1

Materiały konferencji 30 listopada 2013r. Olsztyn

ODPOWIEDZIALNOŚĆ PRAWNA I ETYCZNA

NAUCZYCIELA, DYREKTORA SZKOŁY Rodzaje odpowiedzialności prawnej nauczyciela

1. porządkowa 2. dyscyplinarna 3. cywilna 4. karna

1. ODPOWIEDZIALNOŚĆ PORZĄDKOWA

Podstawa prawna: art.75 ust. 2 Karty Nauczyciela

Nauczyciel ponosi odpowiedzialność porządkową w rozumieniu art. 108 Ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeksu Pracy.

Nauczyciel, tak jak każdy inny pracownik, podlega odpowiedzialności wobec swojego

pracodawcy, czyli dyrektora placówki. Zgodnie z KP nauczyciel podlega odpowiedzialności porządkowej (art. 108). Nauczyciel może być ukarany przez pracodawcę (dyrektora) karą:

upomnienia,

nagany

karą pieniężną Kara upomnienia i kara nagany mogą być wymierzone za nieprzestrzeganie przez pracownika:

organizacji i porządku pracy;

przepisów BHP;

przepisów przeciwpożarowych;

uregulowań dotyczących potwierdzania obecności i usprawiedliwiania nieobecności w pracy.

Kara pieniężna może być stosowana wyłącznie za:

nieprzestrzeganie przepisów BHP lub przepisów przeciwpożarowych,

opuszczenie pracy bez usprawiedliwienia,

stawienie się do pracy w stanie nietrzeźwym,

spożywanie alkoholu w czasie pracy. Wysokość kary pieniężnej:

• określa pracodawca,

• za jedno przewinienie oraz za każdy dzień nieusprawiedliwionej nieobecności nie może być wyższa od jednodniowego wynagrodzenia,

2

• łącznie kary pieniężne nie mogą przekraczać dziesiątej części wynagrodzenia przypadającego pracownikowi do wypłaty

Procedura nakładania kary porządkowej

Kara nie może być wymierzona po upływie dwóch tygodni od dowiedzenia się przez pracodawcę o naruszeniu porządku i po upływie trzech miesięcy od dopuszczenia się przez pracownika tego naruszenia (oba te wymogi terminowe muszą być respektowane łącznie).

Kolejnym wymogiem proceduralnym jest obowiązek wysłuchania pracownika – wysłuchanie musi być przed nałożeniem kary, może przybrać formę ustną, lecz pracownik ma prawo ograniczyć się do złożenia pisemnych wyjaśnień; dopuszczalne jest wysłuchanie pracownika przez inną wyznaczoną osobę niż osoba uprawniona do wymierzenia kary porządkowej (stanowisko SN w wyroku z 9 kwietnia 1998 r. – I PKN 45/98).

O zastosowanej karze porządkowej pracownik musi zostać powiadomiony w formie pisemnej – w piśmie wskazuje się datę i rodzaj naruszenia obowiązków pracowniczych oraz informację o prawie zgłoszenia sprzeciwu i terminie wniesienia (odpis powiadomienia umieszcza się w aktach osobowych tego pracownika). Odmowa przyjęcia pisma jest równoznaczna z zawiadomieniem o zastosowaniu kary porządkowej . Procedura odwołania nauczyciela od kary porządkowej

Ukarany pracownik ma prawo wnieść sprzeciw od zastosowanej wobec niego kary porządkowej (może być w formie ustnej lub pisemnej), jeżeli zastosowanie kary nastąpiło z naruszeniem przepisów prawa.

Sprzeciwu można dokonać w ciągu 7 dni od daty zawiadomienia o nałożonej karze.

Kodeks nie wymaga od pracownika uzasadnienia sprzeciwu.

Obowiązkowa konsultacja związkowa – przed rozstrzygnięciem sprzeciwu dyrektor jest zobowiązany rozpatrzeć stanowisko, jakie w tym zakresie zajmuje reprezentująca nauczyciela zakładowa organizacja związkowa – stanowisko organizacji związkowej nie ma charakteru wiążącego dla pracodawcy.

Pracodawca w ciągu 14 dni podejmuje decyzję o uwzględnieniu lub odrzuceniu sprzeciwu (upływ tego terminu bez podjęcia jakiejkolwiek decyzji jest równoznaczny z uwzględnieniem sprzeciwu).

Jeżeli pracodawca odrzuci sprzeciw, pracownikowi przysługuje prawo wystąpienia do sądu pracy z pozwem o uchylenie nałożonej kary. Termin złożenia wniosku wynosi 14 dni od daty zawiadomienia o odrzuceniu sprzeciwu.

Karę uważa się za niebyłą (ulega zatarciu):

• po roku nienagannej pracy danego nauczyciela (możliwe jest wcześniejsze zatarcie kary przez dyrektora, z jego własnej inicjatywy lub na wniosek reprezentującej nauczyciela zakładowej organizacji związkowej),

• w przypadku uwzględnienia sprzeciwu przez dyrektora,

• w przypadku braku podjęcia decyzji o odrzuceniu sprzeciwu,

• w przypadku wydania przez sąd pracy orzeczenia o uchyleniu kary. Po zatarciu kary odpis zawiadomienia o zastosowaniu kary należy usunąć z akt osobowych pracownika.

3

2. ODPOWIEDZIALNOŚĆ DYSCYPLINARNA Podstawa prawna: art.75 ust. 1 Karty Nauczyciela :

Nauczyciel podlega odpowiedzialności dyscyplinarnej za uchybienie godności zawodu nauczyciela lub naruszenie obowiązków nauczyciela, o których mowa w art. 6 Karty Nauczyciela Art. 6 Karty Nauczyciela:

nauczyciel zobowiązany jest rzetelnie realizować zadania związane z powierzonym mu stanowiskiem oraz podstawowymi funkcjami szkoły: dydaktyczną, wychowawczą i opiekuńczą, w tym zadania związane z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę, wspierać każdego ucznia w jego rozwoju, dążyć do pełni własnego rozwoju osobowego, kształcić i wychowywać młodzież w umiłowaniu Ojczyzny, w poszanowaniu Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, w atmosferze wolności sumienia i szacunku dla każdego człowieka, dbać o kształtowanie u uczniów postaw moralnych i obywatelskich zgodnie z ideą demokracji, pokoju i przyjaźni między ludźmi różnych narodów, ras i światopoglądów.

Stwierdzenia te korelują z art. 4 ustawy o systemie oświaty:

Nauczyciel w swoich działaniach dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych ma obowiązek kierowania się dobrem uczniów, troską o ich zdrowie, postawę moralną i obywatelską z poszanowaniem godności osobistej ucznia i podstawowymi zasadami etyki zawodu nauczyciela, zgodnie z którymi dotyczy ona jego kultury osobistej, odpowiedzialności, wrażliwości, samokrytycyzmu, uczciwości, hierarchii wartości, światopoglądu, wiedzy i kompetencji. Odpowiedzialność dyscyplinarną nauczycieli regulują przepisy

1. Ustawy z dnia 26 stycznia 1982 roku Karta Nauczyciela (art. 75-85) 2. rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 22 stycznia 1998 roku w sprawie

komisji dyscyplinarnych dla nauczycieli i trybu postępowania dyscyplinarnego (Dz. U. nr 15, poz. 64).

Odpowiedzialności dyscyplinarnej do 8 sierpnia 2009 roku podlegali wyłącznie nauczyciele mianowani i dyplomowani (niezależnie od sposobu zatrudnienia), którzy uczą w szkołach publicznych i niepublicznych. Znowelizowana Karta Nauczyciela zrównała w zakresie odpowiedzialności dyscyplinarnej wszystkich nauczycieli: stażystów, kontraktowych, mianowanych i dyplomowanych. Odpowiedzialność dyscyplinarną nauczyciel ponosi przed komisją dyscyplinarną. Komisje działają w systemie dwuinstancyjnym:

komisje wojewódzkie

odwoławcza. Wojewódzka komisja dyscyplinarna nie może wszcząć postępowania z urzędu, a wyłącznie na wniosek rzecznika dyscyplinarnego.

Rzecznika dyscyplinarnego i jego zastępców dla komisji dyscyplinarnej pierwszej instancji powołuje wojewoda (art. 79 ust.1 KN). Postępowanie wyjaśniające prowadzone przez rzecznika ma na celu wyjaśnienie kwestii podstawy do wniesienia wniosku o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego oraz zebrania i zabezpieczenia dowodów i innych istotnych dla sprawy informacji.

Jeżeli wyniki postępowania wyjaśniającego wskazują, iż obwiniony uchybił godności zawodu lub obowiązkom nauczyciela, rzecznik dyscyplinarny sporządza wniosek o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego i kieruje go do komisji.

Jeżeli wyniki postępowania wyjaśniającego nie potwierdzą popełnienia przez obwinionego zarzucanego przewinienia, rzecznik dyscyplinarny umarza postępowanie wyjaśniające, które podlega zatwierdzeniu przez właściwego kuratora oświaty.

4

Uwaga! Nauczyciel może ponieść odpowiedzialność dyscyplinarną nie tylko za bezprawne działanie, ale również za bezprawne zaniechanie (np. brak reakcji na łamanie prawa przez uczniów i nauczycieli). Tryb postępowania dyscyplinarnego Wniosek o wszczęcie postępowania wyjaśniającego Kto może taki wniosek złożyć?

Dyrektor szkoły, przedszkola lub innej placówki,

Organ prowadzący szkołę, głównie wobec dyrektora szkoły lub placówki,

Związki zawodowe,

Wizytator,

Informacja Prokuratora, Policji, Sądu, Polecenie przeprowadzenia postępowania wyjaśniającego - Kurator Oświaty w imieniu Wojewody Postępowanie wyjaśniające - Rzecznik Dyscyplinarny dla Nauczycieli przy Wojewodzie lub jeden z zastępców Rzecznika Wniosek o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego wraz z wnioskiem o karę lub umorzenie postępowania – Rzecznik Dyscyplinarny dla Nauczycieli przy Wojewodzie lub jeden z zastępców prowadzących postępowanie wyjaśniające Postępowanie dyscyplinarne w pierwszej instancji - Komisja Dyscyplinarna dla Nauczycieli przy Wojewodzie Postępowanie odwoławcze - Odwoławcza Komisja Dyscyplinarna dla Nauczycieli (OKDN) przy ministrze właściwym do spraw oświaty i wychowania lub przy ministrze właściwym do spraw kultury i dziedzictwa narodowego Odwołanie od orzeczeń OKDN przy MEN i MK – może składać każda ze stron postępowania. Odwołanie to rozpoznaje Sąd Apelacyjny – sąd pracy i ubezpieczeń społecznych, właściwy ze względu na miejsce zamieszkania obwinionego. Terminy przedawnienia

Postępowanie dyscyplinarne nie może być wszczęte po upływie 3 miesięcy od dnia uzyskania przez właściwy organ, przy którym powołana została komisja wiadomości o popełnieniu czynu uzasadniającego nałożenie kary i po upływie 3 lat od popełnienia tego czynu. Jeżeli jednak czyn stanowi przestępstwo, okres ten nie może krótszy od okresu przedawnienia ścigania tego przestępstwa. Zawieszenie nauczyciela

Fakultatywne: Art. 83 ust 1 KN dyrektor szkoły (a w stosunku do dyrektora – organ prowadzący) może zawiesić w pełnieniu obowiązków nauczyciela, przeciwko któremu wszczęto postępowanie karne lub złożono wniosek o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego, jeżeli ze względu na powagę i wiarygodność wysuniętych zarzutów celowe jest odsunięcie nauczyciela od wykonywania obowiązków w szkole.

Obligatoryjne: Art.83 ust.1a KN dyrektor szkoły zawiesza w pełnieniu obowiązków nauczyciela, jeżeli wszczęte postępowanie karne lub złożony wniosek o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego dotyczy naruszenia praw i dobra dziecka.

Z mocy prawa: Art. 83 ust. 2 nauczyciel (dyrektor) zostaje zawieszony z mocy prawa w pełnieniu obowiązków w razie jego tymczasowego aresztowania lub w razie pozbawienia go wolności.

W sprawach niecierpiących zwłoki nauczyciel i dyrektor szkoły może być zawieszony przed złożeniem wniosku o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego.

5

Jeżeli nauczyciel nie zgadza się z decyzją o zawieszeniu w pełnieniu obowiązków

nauczyciela, może złożyć odwołanie do komisji dyscyplinarnej, w terminie 14 dni od dnia doręczenia decyzji, za pośrednictwem organu, który wydał decyzję. Zawieszenie nie może trwać dłużej niż 6 miesięcy, chyba że przeciwko nauczycielowi (dyrektorowi) toczy się jeszcze postępowanie wyjaśniające, w związku z którym nastąpiło zawieszenie. Zawieszenie w pełnieniu obowiązków a wynagrodzenie nauczyciela (dyrektora)

wynagrodzenie zasadnicze może ulec ograniczeniu, a tymczasowo aresztowanego ulega ograniczeniu najwyżej do połowy, w zależności od stanu rodzinnego nauczyciela, począwszy od pierwszego dnia miesiąca kalendarzowego następującego po miesiącu, w którym nastąpiło zawieszenie,

w okresie zawieszenia nie przysługują dodatki oraz wynagrodzenie za godziny ponadwymiarowe.

Kary w postępowaniu dyscyplinarnym Komisja dyscyplinarna po stwierdzeniu winy może ukarać nauczyciela:

naganą z ostrzeżeniem,

zwolnieniem z pracy,

zwolnieniem z pracy z zakazem przyjmowania ukaranego do pracy w zwodzie nauczycielskim w okresie trzech lat od ukarania,

wydaleniem z zawodu nauczycielskiego.

Rozwiązanie stosunku pracy po popełnieniu czynu nie stanowi przeszkody do wszczęcia i prowadzenia postępowania dyscyplinarnego oraz wymierzenia kary dyscyplinarnej. Jeżeli nauczyciel popełnił czyn powodujący odpowiedzialność dyscyplinarną, który jest jednocześnie przestępstwem w świetle przepisów Kodeksu karnego, podlega karze zarówno dyscyplinarnej, jak i przewidzianej w Kodeksie karnym ( zob. wyrok SN z 11 maja 2001 r.sygn. akt III SZ 2/00)

Jeżeli postępowanie karne lub dyscyplinarne zakończy się umorzeniem z braku dowodów winy albo wydaniem orzeczenia lub wyroku uniewinniającego, nauczycielowi należy zwrócić zatrzymane kwoty wynagrodzenia. Wykonywanie orzeczeń dyscyplinarnych

Prawomocne orzeczenie komisji podlega wykonaniu przez dyrektora szkoły, a w stosunku do dyrektora – przez organ prowadzący. Wykonanie polega na:

włączeniu do akt osobowych ukaranego nauczyciela odpisu orzeczenia o ukaraniu,

wyłączeniu z akt osobowych wszelkich dokumentów dotyczących postępowania dyscyplinarnego, w przypadku uniewinnienia lub umorzenia postępowania dyscyplinarnego,

rozwiązaniu stosunku pracy w przypadku orzeczenia zwolnienia z pracy (z końcem miesiąca w którym otrzymał prawomocne orzeczenie), stwierdzeniu wygaśnięcia stosunku pracy z mocy prawa w przypadku orzeczenia kary zwolnienia z pracy z zakazem wykonywania zawodu nauczyciela przez 3 lata lub kary wydalenia z zawodu

wygaśnięcie następuje z dniem uprawomocnienia się orzeczenia dyscyplinarnego. Zatarcie kar dyscyplinarnych

Kary dyscyplinarne: nagana z ostrzeżeniem, zwolnienie z pracy, zwolnienie z pracy z zakazem przyjmowania do pracy w zawodzie nauczycielskim w okresie 3 lat od ukarania, podlegają zatarciu, a odpis orzeczenia o ukaraniu dołączony do akt osobowych nauczyciela ulega zniszczeniu, po upływie 3 lat od dnia doręczenia nauczycielowi prawomocnego orzeczenia o ukaraniu -w przypadku nagany i zwolnienia z pracy, a po upływie 6 lat – w

6

przypadku zakazu pracy w zawodzie przez 3 lata, jeżeli w tym okresie nie był karany dyscyplinarnie.

Z chwilą zatarcia kary dyscyplinarnej uważa się ją za niebyłą.

Obowiązek zatarcia spoczywa na dyrektorze szkoły i organie prowadzącym.

3. ODPOWIEDZIALNOŚĆ CYWILNA Odpowiedzialność cywilna za szkody wyrządzone w szkole

Problem odpowiedzialności za szkody wyrządzone na terenie szkoły nie został wyraźnie unormowany w ustawach regulujących funkcjonowanie szkolnictwa.

Wypadek zaistniały w szkole zaliczany jest przez ustawodawcę do tzw. wypadków powstałych w szczególnych okolicznościach.

Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach (Dz. U. z 2002 r., Nr 199, poz. 1674) za wypadek powstały w szczególnych okolicznościach, uzasadniający przyznanie świadczeń określonych w tej ustawie uważa nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, powodujące uraz lub śmierć, które nastąpiło (...) w czasie zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych realizowanych przez jednostki organizacyjne systemu oświaty, zajęć w szkole wyższej lub zajęć na studiach doktoranckich albo w czasie odbywania praktyki przewidzianej organizacją studiów lub nauki (...)

Wysokość odszkodowania wypłacanego przez ZUS ma charakter ryczałtowy, jego kwota jest z góry ustalona, dlatego nie zawsze będzie ono gwarantowało całkowite naprawienie szkody.

Przedstawiciele ustawowi ucznia, który uległ wypadkowi w szkole mają możliwość dochodzenia świadczeń wyrównawczych na podstawie przepisów kodeksu cywilnego. Kto odpowiada za szkody wyrządzone przez uczniów w szkole ? Art. 5 ust.7 ustawy o systemie oświaty : Organ prowadzący szkołę lub placówkę odpowiada za jej działalność. Do zadań organu prowadzącego szkołę lub placówkę należy w szczególności: zapewnienie warunków działania szkoły lub placówki, w tym bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki ;(…)

Zgodnie zatem z ustawą o systemie oświaty, to na organie prowadzącym szkołę spoczywa odpowiedzialność cywilna za wynikłą szkodę, gdyż do zadań tego organu należy zapewnienie odpowiednich warunków działania szkoły. Organ prowadzący szkołę odpowiada za jej działalność, a więc także za szkodę wyrządzoną przez nauczycieli, wychowawców i pracowników administracyjnych . Podstawa odpowiedzialności szkoły (organu prowadzącego szkołę) za szkodę powstałą w szkole uzależniona jest od tego, kto jest sprawcą szkody. W przypadku, gdy sprawcą jest uczeń, w grę wchodzą dwa warianty :

1. jeśli uczeń jest osobą poniżej 13 roku życia - odpowiedzialność oparta jest na art. 427 k.c.

art. 427 k.c - Kto z mocy ustawy lub umowy jest zobowiązany do nadzoru nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można, ten obowiązany jest do naprawienia szkody wyrządzonej przez tę osobę, chyba że uczynił zadość obowiązkowi nadzoru albo że szkoda byłaby powstała także przy starannym wykonywaniu nadzoru. Przepis ten stosuje się również do osób wykonywających bez obowiązku ustawowego ani umownego stałą pieczę nad osobą, której z powodu wieku albo stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można.

7

Przepis ten przewiduje następujące przesłanki odpowiedzialności osoby zobowiązanej do nadzoru:

a) wyrządzenie szkody przez nadzorowanego, któremu nie można poczytać winy, pod warunkiem wszakże, że jego zachowanie ma znamiona bezprawności,

b) związek przyczynowy pomiędzy działaniem nadzorowanego a szkodą, c) istnienie po stronie osoby odpowiedzialnej za szkodę obowiązku nadzoru, d) wina w nadzorze,

e) związek przyczynowy pomiędzy nienależytym (wadliwym) wykonywaniem nadzoru a szkodą. Szkoda

Pojęcie szkody odnosi się do wszelkich uszczerbków w dobrach lub interesach prawnie chronionych, których doznał poszkodowany wbrew swej woli. Odróżnia się szkodę na osobie od szkód na mieniu. Szkoda na osobie może objąć zarówno uszczerbek majątkowy, w postaci poniesionych kosztów leczenia, jak i szkodę niemajątkową a więc krzywdę, która będzie łagodzona za pomocą przyznania zadośćuczynienia za cierpienia fizyczne i moralne. Szkoda na mieniu zawsze jest szkodą majątkową. W przypadku szkody majątkowej odpowiedzialność sprowadza się z reguły do zapłaty odszkodowania w wysokości równej szkodzie. Gdy natomiast zachodzi szkoda niemajątkowa poszkodowany może żądać zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. Zdarzenie

Szkoda musi być spowodowana przez jakiś fakt (działanie ludzkie lub inne zdarzenie), z którym ustawa wiąże obowiązek odszkodowawczy. Jeśli takiego faktu nie można ustalić, poszkodowany powinien sam ponieść odpowiedzialność za doznaną szkodę. Związek przyczynowy (adekwatny)

Przepis art. 361 § 1 K.c. stanowi: „Zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła.” Związek przyczynowy zachodzi jeśli skutek jest normalnym, zwykłym następstwem przyczyny, ocena zaś opiera się nie na subiektywnym przewidywaniu sprawcy, lecz na doświadczeniu życiowym i aktualnej wiedzy naukowej. Ustalenie związku przyczynowego jest konieczne, ponieważ nie każda szkoda jest naprawiana, lecz tylko taka, która pozostaje w związku przyczynowym ze zdarzeniem zobowiązującym w myśl przepisów prawa do odszkodowania. Aby ustalić czy zachodzi „normalny związek przyczynowy” należy najpierw zbadać, czy pomiędzy kolejnymi faktami istnieje obiektywne powiązanie. Odpowiedzialność, o której mowa w art. 427 k.c. opiera się na winie osoby zobowiązanej do nadzoru (culpa in custodiendo).

Uwaga! Ustawodawca wprowadził

domniemanie winy w nadzorze osoby zobowiązanej do nadzoru oraz

domniemanie związku przyczynowego między wyrządzeniem szkody przez osobę poddaną pieczy a wadliwym wykonywaniem nadzoru.

Przepis art. 427 k.c wzmacnia ochronę prawną roszczeń poszkodowanego, zwalniając go z obowiązku udowodnienia dwu wymienionych przesłanek odpowiedzialności. Musi on jednak wykazać fakt powstania szkody oraz jej wysokość.

Osoba nadzorująca, chcąc się uwolnić od odpowiedzialności, musi obalić oba wskazane

domniemania. Winna więc wykazać z jednej strony brak winy w nadzorze, czyli swoją „bezwinność", dowodząc, że nadzór był sprawowany należycie i zachował się zgodnie z ciążącymi na nim obowiązkami pieczy. Z drugiej strony winna wykazać brak związku przyczynowego pomiędzy nienależytym wykonywaniem nadzoru a szkodą, czyli że szkoda by nastąpiła również wtedy, gdyby nadzór wykonywany był należycie.

Obalić domniemanie związku przyczynowego pomiędzy szkodą a wadliwie wykonywanym nadzorem można poprzez wykazanie, że czyn pozostającego pod nadzorem nastąpił tak niespodziewanie, iż nie można mu było przeszkodzić pomimo starannego nadzoru.

8

Uwaga! Zakres obowiązku nadzoru zdeterminowany jest za każdym razem konkretnymi okolicznościami, które powodują, że dopiero po ich uwzględnieniu możemy rozważać, czy nadzór wykonywany był starannie czy wadliwie. Natomiast nie da się określić jednego, abstrakcyjnego wzorca, określającego zakres wymaganej staranności, aktualnego w każdym przypadku.

Zakres ten zależy bowiem od takich czynników, jak: a) rodzaj stosunku powodujący obowiązek nadzoru, b) wiek i właściwości osoby poddanej nadzorowi (poziom rozwoju fizycznego i psychicznego,

osobowości) i związany z tym stopień potencjalnego zagrożenia dla osób trzecich, c) faktyczna możliwość wykonywania nadzoru.

2. Jeśli uczeń jest osobą powyżej 13 roku życia – odpowiedzialność oparta jest na art. 415

k.c

art.415 k.c – Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę obowiązany jest do jej naprawienia. W takim przypadku poszkodowany może dochodzić świadczenia odszkodowawczego od nadzorującego wyłącznie na zasadach ogólnych, co powoduje inne rozłożenie ciężaru dowodu i niemożność korzystania przez niego z domniemania winy osoby zobowiązanej do nadzoru.

W tym przypadku to na poszkodowanym spoczywa ciężar udowodnienia wszystkich okoliczności koniecznych do ustalenia odpowiedzialności nadzorującego, w tym także obowiązek wykazania winy w nadzorze oraz istnienia związku przyczynowego między zachowaniem się osoby nadzorującej a szkodą wyrządzoną przez podopiecznego.

Przykładem zachowania, mogącego skutkować przyjęciem naruszenia obowiązku nadzoru może być świadome tolerowanie przez nauczyciela takiego postępowania małoletniego (np. posiadania i noszenia przy sobie niebezpiecznego narzędzia), które doprowadziło do wyrządzenia szkody. W praktyce będą to wypadki rażących zaniedbań uzasadniających przyjęcie winy własnej nauczyciela.

Uwaga! Odpowiedzialność małoletniego i osoby zobowiązanej do nadzoru jest solidarna

na podstawie art. 441 k.c. Uwaga! Jeśli małoletni w wieku powyżej 13 lat sam wprawił się w stan odurzenia i będąc w

tym stanie doznał urazu- sam ponosi odpowiedzialność za to zdarzenie.

Problem odpowiedzialności indywidualnej nauczyciela Art. 120 § 1 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. - Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr

21, poz. 94 z późn. zm.) : „w razie wyrządzenia przez pracownika przy wykonywaniu przez niego obowiązków pracowniczych szkody osobie trzeciej, zobowiązany do naprawienia szkody jest wyłącznie pracodawca".

Jeżeli organ założycielski wypłaci odszkodowanie, to będzie miał możliwość dochodzenia zwrotu (tzw. „regres") od pracownika szkoły, który swoim działaniem wyrządził szkodę.

Ale: Kodeks pracy przewiduje w tym wypadku ochronę pracowników, od których nie można dochodzić więcej niż wyniosło odszkodowanie zapłacone przez pracodawcę a jednocześnie nie więcej niż trzymiesięczne wynagrodzenie (por. art. 119 k.p.).

Pełnej kwoty zapłaconego odszkodowania można będzie jednak dochodzić od pracownika, który wyrządził szkodę działając z winy umyślnej (por. art. 122 k.p.).

IV.ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNA

Art. 63 Karty Nauczyciela : nauczyciele podczas lub w związku z wykonywaniem obowiązków służbowych korzystają z ochrony, jaka przysługuje funkcjonariuszom publicznym, przy

9

czym organ prowadzący szkołę i dyrektor szkoły zobowiązani są z urzędu występować w obronie nauczyciela, gdy ustalone dla nauczyciela uprawnienia zostaną naruszone. Funkcjonariusz publiczny a osoba pełniąca funkcję publiczną

Pojęcia: „funkcjonariusz publiczny” i „osoba pełniąca funkcję publiczną” jakkolwiek w potocznym rozumieniu mogą uchodzić za określenia synonimiczne, to jednakże na gruncie przepisów prawa karnego pojęciami tożsamymi nie są. Pojęcie „osoba pełniąca funkcję publiczną” jest pojęciem znaczeniowo szerszym, niż „funkcjonariusz publiczny”. Sformułowanie, iż nauczyciele podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych korzystają z ochrony przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych nie oznacza, że nauczyciele mają status funkcjonariuszy publicznych w rozumieniu wymienionej ustawy.

Korzystanie z ochrony „takiej jak” funkcjonariusze publiczni nie jest analogiczne z „byciem” funkcjonariuszem publicznym i tego rodzaju statusu nie implikuje.

Funkcjonariusz publiczny O tym, kto jest funkcjonariuszem publicznym stanowi art. 115 § 13 Kodeksu karnego. Zgodnie z wymienionym przepisem funkcjonariuszem publicznym jest: Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej; poseł, senator, radny; poseł do Parlamentu Europejskiego; sędzia, ławnik, prokurator, funkcjonariusz finansowego organu postępowania przygotowawczego lub organu nadrzędnego nad finansowym organem postępowania przygotowawczego, notariusz, komornik, kurator sądowy, syndyk, nadzorca sądowy i zarządca, osoba orzekająca w organach dyscyplinarnych działających na podstawie ustawy; osoba będąca pracownikiem administracji rządowej, innego organu państwowego lub samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe, a także inna osoba w zakresie, w którym uprawniona jest do wydawania decyzji administracyjnych; osoba będąca pracownikiem organu kontroli państwowej lub organu kontroli samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe; osoba zajmująca kierownicze stanowisko w innej instytucji państwowej; funkcjonariusz organu powołanego do ochrony bezpieczeństwa publicznego albo funkcjonariusz Służby Więziennej; osoba pełniąca czynną służbę wojskową.

Nauczyciele wykonujący obowiązki stricte nauczycielskie (dydaktyczne, wychowawcze, opiekuńcze) do żadnej z wymienionych kategorii osób nie należą.

Nie można jednak odmówić przymiotu funkcjonariusza publicznego tym z nauczycieli,

którzy - pracują w administracji rządowej jak np. Kuratorium Oświaty, Ministerstwo Edukacji

Narodowej czy też Centralna Komisja Egzaminacyjna; - orzekają w organach dyscyplinarnych; - są dyrektorami szkół, w zakresie, w jakim uprawnieni są do wydawania decyzji

administracyjnych. Osoba pełniąca funkcję publiczną Zgodnie z art. 115 § 19 Kodeksu karnego osobą pełniącą funkcję publiczną jest funkcjonariusz publiczny, członek organu samorządowego, osoba zatrudniona w jednostce organizacyjnej dysponującej środkami publicznymi, chyba, że wykonuje wyłącznie czynności usługowe, a także inna osoba, której uprawnienia i obowiązki w zakresie działalności publicznej są określone lub uznane przez ustawę lub wiążącą Rzeczpospolitą Polską umowę międzynarodową. Odnosząc te kryteria do nauczycieli i nauczycieli akademickich stwierdzić należy, iż wszystkie osoby wykonujące obowiązki nauczycielskie (dydaktyczne, wychowawcze, opiekuńcze), są osobami pełniącymi funkcje publiczne.

10

Każdy funkcjonariusz pełni funkcję publiczną, jednak nie każda osoba pełniąca funkcję publiczną jest funkcjonariuszem publicznym. Nauczyciele mający status funkcjonariuszy publicznych będą ponosić odpowiedzialność karną za te przestępstwa, których sprawcami są stricte funkcjonariusze publiczni (ustawodawca w opisie czynu operuje wówczas sformułowaniem „ funkcjonariusz publiczny, który…”), a ponadto mogą zostać ukarani za te wszystkie występki, które odnoszą się do osób pełniących funkcje publiczne (w przypadku tych przestępstw ustawodawca stosuje zwrot „kto w związku z pełnieniem funkcji publicznej…”). Funkcje publiczne pełnią wszyscy nauczyciele, wszyscy też narażeni są na

odpowiedzialność karną związaną z nieprawidłowościami w zakresie pełnienia funkcji publicznych. Nauczyciele i nauczyciele akademiccy – z racji specyfiki wykonywanego zwodu - są

osobami uprawnionymi do dokonywania w dokumentach wpisów mających znaczenie prawne (np. świadectwo ukończenia klasy, dziennik lekcyjny, indeks studencki, protokół egzaminacyjny itp.), są też osobami, na których spoczywa prawny obowiązek opieki (zwłaszcza w odniesieniu do dzieci), są także „przełożonymi” w istniejącej zarówno w szkole jak i na uczelni relacji zależności, stąd też spektrum odpowiedzialności karnej nauczycieli i nauczycieli akademickich jest bardzo szerokie.

SPRZEDAJNOŚĆ

Kto, w związku z pełnieniem funkcji publicznej, przyjmuje korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8 (art. 228 § 1 k.k). W wypadku mniejszej wagi, sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2 (art. 228 § 2 k.k).

Kto, w związku z pełnieniem funkcji publicznej, przyjmuje korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę za zachowanie stanowiące naruszenie przepisów prawa, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10 (art. 228 § 3 k.k). Karze tej podlega także ten, kto, w związku z pełnieniem funkcji publicznej, uzależnia wykonanie czynności służbowej od otrzymania korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy lub takiej korzyści żąda (art. 228 § 4 k.k).

Jako wyraz wdzięczności uczniów można potraktować przyjęcie kwiatów czy laurki, niemożliwe jest jednak ujęcie w tych kategoriach prezentów lub pieniędzy, nawet gdyby były wręczane nauczycielowi po przeprowadzonym egzaminie lub zakończeniu szkoły.

Uwaga! odpowiedzialności karnej podlega także osoba, która udziela lub obiecuje udzielić

korzyści majątkowej lub osobistej (art. 229 § 1 k.k), jednak kiedy korzyść majątkowa lub jej obietnica zostały przyjęte przez nauczyciela, a uczeń lub rodzic zawiadomił o tym fakcie organ powołany do ścigania przestępstw i ujawnił wszystkie okoliczności przestępstwa, zanim organ ten o nim się dowiedzą, wówczas sprawca nie podlega karze (art. 229 § 6 k.k). Uczeń może więc wręczyć nauczycielowi „prezent”, a gdy ten go przyjmie, zawiadomić o tym fakcie policję, nie ponosząc żadnej odpowiedzialności karnej, w przeciwieństwie do nauczyciela.

NADUŻYCIE SŁUŻBOWE

Funkcjonariusz publiczny, który, przekraczając swoje uprawnienia lub nie dopełniając obowiązków, działa na szkodę interesu publicznego lub prywatnego, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3 (art. 231 § 1 k.k). Jeżeli sprawca dopuszcza się powyższego czynu w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10 (art. 231 § 2 k.k).

POŚWIADCZENIE NIEPRAWDY Funkcjonariusz publiczny lub inna osoba uprawniona do wystawienia dokumentu, która

poświadcza w nim nieprawdę co do okoliczności mającej znaczenie prawne, podlega karze

11

pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 (art. 271 § 1 k.k). Jeżeli sprawca dopuszcza się wyżej wymienionego czynu w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8 (art. 271 § 3 k.k).

NADUŻYCIA SEKSUALNE

Stosunek zależności dotyczyć może np. relacji: nauczyciel – uczeń, nauczyciel akademicki – student, dyrektor szkoły – nauczyciel, niezależnie od wieku poszkodowanego.

Kto bowiem, przez nadużycie stosunku zależności lub wykorzystanie krytycznego położenia, doprowadza inną osobę do obcowania płciowego lub do poddania się innej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3 (art. 199 § 1 k.k).

Jeżeli czyn, o którym mowa powyżej został popełniony na szkodę małoletniego (Małoletni w rozumieniu prawa cywilnego to osoba, która nie ukończyła 18 lat)., sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 (art. 199 § 2 k.k). Karze tej podlega, kto doprowadza małoletniego do obcowania płciowego lub poddania się innej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności, nadużywając zaufania lub udzielając mu korzyści majątkowej lub osobistej, albo jej obietnicy (art. 199 § 3 k.k).

Nadużycie zaufania – wykorzystanie występującego po stronie małoletniego

przeświadczenia, że sprawcy można ufać, wierzyć mu. „Obcowanie płciowe” obejmuje swym zakresem znaczeniowym akty spółkowania oraz

jego surogaty, tj. gdy czynność sprawcza polega na bezpośrednim kontakcie płciowym ciała sprawcy z organami płciowymi ofiary lub też z tymi częściami jej ciała, które sprawca traktuje równoważnie i na których lub za pomocą których sprawca wyładowuje swój popęd seksualny.

„Inna czynność seksualna” jest znamieniem otwartym i niepoddającym się łatwo

obiektywizacji, z punktu widzenia kryteriów czysto biologicznych czy fizjologicznych. O tym, czy dana czynność jest, czy też nie jest, czynnością seksualną decydować mogą także oceny kulturowe . Sąd Najwyższy w jednym ze swych orzeczeń wyraził pogląd, iż „inna czynność seksualna (…) to takie zachowanie nie mieszczące się w pojęciu obcowania płciowego, które związane jest z szeroko rozumianym życiem płciowym człowieka, polegające na kontakcie cielesnym sprawcy z pokrzywdzonym lub przynajmniej na cielesnym i mającym charakter seksualny zaangażowaniu ofiary” .

Art. 200 k.k : Kto obcuje płciowo z małoletnim poniżej lat 15 lub dopuszcza się wobec takiej osoby innej czynności seksualnej lub doprowadza ją do poddania się takim czynnościom albo do ich wykonania podlega karze pozbawienia wolności od 2 do 12 lat.

Art. 200a k.k : Kto w celu popełnienia przestępstwa określonego w art. 200 k.k (…) za pośrednictwem systemu teleinformatycznego lub sieci telekomunikacyjnej nawiązuje kontakt z małoletnim poniżej 15 lat, zmierzając za pomocą (…) wprowadzenia go w błąd do spotkania się z nim podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.

12

NARUSZENIE NIETYKALNOŚCI CIELESNEJ ORAZ FIZYCZNE I PSYCHICZNE ZNĘCANIE SIĘ NAD UCZNIEM

Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 (art. 207 § 1 k.k). Jeżeli czyn, o którym mowa powyżej połączony jest ze stosowaniem szczególnego okrucieństwa, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10 (art. 207 § 2 k.k). Natomiast jeżeli następstwem tego czynu jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12 (art. 207 § 3 k.k).

mobbing (bullying) . Oznacza tworzenie wokół ofiary, którą może być jednostka lub

(rzadziej) grupa, atmosfery zagrożenia w celu wyłączenia jej z życia towarzyskiego lub z zespołu koleżeńskiego .

Cechami charakterystycznymi mobbingu jest to, że: dokuczanie ma charakter ciągły, trwa przez dłuższy czas, ofiara i sprawcy są w nierównej sytuacji a spotykają się często, jest ukrywany, zwykle wiąże się z rozgłaszaniem pogłosek, że ofiara jest „anormalna” i ma charakter działania celowego choć może być nieuświadamiane . Mobbing przybiera postać obmowy, szykanowania, izolacji, szantażowania, przemocy fizycznej , czy też knucia intryg, plotkowania, wyśmiewania . Ofiarami mobbingu bywają głównie osoby zastraszone, pasywne, słabsze fizycznie . Wyraźnie jednakże podkreślić należy, iż mobbing szkolny (bullying) nie dotyczy relacji tylko pomiędzy uczniami. Zdarza się, że jego ofiarą pada nauczyciel, a mobbing stosowany jest przez uczniów. Agresja uczniów skierowana wobec nauczyciela bywa rozszerzana na członków jego rodziny, poprzez pogróżki jawne lub anonimowe, co dodatkowo „terroryzuje” ofiarę, podporządkowując ją prześladowcom. Bywa również i tak, że także zachowanie nauczyciela może nosić cechy swoistego współudziału w mobbingu, co ma miejsce wówczas, gdy nauczyciel nie reaguje na przejawy agresji grupy wobec ofiary, solidaryzuje się (chociażby milcząco) z napastnikami lub popiera jej przywódcę, bądź też w sposób jawny lub zawoalowany kpi z klasowego outsidera .

NIEZAPEWNIENIE BEZPIECZENSTWA UCZNIOM

Kto naraża człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego

uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3 (art. 160 § 1 k.k). Jeżeli dodatkowo na sprawcy ciąży obowiązek opieki nad osobą narażoną na niebezpieczeństwo, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 (art. 160 § 2 k.k). Jeżeli sprawca wyżej wymienionych czynów działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku (art. 160 § 3 k.k).

Nauczyciel, któremu powierzono grupę dzieci do 15 roku życia jest osobą, na którą nałożono obowiązek troszczenia się o małoletniego. Natomiast obowiązek szczególnej troski nałożony jest na osoby, którym powierzono pod opiekę małoletnich do 13 roku życia. W znaczeniu prawnym oznacza to pełną odpowiedzialność opiekuna za każdy czyn niedozwolony małoletniego.

Ustawodawca Kodeksu Karnego jak również zapisy ustawy o systemie oświaty i ustawy Karta Nauczyciela, ustanawiają ochronę dobra powierzonych dzieci i młodzieży do lat 18, w tym szczególnie podkreśla się obowiązek sprawowania ciągłej opieki nad małoletnimi do lat 15, która może być naruszona przez:

porzucenie lub pozostawienie, choćby na chwilę, bez opieki (dla zaistnienia przestępstwa nie jest konieczne, aby zaistniał stan niebezpieczeństwa utraty zdrowia lub życia przez porzuconego)

niezastosowanie się do regulaminów przewozowych w punkcie mówiącym o ilości podopiecznych na jednego opiekuna;

planowanie lub udzielanie tak zwanego czasu wolnego dzieciom do 15 roku życia będących pod opieką wychowawcy, nauczyciela, opiekuna, w takich formach zorganizowanych jak: kolonie, wycieczki, obozy, imprezy

13

Karną odpowiedzialność zgodnie z artykułem Kodeksu Karnego ponosi każdy, kto popełni czyn zabroniony (pod groźbą kary) przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Sankcje, jakie prawo karne przewiduje za naruszenie swoich przepisów to:

grzywna,

ograniczenie wolności,

pozbawienie wolności,

25 lat pozbawienia wolności

dożywotnie pozbawienie wolności. Dodatkowo sąd może zasądzić środki karne (np. pozbawienie praw publicznych, zakaz wykonywania określonego zawodu i in.) Przestępstwo może być popełnione przez działanie lub zaniechanie.

Z działaniem, czyli ukierunkowaną aktywnością, mamy do czynienia wówczas, gdy np. nauczyciel naruszy nietykalność osobistą ucznia.

Przykładem zaniechania (czyli powstrzymania się od działania, do którego było się zobowiązanym) może być sytuacja, gdy nauczyciel zaprzestaje sprawowania opieki nad uczniami . Uwaga ! Jeśli opiekun klasy na wycieczce w górach pozostawia grupę bez opieki, popełnia przestępstwo, narażając dzieci na niebezpieczeństwo, bez względu na to, czy któremuś dziecku coś się stanie czy też nie. Nauczyciel tak jak każdy inny sprawca, może dopuścić się przestępstwa z winy umyślnej lub nieumyślnie (art. 9 KK).

Przestępstwo umyślne zostaje popełnione wówczas, gdy sprawca ma bezpośredni zamiar jego dokonania lub przewidując możliwość jego popełnienia godzi się na nie.

Przestępstwo będzie popełnione nieumyślnie, gdy sprawca nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego, chociaż powinien i może to przewidzieć lub wówczas gdy sprawca przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że tego uniknie. Uwaga! Czynem bezprawnym jest każdy czyn zabroniony pod groźbą kary, który godzi w

jakieś dobro chronione prawem. Prawo karne przewiduje jednak pewne wyjątkowe sytuacje, kiedy następuje naruszenie dobra albo narażenie go na niebezpieczeństwo, a jednak nie następuje bezprawność działania w związku z czym sprawca czynu nie ponosi odpowiedzialności . Tego rodzaju przypadki określane są jako kontratypy.

KONTRATYPY - OKOLICZNOŚCI UCHYLAJĄCE BEZPRAWNOŚĆ CZYNU (wyłączające odpowiedzialność karną). Do najczęstszych kontratypów należą :

1. Obrona konieczna (art.25 kk)

Nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem.

Szkoła jest miejscem, w którym przypadki użycia obrony koniecznej mogą mieć miejsce. Nauczyciel zaatakowany przez ucznia ma prawo się bronić. Jeżeli odepchnie agresora, a ten upadając dozna np. urazu ręki, nie będzie można przypisać nauczycielowi odpowiedzialności karnej za przestępstwo spowodowania obrażeń ciała ucznia, gdyż działał on właśnie w ramach obrony koniecznej.

W warunkach obrony koniecznej nauczyciel będzie działał również wówczas, gdy podejmie interwencję wobec np. dwóch bijących się uczniów lub wobec ucznia, który dokonuje aktu autoagresji.

14

Uwaga! W ramach uzasadnionej obrony koniecznej nie można postępować w sposób niewspółmierny do zamachu – np. na popchnięcie nie można odpowiedzieć zadaniem ciosu nożem .

Nie będzie mógł powoływać się na kontratyp obrony koniecznej również sprawca pobicia,

tłumacząc, iż odpierał atak napastnika, jeżeli atak ten zdarzył się parę godzin wcześniej (brak bezpośredniości).

2. Stan wyższej konieczności (art.26 kk)

Nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego jakiemukolwiek dobru chronionemu prawem, jeżeli niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć, a dobro poświęcone przedstawia wartość niższą od dobra ratowanego.

Tego rodzaju sytuacja występuje, gdy dochodzi do kolizji dóbr i osoba znajdująca się w

stanie wyższej konieczności poświęca dobro niższej wartości dla ratowania dobra o wartości wyższej np. gdy nauczyciel chcąc zapobiec pożarowi, zdusi ogień kurtką ucznia lub gdy wybije szybę w samochodzie, niosąc pomoc ofierze wypadku.