11

ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه

11

ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه

گزارش فرهنگ، رسانه و اجتامع - 11ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه

وزارت علوم، تحقیقات و فناوری

مرکز پژوهشی آرا

اندیشکده فرارویش آرا )افرا(

دپارمتان مطالعات و سیاست گذاری فرهنگی

ویرایش اول - پاییز ۱۳۹۵

طراحی گرافیک: کارگاه طراحی یاقوت

چاپ: دفرت فنی تولی

غیر قابل انتشار

داخلی و به منظور استفاده شخصی شام فرهیخته گرامی ارسال می گردد.

کلیه حقوق مادی و معنوی اثر متعلق به مرکز پژوهشی آرا می باشد.

شامره متاس:۲الی۸۸۸۶۳۹۶۱ -۰۲۱

www.ararc.ir

پیشگفتار / ۲

چکیده مدیریتی / ۳

مقدمه / ۵

جایگاه حقوقی برنامه های پنج ساله توسعه / 7

تاریخچه برنامه های پنج ساله توسعه / ۱۲

چگونگی تدوین برنامه ششم توسعه / ۲۰

بندهای مرتبط با امور فرهنگی در سیاست های کلی ابالغی برنامه ششم توسعه / ۲۵

• شاخص های فرهنگی سیاست های کلی ابالغی / ۲7

• سایر سیاست های کلی باالدستی برنامه ششم توسعه / ۲۸

ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه / ۳۰

• ماده و بندهای فرهنگی الیحه احکام مورد نیاز برنامه ششم توسعه / ۳۱

• شاخص های فرهنگی برنامه ششم توسعه / ۳۸

نقد و ارزیابی ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه / ۳۹

• مقایسه برنامه ششم با برنامه چهارم و پنجم / 4۱

• مقایسه برنامه ششم توسعه با نقشه مهندسی فرهنگی کشور / 44

• نسبت برنامه ششم توسعه و هویت انقالب اسالمی / 4۶

• سایر نقدها / 4۹

پیشنهادها / ۵۲

منابع / ۵۵

فهرست مطالب

-2-

پیشگفتار

مرکز پژوهشی آرا

چکیده مدیریتی

-4-

برنامه ششم توسعه از ابتدای سال ۱۳۹۳ در معاونت برنامه ریزی و نظارت راهربدی ریاست جمهوری آغاز به کار کرد و

سندی تحت عنوان »نظام تهیه، تدوین و تصویب برنامه ششم توسعه جمهوری اسالمی ایران« در مرداد ۱۳۹۳ منترش

شد. پس از ابالغ سیاست های کلی برنامه ششم توسعه در ۹ تیر ۱۳۹4 از سوی رهرب معظم انقالب، سند فوق الذکر

در مرداد ۱۳۹4 دارای تغییراتی شد که مهم ترین آن ها، تحدید برنامه به »احکام برنامه ششم« است که در آن تصویب

تصویر کالن برنامه و جداول کّمی به هیئت وزیران سپرده می شود که مورد اعرتاض بسیاری از نخبگان و همچنین

منایندگان مجلس نهم قرار گرفت. کلیات برنامه ششم توسعه در مجلس رد شد و برنامه پنجم توسعه برای یک سال

دیگر متدید شد تا دولت فرصت اصالح الیحه برنامه ششم توسعه را داشته باشد. اصالحیه برنامه ششم توسعه اوایل

مردادماه ۱۳۹۵ با تغییرات اندکی به مجلس تقدیم شد.

در خصوص بخش فرهنگی برنامه ششم توسعه نیز رابطه این برنامه )در امور فرهنگی( با سیاست های کلی ابالغی

رهرب معظم انقالب مشخص نیست. در حالی که رهرب معظم انقالب در سیاست های کلی تاکید بر »سبک زندگی

اسالمی – ایرانی«، »اجرای نقشه مهندسی فرهنگی کشور«، »تبیین ارزش های انقالب اسالمی« و »حضور موثر نهادهای

فرهنگی در فضای مجازی« دارند، توجه دولت در برنامه ششم توسعه در بُعد فرهنگی به سه مقوله »امنیت«، »آزادی«

و »خصوصی سازی« است.

در این گزارش راهربدی، پس از بیان تاریخچه برنامه های توسعه در کشور، به چگونگی تدوین برنامه ششم توسعه

پرداخته شده است. الیحه برنامه ششم توسعه با اسناد باالدستی تطبیق داده شده و این الیحه با الیحه برنامه چهارم و

پنجم توسعه مقایسه شده است.

مقدمه

-6-

هر فرد، گروه، سازمان یا جامعه ای برای پیرشفت نیازمند برنامه ریزی است؛ برنامه ریزی در سطوح مختلف، به روش های

متفاوت و مقیاس گوناگون. یک کشور هم از این قاعده مستثنی نیست و برای پیرشفت نیازمند برنامه ریزی در حوزه های

مختلف و مرتبط است. قانون برنامه توسعه اقتصادی، اجتامعی و فرهنگی جمهوری اسالمی ایران یکی از این برنامه ها

است که از سال ۱۳۶۸ در برنامه های پنج ساله مصوب و اجرا می شود.

با توجه به ماهیت انقالب اسالمی و نظام جمهوری اسالمی ایران، انتظار این است که به بخش فرهنگ در برنامه های

توسعه توجه بیشرتی شود، اما متاسفانه در همه دولت ها این بخش کمرت مورد توجه قرار گرفته است یا بیشرت جنبه

شعاری داشته است.

در این گزارش راهربدی مقصود آن است که برنامه ششم توسعه را از بُعد فرهنگی و ناظر به اسناد باالدستی آن،

ارزیابی کنیم.

جایگاه حقوقی برنامه های پنج ساله توسعه

-8-

یکی از مباحث مهم در مطالعه هر قانونی که اعتبار و اهمیت آن قانون را می رساند، جایگاه آن قانون در نظام قانونی

است. این که برنامه های پنج ساله توسعه در کشور ما چه جایگاهی دارند و اسناد باالدستی آن کدام اند، یکی از عناوینی

است که باید مورد توجه قرار گیرد.

تصور بقای جامعه ای بدون نظم حقوقی به معنای تحمیل مجموعه قواعدی بر اعضای جامعه، ممكن نیست. این

نظم حقوقی، دو ویژگی عمده دارد كه ویژگی های دیگر حول محور آن ها عنوان می شوند؛ این دو ویژگی عبارتند از:

»انسجام« و »سلسله مراتب«. ویژگی سلسله مراتب در رابطه با نظم حقوقی، موجب سازماندهی قواعد در جامعه

می شود. بدین صورت كه به وسیله رتبه بندی میان قواعد حقوقی، قواعد فراتر كه از اهمیت بیشرتی برخوردارند، مشخص

می شوند و به همین سبب، قواعد فروتر ملزم به رعایت و تبعیت از آن ها هستند.

بر همین اساس سلسله مراتب میان قوانین در نظام جمهوری اسالمی ایران، مخصوصا با توجه به ویژگی خاص آن

كه هامنا عبارت است از یك نظام مبتنی بر مردم ساالری دینی، اهمیت بسزایی می یابد. چرا كه ابتنای نظام جمهوری

اسالمی بر مبانی رشیعت اسالمی و فقه شیعی، اقتضائاتی را به همراه دارد كه در جای جای مسائل نظام حقوقی

جمهوری اسالمی ایران و از جمله در بحث سلسله مراتب تاثیرگذار است.

وجود نهادهایی در كنار مجلس با كاركرد وضع قواعد الزم االجرا مانند مجمع تشخیص مصلحت نظام، شورای عالی

انقالب فرهنگی، شورای عالی فضای مجازی و... ابهامات و بعضا چالش هایی را در این زمینه – از جمله ابهام در

نسبت میان مصوبات این مراجع و امكان یا عدم امكان نسخ قواعد یك مرجع توسط مرجع دیگر - ایجاد منوده است

كه روشن شدن مبانی نظری این بحث و نتایج متخذ از آن، می تواند زمینه ساز و راه گشای حل این مسائل در عرصه

عملی باشد. البته الزم به ذكر است كه در یك تقسیم بندی كلی از سلسله مراتب میان قوانین، قوانین به سه دسته كلِی

»قانون اساسی«، »قوانین عادی« و »مقررات دولتی« تقسیم می شوند.

تفصیل بیشرت در این باره، در این گزارش موضوعیت ندارد و فقط به طور خالصه سلسله مراتب قوانین حقوقی در کشور

در جدول زیر ارائه می شود:

-9-

ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه

جدول ۱- سلسله مراتب قوانین در نظام جمهوری اسالمی )حاجی علی خمسه، ۱۳۹۳(

حكم حكومتی

مصوبات مربوط به بند ۳ اصل ۱7۶ شورای عالی امنیت ملی

مصوبات مجمع در راستای حل اختالف مجلس و شورای نگهبان )تا زمانی كه مصلحت به قوت خود باقی است(

مصوبات مربوط به حل معضالت نظام )بند ۱ اصل ۱۱۱(

قانون اساسی

سیاست های كلی نظام

قوانین مصوب مجلس )به عالوه معاهدات بین املللی، قوانین آزمایشی و اساسنامه ها(

همه پرسی تقنینی )اصل ۵۱(

مصوبات مربوط به بند یك و دو اصل ۱7۶ شورای عالی امنیت ملی

مصوبات شورای عالی انقالب فرهنگی

مصوبات شورای عالی فضای مجازی

مصوبات مجلس خربگان بر اساس اصل ۱۱۱ )به استثنای آئین نامه داخلی(

همچنین می دانیم برنامه درازمدت در نظام حقوقی جمهوری اسالمی، برنامه ای است که ضمن آن توسعه اقتصادی و

اجتامعی برای یک دوره ۱۰ ساله یا بیشرت به عنوان راهنامی برنامه ریزی های پنج ساله پیش بینی می شود. چشم انداز

جمهوری اسالمی ایران در افق ۱4۰4 هجری شمسی که هم اکنون مبنای سیاست های کلی است از منونه های برنامه های

بلندمدت به شامر می رود. این سند در سال ۱۳۸۲ ابالغ گردیده و بیانگر چشم اندازی برای توسعه ایران در زمینه های

مختلف فرهنگی، علمی، اقتصادی، سیاسی و اجتامعی است. در قسمت پایانی چشم انداز اعالم شده که در تهیه،

تدوین و تصویب برنامه های توسعه و بودجه های سالیانه، این نکته مورد توجه قرار گیرد که شاخص های کمی کالن آن ها

از قبیل نرخ رسمایه گذاری، درآمد رسانه، تولید ناخالص ملی، نرخ اشتغال و تورم، کاهش فاصله درآمد میان دهک های

باال و پایین جامعه، رشد فرهنگ و آموزش و پژوهش و توانایی های دفاعی و امنیتی، باید متناسب با سیاست های توسعه

-10-

و اهداف و الزامات چشم انداز، تنظیم و تعیین گردد و این سیاست ها به صورت کامل مراعات شود.

از سوی دیگر مطابق بند )۱( اصل یکصد و دهم قانون اساسی، تعیین سیاست های کلی نظام جمهوری اسالمی ایران،

پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام در صالحیت مقام معظم رهربی است. سیاست های کلی نظام اداری

)مصوب ۱۳۸۹(، سیاست های کلی ایجاد تحول در نظام آموزش و پرورش کشور )مصوب ۱۳۹۲(، سیاست های

کلی سالمت )مصوب ۱۳۹۳( مثال هایی است که می توان از آن ها نام برد که مترکز بر موضوعی خاص دارند. از

سوی دیگر سیاست های کلی برنامه های توسعه پیش از برنامه پنج ساله صادر می گردد که مبنای تدوین و تصویب

قوانین برنامه پنج ساله هستند. در این خصوص می توان از سیاست های کلی برنامه چهارم توسعه )مصوب ۱۳۸۲(،

سیاست های کلی برنامه پنجم توسعه )مصوب ۱۳۸7( و سیاست های کلی برنامه ششم توسعه )۱۳۹4( نام برد که

مترکز بر برنامه های پنج ساله توسعه دارند.

برنامه های پنج ساله

منظور از این برنامه ها، سند جامعی است که برای مدت پنج سال تنظیم و به تصویب مجلس می رسد و ضمن آن،

اهداف و سیاست های توسعه اقتصادی، اجتامعی و فرهنگی طی هامن مدت مشخص می شود. در این برنامه، متامی

منابع مالی دولت و همچنین منابعی که از طرف رشکت های دولتی و بخش خصوصی رصف امور مختلف می گردد

از یک طرف و اعتبارات جاری و عمرانی دولت و دیگر هزینه های رشکت های دولتی و بخش خصوصی از طرف

دیگر، جهت وصول به هدف های مذکور پیش بینی می گردد. قوانین برنامه پنج ساله باید مغایر با قانون اساسی، سند

چشم انداز، سیاست های کلی موضوعی و سیاست های کلی توسعه نباشند.

به نظر می رسد قوانین موجود موید این برداشت است که قوانین برنامه توسعه شأنی بیشرت از قوانین معمولی مجلس )چه

در قالب بودجه سنواتی و چه به صورت قوانین موضوعه( داشته باشند، بنابراین در تصویب و تغییر آن ها سخت گیری

بیشرتی شده است. جزء ۵ بند )د( ماده ۱۲۱ و ماده ۱۸۵ قانون آیین نامه داخلی مجلس مالک رأی گیری در خصوص

اصالح قانون برنامه توسعه را دو سوم منایندگان حارض می داند. حتی اگر تصویب قانونی که متضمن اصالح قانون

-11-

ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه

برنامه توسعه باشد ضمن الیحه بودجه و سایر طرح ها و لوایح مطرح گردد، باید با این نصاب تصویب شود و مالک

نصف به عالوه یک معترب نخواهد بود.

به عنوان جمع بندی این بخش و ناظر به ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه می توان گفت که برنامه ششم توسعه در ابعاد

فرهنگی نباید مغایر با قوانین زیر باشد:

۱. قانون اساسی

۲. سند چشم انداز ۱4۰4 )ابالغیه ۱۳۸۲/۸/۱۳(

۳. سیاست های کلی برنامه ششم توسعه )ابالغیه ۱۳۹4/4/۹(

4. سیاست های کلی ایجاد تحول در نظام آموزش و پرورش کشور )۱۳۹۲/۲/۵(

۵. سیاست های کلی نظام برای ترویج و تحکیم فرهنگ ایثار و جهاد و ساماندهی امور ایثارگران )۱۳۸۵/۲/۱۶(

۶. مصوبات شورای عالی انقالب فرهنگی مانند نقشه جامع علمی کشور و نقشه مهندسی فرهنگی کشور.

7. همچنین سایر مصوبات شورای عالی فضای مجازی.

تاریخچه برنامه های پنج ساله توسعه

-13-

ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه

برخی نقطه آغاز استفاده از برنامه ریزی به شیوه مدرن در ایران را تشکیل شورای برنامه ریزی در سال ۱۳۱۶ می دانند

و عده ای دیگر رشوع این فرایند را استفاده محدود حکومت پهلوی اول از تفکر برنامه ریزی در سال ۱۳۱۲؛ اما اگر

توسعه را فرایندی با ابعاد مختلف و مجموعه اهداف گوناگون بدانیم که جنبه های اقتصادی، اجتامعی، سیاسی و

فرهنگی جامعه را شامل می شود و برنامه توسعه را مجموعه اسنادی برمی شمرد كه در آن رشایط مطلوب در چارچوب

محدودیت ها و منابع ترسیم و خط مشی ها و سیاست های مناسب برای تحقق آن مشخص می شود، نخستین برنامه مدرن

توسعه کشور در سال ۱۳۲7 و تحت عنوان »برنامه هفت ساله عمرانی« تصویب شد که برای هدایت درآمدهای نفتی

و با نگاهی مترکزگرا تدوین شده بود و بعدتر به دلیل بزرگرت شدن حجم دولت و افزایش هزینه های جاری دستگاه های

دولتی از مسیر خود منحرف شد.

برنامه های بعدی عمرانی نیز در نگاهی کلی رسنوشتی مشابه داشتند و عمدتا به دلیل گرایش به اقتصاد دستوری و تکیه

به مدیریت متمرکز دولتی نتوانستند در چارچوب پیش بینی های انجام شده، به مدیریت منابع بپردازند و فراز و نشیب های

فراوان در سیاست های پولی و بازرگانی دولت خصوصا در اواخر دهه 4۰ و نیمه اول دهه ۵۰ شمسی موفقیت زیادی

برای آن ها رقم نزد. ناکارآمدی، تک بعدی و اقتدارگرایانه بودن الگوهای مورد استفاده در تدوین برنامه های توسعه پیش

از انقالب و لحاظ نشدن جنبه های مختلف هنجارهای ارزشی و فرهنگی کشور و ناهامهنگی با رشایط بین املللی در

کنار رشد بی سابقه درآمدهای نفتی، با وجود برخی موفقیت های مقطعی و تجارب ارزشمند، عمال نتیجه ای جز گرایش

به سمت اقتصادی دولتی تر و مرکزمحور نداشت.

با وقوع انقالب اسالمی در سال ۱۳۵7، ملی شدن برخی صنایع، انحصار بانک ها در دست دولت و به دنبال آن آغاز

هشت سال جنگ تحمیلی و مشکالت ریز و درشت دیگر، اساسا مجالی برای طرح مباحث مرتبط با توسعه و عمران

باقی منی گذاشت و اولین سندی که به این موضوع مرتبط است به اواخر سال ۱۳۶۱ برمی گردد که در شورای اقتصاد

مصوب شد و پس از آن در تیر ۱۳۶۲ به تصویب هیئت وزیران رسید و برای مجلس ارسال شد. توفق رویکردهای

دولتی )سوسیالیستی( بر برنامه مذکور که در تضاد با اکرثیت حاکم بر مجلس بود، موجب بروز بحث هایی گسرتده شد

که بخش اصلی آن مرتبط با میزان و نقش مداخله دولت در اقتصاد بود. یک تفاوت عمده دیگر این برنامه با برنامه های

-14-

پیش از انقالب »تاکید آگاهانه بر دنبال نکردن وابستگی اقتصادی« بود؛ این هدف به علت حرکت منفعالنه در برابر

اقتصادی که وابستگی آن ساختاری شده بود، پدید نیاوردن یک نیروی محرکه قوی از طریق رسمایه گذاری های مرتاکم

در صنایع اساسی با هدف ایجاد صنایع صنعتی کننده، همراه نساخنت گسرتش آموزش و تحقیقات و رشد فناوری

در داخل و کنرتل نشدن مرصف در عمل ناکام ماند. این الیحه مورد تصویب قرار نگرفت و کاهش قیمت نفت در

سال های ۶4 و ۶۵ و پس از آن جنگ نفت کش ها عمال آن را از دستور خارج کرد و دولت بعضا طرح هایی رضبتی را

برای ساماندهی اوضاع کشور پیشنهاد داد. اصالحیه برنامه اول )۱۳۶۵( با عنوان »برنامه رشایط نوین اقتصادی ایران«

که برنامه ای دوساله بود، ارائه و یک سال آن نیز اجرا شد که رشایط بحرانی پیش از پذیرش قطعنامه در تابستان سال

۱۳۶7، مانع از تداوم آن گردید.

• برنامه اول توسعه )1372-1368(

در مهرماه سال ۱۳۶7 و حدود دو ماه پس از پذیرش قطعنامه، امام خمینی)ره( در پیامی که عنوان آن »سیاست های

کلی نظام اسالمی در دوران بازسازی کشور« است، رئوس نکات مورد نیاز در این باب را اعالم کرده اند و پس از آن

تدوین برنامه های توسعه در جمهوری اسالمی آغاز می شود.

برنامه پنج ساله اول توسعه اقتصادی، اجتامعی و فرهنگی در دوره ۱۳7۲-۱۳۶۸، با انتخاب راهربد »آزادسازی اقتصادی«

آغاز شد. هدف اصلی این برنامه آن بود كه با رسمایه گذاری دولت در زمینه بازسازی خسارت های جنگ تحمیلی و

بهره برداری حداكرثی از ظرفیت های موجود، روندهای منفی اقتصادی حاكم را به نفع ایجاد رشد اقتصادی در كشور

تغییر دهد و بسرت تداوم رشد در آینده را فراهم کند. از این رو، برنامه اول توسعه به »برنامه سازندگی« شهرت یافت كه

مركز ثقل برنامه بود؛ در این برنامه تقریبا بعد فرهنگی کم مایه بود.

• برنامه دوم توسعه )1378-1374(

اسرتاتژی اصلی برنامه دوم توسعه تثبیت دستاوردهای برنامه اول توسعه، ایجاد ثبات در روندهای اقتصادی كشور و

كاهش بار سنگین تحوالت اقتصادی بر جامعه بود. این برنامه اگرچه در الگوها و راهربدها مشابه برنامه پیشین بود، اما

-15-

ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه

تغییرات عمده ای در هدف گذاری های کالن آن به وجود آمده بود: تالش در جهت تحقق عدالت اجتامعی، رشد فضائل

بر اساس اخالق اسالمی و ارتقای کمی و کیفی فرهنگ عمومی جامعه، هدایت جوانان و نوجوانان در عرصه های

ایامنی مذهبی، فرهنگ خودی، خالقیت، علم، هرن، فن و تربیت بدنی و مناسب انسانی، خانوادگی و اجتامعی و

مشارکت در صحنه های فرهنگی، اجتامعی، سیاسی و اقتصادی، افزایش بهره وری، تربیت نیروی انسانی مورد نیاز،

تقویت مشارکت عامه مردم و اتخاذ تدابیر الزم برای نظارت شایسته و پیوسته بر اجرای برنامه، رعایت اصول عزت و

حکمت و مصلحت در سیاست خارجی، تالش در جهت حاکمیت کامل قانون و حفظ امنیت همه جانبه آحاد مردم و

ترویج فرهنگ احرتام به قانون، نظم اجتامعی و وجدان کار، نظام دهی و به کارگیری تحقیقات به عنوان ابزاری برای حل

مشکالت و توسعه کشور و تقویت و ترویج ارزش های انقالب اسالمی در عرضه کردن منابع مالی و امکانات دولتی.

بر اساس آمار و ارقام رسمی و دولتی، نتیجه سیاست های اقتصادی دولت سازندگی به نابرابری اجتامعی و توزیع

ناعادالنه ثروت و درآمد دامن زد که خود موجب بسیاری از معضالت و آسیب های اجتامعی در سال های بعد شد.

• برنامه سوم توسعه )1383-1379(

مشکالت ساختاری برنامه اول و دوم توسعه، نگاه اجتامعی به مسائل اقتصادی در داخل و سیاست تنش زدایی در

روابط بین امللل و بهبود روابط در اوپك و ارایه طرح ساماندهی اقتصاد در سال ۱۳77، منجر به شکل گیری رسمشق

اصالح ساختار اقتصادی با رویکرد داخلی در برنامه سوم توسعه شد. از این رو، مهم ترین ویژگی برنامه سوم توسعه،

سعی در فراهم ساخنت الزام های تحقق یك توسعه پایدار بود. بر این اساس، برنامه سوم با راهربد اصالحات اقتصادی

مبتنی بر رویكرد »توسعه اقتصاد رقابتی« از طریق حركت به سمت آزادسازی اقتصادی همراه با شکل گیری نظام جامع

تامین اجتامعی و اصالحات قانونی و نهادی و لغو انحصارات برای فراهم شدن زمینه های مشاركت بخش خصوصی

و کاهش تصدی گری دولت طراحی و تدوین شد. از این رو، برنامه سوم توسعه به »برنامه اصالح ساختاری« نیز مشهور

بود كه این موضوع، نقطه اتكا و مركزی برنامه سوم به شامر می آمد.

جهت گیری اصلی این برنامه، اصالحات ساختاری و نهادی به منظور آزادسازی و خصوصی سازی بود. اصالح محیط

كسب وكار، مقررات زدایی از فرایند رسمایه گذاری، تقویت قدرت رقابت پذیری از طریق حركت به سمت آزادسازی نظام

-16-

قیمت ها و تعیین قیمت بر مبنای سازوكار بازار به عنوان ابزار تخصیص بهینه منابع، از راهربدهای این برنامه محسوب

می شد. یكسان سازی نرخ ارز، آزادسازی تجارت و حذف موانع غیرتعرفه ای، تخصیص رقابتی منابع بانكی، تاسیس

بانك توسط بخش غیردولتی، تشكیل حساب ذخیره ارزی و حذف یارانه انرژی از مقوله های اصالح نظام قیمت ها

به شامر می آمد كه در برنامه سوم توسعه بر آن ها تاكید شده بود.

• برنامه چهارم توسعه )1388-1384(

مهم ترین ویژگی برنامه چهارم توسعه تهیه و تصویب آن در چارچوب سند چشم انداز ۲۰ ساله و پس از ابالغ سیاست های

کلی برنامه توسط رهرب معظم انقالب اسالمی است. هدف از این نوع برنامه ریزی، نگاه فعال و آینده ساز به مسائل بود

كه الزمه این نوع نگاه، حرکت بر پایه مدیریت چشم انداز است. در چارچوب چشم انداز، برنامه ریزی ها و حرکت های

فردی و اجتامعی در راستای آینده سازی جهت گیری می شوند. در این چارچوب، متام قلمروهای اقتصادی، اجتامعی،

فرهنگی و زیست محیطی به صورت یک کلیت مطرح است. همچنین تحوالت صورت گرفته در نظم جهانی به خصوص

در عرصه اقتصاد و مطرح شدن مباحثی مانند همگرایی سیاست ها، جهانی شدن تولید، نظام جدید تقسیم كار بین املللی،

بهره مندی از علوم و فناوری پیرشفته، دگرگونی در قلمروی فعالیت دولت، الزام ها و قانومنندی های مهم در نظم جدید

جهانی، موجب شد در برنامه چهارم توسعه عالوه بر تاكید بر ادامه سیاست های اصالح ساختاری برنامه سوم توسعه،

پایه های جدیدی برای تغییر در روند توسعه كشور پیش بینی شود.

الیحه برنامه چهارم توسعه زاینده بحث ها و مجادالت بسیاری بود. شورای نگهبان بیش از ۳۰ ماده از این الیحه را

دچار اشکاالت شکلی و محتوایی می دانست و مجتمع تشخیص مصلحت نظام برای حل اختالف میان مجلس و

شورای نگهبان وارد صحنه شد. ایرادات شورای نگهبان به بندهایی از برنامه چهارم توسعه بود که بر اساس آن نفت

کشور به صورت بهره مالکانه استخراج شده و قیمت انرژی نیز هم تراز با قیمت کشورهای حاشیه خلیج فارس می شد.

• برنامه پنجم توسعه )1394-1390(

قانون برنامه پنجم توسعه اقتصادی، اجتامعی و فرهنگی جمهوری اسالمی ایران، در ۱۵ دیامه ۱۳۸۹ به تصویب مجلس

-17-

ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه

شورای اسالمی رسید و اجرای آن با ابالغ در سال ۱۳۹۰ رسام آغاز شد. این برنامه هرچند در رویکردهای گوناگون

با برنامه چهارم توسعه تفاوت های ماهوی داشت و نگاه کالن این دو برنامه در سیاست های اقتصادی، اجتامعی و

فرهنگی متفاوت بود، اما تفاوت این دو برنامه در ابعاد فرهنگی بیشرت به توجه جدی تر به مساجد به جای فرهنگرساها

و ایده های عملیاتی تر برمی گشت؛ این دو برنامه هر چند در شعارهای ترویج سبک زندگی اسالمی – ایرانی و زنده

نگهداشنت یاد و راه امام خمینی)ره( مشرتک بودند، اما برنامه های عملیاتی متفاوتی داشتند.

سیاست های کلی ابالغی این برنامه نیز با برنامه چهارم یک تفاوت اصلی داشت که موضوع امور فرهنگی از علم و

فناوری تفکیک شده بود.

با این که در ۱۵ مهرماه سال ۱۳۸۶ رئیس جمهور وقت در دستوری به معاون اول خود مأموریت داد تا با تشکیل شورای

عالی تدوین برنامه پنجم کشور، سیاست های کلی و جزئیات این برنامه را پس از تایید رهرب معظم انقالب و تصویب

در دولت و مجلس شورای اسالمی برای ابتدای سال ۱۳۸۹ آماده اجرا کند و همچنین سیاست های کلی این برنامه در

۲۱ دی ماه سال ۱۳۸7 از سوی رهرب معظم انقالب ابالغ شده بود، اما به دلیل برخی از مشکالت همچون اختالفات

میان مجلس و دولت بر رس تعیین تکلیف نهایی الیحه هدفمندکردن یارانه ها اجرای این برنامه به سال ۱۳۹۰ موکول

شد؛ برخی حوادث فتنه ۸۸ را نیز در کندی امورات کشور بی تاثیر ندانسته اند.

• برنامه ششم توسعه )1399-1395(

الیحه قانون برنامه ششم توسعه یک تفاوت آشکار با سایر لوایح برنامه توسعه که دولت های قبلی ارائه کرده اند، دارد

و آن عدم وجود تصویر کالن و جداول کمی است؛ در این الیحه فقط احکام برنامه برای تصویب ارائه شده است و

سایر موارد به هیئت وزیران سپرده شده است. کلیاتی که در این الیحه ارائه شده است، بعضا حتی جهت گیری ها را هم

مشخص نکرده است. این برنامه توسط مجلس رد شد و برنامه پنجم توسعه یک سال دیگر متدید شد تا دولت فرصت

اصالح الیحه را داشته باشد. اوایل مردادماه ۱۳۹۵ این الیحه با اندک تغییراتی به مجلس دهم ارائه شد. درباره این

برنامه و بخصوص ابعاد فرهنگی آن در ادامه به تفصیل سخن خواهیم راند.

-18-

• جمع بندی

همیشه فصل برنامه ریزی توسعه در کشورمان، جدای از دستاوردهای عملی برنامه ریزی برای کشور، حداقل این حسن

را داشته است که موتور فکرکردن به مسائل کشور به صورت سیستمی روشن می شود؛ چیزی که به صورت معمول مورد

غفلت واقع می شود.

نظریه پردازان توسعه همواره بر روی اهمیت و رضورت ژرف کاوی درباره مفاهیم بنیادی و مسائل خاص هر جامعه تاکید

کرده اند. زاویه نگاه ما به توسعه، می تواند متغیرهای متناقض یا متفاوتی را منجر شود. به طور مثال اگر فردی برحسب

نگاه خود مولفه هایی را در نظر می گیرد، فرد دیگر به آن مولفه ها یا بی اعتنا است یا زاویه نگاه و روش برخورد متفاوتی

را برمی گزیند؛ هرچند هر دو تالش کنند که مولفه هایی حیاتی را مورد توجه قرار دهند.

آن چه مشخص و مرتبط با موضوع این گزارش است این که هرچند عنوان این برنامه، برنامه پنج ساله توسعه اقتصادی،

فرهنگی و اجتامعی است، اما توجه کمرتی به امور فرهنگی می شود و از ابتدای این برنامه ها تاکنون همواره سهم

فرهنگ، سهم ناچیزی بوده است، با این که اصلی ترین هدف انقالب، هدف فرهنگی بوده است.۱

این امر هم در مورد برنامه های چهارم و پنجم توسعه که به ترتیب ۱۵ و ۱4 ماده فرهنگی دارند و هم در مورد برنامه

ششم توسعه که تنها دو ماده مستقیام مرتبط با امور فرهنگی دارد، صدق می کند.

۱. حسن بنیانیان، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی، در نشست ارزیابی ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه در این باره

می گوید: در بعد فرایند فرهنگی کشور از قدیم این بود که نهاد برنامه ریزی کشور، تولدش برای تصمیم گیری درست منابع نفتی در پروژه های

عمرانی است، بنابراین هسته اولیه آن با نگاه کمیت گرا تعریف شده است. این هسته به تدریج توسعه یافته و بودجه های جاری هم بر این برنامه

و بودجه اضافه شده و سپس تحلیل های اقتصادی با بروز بحران های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی به این جمع بندی رسیده که باید برنامه های

توسعه ابعاد فرهنگی نیز داشته باشد. بنابراین محور اصلی این بحث ها حل چالش های اقتصادی کوتاه مدت در نگاه برنامه ریزی بوده است.

چنین دیدگاهی با نگاه جمهوری اسالمی ایران و فرمایشات رهربی و حرضت امام متفاوت است و چنین ضعفی در متام برنامه های ۵ ساله

و ۶ ساله بعد از پیروزی انقالب اسالمی دیده می شود که بخش اصلی برنامه در حوزه اقتصاد کوتاه مدت تعریف شده و کنارش تبرصه هایی

نیز به مباحث دیگر اضافه شده است. بر این اساس نگاه به مفهوم فرهنگ، حداقلی شده و تبرصه هایی برای فرهنگ نوشته می شود که معموال

ذیل راهکارهای اجرایی و جداول تخصیص منابع وجود ندارند.

-19-

ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه

مشکل دیگر این برنامه ها عدم ارزیابی اجرای این برنامه ها و در صورت ارزیابی، مشخص نبودن دالیل و در صورت

مشخص شدن دالیل، چگونگی جربان خسارت وارده بوده است. به این ترتیب همواره شاهد برنامه هایی بوده ایم که

بیشرت به شعار شبیه بوده اند تا برنامه و درصد بسیاری از این برنامه ها اجرا نشده اند و به دوره بعد منتقل شده اند. هر

چقدر که نگارش این برنامه ها با حسن نیت هم همراه بوده باشد، اما بدینوسیله هم منابع را هدر داده ایم، هم زمان را از

دست داده ایم و هم مرشوعیت سیستم را به چالش کشیده ایم.

نکته دیگر این که برنامه های توسعه پس از انقالب اسالمی متاثر از تجربه انقالب اسالمی، گفتامن رهربان، ارزش های

اسالمی و انتظارات مردم از جمهوری اسالمی از سویی و ورود مکاتب و تئوری های برآمده از تفاسیر سوسیالیستی

و لیربالیسیتی از جهان، طراحی و تدوین شده اند. در این مجموعه در هم تنیده، ایده های روسای جمهور و طراحان

برنامه ها بیش از دیگر بخش ها تاثیرگذار و قابل بررسی است. در قسمتی از این گزارش به مقایسه برنامه های چهارم،

پنجم و ششم در حوزه فرهنگی پرداخته ایم که این تفاوت را آشکار می مناید.

چگونگی تدوین برنامه ششم توسعه

-21-

ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه

معاونت برنامه ریزی و نظارت راهربدی رئیس جمهور )که بعدا به سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور و پس از آن به

سازمان برنامه و بودجه تغییر نام داد( فعالیت جدی در زمینه تهیه برنامه ششم توسعه را از اوایل سال ۱۳۹۳ آغاز کرد و

در مردادماه هامن سال سندی تحت عنوان »نظام تهیه، تدوین و تصویب برنامه ششم توسعه جمهوری اسالمی ایران«

منترش کرد. در این سند نظام برنامه ریزی برنامه ششم توسعه مشتمل بر موارد زیر معرفی شد:

۱. مبانی حاکم بر تدوین برنامه ششم توسعه.

۲. ویژگی های برنامه ششم توسعه.

۳. محتوای برنامه ششم توسعه.

4. فرایندهای تدوین برنامه.

۵. ساختار تدوین برنامه. ۱

سند مذکور در مردادماه سال ۱۳۹4 مورد بازنگری قرار گرفت. ۲ رصف نظر از برخی تغییرات جزئی، عمده ترین نکات

درباره برنامه ششم توسعه در اسناد مزبور عبارت است از:

۱. رویکرد اصلی برنامه ششم در هر دو سند، »جامع نگر با نگاه ویژه به موضوعات خاص« بیان شده است.

۲. سطح تفصیل برنامه برای بخش و فرابخش در حد برنامه راهربدی، برای هر یک از موضوعات خاص در سطح

برنامه راهربدی و عملیاتی و برای هر یک از استان ها در سطح تهیه سند توسعه استان بیان شده است. ضمنا برنامه

عملیاتی بخشی و فرابخشی و استان ها پس از تصویب قانون برنامه ششم تهیه خواهد شد.

۳. عمده ترین تفاوت ها بین این دو سند عبارتند از:

• محتوای »الیحه برنامه ششم توسعه« در بازنگری سند نظام تهیه، تدوین و تصویب برنامه ششم توسعه تغییر کرده

۱. معاونت برنامه ریزی، معاونت برنامه ریزی نظارت راهربدی رئیس جمهور، گزارش 7 مرداد ۱۳۹۳.

۲. معاونت هامهنگی برنامه و بودجه، سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، مردادماه ۱۳۹4.

-22-

است، به گونه ای که در ابتدا قرار بود که الیحه برنامه ششم توسعه شامل موارد زیر باشد:

الف( مجموعه احکام،

ب( جداول کّمی برنامه شامل اهداف کالن اقتصادی، اجتامعی، فرهنگی و جداول پیش بینی منابع،

ج( موضوعات خاص )درصد برنامه عملیاتی(،

د( برنامه راهربدی بخش و فرابخش.

در بازنگری سند فوق در مردادماه سال ۱۳۹4 تاکید شده است که الیحه برنامه فقط شامل »احکام برنامه ششم« است

و تصویب تصویر کالن برنامه و جدوال کّمی شامل اهداف و جداول منابع و مصارف و برنامه های عملیاتی موضوعا

خاص توسط هیئت وزیران صورت خواهد گرفت. ۳

• زمان بندی تقدیم الیحه برنامه از آذرماه ۱۳۹4 در سند اول، به اسفند ۱۳۹4 در سند دوم تغییر یافت. البته بعدا این

الیحه در ۲۸ دی ماه ۱۳۹4 به مجلس شورای اسالمی تقدیم شد.

رویکرد کنونی دولت به برنامه ششم توسعه بر مبنای مجموعه احکام، اقدامات و تحلیل ها را می توان اینگونه مورد

تحلیل قرار داد:

جایگاه مجلس شورای اسالمی در برنامه؛ تصویب احکام قانونی یا تصویب برنامه: یکی از تغییرات اساسی در نظام

برنامه ریزی برنامه ششم، تغییر نقش و جایگاه مجلس شورای اسالمی در برنامه است. اگر چه در همه دولت ها این

گرایش وجود دارد که در زمان تصویب هر قانونی حداکرث اختیارات را اخذ و حداقل تعهدات را برعهده گیرند، اما به

نظر می رسد برخی مقامات قوه مجریه متامیل به ایده تدوین برنامه ششم به عنوان برنامه دولت هستند به گونه ای که جز

برخی مجوزهای قانونی رضوری، بخش های دیگر آن نیازمند تصویب مجلس شورای اسالمی نیست. در این جا باید

گفت که تصویب برنامه پنج ساله در مجلس کارکردهای مهمی دارد، از جمله:

۳. هامن، ص ۱۹.

-23-

ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه

۱. تعامل دولت و مجلس موجب هم افزایی و هم گرایی می شود.

۲. ضامنت اجرا در محدوده وظایف اجزایی از بخش عمومی که در ذیل قوه مجریه جای ندارند، فراهم می آید )مانند

شهرداری ها، صندوق ها، بنیادها، قرارگاه های سازندگی و...(

۳. ترصیح اهداف کمی موجب نظم دهی و پاسخگویی دولت می شود.

در واقع می توان نقد بر کلیات برنامه ششم توسعه را در چند محور خالصه کرد:

• نقد روش شناسانه: از نظر فرایند تدوین برنامه، برنامه حداقل یک تغییر اساسی در مرداد ۹4 نسبت به مرداد ۹۳ داشته

است؛ ضمن این که برخی از صاحبنظران معتقدند تحول دیگری نیز در آذر ۹4 و در 4۰ روز پایانی تدوین برنامه رخ

داده است. از منظر ساختار تدوین برنامه نیز در مقطع دوم یعنی از مرداد ۹4 به بعد یک ستاد و ۳۰ شورای برنامه ریزی

و ده ها کارگروه کار تدوین را انجام می دادند که نکته ابهام آن در 4۰ روز پایانی است که توسط کدام مرجع نگاشته

شده است. از نظر روش تدوین برنامه نیز هامن طور که ذکر شد، الگوی برنامه جامع نگر با نگاه ویژه به موضوعات

خاص است. همچنین شیوه نگارش هامن طور که ذکر شد بر خالف برنامه های قبلی فقط به احکام بسنده شده است.

• نقد حقوقی: معموال برنامه ها با دو قرائت مختلف آماده می شوند:

۱. سندی که در آن سیاست ها، فعالیت ها و اقدامات حوزه های گوناگون حاکمیتی در بازه زمانی پنج ساله تعیین و

تعریف می شود و ۲. برنامه تنها به اموری می پردازد که خأل قانونی آن در کشور احساس می شود.

در ادبیات دست اندرکاران تدوین برنامه ششم توسعه، قرائت دوم مالک عمل بوده است، در صورتی که سابق بر این

قرائت اول پررنگ بوده است.

• نقد محتوایی: در این گزارش نقد محتوایی رصفا به امور فرهنگی پرداخته می شود که به صورت مبسوط در ادامه

می توانید آن را مطالعه منایید.

می توان به صورت خالصه نکات اساسی پیرامون ارزیابی الیحه احکام مورد نیاز برنامه ششم توسعه را در منودار زیر آورد:

-24-

31

گزارش راهبردی؛ ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه 31

14681های مجلس، شماره مسلسل: منبع: مرکز پژوهش

منبع: مرکز پژوهش های مجلس، شامره مسلسل: ۱4۶۸۱

بندهای مرتبط با امور فرهنگی در سیاست های کلی ابالغی برنامه ششم توسعه

-26-

رهرب معظم انقالب در تاریخ ۹ تیر ۱۳۹4 سیاست های کلی برنامه ششم توسعه را به رئیس جمهور ابالغ فرمودند. در

این سیاست های کلی به جز قسمتی به نام »امور فرهنگی« که به طور مشخص به فرهنگ پرداخته است، موارد دیگری نیز

مرتبط با مباحث فرهنگی به طور مشخص وجود دارد. البته مواردی نیز هست که به فرهنگ به طور غیرمستقیم برمی گردد

که در این گزارش از آن رصف نظر شده است.

در جدول زیر به جز قسمت »امور فرهنگی« که به طور مشخص در سیاست های کلی تفکیک شده است، سایر بندهایی

که مستقیم به امور فرهنگی مرتبط است با ذکر عنوان آن بخش در سیاست های کلی آورده شده است.

جدول ۲- گزاره های مرتبط با فرهنگ در سیاست های ابالغی رهرب معظم انقالب

گزاره هاعنوان

نامه به رئیس جمهور در

مورد ابالغ سیاست های کلی

برنامه ششم توسعه

این مجموعه پس از بررسی های فراوان و مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام و بر پایه محورهای

سه گانه »اقتصاد مقاومتی«، »پیشتازی در عرصه علم و فناوری« و »تعالی و مقاوم سازی فرهنگی« تنظیم

شده است.

قسمت مرتبط با امور فناوری

اطالعات و ارتباطات

۳۳- توسعه محتوا در فضای مجازی بر اساس نقشه مهندسی فرهنگی کشور تا حداقل پنج برابر وضعیت

کنونی و بومی سازی شبکه های اجتامعی.

قسمت مرتبط با امور

اجتامعی

4۵- فرهنگ سازی و ایجاد زمینه ها و ترتیبات الزم برای تحقق سیاست های کلی جمعیت.

47- اولویت دادن به ایثارگران انقالب اسالمی در تسهیالت مالی و فرصت ها و امکانات و مسئولیت های

دولتی در صحنه های مختلف فرهنگی و اقتصادی.

۵۱- حامیت از صنایع دستی و صیانت از میراث فرهنگی کشور.

قسمت مرتبط با امور

فرهنگی

۶۸- تالش شایسته برای تبیین ارزش های انقالب اسالمی و دفاع مقدس و دستاوردهای جمهوری

اسالمی.

۶۹- ارائه و ترویج سبک زندگی اسالمی – ایرانی و فرهنگ سازی درباره اصالح الگوی مرصف و

سیاست های اقتصاد مقاومتی.

-27-

ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه

7۰- اجرای نقشه مهندسی فرهنگی کشور و تهیه پیوست فرهنگی برای طرح های مهم.

7۱- حامیت مادی و معنوی از هرنمندان، نوآوران، محققان و تولیدکنندگان آثار و محصوالت فرهنگی و

هرنِی مقّوم اخالق، فرهنگ و هویت اسالمی – ایرانی.

7۲- حضور موثر نهادهای فرهنگی دولتی و مردمی در فضای مجازی به منظور توسعه و ترویج فرهنگ،

مفاهیم و هویت اسالمی - ایرانی و مقابله با تهدیدات.

7۳- توجه ویژه به توسعه و تجلی مفاهیم، منادها و شاخص های هویت اسالمی – ایرانی در ساختارهای

سیاسی، اقتصادی، اجتامعی و فرهنگی کشور.

• شاخص های فرهنگی سیاست های کلی ابالغی

شاخص های فرهنگی احصاشده از سیاست های کلی ابالغی رهرب معظم انقالب در مورد برنامه ششم توسعه را می توان

به رشح زیر تبیین کرد:

اول از همه ترسیم وضعیت مطلوب و قله فرهنگی برای رسیدن به آن که در واژه »تعالی فرهنگی« مسترت است. راه

رسیدن به این قله نیز از طریق »مقاوم سازی فرهنگی« میرس است. مقاوم سازی فرهنگی بر روی چند پایه مهم و استوار

بنا شده است که عبارتند از:

جدول ۳- احصای شاخص های فرهنگی سیاست های کلی ابالغی رهرب معظم انقالب

شاهدشاخص

توجه ویژه به اجرای نقشه مهندسی فرهنگی کشورقانون گرایی

دارابودن چشم انداز و برنامه بلندمدت و

پرهیز از حرکت زیگزاگی در عرصه فرهنگ

توجه ویژه به اجرای نقشه مهندسی فرهنگی کشور

تخصصی بودن و توجه به کار کارشناسی

دقیق با استفاده از نظرات نخبگان فرهنگی

توجه ویژه به اجرای نقشه مهندسی فرهنگی کشور

-28-

توسعه محتوا در فضای مجازی تا پنج برابر، بومی سازی شبکه های اجتامعی، ارائه و نگاه ایجابی در حوزه فرهنگ

ترویج سبک زندگی اسالمی-ایرانی، توسعه و تجلی منادهای هویت اسالمی در ساختارها

اولویت دادن به ایثارگران در تسهیالت، فرصت ها، امکانات و مسئولیت های دولتی، تبیین نگاه اسالمی و انقالبی به فرهنگ

ارزش های انقالب اسالمی، تبیین ارزش های دفاع مقدس، تبیین دستاوردهای جمهوری

اسالمی، حامیت مادی و معنوی از نخبگان فرهنگی مقوم اخالق

فرهنگ سازی سیاست های جمعیت، فرهنگ سازی اصالح الگوی مرصف، فرهنگ سازی فرهنگ سازی نه رهاسازی فرهنگی

اقتصاد مقاومتی، پیوست فرهنگی امور، حضور موثر نهادهای فرهنگی دولتی در فضای

مجازی

مقاوم سازی فرهنگی، مقابله با تهدیداتجلوگیری از تهاجم فرهنگی

• سایر سیاست های کلی باالدستی برنامه ششم توسعه

برخی دیگر از سیاست های کلی ابالغی توسط رهرب معظم انقالب به عنوان اسناد باالدستی در تهیه و تدوین برنامه ششم

توسعه می تواند مدنظر قرار گیرد که عنوان و خالصه بخش های مرتبط با امور فرهنگی آن در ادامه می آید:

سیاست های کلی جمعیت )1393/2/30(

ترفیع جایگاه خانواده؛ امور مرتبط با سبک زندگی به عنوان مثال تسهیل ازدواج، تسهیالت مناسب برای مادران شاغل؛

مقابله با ابعاد نامطلوب سبک زندگی غربی؛ حفظ جمعیت در روستاها؛ مدیریت مهاجرت؛ تشویق ایرانیان خارج از

کشور برای حضور و رسمایه گذاری؛ تقویت مولفه های هویت بخش ملی و...

سیاست های کلی ایجاد تحول در آموزش و پرورش )1392/2/10(

رسیدن به حیات طیبه؛ توسعه فرهنگ تفکر، خالقیت، تحقیق و نوآوری؛ تبیین اندیشه دینی - سیاسی امام خمینی)ره(،

توسعه فرهنگ و معارف اسالمی؛ رعایت رویکرد فرهنگی و تربیتی در برنامه ریزی های آموزشی و درسی و...

-29-

ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه

سیاست های کلی علم و فناوری )1393/6/29(

تشکیل کرسی های نظریه پردازی و تقویت فرهنگ کسب و کار دانش بنیان و تبادل آرا و تضارب افکار، آزاداندیشی علمی؛

احیای تاریخ علمی و فرهنگی مسلامنان و ایران و الگوسازی از مفاخر و چهره های موفق عرصه علم و فناوری و...

سیاست های کلی امنیت فضای تولید و تبادل اطالعات و ارتباطات)افتا( )1389/11/29(

حفظ فرهنگ و هویت اسالمی- ایرانی و ارزش های اخالقی؛ فرهنگ سازی، آموزش و افزایش آگاهی و مهارت های

عمومی در حوزه افتا و...

سیاست های کلی ترویج و تحکیم فرهنگ ایثار و جهاد و ساماندهی امور ایثارگران )1389/11/29(

اعتالء، ترویج و تحکیم فرهنگ ایثار، جهاد، شهادت و تفکر بسیجی در جامعه و نهادینه ساخنت آن در اندیشه، باور،

منش و رفتار مردم و مسئوالن و مقابله با عوامل بازدارنده و تضعیف کننده آن؛ بسرتسازی، ایجاد و توسعه ظرفیت های

الزم در رسانه ها به ویژه صداوسیام، نظام آموزشی کشور و دستگاه های فرهنگی هرنی، حامیت از تولید آثار ارزنده

فرهنگی و هرنی در جهت اشاعه فرهنگ ایثار، جهاد و شهادت در جامعه و...

ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه

-31-

ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه

• ماده و بندهای فرهنگی الیحه احکام مورد نیاز برنامه ششم توسعه

طبق الیحه ای که توسط دولت به مجلس ارائه شده است، مواد زیر در این الیحه جزو ابعاد فرهنگی برنامه ششم

توسعه است که در ذیل متامی موارد آن ارائه شده است. برخی از این موارد هامنند سایر دستگاه های غیرفرهنگی

است و برخی مواد )ماده ۱۹ و ۲۰( مستقیام به امور فرهنگی مرتبط است.

* در ویرایش جدید الیحه، شامره مواد ۱۹ و ۲۰، به ۲۳ و ۲4 تغییر یافته است، اما واژه ای پس و پیش نشده است.

ماده 1 – بند 2 – جز ج

عوارض موضوع تبرصه )۱( ماده )۳۸( قانون مالیات بر ارزش افزوده درخصوص واحدهای آالینده مستقر در هر

شهرستان به نسبت تاثیرگذاری )شدت( آالیندگی و جمعیت شهرها و روستاهای متاثر، با نظر کمیته برنامه ریزی هر

شهرستان بین شهرداری ها، دهیاری ها و فرمانداری های هر شهرستان )برای روستاهای فاقد دهیاری( توزیع می شود

تا در راستای ارتقا و بهبود محیط زیست و رفع، کاهش یا جلوگیری از عوامل آالیندگی و تخریب محیط زیست،

ارائه و بهبود خدمات بهداشتی و درمانی، ایجاد و توسعه زیرساخت های شهری و روستایی، توسعه و نگهداری

فضاها و کمربندهای سبز و ورزشی هزینه شود.

ماده 2 – بندهای 1 و 3:

۱. لوایح بودجه ساالنه با ابتنای بر زیربرنامه های سه ساله، در چارچوب این قانون و با اعامل تعدیل های الزم با

توجه به تحوالت و شاخص های اقتصادی، اجتامعی و فرهنگی تهیه و تقدیم مجلس شورای اسالمی می شود.

۲. در اجرای ماده )۱۶( قانون مدیریت خدمات کشوری دستگاه های اجرایی مکلف اند تا پایان برنامه ششم توسعه

صد درصد از واحدهای عملیاتی خود را بر اساس بودجه ریزی مبتنی بر عملکرد اداره کنند. در مورد آن دسته از

دستگاه های اجرایی که بخشی از فعالیت های خود را بر اساس بهای متام شده اداره می منایند، مبالغی که بر اساس

تفاهمنامه عملکرد به حساب واحد مجری )عملیاتی( فعالیت واگذار شده واریز می گردد، به عنوان کمک تلقی شده

و به هزینه قطعی منظور می شود و بدون الزام به رعایت قوانین و مقررات عمومی حاکم بر دستگاه های دولتی و

-32-

رصفا بر اساس آیین نامه های مالی، معامالتی، اداری و استخدامی که متضمن پیش بینی نحوه نظارت بر هزینه ها و

تحقق اهداف پیش بینی شده است، هزینه می شود.

ماده 8

به منظور تحقق اهداف مندرج در اصل پنجاهم )۵۰( قانون اساسی مبنی بر جلوگیری از تخریب و آلودگی محیط

زیست، بهره مندی از محیط زیست مطلوب مندرج در سند چشم انداز و اجرای سیاست های کلی ابالغی محیط

زیست، متامی دستگاه های اجرایی و بخش های خصوصی و تعاونی نهادهای عمومی غیردولتی برای طرح های

عمده، مکلف اند نسبت به ارزیابی راهربدی محیط زیست )SEA( و ارزیابی اثرات محیط زیست )EIA( سیاست ها،

برنامه ها و طرح های خود بر اساس شاخص ها، ضوابط و معیارهای پایداری محیط زیست به اجرا درآورند.

آیین نامه اجرایی این ماده درخصوص تعیین شاخص های شناسایی طرح های عمده، نحوه اعامل، سازوکارهای نظارت

و پایش بر شاخص های پایداری، الزامات شاخص های پایداری محیط یست، وظایف و الزامات دستگاه های اجرایی

برای پیشربد شاخص های یاد شده به پیشنهاد سازمان و سازمان حفاظت محیط زیست و با همکاری سایر دستگاه های

اجرایی ذی ربط، شش ماه پس از تصویب قانون در هیئت وزیران به تصویب خواهد رسید.

ماده 11 بند 1

۱. در جهت اجرای مردمی شدن اقتصاد و گسرتش سهم بخش خصوصی و تعاونی در اقتصاد و به منظور افزایش

بهره وری و ارتقای سطح کیفی خدمات و مدیریت بهینه هزینه به متامی دستگاه های اجرایی که عهده دار وظایف

اجتامعی، فرهنگی و خدماتی هستند )از قبیل واحدهای بهداشتی و درمانی، مراکز بهزیستی و توانبخشی، مراکز

آموزشی، فرهنگی، هرنی، و ورزشی و مراکز ارائه دهنده خدمات و نهاده های کشاورزی و دامپروری( اجازه داده

می شود، در چارچوب استانداردهای کیفی خدمات که توسط دستگاه ذی ربط تعیین می گردد، نسبت به خرید خدمات

از بخش خصوصی و تعاونی )به جای تولید خدمات( اقدام منایند.

آیین نامه تبرصه شامل نحوه تعیین قیمت خرید خدمات و تعیین تکلیف نیروی انسانی و ساختار به پیشنهاد سازمان

-33-

ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه

و دستگاه های اجرایی ذی ربط به تصویب هیئت وزیران می رسد.

ماده 14 – بندهای 8-6-5-3

۱. متامی دستگاه های اجرایی مجازند عالوه بر اعتبارات پژوهشی که ذیل دستگاه در قوانین بودجه ساالنه منظور

شده است، حداقل دو درصد از اعتبارات هزینه ای به جز فصل یک و شش و حداقل دو درصد از کل اعتبارات متلک

دارایی های رسمایه ای خود را برای امور پژوهشی و توسعه فناوری اختصاص دهند. آیین نامه اجرایی این بند حداکرث

دو ماه پس از ابالغ این قانون توسط سازمان و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و همکاری دستگاه های ذی ربط

تهیه و به تصویب هیئت وزیران می رسد.

۲. متامی دستگاه های اجرایی کشور موظف اند به منظور حامیت از نخبگان علمی، فرهنگی و هرنی کشور و تکریم

پیشکسوتان حوزه های مذکور و بهره مندی از توان و ظرفیت آنان برای توسعه کشور، طی مدت یک سال، برنامه های

عملیاتی خود را منطبق با سند راهربدی کشور در امور نخبگان، تهیه و از سال دوم اجرای برنامه ششم توسعه کشور

به مرحله اجرا درآورند.

۳. به منظور حامیت از پژوهش های مسئله محور و تجاری سازی پژوهش و نوآوری، در اجرای سیاست های کلی برنامه

ششم متامی رشکت های دولتی و نهادهای عمومی غیردولتی و رشکت های وابسته و تابعه به استثنای صندوق های

بیمه و بازنشستگی، موظف اند معادل حداقل سه درصد از سود قابل تقسیم سال قبل خود برای مرصف در امور

تحقیقاتی و توسعه فناوری در بودجه ساالنه منظور منایند. آیین نامه های اجرایی این بند به پیشنهاد سازمان و با

همکاری دستگاه های اجرایی ذی ربط تهیه و به تصویب هیئت وزیران می رسد.

4. متامی دستگاه های اجرایی برای گسرتش بهره وری دانش بنیان، متهیدات الزم را جهت تسهیل مشارکت فعاالن

اقتصادی کشور در زنجیره تولید بین املللی فراهم آورند. سازمان مکلف است طرح »ارتقای مشارکت فعاالن اقتصادی

در زنجیره تولید تولید بین املللی« را حداکرث تا پایان سال اول برنامه تدوین و پس از تصویب هیئت وزیران، عملیاتی

مناید.

-34-

ماده 17 – بند 6-5-4

۱. دستگاه های اجرایی موظف اند نسبت به الکرتونیکی کردن متامی فرایندها و خدمات با قابلیت الکرتونیکی شدن

)موارد استثنا با تایید سازمان و تکمیل بانک های اطالعاتی مربوط، تا پایان سال سوم برنامه اقدام کنند. دستگاه های

اجرایی می توانند بدین منظور از مشارکت بخش خصوصی در قالب اپراتوری خدمات دولت الکرتونیک، مدل های

مشارکت بخش خصوصی و عمومی و یا شیوه های نوین دیگر استفاده منایند.

تعرفه ارائه خدمات دولت الکرتونیک باید به تصویب کمیسیون تنظیم مقررات برسد.

۲. متامی دستگاه های اجرایی و نیروهای نظامی و انتظامی موظف اند در تولید سامانه های الکرتونیکی خود، اقالم

اطالعاتی و آمار ثبتی موضوع قانون مرکز آمار ایران مورد نیاز برای ایجاد نظام جامع آمارهای ثبتی و شبکه ملی آمار ایران

را ایجاد و حداکرث تا پایان سال سوم برنامه امکان بهره برداری الکرتونیکی و برخط آن را بر بسرت شبکه ملی اطالعات

برای مرکز آمار ایران فراهم منایند. مرکز آمار ایران مکلف است اقالم آمار ثبتی و استانداردهای تولید آن را حداکرث ظرف

۹ ماه برای هریک از دستگاه ها تهیه و به آن ها ابالغ مناید.

۳. متامی دستگاه های اجرایی کشور موظف اند تا پایان سال دوم برنامه، امکان تبادل الکرتونیکی اطالعات و پاسخگویی

الکرتونیکی به استعالم های مورد نیاز سایر دستگاه های اجرایی را حسب رشح وظایف آنان در چارچوب قوانین خاص

و موضوعی، به صورت رایگان فراهم منایند.

احصای متامی استعالمات و ایجاد نظام استانداردسازی و تبادل اطالعات بین دستگاهی در قالب آیین نامه اجرایی

در شش ماه اول برنامه توسط سازمان و وزارت ارتباطات و فناوری اطالعات و با همکاری سایر دستگاه های اجرایی

ذی ربط تدوین و به تصویب هیئت وزیران می رسد.

ماده 18

برای محور قراردادن رشد بهره وری در اقتصاد، متام دستگاه های اجرایی و نیروهای مسلح مکلف اند ضمن اجرایی منودن

چرخه مدیریت بهره وری در مجموعه خود، متهیدات الزم را برای عملیاتی منودن این چرخه در واحدهای تحت تولیت

-35-

ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه

خود با هامهنگی سازمان ملی بهره وری ایران فراهم منوده و گزارش ساالنه آن را به سازمان ملی بهره وری ایران ارائه

منایند.

ماده 19

به منظور تعالی و مقاوم سازی فرهنگی و بسرتسازی فرهنگی و دستیابی به آرمان های سند چشم انداز مبنی بر تحقق

توسعه متناسب با مقتضیات فرهنگی و متکی بر حفظ و ارتقای ارزش های اسالمی، ملی و انقالبی، آزادی های مرشوع

و مردم ساالری دینی، اصول و فضائل اخالقی، کرامت و حقوق انسانی، هویت و انسجام ملی، و همچنین حامیت از

تولیدات و محصوالت فرهنگی، مذهبی و هرنی فاخر، صنایع دستی و میراث فرهنگی ناملموس و تقویت ظرفیت آن

در تعامالت بین املللی و نیز ارتقای جایگاه و منزلت اصحاب فرهنگ و نخبگان و پیشکسوتان فرهنگ و هرن کشور،

اقدامات زیر در طول سال های برنامه ششم انجام می شود:

۱. وزارت فرهنگ و ارشاد مکلف است نسبت به تسهیل فرایندهای صدور مجوز و بازنگری و کاهش ضوابط و مقررات

محدودکننده تولید و نرش آثار فرهنگی و هرنی اقدام مناید. قوه قضاییه و نیروی انتظامی مکلف اند امنیت الزم را برای

تولید و نرش آثار و اجرای برنامه های فرهنگی و هرنی دارای مجوز فراهم منایند و نسبت به جربان خسارت وارده ناشی

از مامنعت، تحریک و یا اخالل در تولید و نرش این آثار اقدام کنند.

۲. وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی، سازمان صدا و سیام و سایر دستگاه های ذی ربط مکلف اند فهرست صدور مجوزها

و تصدی های فرهنگی و هرنی قابل واگذاری به بخش خصوصی و تعاونی و سازمان های مردم نهاد را که تا پایان سال

اول تعیین می شود، در طول سال های برنامه ششم واگذار منایند.

۳. سهم و نحوه پرداخت حق پخش تلویزیونی مسابقات ورزشی، طبق آیین نامه ای که توسط سازمان و وزارت ورزش

و جوانان تهیه و تا پایان سال اول برنامه به تصویب هیئت وزیران می رسد، تعیین می شود.

ماده 20

با توجه به اهمیت و رضورت مرمت بناهای تاریخی و فرهنگی و احیای بافت های ارزشمند کشور اقدامات ذیل

-36-

صورت می پذیرد:

۱. سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مجاز است در چارچوب ضوابط و برنامه ای که به تصویب

شورای عالی آن سازمان می رسد، اماکن تاریخی )به استثنای نفایس ملی(، در اختیار خود را به شهرداری ها و بخش

خصوصی و تعاونی و صندوق احیا و بهره برداری از باناها و اماکن تاریخی و فرهنگی برای بهره برداری واگذار مناید.

واگذارشوندگان موظف اند نسبت به مرمت، حفاظت و بهره برداری از اماکن مربوطه تحت نظارت سازمان میراث

فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی اقدام منایند.

۲. متامی دستگاه های اجرایی موظف اند؛ در چارچوب ضوابط و استانداردهای ابالغی سازمان میراث فرهنگی،

گردشگری و صنایع دستی نسبت به مرمت و احیای آثار فرهنگی و تاریخی در اختیار اعم از منقول و غیرمنقول با

رعایت قوانین و مقررات مربوطه اقدام منایند.

۳. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری موظف است به منظور حفظ و صیانت از میراث فرهنگی

اقدامات الزم را با همکاری و هامهنگی سایر دستگاه های اجرایی ذی ربط به منظور شناسایی، مستندسازی، حفاظت

و مرمت و معرفی میراث فرهنگی )اعم از ملموس و ناملموس( میراث طبیعی، ایجاد شهرهای جهانی صنایع دستی و

احیای هرنهای سنتی در حال زوال در حوزه فرهنگ و متدن ایرانی و ثبت در فهرست میراث جهانی را به عمل آورد.

ماده 21- بند 3

دولت موظف است در سال اول برنامه متامی اختیارات و وظایف قابل واگذاری دستگاه های اجرایی به دستگاه های

متناظر در استان ها را تعیین و در جهت تقویت اختیارات و تصمیم گیری واگذار منایند.

ماده 22

در راستای اجرایی کردن سیاست های کلی مبارزه با مواد مخدر و سیاست های کالن برنامه ششم توسعه، متامی

دستگاه های اجرایی و نیروهای مسلح جمهوری اسالمی ایران مکلف اند ضمن اجرای دقیق تکالیف مندرج در سند

راهربدی طرح ملی مبارزه همه جانبه با مواد مخدر، روان گردان ها و پیش سازها با رویکرد اجتامعی و با محوریت پیشگیری

-37-

ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه

از اعتیاد، درمان، بازتوانی و کاهش آسیب، صیانت و حیات اجتامعی، مقابله با عرضه مواد مخدر و روانگردان ها و

پیش سازها و بازنگری در عناوین مجرمانه و مجازات های مرتبط اقدام الزم را به عمل آورند.

ماده 24 – بند 1

سازمان بهزیستی کشور مکلف است در راستای تحکیم نهاد خانواده نسبت به تامین هزینه مشاوره برای افراد فاقد

متکن مالی که در اجرای قانون توسط مقام قضایی صالحیت دار برای رفع اختالف به آن سازمان برای مشاوره خانواهد

معرفی می شوند، اقدام الزم را به عمل آورد.

ماده 26

به منظور تحقق اهداف مندرج در اصول دهم، بیستم و بیست ویکم قانون اساسی، اهداف سند چشم انداز و سیاست های

کلی برنامه ششم مبنی بر »تقویت نهاد خانواده و جایگاه زن در آن و استیفای حقوقی رشعی و قانونی زنان در همه

عرضه ها و توجه ویژه به نقش سازنده آنان« و نیز به منظور بهره مندی جامعه از رسمایه انسانی زنان در فرایند توسعه

پایدار و متوازن، متامی دستگاه های اجرایی موظف اند با سازماندهی و تقویت جایگاه سازمانی امور زنان و خانواده در

دستگاه، نسبت به اعامل رویکرد عدالت جنسیتی در سیاست ها، برنامه ها و طرح های خود و ارزیابی آثار تصمیامت

خود در آن چارچوب، بر اساس شاخص های ابالغی ستاد ملی زن و خانواده اقدام منایند.

معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری موظف است ضمن ارزیابی و تطبیق سیاست ها، برنامه ها و طرح های

دستگاه ها و رصد مستمر ارتقای شاخص های وضعیت زنان و خانواده، گزارش آن را به طور ساالنه به هیئت وزیران

ارائه مناید.

آیین نامه اجرایی این تبرصه درخصوص نحوه اعامل، سازوکارهای نظارت و پایش شاخص ها و وظایف و الزامات

دستگاه های اجرایی برای ارتقای شاخص های مذکور، به پیشنهاد سازمان، معاونت امور زنان و خانواده و با همکاری

سایر دستگاه های اجرایی ذی ربط، شش ماه پس از تصویب این قانون به تصویب هیئت وزیران خواهد رسید.

-38-

ماده 30

قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت مصوب سال ۱۳۸۰ و اصالحات و الحاقات بعدی آن برای دوره برنامه

ششم تنفیذ می شود.

• شاخص های فرهنگی برنامه ششم توسعه

از مواد باال می توان شاخص های فرهنگی مدنظر دولت یازدهم را در جدول زیر خالصه کرد:

جدول 4- شاخص های احصاشده از برنامه ششم توسعه پیشنهادی دولت

شاهدشاخص

ماده ۱ ارتقا و بهبود محیط زیست

ماده ۱4 نگاه پژوهش محور به متامی حوزه ها از جمله فرهنگ

ماده ۱7تسهیل مشارکت فعاالن به وسیله بهینه کردن دولت الکرتونیک

ماده ۱۸بهره وری همه دستگاه ها از جمله فرهنگ و اقتصاد آن

ماده ۱۹کاهش تصدی گری دولت در امر فرهنگ و اعتامد به مردم

ماده ۲۰توجه به میراث فرهنگی و مرمت آن

ماده ۲۱فرهنگ سازی مقابله با مواد مخدر

ماده ۲۶توجه به زن و خانواده

نقد و ارزیابی ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه

-40-

روز ۲۸ دی سال ۱۳۹4 پس از نزدیک به چهار ماه تاخیر، دولت الیحه ای تحت عنوان »الیحه احکام مورد نیاز

اجرای برنامه ششم توسعه« در ۳۱ ماده به مجلس شورای اسالمی تقدیم کرد. پیش از این نیز دولت در پنج آبان ماه

سال ۱۳۹4، الیحه دیگری را با نام الیحه »تنظیم برخی از احکام برنامه های توسعه کشور« به مجلس ارائه داده بود.

با این همه، لوایح تقدیمی نه از لحاظ ساختاری و نه از لحاظ محتوایی شباهتی با برنامه های توسعه ای نداشته و تنها

شامل برخی احکام کلی در برخی موضوعات است؛ به طوری که از نظر کارشناسان موضوعات مهمی در احکام

ارائه شده از سوی دولت مورد غفلت واقع شده است.

پس از تذکرات متعدد کارشناسان و همچنین منایندگان مجلس، پاسخ سخنگوی دولت که بر مسند رئیس سازمان

مدیریت و برنامه ریزی کشور نیز نشسته بود، این بود که جزییات برنامه الزم نیست به تصویب مجلس برسد، اما اسناد

پشتیبان در اختیار منایندگان قرار خواهد گرفت.

پاسخ دولت گواهی می دهد که این الیحه، همه برنامه ششم توسعه نیست و فقط بخشی است به نام احکام برنامه؛

بخشی که از نظر دولت فقط این بخش نیازمند مصوبه مجلس است و تصویر کالن برنامه و جداول آن باید در هیئت

وزیران به تصویب برسد.

نکته اول این که این الیحه و سند ۵۰ ماده ای که به پیش از این به مجلس ارائه شده بود، فضای روشن و شفافی را

برای تصمیم گیری در اختیار منایندگان قرار منی دهد.

نکته بعدی این که اگر این اسناد پشتیبان در اختیار منایندگان مجلس هم قرار گیرد، به صورت علنی نیست و سایر

نخبگان و کارشناسان در هر بخشی از برنامه ششم توسعه به آن دسرتسی سهل و محرتمانه ای ندارند.

سخن در این باره بسیار است و نظرات منایندگان محرتم مجلس و سایر نخبگان حاکی از بی توجهی دولت به سایرین

و نگارش برنامه در حلقه بسته معتمدین خود است که در این گزارش بیش از این بدان منی پردازیم و سعی می کنیم با

همین اندک مطالب اعالن شده توسط دولت، به نقد آن بپردازیم.

-41-

ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه

• مقایسه برنامه ششم با برنامه چهارم و پنجم

قبل از هر چیز سعی کرده ایم در یک نگاه کلی ابعاد فرهنگی برنامه چهارم، پنجم و ششم توسعه را با هم مقایسه کنیم.

در جدول زیر، در ستون درصد تناسب با سیاست های کلی، آن چیزی که مدنظر است درصد تناسب هر برنامه با

سیاست های کلی هامن برنامه است که توسط رهرب معظم انقالب ابالغ شده است. در این جدول فقط برنامه تدوین شده

مدنظر بوده است و قضاوتی در مورد اجرایی شدن و عملیاتی شدن این برنامه ها نداریم.

جدول ۵ – مقایسه برنامه ششم توسعه با دو برنامه قبلی

درصد تناسب مفاهیم مهمنگاه آماریبرنامه

با سیاست ها

مجموع: چهارم

۱۵ فصل،

۱۶۱ ماده

و ۳4

تبرصه

فرهنگی

)مستقیم(:

۱۵ ماده

* توسعه فرهنگی

* اقتصاد فرهنگ

* بازارهای جهانی فرهنگ و هرن

* اصالح قوانین و مقررات جهت فراهم سازی زمینه های بسط مشارکت مردم

* توسعه ساختارها و زیربناهای فرهنگی هرنی

* متهید تسهیالت ویژه برای ورود مواد اولیه، ماشین آالت و تجهیزات مورد نیاز صنایع فرهنگی

* ساماندهی نظام یارانه ای بخش فرهنگ

* ایجاد فضاهای فرهنگی و هرنی

* فریضه امر به معروف و نهی از منکر

* مقابله با تهاجم فرهنگی

* حامیت از پژوهش های راهربدی و بنیادی

* تقویت سهم کتاب خوانی در حوزه دین

* ترویج فرهنگ ایثار و شهادت.

* تقویت همگرایی بیشرت میان فرقه ها و مذاهب

* زنده و منایان نگهداشنت اندیشه دینی و سیاسی و سیره عملی حرضت امام خمینی

۸۰ درصد

-42-

* حفظ و شناساندن هویت تاریخی ایران و بهره گیری از عنارص و مولفه های هویت ایرانی به ویژه

زبان فارسی

* ترویج فرهنگ صلح، مفاهمه، عدم خشونت و همزیستی مساملت آمیز میان ملت ها در مناسبات

بین املللی و تحقق گفت وگو میان فرهنگ ها و متدن ها

* تقویت نقش زنان در جامعه و توسعه فرصت ها و گسرتش سطح مشارکت آن ها در کشور

* تبیین و تقویت جایگاه جوانان در جامعه

* جلی و توسعه مفاهیم و منادهای هویت اسالمی و ایرانی

* اهتامم ملی در شناسایی، حفاظت، پژوهش، مرمت، احیاء، بهره برداری و معرفی میراث فرهنگی کشور

حامیت از حقوق پدیدآورندگان آثار فرهنگی

* اصالح ساختار تربیت بدنی، ترویج فرهنگ ورزش

مجموع:پنجم

۹ فصل،

۲۳۵ ماده

و ۱۹۲

تبرصه

فرهنگی

)مستقیم(:

۱4 ماده

* ارائه الگوی توسعه اسالمی ـ ایرانی

* ارائه نقشه مهندسی فرهنگی کشور

* تعمیق ارزش های اسالمی

* تقویت هنجارهای فرهنگی و اجتامعی

* اجرای منشور توسعه فرهنگ قرآنی

* تبیین مبانی اسالم ناب محمدی)ص(

* تبیین اندیشه های دینی و سیاسی امام خمینی)ره( و مقام معظم رهربی

* تثبیت جایگاه مسجد به عنوان اصلی ترین پایگاه عبادی و تربیتی، سیاسی، اجتامعی و فرهنگی

* توسعه انجمن ها، قطب های علمی و کرسی های نظریه پردازی

* توسعه زیرساخت های فرهنگی و هرنی جهت افزایش رسانه بهره مندی اقشار مختلف مردم

* ارائه »نظام جامع رسانه ها« جهت ساماندهی فضای رسانه ای و مقابله با تهاجم فرهنگی

امور بر نظارت آثار، فرهنگی، مرمت میراث فرهنگی و گردشگری ایجاد مراکز تخصصی *

گردشگری و مسافرتی، موزه ها و آثار روستایی و عشایری

* استفاده بهینه از اماکن زیارتی و رفع مشکالت زائرین

* توسعه ورزش همگانی، قهرمانی و توسعه زیرساخت ها

۸۳ درصد

-43-

ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه

مجموع:ششم

۳۱ ماده

فرهنگی

)مستقیم(:

۲ ماده

* ارتقا و بهبود محیط زیست

* نگاه پژوهش محور به متامی حوزه ها از جمله فرهنگ

* تسهیل مشارکت فعاالن به وسیله بهینه کردن دولت الکرتونیک

* بهره وری همه دستگاه ها از جمله فرهنگ و اقتصاد آن

* کاهش تصدی گری دولت در امر فرهنگ و اعتامد به مردم

* توجه به میراث فرهنگی و مرمت آن

* فرهنگ سازی مقابله با مواد مخدر

* توجه به زن و خانواده

۲ درصد

)به دلیل

برخی بندهای

مندرج

در نقشه

مهندسی

فرهنگی

کشور(

پیش از این بندهای مرتبط با امور فرهنگی در سیاست های کلی ابالغی برنامه ششم توسعه در این گزارش مرور شد

و شاخص های آن نیز استخراج شد. شاخص های الیحه احکام برنامه ششم توسعه و مقایسه آن با سیاست های کلی

نشان می دهد که فضای الیحه به کلی از فضای سیاست های کلی دور است. در حالی که رهرب معظم انقالب در

سیاست های کلی تاکید بر »سبک زندگی اسالمی – ایرانی«، »اجرای نقشه مهندسی فرهنگی کشور«، »تبیین ارزش های

انقالب اسالمی« و »حضور موثر نهادهای فرهنگی در فضای مجازی« دارند، توجه دولت در برنامه ششم توسعه در

بُعد فرهنگی به گفته برخی از کارشناسان به سه مقوله »امنیت«، »آزادی« و »خصوصی سازی« است. ۱ مقوالتی که به

نظر می رسد با توجه به تاکیدات دولت در مواد ۱۹ و ۲۰ قابل استنباط است و البته می توان کاهش تصدی گری دولت

را به جای خصوصی سازی نیز مطرح کرد.

این که در این گزارش اشاره شده است که دو درصد از الیحه احکام برنامه ششم توسعه با سیاست های کلی تطبیق

دارد، به دلیل توجه اندک به برخی از بندهای نقشه مهندسی فرهنگی کشور است. ضمنا در همین موارد اندک نیز -که

در عنوان بعدی همین گزارش به آن پرداخته شده است - بعضا جهت گیری دولت مشخص نیست. الزم به ذکر است

۱. مهدی جمشیدی، پژوهشگر پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسالمی در نشست نقد و ارزیابی ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه ۱۳۹4/۱۰/۲۸

-44-

که برخی امور اجتامعی هم به عنوان فرهنگی در الیحه تقدیمی دولت به مجلس شورای اسالمی معرفی شده است.

• مقایسه برنامه ششم توسعه با نقشه مهندسی فرهنگی کشور

با توجه به اهمیت نقشه مهندسی فرهنگی کشور به عنوان سند رسمی و مصوب شورای عالی انقالب فرهنگی -

به عنوان قرارگاه اصلی فرهنگی کشور - و همچنین توجه جدی به آن در سیاست های کلی ابالغی رهرب معظم انقالب،

شاخص های راهربدی فرهنگ و شاخص های هدف احصا شده از این نقشه را در جدول زیر منایش داده ایم.

مواردی از این نقشه را که می توان در برنامه ششم توسعه – بعضا با اغامض - احصا کرد، شامل مواردی است که به صورت

رنگی در جدول زیر مشخص شده است که چیزی نزدیک به ۱۰ درصد از کل نقشه مهندسی فرهنگی کشور است.

جدول ۶ – شاخص های فرهنگی در نقشه مهندسی فرهنگی کشور

شاخص هدفشاخص راهربدی فرهنگ

حاکامناخالق

احزاب

خانوادگی

شهروندی

اقتصادی

عمومی

بصیرتعقالنیت

تفکر و تامل گرایی

نقدپذیری

جایگاه علم و دانش

آینده نگری

خالقیت و نوآوری

حرفه گرایی

اعتدال و میانه روی

بهره وری

فرهنگیعدالت

سیاسی

اقتصادی

اجتامعی

قضایی

هویت ملیهویت

زبان و ادبیات فارسی

تاریخ

رسزمین

فرهنگ و میراث فرهنگی

اجتامعی

سیاسی

هویت دینی

اعتقادی

عدل

نبوت

-45-

ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه

امامت

معاد

هویت انقالبی

استکبارستیزی

مبارزه با تحجر و التقاط

حامیت از مستضعفان

تعهد به حفظ نظام

نفی سلطه

ایثار و شهادت طلبی

التزام به والیت فقیه

اعتقاد به امام خمینی)ره(

آگاهی به تاریخ انقالب و

قانون اساسی

مشارکترسمایه اجتامعی

اعتقاد

رضایت

جامعه پذیرینظم اجتامعی

قانون مندی

تعهد به هنجارهای مشرتک

امنیت اجتامعی

تقریب )همگرایی( بین مذاهبوحدت و انسجام

ارزش های مشرتک )فرهنگی،

اجتامعی، سیاسی(

اتحاد در مقابل دشمن

وحدت میان مسئوالن نظام

)قوا با یکدیگر(

خرده فرهنگ ها

روابط بین قومی

غرور و عزت ملی

محوریت منافع ملی

وحدت دولت )قوه مجریه(

و ملت

استقالل فکریاستقالل فکری و ملی

خودباوری

استقالل علمی

استقالل ملی

استقالل اقتصادی

استقالل سیاسی

استقالل فرهنگی

کاالها و خدمات

فرهنگی

رسانه مکتوب

رسانه غیرمکتوب

هرن

میراث فرهنگی و گردشگری

فضا

اعتبار

نیروی انسانی

بهداشت جسمی

و روانی

مهارت های زندگی

ورزش

اوقات فراغت

خدمات بهداشتی – درمانی

آسیب های اجتامعی

تعامالت فرهنگی

بین املللی

ارتباطات فرهنگی

تجارت فرهنگی

ارتباطات رسانه ای

کرامت و آزادی های

انسانی

خانواده

-46-

در جداول باال مشاهده شد که عدم تطابق ابعاد فرهنگی الیحه برنامه ششم توسعه با »سیاست های کلی ابالغی« و

همچنین »نقشه مهندسی فرهنگی کشور« مشهود است. شاید دولت در ریز برنامه ها که آن را علنی نکرده است، به

این موارد هم توجهی داشته است، اما مخفی نگاه داشنت آن باعث می شود نتوانیم در این مورد قضاوتی انجام دهیم.

ضمن این که دولت اعالم آمادگی کرده بود که اسناد پشتیبان این الیحه احکام را در اختیار منایندگان قرار دهد. اگر این

اتفاق افتاده باشد )که گویا نیفتاده است(، با رد متامی احکام فرهنگی این الیحه، می توان گفت در آن اسناد هم چیزی

از تطابق الیحه برنامه ششم توسعه با اسناد باالدستی به چشم نخورده است.

الزم به ذکر است الیحه برنامه ششم توسعه کشور، برای بررسی به کمیسیون های تخصصی مجلس شورای اسالمی

ارجاع شده است؛ وجود اشکاالت مبنایی متعدد، و تضاد با اسناد باالدستی و قوانین کشور، و همچنین مغایرت با

مولفه های فرهنگ بومی، سبب شد که در چهارم بهمن ۱۳۹4 در پی ایجاد اختالف نظر شدید میان اعضای کمیسیون

فرهنگی با مناینده دولت، متامی احکام فرهنگی این الیحه، بدون استثنا و با تصویب متامی اعضا مردود اعالم شود؛

و بازتعریف متامی احکام در دستور کار قرار گیرد.

• نسبت برنامه ششم توسعه و هویت انقالب اسالمی

در برنامه ششم توسعه و بخصوص در ابعاد فرهنگی آن تقریبا توجهی به این موضوع نشده است که این برنامه در نظام

جمهوری اسالمی ایران، ذیل سند چشم انداز ۱4۰4 و طبق سیاست های کلی ابالغی باید نگاشته شود و باید اثراتی از

هویت اسالمی ایرانی را در خود داشته باشد؛ هویتی که مورد عالقه و اعتامد مردم است و آن را در قول و فعل اثبات

کرده اند.

یکی از اسنادی که می تواند در جهت شکوفایی بیشرت این هویت مورد توجه قرار گیرد، وصیت نامه امام راحل عظیم الشان

است که به عنوان چکیده عمر پربرکت ایشان در اختیار ما است. نگاه فرهنگی این رهرب الهی در وصیت نامه را می توان

در عناوین زیر خالصه کرد:

۱. پیروی از قرآن و فرهنگ امئه اطهار

-47-

ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه

۲. تولی و تربی

۳. وحدت کلمه

4. خوداتکایی و خودکفایی )عدم آن نتیجه فرهنگ وابسته است(

۵. پرهیز از فرهنگ مرصفی

۶. جرأت ابتکار و خالقیت و عدم تقلید کورکورانه از غرب

7. تبلیغ در مقابل تهاجم فرهنگی دشمن

نگاه فرهنگی امام خمینی)ره( یک نگاه برآمده از اسالم ناب محمدی، به روز و با توجه به فرهنگ مردم ایران است که به

جز توجه به اصول اسالمی، مواردی مانند وحدت کلمه، ابتکار، پرهیز از فرهنگ مرصفی و... را جهت بالیدن فرهنگ

کشور عزیزمان مورد توجه قرار می دادند.

و »آزادی« »امنیت«، مقوله در سه را می توان آورده پیشنهادی خود در الیحه دولت که موادی دیگر، از سوی

»خصوصی سازی« خالصه کرد؛ نقد آن است که آیا این موارد در سایر کشورها یا حتی در کشور خودمان قبل از انقالب

هم قابل استفاده و کاربرد نبوده و نیست؟ اساسا آیا انقالب اسالمی ایران در سال ۱۳۵7 که همگان مهمرتین مولفه آن

را »فرهنگی« می دانند، نباید تغییری در برنامه ریزی فرهنگی ما ایجاد کند و تفاوتی احساس شود؟

هویت اسالمی و انقالبی مردم به ندرت و با اغامض در الیحه احکام برنامه ششم توسعه احساس می شود و بیشرت به

عناوین مربوط می شود تا دستورالعمل ها. نقد ما این نیست که اساسا موضوعات فرهنگی مدنظر دولت خوب نیست

یا ماهیت آن اسالمی نیست، بلکه نقد این جا است که از بسیاری محورها و معیاری اصلی و اساسی غفلت شده

است. بسیاری از این موارد در سیاست های کلی و اسناد باالدستی وجود دارد، اما هیچ ردی از آن در الیحه برنامه

ششم توسعه نیست.۲

۲. - برای مثال حجت االسالم علی کشوری، کارشناس حوزه الگوی اسالمی-ایرانی پیرشفت در این باره می گوید: ما یک رسی قوانین در کشورمان

تصویب کردیم که آن قوانین، دولت محرتم را موظف می کند که این نوع برنامه ریزی مبتنی بر توسعه را تغییر بدهد؛ و به سمت برنامه ریزی با

-48-

اهم موضوعات و مسائل فرهنگی که الیحه برنامه ششم نسبت به آن ها موضعی ندارد، در بخش های قبلی گزارش و

ذیل عناوین سیاست های کلی برنامه ششم توسعه، سایر سیاست های کلی باالدستی برنامه ششم توسعه و همچنین

شاخص های فرهنگی نقشه مهندسی فرهنگی کشور آمده است.

نگاه به الگوی پیرشفت اسالمی ایرانی برود. مهم ترین این قوانین دو دسته اند: دسته اول قوانینی که در برنامه پنجم کشور آمده است؛ بصورت

مشخص ماده یک از برنامه پنجم، دولت و سایر قوا را مکلف کرده، که برنامه ششم را بر اساس الیحه الگوی پیرشفت اسالمی ایرانی تدوین کند.

به این ترتیب به نظر بسیاری از کارشناسان اساسا روند تصویب برنامه ششم در کشور، یک روند غیرقانونی است. یعنی ابتدا دولت الیحه الگوی

پیرشفت اسالمی ایرانی را به مجلس نربده، تا اول آن تصویب شود؛ و بعد الیحه تصویب شده، مبنای برنامه ششم قرار بگیرد. ضمن این که حتی

بند یک ماده ۶۸ برنامه پنجم هم مرکز آمار ایران را موظف کرده که شاخص های الگوی پیرشفت اسالمی ایرانی را ارزیابی کند. ولی این اتفاق

هم نیفتاد. پس بنابراین بر اساس این دو ماده قانونی، دولت موظف بوده که اقدامات عملی را در راستای تحقق الگوی اسالمی پیرشفت بردارد.

با مطالعه الیحه برنامه ششم توسعه، به روشنی متوجه می شویم که جریان توسعه گرا، به دنبال اصالح فرهنگی، یا هدایت جامعه نیست. بنابراین

به هیچ وجه رویکرد الگوی اسالمی ایرانی پیرشفت در این الیحه رعایت نشده است. من بعضی از مصادیق را به اختصار عرض می کنم.

اولین ماده ای که به ما در این مورد دید روشنی می دهد، ماده ۱4 الیحه برنامه ششم کشور است. در ماده ۱4 آمده است: به منظور تحقق

اقتصاد دانش بنیان، افزایش بهره وری، تنظیم رابطه متقابل تحصیل و اشتغال، گسرتش همکاری و تعامالت فعال بین املللی و افزایش نقش

مردم در مدیریت علمی و فناوری کشور، برنامه ششم پیشنهاد می دهد که هشت اتفاق بیفتد؛ مورد اول این است که »وزارت آموزش و پرورش

مجاز است در جهت ارتقای کیفیت، عدالت آموزشی و بهره وری نسبت به خرید خدمات از بخش خصوصی و تعاونی اقدام مناید. و الی

آخر حکم. ببینید؛ بند یک از ماده ۱4 تنها ماده ای است که در این الیحه در مورد آموزش و پرورش صحبت کرده؛ و اصال مواردی مثل مسئله

تحول بنیادین در آموزش و پرورش، یا سند این تحول، در این ماده لحاظ نشده است. در واقع در ماده ۱4 راجع به »اقتصاد آموزش و پرورش«

کمی بحث شده است.

اگر این الیحه با نگاه الگوی اسالمی ایرانی پیرشفت تدوین می شد، باید به سمت این می رفت که تحول محتوایی را برای آموزش و پرورش

پیشنهاد می داد. مثال می گفت که متام پایه های درسی در آموزش و پرورش با آموزش ها و مهارت های مرتبط با نهاد خانواده آشنا شوند، که

نتیجه آن در دوره بعد این شود، که ما ۳۸ درصد طالق نداشته باشیم؛ ما اصال بحثی درباره محتوا در این الیحه منی بینیم.

عنوان ماده ۱۹ تعالی و مقاوم سازی فرهنگ است. این »مقاوم سازی فرهنگ« برای مرحله »دولت سازی اسالمی« اهمیت ویژه ای دارد؛ هامن طور

که پیش از این عرض شد اصال نگاه الگوی پیرشفت اسالمی به تعالی و مقاوم سازی فرهنگ است. یکی از مشکالتی که ما در برنامه ششم،

حداقل در بخش های فرهنگی، با آن روبرو هستیم، این است که عنوان ماده دقیقا آن چیزی است که مورد نیاز کشور است؛ ولی آن چیزی که

به عنوان حکم برنامه بحث شده، هیچ ارتباطی با عنوان آن ماده ندارد!

-49-

ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه

• سایر نقدها

سایر نقدها به مواد فرهنگی الیحه ششم توسعه به صورت خالصه عبارتند از:

۱. برنامه ششم توسعه فاقد مفاهیم و ادبیات متعارف برنامه ریزی است. این که فقط مواردی به مجلس تقدیم شود که

از نظر دولت صالح است و تصویر کالن و جداول مربوطه به هیت وزیران سپرده شود، هم عرف نیست و هم جایگاه

مجلس در چنین برنامه مهمی را خدشه دار می کند. ضمن این که در برنامه ریزی معموال چگونگی ارزیابی آن برنامه را

هم اعالم می کنند که در الیحه احکام برنامه ششم توسعه از آن خربی نیست و البته در برنامه های توسعه قبلی نیز از

آن غفلت شده بود.

۲. برنامه ششم توسعه به چالش های آینده نزدیک ایران و جهان بی توجه است. آینده ای که در همین پنج سال پیش

رو که برنامه ششم توسعه طی آن می خواهد اجرا شود، با آن مواجه می شود. در این گزارش قصد ورود به چالش های

اقتصادی، اجتامعی و سیاسی نداریم، اما قطعا چالش های فرهنگی پیش رو، چالش های سخت و غیرقابل انکاری

است. برای مقابله با تهاجم فرهنگی منی توان به »صدور مجوز«، »مرمت آثار تاریخی« و »حق پخش تلویزیونی« اکتفا

کرد که اگر چنین بیندیشیم، ساده لوحی است. در عرص »جهانی شدن« و بخصوص پروژه »جهانی سازی« که آمریکا

قصد اجرای آن را دارد، بسنده کردن به شعار »مقاوم سازی فرهنگی« و غفلت از آن در اقدام و عمل می تواند عواقب

خطرناکی داشته باشد؛ عواقبی که با تغییر رسیع سبک زندگی مردم، بنیان های فرهنگی کشور را دگرگون کند که ۱۰

سال قبل یکی از اسرتاتژیست های آمریکایی درخصوص دکرتین امنیت ملی این کشور گفته بود: »اگر مردم کشورهای

هدف را به خوردن مک دونالد، پوشیدن لباس جین، خوردن کوکاکوال، گوش کردن جاز و نگاه کردن به فیلم های هالیوود

وادار کنیم، بدون لشکرکشی می توانیم آن ها را ساکنان ایالت جدید خود به حساب آوریم.«

یکی دیگر از چالش های اساسی و مهم فرهنگی پیش رو در بازه زمانی اجرای برنامه ششم توسعه، چگونگی مواجهه

با رسانه های نوین است. رسانه هایی که به شدت میان متامی اقشار مردم در رسارس دنیا محبوبیت یافته اند و در حال

تغییر سبک زندگی مردم هستند. جمهوری اسالمی ایران قرار نبوده و نیست که یک کشور منفعل در جهان باشد. بحث

-50-

ما در رسانه های نوین، فقط چگونگی دفع خطر تهاجم فرهنگی نیست، بلکه استفاده از فرصت رسانه های نوین برای

عطرپراکنی انقالب اسالمی در رسارس جهان است. عطری که باید آن قدر خوشایند باشد تا مستضعفان جهان به میل

و رغبت خود، زنجیرهای اسارت را پاره کنند و به مقابله با استکبار بپردازند که اگر این اتفاق نیفتد، ماموریت انقالب

اسالمی که هامن زمینه سازی ظهور حرضت ولیعرص)عج( است، محقق منی شود.

متاسفانه در مرحله سوم از پنج گانه »انقالب اسالمی«، »حکومت اسالمی«، »دولت اسالمی«، »جامعه اسالمی« و

»متدن اسالمی« که دولت اسالمی است، اثری از ماهیت انقالب اسالمی در برنامه ریزی پنج ساله پیش رو از سوی

دولت دیده منی شود.

۳. برنامه ششم توسعه رصفا به مجموعه ای از مجوزها برای دولت تبدیل شده است. دولت با این تصمیم که فقط الیحه

احکام را تقدیم به مجلس کند، عمال خواستار افزایش اختیارات خود در چگونگی برنامه ریزی پنج سال آینده کشور

بود. در بیشرت مواد این الیحه دیده می شود که دولت کلیاتی را بعضا بدون جهت گیری آن کلیات ارائه کرده است و از

مجلس درخواست مجوز برای تصمیم گیری ادامه آن در هیئت دولت کرده است.

4. دولت در برنامه ششم توسعه خود را از هرگونه پاسخگویی، گزارش دهی و نظارت مربی دانسته است. در واقع

دولت درخواست مجوز برای تصمیم گیری در هیئت وزیران از مجلس کرده است، اما چگونگی نظارت مجلس بر آن

تصمیامت مشخص نیست و البته این که از چگونگی نظارت بر قانون برنامه ششم توسعه سخنی به میان نیامده است.

ضمن این که به دلیل عدم کّمی شدن مصوبات، دست دولت برای هر مقدار کار کمرت یا بیشرت باز است.

۵. متاسفانه در برنامه ششم توسعه یک دیدگاه کالن فرهنگی که مرشف بر احکام فرهنگی پیشنهادی باشد وجود ندارد

و مشخص نیست که جهت فکری دولت برای تصویب این احکام به کدام سو توجه دارد.

۶. در برنامه ششم توسعه توجهی به پیوست فرهنگی برای طرح های مهم نشده است و این حوزه مهم و اثرگذار مورد

بی اعتنایی واقع شده است. پیوست فرهنگی بیان می دارد که برای طرح های مهم در زمینه های مختلف نیازمند بررسی

دقیق زمینه های فرهنگی اجتامعی و اثرات فرهنگی آن هستیم.

-51-

ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه

7. هامن طور که قبال به تفصیل بیان شد، رابطه برنامه ششم با اسناد باالدستی به ویژه سند چشم انداز و سیاست های

کلی برنامه ششم توسعه نامشخص است. این بی اعتنایی دولت در این حجم گسرتده می تواند زمینه ساز سایر انحرافات

از قوانین باالدستی کشور شود.

۸. احکام برنامه ششم توسعه بدون توجه به منابع مالی الزم برای تحقق آن و بدون اولویت گذاری نگارش شده است.

در واقع به دلیل عدم ارائه تصویر کالن و جداول کّمی، قانون گذار منی تواند اطالعات مناسبی برای تصمیم گیری داشته

باشد. به طور مثال در همین بندهای مرتبط با امور فرهنگی، مشخص نیست چه میزان مجوز و چگونه صادر می شود

یا تعمیر بناهای تاریخی به چه میزان و با چه بودجه ای قرار است صورت پذیرد؟ چه اولویتی در هر کدام از این امور

وجود دارد و تاکید دولت بر کدام است؟

۹. برخی کارشناسان معتقدند بخش تصویبی و نظارتی قوه مقننه در الیحه آگاهانه و جهت دار مخدوش شده است.

آن ها معتقدند درخواست این سطح از اختیارات در هیچ دولتی از دولت های جمهوری اسالمی سابقه نداشته است و

این دولت میل زیادی برای افزایش اختیارات خود دارد که می تواند زمینه ساز فسادهای اداری شود.

پیشنهادها

-53-

ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه

با توجه به نقد و بررسی های انجام شده، پیشنهادهایی به رشح زیر ارائه می شود:

۱. الیحه از نظر ادبیات برنامه ریزی و مفاهیم حقوقی مورد بازنگری قرار گیرد.

۲. رابطه میان برنامه ششم توسعه، سند چشم انداز، سیاست های کلی برنامه ششم توسعه و سایر اسناد باالدستی

بخصوص سند مهندسی فرهنگی کشور به صورت مشخص تبیین گردد. به هر حال دولت منتخب مردم موظف است

در چارچوب های قانونی کشور به فعالیت بپردازد و اگر قرار باشد هر دولتی پس از انتخاب از سوی مردم، کشور را

به دلخواه خود به هر سویی بربد، همه مردم مترضر خواهند شد. به همین دلیل در همه کشورها مرسوم است که اسناد

باالدستی و برنامه های بلندمدتی وجود دارد که هر دولتی رس کار بیاید، حق تخطی از آن ها و بی اعتنایی به آن ها را ندارد.

۳. با توجه به اهمیت فرهنگ در اندیشه های امام)ره( و رهربی، می توان حتی فرهنگ را محور برنامه های توسعه قرار داد؛

بدین ترتیب که اصالحات ساختاری سایر بخش ها را با توجه به فرهنگ اسالمی - ایرانی انجام داد و با فرهنگ سازی

موثر آن را پیش برد.

رهرب معظم انقالب در سیاست های کلی برنامه ششم توسعه، زمینه را برای این تحول آماده کرده اند. ایشان با قرار دادن

سیاست های کلی بر پایه های سه گانه »اقتصاد مقاومتی«، »پیشتازی در عرصه علم و فناوری« و »تعالی و مقاوم سازی

فرهنگی« راه را برای توجه بیشرت به فرهنگ نسبت به سایر عرصه ها هموار کرده اند؛ زیرا برای اجرایی شدن اقتصاد مقاومتی

نیازمند فرهنگ سازی جدی و عاملانه هستیم تا با دخالت بیشرت مردم در اقتصاد بتوانیم اقتصاد را مردمی کنیم، الگوی

مرصف را اصالح کنیم، همت و تالش را مضاعف کنیم و...

از سوی دیگر برای پیشتازی در عرصه علم و فناوری نیازمند محور قرار دادن فرهنگ هستیم تا بتوانیم ابتدا با کار فرهنگی

مناسب، خودباوری دانشمندان و مردم را بیشینه کنیم و سپس بتوانیم با گسرتش فرهنگ جهاد علمی به پیشتازی در

عرصه علمی و فناوری بپردازیم.

تعالی و مقاوم سازی فرهنگی نیز که خود نیازمند کار فرهنگی است که اساسا مسائل فرهنگی جز از طریق فرهنگی

قابل حل نیست.

-54-

4. موضوعات اساسی در اسناد باالدستی، بخصوص سند چشم انداز، سیاست های کلی برنامه ششم توسعه، نقشه

مهندسی فرهنگی کشور مورد توجه جدی قرار بگیرد و اهداف کّمی مشخصی برای آنان تعیین شود.

اساسا پرداخت کلی به موضوعات بدون مشخص شدن اهداف کّمی و جهت گیری ها در قامت اسناد باالدستی است

و برنامه ریزی پنج ساله یک برنامه میان مدت محسوب می شود که باید اهداف و جداول کّمی و جهت گیری آنان به

وضوح مشخص باشد.

۵. نقش رسانه ها در فرهنگ سازی و تحوالت فرهنگی جدی گرفته شود و به آن پرداخته شود. تسهیل مجوز مطبوعات و

رسانه ها برای سند پنج ساله توسعه متناسب نیست و ابعاد این مسئله بسیار فراتر است. گویا دولت در دهه های قبل باقی

مانده است و هنوز رسانه ها را در حد رادیو و تلویزیون و مطبوعات می داند و برای رسانه های نوین برنامه خاصی ندارد.

البته برای هامن رسانه های جمعی که در الیحه به آن اشاره شده است نیز فقط دولت در حال افزایش مجوزها بوده

است و به هدایت جامعه که از وظایف حکومت اسالمی است، اشاره ای نداشته است.

منابع

-56-

۱. حاجی علی خمسه، مرتضی )۱۳۹۳(. سلسله مراتب قوانین در نظام جمهوری اسالمی، دفرت مطالعات قانون و قانون گذاری

پژوهشکده شورای نگهبان.

۲. قهوه چیان، حمید )۱۳۹۳(. سلسله مراتب قانونی؛ حلقه مفقوده نظم مالی کشور، سایت فرارو:

http://fararu.com/fa/news/204661

http://maslahat.ir :۳. سیاست های کلی ابالغی، سایت مجمع تشخیص مصلحت نظام، به آدرس

/http://sccr.ir :4. سایت شورای عالی انقالب فرهنگی به آدرس

http://farsi.khamenei.ir :۵. سایت دفرت حفظ و نرش آثار آیت الله خامنه ای، به آدرس

۶. نقد الگوی اقتصادسنجی کالن برنامه سوم توسعه از چند زاویه؛ معاونت پژوهشی مرکز پژوهش های مجلس، آذر ۱۳7۸،

کد گزارش: ۵4۰۵۰۱4

7. خالصه و نقد گزارش بانک مرکزی درباره عملکرد برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتامعی و فرهنگی جمهوری اسالمی ایران؛

دفرت مطالعات اقتصادی مرکز پژوهش های مجلس، مهر ۱۳۸۵، کد موضوعی: ۲۲۰، شامره مسلسل: ۸۰۲۱

۸. درباره برنامه ششم توسعه، رشایط فاز صفر برنامه چیست؟؛ معاونت پژوهش های اقتصادی مرکز پژوهش های مجلس، اردیبهشت

۱۳۹4، کد موضوعی: ۲۲۰، شامره مسلسل: ۱4۲۳۳.

۹. درباره برنامه ششم توسعه، رضورت ها و رویکرد پیشنهادی؛ معاونت پژوهش های اقتصادی مرکز پژوهش های مجلس، دی ماه

۱۳۹۳، کد موضوعی: ۲۲۰، شامره مسلسل: ۱۳۶۳۳.

۱۰. الیحه احکام مورد نیاز اجرای برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتامعی و فرهنگی جمهوری اسالمی ایران )۱۳۹۵-۱۳۹۹(؛

سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور

۱۱. آمایش رسزمین و توسعه منطقه ای در برنامه پنج ساله ششم توسعه، معاونت برنامه ریزی و نظارت راهربدی رئیس جمهور،

مرداد ۱۳۹۳

۱۲. پیش نویس سیاست های کلی برنامه ششم توسعه؛ معاونت برنامه ریزی و نظارت راهربدی رئیس جمهور، مرداد ۱۳۹۳

۱۳. دستورالعمل اجرایی تهیه و تدوین برنامه ششم توسعه؛ سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، مرداد ۱۳۹4

-57-

ابعاد فرهنگی برنامه ششم توسعه

۱4. مختصات الگوی اسالمی _ ایرانی از دیدگاه مقام معظم رهربی؛ معاونت برنامه ریزی و نظارت راهربدی رئیس جمهور.

۱۵. مستندات برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتامعی و فرهنگی؛ سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور، مرداد ۱۳۹4

۱۶. ریشه یابی فکری فرهنگی برنامه های توسعه در ایران پس از انقالب اسالمی؛ فرشاد مهدی پور، سومین کنفرانس الگوی اسالمی

ایرانی پیرشفت، اردیبهشت و خرداد ۱۳۹۳

۱7. بررسی »الیحه احکام مورد نیاز اجرای برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتامعی و فرهنگی جمهوری اسالمی ایران«؛ معاونت

پژوهش های اقتصادی مرکز پژوهش های مجلس، بهمن ۱۳۹4، کد موضوعی: ۲۲۰، شامره مسلسل: ۱4۶۸۱

http://www.plan6.ir :۱۸. سایت ستاد تدوین برنامه ششم توسعه به آدرس

-58-

یادداشت

........................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

........................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

........................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

-11-