογη' της ε'δρας της κυβε'ρνησης επηρε'αζαν σειρα' απο' πληθυσµιακου' ς,

κοινωνικου' ς και οικιστικου' ς παρα' γοντες. Ο' π ως σχολι'ασε πολυ' αργο' τερα ο γα' λλος

δηµοσιογρα'φος Edmond About (1828–1885), επικριτη' ς του Ο' θωνα και συγγραφε'ας

του ε'ργου Ο βασιλια'ς των ορε'ων,

Ο κοµης Καποδιστριας, που οριστηκε προεδρος της πολιτειας στις αρχες του

1828, εγκατεστησε την εδρα της κυβερνησης στο χωριο της Αιγινας. Ο

µετακινουµενος πληθυσµος που αναζητει απασχοληση στο δηµοσιο

6

———————————

4. [εξεγε'ρσεις Παπουλα' κος - φιλορθο'δοξη συνωµοσι'α - δι'κη Κολοκοτρω' νη,

Πλαπου' τα]

5. Βλ. τα σχετικα' µε την Βουλγαρικη' Εξαρχι'α (1870) στο κεφα' λαιο --, παρακα' τω.

Ορθο'δοξες εθνικε'ς εκκλησι'ες ι'δρυσαν επι'σης η Ρουµανι'α το 1872, η Σερβι'α το

1879 και η Αλβανι'α το 1922.

µεταφερθηκε εκει µαζικα. Κατα- σκευαστηκαν κατ'αναγκην σπιτια και το χωριο

εγινε πολη.

Τον Ιουνιο του 1829 ο Καποδιστριας µετεφερε την πρωτευουσα στο Ναυπλιο.

Η Αιγινα εγκαταλειφθηκε, τα σπιτια που ειχαν χτιστει ερειπωθηκαν, η πολη

ξαναγινε χωριο. Η δραστηριοτητα και η ζωη εφυγαν µαζι µε την κυβερνηση.

∆εν υπαρχουν στο βασιλειο ουτε αρκετοι ανθρωποι ουτε αρκετα κεφαλαια

ωστε να κατοικηθουν και να ευδοκιµησουν ταυτοχρονα δυο πολεις. ...

Με τη σειρα του µεγαλωσε το Ναυπλιο: το πληθος µεταφερθηκε εκει,

χαραχθηκαν δροµοι, ανεγερθηκαν σπιτια. Το ∆εκεµβριο του 1834 η

κυβερνηση µεταφερεται στην Αθηνα και αυτο ηταν το τελος του Ναυπλιου.

Η' δη απο' την εποχη' της διακυβε'ρνησης του Καποδι'στρια ει'χε ξεκινη'σει συζη' τηση για

την επιλογη' της οριστικη' ς πρωτευ' ουσας, συζητη' σεις τις οποι'ες συνο' δευαν και

πολεοδοµικοι' σχεδιασµοι' των ανταγωνιζο'µενων πο'λεων.6 Ανα' µεσα στις υποψη'φιες

πο'λεις η'σαν η Κο'ρινθος, η Αθη'να, ο Πειραια' ς και τα Με'γαρα. Μετα' τη δολοφονι'α του

Καποδι'στρια µα' λιστα, πριν απο' την επιλογη' της Αθη' νας ως πρωτευ' ουσας, η

προσωρινη' κυβε'ρνηση ει'χε αναθε'σει την εκπο'νηση πολεοδοµικου' σχεδι'ου της πο'λης

στους αρχιτε'κτονες Eduard Schaubert (1804 – 1860) και Σταµα' τιο Κλεα' νθη (1802-

1862), µαθητε'ς ενο' ς απο' τους σηµαντικο' τερους γερµανου' ς αρχιτε'κτονες του

νεοκλασσικου' ρυθµου' , του Karl Friedrich Schinkel (1781–1841). Πε'ρα απο' την

επιθυµι'α των ι'διων των κατοι'κων της πο' λης, για την οριστικη' απο'φαση για την

επιλογη' της Αθη' νας ως πρωτευ' ουσας στις 18/30 Σεπτεµβρι'ου 1834 καθοριστικη'

η' ταν η επιρροη' του βασιλια' Λουδοβι'κου της Βαυαρι'ας, πατε'ρα του Ο' θωνα, ο οποι'ος

7

———————————

6. Το ζη' τηµα της αναµο'ρφωσης του αστικου' ιστου' της χω' ρας ει'ναι αντικει'µενο

µεταγενε'στερου κεφαλαι'ου.

οραµατιζο' ταν την αναβι'ωση της Αθη' νας των κλασικω' ν χρο' νων, στην οποι'α θα

βασι'λευε ο γυιο' ς του.

Στην πραγµατικο' τητα, χωρι'ς σε καµµι'α περι'πτωση να η' ταν ποτε' χωριο' , η

Αθη' να κατα' το οθωµανικο' της παρελθο' ν η' ταν µικρη' επαρχιακη' πο' λη, ε'δρα καδη'

αλλα' και ευρωπαι'ων προξε'νων, πο'λος ε'λξης επισκεπτω' ν των µνηµει'ων του αρχαι'ου

της παρελθο'ντος, µικρο' τερη ο'µως απο' πο'λεις της Πελοποννη'σου, ο'πως η Πα' τρα, η

Κο' ρινθος , αλλα' η µεγαλυ' τερη απο' τις πο' λεις της Στερεα' ς Ελλα' δας. Για την

ιδεολογικη' βα'ση της επιλογη' ς της Αθη'νας ο About ε'γραφε σκοπτικα' .

Ο βασιλια' ς 'ΟΘ ων, η' µα' λλον ο πατε'ρας του, η' ταν εκει'νος που θε'λησε να γι'νει

η Αθη'να πρωτευ'ουσα του βασιλει'ου. Επρο'κειτο για µια επιλογη' περισσο' τερο

αρχαιολογικη' παρα' πολιτικη' . Θα η' ταν προτιµο' τερο να ει'χε επιλεγει' θε'ση στον

ισθµο' της Κορι'νθου, στο κε'ντρο του βασιλει'ου µεταξυ' ανατολη' ς και δυ'σης...

Αλλα' ο βασιλια' ς σι'γουρα φανταζο' ταν οτι θα γινο' ταν µεγα' λος στρατηγο' ς στη

χω' ρα του Μιλτια' δη, µεγα' λος ναυτικο' ς στην πατρι'δα του Θεµιστοκλη' , σοφο' ς

πολιτικο' ς στην πατρι'δα του Περικλη' . Η Κο'ρινθος θα µπορου' σε να γι'νει σε

µικρο' χρονικο' δια'στηµα εµπορικη' πο'λη και µια απο' τις σηµαντικο' τερες αγορε'ς

της ανατολη' ς ... Αλλα' η Αθη'να ονοµα' ζεται Αθη'να. ... [κατο'πιν προβα' λλει ως

καλλι'τερη θε'ση τον Πειραια' ] ... Η δηµο'σια υγει'α ο'µως καθω' ς και τα εµπορικα'

συµφε'ροντα ε'πρεπε να υποχωρη' σουν ενω' πιον της αρχαιολογι'ας. Αν ο

βασιλια' ς µπορου'σε να πλαγια'σει στο κρεββα' τι του Σοφοκλη' , θα θεωρου'σε τον

εαυτο' του ικανο' να γρα'ψει τραγωδι'ες.

Μετα' απο' συµφωνι'α µε τους δηµογε'ροντες της πο'λης για τις αποζηµιω' σεις ε'ναντι

των ακινη' των που θα απαλλωτριω' νονταν, η µεταφορα' της κυβε'ρνησης στην Αθη'να

συντελε'στηκε την 1/13 ∆εκεµβρι'ου 1834.

8

Συ' µφωνα µε το πολεοδοµικο' σχε' διο της Αθη' νας που εκπο' νησαν οι

αρχιτε'κτονες Schaubert και Κλεα' νθης, αυτο' προε'βλεπε την οικοδο'µηση νε'ας πο'λης

στη θε'ση της παλαια' ς οθωµανικη' ς πο'λης, στο πεδι'ο ανατολικα' της Ακρο'πολης, µε

µε'ριµνα για απελευθε'ρωση ζω' νης γυ' ρω απο' το βρα' χο της Ακρο' πολης για

µελλοντικε'ς αρχαιλογικε'ς ανασκαφε'ς. Η δια' ταξη της νε'ας πο' λης πα' νω σε ε'να

τριγωνικο' πλαι'σιο η' ταν ιεραρχικη' , συ'µφωνη µε τις αντιλη'ψεις του τε'λους του 18ου

αιω' να για ε'να ορθολογικα' σχεδιασµε'νο, λειτουργικο' , απο' λυτα ελεγχο' µενο

πολεοδοµικο' συ'νολο. Στην κορυφη' του τριγω' νου τοποθετει'το το βασιλικο' ανα' κτορο,

στη θε'ση της σηµερινη' ς πλατει'ας Οµονοι'ας, σε συνα'φεια µε ο' λα τα κυβερνητικα'

κτι'ρια και το κε'ντρο της αγορα' ς. Στις α' λλες δυ' ο γωνι'ες δηµιουργει'το αφ’ενο' ς η

δυτικη' ει'σοδος της πο' λης, αφ’ετε'ρου συ' µπλεγµα φορε'ων πολιτισµου' , στην

ανατολικη' ει'σοδο της πο' λης, στη θε'ση του κα' τω µε'ρους της σηµερινη' ς πλατει'ας

Συντα' γµατος. Οι πλευρε'ς του τριγω' νου σχηµατι'ζονταν απο' τις οδου' ς Πειραιω' ς,

Σταδι'ου και Ερµου' .

Το φιλο' δοξο και δαπανηρο' στην εκτε'λεση αρχικο' σχε'διο συνα' ντησε τις

ε'ντονες αντιδρα' σεις των Αθηναι'ων και α' λλαξε δυ' ο φορε' ς: λι'γο πριν απο' τη

µεταφορα' της πρωτευ' ουσας το 1834 απο' τον αρχιτε'κτονα Leo von Klenze (1784-

1864), και ξανα' το 1837. Το' τε ο Friedrich von Gaertner (1791–1847) επε'λεξε την

οριστικη' θε' ση του ανακτο' ρου στη θε' ση Μπουµπουνι'στρα. Η µετατο' πιση

συµπαρε'συρε τις αξι'ες της γης προς ο'φελος του ανατολικου' τµη'µατος της πο'λης.

Αποτε'λεσµα ο'µως των τροποποιη'σεων του αρχικου' σχεδι'ου η' ταν το τελικο' σχε'διο να

χα' σει σηµαντικο' µε'ρος του µνηµειακου' και προγραµµατικου' του χαρακτη'ρα. Στο

τελικο' αυτο' σχε'διο το πολιτιστικο' συ'µπλεγµα µετακινη'θηκε στο µε'σο της διαδροµη' ς

της οδου' Σταδι'ου, ο'που λι'γα χρο'νια αργο' τερα κτι'στηκε το Πανεπιστη'µιο και ακο'µη

αργο' τερα η Ακαδηµι'α και η Εθνικη' Βιβλιοθη' κη. Ε' τ σι, παρα' τη συρρι'κνωση της

µνηµειακη' ς και ιεραρχικη' ς της οργα' νωσης, η αρχικη' τριγωνικη' δοµη' του

πολεοδοµικου' σχεδιασµου' , χαρακτηρι'ζει ακο'µη το κε'ντρο της νεο' τερης πο'λης.

9

Ο ανασχεδιασµο' ς ο'µως της Αθη' νας συ' µφωνα µε τη νε'α της λειτουργι'α ως

πρωτευ'ουσας του εθνικου' κρα' τους συνοδευ' τηκε απο' ε'να πρωτο'γνωρο για την πο'λη

κοινωνικο' και δηµογραφικο' µετασχηµατισµο' , καθοριστικο' για τη νεο' τερη ελληνικη'

ιστορι'α στο συ'νολο' της, που θα εξεταστει' σε µεταγενε'στερο κεφα' λαιο. Αξι'ζει ωστο'σο

να επισηµανθει' η χρο' νια δυσκολι'α στην εξοικονο' µηση πο' ρων για τη χωρικη'

ενσωµα' τωση και τη στε'γαση των κεντρικω' ν κρατικω' ν λειτουργιω' ν στην πρωτευ'ουσα

του κρα' τους.

Νοµικοι' κω' δικες

Η Αντιβασιλει'α α'φησε στη χω' ρα σηµαντικο' ε'ργο στον τοµε'α της δικαιοσυ'νης,

του οποι'ου εµπνευστη' ς η' ταν ο Maurer και το οποι'ο χαρακτηρι'ζεται απο' µεγα' λη

µακροβιο' τητα, παρο' λο που συνιστου' σε ριζικη' ρη' ξη µε το παλαιο' τερο δικαιικο'

συ'στηµα των ορθοδο' ξων χριστιανω' ν κατα' την οθωµανικη' περι'οδο και µε τους κατα'

το'πους λαικου' ς θεσµου' ς δικαι'ου. Το ε'ργο του Maurer απε'βλεπε στην συγκρο' τηση

νοµικου' συστη' µατος ενιαι'ου για ο' λη την επικρα' τεια και συνι'σταται σε τε'σσερεις

κω' δικες, συ'µφωνα µε τις νεο' τερες αντιλη'ψεις περι' δικαι'ου, που επικρατου'σαν στη

δυτικη' Ευρω' πη και η'θελαν το δι'καιο να διατυπω' νεται ρητα' , σε γραπτου' ς κω' δικες.

Στο πνευ' µα αυτο' µα' λιστα η' δη κατα' την επαναστατικη' περι'οδο ο' λες οι

εθνοσυνελευ' σεις ει'χαν περιλα' βει στα συντα' γµατα διατα' ξεις που καλου' σαν για τη

συγκρο' τηση επιτροπω' ν για τη συ' νταξη νοµικω' ν κωδι'κων. Προ' τυπο για τον Maurer

η'σαν οι νοµικοι' κω' δικες της Γαλλι'ας, οι οποι'οι υιοθετη'θηκαν απο' τη Βαυαρι'α και

α' λλες ευρωπαικε'ς χω' ρες. Εκτο' ς απο' την ι'δια τη νοµοθετικη' εργασι'α, η δηµοσι'ευση

των κωδι'κων απαι'τησε τερα' στιο µεταφραστικο' και εκδοτικο' ε'ργο. Ε' τ σι, απο' τους

τε'σσερεις, µο'νο ο ποινικο' ς κω' δικας τε'θηκε σε εφαρµογη' πριν απο' την ανα' κληση του

Maurer στο Μο'ναχο τον Ιου'λιο του 1834.

Ο Οργανισµο' ς δικαστηρι'ων και συµβολαιογρα' φων (21 Ιανουαρι'ου/2

Φεβρουαρι'ου 1834) αποτελου'µενος απο' 313 α' ρθρα τε'θηκε σε εφαρµογη' µετα' την

10

αναχω' ρηση του Maurer απο' την Ελλα' δα ι'δρυε τα ποινικα' και πολιτικα' δικαστη'ρια,

εµποροδικει'α και τα συµβολαιογραφει'α, ειση'γε το θεσµο' των συµβολαιογρα'φων και

των δικηγο'ρων, δεχο' ταν το θεσµο' των ενο'ρκων.

Ο Κω' δικας ποινικη' ς δικονοµι'ας (10/22 Μαρτι'ου 1834) και ο κω' δικας πολιτικη' ς

δικονοµι'ας (2/14 Απριλι'ου 1834) καθο'ριζαν τις διαδικασι'ες διεξαγωγη' ς των ποινικω' ν

και αστικω' ν δικω' ν αντι'στοιχα. Ο τελευται'ος, αποτελου' µενος απο' 1101, η' ταν

ιδιαι'τερα εκτενη' ς καθω' ς επιχειρου' σε να καλυ'ψει ανα' γκες που δηµιουργου' σε η

ε'λλειψη αστικου' κω' δικα.

O ποινικο' ς κω' δικας, ο οποι'ος τε'θηκε σε ισχυ' στις 19 Απριλι'ου/1 Μαιου 1834

(δια' ταγµα 18/30 ∆εκ. 1833), βασι'στηκε στον γαλλικο' ποινικο' κω' δικα του 1803 και

τον βαυαρικο' ποινικο' κω' δικα του 1813. Η εφαρµογη' του στην Ελλα' δα αντικατε'στησε

το “Απα' νθισµα των εγκληµατικω' ν”, την προ' χειρη κωδικοποι'ηση της ποινικη' ς

νοµοθεσι'ας, που ει'χε θε'σει σε ισχυ' η Β’ Εθνοσυνε'λευση του Α' σ τρους.7 Ο ποινικο' ς

κω' δικας του 1834 ε'θετε την ελληνικη' ποινικη' δικαιοσυ' νη σε βα' σεις του ρωµαικου'

δικαι'ου, την εναρµο'νισε µε το ευρωπαικο' δι'καιο και την αποµα' κρυνε απο' κα'θε σχε'ση

µε το ελληνικο' λαικο' δι'καιο. Η ισχυ' ς του ελληνικου' ποινικου' κω' δικα του 1834

διη'ρκεσε ε'ως το 1950.

Συ' µφωνα µε τα ιδιαι'τερα χαρακτηριστικα' της γερµανικη' ς σχολη' ς του

ρωµαικου' δικαι'ου ο ποινικο' ς κω' δικας στα 705 α'ρθρα του ο'ριζε µε µεθοδικο' τρο'πο

και µε λεπτοµε'ρειες τι' η' ταν ε'γκληµα, τα ει'δη των εγκληµα' των και τις τιµωρι'ες κα'θε

εγκλη'µατος, οριοθετω' ντας ε'τσι αυστηρα' το πεδι'ο, εντο' ς του οποι'ου µπορου'σε να

κινηθει' η δικαιοσυ' νη. Θεµελιω' δης αρχη' , η αρχη' της νοµιµο' τητας, η' ταν ο' τι δεν

11

———————————

7. Βλ. κεφα' λαιο 4. Με βα'ση το “Απα' νθισµα των εγκληµατικω' ν” δικα'στηκε και

καταδικα'στηκαν σε θα' νατο τον Μα' ιο 1834 ο Θεο'δωρος Κολοκοτρω' νης και ο

Γεω' ργιος Πλαπου' τας για συµµετοχη' σε ρωσο'φιλη συνοµωσι'α, χωρι'ς ο'µως να

εφαρµοστει' η ποινη' αυτη' .

υπα'ρχει ε'γκληµα εα' ν δεν ε'χει προηγουµε'νως οριστει' απο' τη νοµοθεσι'α και δεν ε'χει

προσδιοριστει' ποινη' . Ε' τσι, ε'γκληµα ει'ναι ο' ,τι ο νο'µος ορι'ζει ως τε'τοιο και καθορι'ζει

την αντι'στοιχη ποινη' . Ο ποινικο' ς κω' δικας ο'ριζε τρεις κατηγορι'ες εγκληµα' των: κατα'

σειρα' βαρυ' τητας τα πται'σµατα, τα πληµµελη' µατα και τα κακουργη' µατα. Τε'λος,

καταργου'σε τα προυπα'ρχοντα ε'θιµα.

Στον ελληνικο' ποινικο' κω' δικα περιλη'φθηκαν ο'µως και πολιτικου' χαρακτη'ρα

διατα' ξεις, που προστα' τευαν το νε'ο καθεστω' ς. Οι διατα' ξεις αυτε'ς ποινικοποιου'σαν και

τιµωρου'σαν τη δηµο'σια ε'κφραση κριτικη' ς κατα' της κυβε'ρνησης, την συνα'θροιση µε

αντικει'µενο τις “εξωτερικε'ς η' εσωτερικε'ς σχε'σεις της επικρατει'ας” η' δηµο' σια

ε'κφραση που αντε'βαινε προς τις αντιλη'ψεις περι' της θρησκει'ας η' της ηθικη' ς.

Λο'γω διαφωνι'ας του µε τον Armansperg, ο Maurer ανακλη'θηκε στο Μο'ναχο

απο' τον βασιλια' Λουδοβι'κο τον Ιου'λιο του 1834 αφη'νοντας το νοµοθετικο' του ε'ργο

ηµιτελε'ς. Ε' τ σι δεν ολοκλη'ρωσε το ε'ργο συ' νταξης αστικου' κω' δικα, για την οποι'α

ο'µως ει'χε κα' νει σηµαντικη' προεργασι'α, ε'τσι ω' στε ο αστικο' ς κω' δικας να λαµβα' νει

υπο'ψη του την ελληνικη' νοµικη' παρα' δοση. Για το σκοπο' αυτο' µε τη βοη'θεια των

κατα' το' πους ειρηνοδικω' ν συγκε'ντρωσε πληροφορι'ες για τα νοµικα' ε'θιµα, που

ι'σχυαν σε κα' θε το'πο. Επιστρε'φοντας στο Μο' ναχο δηµοσι'ευσε το υλικο' αυτο' σε

τρι'τοµο ε'ργο µε τι'τλο Das griechische Volk (Ο Ελληνικο' ς Λαο' ς).

Η ελληνικη' κοινωνι'α στερη' θηκε αστικου' κω' δικα επι' περισσο' τερο απο' ε'ναν

αιω' να. Οι αστικε'ς υποθε'σεις, δηλαδη' οι νοµικε'ς διαφορε'ς, που αφορου'σαν τις πιο

κοινε'ς και καθηµερινε'ς ανθρω' πινες σχε'σεις, τις οικογενειακε' ς, κληρονοµικε' ς

υποθε'σεις και τις οικονοµικε'ς συναλλαγε'ς, παρε'µειναν χωρι'ς κωδικοποιηµε'νο δι'καιο

ε'ως το 1946, ενω' ταυτο' χρονα ο προοδευτικο' ς εξαστισµο' ς της κοινωνι'ας και η

ανα' πτυξη της οικονοµι'ας αυ' ξαναν διαρκω' ς την πολυπλοκο' τητα των νοµικω' ν

σχε'σεων. Μο' λις το 1930 ο Ελευθε'ριος Βενιζε'λος, νοµικο' ς ο ι'διος, συγκρο' τησε

επιτροπη' απο' καθηγητε'ς της νοµικη' ς σχολη' ς και α' λλους ειδικου' ς µε αποστολη' να

12

καλυ'ψει αυτη' την εκκρεµο' τητα. Η επιτροπη' αυτη' αναµορφω' θηκε µε πιο συντηρητικη'

συ'νθεση απο' την αντιβενιζελικη' κυβε'ρνηση του Παναγη' Τσαλδα'ρη, η οποι'α επιτροπη'

παρουσι'ασε το οριστικο' της κει'µενο το 1940 επι' πρωθυπουργι'ας Ι. Μεταξα' . Ο

αστικο' ς κω' δικας επρο' κειτο να τεθει' σε ισχυ' το 1941. Ωστο' σο η κυβε'ρνηση της

κατοχη' ς ανε'στειλε την ισχυ' του αστικου' κω' δικα, ο οποι'ος τε'θηκε τελικα' σε ισχυ' το

1946, δηλαδη' µετα' την απελευθε'ρωση της χω' ρας απο' τους Γερµανου' ς

Το Πανεπιστη'µιο

Το Οθω' νειο Πανεπιστη' µιο η' ταν το πρω' το στην ευρυ' τερη περιοχη' της

ανατολικη' ς Μεσογει'ου και της Νοτιοανατολικη' ς Ευρω' πης. Παρο'λο που η ι'δρυση' του

περιλαµβανο' ταν στους σχεδιασµου' ς του Maurer, αυτο' ιδρυ'θηκε αρκετα' χρο'νια µετα'

την ανα' κληση' του απο' την Ελλα' δα. Εγκαινια'στηκε απο' τον Ο' θωνα στις 3/15 Μαιου

1837 στην προσωρινη' ε'δρα του πανεπιστηµι'ου στην κατοικι'α του Σταµα' τιου

Κλεα' νθη στην Πλα' κα.8 Η ανοικοδο'µηση του οριστικου' κτιρι'ου, ενο' ς απο' τα πρω' τα

µνηµειακα' κτι'ρια νεοκλασικου' ρυθµου' της πρωτευ' ουσας, ξεκι'νησε το 1839, α' νοιξε

για τη λειτουργι'α του πανεπιστηµι'ου το 1841 και ολοκληρω' θηκε το 1864 σε σχε'δια

του ∆ανου' αρχιτε'κτονα Χριστιανου' Hansen (1803 - 1883). Ει'χε διπλο' στο'χο: την

παραγωγη' στελεχω' ν για τις ανα' γκες του κρα' τους και της κοινωνι'ας και την

καλλιε'ργεια και δια' δοση της ελληνικη' ς εθνικη' ς ιδε'ας. Αποτελει'το απο' τε'σσερεις

σχολε'ς: τη θεολογικη' , τη νοµικη' , την ιατρικη' και την φιλοσοφικη' . Η τελευται'α,

εκτο' ς απο' τις ανθρωπιστκε'ς, περιλα' µβανε και τις θετικε'ς και φυσικε'ς επιστη' µες.

∆εχο' ταν ως φοιτητε'ς αποφοι'τους των γυµνασι'ων χωρι'ς εξετα'σεις. Με'χρι την ι'δρυση

του Πανεπιστηµι'ου Θεσσαλονι'κης το 1925 η' ταν το µο'νο πανεπιστη'µιο της χω' ρας.

13

———————————

8. Στο ανακαινισµε'νο κτι'ριο στεγα' ζεται ση'µερα το Μουσει'ο της Ιστορι'ας του

Πανεπιστηµι'ου Αθηνω' ν.

Η οργα' νωση του κρα' τους εκ µε'ρους των βαυαρω' ν αντιβασιλε'ων φιλοδοξου'σε

να εξοπλι'σει τη χω' ρα µε συ' γχρονους ευρωπαικου' ς θεσµου' ς. Αρκετοι' απο' αυτου' ς

αποδει'χθηκαν αρκετα' µακρο' βιοι. Α' λ λοι εξελι'χθηκαν, προσαρµο' στηκαν η'

συνα' ντησαν αντιστα' σεις και αντικαταστα'θηκαν. Για α' λλους ο'µως, -για παρα' δειγµα

τους θεσµου' ς δηµο'σιας υγει'ας- παρα' τον συ'γχρονο σχεδιασµο' τους, δεν κατε'στη

δυνατο' ν να στηριχθου' ν απο' την ελληνικη' κοινωνι'α και να συντηρηθου' ν, µε

αποτε'λεσµα να παρακµα'σουν και να µει'νουν η σκια' του αρχικου' προτυ'που.

14

Βιβλιογραφι'α

∆ηµακο'πουλος, Γεω' ργιος ∆. Η θεµελι'ωσις του δηµοτικου συστηµατος, 1833-1834.

Αθη'να, 2001.

Papageorgiou-Venetas, Alexander / Παπαγεωργι'ου-Βενετα' ς, Αλε'ξανδρος, ed.. Das

ottonische Griechenland: Aspekte der Staatswerdung / Η Οθωνικη' Ελλα'δα και η

συγκρο'τηση του Ελληνικου' κρα'τους. Ευρωπαικο' Πολιτιστικο' Κε'ντρο ∆ελφω' ν

and Goethe Institut Athen,. Αθη'να: Οδυσσε'ας, 2002.

Καλλιβρετα' κης, Λεωνι'δας. “Η Αθη' να του 19ου αιω' να. Απο' επαρχιακη' πο' λη της

Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας, πρωτευ' ουσα του Ελληνικου' Βασιλει'ου.”

Αρχαιολογι'α της πο'λης των Αθηνω' ν. Επιστηµονικε'ς επιµορφωτικε'ς διαλε'ξεις.

Αθη' να: Πνευµατικο' Κε'ντρο ∆η'µου Αθηναι'ων; Εθνικο' Ιδρυµα Ερευνω' ν, 1996.

173–96. Επι'σης, http://www.eie.gr/archaeologia/gr/chapter_more_9.aspx

Καρυ' δης, ∆ηµη' τρης. “Η Αθη' να τον 19ο αιω' να. Σχεδι'ασµα της πολεοδοµικη' ς

εξε'λιξης” στο Τα επτα' βιβλι'α της πολεοδοµι'ας, Αθη'να: Παπασωτηρι'ου, 2006, 27-

73.

Ματα' λας, Παρασκευα' ς. Ε' θ νος και ορθοδοξι'α: οι περιπε'τειες µιας σχε'σης απο' το

“ελλαδικο' ” στo βουλγαρικο' σχι'σµα. Ηρα' κλειο: Πανεπιστηµιακε'ς Εκδο' σεις

Κρη' της, 2002.

Μπι'ρης, Κω' στας Η. Αι Α θηñναι απο' τουñ 19ου εις το'ν 20ο'ν αιωñνα. Αθη'να: Με'λισσα,

1995. 1966.

Πανταζο'πουλος, Νικο' λαος. Απο' της λογι'ας παραδο'σεως εις τον Αστικο'ν κω' δικα.

Αθη'να:, 1965.

Πανταζο' πουλος, Νικο' λαος. Νεοελληνικο' κρα' τος και ευρωπαικη' κοινο' τητα. Ο

καταλυτικο'ς ρο'λος των Βαυαρω' ν. Αθη'να: Παρουσι'α, 1998.

Πετρο'πουλος, Ιωα' ννης. Πολιτικη' και συγκρο'τηση κρα'τους στο ελληνικο' βασι'λειο

(1833–1843). Αθη'να: ΜΙΕΤ, 1986.

15

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7

Απο' τη συνταγµατικη' µοναρχι'α στη βασιλευοµε'νη δηµοκρατι'α

Οι πρωτο'γνωρες για την ελληνικη' κοινωνι'α πολιτικε'ς συγκρου'σεις κατα' τη

δια' ρκεια της Ελληνικη' ς Επανα' στασης κληροδο' τησαν στην περι'οδο της ειρη' νευσης

και της εσωτερικη' ς αποκατα' στασης πολιτικε'ς διαιρε'σεις, που η' ταν δυ' σκολο να

ξεπεραστου' ν. Οι διαιρε'σεις αυτε' ς η' σαν πολυεπι'πεδες, συχνα' ασταθει'ς και

αφορου'σαν µεγα' λο ευ'ρος ζητηµα' των, απο' τις πιο ζωτικε'ς επιλογε'ς για την υπο'σταση

του κρα' τους και την τυ' χη της Επανα' στασης ε'ως τα πιο επι'µαχα ζητη'µατα για την

επικρα' τηση τοπικω' ν η' στενο' τερα παραταξιακω' ν συµφερο'ντων γυ'ρω απο' τη νοµη'

της κυβερνητικη' ς επιρροη' ς. Παρα' λληλα προκα' λεσαν σε σηµαντικη' µερι'δα των

πολιτω' ν αισθη'µατα απαξι'ωσης για την ι'δια την ε'ννοια των πολιτικω' ν διαιρε'σεων.

Απο' τα τελευται'α χρο'νια της Επανα'στασης, ο'σο η ανα'µειξη των τριω' ν ξε'νων

επιρροω' ν, της βρετανικη' ς, της ρωσικη' ς και της γαλλικη' ς, στους εσωτερικου' ς

ανταγωνισµου' ς φαινο' ταν να εντει'νεται, οι πολιτικε' ς διαρε'σεις α' ρχισαν να

αποκρυσταλλω' νονται στους τρεις αυτου' ς φορει'ς των εξωτερικω' ν προσανατολισµω' ν.

Η επιλογη' του Ιωα' ννη Καποδι'στρια ως κυβερνη' τη της Ελλα' δας το 1827 ενι'σχυσε τον

προυπα' ρχοντα πυρη' να του ρωσικου' κο' µµατος, πλαισιωµε'νο απο' στρατιωτικου' ς

ηγε'τες ο' πως ο Θεο' δωρος Κολοκοτρω' νης και µε απη' χηση στους χωρικου' ς τους

οποι'ους ενε'πνεε, καθω' ς και µε προσθη'κες απο' στελε'χη της νε'ας διοι'κησης µε Ιο'νια

καταγωγη' , που αποτε'λεσαν επιλογε' ς του Κυβερνη' τη. Ανα' λογες δικτυω' σεις

αποτε'λεσαν τους πυρη' νες των α' λλων δυ' ο αναδυο'µενων κοµµα' των, του αγγλικου'

και του γαλλικου' . Αυτα' εξα' λλου ενστερνι'στηκαν τη συνταγµατικη' ιδε'α κατα' τον

αντιπολιτευτικο' τους αγω' να εναντι'ον του Καποδι'στρια και της αυταρχικη' ς του

διακυβε'ρνησης, που ει'χε α' λλωστε αποξενω' σει προς ο'φελος των δυ'ο συνταγµατικω' ν

κοµµα' των µεγα' λο µε'ρος της τα' ξης των προεστω' ν.

Τα κο'µµατα και η απολυταρχι'α

Το απολυταρχικο' καθεστω' ς της πρω' της δεκαετι'ας του Ο' θ ωνα ο'χι µο'νο δεν

ση'µανε το τε'λος για τα πολιτικα' κο'µµατα αλλα' ε'θεσε νε'ους ο'ρους για τη διεκδι'κηση

πολιτικου' ρο' λου στη νοµη' της κρατικη' ς εξουσι'ας, εξουσι'ας η οποι'α ει'χε πλε'ον

αποκτη'σει µο'νιµο και κανονικο' χαρακτη'ρα. Οι ι'διοι οι αντιβασιλει'ς δεν α'ργησαν να

εµπλακου'ν στους κοµµατικου' ς ανταγωνισµου' ς και τους ο'ρους τους. Ο Armansperg,

για παρα' δειγµα, συντα' χθηκε µε την αγγλικη' επιρροη' και ο Maurer µε τη γαλλικη' .

Η δοµη' των κοµµα' των η' ταν εξαιρετικα' ρευστη' στη βα' ση τους, ενω' την

κορυφη' αποτελου'σαν µι'α η' δυ'ο αρχηγικε'ς φυσιογνωµι'ες, µικρο' ς αριθµο' ς πολιτικω' ν

στελεχω' ν µε το α' µεσο κο ινωνικο' τους περ ιβα' λλον, ο πρε' σβευτη' ς της

ενδιαφερο'µενης µεγα' λης δυ' ναµης, ο οποι'ος ασκου' σε φιλικη' υπε'ρ του κο'µµατος

πι'εση στο βασιλικο' περιβα' λλον η' πι'εση προκειµε'νου να προχωρη'σει η παραχω' ρηση

του δικου' της µεριδι'ου του εγγυηµε'νου δανει'ου του 1833, καθω' ς και η εφηµερι'δα,

ο'ργανο του κο'µµατος. Ε' τ σι το'σο οι τρεις πρεσβευτε'ς ο'σο και ο τυ'πος αποτε'λεσαν

οργανικα' συστατικα' της δοµη' ς του κοµµατικου' συστη' µατος κατα' την περι'οδο της

απολυταρχι'ας του Ο' θ ωνα. Χαρακτηριστικα' , η εφηµερι'δα Αθηνα' του Εµµανουη' λ

Αντωνια' δη η' ταν εκφραστη' ς του αγγλικου' κο' µµατος, ο Σωτη'ρ του Νικολα' ου

Σκου' φου εξε'φραζε τις απο'ψεις του γαλλικου' κο' µµατος ενω' ο Χρο'νος (και στη

συνε'χεια ο Αιω' ν) του Ιωα' ννη Φιλη'µονος εκει'νες του ρωσικου' , στην προσπα' θεια'

τους να καθοδηγη' σουν την πρωτοεµφανιζο' µενη στο περιορισµε'νο, αστικο' και

εγγρα'µµατο τµη'µα της ελληνικη' ς κοινωνι'ας κοινη' γνω' µη.

2

Η διασυ' νδεση των πολιτικω' ν ηγεσιω' ν και του στενου' στρω' µατος των

κοµµατικω' ν στελεχω' ν µε την ευρυ' τερη κοινωνικη' βα' ση ε'χει προκαλε'σει πολλε'ς

συζητη' σεις ανα' µεσα στους ιστορικου' ς και α' λλους κοινωνικου' ς επιστη' µονες. Ο

τρο'πος της δικτυ'ωσης αυτη' ς ε'χει συσχετιστει' µε τις πελατειακε'ς σχε'σεις, η' αλλιω' ς µε

τις σχε'σεις πελα' τη-προστα' τη. Αυτο' που συζητει'ται δεν ει'ναι η υ'παρξη αυτω' ν των

σχε'σεων αλλα' η θε'ση τους στην ερµηνει'α των ιδιαι'τερων κονωνικω' ν δοµω' ν, αν

δηλαδη' τις επικαθορι'ζουν η' αν αποτελου' ν προιο' ν των κοινωνικω' ν ανισοτη' των.

Προ'κειται για σχε'σεις µεταξυ' α' νισων µεν υποκειµε'νων, ιεραρχικε'ς, κα'θετες αλλα' και

αµοιβαι'ες. Το περιεχο' µενο των ανταλλαγω' ν που συνιστου' ν τις αµοιβαι'ες αυτε'ς

σχε'σεις µπορει' να ει'ναι οικονοµικο' , για παρα' δειγµα σε µια πυραµι'δα δανεισµου' ,

ο'πως ε'χει περιγρα'ψει ο Γ.B. ∆ερτιλη' ς στο ε'ργο του Ιστορι'α του ελληνικου' κρα'τους,

1830–1920. Μπορει' να ει'ναι συνολικο' τερο, για παρα' δειγµα παροχη' προστασι'ας,

ο'πως ε'χει περιγρα'ψει ο βρετανο' ς ανθρωπολο'γος John K. Campbell στο κλασικο' του

ε'ργο Honour, Family and Patronage (Oxford, 1964). Η ανα' πτυξη των ελληνικω' ν

κοµµα' των για τη διεκδι'κηση και νοµη' της εξουσι'ας δεν δηµιου'ργησε απο' το µηδε'ν

αλλα' κτοικοδοµη' θηκε πα' νω σε υπα' ρχουσες ιεραρχικε'ς σχε'σεις και περιε'λαβε τα

πελατειακα' δι'κτυα, µε'σα απο' τα οποι'α ο ψηφοφο'ρος στη βα'ση της πυραµι'δας της

ανισο' τητας αντα' λλασσε το νεοαποκτηµε'νο του αγαθο' , την ψη' φο του, για την

κα' λυψη κα' θε ει'δους αναγκω' ν της οικογε'νεια' ς του: απο' την προστασι'α απο' τη

δικαστικη' δι'ωξη ως την εξασφα' λιση θε'σης στο δηµο' σιο. Οι ανταλλαγε'ς ε'φταναν

ιεραρχικα' ως την κορυφη' της πυραµι'δας στο κεντρικο' πολιτικο' συ' στηµα στην

πρωτευ' ουσα. Καθω' ς ο'µως στηρι'ζονταν σε ε'να συ' στηµα πλειοδοσι'ας, µια απο' τις

ιδιο' τητες των πελατειακω' ν δικτυ' ων η' ταν ο ευ' θραυστος και προσωρινο' ς τους

χαρακτη'ρας.

3

Η πολιτικη' του Ο' θ ωνα να στελεχω' νει τις δηµο'σιες υπηρεσι'ες και το στρατο'

κατα' κυ'ριο λο'γο µε ξε'νους, η α'ρνηση' του να παραχωρη'σει συ'νταγµα ακο'µη και µετα'

την ενηλικι'ωση' του την 1 Ιουνι'ου 1835 (νη), η πρακτικη' του να αποµακρυ'νει τους

ηγε'τες των κοµµα' των απο' τη χω' ρα εξορι'ζοντα' ς τους ως πρεσβευτε'ς σε ευρωπαικε'ς

πρωτευ' ουσες1 και αποκεφαλι'ζοντας ε'τσι τα πολιτικα' κο'µµατα τροφοδοτου' σαν τη

δυσφορι'α του συνο' λου σχεδο' ν της πολιτικη' ς τα' ξης. Η' δ η δε απο' τους πρω' τους

µη'νες της βασιλει'ας του Ο' θωνα α'ρχιζε να εκδηλω' νεται συχνα' λαικη' δυσαρε'σκεια µε

εξεγε'ρσεις χωρικω' ν στην Πελοπο'ννησο, τη Μα' νη, την Ακαρνανι'α και την Υ' δρα ως

συνε'πεια αντιδρα' σεων στην εκκλησιαστικη' , φορολογικη' και στρατολογικη' πολιτικη'

της αντιβασιλει'ας.

Η πρ οσπα' θε ια τ ο υ ηγε' τη τ ου αγγλ ι κου' κ ο' µµα το ς Α λε' ξανδρου

Μαυροκορδα' του, ο οποι'ος δε'χθηκε να σχηµατι'σει κυβε'ρνηση τον Φεβρουα'ριο 1841

µε σκοπο' να περιορι'σει την απολυταρχι'α του Ο' θ ωνα, κατε'ληξε σε αποτυχι'α µετα'

απο' λι'γους µη' νες εξαιτι'ας υπονο' µευσης της θε'σης του απο' τον βασιλια' . Ο

Μαυροκορδα' τος ζη' τησε να καταργηθει' το ανακτοβου' λιο, δηλαδη' το α' τυπο αυλικο'

οργα' νο που συµβου'λευε τον Ο' θωνα στην α'σκηση των καθηκο'ντων του, να ε'χει ο

πρωθυπουργο' ς την ευθυ'νη της κυβε'ρνησης και να αναλα'βει υπουργο' ς στρατιωτικω' ν

Ε' λληνας και ο'χι Βαυαρο' ς αξιωµατικο' ς.2

Η αποτυχι'α του εγχειρη' µατος του Μαυροκορδα' του ενι'σχυσε την προοπτικη'

των συνταγµατικω' ν και επε'σπευσε τη συνταγµατικη' εξε'γερση του Σεπτεµβρι'ου

4

————————————

1. Το 1834 ε'στειλε τον Σπυρι'δωνα Τρικου'πη στο Λονδι'νο και τον Αλε'ξανδρο

Μαυροκορδα' το στο Μο'ναχο και το 1835 τον Ιωα' ννη Κωλε'ττη στο Παρι'σι και τον

Ανδρε'α Μεταξα' στη Μαδρι'τη.

2. Ο' ντως, τον von Schamltz διαδε'χθηκε στη θε'ση του υπουργου' στρατιωτικω' ν ο

Ανδρε'ας Μεταξα' ς.

1843. Η εξε'γερση συνε'πεσε µε την επιδει'νωση της δηµοσιονοµικη' ς κατα'στασης της

χω' ρας, η οποι'α υποχρεω' θηκε να κηρυ' ξει πτω' χευση τον Ιανουα' ριο του 1843, να

χα'σει την υποστη'ριξη και των τριω' ν µεγα' λων δυνα'µεων, να επιβα' λει µει'ωση στους

µισθου' ς των υπαλλη' λων και περιορισµου' ς στο στρατο' και αλλου' και να ε'ρθει σε

συνεννο' ηση µε τους ξε'νους πιστωτε' ς. Οι συνεννοη' σεις αυτε' ς κατε'ληξαν σε

συµφωνι'α στο Λονδι'νο στις 5 Ιουλι'ου 1843 για διακανονισµο' του χρε'ους και ε'λεγχο

των δηµο' σιων εσο' δων απο' τους δανειστε'ς, εξε'λιξη που η κοινη' γνω' µη και οι

πολιτικε'ς ηγεσι'ες χρε'ωσαν στον εγκαταλειµε'νο απο' τις δυνα'µεις Ο' θωνα. Με'σα στο

κλι'µα γενικευµε'νης δυσαρε'σκειας το συ' νταγµα φαινο' ταν να υπο'σχεται λυ' ση στο

αδιε'ξοδο.

Η συνταγµατικη' µοναρχι'α

Η εξε'γερση της στρατιωτικη' ς φρουρα' ς της Αθη'νας στις 3 Σεπτεµβρι'ου 1843

υπο' τον ∆ηµη' τριο Καλλε'ργη υποχρε'ωσε τον Ο' θ ωνα να δεχθει' να παραχωρη' σει

συ'νταγµα. Η συντακτικη' εθνοσυνε'λευση συγκλη'θηκε στην Αθη'να απο' το Συµβου'λιο

της Επικρατει'ας, ε'να συµβουλευτικο' ο'ργανο που ει'χε δηµιουργη'σει ο Ο' θ ων κατα'

την ενηλικι'ωση' του το 1835, ενω' οι ξε'νοι αποµακρυ'νθηκαν απο' τις δηµο'σιες θε'σεις.

Η διακυβε'ρνηση της χω' ρας περιη'λθε στα χε'ρια των αρχηγω' ν των τριω' ν κοµµα' των,

οι οποι'οι συνεργα' ζονταν µε τους πρε'σβεις της Βρετανι'ας, της Γαλλι'ας και της

Αυστρι'ας για να κατευθυ'νουν παρα' λληλα το συντακτικο' ε'ργο της εθνοσυνε'λευσης.

Το συ'νταγµα εγκρι'θηκε στις 18 Μαρτι'ου 1844.

Το συ' νταγµα του 1844 δεν συνε'χιζε την παρα' δοση των συνταγµα' των της

επαναστατικη' ς περιο' δου, καθω' ς ει'χε ως προ' τυπο' του ο' χι τα δηµοκρατικα'

συντα' γµατα της γαλλικη' ς επανα' στασης η' των Ηνωµε'νων Πολιτειω' ν αλλα' το

µοναρχικ'ο συ'νταγµα της Γαλλι'ας του 1830 και το συ'νταγµα του Βελγι'ου του 1831.

Αποτελου'σε παραχω' ρηση εκ µε'ρους του θρο'νου προς το ε'θνος, δηλαδη' συ' νταγµα

συνα' λλαγµα, και εγκαθι'δρυε καθεστω' ς συνταγµατικη' ς µοναρχι'ας. Συ'µφωνα µε την

5

µοναρχικη' αρχη' η κυριαρχι'α απο' κειτο στον µονα' ρχη, στον οποι'ο ανη' καν η

νοµοθετικη' , η εκτελεστικη' και η δικαστικη' εξουσι'α. Α' λ λωστε ο ι'διος ο Ο' θ ων

ασκου'σε ενεργο' παρε'µβαση στη συντακτικη' διαδικασι'α.

Τα πρω' τα δυ'ο α'ρθρα του συντα' γµατος ρυ'θµιζαν τη θε'ση της εκκλησι'ας στο

πλαι'σιο της πολιτει'ας. Επι'σηµη θρησκει'α θα η' ταν το ανατολικο' ορθο'δοξο δο'γµα µε

ανοχη' για κα'θε α' λλη θρησκει'α. Αρχηγο' ς της ορθο'δοξης εκκλησι'ας της Ελλα' δος δεν

θα η' ταν πλε'ον ο βασιλια' ς αλλα' ο “Κυ'ριος ηµω' ν Ιησου' ς Χριστο' ς.”

Οι Ε' λληνες πολι'τες, ι'σοι ενω' πιον του νο'µου, η'σαν οι µο'νοι που δικαου'ντο να

καταλα'βουν δηµο'σιες θε'σεις συ'µφωνα µε το τρι'το α'ρθρο. Η συζη' τηση εποµε'νως για

το ποιοι' θα ει'χαν δικαι'ωµα στην ελληνικη' υπηκοο' τητα ε'θιγε ε'να απο' τα οξυ' τερα

ζητη' µατα της εποχη' ς, εκει'νο της διαµα' χης ανα' µεσα στους αυτο' χθονες, δηλαδη'

ο'σους ει'χαν γεννηθει' µε'σα στα γεωγραφικα' ο'ρια της ελληνικη' ς επικρα' τειας, και

στους ετερο'χθονες, που ει'χαν ε'ρθει στη χω' ρα απο' περιοχε'ς εκτο' ς του βασιλει'ου. Το

ζη' τηµα συνδεο' ταν µε το δικαι'ωµα κατα' ληψης δηµο'σιων θε'σεων, για τις οποι'ες οι

κατα' κανο'να καλυ' τερα εκπαιδευµε'νοι ετερο'χθονες η'σαν περισσο' τερο κατα' λληλοι και

απε'κλειαν τους αυτο'χθονες απο' αυτε'ς. Στο πλαι'σιο µα' λιστα αυτη' ς της συζη' τησης ο

Ιωα' ννης Κωλε' ττης, αρχηγο' ς του γαλλικου' κο' µµατος και ετερο' χθων ο ι'διος,

αναφε'ρθηκε στην ενο' τητα του ελληνικου' ε'θνους, “της µεγα' λης ταυ' της ιδε'ας.” Η

φρα'ση αυτη' στη συνε'χεια αυτονοµη'θηκε απο' το αρχικο' πολιτικο' πλαι'σιο στο οποι'ο

ει'χε διατυπωθει' και απε'κτησε ε'να ευρυ' ιδεολογικο' φορτι'ο, τον Μεγαλοιδεατισµο' , που

κα' λυπτε το συ' νολο των ελληνικω' ν αλυτρωτικω' ν προγραµµα' των, δηλαδη' της

ενσωµα' τωσης στο ελληνικο' βασι'λειο ενο' ς νοητου' συνο'λου ελληνικω' ν πληθυσµω' ν.

Μετα' απο' µια σηµαντικη' εννοιολογικη' µετατο'πιση λοιπο'ν η Μεγα' λη Ιδε'α κατε'στη το

κεντρικο' αφη'γηµα του ελληνικου' εθνικισµου' .

Τελικα' , στη διαµα' χη αυτοχθο'νων και ετεροχθο'νων η εθνοσυνε'λευση ε'δωσε

συµβιβαστικη' λυ' ση, που δεν περιλη'φθηκε µεν σε α' ρθρο του συντα' γµατος αλλα'

6

διατυπω' θηκε σε ψη'φισµα. Συ'µφωνα µε αυτο' δικαι'ωµα πολιτογρα'φησης ει'χαν α'µεσα

ο'σοι ει'χαν εγκατασταθει' στη χω' ρα πριν απο' το 1827. Με'σα σε 2 χρο'νια µπορου'σαν

να πολιτογραφηθου'ν ο'σοι ει'χαν εγκατασταθει' στη χω' ρα πριν απο' το 1833, µε'σα σε

3 χρο'νια ο'σοι ει'χαν εγκατασταθει' στη χω' ρα ε'ως το 1837 και µε'σα σε τε'σσερα χρο'νια

ο'σοι ει'χαν εγκατασταθει' στη χω' ρα ανα'µεσα στο 1837 και το 1843.

Το συ'νταγµα του 1844 προε'βλεπε δυ'ο νοµοθετικα' σω' µατα: την βουλη' και την

γερουσι'α. Η βουλη' εκλεγο' ταν για τρι'α χρο'νια, περιλα' µβανε τουλα' χιστον ογδο'ντα

βουλευτε'ς, οι οποι'οι ε'πρεπε να ει'ναι τουλα' χιστον 30 ετω' ν. Η γερουσι'α αποτελει'το

απο' πολι'τες που ει'χαν θητευ'σει σε υψηλα' αξιω' µατα της πολιτει'ας, η'σαν τουλα' χιστον

40 ετω' ν και διορι'ζονταν απο' τον βασιλια' µε ισο' βια θητει'α. Ο αριθµο' ς των

γερουσιαστω' ν θα η' ταν τουλα' χιστον εικοσιεπτα' . Για να εγκριθει' ε'νας νο'µος ε'πρεπε

να υπερψηφιστει' το'σο απο' τη βουλη' ο'σο και απο' τη γερουσι'α και, επιπλε'ον, να τον

εγκρι'νει και ο βασιλια' ς, ο οποι'ος ασκου'σε και νοµοθετικη' εξουσι'α. Ασκου'σε επι'σης

την εκτελεστικη' και τη δικαστικη' εξουσι'α (α'ρθρο 86).

Ανεξα' ρτητα απο' τα συντηρητικα' χαρακτηριστικα' του, το συ' νταγµα περιει'χε

ρυθµι'σεις που κατοχυ'ρωναν ορισµε'νες ατοµικε'ς ελευθερι'ες, ο'πως την ελευθερι'α του

τυ'που, την αρχη' της νοµιµο' τητας, το α'συλο της κατοικι'ας και το απαραβι'αστο των

επιστολω' ν, την απαγο'ρευση της δουλει'ας και των βασανιστηρι'ων και την προστασι'α

της περιουσι'ας, την οποι'α ουδει'ς µπορου'σε να στερηθει' “ειµη' δια δηµο'σιον ανα' γκην

προσηκο' ντως αποδεδειγµε'νην” και µετα' απο' καταβολη' αποζηµι'ωσης (α' ρθρο 12).

Επι'σης το συ' νταγµα ο' ριζε ο' τι η πανεπιστηµιακη' εκπαι'δευση θα διενεργει'το µε

δαπα' νη του κρα' τους, ενω' στην πρωτοβα' θµια εκπαι'δευση το κρα' τος θα συνε'δραµε

τους δη'µους, οι οποι'οι ει'χαν την πρωταρχικη' υποχρε'ωση και ευθυ'νη, αν αυτο' η' ταν

απαραι'τητο (α'ρθρο 11).

Μια απο' τις ελλει'ψεις του συντα' γµατος του 1844 η' ταν ο' τι δεν περιει'χε

ρυθµι'σεις για ενδεχο'µενη αναθεω' ρηση' του.

7

Χωρι'ς να ορι'ζει ρητα' την καθολικη' ψηφοφορι'α, ο εκλογικο' ς νο'µος της 18

Μαρτι'ου 1844 προε'βλεπε ευρυ' τατο δικαι'ωµα ψη'φου σε ο'λους τους α' νδρες Ε' λληνες

πολι'τες α' νω των 25 ετω' ν, που ει'χαν περιουσι'α η' ασκου'σαν επα' γγελµα. Επρο'κειτο

εποµε'νως για ε'ναν απο' τους πιο προοδευτικου' ς εκλογικου' ς νο'µους της εποχη' ς του

ως προς το ευ' ρος της εκλογικη' ς συµµετοχη' ς. Η ψηφοφορι'α η' ταν α' µεση µε

ψηφοδε'λτιο, στο οποι'ο ο ψηφοφο' ρος ε'πρεπε να αναγρα' ψει τα ονο' µατα των

υποψηφι'ων της επιλογη' ς του. Με δεδοµε'νο το υψηλο' επι'πεδο αναλφαβητισµου' , που

κυµαινο' ταν γυ'ρω στο 80%, η διαδικασι'α δεν εξασφα' λιζε τη µυστικο' τητα της ψη'φου,

εποµε'νως ου' τε το αδια' βλητο της διαδικασι'ας. Οι εκλογε'ς διαρκου' σαν επι' οκτω'

ηµε'ρες και δεν διεξα' γονταν ταυτο' χρονα σε ο' λη την επικρα' τεια, γεγονο' ς που

επε'τρεπε στις κυβερνη'σεις να επεµβαι'νουν µε το στρατο' για να διαµορφω' νουν τα

εκλογικα' αποτελε'σµατα. Ε' τσι, στην πρα' ξη η εφαρµογη' του συντα' γµατος του 1844

συνοδευ' τηκε απο' µεγα' λο βαθµο' αυθαιρεσι'ας και παρανοµιω' ν.

Στις εκλογε' ς που ακολου' θησαν, το καλοκαι'ρι 1844, το κο' µµα του

πρωθυπουργου' Αλε'ξανδρου Μαυροκορδα' του ε'χασε υπε'ρ του Ιωα' ννη Κωλε'ττη,

αρχηγου' του γαλλικου' κο'µµατος, που κατο'ρθωσε να παραµει'νει στην εξουσι'α για

τρι'α χρο' νια, απο' τον Αυ' γουστο 1844 ε'ως το θα' νατο' του το Σεπτε'µβριο 1847. Η

µοναδικη' αυτη' κυβερνητικη' σταθερο' τητα οφειλο' ταν στη συνεργασι'α του Κωλε'ττη µε

τον Ο' θωνα και στην ικανο' τητα του πρωθυπουργου' να χειραγωγει' τη βουλη' και τη

γερουσι'α µε κα' θε µε'σο στο ο' νοµα της παραµονη' ς του στην εξουσι'α. Ο Νικο' λαος

∆ραγου'µης στο αποµνηµο'νευµα' του Ιστορικαι' Αναµνη'σεις κατη' γγειλε αφ’ενο' ς την

αµα'θεια του Κωλε'ττη, αφ’ετε'ρου το συγκεντρωτισµο' και τις κατασταλτικε'ς µεθο'δους

που εφα'ρµοσε η'δη απο' την ε'ναρξη της συνταγµατικη' ς περιο'δου στη χω' ρα:

Ησπα' ζετο δε ιδιαζο'ντως το πολιτικο'ν εκει'νο συ'στηµα, ου' τινος και ο βασιλευ' ς

Ο' θ ων ην οπαδο' ς, το καλου'µενον της συγκεντρω' σεως. Αλλ’ ο µεν βασιλευ' ς

8

ε'ρρεπε φυ' σει προς αυτο' , ως και πα' ντες οι ηγεµο' νες ... Ο Κωλε'ττης ο'µως,

τελειοποιη' σας αυτο' , και τον Ο' θ ωνα ενεθα' ρρυνεν εις αυστηροτε'ραν

εφαρµογη'ν και αυτο' ς εφη'ρµοσεν απηνε'στερον... Η καταστολη' της ελευθερι'ας

των δηµοτικω' ν αρχω' ν, η καταδι'ωξις του τυ'που, η επε'µβασις εις τας εκλογα' ς,

τα' ς τε βουλευτικα' ς και τας των δη'µων, η αποβολη' πα' ντων και των οπωσου'ν

ανεξα'ρτητον εχο'ντων το φρο'νηµα δηµοσι'ων λειτουργω' ν... (2: 107-108)

Οι µεταγενε' στεροι πρωθυπουργοι', ο' πως ο Κι'τσος Τζαβε' λλας, ο Γεω' ργιος

Κουντουριω' της, ο Κωνσταντι'νος Κανα' ρης και ο Αντω' νιος Κριεζη' ς, ο' λοι

πρωταγωνιστε'ς της ελληνικη' ς Επανα'στασης, στερου'νταν την πολιτικη' και χειριστικη'

ικανο' τητα του Κωλε'ττη. Ο' φ ειλαν την ανα' δειξη' τους αποκλειστικα' στη βασιλικη'

ευ' νοια, συνε'πραξαν µε το θρο'νο στις παραβια' σεις του συντα' γµατος και ηγη'θηκαν

αδυ'ναµων υπουργικω' ν συµβουλι'ων.

Το ελληνικο' πολιτικο' συ' στηµα δοκιµα' στηκε κατα' την επο' µενη κρι'ση του

Ανατολικου' Ζητη' µατος. Ο' π ως η' δη αναφε'ρθηκε στο κεφα' λαιο 5, παραπα' νω, η

κυβε'ρνηση του Αντω' νιου Κριεζη' τε'θηκε µπροστα' στο κλασικο' δι'ληµµα που

αντιµετω' πιζε η ελληνικη' πολιτει'α σε κα'θε ανατολικη' κρι'ση. Η επιλογη' να ενθαρυ'νει

τις εξεγε'ρσεις στα εδα' φη της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας εξασφα' λισε µεν

δηµοτικο' τητα στον Ο' θ ωνα αλλα' ε'φερε τους Γα' λλους και τους Βρετανου' ς στον

Πειραια' και την Αθη' να για να επιβα' λουν την φιλικη' προς τις δυτικε'ς δυνα' µεις

κυβε'ρνηση του Αλε' ξανδρου Μαυροκορδα' του, που επονοµα' στηκε “υπουργει'ο

κατοχη' ς”, τον Μα' ιο 1854. Η εµπλοκη' της εσωτερικη' ς πολιτικη' ς µε τη διεθνη' ει'χε

εκτεταµε'νες συνε'πειες για τη χω' ρα, οι οποι'ες η'δη αναφε'ρθηκαν. Σε σχε'ση µε το ι'διο

το κοµµατικο' συ' στηµα σηµατοδο' τησε την απαξι'ωση των ξενικω' ν κοµµα' των. Η

απαξι'ωση αυτη' συνε'πεσε α' λλωστε και µε τη φυσικη' γη' ρανση των ηγετικω' ν τους

στελεχω' ν και τη σταδιακη' αποδροµη' της γενια' ς, που ει'χε φε'ρει σε πε'ρας την

9

ελληνικη' Επανα' σταση, απο' το πολιτικο' προσκη' νιο υπε'ρ µιας νεο' τερης πολιτικη' ς

γενεα' ς µε ριζικα' διαφορετικε'ς εµπειρι'ες, πολιτικε'ς προσδοκι'ες και ευρωπαικα'

προ' τυπα, που ριζοσπαστικοποιη' θηκε µε'σα στις αυθαιρεσι'ες του Οθωνικου'

καθεστω' τος.3

Η νε'α πολιτικη' γενια' σε σηµαντικο' της ποσοστο' αποτελει'το απο' απο'φοιτους

του Πανεπιστηµι'ου και εµπνεο' ταν απο' τις φιλελευ'θερες ιδε'ες που συµµεριζο' ταν µε

τους Ιο'νιους ριζοσπα'στες, τους Ιταλου' ς εθνικιστε'ς και τους οµοιδεα' τες τους νε'ους

της Κωνσταντινου'πολης της εποχη' ς των µεταρρυθµι'σεων, ανα' µεσα στους οποι'ους

ε'βρισκε ε'δαφος η ελληνικη' εθνικη' ιδε'α. Ο Ο' θ ων απο' την πλευρα' του επε'λεξε να

ενισχυ' σει το λαικο' του ε'ρεισµα µε µια πολιτικη' ενθα' ρρυνσης αλυτρωτικω' ν

κινηµα' των στη Βαλκανικη' χερσο' νησο, επιλογη' που τον εξε'θεσε σε ακο' µη

µεγαλυ' τερη αποξε'νωση απο' τις ευρωπαικε' ς δυνα' µεις. Ο' τ αν εκδηλω' θηκαν

εξεγε'ρσεις σε ο'λη την Ελλα' δα, ιδι'ως στην Πα' τρα, την Ακαρνανι'α, το Μεσολο'γγι, την

Κο'ρινθο και, τε'λος, στην Αθη'να τον Οκτω' βριο 1862 υποχρεω' θηκε να εγκαταλει'ψει

το θρο'νο και τη χω' ρα.

Η βασιλευο'µενη δηµοκρατι'α

Οι πολιτικοι' ηγε'τες που πραγµατοποι'ησαν την ε'ξωση του Ο' θ ωνα την 10

Οκτωβρι'ου 1862, ∆ηµη' τριος Βου' λγαρης (1802-1877) Επαµεινω' νδας ∆εληγεω' ργης

(1829-1879) Μπενιζε'λος Ρου'φος (1795-1868), Θρασυ'βουλος Ζαιµης (1825-1880)

και Αλε'ξανδρος Κουµουνδου'ρος (1815-1883), επεδι'ωκαν την αλλαγη' δυναστει'ας

και ο' χι την κατα' ργηση της βασιλει'ας. Προχω' ρησαν α' µεσα στη συ' γκληση

εθνοσυνε' λευσης για τη συ' νταξη νε' ου συντα' γµατος και επιλογη' βασιλια' ,

10

————————————

3. Ο Κωλε'ττης ει'χε η'δη πεθα' νει απο' το 1847, ο Μαυροκορδα' τος το 1855 η' ταν 64

ετω' ν και πε'θανε δε'κα χρο'νια αργο' τερα και ο Ανδρε'ας Μεταξα' ς (1790-1860), απο'

τους ηγε'τες του ρωσικου' κοµµατος, η' ταν κατα' ε'να χρο'νο µεγαλυ' τερο' ς του.

νοµιµοποιου'µενοι απο' την επαναστατικη' αρχη' . Σε ο'λο δε το δια'στηµα ε'ως την α'φιξη

του βασιλια' Γεω' ργιου, δευτερο' τοκου γυιου' του διαδο'χου του θρο'νου της ∆ανι'ας -και

επιλογη' των τριω' ν µεγα' λων δυνα'µεων4- στις 18/30 Οκτωβρι'ου 1863, ρυθµιστη' ς του

πολιτευ'µατος, ανω' τατη αρχη' που διο'ριζε τις κυβερνη' σεις αλλα' και ο'ργανο λη'ψης

πολιτικω' ν αποφα' σεων η' ταν η ι'δια η εθνοσυνε'λευση, δηλαδη' η ι'δια η ελληνικη'

πολιτικη' τα' ξη στο συ' νολο' της. Με'σα ο' µως στην πλη' ρη απελευθε'ρωση των

παραταξιακω' ν ανταγωνισµω' ν η χω' ρα βρε'θηκε στο χει'λος της οικονοµικη' ς

κατα' ρρευσης και, ορισµε'νες φορε'ς, του εµφυλι'ου και της αναρχι'ας µε ε'νοπλους

ληστε'ς απο' την υ' παιθρο να ε'χουν φτα' σει στο κε'ντρο της πρωτευ' ουσας (Ιου' νιος

1863).

Η εµπε ιρ ι'α των αυθα ιρ εσ ιω' ν του Ο' θ ωνα οδη' γησε τα µε' λη της

εθνοσυνε'λευσης να µη δεχθου' ν την ανα' µειξη του νε'ου βασιλια' στη συντακτικη'

διαδικασι'α. Το συ'νταγµα υπερψηφι'στηκε στις 17/29 Οκτωβρι'ου 1864, και η' ταν ε'να

απο' τα πιο φιλελευ'θερα της εποχη' ς του, τα'ση στην οποι'α συνε'βαλαν σηµαντικα' οι

84 πληρεξου'σιοι απο' τα Ιο'νια νησια' που ειση'λθαν στην εθνοσυνε'λευση, ο' ταν αυτα'

ενσωµατω' θηκαν στο ελληνικο' βασι'λειο στις 21 Μαιου/2 Ιουνι'ου 1864.

Το συ' νταγµα του 1864 εγκαθι'δρυε το πολι'τευµα της βασιλευο' µενης

δηµοκρατι'ας. Η επι'δραση' του στην ελληνικη' πολιτει'α υπη'ρξε ιδιαι'τερα µακροχρο'νια

καθω' ς αποτε'λεσε τη βα' ση του αναθεωρηµε'νου συντα' γµατος του 1911 καθω' ς και

του συντα' γµατος του 1952.5 Το α' ρθρο 21, το οποι'ο ο'ριζε ο' τι “α' πασαι αι εξουσι'αι

πηγα' ζουσιν εκ του Ε' θ νους, ενεργου' νται δε καθ’ο' ν τρο' πον ορι'ζει το συ' νταγµα”,

κατοχυ'ρωνε την αρχη' της λαικη' ς κυριαρχι'ας, ο'πως α' λλωστε ει'χε συµβει' και µε το

11

————————————

4. Συµφωνη'θηκε στη συνθη'κη του Λονδι'νου της 1/13 Ιουλι'ου 1863 µεταξυ'

Βρετανι'ας, Γαλλι'ας και Ρωσι'ας και της ∆ανι'ας.

5. Το συ'νταγµα του 1927 εγκαθι'δρυε το αβασι'λευτο πολι'τευµα της δηµοκρατι'ας.

συ' νταγµα του 1827 στο αντι'στοιχο α' ρθρο 5. Προε'βλεπε ε'να νοµοθετικο' σω' µα, τη

βουλη' , που εκλεγο' ταν κα' θε τε'σσερα χρο' νια και αποτελει'το απο' τουλα' χιστον 150

βουλευτε'ς, ηλικι'ας α' νω των 30 ετω' ν. Το συ' νταγµα ο'ριζε ρητα' ο' τι οι βουλευτικε'ς

(α' ρθρο 66), αλλα' και οι δηµοτικε'ς εκλογε'ς (α' ρθρο 105) θα γι'νονταν µε α' µεση,

καθολικη' και µυστικη' ψηφοφορι'α ο'χι µε ψηφοδε'λτια αλλα' µε σφαιρι'δια, και του' το

για τις ανα' γκες του µεγα' λου ποσοστου' των αναλφα' βητων εκλογε'ων συ'µφωνα µε

την προ' ταση των πληρεξουσι'ων απο' τα Ιο'νια νησια' .6

Προσε'θετε επι'σης νε'ες κατοχυρω' σεις των ατοµικω' ν ελευθεριω' ν ο' πως τις

ελευθερι'ες του συνε'ρχεσθαι και του συνεταιρι'ζεσθαι.

Σηµαντικη' καινοτοµι'α αποτελου' σε η προ' βλεψη για τη δυνατο' τητα

αναθεω' ρησης του συντα' γµατος. Αυτη' µπορου'σε να γι'νει για τα µη θεµελιω' δη α'ρθρα

του και µε διαδικασι'α διπλη' ς ε'γκρισης σε δυ' ο συνεχο'µενες βουλευτικε'ς περιο'δους

απο' τα τρι'α τε'ταρτα των βουλευτω' ν. Η ι'δια η αναθεω' ρηση θα πραγµατοποιει'το απο'

τρι'τη, ειδικη' και διπλα' σιας συ' νθεσης βουλη' (α' ρθρο 107).7 Ου' τως η' α' λλως

αναθεω' ρηση του συντα' γµατος δεν µπορου' σε να γι'νει πριν απο' την πα' ροδο δε'κα

ετω' ν απο' τη δηµοσι'ευση' του, δηλαδη' µο'νο µετα' το 1874. ∆εν ει'ναι τυχαι'ο λοιπο'ν

ο' τι το ε'τος εκει'νο ξεκι'νησε σχετικη' συζη' τηση, η οποι'α οδη' γησε σε συνταγµατικη'

κρι'ση, που λυ' θηκε χωρι'ς συνταγµατικη' αναθεω' ρηση αλλα' µε τη διατυ' πωση της

αρχη' ς της δεδηλωµε'νης το 1875.8

12

————————————

6. Ο θεσµο' ς της καθολικη' ς ψηφοφορι'ας επρο'κειτο να κατοχυρωθει' οριστικα' µε

τον εκλογικο' νο'µο του 1877. Το γεγονο' ς ο' τι το εκλογικο' δικαι'ωµα περιοριζο' ταν

µο'νο στους α' νδρες δεν δηλωνο' ταν ρητα' ως αυτονο'ητο!

7. Η αναθεω' ρηση του συντα' γµατος το 1911 δεν ακολου'θη'σε την πολυ'πλοκη αυτη'

διαδικασι'α µε κοινη' συµφωνι'α των πολιτικω' ν αρχηγω' ν.

8. Βλ. παρακα' τω.

Η εγγραφη' της ψηφοφορι'ας µε σφαιρι'διο στο κει'µενο του συντα' γµατος, που

διατηρη'θηκε ε'ως την αναθεω' ρηση του 1911, ει'χε µακροχρο' νιες και απρο'βλεπτες

συνε'πειες για το ελληνικο' πολιτικο' συ'στηµα. Καθο'ριζε τις υλικε'ς λεπτοµε'ρειες της

ψηφοφορι'ας µε τρο'πο που επε'βαλλε σε κα' θε ψηφοφο'ρο να δι'νει χωριστη' ψη'φο-

σφαιρι'διο σε κα'θε υποψη'φιο, εποµε'νως να ε'χει τη δυνατο' τητα να υπερψηφι'ζει η' να

καταψηφι'ζει ο'λους τους υποψη'φιους η' οποιοδη'ποτε συνδυασµο' τους ανεξα' ρτητα

απο' τον κοµµατικο' προσανατολισµο' κα' θε υποψη'φιου βουλευτη' . Συχνα' α' λλωστε οι

υποψη'φιοι δεν καθιστου'σαν γνωστη' την κοµµατικη' τους προτι'µηση παρα' µο'νο εκ

των υστε'ρων, µε'σα στη βουλη' . Ε' τσι η εκλογικη' διαδικασι'α αποκτου'σε ε'να χαοτικο'

χαρακτη'ρα, στον οποι'ο προσε'κρουαν οι προσπα' θειες των κοµµατικω' ν ηγεσιω' ν να

εξορθολογη'σουν την ελληνικη' πολιτικη' ζωη' και να αναπτυ' ξουν κοµµατικε'ς δοµε'ς και

εθνικη' ς εµβε'λειας κο' µµατα. Κατα' τη δια' ρκεια της δεκαετι'ας του 1880 ο' µως το

κοµµατικο' συ' στηµα προσε'λαβε δικοµµατικο' χαρακτη' ρα, ενω' το ι'διο το εκλογικο'

σω' µα α'ρχισε σταδιακα' να ψηφι'ζει µαζικο' τερα ανταποκρινο'µενο σε εθνικη' ς σηµασι'ας

διλη' µµατα. Με α' λλα λο' για, ο' λο και περισσο' τερο οι εκλογει'ς ε'κριναν ο' τι τους

αφορου' σαν οι κεντρικε'ς πολιτικε'ς αποφα' σεις που λαµβα' νονταν στην Αθη' να, για

παρα' δειγµα για τα δα' νεια και τους φο'ρους, για επιλογε'ς εθνικη' ς πολιτικη' ς κλπ. Κα' τω

απο' τις νε'ες κοινωνικε'ς συνθη' κες οι επιλογε'ς των ψηφοφο'ρων στην κα' λπη συχνα'

ει'χαν ως αποτε'λεσµα την υπερψη'φιση µιας µερι'δας και τον ολικο' αποκλεισµο' της

α' λλης στις εκλογικε'ς περιφε'ρειες. Ε' τ σι ουσιαστικα' το σφαιρι'διο κατε'ληξε να

προκαλε'σει την εξε'λιξη του εκλογικου' συστη'µατος σε πλειοψηφικο' συ'στηµα. Κα' τω

απο' αυτο' το πρι'σµα µπορει' κανει'ς να δει τον αποκλεισµο' απο' τη βουλη' του

Χαρι'λαου Τρικου' πη στις εκλογε' ς του 1895 ως συνε'πεια ενο' ς πλειοψηφικου'

13

εκλογικου' συστη'µατος, που δεν λα'µβανε µε'ριµνα για την αναλογικη' εκπροσω' πηση

της µειοψηφι'ας.9

Μετα' την ψη'φιση του συντα' γµατος οι νε'οι πολιτικοι' αρχηγοι', συγκεκριµε'να ο

Αλε'ξανδρος Κουµουνδου'ρος, ο Θρασυ'βουλος Ζαιµης, ο Επαµεινω' νδας ∆εληγεω' ργης

και ο ∆ηµη' τριος Βου' λγαρης, αναδει'χθηκαν στη θε'ση του πρωθουπουργου' σε

διαδοχικε' ς αλλα' βραχυ' βιες κυβερνη' σεις δια' ρκειας λι'γων µο' νο µηνω' ν, που

αδυνατου' σαν να εξασφαλι'σουν την απαιτου' µενη κυβερνητικη' σταθερο' τητα. Το

συ'στηµα ο'µωςοδηγη'θηκε σε κρι'ση και πα' λι εξ αιτι'ας της νε'ας ανατολικη' ς κρι'σης και

της Κρητικη' ς επανα'στασης.

Ο' π ως θα αναλυθει' στο επο'µενο κεφα' λαιο, η Κρητικη' επανα'σταση των ετω' ν

1866-1869 ε'θεσε την ελληνικη' πολιτει'α και πα' λι µπροστα' στο δι'ληµµα της ενι'σχυσης

και της συµµετοχη' ς η' της αναµονη' ς και της αποχη' ς. Η βουλη' διαιρε'θηκε γυ'ρω απο'

αυτο' το δι'ληµµα σε µια διπολικη' , δικοµµατικη' , δια' ταξη µε τον ρωσο' φιλο

πρωθυπουργο' Αλε'ξανδρο Κουµουνδου'ρο, υποστηρικτη' της Κρητικη' ς επανα' στασης,

να διαθε' τει τη σαφη' πλειοψηφι'α στη βουλη' . Ωστο' σο, το ∆εκε'µβριο 1867

υποχρεω' θηκε σε παραι'τηση, συ'µφωνα µε την επιθυµι'α του βασιλια' Γεω' ργιου και της

αγγλο'φιλης πολιτικη' ς, µε την οποι'α συµµορφωνο' ταν ο βασιλια' ς, να αποφευχθει' ο

κι'νδυνος πολεµικη' ς ανα' φλεξης στην ανατολικη' Μεσο' γειο. Τη διαφωνι'α αυτη'

ακολου'θησε µακρα' περι'οδος πολιτικη' ς αστα' θειας, παραβια' σεων του συντα' γµατος,

στη'ριξης απο' το θρο'νο κυβερνη'σεων µειοψηφι'ας µε αλλεπα' λληλες νο'θες εκλογε'ς

προκειµε'νου να διατηρηθει' εκτο' ς εξουσι'ας ο Κουµουνδου'ρος.

Οι πολιτικε' ς αυτε' ς εξελι'ξεις συνε'πιπταν µε µια περι'οδο εσωτερικη' ς

οικονοµικη' ς προο'δου, σχετικου' εκχρηµατισµου' της οικονοµι'ας, εισο'δου στη χω' ρα

14

————————————

9. Μετα' την εκλογικη' του αποτυχι'α το 1895 ο Χαρι'λαος εγκατε'λειψε την πολιτικη'

και τη χω' ρα και πε'θανε αυτοεξο'ριστος στις Κα' ννες ε'να χρο'νο αργο' τερα.

κεφαλαι'ων οµογενω' ν κεφαλαιου'χων και ανα'πτυξης ενο' ς αιτη'µατος εκσυγχρονισµου'

της χω' ρας. Το αι'τηµα αυτο' προσε'κρουε ο'µως στη µεγα' λη πολιτικη' αστα'θεια. Εν ο'ψει

της δυνατο' τητας να τεθει' πλε'ον το ζη' τηµα της συνταγµατικη' ς αναθεω' ρησης το

1874, ξεκι'νησε η σχετικη' δηµο'σια συζη' τηση µε τους συντηρητικου' ς πολιτικου' ς να

υποστηρι'ζουν την ανα' γκη, για παρα' δειγµα, της επαναφορα' ς του θεσµου' της

γερουσι'ας, και µε τους προοδευτικου' ς να επιδιω' κουν τον παραπε'ρα περιορισµο' των

δικαιωµα' των του θρο'νου. Στο πλαι'σιο αυτη' ς της συζη' τησης ο Χαρι'λαος Τρικου'πης

δηµοσι'ευσε το α'ρθρο του “Τι'ς πται'ει”, καταγγελι'α κατα' των αυθαιρεσιω' ν του βασιλια'

Γεω' ργιου για την οποι'α φυλακι'στηκε για λι'γες ηµε'ρες.

Μπροστα' στον κι'νδυνο να βρεθει' µπροστα' σε στρατιωτικη' στα'ση, ο Γεω' ργιος

ει'χε την ευελιξι'α να καλε'σει τον Απρι'λιο 1875 στην πρωθυπουργι'α τον πιο

ριζοσπαστικο' του επικριτη' , τον Χαρι'λαο Τρικου'πη, µε εντολη' να διεξαγα' γει τι'µιες

εκλογε'ς τον Ιου' λιο. Τον Αυ' γουστο, µε την ε'ναρξη της βουλευτικη' ς περιο' δου ο

Γεω' ργιος εκφω' νησε βασιλικο' λο' γο, γραµµε'νο απο' τον Τρικου' πη, µε τον οποι'ο ο

βασιλια' ς δεσµευο' ταν να καλει' στην πρωθυπουργι'α τον πολιτικο' ηγε'τη που θα

διε'θετε τη “δεδηλωµε'νη εµπιστοσυ' νη της βουλη' ς.” Η αρχη' της δεδηλωµε'νης δεν

ενσωµατω' θηκε σε κει'µενο του συντα' γµατος παρα' µο'νο απο' το συ'νταγµα του 1927

και εξη' ς. Αποτε'λεσε ο'µως πολιτικη' δε'σµευση, που παραβια' στηκε λι'γες µο'νο φορε'ς

σε οµαλε' ς περ ιο' δους και θεωρε ι'τα ι ο' τ ι εγκα ιν ι'ασε τη λε ιτουργ ι'α του

κοινοβουλευτικου' πολιτευ'µατος στην Ελλα' δα.10

15

————————————

10. Παραβι'αση της αρχη' ς της δεδηλωµε'νης απο' το θρο'νο σηµειω' θηκε το 1892,

ο' ταν ο Γεω' ργιος υποχρε'ωσε σε παραι'τηση το Θεο'δωρο ∆ηλιγια' ννη, και το 1915,

ο' ταν ο βασιλια' ς Κωνσταντι'νος αποµα' κρυνε τον Ελευθε'ριο Βενιζε'λο και πυροδο' τησε

την περι'οδο του Εθνικου' ∆ιχασµου' .

Η λειτουργι'α του κοινοβουλευτικου' πολιτευ'µατος

Η λυ' ση της αρχη' ς της δεδηλωµε'νης, που ε'δωσε το 1875 ο Χαρι'λαος

Τρικου' πης στην ελληνικη' συνταγµατικη' κρι'ση χωρι'ς να προσφυ' γει η χω' ρα στην

πολιτικη' αναµε'τρηση µιας εθνοσυνε'λευσης, συνε'βαλε συ'ντοµα στην εξοµα' λυνση της

πολιτικη' ς ζωη' ς και στην προοπτικη' σταθερο' τητας, την οποι'α επιζητου'σε σηµαντικο'

τµη' µα της ελληνικη' ς κοινωνι'ας. Οι ι'διοι οι ηγε'τες των κοµµα' των συνυπε'γραψαν

πρωτο' κολλο, µε το οποι'ο δεσµευ' ονταν, ανεξα' ρτητα απο' το προ' σωπο του

πρωθυπουργου' , να µην προκαλε'σουν δια' λυση της βουλη' ς και εκλογε'ς πριν απο' την

εκπνοη' της τετραετου' ς της θητει'ας.11 Α' λ λωστε, συ' µφωνα µε την αρχη' της

δεδηλωµε'νης, ο βασιλια' ς διο'ρισε πρωθυπουργο' τον Αλε'ξανδρο Κουµουνδου'ρο στις

15/27 Οκτωβρι'ου 1875.

Νε'α κρι'ση του πολιτικου' συστη'µατος επισκε'φτηκε τη χω' ρα κατα' την επο'µενη

κρι'ση του Ανατολικου' ζητη'µατος (1875-1878), που πυροδοτη'θηκε απο' αγροτικε'ς

εξε'ρσεις στην Ερζεγοβι'νη το καλοκαι'ρι του 1875, οδη' γησε σε συ' γκρουση ανα'µεσα

στη Σερβι'α και την Πυ'λη και εξελι'χθηκε σε πο'λεµο της Ρωσι'ας κατα' της Οθωµανικη' ς

Αυτοκρατορι'ας.12 Ο πο'λεµος αυτο' ς, πε'ρα απο' το γεγονο' ς ο' τι συνετε'λεσε ω' στε να

χαραχθου'ν νε'α συ'νορα στη Νοτιοανατολικη' Ευρω' πη, ει'χε καταλυτικε'ς συνε'πειες και

στο ελληνικο' πολιτικο' συ'στηµα θε'τοντα' ς το σε τροχια' προς τον δικοµµατισµο' .

Τα τε'σσερα κο'µµατα της βουλη' ς (των Κουµουνδου'ρου, Ζαιµη, ∆εληγεω' ργη

και Τρικου'πη) απε'τυχαν να δω' σουν σταθερη' κυβε'ρνηση ενω' πιον της ανατολικη' ς

κρι'σης καθω' ς α' λλοι υποστη'ριζαν την ενθα'ρρυνση επιθετικη' ς πολιτικη' ς και α' λλα ο'χι.

Μπροστα' στο φα' σµα της ακυβερνησι'ας οι πολιτικοι' ηγε' τες συµφω' νησαν στο

σχηµατισµο' Οικουµενικη' ς κυβε'ρνησης, στην οποι'α συµµετει'χαν ο'λοι µε συµβολικο'

16

————————————

11. Η συµφωνι'α τηρη'θηκε καθω' ς οι επο'µενες εκλογε'ς ε'γιναν το 1879.

12. Βλ. το επο'µενο κεφα' λαιο.

πρωθυπουργο' τον η' ρωα της Ελληνικη' ς επανα' στασης, Κωνσταντι'νο Κανα' ρη (26

Μαιου/7 Ιουνι'ου 1877). Ε' τ σι απε'φυγαν την ακυβερνησι'α µε τι'µηµα ο' µως την

πολιτικη' αδρα' νεια. Το τε'λος του ρωσοτουρκικου' πολε'µου µε τη νι'κη των ρωσικω' ν

ο'πλων και η υπογραφη' της ανακωχη' ς τον Ιανουα' ριο 1878 ση'µανε τη δια' λυση της

Οικουµενικη' ς, την πολιτικη' απαξι'ωση των υποστηρικτω' ν της ειρηνο'φιλης πολιτικη' ς

∆εληγεω' ργη και Ζαιµη13 και τη σταδιακη' αναδια' ταξη των ελληνικω' ν πολιτικω' ν

δυνα'µεων γυ'ρω απο' σαφε'στερα πολιτικα' διλη'µµατα απο' ο' τι στο παρελθο'ν.

Ο δικοµµατισµο' ς

Στις εκλογε'ς του 1879 η αναµε'τρηση ανα'µεσα στην παλαια' πολιτικη' φρουρα' ,

που εκπροσωπου'σε ο Κουµουνδου'ρος, και τη νεο' τερη, που εξε'φρασε ο Τρικου'πης,

ε'γινε σαφε'στερη. Μετα' απο' µια συ' ντοµη πρωθυπουργι'α το 1880, οι εκλογε'ς του

∆εκεµβρι'ου 1881 εξαιτι'ας της ενσωµα' τωσης της Θεσσαλι'ας και της Α' ρ τας στο

ελληνικο' βασι'λειο ε'δωσαν την ευκαιρι'α στο Χαρι'λαο Τρικου' πη να σχηµατι'σει την

πρω' τη του µακρο'βια κυβε'ρνηση στις 3/15 Μαρτι'ου 1882.

Η προοπτικη' της κυβερνητικη' ς σταθερο' τητας του επε'τρεψε να εξαγγει'λει και

να υλοποιη'σει ε'να συνεκτικο' αναπτυξιακο' προ'γραµµα. Αυτο' προυπε'θετε

την εξασφα' λιση περιο'δου ειρη'νης: η χω' ρα θα στηριζο' ταν σε πολιτικη'

µο'νιµων εξωτερικω' ν σχε'σεων,

εξωτερικο' δανεισµο' ,

συ'γχρονη οργα' νωση του στρατου' µε επαγγελµατικα' εκπαιδευµε'νο

σω' µα αξιωµατικω' ν και συ'γχρονο πολεµικο' ναυτικο' ,

εξορθολογισµο' του δηµοσι'ου (βελτι'ωση της διοι'κησης µε καθορισµο'

προσο'ντων για τα στελε'χη της)

17

————————————

13. Ο ∆εληγεω' ργης πε'θανε το 1879 και ο Ζαιµης τον επο'µενο χρο'νο.

συγκοινωνιακε' ς υποδοµε' ς (οδικο' και σιδηροδροµικο' δι'κτυο και

λιµα' νια), που θα ενοποιου'σαν την εσωτερικη' αγορα' και τις επικοινωνι'ες.

Η συνακο'λουθη ανα'πτυξη της ιδιωτικη' ς οικονοµι'ας και της αγροτικη' ς παραγωγη' ς θα

επε'τρεπε την απο' δοση φο'ρων για την αποπληρωµη' των χρεω' ν του δηµοσι'ου, η

χω' ρα θα εκσυγχρονιζο' ταν κατα' το δυτικοευρωπαικο' πολιτισµικο' προ' τυπο. Ο' λ α

αυτα' η'σαν απαραι'τητα, ω' στε να πραγµατοποιη'σει την αλυτρωτικη' της αποστολη' , η

οποι'α ει'χε α' λλωστε την πρωταρχικη' θε'ση στο προ' γραµµα του Τρικου' πη. Ο' π ως

δη' λωσε στις προγραµµατικε'ς του δηλω' σεις τον Μα' ρτιο 1882: “χω' ρα ελληνικη' δε'ν

ειòνε τα' συ' νορα τηñς Ε λλα' δος ου»τε επι' τηñς Ο» θ ρυος ου»τε κατα' τη'ν Ε λασσωñ να ο« ρια

τουñ βασιλει'ου εν τωñ, ζητη'µατι τηñς α µυ'νης ειòνε αυ τα' τα' ο« ρια τουñ Ε λληνισµουñ.”

Το πολιτικο' κο'στος υλοποι'ησης του προγρα'µµατος εισε'πραξε η αντιπολι'τευση,

η οποι'α, µετα' το θα' νατο του Αλε'ξανδρου Κουµουνδου' ρου το 1883, ανε'δειξε ως

αρχηγο' της τον Θεο' δωρο ∆ηλιγια' ννη. Σε ε'να στιγµιο' τυπο, που επαληθευ' ει την

επικρα' τηση του δικοµµατισµου' , η πολιτικη' αυτη' αλλαγη' συνοδευ' τηκε αφ’ενο' ς απο'

τη µετα' βαση των δυσαρεστηµε'νων βουλευτω' ν του Τρικου' πη προς το κο'µµα του

∆ηλιγια' ννη, και αντι'στοιχα απο' τη µετακι'νηση ο'σων δεν ενε'κριναν την αρχηγι'α του

∆ηλιγια' ννη προς το κο'µµα του Τρικου' πη και ο' χι προς τη δηµιουργι'α ενο' ς τρι'του

σχηµατισµου' . Η δικοµµατικη' διαι'ρεση επεκτα'θηκε και στο εκλογικο' σω' µα, καθω' ς οι

εκλογει'ς ο'λο και περισσο' τερο αισθα' νονταν τα συµφε'ροντα' τους να θι'γονται και να

τους αφορα' η επιλογη' ανα'µεσα στις δυ'ο εναλλακτικε'ς πολιτικε'ς, που κρι'νονταν στην

Αθη'να.

Οι προγραµµατικε' ς διαφορε' ς των δυ' ο κοµµα' των συµπυκνω' νονται στη

διαφορετικη' αντι'ληψη των δυ'ο αρχηγω' ν σχετικα' µε το ρο'λο του κρα' τους. Για τον

µεν Τρικου'πη το κρα' τος αποτελου'σε εργαλει'ο για την ανα'πτυξη της κοινωνι'ας µε'σα

απο' τη διευκο' λυνση της ιδιωτικη' ς οικονοµι'ας. Αντι'θετα, για τον ∆ηλιγια' ννη, κατα'

18

δικη' του διατυ'πωση, που αποτυπω' νει την αντι'ληψη περι' του κρα' τους-λα'φυρου, το

κρα' τος αποτελου' σε χω' ρο απασχο' λησης, στον οποι'ον ει'χαν δικαι'ωµα να

εναλλα'σσονται ισο' τιµα ο'λοι οι Ε' λληνες πολι'τες, ανα' λογα µε το πολιτικο' κο'µµα που

βρισκο' ταν στην κυβε'ρνηση. Η αντι'ληψη αυτη' αποτελει' εξορθολογισµο' της

προ'σβασης των πελατειακω' ν δικτυ'ων στο δηµο'σιο.

Ωστο'σο, το δηµοσιονοµικο' προ'γραµµα του Τρικου'πη συ' ντοµα αποδει'χθηκε

παρακινδυνευµε'νο, φα' νηκε ο' τι ει'χε υπερεκτιµη' σει την ικανο' τητα αυ' ξησης της

ελληνικη' ς οικονοµι'ας και δεν α' ντεξε στην επιδει'νωση τις διεθνου' ς οικονοµικη' ς

συγκυρι'ας. Ο ∆ηλιγια' ννης αντι'θετα συγκε'ντρωσε ανα' µεσα στους υποστηρικτε'ς του

τους επικριτε'ς του τρικουπικου' προγρα'µµατος. Ο' σο ο'µως ο Τρικου'πης η' ταν σε θε'ση

να συντηρει' τη χρηµατοδο' τηση του εξωτερικου' δανεισµου' της χω' ρας, συντηρει'το

και το δικοµµατικο' συ'στηµα εναλλαγη' ς στην εξουσι'α. Ο δικοµµατισµο' ς κατε'ρρευσε,

ο' ταν ε'παψαν να προσφε'ρονται δυ' ο εναλλακτικε'ς πολιτικο-οικονοµικε'ς προτα' σεις,

στις αρχε'ς της δεκαετι'ας του 1890.14

Η κα'µψη του δικοµµατισµου'

Οι εκπρο'σωποι των ξε'νων πιστωτω' ν της χω' ρας επιζητου' σαν να θε'σουν τα

δηµο' σια ε'σοδα και τις δαπα' νες τις χω' ρες υπο' διεθνη' ε'λεγχο, κα' τι στο οποι'ο

αντιδρου'σε ο πρωθυπουργο' ς Θεο'δωρος ∆ηλιγια' ννης το 1892 µε αποτε'λεσµα να τον

υποχρεω' σει σε παραι'τηση ο βασιλια' ς Γεω' ργιος, παρα' το γεγονο' ς ο' τι διε'θετε τη

δεδηλωµε'νη εµπιστοσυ' νη της βουλη' ς. Την ι'δια εποχη' ο Γεω' ργιος προσπα' θηκσε

χωρι'ς επιτυχι'α να δηµιουργη' σει τρι'το κο' µµα δι'νοντας εντολη' σχηµατισµου'

κυβε'ρνησης σε προ'σωπα πιστα' στο θρο' νο το'σο το 1892 ο'σο και το 1893 ο' ταν ο

Τρικου'πης.

19

————————————

14. Βλ. παρακα' τω κεφα' λαιο για τη σταφιδικη' κρι'ση και την πτω' χευση του 1893.

Η εναλλαγη' των κυβερνη' σεων του Τρικου' πη απο' εκει'νες του ∆ηλιγια' ννη

συνοδευο' ταν απο' ανατροπη' των ο ικονοµ ικω' ν κα ι α' λλων µε' τρων της

εκσυγχρονιστικη' ς πολιτικη' ς του πρω' του, µια σειρα' γεγονο' των δηλαδη' που

επιβα' ρυνε ακο' µη περισσο' τερο την αναπτυξιακη' προοπτικη' της χω' ρας. Ο' τ αν η

οικονοµι'α οδηγη' θηκε στην πτω' χευση το ∆εκε'µβριο 189315, και στη συνε'χεια ο

Τρικου'πης ε'χασε τις εκλογε'ς του 1895, τη διαδοχη' του κο'µµατο' ς του ανε'λαβε ο

κερκυραι'ος πολιτικο' ς Γεω' ργιος Θεοτο'κης. Το δηλιγιαννικο' κο'µµα υπε'στη δια' σπαση

ανα'µεσα στα παλαια' του στελε'χη, τους ∆ηµη' τριο Ρα' λλη, Κυριακου'λη Μαυροµιχα' λη

και Αλε' ξανδρο Ζαιµη.16 Το κοµµατικο' σκηνικο' παρε'µεινε για πολλα' χρο' νια

πολυδιασπασµε'νο µε συχνε'ς κυβερνητικε'ς κρι'σεις και αδυ' ναµες κυβερνη'σεις. Νε'οι

πολιτικοι', ο'µως, ο'πως ο ∆ηµη' τριος Γου'ναρης, ε'καναν την εµφα' νιση' τους, οι οποι'οι

θα διαδραµα' τιζαν πρωταγωνιστικο' ρο' λο µετα' την αναδια' ταξη των πολιτικω' ν

δυνα' µεων, που συνο' δευσε την ει'σοδο του Ελευθε'ριου Βενιζε'λου στην ελληνικη'

πολιτικη' το 1910.

Ωστο'σο, οι δεκαετι'ες της πολιτικη' ς σταθερο' τητας που ει'χαν προηγηθει' (1879-

1893), η αναδιοργα' νωση της δηµο'σιας ζωη' ς και η περι'οδος σχετικη' ς οικονοµικη' ς

ακµη' ς, που ει'χαν συνοδευ' σει την περι'οδο της σταθερο' τητας, ει'χαν ενισχυ' σει τα

αστικα' κοινωνικα' στρω' µατα, που επιζητου'σαν τον αστικο' εκσυγχρονισµο' . Αυτο' ς

ει'χε ξεκινη'σει µε το εκσυγχρονιστικο' προ'γραµµα του Τρικου'πη, κατε'ρρευσε µε τις

οικονοµικε' ς και πολιτ ικε' ς περιπε' τειες της πτω' χευσης του 1893 και του

ελληνοτουρκικου' πολε'µου του 1897 µαζι' µε την παλαια' πολιτικη' τα' ξη (τα λεγο'µενα

παλαια' κοµµατα) και τον θρο' νο, που βαρυ' νονταν µε τις περιπε'τειες αυτε'ς, και

20

————————————

15. Βλ. παρακα' τω κεφα' λαιο.

16. Ο πρωθυπουργο' ς Θεο'δωρος ∆ηλιγια' ννης δολοφονη'θηκε την 31 Μαιου1905

ε'ξω απο' τη βουλη' απο' ιδιοκτη' τη χαρτοπαικτικη' ς λε'σχης.

αναβι'ωνε ως γενικευµε'νο πλε'ον κοινωνικο' αι'τηµα αστικου' εκσυγχρονισµου' κατα' τις

παραµονε'ς του κινη'µατος στο Γουδι' το 1909.

21