Κεφα' λαιο 5

Η Ελλα' δα και το Ανατολικο' Ζη' τηµα ε'ως το 1856

Εισαγωγη'1

Ο ο'ρος “Ανατολικο' Ζη' τηµα” ε'χει χρησιµοποιηθει' στην ιστοριογραφι'α για να

δηλωθου' ν οι δ ιεθνει'ς συγκρου' σεις γυ' ρω απο' τη θε' ση της Οθωµανικη' ς

Αυτοκρατορι'ας στις σχε'σεις της µε τις δυνα' µεις της Ευρω' πης. Αναφε'ρεται στη

χρονικη' περι'οδο των δυο'µιση αιω' νων απο' την ε'ναρξη της οθωµανικη' ς παρακµη' ς τον

17ο αιω' να ως τη δια' λυση της αυτοκρατορι'ας το 1923: συµβατικα' απο' την

απο' κρουση της τελευται'ας τουρκικη' ς επι'θεσης κατα' της Βιε'ννης το 1683 ε'ως τη

συ'ναψη της Συνθη'κης της Λωζα' ννης, της τελευται'ας ανα'µεσα στις συνθη'κες µε τις

οποι'ες τερµατι'στηκε ο Πρω' τος Παγκο'σµιος Πο'λεµος. Ο ο'ρος πρωτοσυναντα' ται στο

διπλωµατικο' λεξιλο'γιο απο' την εποχη' του συνεδρι'ου της Verona (1822), συνε'δριο

στο οποι'ο οι Ευρωπαικε'ς δυνα' µεις απλω' ς αναφε'ρθηκαν στην ελληνικη' εξε'γερση.

Ο' πως οι περισσο' τεροι ιστορικοι' ο'ροι, προσδιορι'ζεται απο' τις αντιλη'ψεις της εποχη' ς

που τον δηµιου' ργησε: στην προκειµε'νη περι'πτωση εκφρα' ζει την ευρωκεντρικη'

———————————

1. Αυτο' καθω' ς και τα κεφα' λαια 8 και 10 περιε'χουν εκτεταµε'νο υλικο' απο' το

α'ρθρο µου “Η Ελλα' δα και το Ανατολικο' Ζη' τηµα (1821-1923)” στο Η συγκρο'τηση

του ελληνικου' κρα'τους: διεθνε'ς πλαι'σιο, εξουσι'α και πολιτικη' τον 19ο αιω' να,

Αθη'να: Νεφε'λη, 2008, 119-45, 173-75.

οπτικη' του 19ου αιω' να. Η οπτικη' αυτη' ει'χε τουλα' χιστον δυ'ο παραδοχε'ς: αφ’ ενο' ς

ο' τι το παγκο'σµιο πολιτικο' επι'κεντρο βρισκο' ταν στην Ευρω' πη και ο' τι οι σχε'σεις της

Ευρω' πης µε την Οθωµανικη' επικρα' τεια αφορου' σαν τα ανατολικα' συ' νορα της

πρω' της, αφ’ ετε'ρου ο' τι η Οθωµανικη' αυτοκρατορι'α απο' την δικη' της πλευρα' ει'χε

ε'να µο' νο συ' νορο α' ξιο ενδιαφε'ροντος, εκει'νο µε την Ευρω' πη. Η αντι'ληψη αυτη'

λοιπο'ν απε'κοπτε την Οθωµανικη' αυτοκρατορι'α απο' την ασιατικη' της δια'σταση, µια

αντι'ληψη καθοριστικη' για τη µετε'πειτα µονοµε'ρεια στην ιστοριογραφι'α των διεθνω' ν

σχε'σεων αλλα' και την κοινη' συνει'δηση.

Οι συγκρου' σεις και αντιθε' σεις µεταξυ' των Ευρωπαικω' ν δυνα' µεων

επικεντρω' νονταν γυ'ρω απο' τον ε'λεγχο του γεωγραφικου' χω' ρου, ο οποι'ος απο' το

15ο αιω' να ει'χε περιε'λθει κα' τω απο' τον ε'λεγχο των Οθωµανω' ν. Οι Ευρωπαικε'ς ο'µως

δυνα' µεις ενδιαφε'ρονταν λιγο' τερο για την οικονοµικη' εκµετα' λλευση της περιοχη' ς

αυτη' ς και περισσο' τερο για τα υδα' τινα και χερσαι'α περα' σµατα προς τα πλου' τη της

Ασι'ας, τα οποι'α περιε'κλειε. Τε'τοια περα' σµατα η' σαν ο ∆ου' ναβης, η κοιλα' δα του

Αξιου' , το Αιγαι'ο, ο Βο' σπορος και τα ∆αρδανε'λια, το Σουε' ζ, η Παλαιστι'νη, ο

Ευφρα' της και τα µεγα' λα νησια' της ανατολικη' ς Μεσογει'ου: η Κρη' τη και η Κυ'προς.

Περιε'κλειε επι'σης και τους α' γιους Το'πους, η ιερο' τητα των οποι'ων επε'τρεπε κυρι'ως

στη Ρωσι'α και τη Γαλλι'α να ενισχυ' σουν τα ιδεολογικα' τους οπλοστα' σια

εµπλουτι'ζοντας τους εθνικου' ς ανταγωνισµου' ς της περιοχη' ς µε θρησκευτικο'

περιεχο'µενο. Καθε'να απο' αυτα' τα γεωγραφικα' στοιχει'α δεν διατηρου' σε ανα' τους

αιω' νες την ι'δια σηµασι'α, αλλα' προσλα' µβανε α' λλοτε α' λλη γεωπολιτικη' αξι'α,

συναρτηµε'νη µε τις γενικο' τερες εξελι'ξεις, ο'πως θα φανει' στη συνε'χεια. Αν µα' λιστα η

αστα'θεια στην περιοχη' παρατα'θηκε για το'σο µεγα' λο χρονικο' δια'στηµα και αν, κατα'

συνε'πεια, το Ανατολικο' Ζη' τηµα απε'κτησε τον παροιµιω' δη περι'πλοκο χαρακτη'ρα του,

του' το µπορει' να αποδωθει' στην αδυναµι'α µιας απο' τις αντι'ζηλες µεταξυ' τους

Ευρωπαικε'ς δυνα' µεις να υποκαταστη' σει την Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α και να

επιβα' λει το δικο' της αποκλειστικο' ε'λεγχο και τη σταθερο' τητα στην περιοχη' .

2

Αλλα' και οι δυνα'µεις που διαδραµα' τισαν πρωταγωνιστικο' ρο'λο στις ισορροπι'ες

του Ανατολικου' Ζητη'µατος δεν παρε'µειναν σταθερα' οι ι'διες. Πρω' τες χειρι'στηκαν τις

ευκαιρι'ες απο' την αρχο'µενη υποχω' ρηση της οθωµανικη' ς δυ' ναµης στο τε'λος του

17ου αιω' να η Αυστρι'α, η Ρωσι'α και η Γαλλι'α. Η Βρετανι'α, ε'χοντας αποκτη' σει τη

Μινο'ρκα και το Γιβραλτα'ρ µε τη συνθη'κη της Ουτρε'χτης το 1713 κυριαρχου'σε στη

∆υτικη' Μεσο'γειο. Τα συµφε'ροντα' της ο'µως την υποχρε'ωσαν να επε'µβη και στην

Ανατολικη' Μεσο'γειο, ο' ταν η Γαλλι'α απει'λησε τον ε'λεγχο των εµπορικω' ν δρο'µων και

την προ'σβαση της Βρετανι'ας προς την Ινδι'α καταλαµβα' νοντας την Αι'γυπτο το 1798.

Ετσι οι πο' λεµοι της Γαλλικη' ς Επανα' στασης η' σαν αυτοι' που κατε'στησαν και τη

Βρετανι'α συντελεστη' του Ανατολικου' Ζητη' µατος. Τε'λος, η Γερµανι'α αλλα' και η

Ιταλι'α απε'κτησαν τη δικη' τους ανα'µειξη στο Ανατολικο' Ζη' τηµα µετα' την εθνικη' τους

ενοποι'ηση και κυρι'ως µετα' την ιµπεριαλιστικη' στροφη' , που σηµει'ωσε η πολιτικη'

τους στο τε'λος του 19ου αιω' να.

Οι παραπα' νω εξελι'ξεις δεν µπορου'ν να αποµονωθου'ν και απο' τις παρα' λληλες

τεχνολογικε'ς αλλαγε'ς, οι οποι'ες µεταµο'ρφωσαν τα µε'σα που ει'χαν στην δια' θεση'

τους οι ανταγωνιζο'µενες δυνα'µεις: ξυ'λινα ιστιοφο'ρα και µεγα' λους στρατου' ς πεζω' ν

και ιππε'ων στην αρχη' της περιο' δου, ατµοκι'νητους σιδερε' νιους στο' λους,

σιδηροδροµικα' και τηλεγραφικα' δι'κτυα ε'ως και αεροπλα' να και τηλε'φωνα στο τε'λος.

Τη σοβαρο' τερη διαφοροποι'ηση στην εξε'λιξη του Ανατολικου' Ζητη' µατος

προκα' λεσε η εθνικη' αφυ' πνιση πολλω' ν απο' τις εθνικε'ς οµα' δες του γεωγραφικου'

αυτου' χω' ρου, αφυ'πνιση σταδιακη' , η οποι'α ο'µως προσε'λαβε ρυθµου' ς χιονοστιβα' δας.

Με α' λλα λο'για οι προυπα'ρχουσες αντιζηλι'ες των ισχυρω' ν της Ευρω' πης για την υπο'

Οθωµανικο' ε'λεγχο περιοχη' απε'κτησαν νε'ες διαστα'σεις, ευκαιρι'ες και κινδυ'νους, απο'

τη στιγµη' , κατα' την οποι'α οι εθνικε' ς αυτε' ς κοινο' τητες επιζητου' σαν να

συγκροτη' σουν πολιτικα' ε'θνη2 µε βιω' σιµη κρατικη' και συµπαγη' γεωγραφικη'

3

———————————

2. Για τη σηµασι'α των ο'ρων, βλ. το κεφα' λαιο 2.

υπο'σταση, για την επι'τευξη της οποι'ας µα' λιστα ε'πρεπε να διεκδικη'σουν εδα'φη και

πληθυσµου' ς απο' γει'τονες µε ταυτο' σηµους στο' χους. Το νε'ο αυτο' φαινο' µενο

παρατηρη'θηκε την ι'δια ακριβω' ς εποχη' που σηµειωνο' ταν δηµογραφικη' αυ' ξηση και

που πλη'θη κατοι'κων µετακινου' νταν προς γεωγραφικε'ς ζω' νες παραγωγικο' τερες για

την παγκο'σµια οικονοµι'α, δηλαδη' πο'λεις, πεδινε'ς και παραθαλα'σσιες περιοχε'ς.

Η ανταγωνιστικη' πορει'α της συγκρο' τησης των εθνω' ν της περιοχη' ς δεν

µπορου' σε παρα' να εξελιχθει' µε τη στρατολο' γηση και την ενσωµα' τωση ο' λων των

κοινωνικω' ν στρωµα' των στην πολυ'πλοκη πολιτικη' αντιπαρα'θεση µε ηθικο' ε'ρεισµα τις

εθνικε'ς ιδεολογι'ες. Οι παλαιο' τερες εθνικε'ς οµα' δες, οι οποι'ες η'σαν οργανωµε'νες σε

κοινωνικα' δι'κτυα (εµπορικα' , εκπαιδευτικα' , εκκλησιαστικα' , νοµαδικα' κλπ.),

υποχρεω' θηκαν να αναδιαταχθου' ν στο ε'δαφος της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας σε

συµπαγει'ς και αποκλειστικε' ς γεωγραφικε' ς επικρα' τειες και ταυτο' χρονα να

ενσωµατω' σουν πολυπληθει'ς κοινωνικε'ς οµα' δες (π.χ. χωρικου' ς, µε'λη της διοι'κησης),

οι οποι'ες ε'ως το' τε βρι'σκονταν ε'ξω απο' τα παραδοσιακα' δι'κτυα. Ακριβω' ς λοιπο' ν

επειδη' η κρι'ση βιω' θηκε απο' τους ανθρω' πους της περιοχη' ς, ο' χι ως ε'να απλο'

φαινο'µενο αυτοπροσδιορισµου' , αλλα' ως υπε'ρτατη υπο'θεση ταυτο' τητας,ο καθολικο' ς,

λαικο' ς χαρακτη'ρας της κρι'σης των εθνικω' ν ταυτοτη' των κατε'ληξε στην τελευται'α,

οξυ' τερη και αιµατηρο' τερη φα'ση του Ανατολικου' Ζητη'µατος.

Στη διαδικασι'α της εθνικη' ς συγκρο' τησης οι Ε' λ ληνες απε' κτησαν το

προβα' δισµα ε'ναντι των α' λλων εθνοτη' των, προβα' δισµα µε πολλαπλασιαστικε'ς

συνε'πειες, που η σηµασι'α του ει'ναι δυ'σκολο να υπερτονιστει'. Το πλεονε'κτηµα των

Ελλη'νων η' ταν χρονολογικο' αλλα' και επικοινωνιακο' : αφ’ ενο' ς ξεκι'νησαν ενωρι'τερα,

αφ’ ετε'ρου ει'χαν στη δια' θεση' τους τη γλω' σσα της υψηλη' ς παιδει'ας, η οποι'α

συγκροτου'σε τα εκπαιδευτικα' και τα θρησκευτικα' δι'κτυα της περιοχη' ς.

Η δηµιουργι'α εθνικω' ν κρατω' ν στη νοτιοανατολικη' Ευρω' πη ξεκι'νησε µετα' απο'

την σαρωτικη' εµπειρι'α των πολε'µων της Γαλλικη' ς Επανα' στασης που α' φησε τις

4

ευρωπαικε'ς ηγεσι'ες αποφασισµε'νες να µην επιτρε'ψουν σε επαναστατικα' κινη'µατα να

προκαλε'σουν ξανα' αποσταθεροποι'ηση και πανευρωπαικη' πολεµικη' ανα'φλεξη. Για να

προλα' βουν ε'να τε'τοιο ενδεχο' µενο εγκαινι'ασαν ε'να α' τυπο ο'ργανο επι'λυσης των

διεθνω' ν προβληµα' των µε'σω διασκε'ψεων των µεγα' λων δυνα' µεων στο πλαι'σιο στο

διεθνε'ς συ'στηµα που δηµιου'ργησε το συνε'δριο της Βιε'ννης. Το α' τυπο αυτο' ο'ργανο

ονοµα' στηκε Συµφωνι'α της Ευρω' πης (Concert of Europe), η δε συγκρο' τηση' του

καθοριζο' ταν απο' τις εκα' στοτε de facto ισχυρε'ς δυνα' µεις της Ευρω' πης. Με'σα απο'

πολυµερει'ς διασκε'ψεις και συµφωνι'ες η Ευρωπαικη' Συµφωνι'α κατο' ρθωσε να

αποτρε'ψει τη γενικευµε'νη ευρωπαικη' συ' ρραξη για ε'να αιω' να, δηλαδη' µε'χρι την

ε'κρηξη του Πρω' του Παγκοσµι'ου Πολε'µου το 1914, παρα' τις κοσµογονικε'ς αλλαγε'ς

και τις επιµε'ρους πολεµικε'ς συγκρου'σεις, που γνω' ρισε η ευρωπαικη' η'πειρος σ’αυτο'

το δια'στηµα.

Εξα' λλου, µετα' το συνε'δριο της Βιε'ννης το 1815, το οποι'ο αποσκοπου'σε να

θεµελιω' σει τη νε'α ευρωπαικη' τα' ξη, οι δυ'ο ισχυροι' αντι'παλοι για την κυριαρχι'α στη

διεθνη' σκηνη' , η'σαν οι νικητε'ς των ναπολεοντει'ων πολε'µων Βρετανι'α και Ρωσι'α. Η

πρω' τη διε'θετε αδιαµφισβη' τητη κυριαρχι'α στη θα' λασσα, ενω' η δευ' τερη διεκδικου'σε

πρωταρχικη' θε'ση ως ηπειρωτικη' δυ' ναµη. Απο' τα α' λλα µε'λη της Συµφωνι'ας της

Ευρω' πης η µεν Γαλλι'α διατηρου'σε το παλαιο' τερο ενδιαφε'ρον της για επε'κταση της

επιρροη' ς της στη Μεσο'γειο, ενω' η Πρωσι'α και η Αυστρι'α δεν ενδιαφε'ρονταν ακο'µη

το'σο για την ι'δια την περιοχη' , ο'σο για τη διατη'ρηση της ευρωπαικη' ς σταθερο' τητας.

Γι’ αυτο' το λο' γο η Πρωσι'α και η Αυστρι'α ακολουθου' σαν συντηρητικη' πολιτικη' ,

τουλα' χιστον ε'ως τις τελευται'ες δεκαετι'ες του 19ου αιω' να. Το Ανατολικο' Ζη' τηµα

µετα' το συνε'δριο της Βιε'ννης εξελι'χθηκε κα' τω απο' τις νε'ες αυτε'ς συνθη'κες.

Απο' τα παραπα' νω γι'νεται σαφε'ς ο' τι το “Ανατολικο' Ζη' τηµα” χαρακτηρι'ζεται

απο' µεγα' λη χρονικη' δια' ρκεια. Ακριβω' ς ο' µως εξ αιτι'ας της εξαιρετικη' ς του

ρευστο' τητας και των διαπλεκο'µενων παραµε'τρων που το συνθε'τουν, το Ανατολικο'

5

Ζη' τηµα, αλλα' και η θε'ση της Ελλα' δας µε'σα σ’ αυτο' , δεν µπορου' ν να µελετηθου' ν

µο'νο διαχρονικα' , καθω' ς προσδιορι'ζονται απο'λυτα απο' ταυτο'χρονες εξελι'ξεις σε ο'λο

τον κο' σµο. Το Ανατολικο' Ζη' τηµα απε'βη το κατ’ εξοχη' ν ιστορικο' παρα' δειγµα

α'σκησης διεθνου' ς ισορροπι'ας δυνα'µεων.

Η δηµιουργι'α του Ελληνικου' κρα'τους

Η εξε'γερση των Ελλη' νων απασχο' λησε ελα' χιστα τις µεγα' λες δυνα' µεις στο

συνε'δριο του Laibach το 1821 και στο συνε'δριο της Verona τον Αυ'γουστο του 1822.

Η Ελληνικη' Επανα'σταση ο'µως δεν µπορει' να θεωρηθει' παρα' ε'µµεσο επακο'λουθο του

Ανατολικου' Ζητη'µατος καθω' ς, σε αντι'θεση µε την εξε'γερση του 1770, δεν φαι'νεται

να ει'χε υποκινηθει' απο' καµµια' µεγα' λη δυ' ναµη. Ο καγκελα' ριος της Αυστρι'ας

Metternich πε'τυχε µα' λιστα να αποθαρρυ'νει τον τσα'ρο Αλε'ξανδρο Α’, τον θεµελιωτη'

της Ιερα' ς Συµµαχι'ας, απο' κα' θε σκε'ψη υποστη' ριξης των Ελλη' νων. Ο τσα' ρος

φρο'ντισε να πα'ρει τις αποστα'σεις του απο' τους επαναστα' τες, ο' ταν καταδι'κασε την

εξε'γερση του Αλε'ξανδρου Υψηλα' ντη. Απο' τη στιγµη' ο'µως που εξερρα' γη, η Ελληνικη'

Επανα'σταση αποτε'λεσε το πιο οξυ' προ'βληµα του Ανατολικου' Ζητη'µατος, ανα' λογο

µε εκει'να που δηµιουργου' σαν εθνικε'ς εξεγε'ρσεις σε α' λλες περιοχε'ς της Ευρω' πης

την ι'δια εποχη' , δηλαδη' στην Ιταλι'α, Ισπανι'α, Πολωνι'α και Βε'λγιο, αλλα' και στη

Νο' τια Αµερικη' , και τα οποι'α απειλου'σαν µε αποσταθεροποι'ηση τη διεθνη' τα' ξη. Αλλα'

και απο' την πλευρα' των επαναστατηµε'νων Ελλη'νων ορισµε'νοι ηγε'τες, ενη'µεροι των

ευρωπαικω' ν εξελι'ξεων, ο'πως ο Αλε'ξανδρος Μαυροκορδα' τος, ει'χαν επι'γνωση του

ανταγωνισµου' µεταξυ' Βρετανι'ας και Ρωσι'ας και ει'χαν την προ' θεση να τον

αξιοποιη'σουν.

Απο' τις ευρωπαικε'ς δυνα'µεις εκει'νη, που πραγµατοποι'ησε πρω' τη µεταστροφη'

της πολιτικη' ς της σχετικα' ευνοικη' προς τους Ε' λ ληνες, η' ταν η Βρετανι'α. Το

Νοε'µβριο του 1822, προκειµε'νου να προστατευ' σει τα εµπορικα' της πλοι'α απο' τις

πειρατικε' ς επιδροµε' ς των Ελλη' νων, αναγνω' ρισε de facto τους Ε' λ ληνες ως

6

εµπολε'µους προβαι'νοντας σε αναγνω' ριση του ναυτικου' αποκλεισµου' , που ει'χαν

επιβα' λει οι Ε' λ ληνες στα υπο' οθωµανικο' ε'λεγχο λιµα' νια των επαναστατηµε'νων

περιοχω' ν. Ε' π αψε δηλαδη' η Βρετανι'α να τους θεωρει' στασιαστε' ς κατα' της

νοµιµο' τητας της Πυ' λης, αλλα' διατη' ρησε την ουδετερο' τητα' της απε'ναντι στις δυ' ο

πλευρε'ς.

Στη συνε'χεια, η βρετανικη' πολιτικη' απε'ναντι στην Ελληνικη' Επανα'σταση ει'χε

ε'να κεντρικο' στο'χο: να µη βοηθη'σει ου' τε τους Ε' λ ληνες ου' τε την Πυ' λη, αλλα' να

εµποδι'σει τη Ρωσι'α να εκµεταλλευτει' µο' νη της την αδυναµι'α της Οθωµανικη' ς

Αυτοκρατορι'ας, να δρα'σει η Ρωσι'α ως προστα' τιδα των οµο'δοξω' ν της Ελλη' νων και

να αποκτη'σει ε'τσι εδαφικο' ε'ρεισµα στην ανατολικη' Μεσο'γειο. Αυτη' η' ταν η πολιτικη'

του George Canning (1770 - 1827), βρετανου' υπουργου' εξωτερικω' ν µεταξυ' 1822

και 1827 και πρωθυπουργου' για το συ' ντοµο δια' στηµα ως το θα' νατο' του τον

Αυ'γουστο του ι'διου χρο'νου. Η πολιτικη' αυτη' εκδηλω' θηκε µε ξεκα'θαρο τρο'πο απο' το

1825, ο' ταν η Ελληνικη' Επανα' σταση φαινο' ταν να ηττα' ται απο' τις τακτικε' ς

στρατιωτικε'ς δυνα'µεις του Ιµπραη'µ, γιου' του κυβερνη' τη της Αιγυ'πτου Μεχµε'τ Αλη' ,

και να παρουσια' ζεται εντονο' τερη η ανα' γκη συνδιαλλαγη' ς των δυ' ο εµπολε'µων. Ας

σηµειωθει' ο' τι την Αι'γυπτο κυβερνου' σε ο Μεχµε' τ Αλη' υπο' την κυριαρχι'α του

Σουλτα' νου, αλλα' κα' τω απο' την επιρροη' της Γαλλι'ας, η οποι'α ει'χε αναλα' βει την

αναδιοργα' νωση του αιγυπτιακου' στρατου' . Η επιτυχι'α στην εφαρµογη' της πολιτικη' ς

του Canning συνετε'λεσε ω' στε, µε δεδοµε'νη τη διεθνη' κρι'ση, που δηµιου'ργησε ο

αιµατηρο' ς απελευθερωτικο' ς πο' λεµος, το ελληνικο' κρα' τος να γεννηθει' ως

αποτε'λεσµα συµβιβασµου' µεταξυ' των µεγα' λων δυνα'µεων στο ελα' χιστο σηµει'ο, στο

οποι'ο αυτε'ς συµφω' νησαν να σταθεροποιη'σουν την κατα'σταση.

Ο Canning διαµο' ρφωσε µια ξεχωριστη' τα' ση στη βρετανικη' εξωτερικη'

πολιτικη' . Συ' µφωνα µε τις απο'ψεις του η Βρετανι'α ει'χε συµφε'ρον να στηρι'ξει τη

δηµιουργι'α ανεξα' ρτητων εθνικω' ν κρατω' ν, απο' τα οποι'α προσδοκου'σε µε τη σειρα'

7

τους θα η' σαν φιλικα' προς τη Βρετανι'α. Ο' π ως µα' λιστα ει'πε στο βρετανικο'

κοινοβου' λιο το 1826 αναφερο' µενος στην αναγνω' ριση ανεξα' ρτητων κρατω' ν της

Λατινικη' ς Αµερικη' ς το ∆εκε'µβριο 1824, “∆ηµιου'ργησα τον Νε'ο Κο'σµο για να

αποκαταστη'σω την ισορροπι'α του Παλαιου'.”3

Η πολιτικη' κρι'ση, που δηµιου' ργησαν στην επαναστατηµε'νη Ελλα' δα οι

στρατιωτικε'ς επιτυχι'ες του Ιµπραη' µ, προκα' λεσε τον Αυ' γουστο του 1825 την

υποβολη' της ελληνικη' ς αι'τησης προστασι'ας προς τη Βρετανι'α, για την υπαγωγη'

δηλαδη' των Ελλη'νων σε καθεστω' ς ο'µοιο µε εκει'νο, που ι'σχυε για τα Ιο'νια νησια' .4 Η

Βρετανι'α αποποιη' θηκε το αι'τηµα των Ελλη' νων, καθω' ς δεν η' θελε να αναλα' βει

µονοµερη' δρα' ση εναντι'ον της Πυ' λης και ε'τσι να προκαλε'σει αντι'στοιχη µονοµερη'

αντι'δραση της Ρωσι'ας στις Παραδουνα'βιες Ηγεµονι'ες η' στον Καυ'κασο, τα κυριο' τερα

σηµει'α των ρωσοτουρκικω' ν προστριβω' ν. Μετα' τη βρετανικη' απο'ρριψη, ανα' λογα

ε'γγραφα υποβλη' θηκαν και στη γαλλικη' και τη ρωσικη' αυλη' , και αυτα' µε το ι'διο

αποτε'λεσµα.

Η βρετανικη' στα'ση αναµονη' ςαπε'ναντι στο ελληνικο' ζη' τηµα τερµατι'στηκε µε

το θα' νατο του τσα'ρου Αλε'ξανδρου Α’ και την α' νοδο στο ρωσικο' θρο'νο του αδελφου'

του Νικο'λαου Α’, ο οποι'ος ε'δειχνε διατεθειµε'νος να επιδιω' ξει µονοµερη' επι'λυση των

ρωσικω' ν διαφορω' ν µε την Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α. Ο Canning αντε'δρασε

στε'λνοντας πρεσβευτη' στην Κωνσταντινου'πολη τον εξα' δελφο' του Stratford Canning

(1786-1880) και ειδικο' απεσταλµε'νο στην Πετρου'πολη τον δου' κα του Wellington

(1769-1852) για συνοµιλι'ες µε τη ρωσικη' κυβε'ρνηση.

Αποτε'λεσµα των βρετανο-ρωσικω' ν συνοµιλιω' ν η' ταν το πρωτο' κολλο της

Πετρου' πολης της 4 Απριλι'ου 1826 (νη), η πρω' τη διπλωµατικη' συµφωνι'α για τη

8

———————————

3. Στα αγγλικα' “I called the New World into existence to redress the balance of

the Old.”

4. Το αι'τηµα ε'χει ονοµαστει' “Πρ'αξη υποτε'λειας.”

λυ' ση του ελληνικου' ζητη' µατος. Το πρωτο' κολλο της Πετρου' πολης ο' ριζε την

ανα' ληψη µεσολα' βησης µεταξυ' Ελλη' νων και Πυ' λης εκ µε'ρους της Ρωσι'ας και της

Βρετανι'ας για τον τερµατισµο' των συγκρου' σεων και για τη δηµιουργι'α ελληνικη' ς

επικρα' τειας φο'ρου υποτελου' ς υπο' την κυριαρχι'α της Πυ' λης. Σχετικα' ο'µως µε τη

διασφα' λιση των µελλοντικω' ν ο'ρων της ειρη'νευσης µε διεθνει'ς εγγυη'σεις η Βρετανι'α

αρνει'το ρητα' την ανα' ληψη τε'τοιας υποχρε'ωσης συ'µφωνα µε πα' για τακτικη' της. Με

την πρω' τη αυτη' µεταξυ' τους συµφωνι'α λοιπο'ν η Ρωσι'α αποµακρυνο' ταν µεν απο' την

πολιτικη' του Metternich, δηλαδη' των συντηρητικω' ν µοναρχιω' ν, της Πρωσι'ας και της

Αυστρι'ας, αλλα' η Βρετανι'α προλα' µβανε κα' ποια µονοµερη' ρωσικη' ενε'ργεια στην

ελληνικη' υπο'θεση. Καθω' ς µα' λιστα αρνει'το την ανα' ληψη εγγυη' σεων, η Βρετανι'α

επιζη' τησε τη συµµετοχη' στη συµφωνι'α και α' λλων απο' τις µεγα' λες δυνα' µεις της

Ευρω' πης, απο' τις οποι'ες µο'νη η Γαλλι'α ανταποκρι'θηκε. Οι Γα' λλοι ει'χαν α' λλωστε η'δη

εκδηλω' σει ενδιαφε'ρον για τις ελληνικε'ς υποθε'σεις µε προω' θηση των γαλλικω' ν

συµφερο'ντων στον οικονοµικο' και στρατιωτικο' τοµε'α στην επαναστατηµε'νη Ελλα' δα,

αλλα' µε ανεπι'σηµο τρο' πο. Ε' τ σι η Γαλλι'α αποτε'λεσε τον τρι'το συ' µµαχο, που

συνυπε'γραψε τη συνθη'κη του Λονδι'νου της 6 Ιουλι'ου 1827 (νη).5

Οι ο'ροι της συνθη'κης αυτη' ς προε'βλεπαν τη δηµιουργι'α ελληνικη' ς επικρα' τειας

φο'ρου υποτελου' ς στην Πυ' λη (α' ρθρο 2), την ανα' ληψη µεσολαβητικου' ρο' λου εκ

µε'ρους της Βρετανι'ας, της Γαλλι'ας και της Ρωσι'ας µε την υποχρε'ωση να επιβα' λουν

την ανακωχη' στην Πυ' λη (α' ρθρο 1). Συ' µφωνα µε τη συνθη' κη αυτη' τα ο' ρια της

ελληνικη' ς επικρα' τειας θα καθορι'ζονταν µετα' απο' διαπραγµατευ'σεις (α' ρθρο 3). Οι

9

———————————

5. Στους λο'γους για τον τερµατισµο' του πολε'µου, το προοι'µιο της συνθη'κης

αναφε'ρει την ανησυχι'α των τριω' ν δυνα'µεων για την αιµορραγι'α ενο' ς χριστιανικου'

λαου' και στην επιθυµι'α τους να ελεγχθει' η εκτεταµε'νη πειρατει'α, που ανθου'σε στο

Αιγαι'ο και ε'βλαπτε το διεθνε'ς εµπο'ριο.

ο'ροι των εγγυη' σεων για την κατοχυ' ρωση της συµφωνι'ας παρε'µεναν ασαφει'ς και

προαιρετικοι' για τις τρεις δυνα'µεις. Συ'µφωνα µε το α'ρθρο 6 της συνθη'κης:

Αι συµφωνι'αι του συµβιβασµου' και ειρη'νης, αι οποι'αι τελευται'ον η'θελον

εγκριθη' µεταξυ' των διαφεροµε'νων µερω' ν, θε'λουν ασφαλισθη' δια της

εγγυη'σεως εκει'νων των ∆υνα'µεων απο' τας υπογραφου'σας την παρου'σαν

συνθη'κην, αι οποι'αι η'θελον κριθη' ωφε'λιµοι η' ικαναι' (αι'τινες η'θελον θεωρη'σει

λυσιτελε'ς η' δυνατο'ν) να δεχθω' σιν αυτη'ν την υποχρε'ωσιν. Το ει'δος των

αποτελεσµα' των αυτη' ς της εγγυη'σεως θε'λει γενη' αντικει'µενον εποµε'νων

συµφωνιω' ν µεταξυ' των Υψηλω' ν ∆υνα'µεων.

Η συνθη'κη του Λονδι'νου επε'βαλε ο'µως στις τρεις µεγα' λες δυνα' µεις να αναθε'σουν

στους στο'λους τους την αποµα' κρυνση των αιγυπτιακω' ν στρατευµα' των του Ιµπραη'µ

απο' την Πελοπο'ννησο (προ'σθετο µυστικο' α'ρθρο). Σ’ αυτη' τους την προσπα'θεια ο

βρετανικο' ς, ο γαλλικο' ς και ο ρωσικο' ς στο' λος κατε'στρεψαν ουσιαστικα' τον

αιγυπτιακο' και τουρκικο' στο' λο στη ναυµαχι'α του Ναβαρι'νου τον Οκτω' βριο του

1827, µια αιφνιδιαστικη' πολεµικη' πρα' ξη, η οποι'α συνιστα' στροφη' στην τυ' χη του

Ελληνικου' ζητη'µατος.

Ο θα' νατος του George Canning τον Αυ' γουστο 1827 και η ανα' ληψη της

πρωθυπουργι'ας απο' τον δου' κα του Wellington τον Ιανουα' ριο του 1828 ε'ριξαν τη

Βρετανι'α σε µια περι'οδο διπλωµατικη' ς αδρα' νειας, ενω' ταυτο' χρονα η Γαλλι'α

καλλιεργου' σε την επιρροη' της στην Ελλα' δα µε το εκστρατευτικο' σω' µα υπο' τον

γα' λλο στρατηγο' Maison (1770-1840), που ει'χε αναλα' βει την εκκαθα' ριση των

φρουρι'ων του Μορια' απο' τον αιγυπτιακο' στρατο' . Ταυτο'χρονα οι πρε'σβεις των τριω' ν

δυνα' µεων συνεδρι'αζαν σε δια' σκεψη στο Πο' ρο και επικοινωνου' σαν µε τον

Κυβερνη' τη Καποδι'στρια για τη χα' ραξη των συνο'ρων και τους α' λλους ο'ρους της

συµφωνι'ας µε την Πυ'λη.

10

Η Ρωσι'α αντι'θετα, χρησιµοποι'ησε την ευκαιρι'α για να επιλυ' σει τ ις

εκκρεµο' τητε'ς της µε την Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α. Συγκεκριµε'να, το 1826 η

Βρετανι'α ει'χε αφη' σει τη Ρωσι'α να επιβα' λει τη θε'ληση' της στην Πυ' λη, µε τη

ρωσοτουρκικη' συνθη' κη του Akkerman, σχετικα' µε τις λοιπε'ς ρωσοτουρκικε' ς

διαφορε'ς, που αφορου'σαν αφ’ ενο' ς την εφαρµογη' της συνθη'κης του Βουκουρεστι'ου

του 1812 για τη Σερβι'α και τις Παραδουνα' βιες Ηγεµονι'ες, αφ’ ετε'ρου τις εδαφικε'ς

διεκδικη'σεις της Ρωσι'ας στον Καυ'κασο. Ο ρωσοτουρκικο' ς πο'λεµος που εξερρα' γη τον

Απρι'λιο του 1828 προκλη'θηκε απο' την α'ρνηση της Πυ'λης να εφαρµο'σει την εν λο'γω

συνθη'κη. Ας σηµειωθει' ο' τι η περιοχη' του Καυκα'σου δεν ει'χε ακο'µη τη γεωπολιτικη'

σηµασι'α για τη Βρετανι'α, που απε'κτησε αργο' τερα.

Απο' την τελικη' επικρα' τηση των ρωσικω' ν ο' πλων το Σεπτε'µβριο του 1829

προη'λθε η συνθη'κη της Αδριανουπο'λεως (14 Σεπτεµβρι'ου 1829 νη), µε την οποι'α η

Ρωσι'α επε'βαλε στην Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α να αναγνωρι'σει την κυριαρχι'α της

στον Καυ' κασο, την αυτονοµι'α των Παραδουνα' βιων Ηγεµονιω' ν και να αποδεχθει'

τους ο'ρους της συνθη' κης του Λονδι'νου του 1827 για την Ελλα' δα. Ο φο'βος ο'µως

µη' πως η Ελλα' δα γι'νει ρωσικο' ς δορυφο'ρος υποχρε'ωσε τη Βρετανι'α να µεταβα' λει

στα' ση στο ελληνικο' ζη' τηµα και να υποστηρι'ξει πλη' ρη ανεξαρτησι'α για το νε'ο

κρα' τος. Οι νε' οι ο' ροι διατυπω' θηκαν στο Πρωτο' κολλο του Λονδι'νου της 3

Φεβρουαρι'ου 1830 (νη), ηµεροµηνι'α που θεωρει'ται ως ο χρο'νος της ι'δρυσης του

ελληνικου' κρα' τους. Το πρω' το α' ρθρο ορι'ζει: “Η Ελλα'ς θε'λει σχηµατι'σει ε'ν Κρα'τος

ανεξα'ρτητον και θε'λει χαι'ρει ο'λα τα δι'καια πολιτικα' , διοικητικα' και εµπορικα' τα

προσπεφυκο'τα εις εντελη' ανεξαρτησι'αν.” Το κρα' τος θα η' ταν µοναρχικο' µε ηγεµο'να,

που δεν θα η' ταν µε'λος των βασιλικω' ν οικογενειω' ν των τριω' ν δυνα' µεων, που

διαχειρι'ζονταν την ελληνικη' υπο'θεση (α'ρθρο 2), προκειµε'νου να ελαχιστοποιηθου'ν

τα σηµει'α προστριβω' ν ανα' µεσα' τους. Η συνθη' κη ε'δινε διορι'α ενο' ς ε'τους στους

κατοι'κους της Ελλα' δας και της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας να να πουλη'σουν την

ιδιοκτησι'α τους και να µετεγκατασταθου'ν στην α' λλη χω' ρα (α'ρθρο 6).

11

Σε σχε'ση µε τις εγγυη'σεις το α'ρθρο οκτω' ξεκαθα'ριζε το δυνητικο' χαρακτη'ρα

τους και µετε'θετε τη λυ'ση του ζητη'µατος σε µεταγενε'στερη διεθνη' συνθη'κη:

Εκα'στη των Τριω' ν Αυλω' ν φυλα' ττει την δια του ε'κτου α'ρθρου της συνθη'κης

της 6 Ιουλι'ου εξασφαλιζοµε'νην εξουσι'αν, του να εγγυα' ται περι' του ο'λου των

προηγουµε'νων συµβιβασµω' ν και α' ρθρων. Αι περι' εγγυη' σεως πρα' ξεις, εα' ν

γενω' σι, θε'λουν συνταχθη' χωριστα' . Η ενε'ργεια και το αποτε'λεσµα των

διαφο'ρων αυτω' ν πρα' ξεων θε'λουν γενη' , κατα' συνε'πειαν του α' νω ειρηµε'νου

α'ρθρου, το αντικει'µενον µεταγενεστε'ρων συνθηκω' ν των Υψηλω' ν ∆υνα'µεων.

Το Πρωτο'κολλο της 3 Φεβουαρι'ου 1830 καθο'ριζε τα ο'ρια του βασιλει'ου µε βα' ση

προγενε'στερο πρωτο'κολλο (22 Μαρτι'ου 1829) αλλα' µε εδαφικη' µει'ωση στο βο'ρειο

συ' νορο. ∆ηλαδη' , αντι' της αρχικη' ς, βορειο' τερης γραµµη' ς Αµβρακικου' -Παγασιτικου'

οριζο' ταν ως συ' νορο η γραµµη' Ασπροπο' ταµου-Μαλιακου' (α' ρθρο 2). Ε' τ σι το νε'ο

βασι'λειο θα περιλα' µβανε την Πελοπο' ννησο, τη Στερεα' Ελλα' δα, την Ευ' βοια, τις

Κυκλα' δες και τις Βο'ρειες Σπορα' δες, αλλα' ο'χι τη Σα'µο και την Κρη' τη.

Οι εσωτερικε'ς αναταραχε'ς στην Ελλα' δα µετα' τη δολοφονι'α του Καποδι'στρια

στο Ναυ' πλιο στις 27 Σεπτεµβρι'ου / 9 Οκτωβρι'ου 1831 και η δυσκολι'α στην

ανευ' ρεση κατα' λληλου πρι'γκηπα για να αναλα' βει το ελληνικο' στε'µµα, αλλα' και η

στροφη' του ενδιαφε'ροντος των µεγα' λων δυνα' µεων προς τον αγω' να των Βε'λγων

για ανεξαρτησι'α, παρε'τειναν την οριστικη' συνθη' κη, που τελικα' υπογρα'φηκε την 7

Μαιου 1832 (νη) στο Λονδι'νο µεταξυ' Βρετανι'ας, Γαλλι'ας, Ρωσι'ας και του βασιλια'

Λουδοβι'κου της Βαυαρι'ας, κηδεµο'να του ανη'λικου, δευτερο' τοκου, γιου' του Ο' θωνα,

που δεχο' ταν το θρο'νο της Ελλα' δας ως “ Ο' θων, βασιλευ' ς της Ελλα' δος” (α'ρθρα 1-3).

Το θρησκευτικο' δο' γµα του ρωµαιοκαθολικου' βασιλια' επρο' κειτο να δηµιουργη' σει

προβλη'µατα στη σχε'ση του µε τους νε'ους υπηκο'ους του. Συ'µφωνα µε τη συνθη'κη ο

ανη' λικος Ο' θ ων θα συνοδευο' ταν απο' τριµελη' αντιβασιλει'α, που θα ασκου' σε

12

καθη'κοντα βασιλε'α µε'χρι την ενηλικι'ωση του Ο' θωνα, ενω' τα µε'λη της θα διο'ριζε ο

Λουδοβι'κος της Βαυαρι'ας (α'ρθρο 10). Το α'ρθρο 4 επαναλαµβα' νει την αοριστι'α των

προηγου'µενων διεθνω' ν πρα' ξεων σχετικα' µε τις εγγυη'σεις:

Η Ελλα' ς υπο' την κυριαρχι'αν του Πρι'γκηπος Ο' θωνος της Βαυαρι'ας και την

εγγυ'ησιν των τριω' ν αυλω' ν, θε'λει αποτελη' κρα' τος µοναρχικο'ν ανεξα'ρτητον,

ως του' το ορι'ζεται υπο' του κατα' την 3 Φεβρουαρι'ου 1830 υπο' των ρηθεισω' ν

τριω' ν Αυλω' ν υπογραφε'ντος Πρωτοκο'λλου, και υπο' τε της Ελλα' δος και της

Οθωµανικη' ς Πυ'λης παραδεχθε'ντος.

Οι κυβερνη'σεις των τριω' ν δυνα'µεων θα αναλα'µβαναν να εγγυηθου'ν δα' νειο

προς την Ελλα' δα µε'χρι εξη'ντα εκατοµµυρι'ων φρα' γκων (α'ρθρο 12).6 Στρατιωτικο'

σω' µα απο' Βαυαρου' ς στρατιω' τες ε'ως 3,500 ανδρω' ν θα ερχο' ταν στην Ελλα' δα για να

αντικαταστη'σει τα συµµαχικα' στρατευ'µατα µαζι' µε Βαυαρου' ς αξιωµατικου' ς για την

οργα' νωση εθνικου' στρατου' (α'ρθρα 14-15). Επι'σης οι τρεις δυνα'µεις αναλα'µβαναν

να µεριµνη'σουν ω' στε να αναγνωριστει' το κρα' τος, µε τα συ'νορα' του, και ο βασιλια' ς

του απο' τα α' λλα κυρι'αρχα κρα' τη (α'ρθρα 6-7).

Μετα' τη συνθη' κη της Αδριανου' πολης το Σεπτε'µβριο 1829 σηµειω' νεται

µεταβολη' στην εξωτερικη' πολιτ ικη' της Ρωσι'ας ε' ναντι της Οθωµανικη' ς

Αυ τ οκρ ατ ορ ι'α ς . Η Ρωσ ι'α π λ ε' ον π αυ' ε ι ν α επ ι δ ιω' κ ε ι τ ον ε' λε γχο τ η ς

Κωνσταντινου' πολης και να φοβα' ται µη' πως η αποσταθεροποι'ηση της θε'σης της

πρωτευ'ουσας της αυτοκρατορι'ας επιφε'ρει παρε'µβαση της Βρετανι'ας και ει'σοδο της

τελευται'ας στη Μαυ' ρη θα' λασσα. Η απαγο' ρευση διε'λευσης ο' λων των πολεµικω' ν

πλοι'ων σε περι'οδο ειρη' νης απο' τα Στενα' ει'χε επιβληθει' απο' τη Βρετανι'α µε την

ειρη' νη των ∆αρδανελι'ων του 1809. Η Ρωσι'α θεωρου'σε ο'µως τω' ρα ο' τι η σταδιακη'

13

———————————

6. Για λεπτοµε'ρειες βλ. παρακα' τω.

εξασθε'νηση της αυτοκρατορι'ας θα απε'βαινε υπε'ρ των ρωσικω' ν συµφερο'ντων. Η νε'α

ρωσικη' πολιτικη' ε'ναντι της Πυ' λης κατε'στησε εφικτη' ακο' µη και τη συνεργασι'α

µεταξυ' Ρωσι'ας και Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας. Αντι'στοιχα δε, α' ρχισε να

αναµορφω' νεται και η βρετανικη' πολιτικη' κα' τω απο' την ευθυ'νη του νε'ου υπουργου'

εξωτερικω' ν λο'ρδου Palmerston (1784 - 1865), απο' το Νοε'µβριο 1830, ο οποι'ος

µα' λιστα υιοθετου' σε τις αντιλη' ψεις του Canning σχετικα' µε τη σηµασι'α για τα

βρετανικα' συµφε'ροντα ι'δρυσης συνταγµατικω' ν κρατω' ν. Για τον Palmerston η

ενι'σχυση του ελληνικου' βασιλει'ου µε τη σχετικη' επαυ' ξηση των συνο'ρων του (µε

δυτικο' α' κρο τον Αµβρακικο' κο' λπο), που επιτευ' χθηκε µε τη συνθη' κη της

Κωνσταντινου' πολης της 21 Ιουλι'ου 1832 (νη) µεταξυ' της Πυ' λης και των τριω' ν

συµµα' χων, δηλαδη' της Βρετανι'ας, της Γαλλι'ας και της Ρωσι'ας, αλλα' και η λυ'ση της

εκκρεµο' τητας της επιλογη' ς µονα'ρχη για την Ελλα' δα, θα καθιστου'σε το νε'ο κρα' τος

λιγο' τερο προ'χειρο σε ρωσικε'ς πιε'σεις.7

14

———————————

7. Η τελικη' διευθε'τηση της πρω' της συνοριακη' ς γραµµη' ς µεταξυ' ελληνικου'

κρα' τους και Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας µετα' απο' σειρα' πρωτοκο'λλων και

καταβολη' αποζηµι'ωσης για την περιοχη'ν του Ζητουνι'ου (Λαµι'ας) της Φθιω' τιδας

προς το οθωµανικο' δηµο'σιο, ολοκληρω' θηκε το ∆εκε'µβριο 1832 και κα' λυπτε τη

γραµµη' απο' τον Αµβρακικο' ως τον Παγασητικο' κο'λπο. Ε' τσι η µεν Α' ρτα παρε'µενε

στα οθωµανικα' εδα'φη ενω' το Ζητου'νι (Λαµι'α) η' ταν ελληνικο' . Για χα'ρτη της

εποχη' ς, βλ. για παρα' δειγµα:

http://www.davidrumsey.com/luna/servlet/detail/RUMSEY~8~1~21857~680013:

Neueste-Karte-von-Griechenland---

wi?sort=Pub_List_No_InitialSort%2CPub_Date%2CPub_List_No%2CSeries_No&qv

q=q:greece%2B1850;sort:Pub_List_No_InitialSort%2CPub_Date%2CPub_List_No

%2CSeries_No;lc:RUMSEY~8~1&mi=12&trs=16

Πι'νακας 1: Χρονολο'γιο διεθνω' ν πρα' ξεων ι'δρυσης Ελληνικου' κρα' τους (νη)

1826, 4 Απριλι'ου Πρωτο'κολλο Πετρουπο'λεως

1827, 6 Ιουλι'ου Συνθη'κη Λονδι'νου

1829, 14 Σεπτεµβρι'ου Συνθη'κη Αδριανουπο'λεως

1830, 3 Φεβρουαρι'ου Πρωτο'κολλο Λονδι'νου

1832, 7 Μαιου Συνθη'κη Λονδι'νου

1832, 21 Ιουλι'ου Συνθη'κη Κωνσταντινουπο'λεως

Ο Ελληνικο'ς αλυτρωτισµο'ς και η Ανατολικη' Μεσο'γειος (1832-1856)

Η βιωσιµο' τητα του ελληνικου' βασιλει'ου το 1833 η' ταν προβληµατικη' , γεγονο' ς

που ενει'χε κι'νδυνο αποσταθεροποι'ησης της περιοχη' ς της Ανατολικη' ς Μεσογει'ου.

Θεµελιω' θηκε λοιπο'ν σε διεθνει'ς συµφωνι'ες, οι οποι'ες διασφα' λιζαν την επιτη' ρηση'

του απο' τις µεγα' λες δυνα'µεις. Ταυτο'χρονα η δυνατο' τητα του ελληνικου' βασιλει'ου

να διαχειριστει' αυτο' νοµα τη νε'α θε'ση του ελληνισµου' αλλα' και την ι'δια του την

κρατικη' συγκρο' τηση, η' ταν εξαιρετικα' περιορισµε'νη: η ελληνικη' δηµο'σια οικονοµι'α

βασι'στηκε στο δα' νειο των 60 εκατοµµυρι'ων φρα' γκων, το οποι'ο ε'λαβε το 1833 απο'

τον τραπεζικο' οι'κο του Λονδι'νου Rothschild µε την εγγυ'ηση των τριω' ν µεγα' λων

δυνα' µεων, και το οποι'ο πραγµατοποιει'το σε τρεις σειρε'ς, την καθεµια' των ει'κοσι

εκατοµµυρι'ων. Συ'µφωνα µα' λιστα µε τη Συνθη' κη του Λονδι'νου της 7 Μαι'ου 1832,

µε την οποι'α τοποθετη'θηκε ο Ο' θ ων στον ελληνικο' θρο'νο, κα' θε µι'α απο' τις τρεις

µεγα' λες δυνα' µεις θα αναλα' µβανε να εγγυηθει' το ε'να τρι'το κα' θε σειρα' ς. Μετα' τη

χορη' γηση της πρω' της σειρα' ς, οι υπο'λοιπες δυ' ο σειρε'ς θα πραγµατοποιου' ντο µετα'

απο' εκτι'µηση των ελληνικω' ν αναγκω' ν απο' τις τρεις δυνα'µεις. Το ελληνικο' κρα' τος

η' ταν υποχρεωµε'νο να θε'σει στην εξυπηρε'τηση του δανει'ου τα πρω' τα ε'σοδα' του,

υποχρε'ωση της οποι'ας την εκτε'λεση θα επιτηρου'σαν “οι διπλωµατικοι' αντιπρο'σωποι

των τριω' ν Αυλω' ν.” Το τι'µηµα της βιωσιµο' τητας ει'ναι εποµε'νως προφανε'ς.

Η επιτη'ρηση των τριω' ν δυνα'µεων πα' νω στις εσωτερικε'ς εξελι'ξεις της Ελλα' δας

στηρι'χθηκε σε σηµαντικο' βαθµο' στον ε'λεγχο κα'θε µιας πα' νω στο ε'να τρι'το αυτου'

15

του δανει'ου, το οποι'ο αποτελου' σε την πιο κρι'σιµη πηγη' ζωη' ς για το ελληνικο'

κρα' τος. Το µεγαλυ' τερο µε'ρος αυτου' του δανει'ου δαπανη'θηκε για τις ανα' γκες της

κρατικη' ς µηχανη' ς και του βαυαρικου' στρατιωτικου' σω' µατος, που ει'χε συσταθει' για

να στηρι'ξει την νε'α δυναστει'α. Ο κυριο' τερος ο' µως µηχανισµο' ς επε'µβασης των

δυνα' µεων η' ταν ο ε'λεγχος της ελληνικη' ς εσωτερικη' ς πολιτικη' ς σκηνη' ς, καθω' ς το

κοµµατικο' συ'στηµα, ε'τσι ο'πως ει'χε προκυ'ψει µε'σα απο' την Ελληνικη' Επανα' σταση,

ει'χε καταστη'σει τους πρεσβευτε'ς των τριω' ν δυνα'µεων δοµικο' στοιχει'ο της τριµερου' ς

πολιτικη' ς διαι'ρεσης σε αγγλικο' , γαλλικο' και ρωσικο' κο' µµα. Αντι'στοιχα η

πολιτικοποι'ηση της ελληνικη' ς κοινωνι'ας και ιδιαι'τερα των ελληνικω' ν ηγετικω' ν

στρωµα' των γινο' ταν κατ’ανα' γκην κα' τω απο' την επι'δραση της καθοριστικη' ς

επι'βλεψης των τριω' ν εγγυητριω' ν δυνα' µεων πα' νω στην υπο'σταση --πολιτειακη' ,

οικονοµικη' και εδαφικη' -- του νε'ου κρα' τους.

Ωστο'σο, κατα' τις πρω' τες δυ'ο δεκαετι'ες της υ'παρξη' ς του το ελληνικο' βασι'λειο

προσπα' θησε να τηρη' σει µια πολιτικη' ισορροπιω' ν ε'ναντι των τριω' ν µεγα' λων

δυνα' µεων. Την πολιτικη' αυτη' εγκαινι'ασε ο Georg Ludwig von Maurer, νοµοµαθη' ς

και µε'λος της τριµελου' ς βαυαρικη' ς αντιβασιλει'ας, ο' ταν το 1833 κη' ρυξε το

αυτοκε'φαλο της Ελληνικη' ς εκκλησι'ας, αποκο'πτοντας την εκκλησι'α και τυπικα' απο' το

Πατριαρχει'ο Κωνσταντινουπο' λεως, πιθανη' πηγη' , ει'τε οθωµανικω' ν πιε'σεων, ει'τε

ρωσικη' ς επιρροη' ς. Η Ρωσι'α µα' λιστα διε'θετε µε'σω της κοινη' ς ορθο'δοξης πι'στης και

της εκκλησι'ας ε'ναν αποτελεσµατικο' µοχλο' ιδεολογικη' ς κινητοποι'ησης των Ελλη'νων.

Παρει'χε ε'τσι κα' λυψη στις ελληνικε'ς αλυτρωτικε'ς διεκδικη'σεις αλλα' και στις δυνα'µεις

που η'θελαν να υπονοµευ'σουν τη βαυαρικη' , ετερο'δοξη δυναστει'α. Με την υπαγωγη'

της εκκλησι'ας στην κρατικη' εξουσι'α και τον περιορισµο' του πλη' θους των

µοναστηριω' ν η πολιτικη' της βαυαρικη' ς αντιβασιλει'ας επιδι'ωκε να ελε'γξει αυτο' τον

διπλο' κι'νδυνο προς ο'φελος της σταθερο' τητας του ελληνικου' βασιλει'ου.8

16

———————————

8. Βλ. περισσο' τερα στο επο'µενο κεφα' λαιο.

Ο στρατο' ς του νε'ου βασιλει'ου, δυναµικο' τητας 6-8000 ανδρω' ν, απασχολει'το

στην εσωτερικη' ασφα' λεια της χω' ρας, δηλαδη' στην καταδι'ωξη της ληστει'ας και στην

καταστολη' εξεγε'ρσεων, που προκαλου'νταν συχνα' απο' τη συλλογη' των φο'ρων και

απο' τα µε'τρα περιορισµου' της εκκλησι'ας η' α' λλων προνοµι'ων.9 Η δε ναυτικη' δυ'ναµη

της Ελλα' δας η' ταν εντελω' ς ανυ'παρκτη, µε'χρι την πραγµατοποι'ηση του εξοπλιστικου'

προγρα'µµατος της δεκαετι'ας του 1880. Λο'γω της εσωτερικη' ς του αδυναµι'ας το νε'ο

βασι'λειο δεν η' ταν σε θε'ση να αξιοποιη' σει την επο' µενη κρι'ση του Ανατολικου'

Ζητη' µατος, που εξερρα' γη ταυτο' χρονα µε την εγκατα' σταση της ελληνικη' ς

µοναρχι'ας.

Το Νοε'µβριο 1831 ο Μεχµε'τ Αλη' της Αιγυ'πτου κη'ρυξε τον πο'λεµο κατα' της

Πυ' λης εισβα' λλοντας στην Παλαιστι'νη και τη Συρι'α. Ε' ω ς το 1832 τα αιγυπτιακα'

στρατευ' µατα υπο' τον Ιµπραη' µ ει'χαν προχωρη' σει µε' σα στη Μικρα' Ασι'α,

δηµιουργω' ντας ε'τσι ανησυχι'α και ευκαιρι'ες νε'ας επε'µβασης των µεγα' λων δυνα'µεων.

Η Γαλλι'α, µε προ' σφατους δεσµου' ς µε τον αιγυ' πτιο ηγεµο' να, του παρει'χε την

υποστη' ριξη' της. Η Βρετανι'α ο' µως, απασχοληµε'νη µε τις εξελι'ξεις στη δυτικη'

Ευρω' πη, δηλαδη' µε την Πορτογαλι'α και το Βε'λγιο, και βλε'ποντας να αναβιω' νει ο

παλαιο' ς της ανταγωνισµο' ς µε τη Γαλλι'α, καθυστε'ρησε να αντιδρα' σει. Α' φ ησε ε'τσι

την πρωτοβουλι'α των διπλωµατικω' ν ελιγµω' ν στη Ρωσι'α, η οποι'α η'λθε αρωγο' ς στο

αι'τηµα του σουλτα' νου Μαχµου' τ Β’ για βοη'θεια. Ε' σ τειλε στην Κωνσταντινου'πολη

ρωσικα' πλοι'α το Φεβρουα'ριο και στρατο' τον Απρι'λιο 1833 και ε'σωσε ε'τσι την Πο'λη

και τα Στενα' απο' τον Ιµπραη'µ. Αποτε'λεσµα της ρωσικη' ς αυτη' ς επε'µβασης υπη'ρξε η

οκταετου' ς δια' ρκειας ρωστουρκικη' αµυντικη' συνθη' κη του Ουνκια' ρ Σκελεσι' τον

Ιου' λιο 1833. Σε µυστικο' α' ρθρο της συνθη' κης η Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α

αναλα' µβανε την υποχρε'ωση να κλει'νει τα Στενα' στα ξε'να πολεµικα' πλοι'α, στις

περιπτω' σεις που η Ρωσι'α θα βρισκο' ταν σε πο' λεµο. Το α' ρθρο αυτο' ακυ' ρωνε

17

———————————

9. Βλ. παρακα' τω.

ουσιαστικα' τη συνθη' κη ειρη' νης των ∆αρδανελι'ων του 1809 και το ναυτικο'

πλεονε'κτηµα της Βρετανι'ας στην χρη'ση των Στενω' ν σε περι'πτωση ρωσο-βρετανικη' ς

συ'γκρουσης, πλεονε'τηµα που απε'ρρεε απο' τη συνθη'κη του 1809.

Η Ρωσι'α ο'µως δεν προχω' ρησε στην αξιοποι'ηση αυτου' του πλεονεκτη'µατος,

καθω' ς ου' τε αυτη' ου' τε καµια' α' λλη απο' τις µεγα' λες δυνα' µεις η' ταν σε θε'ση να

στηρι'ξει στρατιωτικα' τον αποκλειστικο' ε'λεγχο των Στενω' ν απε'ναντι στη βε'βαιη

συνδυασµε'νη αντι'δραση των υπολοι'πων. Η' τ αν ο' µως αρκετα' σηµαντικη' και

αποτελεσµατικη' η µεταστροφη' της ρωσικη' ς διπλωµατι'ας, ω' στε να ανακαθορι'σει την

πολιτικη' του Palmerston και της Βρετανι'ας απε'ναντι στο Ανατολικο' Ζη' τηµα για τα

επο'µενα σαρανταπε'ντε χρο'νια, µε'χρι δηλαδη' την Ανατολικη' κρι'ση του 1875-78. Η

πολιτικη' αυτη' ε'γινε γνωστη' ως πολιτικη' στη'ριξης της ακεραιο' τητας της Οθωµανικη' ς

Αυτοκρατορι'ας. Συνε'πεσε δε χρονικα' µε µια περι'οδο οικονοµικη' ς ανα' πτυξης των

ευρωπαικω' ν βιοµηχανικω' ν δυνα'µεων, ευηµερι'ας στις ευρωπαικε'ς κοινωνι'ες, περι'οδο

ο'µως κατα' την οποι'α διευρυ'νθηκε η παγκο'σµια οικονοµικη' και ναυτικη' πρωτοπορι'α

της Βρετανι'ας ε'ναντι των ηπειρωτικω' ν ανταγωνιστω' ν της. Αυτη' η περι'οδος

παρατεταµε'νης ειρη'νης στην Ευρω' πη ονοµα'στηκε Pax Britannica, κατα' το ρωµαικο'

υπο' δειγµα. Κατα' την εποχη' αυτη' κυρι'αρχη φυσιογνωµι'α στις ευρωπαικε' ς

διπλωµατικε'ς εξελι'ξεις υπη'ρξε ο βρετανο' ς υπουργο' ς εξωτερικω' ν και, µετα' το 1855,

πρωθυπουργο' ς λο' ρδος Palmerston. Οι πρω' τες εκδηλω' σεις του ελληνικου'

αλυτρωτισµου' εποµε'νως συνε'πεσαν µε µια εξαιρετικα' αντι'ξοη διεθνη' συγκυρι'α.

Η νε'α βρετανικη' πολιτικη' :

1 Εστρα'φη στην ενι'σχυση των εµπορικω' ν σχε'σεων Βρετανι'ας και Οθωµανικη' ς

Αυτοκρατορι'ας µε αποτε'λεσµα τη συ'ναψη εµπορικη' ς συµφωνι'ας το 1838, η οποι'α

καταργου'σε τα µονοπω' λια και καθεστω' τα οικονοµικη' ς προστασι'ας της οθωµανικη' ς

επικρα' τειας σε ο'φελος των βρετανικω' ν βιοµηχανικω' ν εξαγωγω' ν.

18

2 Για να αντιµετωπι'σει την γαλλικη' επιρροη' στην Αι'γυπτο αναζη' τησε

στηρι'γµατα για να ενισχυ' σει την προ' σβαση προς την Ινδι'α απο' τους χερσαι'ους

δρο'µους της Με'σης Ανατολη' ς και της Κεντρικη' ς Ασι'ας. Η τελευται'α αυτη' επιλογη'

ε'φερε τη Βρετανι'α πρω' τη φορα' σε αντιπαρα' θεση µε τη ρωσικη' επιρροη' στην

περιοχη' αυτη' , στην οποι'α η Ρωσι'α ει'χε αρχι'σει να επεκτει'νεται η' δη απο' το 1828.

Κατε'στησε ε'τσι και την Κεντρικη' Ασι'α µε'ρος του Ανατολικου' Ζητη'µατος.

3 Αναβι'ωσε την Ευρωπαικη' Συµφωνι'α, δηλαδη' τη συ' γκληση διασκε'ψεων µε

τις α' λλες µεγα' λες δυνα'µεις για τη συνυπευθυνο' τητα στην επι'λυση των κρι'σεων.

Την επο' µενη κρι'ση στην Ανατολικη' Μεσο' γειο προκα' λεσε ο σουλτα' νος

Μαχµου' τ µε την επι'θεση' του κατα' της Αιγυ'πτου τον Απρι'λιο του 1839. Ωστο'σο ο

πο'λεµος συ' ντοµα ε'λαβε κακη' τροπη' για τον Μαχµου' τ, ο οθωµανικο' ς στο'λος, τον

οποι'ο ει'χε ανασυστη' σει µετα' την καταστροφη' του στη ναυµαχι'α του Ναυαρι'νου,

αυτοµο'λησε και κατε'φυγε στην Αλεξα' νδρεια ενω' ο ι'διος ο σουλτα' νος πε'θανε τον

Ιου'λιο του ι'διου χρο'νου. Η' δη το' τε η Βρετανι'α ει'χε πια ξεκαθαρισµε'νους στο'χους και

πολιτικη' , ε'τσι ω' στε ε'σπευσε να στηρι'ξει την Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α. Η Ρωσι'α

συνε'πλευσε µε τη Βρετανι'α σε µια προσπα'θεια να εκµεταλλευτει' το ρη'γµα ανα'µεσα

στη δευ' τερη και τη Γαλλι'α, η οποι'α βρε'θηκε σε διεθνη' αποµο' νωση λο' γω της

επιµονη' ς της να στηρι'ξει την Αι'γυπτο κατα' της Πυ' λης. Το' σο ο αυστριακο' ς

καγκελα' ριος Metternich, ο' σο και η Πρωσι'α στη' ριξαν µια κοινη' στα' ση υπε'ρ της

Πυ'λης, που κατε'ληξε στην υπογραφη' της συµφωνι'ας του Λονδι'νου τον Ιου'λιο του

1840. Συ' µφωνα µε τους ο' ρους της συµφωνι'ας ο αιγυπτιακο' ς στρατο' ς υπο' τον

Ιµπραη'µ ε'πρεπε να αποχωρη'σει απο' τα εδα'φη, που ει'χε εν τω µεταξυ' κατακτη'σει. Η

Βρετανι'α τε'λος, ε'χοντας καταλα'βει στρατιωτικα' τη Βηρυτο' , κατο'ρθωσε να επιβα' λει

µε τα ο'πλα τη θε'ληση' της και να επιτυ'χει την υπογραφη' της Συ'µβασης των Στενω' ν

τον Ιου'νιο του 1841. Η συ'µβαση αυτη' , στην οποι'α συµµετει'χαν και οι πε'ντε µεγα' λες

δυνα' µεις (Βρετανι'α, Ρωσι'α, Πρωσι'α, Αυστρι'α και Γαλλι'α) η' ταν η πρω' τη πολυµερη' ς

19

συµφωνι'α µε την Πυ' λη για τη διε'λευση πολεµικω' ν απο' τα ∆αρδανε'λια και το

Βο'σπορο, η οποι'α ανε'τρεπε τους ο'ρους της συνθη' κης του Ουνκια' ρ Σκελεσι' και,

ο'πως η βρετανο-τουρκικη' συµφωνι'α του 1809, απαγο'ρευε τη διε'λευση ο'λων των

πολεµικω' ν πλοι'ων απο' τα Στενα' σε περιο'δους που η Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α δεν

βρισκο' ταν σε πο' λεµο. Η νε'α ο'µως πολυµερη' ς συµφωνι'α ε'δινε το δικαι'ωµα στην

Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α να επιτρε'ψει τη διε'λευση πολεµικω' ν πλοι'ων σε περιο'δους,

που αυτη' βρισκο' ταν σε πο' λεµο, καθεστω' ς το οποι'ο η Βρετανι'α η' ταν σε θε'ση να

εκµεταλλευτει' κατα' της Ρωσι'ας, και το οποι'ο χρησιµοποι'ησε κατα' τον Κριµαικο'

πο'λεµο.

Η κρι'ση του Ανατολικου' Ζητη'µατος των ετω' ν 1839-41 υποκι'νησε για πρω' τη

φορα' την επι'σηµη ελληνικη' αλυτρωτικη' πολιτικη' υπο' την ηγεσι'α του γαλλο'φιλου

πρωθυπουργου' Ιωα' ννη Κωλε'ττη µε αφορµη' την κατα' σταση στην Κρη' τη. Το νησι'

ει'χε παραχωρη'σει ο σουλτα' νος Μαχµου' τ Β’ στον Μεχµε'τ Αλη' της Αιγυ'πτου το 1830

ως ανταµοιβη' για τη συµµετοχη' του στην προσπα' θεια καταστολη' ς της Ελληνικη' ς

Επανα' στασης και της απω' λειας του αιγυπτιακου' στο' λου στη ναυµαχι'α του

Ναβαρι'νου. Λο'γω της αιγυπτιακη' ς κακοδιοι'κησης και βαρια' ς φορολογι'ας οι Κρη' τες

ζη' τησαν το 1833 να τεθου' ν υπο' την προστασι'α των τριω' ν µεγα' λων δυνα' µεων,

αι'τηµα το οποι'ο αυτε'ς απε'ριψαν. Η αναβι'ωση ο'µως του Κρητικου' ζητη'µατος εκει'νη

την εποχη' εξελισσο' ταν στο πλαι'σιο του βρετανο-γαλλικου' ανταγωνισµου' . Κατα' την

επο'µενη φα'ση της αιγυπτιακη' ς κρι'σης το 1839 η Βρετανι'α αξι'ωσε απο' τον Μεχµε'τ

Αλη' να εκκενω' σει την Μικρα' Ασι'α µαζι' µε την Κιλικι'α και τη νο' τια Συρι'α. Το νησι'

επανη' λθε στην οθωµανικη' κυριαρχι'α το 1840. Η µεταβολη' κυριαρχι'ας ε'δωσε το

ε'ναυσµα για νε'α κρητικη' επανα'σταση.

Το'σο το στε'µµα, ο'σο και η κοινη' γνω' µη και οι παροπλισµε'νοι πια οπλαρχηγοι'

του ’21 ζη' τησαν να ωφεληθου' ν απο' τη δυ' σκολη θε'ση, στην οποι'α βρισκο' ταν ο

σουλτα' νος, ενισχυ' οντας α' τακτα στρατιωτικα' σω' µατα στην Κρη' τη και τα βο' ρεια

20

συ' νορα της χω' ρας. Το Φεβρουα' ριο του 1841 οι Χριστ ιανοι' της Κρη' της

επαναστα' τησαν κατα' της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας µετα' τη συνθη'κη του Λονδι'νου

του προηγου'µενου ε'τους, η οποι'α τους ει'χε επαναφε'ρει κα' τω απο' την κυριαρχι'α του

σουλτα' νου. Η επανα' σταση αυτη' κατεστα' λη απο' τις δυνα' µεις της Οθωµανικη' ς

Αυτοκρατορι'ας, ενω' η Ελλα' δα δεν η' ταν σε καµι'α θε'ση να την υποστηρι'ξει.

Η Ελλα' δα ο' χι µο' νο η' ταν ανε'τοιµη να καρπωθει' οφε'λη απο' την κρι'ση των

Στενω' ν, αλλα' απε' τυχε επι'σης να εξοµαλυ' νει τις σχε'σεις της µε την Πυ' λη. Ο

Κωνσταντι'νος Ζωγρα' φος, υπουργο' ς εξωτερικω' ν της Ελλα' δας σε µια χωρι'ς

πρωθυπουργο' αυλικη' κυβε' ρνηση, υπο' τον απο' λυτο ε' λεγχο του Ο' θ ωνα,

επισκε'φθηκε την Κωνσταντινου' πολη το Νοε' µβριο του 1839. Η επι'σκεψη

πραγµατοποιη' θηκε µε την ευκαιρι'α της ανα' ρρησης του σουλτα' νου Αβδου' λ Μετζι'τ

στον οθωµανικο' θρο' νο και της προκη' ρυξης του διατα' γµατος του Gülhane. Το

δια' ταγµα, ε'ργο του νε'ου Μεγα' λου Βεζι'ρη Ρεσι'ντ Μουσταφα' πασα' , που εκδο'θηκε υπο'

την πι'εση της βρετανικη' ς πολιτικη' ς κατα' τις αντιλη'ψεις του Palmerston, προε'βλεπε

µεταρρυθµι'σεις στη διακυβε'ρνηση της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας και συγκεκριµε'να

ισονοµι'α, εξασφα' λιση της ζωη' ς, τιµη' ς και περιουσι'ας ο'λων των υπηκο'ων και δι'καιο

φορολογικο' συ' στηµα. Το δια' ταγµα του Gülhane, παρα' το γενικο' και ασαφη' του

χαρακτη'ρα, ση'µανε την ε'ναρξη της περιο'δου των µεταρρυθµι'σεων της Οθωµανικη' ς

Αυτοκρατορι'ας, η οποι'α διη' ρκεσε σαρα' ντα χρο' νια και επηρε'ασε την εξε'λιξη των

εθνοτη' των της αυτοκρατορι'ας και τις σχε'σεις µεταξυ' τους και µε τις ευρωπαικε'ς

δυνα' µεις. Το πρω' το ταξι'δι ε' λληνα υπουργου' εξωτερικω' ν στην Πο' λη, που

πραγµατοποι'ησε ο Κ. Ζωγρα' φος, απε'ληξε στην υπογραφη' ελληνοτουκρικη' ς

εµπορικη' ς συµφωνι'ας το Μα' ρτιο του 1840. Με την επιστροφη' του ο' µως στην

Ελλα' δα, ο Ζωγρα'φος αντιµετω' πισε θυ' ελλα αντιδρα'σεων και δεν µπο'ρεσε να στηρι'ξει

τη συνθη' κη αυτη' , η οποι'α, στο µε'σο µα' λιστα της Ανατολικη' ς κρι'σης, απορρι'φθηκε

απο' την κυβε'ρνηση και το συ'νολο της κοινη' ς γνω' µης.

21

Πι'νακας 2: Χρονολο'γιο διεθνω' ν συµφωνιω' ν για τα Στενα' (1809-1841)

1809, Ιανουα'ριος Συνθη'κη ∆αρδανελι'ων

1833, Ιου'λιος Συνθη'κη Ουνκια'ρ Σκελεσι'

1841, Ιου'νιος Συ'µβαση των Στενω' ν

Μετα' τη νε'α τροπη' του Ανατολικου' Ζητη'µατος το 1841, ακολου'θησε περι'οδος

ηρεµι'ας στο Ανατολικο' Ζη' τηµα. Η Ρωσι'α ο' µως επανη' λθε στην πολιτικη' της

δια' βρωσης της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας µε την ενι'σχυση εθνικω' ν κινηµα' των.

Τω' ρα ο'µως η επιλογη' αυτη' της ρωσικη' ς πολιτικη' ς α' ρχισε να θι'γει τα συµφε'ροντα

της Αυστρι'ας, της οποι'ας οι πολυεθνει'ς πληθυσµοι' αποκτου' σαν πολιτικε' ς

διεκδικη' σεις και απει'λησαν την ενο' τητα της αυτοκρατορι'ας µε τις επαναστατικε'ς

εξεγε'ρσεις του 1848. Την ι'δια εποχη' η Αυστρι'α επιζητου' σε εµπορικε'ς διεξο' δους

νο' τια στις σλαβικε'ς περιοχε'ς των Βαλκανι'ων και στους εµπορικου' ς δρο'µους του

∆ου' ναβη προς τον Ευ' ξεινο Πο' ντο και την Ανατολικη' Μεσο' γειο. Η Αυστρι'α ε'τσι

α'ρχισε και πα' λι να αποκτα' περισσο' τερο ενεργο' ανα'µειξη στο Ανατολικο' Ζη' τηµα.

Η επο' µενη ευκαιρι'α για τον ελληνικο' αλυτρωτισµο' παρουσια' στηκε ο' ταν

εξερρα' γη ο Κριµαικο' ς πο'λεµος. Αφετηρι'α του πολε'µου η' ταν ο ανταγωνισµο' ς Ρωσι'ας

και Γαλλι'ας για τον ε'λεγχο των Αγι'ων Το' πων. Ο µεν γα' λλος αυτοκρα' τορας

Ναπολε'ων Γ’ επιζητου'σε να στηρι'ξει το νε'ο δικτατορικο' του καθεστω' ς στην ευ' νοια

των Γα' λλων ρωµαιοκαθολικω' ν, ενω' ο Τσα' ρος Νικο' λαος Α’ αποσκοπου' σε στη

διευ' ρυνση των δικαιωµα' των προστασι'ας, που ισχυριζο' ταν ο' τι ει'χε εξασφαλι'σει η

Ρωσι'α απο' τη συνθη' κη του Κιουτσου' κ Καιναρτζη' (1774), πα' νω στο συ' νολο των

ορθοδο' ξων της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας. Η Πυ' λη αρνει'το µια το'σο εξο'φθαλµη

παραβι'αση της κυριαρχι'ας της και, αφου' η Ρωσι'α ε'κανε περισσο' τερο αισθητη' την

πι'εση' της εισβα' λλοντας στις Παραδουνα' βιες Ηγεµονι'ες τον Ιου' λιο του 1853, η

Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α κη'ρυξε τον πο'λεµο εναντι'ον της Ρωσι'ας τον Οκτω' βριο του

ι'διου ε'τους. Το α' µεσο αποτε'λεσµα η' ταν η καταστροφη' του τουρκικου' στο'λου στη

22

Σινω' πη το Νοε'µβριο απο' τους Ρω' σους. Το σοβαρο' αυτο' γεγονο' ς ει'χε διεθνει'ς

επιπτω' σεις και θορυ' βησε τη Γαλλι'α αλλα' και τη Βρετανι'α, το'σο για την τυ' χη της

αυτοκρατορι'ας, ο' σο και ειδικο' τερα για την ασφα' λεια των Στενω' ν. Η ευρωπαικη'

συ'ρραξη που ακολου' θησε απο' το Μα' ρτιο 1854 κρα' τησε ως το Φεβρουα' ριο 1856,

αλλα' περιορι'στηκε γεωγραφικα' µο'νο στην περιοχη' της Κριµαι'ας, ο'που βρισκο' ταν ο

Ρωσικο' ς ναυ'σταθµος της Μαυ'ρης Θα' λασσας, και κατε'ληξε στην η' ττα των ρωσικω' ν

δυνα'µεων.

Κατα' τη δια' ρκεια του Κριµαικου' πολε'µου η φιλορθο' δοξη θε'ση της Ρωσι'ας

ενθα' ρρυνε τους Ε' λ ληνες να επωφεληθου'ν απο' τη δυσχερη' θε'ση της Οθωµανικη' ς

Αυτοκρατορι'ας, ιδι'ως µετα' την καταστροφη' του οθωµανικου' στο'λου στη Σινω' πη. Ο

Ο' θ ων, η βασι'λισσα Αµαλι'α, σηµαντικο' τµη' µα της ελληνικη' ς κοινωνι'ας, των

αξιωµατικω' ν του στρατου' , των καθηγητω' ν και φοιτητω' ν του Πανεπιστηµι'ου αλλα'

και Επτανη'σιοι και Ε' λληνες των κοινοτη' των του εξωτερικου' συµµετει'χαν στη γενικη'

εθνικη' κινητοποι'ηση, οικονοµικη' και πολεµικη' . Οι εθνικε'ς εξεγε'ρσεις στην Η' π ειρο,

τη Θεσσαλι'α και τη Μακεδονι'α ως τη Χαλκιδικη' βρη'καν υποστη'ριξη σε πολεµοφο'δια,

εθελοντε'ς και στελε'χη του ελληνικου' στρατου' . Η διπλωµατικε'ς σχε'σεις της Αθη'νας

µε την Πυ' λη διακο' πηκαν. Οι πρε'σβεις της Γαλλι'ας και της Βρετανι'ας πι'εζαν τον

βασιλια' να αναστει'λει την ενι'σχυση των επαναστατω' ν και να ανακαλε'σει τους

αξιωµατικου' ς που συµµετει'χαν στην εξε'γερση, ενω' ο'σα µε'λη της κυβε'ρνησης του

Αντωνι'ου Κριεζη' διαφωνου'σαν µε την επιθετικη' πολιτικη' του Ο' θ ωνα υπε'βαλαν τις

παραιτη'σεις τους. Η διακυβε'ρνηση του Ο' θ ωνα προσε'λαβε ιδιαι'τερα απολυταρχικο'

χαρακτη' ρα, ενω' ταυτο' χρονα, ε'χοντας υιοθετη' σει µια ασυµβι'βαστη αλυτρωτικη'

πολιτικη' , το βασιλικο' ζευ' γος αποκτου' σε το λαικο' ε'ρεισµα που ω' ς το' τε δεν ει'χε

επιτυ'χει.

Η εθνικη' κινητοποι'ηση ο'µως ε'λαβε τε'λος τον Μα' ιο 1854, ο' ταν η Γαλλι'α και η

Βρετανι'α αποβι'βασαν στρατο' και κατε' λαβαν τον Πειραια' . Στη συνε' χεια

23

εγκαταστα' θηκαν και στην Αθη' να µεταφε'ροντας µια νε'α λοιµω' δη ασθε'νεια, τη

χολε'ρα, απο' την οποι'α πε'θανε περι'που το 10 τοις εκατο' των κατοι'κων της πο'λης. Οι

δυ'ο δυνα'µεις επε'βαλαν ουδετερο' τητα στον Ο' θ ωνα και ταυτο'χρονα αντικατα' σταση

της κυβε'ρνησης Κριεζη' µε κυβε'ρνηση υπο' τον Αλε'ξανδρο Μαυροκορδα' το, η οποι'α

επονοµα' στηκε “υπουργει'ο κατοχη' ς”. Η νε'α κυβε'ρνηση αποµα' κρυνε το ελληνικο'

κρα' τος απο' τη δι'νη του Ανατολικου' Ζητη'µατος και στρα'φηκε προς την εσωτερικη'

αναδιοργα' νωση της χω' ρας. Ο' τ αν επαναλη'φθηκαν οι διπλωµατικε'ς σχε'σεις, οι δυ' ο

χω' ρες υπε'γραψαν τον Ιου'νιο 1855 την πρω' τη ελληνοτουρκικη' “Συνθη'κη Εµπορι'ου

και Ναυτιλι'ας”, την γνωστη' ως Συνθη' κη της Κα' νλιτζας, και τον επο'µενο χρο'νο τη

συ' µβαση για την καταδι'ωξη της ληστει'ας. Μετα' τη λη' ξη µα' λιστα του Κριµαικου'

πολε'µου, στις αρχε'ς του 1857 εγκαταστα'θηκε στην Ελλα' δα για πρω' τη φορα' διεθνη' ς

επιτροπη' οικονοµικου' ελε'γχου των τριω' ν µεγα' λων δυνα'µεων που ει'χαν εγγυηθει' το

δα' νειο του 1833. Η επιτροπη' υπε'βαλε στην ελληνικη' κυβε'ρνηση το πο'ρισµα' της

µετα' απο' εργασι'α δυ' ο ετω' ν, αλλα' οι εισηγη' σεις της δεν λη'φθηκαν υπο'ψη. Αξι'ζει

επι'σης να τονιστει' ο' τι, η εκτροπη' των σχε'σεων των ελληνικω' ν κοµµα' των µε τις

µεγα' λες δυνα' µεις µε αφορµη' την αγγλογαλλικη' κατοχη' , συνε'βαλε ουσιαστικα' στο

τε'λος του συστη'µατος των ξενικω' ν κοµµα' των.

Ο Κριµαικο' ς πο'λεµος τερµατι'στηκε µε τη συνθη' κη των Παρισι'ων της 18/30

Μαρτι'ου 1856, στην οποι'α αποτυπω' νονταν οι νε'ες ισορροπι'ες του Ανατολικου'

Ζητη' µατος. Η Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α αναβαθµιζο' ταν ως ισο' τιµο µε'λος της

Ευρωπαικη' ς Συµφωνι'ας, η ακεραιο' τητα' της τι'θετο κα' τω απο' την εγγυ' ηση των

µεγα' λων δυνα' µεων, η ναυσιπλοια του ∆ου' ναβη αλλα' και το καθεστω' ς των

Παραδουνα'βιων Ηγεµονιω' ν τι'θεντο κα' τω απο' την εποπτει'α των µεγα' λων δυνα'µεων

κα ι ο' χ ι µο' νο της Ρωσ ι'ας , ο' πως ι'σχυε ως το' τε , η δε Μαυ' ρη Θα' λασσα

αποστρατιωτικοποιει'το. Σε χωριστη' συνθη'κη των Παρισι'ων της 3/15 Απριλι'ου µεταξυ'

Βρετανι'ας, Γαλλι'ας και Αυστρι'ας η απειλη' κατα' της ακεραιο' τητας της Οθωµανικη' ς

Αυτοκρατορι'ας καθι'στατο casus belli, αιτι'α πολε'µου, για τις τρεις αυτε'ς δυνα'µεις.

24

Η αποστρατιωτικοποι'ηση της Μαυ' ρης Θα' λασσας, µεγα' λο πλη' γµα κατα' της

ρωσικη' ς αυτοκρατορι'ας, την εξω' θησε σε στροφη' εσωτερικη' ς ανασυγκρο' τησης, ενω'

οι εγγυη'σεις για την ακεραιο' τητα της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας, συνε'πιπταν µε

την αποδοχη' της τελευται'ας στο στενο' κυ' κλο των µεγα' λων δυνα' µεων, οι οποι'ες

προσδιο' ριζαν τη δ ιεθνη' νοµιµο' τητα. Εξαιτ ι'ας ο' µως της αστα' θειας στ ις

ενδοευρωπαικε' ς ισορροπι'ες το κυ' ρος των συνθηκω' ν του 1856 τε'θηκε σε

αµφισβη' τηση συ' ντοµα, ε'τσι ω' στε οι δυ' ο αυτοι' ο'ροι της συνθη' κης των Παρισι'ων,

δηλαδη' η αποστρατιωτικοποι'ηση της Μαυ'ρης Θα' λασσας και οι εγγυη'σεις υπε'ρ της

Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας, δεν διατηρη'θηκαν σε ισχυ' για πολυ' . Το 1870 η Ρωσι'α

εκµεταλλευ' τηκε την η' ττα της Γαλλι'ας απο' την Πρωσι'α και σε συνεννο' ηση µε τη

Γερµανι'α και την Αυστρι'α αναθεω' ρησαν τους σχετικου' ς ο'ρους της συνθη' κης των

Παρισι'ων. Ε' τ σι ο ρωσικο' ς στο' λος επανη' λθε στη Μαυ' ρη Θα' λασσα. Εξ α' λλου επτα'

χρο'νια αργο' τερα, το 1877, ο' ταν η Ρωσι'α επετε'θη στην Οθωµανικη' Αυτοκρατορι'α για

να υποστηρι'ξει τους εξεγερµε'νους σλα'βους των Βαλκανι'ων, οι εγγυη'σεις του 1856

δεν τε'θηκαν σε εφαρµογη' απο' τη Βρετανι'α και την Αυστρι'α για να αποτρε'ψουν τις

εδαφικε'ς απω' λειες της Οθωµανικη' ς Αυτοκρατορι'ας. Την ι'δια προσωρινη' δια' ρκεια

ει'χε και η συµµετοχη' της Πυ'λης στην Ευρωπαικη' Συµφωνι'α, η οποι'α λησµονη'θηκε

στην επο'µενη κρι'ση του Ανατολικου' Ζητη'µατος.10

Η αναζωπυ'ρωση της κρι'σης του Ανατολικου' Ζητη'µατος λο'γω του Κριµαικου'

πολε'µου συνε'πεσε µε το κι'νηµα του Garibaldi στην Ιταλι'α και τις επιτυχι'ες του. Ο

Ο' θων υπολο'γιζε σ’αυτε'ς για να προκληθει' η ανα'φλεξη στα Βαλκα' νια, της οποι'ας ο

ι'διος αδυνατου' σε να ηγηθει'. Χωρι'ς ο' µως ε'ρεισµα ου' τε εγχω' ριο ου' τε στις

δυτικοευρωπαικε'ς δυνα'µεις ε'χασε το θρο'νο του το 1862.

Γενικο' τερα, για την ελληνικη' πολιτικη' τα' ξη τα συ' νορα που δο' θηκαν στο

ελληνικο' βασι'λειο το 1832 η' σαν προσωρινα' . Επι'σης το ελληνικο' αλυτρωτικο'

25

———————————

10. Βλ. παρακα' τω το κεφα' λαιο 8.

προ'γραµµα εξελι'χθηκε µε'σα απο' αντιφα'σεις. Ο' πως ε'χει δει'ξει η Ε' λλη Σκοπετε'α στο

κλασικο' ε'ργο της Tο “Προ'τυπο Bασι'λειο” και η Mεγα'λη Iδε'α. O'ψεις του εθνικου'

προβλη'µατος στην Eλλα'δα (1830-1880), µε την ασα'φεια της διατυ'πωσης “Μεγα' λη

ιδε'α”, που στε'γασε τον αλυτρωτισµο' σε ο'λες του τις εκδοχε'ς, µε το σχι'σµα ανα'µεσα

στο ελλαδικο' και το ευρυ' τερο ε'θνος, σχι'σµα που δηµιου'ργησαν τα εθνικα' συ' νορα,

µε την προβολη' του κρα' τους ως “προτυ'που” και, αργο' τερα, κατα' τη δεκαετι'α του

1870, µε την ανα' ληψη εθνικου' ρο' λου απο' την οµογε'νεια, η θε'ση του ελληνικου'

βασιλει'ου στο ρευστο' τοπι'ο του Ανατολικου' Ζητη'µατος παρε'µενε α' στατη. Ε' τ σι η

εθνικη' πολιτικη' ταλαντευο' ταν ανα' µεσα στην επιθετικη' διεκδι'κηση και την

εσωστρεφη' ανασυ'νταξη.

26

Βιβλιογραφι'α

Anderson, M.S. The Eastern Question 1774–1923. A Study in International

Relations. Λονδινο: Macmillan, 1966.

Clayton, G.D. Britain and the Eastern Question: Missolonghi to Gallipoli. Λονδινο:

University of London Press, 1971.

Crawley, C.W. The Question of Greek Independence. Cambridge, 1930.

Dakin, Douglas. The Greek Struggle in Macedonia. Θεσσαλονικη: IMXA, 1966.

Dakin, Douglas. The Unification of Greece, 1770–1923. Λονδινο: Ernest Benn Ltd,

1972.

Dontas, Domna. Greece and the Greate Powers, 1863–1875. IMXA. Θεσσαλονικη,

1966.

Driault, Éd. και M. Lhéritier. Histoire diplomatique de la Grèce. Παρισι: 1925.

Gardikas - Katsiadakis, Helen. Greece and the Balkan Imbroglio: Greek Foreign

Policy, 1911–1913. Συ'λλογος προ' ς ∆ια' δοσιν Ωφελι'µων Βιβλι'ων. Αθηνα, 1995.

Helmreich, Paul C. From Paris to Sèvres: The Partition of the Ottoman Empire at the

Peace Conference of 1919–1920. Columbus, Ohio: Ohio State UP, 1974.

Kofos, Evangelos. Greece and the Eastern Crisis, 1875–1878. Θεσσαλονικη: IMXA,

1975.

Leontaritis, George B. Greece and the First World War: From Neutrality to

Intervention, 1917–1918. East European Monographs.284. Boulder, 1990.

Mazower, Mark. The Balkans. Λονδινο: Phoenix Press, 2001.

Petropulos, John Anthony. Politics and Statecraft in the Kingdom of Greece, 1833–

1843. Princeton: Princeton UP, 1968.

Petsalis-Diomidis, N. Greece at the Paris Peace Conference, 1919. Θεσσαλονικη,

1978.

Γαρδι'κα, Κατερι'να. Προστασι'α και εγγυη'σεις στα'δια και µυ'θοι της ελληνικη'ς εθνικη'ς

ολοκλη'ρωσης (1821–1920). Θεσσαλονι'κη: Βα' νιας, 1999.

27

∆ετορα' κης, Θεοχα'ρης Ε. Ιστορι'α της Κρη'της. 2η εκδ. Ηρα' κλειο, 1990.

∆ιβα' νη, Λε'να. Η εδαφικη' ολοκλη'ρωση της Ελλα'δας (1830-1947) (Απο'πειρα

πατριδογνωσι'ας). Αθη'να: Καστανιω' της, 2000.

Κωφο' ς, Ευα' γγελος. Ο Ελληνισµο'ς στην περι'οδο 1869–1881. Απο' το τε'λος της

Κρητικη'ς Επαναστα'σεως στην προσα'ρτηση της Θεσσαλι'ας. Αθηνα: Εκδοτικη'

Αθηνω' ν, 1981.

Λα' σκαρις, Μ.Θ. Το' Α νατολικο'ν Ζη' τηµα (1800–1923). Το'µος Α’ (1800–1878).

Θεσσαλονικη: Πουρνα'ρας, 1978. 1948–55.

Σβολο'πουλος, Κωνσταντι'νος. Η ελληνικη' εξωτερικη' πολιτικη' 1900–1945. Αθηνα:

Εστι'α, 1992.

Σκοπετε'α, ε'λλη. Το “Προ'τυπο βασι'λειο” και η Μεγα'λη Ιδε'α: ο'ψεις του εθνικου'

προβλη'µατος στην Ελλα'δα (1830-1880). Αθη'να: Πολυ' τυπο, 1988.

28