o uticajima vatina i verbi^oare na nalazima … · 2011. 5. 4. · aleksandar kapuran, o uticajima...

53

S liv reke Timok koji konvergentno i diver-gentno preseca teritoriju Isto~ne Srbije,idu}i ka svom u{}u u Dunav, pomogao jekontakte lokalnog stanovni{tva sa susednim regi-onima u Podunavqu, Pomoravqu, Olteniji i seve-rozapadnoj Bugarskoj. Ovo stanovni{tvo, prate}inalazi{ta bakarne rude, poznata jo{ iz perioda ra-nog eneolita, ukqu~ilo je Timo~ki eruptivni basenu sredi{te interesovawa kultura bronzanog doba.Period razvijenog bronzanog doba, nakon eneolitai rane bronze, prestavqa epohu stabilizacije u ko-me se difernciajcijom raznih grupa u mirnom pro-cesu priprema kasnije formirawe velikih paleo-balkanskih etni~kih grupacija.1 Ovaj proces odvijase na {irokom prostoru Oltenije, Banata, Ba~ke,Srema, Zapadne i Isto~ne Srbije, [umadije i ob-lastima uz sredwi tok Dunava. Teritorija Timo~keKrajine tako|e je ukqu~ena u pomenuta kulturno-

etni~ka proìmawa. Nosioci para}inske kultureuspostavqaju ~vrste veze izme|u Pomoravqa i is-to~ne Srbije sa jedne i kultura sa prostora ju`nihKarpata, Dunava severne i centralne Bugarske sadruge strane.2

Period bronzanog doba isto~ne Srbije najboqepredstavqaju grobni inventari sa nekropola u Trwa-nima,3 na Borskom jezeru,4 Maguri,5 Romulijani6 iusamqeni grob na Pi{ura ~esmi7 u Zaje~aru. Od na-

O UTICAJIMA VATINA I VERBIÔARENA NALAZIMA GAMZIGRADSKE KULTURNE GRUPE

ALEKSANDAR KAPURAN

Arheolo{ki institut, Beograd

UDK: 903"637"(497.11) DOI: 10.2298/STA0959053K

Originalan nau~ni rad

e-mail: [email protected]

Primqeno: 15. februara 2009. Prihva}eno: 4. maja 2009.

Apstrakt. – Ovaj rad se bavi analogijama gamzigradske kulturne grupe sa susednim kulturnim manifestacijama ranog i sredweg bronzanog doba u Podunavqu i Pomoravqu. Rekognoscirawima teritorije u bliòj okolini lokaliteta

Romulijana, izvedenih u dva navrata 2001. i 2008. godine, do{lo se do jasnijeg sagledavawa distribucije lokaliteta i stilsko-tipolo{kih karakteristika na keramici ove kulturne grupe. Prema analogijama i u~estalostima odre|enihkerami~kih tipova, poku{ava se rasvetliti karakter i nastanak ove kulturne manifestacije pozicionirane na uskom

prostoru izme|u para}inskog i vatinskog kompleksa sa jedne, i kulture Verbi~oara sa druge strane.

Kqu~ne re~i. – Isto~na Srbija, Timok, sredwe bronzano doba, Vatin, Verbi~oara, gamzigradska kultura, para}inska kultura.

1 Gara{anin 1988, 28.2 Tasi} 1991, 126.3 Jovanovi}, Jankovi} 1987–1990; Jovanovi} 1997.4 Lazi} 2004, 105.5 Srejovi}, Lazi} 1997, 228.6 Srejovi}, Lazi} 1997, 229.7 Srejovi}, Lazi} 1997, 227; Gara{anin 1973, 299.

* ^lanak predstavqa rezultat rada na projektu: Metalno doba u Pomoravqu (br. 147007) koji finansira Ministarstvo za nauku itehnolo{ki razvoj Republike Srbije.

Aleksandar KAPURAN, O uticajima Vatina i Verbi~oare na nalazima… (53–69)

seqa su istraèni Trwane,8 Bawska stena,9 Mile-tov bunar,10 Zvezdan i Kadijski Krst.11 Rekognosci-rawem oblasti oko Romulijane u dva navrata 2001.i 2008. godine, otkriveno je jo{ 10 prete`no vi{e-slojnih lokaliteta, iz perioda bronzanog doba, odkojih 7 pripadaju visinskim a 3 ravni~arskim na-seqima sme{tenim u neposrednoj blizini Timokaili wegovih pritoka.12 Mali broj otkrivenih me-talnih nalaza na prostoru istraènih naseqa, i ugrobovima, oteàvaju preciznija datovawa osniva-wa i napu{tawa ovih lokaliteta iz bronzanog doba.

Naseqa se mogu svrstati u dve grupe: otvorena,sa jednoslojnom horizontalnom, ~esto devastiranomstratigrafijom i zatvorena, gradinska, sa vi{esloj-nom, jasnom stratigrafskom situacijom.13 Na loka-litetu Trwane otkriveno je jednoslojno naseqe sanadzemnim ku}ama, ostacima pe}i i kerami~kihposuda koje su funkcionalno mogle biti kori{}e-ne za prèwe sulfidne rude bakra, na {ta ukazuju iznatne koli~ine otkrivene zgure.14 Jedini istraè-ni lokalitet sa vertikalnom stratigrafijom pred-stavqa utvr|eno gradinsko naseqe na Bawskoj steni.Istraìvawa su pokazala da je ovo naseqe iz bakar-nog i bronzanog doba, posedovalo fortifikaciju uvidu suhozida i nadzemne ku}e.15

Naseqa se formiraju na prirodno za{ti}enimuzvi{ewima sa tragovima dodatnog utvr|ivawa,{to je slu~aj na Bawskoj steni,16 ili na blagim ko-sinama pored vodenih tokova. Ku}e su nadzemne sazidovima ra|enim u tehnici pletera oblepqenihblatom. U nekima su pored pe}i nalaèni tragovizgure, preostali od prerade sulfidne rude bakra, itragovi svakodnevnih aktivnosti kao {to su izradaalata od kamena, kosti, kerami~kih posuda ili pri-premawe hrane.17

Duhovni ̀ ivot i obi~aje najboqe ilustruje odnosprema pokojnicima i ritual sahrawivawa. Nekro-pole predstavqaju grupe grobova koji su izgra|eniu vidu mawih tumula (verovatno za grupe srodnika)podignutih iznad urni ukopanih u zemqu. Na nekro-poli Magura, konstrukcije tumula u osnovi ~inedva kru`na prstena od naslaganih ve}ih komada ka-mena, ~iji je me|uprostor ispuwen sitnijim kame-wem, sa mestom za jednu ili vi{e urni koje su zatva-rane kamenim plo~ama. Osim kerami~kih pehara ibronzanih predmeta pohrawenih u urne, u nekimslu~ajevima su pored wihotkriveni komadi plo~a-stog kamewa sa urezanim ornamentima, kao i ritu-alno razbijena keramika.18 Nekropola na Trwanimaima sli~ne grobne konstrukcije od re|enog kamena,gusto sabijene, sa malo slobodnog prostora izme|u

grobova, dok urne po tipolo{kim odlikama ne izla-ze iz okvira para}inske grupe.19 Ova nekropola pri-padala bi poznom bronzanom dobu20 kao i izolova-ni nalazi grobova u Zaje~aru (Pi{ura ~esma)21 i uZvezdanu.22 Prema tipolo{kim karakteristikamakerami~kih formi, kulturno-hronolo{ki one mogubiti svrstane u para}insku kulturu ili Para}inI23 (od 13. do 11. veka p.n.e.).24 Veoma retki nalazimetala su otkriveni prilikom istraìvawa nekro-ple na Maguri. Otkriven je jedan vrh kopqa perfori-ran sa predwe strane tulca, vrh strele od bronzanoglima i kupasta glava igle.25 Ovaj tip kopqa nekiautori tuma~e i kao vrh strele od velikog streqa~-kog luka, a hronolo{ki ga svrstavaju u sredwe bron-zano doba.26 Kupasta glava igle pripada nalazimakoji se u isto~noj Evropi kre}u u rasponu od krajasredweg bronzanog doba do Hal{tata.27

Osobenost bronzanog doba isto~ne Srbije pred-stavqa proìmawe kulturnih odlika grupa Vatin iVerbi~oara u sredwem i para}inske grupe u kasnombronzanom dobu.28 Op{te je prihva}en pogled da va-

STARINAR LIX/2009

54

8 Jovanovi}, Jankovi} 1987–1990; Srejovi}, Lazi} 1997, 226.9 Srejovi}, Lazi} 1997, 229–230.10 Sladi}, Ruì} 2001.11 Srejovi}, Lazi} 1997, 232; Pekovi}, Jevti} 2006. 12 Lazi}, Sladi} i Pekovi} 2002: 64–67; Tokom leta 2008

godine saradwom Arheolo{kog instituta u Beogradu i TOPOIprojekta Fraj Univerziteta u Berlinu, izvr{eno je revizionorekognoscirawe pomenute teritorije. Osim kartirawa lokali-teta, tim istraìva~a je pored arheologa koji su prikupilipovr{inske nalaze ukqu~io geografe i geologe, koji su geodet-skim bu{ewima prikupqali podatke o pedolo{kom sastavu ikvalitetu zemqi{ta. Projektom rukovode dr. U. Bulf i dr. E.[ut, a u~estvuju studenti postdiplomskih studija J. [kundri},J. Tot, M. Leistner i K. Leihe.

13 Jankovi}, Bugarski, Janji} 1987–1990, 13–14; Lazi} 1998a:150.

14 Jovanovi}, Jankovi} 1987–1990, 1.15 Lazi} 1998, 150.16 Lazi} 1997, 111.17 Lazi} 1997, 111.18 Srejovi}, Lazi} 1997, sl. 36–38; Lazi} 1998, 112.19 Jovanovi}, Jankovi} 1987–1990, 2.20 Jovanovi} 1987–1990, 10.21 Gara{anin 1973, 299.22 Srejovi}, Lazi} 1997, 227–228.23 Stoji}, â|enovi} 2006, 31.24 Jovanovi} 1997, 71.25 Srejovi}, Lazi} 1997, sl. 35.26 Bogdanovi} 2001, 178; Jacob-Freisen 1967, 197. Taf. 107/1.27 Vasi} 2003, 61, Taf. 22/330.28 Gara{anin 1973, 298; Gara{anin 1983, 727; Tasi} 1998, 37.


tinske kulturne zajednice ve{to integri{u dobraiz susednih kultura u sopstveno stvarala{tvo.29

Iako su otkriveni predmeti od metala veoma retki,ve{tina vatinskih zanatlija najboqe je predstav-qena na kvalitetnoj keramici barokne dekoracije,gla~anim kamenim sekirama koje po obliku imiti-raju metalne, kao i slo`enom geometrijskom deko-racijom urezanom na predmetima od kosti. Ukolikose generalno sagledaju stilsko tiolo{ki elementina nalazima keramike sa vi{e lokaliteta vatin-skog kompleksa u Pomoravqu, o~igledne su i lokal-ne varijante u dekorisawu na klasi~nim vatinskimformama30.

Prema nalazima materijalne kulture, ova sim-bioza kulturnih pro`imawa dovela je do stvarawaprepoznatqivog regionalnog kerami~kog stila kojije profesor D. Srejovi} definisao kao gamzigrad-sku kulturnu grupu.31 Ona je hronolo{ki odre|ena uperiod kraja ranog bronzanog i razvijenog bronza-nog doba, odnosno od 1700–1300 godine p.n.e.32

Rekognoscirawima {ire okoline lokalitetaRomulijana otkriveno je 10 lokaliteta iz periodabronzanog doba, od kojih 7 pripadaju visinskim a 3ravni~arskim naseqima sme{tenim u neposrednojblizini Crnog Timoka i wegovih pritoka (karta I).33

Lok. Varzari–Kupusi{te. Ovaj lokalitet jepozicioniran na uzvi{ewu udaqenom 1800 m seve-rozapadno od palate, na padini koja se spu{ta se-verno ka zapadnom delu sela Gamzigrad i potoku(220 m nadmorske visine). Otkriveni se materijal

STARINAR LIX/2009

55

29 Srejovi} 1981, 43.30 Tasi} 2001, 9, sl. 1; Bogdanovi} 1986, T. II; Nikitovi},

Stoji}, Vasi} 2002, 55–56; Stoji} 1992; Stoji}, ̂ a|enovi} 2006,30–31; Stoji}, Joci} 2006, 40; Nikitovi} 2001, T. I.

31 Srejovi}, Lazi} 1997; Lazi} 1998; Lazi} 1998a.32 Lazi} 2004, 123.33 Kapuran, [kundri} 2009.

Karta I. 1. Varzari, 2. \okin Vis, 3. Kravarnik, 4. Mustafa, 5. Nikoliv Savat, 6. Wiva Zore Brzanovi}, 7. Pertow, 8. Potes–Petrow, 9. Strewak, 10. Zvezdan, 11. Bawska Stena, 12. Romulijana

Map I. 1. Varzari, 2. \okin Vis, 3. Kravarnik, 4. Mustafa, 5. Nikolov Savat, 6. Njiva Zore Brzanovi}, 7. Petronj, 8. Potes–Petronj, 9. Strenjak, 10. Zvezdan, 11. Banjska Stena, 12. Romulijana


rasprostirao na velikoj povr{ini duga~ke terasa-se u obilu lingule, koja blago pada od zapada premaistoku. Tri geodetske bu{otine na parceli zasa|e-noj detelinom, na sevrozapadnoj strani lokaliteta,pokazuju varijacije u dubini kulturnog sloja od0,45 m do 1 m. Povr{inski sloj oranice debqineoko 0,30 m a smewuje sloj ùto mrke zemqe u kome jeprona|ena keramika iz metalnih doba sve do nivoasterila koga ~ini stena od laporca. Pored brojnihnalaza kerami~kih posuda, od kojih dominiraju frag-menti ve}ih posuda grube spoqne povr{ine sa ka-men~i}ima u fakturi. Otkriveno je dosta predmetaod kamena kao i ve}i broj ulomaka legure gvo`|a ibakra koji su najverovatnije pripadali ve}em »ko-la~u« konkavnog dna.

Stratigrafiju ovog naseqa ~ine horizont mla-|eg kamenog doba – star~eva, sredweg bronzanog do-ba, gvozdenog doba I i gvozdenog doba II. Nalaze SBD~ine fragmenti lonaca sa razgrnutim obodom i lev-kastim vratom (Tabla I/1), zdela (Tabla I/2–5), peha-ra o{tre bikoni~ne profilacije (Tabla I/6) i dr{kesa porotomima (Tabla I/7), koni~ne zdele sa hori-zontalno profilisanim razgrnutim obodom (TablaI/8) i dvojnim trougaonim pro{irewima (TablaI/9,10). Dr{ke su masivne, tipa ansa lunata sa lepe-zastim pro{irewem na spoju lukova (Tabla I/11) isa ulegnutim prevojem (Tabla I/12). Otkrivena je ijedna fragmentovana probu{ena ~eki} sekira izra-|ena od zelenog serpentinita (Tabla I/13).

Lok. \okin Vis pozicioniran je na isto~nimpadinama uzvi{ewa koje leì na nekih 3500 m za-padno od gamzigradske palate, na nadmorskoj visiniod 380 m. Za ovaj lokalitet se zna od devedesetih go-dina pro{log veka ali je prvi put rekognosciran2001. godine.34 Od kulturnih horizonata na otkri-venom materijalu, prepoznatqiv je period sredwegbronzanog doba, kasnog bronzanog doba i gvozdenogdoba II.

Priodu SBD pripadaju fragmentovane polu-loptaste zdele nagla{enog razgrnutog oboda (TablaII/1, 2) i fragmentovani saxak ve}ih dimenzija (Ta-bla II/3).

Lok. Kravarnik je otkriven sredinom 90-ih go-dina XX veka, zahvaquju}i me{taninu M. Mitulo-vi}u-Jerku koji je godinama donosio u muzej komadeokresanog i gla~anog kamena prikupqene nakon obra-de wive u vlasni{tvu M. Mihajlovi}a. Lokalitet jerekognosciran 2001. godine.35 Nalazi na oko 1400 mseverozapadno od centra sela Gamzigrad, na platou

povr{ine 1 ha, na nadmorskoj visini od oko 245 m, sakoje se pruà jasan pogled ka Bawskoj steni. Sude}ipo brojnom kerami~kom i kamenom materijalu otkri-venom rekognoscirawem 2008. godine, moè se zakqu-~iti da se radi o najzanimqivijem praistorijskomlokalitetu u okolini Romulijane. Nalazi ukazujuna postojawe: neolitskog – star~eva~kog horizonta,sredweg bronzanog doba, gvozdenog doba I, gvozdenogdoba II i IIb, gvozdenog doba IV odnosno wegovog sa-mog kraja dako-getskog kulturnog horizonta.

SBD-u bi pripadali fragmenti poluloptastezdele razgrnutog oboda (Tabla III/1), lonca dekori-sanog plasti~nom apliciranom trakom ukra{enomutiskivawem (Tabla III/2), saxaka sa perforacijom(Tabla III/3), i tri dr{ke tipa ansa lunata koje na-dilaze obod (Tabla III/ 4–6).

Lok. Mustafa otkriven je zahvaquju}i D. No-vakovi}u iz sela Gamzigrad, koji je prilikom orawana svojoj wivi otkrio dve cele kamene sekire izbronzanog doba (Tabla. IV/3, 4). Brdo Mustafa se na-lazi 2000 m severoisto~no od sela Gamzigrad, sa le-ve strane puta koji vodi ka potesu »Baba Jona«, nanadmorskoj visini od oko 280 m. Lokalitet je povr-{ine oko 4 ha, sme{ten na dominantnom platou kojije u vizuelnom kontaktu sa lokalitetima Kravarniki Bawska stena, dok se sa najvi{e ta~ke ovog {iro-kog platoa kontroli{e velika teritorija u pravcujuga i severa u krugu od vi{e desetina kilometara.Nalazi pripadaju iskqu~ivo periodu sredweg bron-zanog doba a izdvajamo poluloptastu zdelu sa nagla-{enim zadebqanim obodom (Tabla IV/1) i obod loncasa obodom dekorisanim ornamentisanom plasti~nomtrakom (Tabla IV/2).

Lok. Nikolov Savat nalazi se na oko 3500 mjugozapadno od Gamzigradske palate, na uzvi{ewuneposredno iznad Moskovskog puta (330 m nadmor-ske visine). îni ga omawi plato koji se pruà upravcu istok-zapad na kome je otkriveno dostafragmenata keramike i lepa. Ovaj plato se nadove-zuje na wivu u pravcu severozapada koja se strmospu{ta ka koritu potoka. Ukupna povr{ina lokali-teta iznosi oko 2 ha. Ovakva pozicija ispuwavauslove za formirawe naseqa {to potvr|uju i nala-zi ku}nog lepa.

STARINAR LIX/2009

56

34 Lazi}, Sladi}, Pekovi} 2001.35 Lazi}, Sladi}, Pekovi} 2001.


Kerami~ke nalaze SBD predstavqaju karakteri-sti~ne forme lonaca razgrnutog oboda i levkastogvrata ukra{eni plasti~nom dekorisanom trakom(Tabla V/1,2), saxaka (Tabla V/3) i trbuha ukra{enoghorizontalnim nizom utisaka prstom (Tabla V/4).

Lok. Wiva Zore Brzanovi} nalazi se poredleve obale Timoka na delu potesa Beligovo, oko 600m od mosta koji povezuje Gamzigradsku bawu i Me-tovnicu, na re~noj terasi pored stare pruge (180 mnadmorske visine) ispod brda Golaja. Lokalitet jeotkriven rekognoscirawem 2001. godine.36 Praisto-rijskim nalazima pripadaju fragmenti keramikeiz perioda eneolita (Kocofeni II), sredweg bronza-nog doba, gvozdeno doba I i gvozdeno doba II.

Nalazima horizonta SBD pripadaju fragmento-vani razgnuti obodi i levkasti vratovi ukra{enihapliciranim plasti~nim ornamentisanim trakamaod lonaca (Tabla VI/1), zdela S profilacije (TablaVI/2) i poluloptastih zdela sa nagla{enim razgr-nutim obodom (Tabla VI/3).

Lok. Petrow pozicioniran je na oko 2000 m ju-gozapadno od gamzigradske palate, na potesu Pe-trow, neposredno uz Moskovski put, na platou kojise pruà iznad u{}a Seli{kog potoka (270 m nad-morske visine). Otkriven je rekognoscirawem 2001.godine,37 kada je konstatovano da se nalazi praisto-rijske grn~arije prostiru na povr{ini od oko 5 ha.Rekognoscirawem iz 2008. godine uo~eno je da disti-bucija materijala opada u pravcu jugozapada. Otkri-ven je materijal iz perioda sredweg bronzanog doba,kasnog bronzanog doba i gvozdenog doba II.

Horizontu SBD pripadaju razgrnuti obodi lon-ca sa ukrasom izvedenim vertikalnim urezima (Ta-bla VII/1), obod i vrat zdele S profilacije (TablaVII/2) i trbuhom ormanentisanim apliciranom ho-rizontalnom trakom ukra{enom utiskivawem prstom(Tabla VII/3).

Lok. Potes Petrow nalazi se na oko 2000 m uda-qenosti jugozapadno od gamzigradske palate, na nad-morskoj visini od 270 m. Wiva povr{ine oko 2 hana kojoj je otkriven arheolo{ki materijal nalazise iznad Moskovskog puta, i blago se spu{ta ka Sa-li{kom potoku u pravcu jugozapada. Konstatovana sudva kulturna horizonta i to iz sredweg bronzanog igvozdenog doba II.

Nalazima SBD pripadaju fragmenti razgrnutognagla{enog oboda i levkastog vrata lonca (TablaVIII/1, 2).

Lok. Strewak–\okin Vis je udaqen oko 4 ki-lometara zapadno od gamzigradske palate i na oko350 m severoisto~no od uzvi{ewa \okin Vis. Ta~-nije on se nalazi izme|u Strewaka i \okinog Visana prostranoj zaravni koja se blago spu{ta ka seve-rozapadu i presu{enom koritu maweg potoka. Nala-zi keramike, lepa i kamena konstatovani su na dvewive ukupne povr{ine od oko 1 ha. Najve}a koli~i-na materijala je uo~ena na isto~nom delu platoaodakle je najverovatnije erozijom i zemqoradwomrasut u pravcu zapada. Prona|en je iskqu~ivo pra-istorijski materijal iz perioda sredweg bronzanogdoba.

Wima pripadaju lonci nagla{enog razgnutogoboda, sa apliciranom trakom ukra{enom utiskiva-wem (Tabla IX/1), zdele S profilacije (Tabla IX/2) ipoluloptaste zdele sa nagla{enim o{tro profili-sanim obodom (Tabla IX/3).

Lok. na ulazu u Zvezdan nalazi se na zapadnestrani sela neposredno uz obalu Timoka. Na ovomemestu, u re~nom profilu, otkriven je praistorijskimaterijal iz perioda sredweg bronzanog doba. Otvo-rena je i mawa sonda ali zbog velikog uticaja erozi-je nije se mogla utvrditi pouzdana stratigarfija.38

Nalazi dobijeni ovim istraìvawem pokazujuda se pored standardnih formi oblika i ukra{ava-wa kod lonaca (Tabla X/1–5), pehari ukra{avaju na»vatinski« na~in (Tabla X/6, 7), koni~ne zdele po-seduju na razgnutim obodima dvostruka trougaonapro{irewa (Tabla X/9, 10) dok su dr{ke od peharaukra{ene visokim vertikalnim produètcima nadodiru lukova (Tabla X/8) ili su vertikalno bu{e-ne u vidu pecipijenata (Tabla X/11).

Na navedenim kerami~kim oblicima, lonci izdele S profilacije (Table I/1–5; IV/2; V/1, 2; VI/1;VII/1; IX/1; X/1–5) prepoznaju se recidivi ukra{ava-wa karakteristi~ni za period eneolita ̂ ernavoda III(Proto–Verbi~oara),39 Kostolac–Kocofeni) i ranogbronzanog doba (Besenstrich i Textilmuster,40 Valea

STARINAR LIX/2009

57

36 Lazi}, Sladi}, Pekovi} 2001, 65.37 Lazi}, Sladi}, Pekovi} 2001, 6538 Lazi}, Sladi}, Pekovi} 2001, 68; Informacije o ovom

istraìvawu dobijene su od V. Filipovi}a kome se ovom pri-likom zahvaqujem.

39 Nica 1996, 19; T. 2/1, 3, 4, 7, T. 3/10, T. 11/3, 4.40 Carvuc 1997, 97. Ovakva keramika iz centralne Evrope

(Makó, Nyrség), rumunskog Banata i Oltenije (Gornea–Orleºti),i Vla{ke (tip Bungetu), ozna~ava ranu fazu Tei kulture.

Timiºului–Rovinã,41 Ostrovul Courbului,42 Ampoiþa,43

itd.). To su ukrasi izvedeni u vidu aplicirane pla-sti~no modelovane trake, sa utisnutim ili u{tinu-tim ornamentom, ili kratkim vertikalnim urezi-ma. U fakturi ovih posuda nalaze se primese peskai sitnijih kamen~i}a, dok je spoqa prigla~ana iliugla~ana. Isprva je i D. Srejovi} smatrao da ova-kvi kerami~ki nalazi, zajedno sa kamenim gla~a-nim sekirama otkrivenim prilikom istraìvawaRomulijane, predstavqaju ostatke kulturnih utica-ja êrnavode i Kocofenija.44 Identi~ni oblici ina~in ukra{avawa zastupqeni su na keramici Ver-bi~oare.45 i Vatina.46 Ovaj na~in ukra{avawa ka-rakteristi~an je i za ostale lokalitete u okoliniRomulijane.

Pehari poseduju o{tri prelaz izme|u bikonija,{iroke trakaste dr{ke sa ulegnu}em na sredini(Tabla I/6), tanke zidove i ugla~anu spoqnu povr{i-nu. Dr{ke oblika ansa lunata, ukra{ene su izduènimprotomima na sastavku lukova sa lepezastim ilikru`nim pro{irewima (Tabla I/11, 7; III/4; X/8).Koni~ni pehari ukra{eni su trapezoidnim pro{i-rewima na obodu i {irokim tunelastim dr{kamasa plasti~no modelovanim krajevima (Tabla X/6, 7).Sli~ni pehari otkriveni su u Pomoravqu na loka-litetima: Sarina me|a, Glo`dar, Baba, Slatina47

Lazarev Grad, Poqna,48 @itkovac, Vrti{te, Bu-baw, Strià,49 u Isto~noj Srbiji na lokalitetima:Ora{je, Le{je, Brestova~ka Bawa i Bor, Ka{to-var,50 u Banatu na @idovaru.51

Koni~ne i poluloptaste zdele karakteristi~nesu po koso razgrnutim profilisanim obodima. Naivici otvora neke poseduju jedno ili dva trougaonapro{irewa (Tabla I/8, 9, 10; II/1,2; VI/3; X/9, 10). Po-red navedenih vatinskih nalazi{ta u Pomoravquovakvi oblici istovremeno se javqaju i na kerami-ci u okviru kompleksa Verbi~oara.52

Ve} je tokom samih istraìvawa nekrople Ma-gura, uo~eno da se na pojedinim posudama izdvajajuelementi vatinske kulture i Verbi~oare II.53 Doskora se smatralo da ni tipi~nog Vatina nema ju`nood Save i Dunava,54 ali se istraìvawima tokomposledwih decenija broj novootkrivenih vatinskihlokaliteta pove}ao.55 Vatinski bikoni~ni i o{troprofilisani oblici poseduju ornamentiku luksu-zne keramike kulture Verbi~oara.56 O preklapawi-ma oblika i stilova ove dve kulture ve} je bilo re-~i kod M. Gara{anina57 i N. Tasi}a.58 Analizamaterijala nije potpuno pojasnila da li se radi oimportovanim nalazima ili o produktu kulturnihproìmawa.

Treba pored ostalog pomenuti i veoma retke na-laze kamenih alatki. Kamene gla~ane sekire pokazu-ju karakteristike tipi~ne za period bronzanog doba.Lepezasto modelovane se~ice na primeru sa loka-liteta Mustafa (Tabla IV/3, 4), pokazuju tendenci-ju imitirawa oblika metalnih sekira. Zbog ~iwe-nice da su ovi primerci otkriveni neo{te}eni,pretpostavqamo da se radi o predmetima koji nisuimali upotrebnu namenu. Mo`da su kori{}ene uprocesu razmene kao premonetarno sredstvo pla}a-wa. Fragmentovana sekira sa dugmetastim protomomna distalnom delu, otkrivena na lokalitetu Varza-ri (Tabla I/13), podse}a na sekiru iz Butimana, ko-ja se moè tuma~iti kao sekira-skiptar, a pripadasredwem bronzanom dobu.59

Nastanak i razvoj bronzanog doba u oblasti Cr-nog Timoka, najboqe ilustruje stratigrafija Bawskestene (publikacija je u pripremi). U ovom utvr|enomnasequ otkriven je kontinuitet ìvota od eneoli-ta do kasnog bronzanog doba, kao i »importovana«keramika vatinske kulture.60 Me|utim, novootkri-veni lokaliteti pokazuju da su nalazi sa jasnim va-tinskim karakteristikama otkriveni na vi{e ma-wih i izolovanih lokaliteta u {iroj okolini

41 Guma 1997, 118, Pl. XV.42 Roman 1998, Abb. 4.43 Chiugudean 1991, Abb. 28.44 Srejovi} 1983, 19.45 Boroneant 1976, Pl. IV7/1, VII/1, 3; Craciunescu 1996, Pl.

1/1, 3.46 Crãciunescu 2004, Pl. XI, XVII, XXIV/1, XXVII/3,

XXI/4, 7; Berciu 1961, Abb. 3/3; 17/2, 4; Isti na~in ukra{avawanalazi se i na posudama iz Quqaka, u protovatinskoj faziQuqaci I, Bogdanovi} 1986, sl. 55–57.

47 Stoji} 1992.48 Stoji}, â|enovi} 2006, T. XLIV/67, sl. 54.49 Stoji}, Joci} 2006, T. X; XV/42, LXXIV/190–195,

LXXV/196, 198, 206–208, XCIII/1; Stoji}, â|enovi} 2006. 50 Stoji} 1998, Pl. V, VIII/1.51 Tasi} 1984a, T. XVII/4. 52 Berciu 1961, Abb. 7/3; Crãciunescu 2004, Pl. XXX/3,

XXXVII/1; Petrescu 1995, Fig. IX/2, 5, XI/8, XII/2, Pãdureanu1992, Pl. I/1, II/2, VII/1.

53 Lazi} 2001, 190.54 Gara{anin 1973, 321.55 Stoji} 1992; Stoji} 1998.56 Berciu 1961, Abb. 5; Crãciunescu 2004, Pl. LVIII/1–3.57 Gara{anin 1983a, 510.58 Tasi} 1974, 216.59 Boroneant, Miu 1998, 107, Fig. 2.60 Srejovi}, Lazi} 1997, 230.

Aleksandar KAPURAN, O uticajima Vatina i Verbi~oare na nalazima… (53–69) STARINAR LIX/2009

58


Bawske stene. Nedostatak stratigrafskih podataka(prikupqeni su rekognoscirawem) i sistematskihiskopavawa, oteàvaju da se ovi nalazi preciznijehronolo{ki poveù sa keramikom koja je odre|enakao gamzigradska grupa. Gotovo identi~ni oblicikerami~kih posuda mogu se videti i na nalazimagrupe Crvenka–Korne{ti,61 koja je zauzimala teri-toriju Rumunskog Banata, isto~nog Srpskog Banatai severno od Mure{a,62 ali sa nedostatkom bogatedekoracije.

Istovremeno na nalazima pehara, lonaca i urni,pojavquju se i uticaji kulturnog kompleksa Verbi-~oara,63 sa kojim vatinska kultura dolazi u dodirna teritoriji Oltenije i Podunavqa. Zajedni~ki suim na~in modelovawa horizontalnih dr{ki, o{traprofilacija zdela kao i urezana ornamentika naurnama sa nekropole Magura. Ostala utilitarna ke-

ramika, sa novootkrivenih naseqa poseduje identi~-ne oblike ali i potpuni nedostatak urezane orna-mentike karakteristi~ne za Verbi~oaru.

Raspravi o uticaju ova dva kulturna kompleksana materijalnu kulturu naseqa iz perioda sredwegbronzanog doba na teritoriji Crnog Timoka, trebana samom kraju dodati i uticaj para}inske kulture(horizontalne masivne dr{ke), na urnama iz nekro-pole, i u ne{to mawem broju, na keramici iz nase-qa (Tabla XI). Para}inska kulturna grupa, sude}ipo kerami~kom materijalu sa naseqa i nekropola u

61 Tasi} 1984, 88.62 Gara{anin 1998, 13; Guma 1997, 117.63 Crãciunescu 2004, Pl. XI, XLVIII, LI, LVIII 1–3.

STARINAR LIX/2009

59

Karta II. Teritorijalna rasprostrawenost kultura sredweg bronzanog doba

Map II. Territorial distributions of the Middle Bronze Age Cultures

VATINSKA KULTURA

VATINA CULTURE

VERBIÔARA

VERBICIOARA

PARA]INSKA KULTURA

PARA]INSKA KULTURA


okolini Bora, pokazuje izvesno stilsko-tipolo{kojedinstvo.

Spoj ove tri hronolo{ki bliske kulture, sa pre-poznatqivim oblicima ukra{avawa (votivne plo-~ice sa nekropole Magura), donekle i daje za pravoD. Srejovi}u da ovu manifestaciju nazove gamzi-gradska kultura.64 Me|utim, distribucija ovih lo-kaliteta zauzima veoma malu teritoriju prostira-wa i to samo u okolini Bawske Stene i Romulijane,

{to bi bilo dovoqno za definisawe samo jedne lo-kalne pojave.65

Na ovo pitawe mo}i }e preciznije da se odgovo-ri nakon istra`ivawa wenih geografskih karakte-ristika i privredno-ekonomskih odnosa, budu}i dase nalazi na razme|i interregionalnih uticaja trivelika kulturna kompleksa, vatinskog i para}in-skog na severozapadu,66 i Verbi~oare na istoku67

(Karta II).

64 Srejovi}, Lazi} 1997, 241.65 Kapuran 2008, 246; Radovanovi} 1997, 539.66 Gara{anin 1973, 298.67 Berciu 1961.

STARINAR LIX/2009

60


61

Berciu 1961 – D. Berciu, Die Verbicioara-kultur,vorbericht über eine neue, in: Rumänien Entedecte Bron-zezeitliche kultur, Dacia VI, Bucuresti 1961, 123–161.

Bogdanovi} 2001 – I. Bogdnovi}, Metalnipredmeti bronzanog doba u zbirci Narodnog muzejau Kru{evcu, u: N. Tasi} i E. Radulovi} (ur.) Arhe-olo{ka nalazi{ta Kru{evca i okoline, Kru{evac–Beograd 2001, 173–186.

Bogdanovi} 1986 – M. Bogdanovi}, Quqaci na-seqe protovatinske i vatinske kulture. Kraguje-vac 1986.

Boroneanþ 1976 – V. Boroneanþ, Descopeririapartinînd Culturii Verbicioara din regiunea Porþilor deFier. Drobeta II, Drobeta–Turnu Severin 1976, 14–29.

Boroneanþ, Miu 1998 – V. Boroneanþ, S. Miu,Bronze Age in the Iron Gates Region, in: Die Kultruender Bronzenzeit in dem gebiet des Eisernen Tores, M.Gara{anin, P. Roman, N. Tasi} (ed.), Bucarest 1998,105–114.

Vasi} 2003 – R. Vasi}, Die Nadeln im Zentralbal-kan (Vojvodina, Serbien, Kosovo und Makedonien),Prähistoriche Bronzefunde Abteilung XIII, Band 11,Stuttgart 1998.

Gara{anin 1973 – M. Gara{anin, Praistorijana tlu Srbije, Beograd 1973.

Gara{anin 1983 – M. Gara{anin, Para}inskagrupa, u: A. Benac (ur.) Praistorija jugoslovenskih ze-malja IV, Bronzano doba, Sarajevo 1983, 727–735.

Gara{anin 1983a – M. Gara{anin, Vatinska grupa,u: A. Benac (ur.) Praistorija jugoslovenskih zemalja IV,Bronzano doba, Sarajevo 1983, 504–519.

Gara{anin 1988 – M. Gara{anin, Nastanak iporeklo Ilira, u: M. Gara{anin (ur.) Iliri i Alban-ci, Beograd 1988, 9–144.

Gara{anin 1998 – M. Gara{anin, Zu den Proble-men der Bronzezeit im Becken der Unteren Donau undauf dem Balkan, in: M. Gara{anin, P. Roman, N. Tasi}(ed.) Die Kultruen der Bronzenzeit in dem gebiet desEisernen Tores, Bucarest 1998, 9–16.

Guma 1997 – M. Guma, Epoca bronzului in Banat,Timiºoara 1997.

Jankovi}, Bugarski, Janji} 1987–1990 – I.Jankovi}, P. Bugarski, S. Janji}, Bakarne {ljake kao do-kaz topljenja i livenja bakra u periodu kasnog bronzanogdoba u okolini Bora, Zbornik radova Muzeja rudarstvai metalurgije u Boru 5–6, Bor 1987–1990, 13–20.

Jacob-Freisen 1967 – G. Jacob-Freisen, Bronze-zeitliche Lanzenspitzen Norddeutschlands und Skandi-naviens, Hindesheim 1967.

Jovanovi} 1997 – B. Jovanovi}, Funerary Ritesand Tomb Constructions in Necropoles of the Para}inand Donja Brnjica Cultures, in: E. Petrovna (ed.) Mace-donia and the neighbouring Regions from 3rd to 1st

Milenium B.C., Struga 1997, 67–72.Jovanovi}, Jankovi} 1987–1990 – B. Jovanovi}, I.

Jankovi}, Nekropola para}inske grupe u Trnjanima kodBrestova~ke banje, Zbornik radova Muzeja rudarstva imetalurgije u Boru 5–6, Bor 1987–1990, 1–12.

Kapuran 2008 – A. Kapuran, Prilog praisto-rijskoj stratigrafiji Feliks Romulijane u svetlunovih nalaza. GSAD 24, Beograd 2008, 245–264.

Kapuran, [kundri} 2009 – A. Kapuran, J.[kundri}, Rezultati sistematskog rekognoscirawalokaliteta Romulijana 2008/9 godine, Saop{tewaXLI, Beograd 2009, 245–263.

Lazi} 1998 – M. Lazi}, Gamzigradska kultura –posledwe otkri}e Dragoslava Srejovi}a, u: N. Ta-si} (ur.) Rad Dragoslava Srejovi}a na istraìvawupraistorije centralnog Balkana, Kragujevac 1998,147–158.

Lazi} 1998a – M. Lazi}, Gamzigradska kultura,novo arheolo{ko otkri}e u Timo~koj krajini, Razvi-tak 200, godina XXXVIII, Zaje~ar 1998, 108–117.

Lazi} 2001 – M. Lazi}, Etno-kulturna pripad-nost i hronologija nalazi{ta iz bronzanog doba uJu`nom Pomoravqu i Poni{avqu, u: N. Tasi}, E.Radulovi} (ed.) Arheolo{ka nalazi{ta Kru{evca iokoline, Kru{evac–Beograd 2001, 187–196.

Lazi} 2004 – M. Lazi}, Bor i okolina u bronza-no doba, u: M. Lazi} (ur.) Bor i okolina u praistori-ji antici i sredwem veku, Bor–Beograd 2004, 101–126.

Lazi}, Sladi}, Pekovi} 2002 – M. Lazi}, M.Sladi}, M. Pekovi}, Rezultati arheolo{kog rekog-noscirawa teritorije obuhva}ene prostornimplanom arheolo{kog nalazi{ta Romulijana–Gam-zigrad, Razvitak 207–208, godina XLII, Zaje~ar 2002,64–67.

Nikitovi} 2001 – L. Nikitovi}, Rezultatiistraìvawa praistorijske humke u Prijevoru kodâ~ka, u: N. Tasi}, E. Radulovi} (ed.) Arheolo{kanalazi{ta Kru{evca i okoline, Kru{evac–Beograd2001, 205–212.

Nikitovi}, Stoji}, Vasi} 2002 – L. Nikitovi},M. Stoji}, R. Vasi}, Mojsiwe nekropola pod humka-ma iz bronzanog i gvozdenog doba, â~ak 2002.

Nica 1996 – M. Nica, Date Noi cu Priviere le ge-neza ºi evoluþia culturii Verbicioara, Drobeta VII,Drobeta–Turnu Severin 1996, 18–34.

BIBLIOGRAFIJA:


62

Pekovi}, Jevti} 2006 – M. Pekovi}, M. Jevti},Sonda`na arheolo{ka istraìvawa nalazi{ta Ka-dijski krst kod Kwaèvca, Glasnik SAD 22, Beogad2006, 111–122.

Pãdureanu 1992 – E. Pãdureanu, Noi aºezari dinepoca bronzului in judeþul Arad, Acta Mvsei NapocensisXXIV–XXV, Cluj–Napoca 1992, 507–528.

Petrescu 1995 – S. Petrescu, Aºezarea din epocabronzului de la Ciuta, Acta Mvsei Napocensis 32, Cluj–Napoca 1995, 589–617.

Radovanovi} 1997 – I. Radovanovi}, u: D. Srejo-vi} (ur.) Arheolo{ki leksikon, Beograd 1997, 539.

Roman 1998 – P. Roman, Aufzeichnungen aus denGrabungsheften zu den Forschungen in den bronzen-zeitlichen Ansendungen von Ostrovul Corbului undOstrovul Moldova Veche, in: M. Gara{anin, P. Roman,N. Tasi} (ed.) Die Kultruen der Bronzenzeit in demgebiet des Eisernen Tores, Bucarest 1998, 17–32.

Sladi}, Ruì} 2001 – M. Sladi}, M. Ruì},Miletov bunar – novo naseqe gamzigradske kulture,Glasnik SAD 17, Beograd 2001, 153–160.

Srejovi} 1981 – D. Srejovi}, Kulture bakarnogi ranog bronzanog doba, u: Istorija srpskog naroda,Beograd 1981, 31–43.

Srejovi}, Lazi} 1997 – D. Srejovi}, M. Lazi},Naseqa i nekropole bronzanog doba u Timo~koj kra-jni, u: M. Lazi} (ur.) Arheologija isto~ne Srbije,Beograd, 1997, 225–244.

Stoji} 1992 – M. Stoji}, Nalazi{ta vatinskekulturne grupe u sredwem Pomoravqu, Zbornik Na-rodnog muzeja IV/1 arheologija, Beograd 1992,213–224.

Stoji} 1998 – M. Stoji}, Leiux de trouvaille de lacéramique de type Vatin en Serbie au sud de la Save etdu Danube, in: M. Gara{anin, P. Roman, N. Tasi} (ed.)Die Kultruen der Bronzenzeit in dem gebiet des EisernenTores, Bucarest 1998, 81–104.

Stoji}, â|enovi} 2006 – M. Stoji}, G. â|e-novi}, Kru{evac, Kulturna stratigrafija prais-

torijskih lokalitetau zoni sastava Ju`ne Moravei Zapadne Morave, Beograd–Kru{evac 2006.

Stoji}, Joci} 2006 – M. Stoji}, M. Joci},Ni{, kulturna stratigrafija praistorijskih lo-kaliteta u ni{koj regiji, Beograd–Ni{ 2006.

Tasi} 1974 – N. Tasi}, Bronzano doba, u: B.Brukner (ur.) Praistorija Vojvodine, Novi Sad 1974,185–257.

Tasi} 1998 – N. Tasi}, Die Entwicklung der Bron-zenzeit im Raum des Eisernen Tores, in: M. Gara{anin,P. Roman, N. Tasi} (ed.) Die Kultruen der Bronzenzeit indem gebiet des Eisernen Tores, Bucarest 1998, 33–46.

Tsi} 1984 – N. Tasi}, Die Verbicioara-Kultur, in: N.Tasi}(ed.) Kulturen der Frühbronzezeit das Karpaten-beckens und Nordbalkans, Beograd 1984, 83–92.

Tasi} 1984a – N. Tasi}, Die Vatina-Kultur, in: N.Tasi} (ed.) Kulturen der Frühbronzezeit das Karpaten-beckens und Nordbalkans, Beograd 1984, 59–82.

Tasi} 1991 – N. Tasi}, Zna~aj Para}in kultureu razvoju bronzanog doba i starijeg gvozdenog dobacentralne i ju`ne Srbije, Starinar XL–XLI1989–1990. Beograd 1991, 121–126.

Tasi} 2001 – N. Tasi}, Praistorijske kulturei nalazi{ta na podru~ju Kru{evca, u: N. Tasi}, E.Radulovi} (ur.) Arheolo{ka nalazi{ta Kru{evca iokoline, Kru{evac–Beograd 2001, 7–19.

Carvuc 1997 – V. Carvuc, The Final Stage of thrEarly Bronze Age in South-Eastern of Transilvanija (inthe light of new excavation at Zoltan), Thraco–DacicaXVIII 1–2, Bucureºti 1997, 97–134.

Ciugudean 1991 – H. Ciugudean, Zur frühen Bron-zezeit in Siebenbürgen im Lichte der Ausgrabungenvon Ampoiþa, jud. Alba, Praehistorische Zeitschrift 66,Band Heft 1, Berlin–New York 1991, 79–118.

Crãcuinescu 1996 – G. Crãcuinescu, CulturaVerbicioara in Judeþul Menedinþi, Drobeta VII, Drobeta–Turnu Severin 1996, 35–48.

Crãciunescu 2004 – G. Crãcuinescu, Cultura Ver-bicioara în jumãtatea vesticã a Olteniei, Craiova 2004.


63

The Timo~ka Krajina region has not been sufficiently investiga-ted archaeologically, which coupled with the fact that a verysmall number of metal finds and remains have been discovered,makes the reconstruction of the start and end of the Bronze Agethat much more difficult. Identification work in the area aroundRomuliana on two occasions in 2001 and 2008 led to the disco-very of another 10 predominantly multi-layered sites dating backto the Bronze Age, of which 7 are highland settlements while 3are lowland settlements located in the immediate vicinity of theTimok river or its tributaries.

The discovered sites 1. Varsari, 2. \okin Vis, 3. Kravarnik,4. Mustafa, 5. Nikolov Savat, 6. Njiva Zore Brzanovi}, 7. Petronj,8. Potes–Petronj, 9. Strenjak and 10. Zvezdan; bare the charac-teristics of the material culture of the »Gamzigrad group« of theMiddle Iron Age. Besides known ceramic forms and characteris-tic ornamentation of this culture, there is a visibly strong influenceof the Vatin (Crvenka–Cornesþi) and Verbicioara elements to a

greater extent, and Para}in cultural elements to a lesser extent.Given that this material was collected during identification work,we are now aware of the stratigraphic relations between theseelements, and have devoted more attention to common charac-teristics and interconnections from which certain conclusionscan be drawn.

Based on the finds from archaeological sites that have beenexcavated it can be concluded that the distribution of sites withGamzigrad cultural characteristics is limited to a very small area,i.e. only to the vicinity of the Crni Timok river. Nearly at allsites, both highland and lowland, Vatin and Verbicioara elementsare strongly visible on the ceramic materials. The geographicposition of the Crni Timok, which is located in the area wherethe Para}in, Vatin and Verbichoar cultures connected and over-lapped, could contribute to shedding light on the origin and cha-racteristics of this phenomenon of the Middle Bronze Age inEastern Serbia.

Summary: ALEKSANDAR KAPURAN, Institute of Archaeology, Belgrade

ON THE INFLUENCE OF VATIN AND VERBICIOARA CULTURES IN THE FINDS

OF THE GAMZIGRAD CULTURAL GROUP

Key words. – Eastern Serbia, Timok, Middle Bronze Age, Vatin, Verbicioara, Gamzigrad Culture, Para}in Culture.


64

Tabla I – Varzari

Plate I – Varzari

1 2

3 4 5

6 7

8 9

10 11

12 130 3 cm


65

1

2 3

Tabla III – Kravarnik

Plate III – Kravarnik

Tabla II – \okin Vis

Plate II – \okin Vis

0 3 cm

0 3 cm

0 3 cm

0 3 cm

1 2

3

4 5 6


66

Tabla IV – Mustafa

Plate IV – Mustafa

0 3 cm

1

2

3 4

Tabla V – Nikolov Savat

Plate V – Nikolov Savat

0 3 cm

1

1 2

3 4


67

Tabla VI – Wiva Zore Brzanovi}

Plate VI – Zora Brzanovi} Field

0 3 cm

2 3

1

Tabla VII – Petrow

Plate VII – Petronj

0 3 cm

2 3

1

Tabla VIII – Potes–Petrow

Plate VIII – Potes–Petronj

0 3 cm

1 2


68

Tabla IX – Strewak–\okin Vis

Plate IX – Strenjak–\okin Vis

0 3 cm

21 3

Tabla H – Zvezdan

Plate X – Zvezdan

0 3 cm

2

1

3

4

5

76 8

109 11


69

Tabla XI – Nalazi para}inaske grupe: 1–5. Varzari; 6. \okin Vis; 7. Kravarnik; 8. Wiva Zore Brzanovi}; 9. Petrow

Plate XI – Para}in Group ceramics finds: 1–5. Varzari; 6. \okin Vis; 7. Kravarnik; 8. Zora Brzanovi} Field; 9. Petronj

0 3 cm4

1

2

3

6

7

8 9

5

o uticajima vatina i verbi^oare na nalazima … · 2011. 5. 4. · aleksandar kapuran, o uticajima...

Documents