ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...power point...

230
T.X.XOJIMATOB, Н.И.ТАЙЛАКОВ, У.А.НАЗАРОВ ИНФОРМАТИКА Рзбекистон Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги олий уцув юртларининг талабалари учун дарслик сифатида тавсия этган “Узбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти www.ziyouz.com kutubxonasi

Upload: others

Post on 28-Sep-2020

10 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

T.X.XOJIM ATOB, Н .И .ТАЙ ЛА КОВ, У.А.НАЗАРОВ

ИНФОРМАТИКАРзбекист он Республикаси

О лий ва ур т а махсус т аълим вазирлиги олий уц ув ю рт ларининг т алабалари учун

д а р сли к сиф ат ида т авсия эт ган

“Узбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 2: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Такризчилар: Тошкент давлат техника университета “Информатика” кафедраси доценти О.Х.Якубов,Самарканд давлат университети “Информатика” кафедраси мудири, доцент И.Б.Аминов

Маъсул мухаррир: физика-математика фанларидоктори, профессор Ф.Б.Бадалов

Дарслик информатика ва хисоблаш техникаси фанининг мазмуни, хнсоблаш техникасининг ривожланиш тарихи, IBM PC туридаги компью- терлар ва унинг дастурий таъминоти, хусусан MS DOS операцион тизими, NC кобик дастури, Windows операцион тизими, Microsoft Word ва Excel дастурлари, Paint график мухаррири, Microsoft Access дастури, Internet Explorer ва электрон почта хизматидан фойдаланишни уз ичига олади. Шунингдек, дарсликда алгоритмлаш асослари ва Паскал алгорит- мик тили баён килинган. Барча мавзулар буйича назорат учун савол ва машклар туплами келтнрилган.

Дарслик олий укув юртлари талабалари учун мулжалланган булиб, ундан коллеж, лицей укувчилари ва фаолияти замонавий компьютерларбилан боглик булган кенг омма хамда илмий ходимлар фойдаланиш-----мумкин.

Хояматов Т.Х. ва бошк. Информатика: Олий укув юртлари талабалари учун дарслик / Т.Х, Хопматов, Н.И. Тайлаков, УА. Назаров; /маъсул мухаррир Ф.Б. Бадаюв/.-Т.: Узбекистан миллий энциклопедиясн, 2003.- 256 б.

1.1.,2 Муаллифдош.

ББК 32.81 я73+32.973я73

ISBN 5-89890-075-6

© «Узбекистан миллий энииклопедияси» Давлат ипмип наш риёти, 2001

© «Узбекистон миллий энииклопедияси» Даапат илмий нашриёти. узгаришлар билан, 2003

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 3: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Кириш

Мамлакатимизда мулкчиликнинг хусусий ва аралаш шаклла- рига утиш, энергетик хом ашё ресурсларидан унумли фойдала- ниш даврида компьютер технологияларидан миллий иктисоди- ётни бошкаришда фойдаланиш тобора мухим булиб бормокда. 1993-1995 йилларда давлат бошкарма ва банк муассасалари- нинг информацион тизимларини компьютерлаштиришга асосий эътибор берилди. Солик, кумитаси маълумотларини йигиш ва тахлил килишнинг ягона тизими, абитуриентларни тестлар асо- сида кабул килиш компьютер тизими яратилди^Хисоб ва статистиканинг халкаро тизимига мос тахлил килиш ва статисти­ка давлат муассасапари компьютер тармоги янги техник даража- да ташкил этилмокда. Тармокларга хизмат курсатиш тизими автоматлаштирилган, хусусийлаштириш ва маблаг ажратиш жа- раёнларини маълумот билан таъминлаш ва телекоммуникацион фондли тизимлари яратилган. Деярли барча тижорат банклари туловлари республика микёсидаги электрон тизимига богланган. Тадбиркорликнинг такомиллашуви компьютер техникасидан хом ашё ва товар махсулотларини хисоблаш сохасида фойдаланиш- га шароит яратиб берди.

Чет элда пухта ишлапган ишлаб чикаришни ва технологик жараёнларни комньютерлар ёрдамида бошкариш технологиялари— хорижий маблаглар билан ишга туширилган етук саноат корхо- наларининг асосидир. “Зарафшон-Нъюмент” бирлашмаси ва “СамКочАвто”, "‘УзДЭУ авто” заводлари, “УзДЭУ электронике” заводи, “Бухоро нефтии к,айта ишлаш бирлашмаси” шулар жумласидандир.

Республиканинг купчилик шахар ва вилоятларида радиоте­лефон ва пейджинг алока тизимлари ишламокда. Охирги 3 йил мабойнида компьютер саноати халкаро курсаткичлар буйича ишлашга утмокда. Узбекистонда компьютерни жон бошига хисоблаш курсаткичи йилдан-йилга ортиб бормокда.

Республикамизда таълим сохасида амалга оширилаётган туб ислохатлар, Узбекистан Республикасининг “Таълим тугрисида”ги конуни, “Кадрлар тайёрлаш Мшишй дастури” таълим тизимида- ги укув муассасалари педагоглари ва талабалари олдига мухим вазифа куяди.

Жамиятимиз XXI аерга кадам куйди. Янги аср уз навбатида жамиятимиз зиммасига мухим масалапарни хал этишни юкламок,-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 4: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

да. Ишлар мажмуини хал килиш хар бир фукаронинг шахсий иштирокига ва ижодий маъсулиятли муносабатига бевосита боглик,.

Дарсликда давлат таълим стандарти асосида Информатика фанидан узлаштирилиши лозим булган куйидаги билим ва куник- малар уз ифодасини топган:

— ахборот улчов бирликлари хусусиятлари;— информатика фани тараккиёти;— ШЭХМнинг ум ум ий тузилиши;— компьютернинг яратилиш тарихи;— компьютерни ишга тушириш ва учириш;— компьютернинг асосий ва кушимча курилмалари;— MS DOS операцион тизими, унинг буйрукдари ва архивлаш

дастурлари;— NC кобик дастури, унинг буйрукдари, ЫСда файллар

устида бажариладиган амаялар, функционал тугмачалар ва улардан фойдаланиш, айрим амалий дастурлар ^амда уларнинг кулланиши;

— Windows операцион тизими, унинг имкониятлари, афзал- ликлари ва узига хос хусусиятлари;

— Windows Commander кобик дастурида ишлаш;— матн мухаррири имкониятлари, MS Word дастурида

ишлаш;— электрон жадваллар, MS Excel дастурида ишлаш;— компьютер графикаси, MS Paint дастурида ишлаш;— ахборотлар омбори, MS Access дастурида ишлаш;— халкаро информацион тармокдар, MS Internera ишлаш;— электрон почта хизматидан фойдаланиш ва хоказо.Дарслик ун турт боб ва илова кисмидан ташкил топган.Биринчи боб “Информатика, хисоблаш техникаси, унинг

арифметик асоси” деб номланиб, унда фаннинг мазмуни, хисоблаш техникасининг ривожланиш боскичлари, компьютер­нинг яратилиш тарихи хамда ЭХМнинг арифметик асоси баён килинган.

Иккинчи бобда IBM PC компьютери хакида асосий маълу­мотлар келтирилган.

Учинчи боб компьютер билан дастлабки мулокат, уни юклаш, учириш, клавиатура билан ишлаш, файл ва каталог тушунчалари тавсифига багишланган.

Туртинчи бобда MS DOS операцион тизими, унинг асосий буйрукдари тавсифи келтирилган.

Бешинчи боб Norton Commander (NC) кобик дастурида иш-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 5: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

лаш, NC имкониятлари, менюси ва асосий буйрукдари тавси- фига багишланган.

Олтинчи боб Microsoft Windows операцион тизими, уни юклаш ва ундан чикиш, ишчи столи, топшириклар жадвали, W indow s Commander дастурларида ишлаш тартибларига багишланган.

Еттинчи бобда Word матн мухаррири, унинг имкониятлари ва унда матнли маълумотларни кдйта ишлаш (киритиш, саклаш, чоп кллиш ва х,оказо) хакида маълумот берилган.

Саккизинчи бобда Paint график мухаррири, унинг имкониятла­ри тавсифи келтирилган.

Туккизинчи бобда жадвалли маълумотлар, хусусан, Microsoft Excel электрон жадвалида маълумотларни кайта ишлаш, унинг имкониятлари, ишлаш тартиблари очиб берилган.

Унинчи бобда кургазмали намойиш ва слайдлар ташкил этиш, Power Point дастури тавсифи берилган.

Ун биринчи боб Microsoft Access дастурида ишлаш тартибла­рига багишланган.

Ун иккинчи бобда глобал тармок,, яъни INTERNET ва электрон почтада ишлаш тартиблари хдклда маълумот келти­рилган.

Ун учинчи бобда алгоритмлаш асослари, алгоритмнинг хосса- лари, ифодаланиш усуллари, масалаларни ечиш алгоритмларини тузиш баён кдпинган.

Ун туртинчи бобда эса Паскап алгоритмик тили (асосий тушунчапари, стандарт функциялари, асосий операторлари) хаклда назарий маълумотлар мисоллар ёрдамида баён килинган.

Дарслик к.улёзмаси билан танишиб чикиб, унинг сифатини яхшилашга яклндан ёрдам берган СамДАК,И “Информатика” кафедраси ук,итувчиси О.С.Ахмедов ва шу кафедра ходими У.Р.Аликуловга муаллифлар самимий миннатдорчилик билдира- дилар.

Муаллифлар

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 6: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

I БОБ

ИНФОРМАТИКА, ХДСОБЛАШ ТЕХНИКАСИ,

УНИНГ АРИФМЕТИК АСОСИ

1.1. И нф ормат ика ф анининг м азм уни

Табиат ва жамиятнинг асосий конунларини аник, фанлар урга- нади. Хусусан, табиат конунларини математика, кимё, физика ёки биология фанидан, иктисод ва жамиятнинг ривожланишини жами- ятшунослик ёки тарих фанидан билиб олгансиз. Шундай фанлар борки, улар бир неча фанлар богликлигида урганилади, масалан биофизика, табиатни мухофаза кнлнш ва хоказо. Информатика ана шундай фанлардан бири булиб, у айии вактда инсон фаолия- тини турли жабхаларига кенг кулланилмокда. Бу фан XX асрнинг иккинчи ярмида юзага келди.

Замонавий хисоблаш машиналаридан амалий иш фаолиятида кенг фойдалана оладиган етук мутахассислар, жумладан мухандис- курувчилар хамда иктисодчилар тайёрлаш айни пайтда кечикти- риб булмайдиган омиллардан биридир. Шу боис барча олий укув юртларида “Информатика ” курси асосий фанлар каторида укитилади. Чунки булажак мухандислар иншоат кисмларининг бикр ва устивор булиши'ни аникдашда купгина хисоблаш ишла- рини кулда бажаришларига тугри келади, бу эса уз навбатида бирмунча кийинчиликлар тугдиради. Шу туфайли каралаётган масалани ЭХМда ечишни амалга оширишнинг асосий коидала- ри ва усулларини хамда ижтимоий ишлаб чикаришда ЭХМнинг тутган урнини булажак мухандис талаба давриданок билиши зарур.

Информатика—ахборот (хабар, маълумот ва хоказо) жамлаш ва кайта ишлашнинг к,онунлари ва усулларини урганади. Ахборот (информация) сузи лотинча “informatio” сузидан олинган булиб, тушуитириш , тавсифлаш деган маънони англатади. Информатиканннг ривож топиши ахборотни жамлаб, к,айта узида ишлайдиган ЭХ,Мнинг дунёга келиши билан боглик,. Электрон хисоблаш машинаси (ЭХМ) ёки компьютер (компьютер сузи инглизча computer сузидан олинган булиб, хисобловчи деган маънони билдиради) эса шу ахборотларни туплаб, к,айта ишлайдиган курилмадир. Шундай килиб, информатика—инсон

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 7: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

фаолиятининг турли жабхаларидаги ахборотларни кдцириш, жамлаш, саклаш, уни кайта ишлаш хакидаги фандир. ь Демак, ахборот тушунчаси информатика фанининг асосий

тушунчаси хисобланади.Ахборот — инсоннинг сезги органлари оркали кабул килина-

диган барча маълумотлар мажмуи.Инсон ахборотни уни ураб турган табиатдан, теварак атрофдан

олади. У якиндаги ахборотларни сезги органлари оркали олса, узокдаги ахборотларни олиш учун техник воситалар керак. Шу боис, инсонлар ахборотларни кидириш, туплаш ва кайта ишлаш учун турли хил ускуна ва воситалардан фойдаланганлар.

Тупланган ахборотлардан лозим булганда ишлатиш учун ахбо­рот ташувчи воситалардан фойдаланишган.

Ахборотларни турли воситаларда, хусусан газета-китобларда, магнит тасмаларида, дискетларда саклаш мумкин.

Ахборотларни туплаш, кайта ишлаш ва уни узатиш каби ишлар мажмуини бажаришда асосий техник восита булиб компь­ютер хисобланади. Шу билан бир каторда ахборотларни алмаши- нув амалларини бажарувчи алока воситалари — телефон, теле­тайп, телефакс ва хоказолар мавжудки, улар хам ахборот техно- логиясининг асосий техник воситалари хисобланади. }

Узбекистонда мазкур сохада илмий тадклкотлар олиб боришда етакчи уринни Узбекистан Фанлар Академияси “Кибернетика” ил- / мий ишлаб чикариш бирлашмаси эгаллайди. Бирлашма таникпи академик олим Восил Кобулов ташаббуси билан 1966 йилда таш- / кил килинган.

/Комиьютерни инсон фаолиятининг турли сохаларига куллашга булган интилиш кундан-кунга ортиб бормокда.

Информатика фани компыотерда ишлаш куникмалари хакдца маълумот бериб, у билан мулокат урнатиш усулларини ургатади ва унда турли масалаларни еча олишга йуналтирадиУ Информатика фанини урганиш жараёнида хозирги замон компьютерлари билан мулокатда булиб, унинг техник имкониятларини узлаштириш, алгоритмлаш усулларини ва турли амалий масалаларни ечиш учун дастурлаш тиллари (Бейсик ёки Паскал) дан бирида дастур тузиш хамда амалий дастурлар пакетидан фойдалана билиш лозим. Ком­пьютер имкониятларини ва дастур тузишни узлаштирган холда уз мутахассислиги буйича ечиладиган масалаларга ва муаммо- ларга уларни татбик килиш куникмасини хосил килиши керак.

1.2. Хисоблаш техникасининг ривожланиш босцичлари

Инсонлар кадим замонлардаи бошлаб хисоблаш ишларида дуч келийаётган кийинчиликларни енгиллаштириш устида бош котириб,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 8: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

тинмай изланиб, аста-секин бу муаммони еча бошлашгаи. Дастлаб, хисоблаш куроли сифатида кул бармокларидан фойдаланила. бошланган. Кейинчалик хисоблашни ёгоч таёк.чапари ёрдамида бажаришгаи. Хитой, Хдощистон ва Шаркдинг бошкд мамлакатларида сонларни ёзиш ва хисоблаш ишларини бажариш учун кадимги хисоблаш асбобларидаи бири булган абак хисоблаш тахтасидан фойдаланишган.

XVII асрда логарифм яраш/ши ва шуидан кейин янгн хисоблаш асбоби-логарифмик чизшч кашф этилди. Ана шулар билан бир вактда Шиккард, Паскал ва Лейбницларнинг хисоблаш машииалари дунёга кевди. 1642 йилда француз сшими Блез Паскал яратган жамлаш машинаси биринчи хисоблаш машинаси деб кдбул кллинган.

Лекин 1623 йилда Штутгарт шахри архивида профессор В. Шиккард кашф этган хисоблаш машинасининг чизмаси топилган. Чамаси бу машина тор доирадаги кишиларга маълум булиб, уч кисмдан: жамлаш ва купайтириш курилмаси хамда оралик натижа- ларини кайд этиш механизмидан тузилган эди. В. Шиккард курилмаси бевосита кушиш ва айириш амалларини бажарган. У сони узгарувчан ва айни вактда маълум булган арифмометрни кашф этди. Бундан ташкари рус олимлари В. Буняковский ва П. Л. Чебишевлар яратган курилма хдсоблаш техникасининг таракдиёти учун мухлм ахамият касб этади.

Таникли инглиз олими Ч. Беббиджнинг механик арифмометр яратиши XIX асрнинг яна бир кашфиёти булди. Механик арифмо­метр мураккаб масалаларни ечадиган математик машиналарнинг пайдо булишига асос солди. Бу машинанинг хотираси санок жлдираклари туплами тарзида тузилган, дасяурни эса перфокарта- лардан киритиш кузда тутилган, етарли даражада техника базаси булмаганлиги туфайли Беббидж бу ажойиб машинами охиригача етказишга муяссар була олмапи. Лекин унинг гояси XX асрда электрон хисоблаш машиналарида уз амалий урнини топди.

XX асрнинг 30-40 йилларида иккилик — унлик системадан фондаланиб, электромагнит релелар асосида дастурланадиган хисоб­лаш машиналари яратишга уриниб курилди. 1940 йилда америка- лик мухандис Г. Эйткен бунга эришди. Унинг машинаси арифмо­метр билан 20 та оператор урнини боса оладиган булиб, кагга хонага жойлашган ва куп микдорда энергия истеъмол килар эди. Бу машина билан электромагнит элементлар базасида машиналар яратиш имконияти узил-кесил хал булган эди.

Хисоблаш техникасининг кейипги тараккиёти электрон схема- лар кулланилишига асосланади. Э;[ектрон хисоблаш машиналарини яратишга биринчи марта америкалик мухандис Ж. Атанасов иккинчи жахон уруши арафасида уриниб курди. АКД1 олимлари Ж. Моучли

! ва Ж. Эккерт лойихаси асосида 19М йилда ЭНИАК ЭХМи яратилди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 9: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Бу машинанинг конструкциясини тахдип килиш асосида америкалик математик Ж. Фон Нейман ЭХМ ясашнинг асосий тамоилларини, шу жумладан, иккилик санок тизимидан фойдаланиш ва дастурни оператив хотирада саклаш тамоилларини ил гари сурди.

1942-1945 йилларда дастлаб, АКДХцаги Пенсильвания универ- ситетида Электрон лампали ракдмли санок, машинаси яратилди ва у ЭНИАК деб ном олди. Кейинрок, АКДХда ва Буюк Британияда “ЭДВАК”, “ЭДСАК”, “СЕАК”, “УНИВАК” ва бошкд турдаги ЭХМлар яратилди. Бу турдаги машиналар хисоблаш техникаси тараккиётида янга бир даврни бошлаб берди.

Биринчи булиб собик иттифокда электрон санок машинаси академик С.А. Лебедев рахбарлигида 1951 йили Украина ФА “Электроника” институтида яратилди ва МЭСМ (кичик (малая) электрон санок машинаси) деб ном олди. 1954 йили аник механика ва хисоблаш техникаси институтида С.А. Лебедев рахбарлигида БЭСМ (Катта электрон санок машинаси) яратилди, у 2048 та хотира ячейкасига эга булиб, секундига 9 минг амални бажарар эди. Уша вактда “БЭСМ” жахондаги энг тезкор машина эди.

ЭХМнинг ривожланиш тараккиётида уларни авлодларга ажра- тиш кабул килинган булиб, уларнинг хар бири элементларнинг тай- ёрланиш технологияси ва жихозларининг параметрлари, шунингдек, хал этиладиган масалалар ва дастури билан ажралиб туради.

Биринчи авлод машиналари 1950-йилларда ишлаб чикарилган булиб, асосий компонентлари электрон лампалардан иборат булган. ЭХМлар минглаб лампалари куплаб электр энергия талаб килган, катта микдорда иссиклик ажратиб чикарган ва куп жойни эгаплаган. Бу машиналарнинг амал бажариш тезлиги паст, хотира сишми кичик ва тез-тез ишдан чикдб турган. Дастурлар машина кодида ёзилган. Дастур тузувчи узи хотира ячейкасини дастур оркали таксимлаган. Биринчи авлод машиналарига куйидагилар киради: БЭСМ-1, БЭСМ-2, Стрела, М-3, Минск-1, М-20 ва бошкалар.

1960-йилларнинг бошларида электрон лампалар урнига ярим утказ- шчлар ва улар базасида яратилган транзисторлар ишлатила бошлан- ди, бу эса машинанинг массаси, улчовлари ва истеъмол кдладиган энергия ва иссиклик ажралишини кескин камайтириш имконини берди. Ярим утказгичли машиналар ЭХМнинг иккинчи аалоди булди ва уларнинг ишлаш ишончлилиги ва тезлиги анча ортди.

Бу авлодга мансуб машиналарнинг узига хос хусусиятларидан бири уларнинг кулланилиш сохаси буйича ихтисослаштирилиши- дир. Бу машиналарда куйилгаи масалаларни ечиш учун дастурлаш тилларидан фойдаланила бошланди.

ЭХМнинг иккинчи авлодига куйидаги машиналар киради: Минск-2, Рязань, БЭСМ-6, Мир, Наири, Минск-22, Минск-32 ва бошкалар.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 10: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Ишончлилик, ихчамлик, ишлатишга кулайлик масалалари ЭХМ элементлари базасини макбул тайёрлашнинг мутлако янги технологияси яратилишига сабаб булди. Электрон аппаратларнинг стандарт схемалари ва блоклари мураккаб структурали ярим утказгичли монолит крисгаллар шаклида тайёрлана бошланди ва улар интеграл микросхемалар номини олди.

Аннаратлар блоклари-мужассамланган интеграл схемалар- нинг саноатда ишлаб чикарилиши 1960-йилларнинг охирида учинчи авлод ЭХМнинг яратилишига олиб келди. Булар жумласига собик иттифокда яратилган кагта ва уртача ЭХМлар ( Урал-11, Урал-12, Урал-15 ва ягона тизим ЕС лари) ва СМ серияли ЭХМлар киради. Бу машиналардан энг кувватлиси хисобланган ЭХМ ЕС-1060 секундига 1,5 млн. амапни бажарар эди. ЕС ЭХМининг оператив хотираси юзлаб килобайт ва мегабайт билан улчанади. Учинчи авлод ЭХМларни жойлаштириш учун махсус жихозланган машина заллари талаб килинар эди. •

Катта интеграл схемаларнинг пайдо булиши сонли ахборот- ларни кайта ишлаб чикадиган дастур асосида бошкариладиган курилмалар- микропроцессорларнинг яратилишига олиб келди. Саноатда 1970-йилларда микропроцессорлар асосида туртинчи авлод машиналари—микро ЭХМлар ишлаб чикарила бошланди. Туртин­чи авлод машиналари таркибига собик иттифокда яратилган ЭЛЬБ­РУС-2, М-10 ЭХМлари ва хозирги замон шахсий компьютерлари хам мансуб. Микрокомпьютерлар курилмаларининг бошкариш курилмаси, битта катта интеграл схемалар тарзида ишланганлиги учун уларнинг ташки курилмапари унча катта эмаслиги, ишлаш тезлиги ва бахоси арзонлиги билан ажралиб туради.

Микроэлектрониканинг ютукпари асосида шахсий электрон хисоблаш машиналари (ШЭХМ) яратилди. Арзон, кичик хажмда- ги автоном микропроцессорли хисоблаш системаси ШЭХМлари- нинг оммавий кулланилиши куплаб дастурли воситалар, яъни амалий дастурлар иакети, операцион тизимлар, трансляторлар ва бошкаларни яратишга олиб келди.

Айни вактда бешинчи авлод ЭХМлари устида иш олиб бориляп- ти. Ушбу авлод машиналари оддий сузни “тушунадиган”, расмлар- ни “кура оладиган” , товушларни “эшита оладиган”, секундига 1 .млрд. атрофида амал бажара оладиган ва катта хажмдаги хотирага эга булган холда ихчам булиши керак.?

Электрон хисоблаш машинаси(ЭХМ) хисоблашларни куп кар- ра такрорлаш, куп сопли вариантлар орасидан берилган аломатлар буйича энг яхши вариантни танлаш, амалда чекланмаган хажмдаги ахборотни саклаш ва улар орасидан керакли маълумотларни тез топиш хусусиятига эга. Буларнинг хаммаси катта хажмдаги хисоб­лаш билан бо*лик булган м^аккаб илмий-техник масалаларии

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 11: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

х,ал этиш, исталган куламдаги бошкдришни амалга ошириш, информацион — излаш системаларини яратиш имконини беради.

Замонавий компьютерлар беморларга ташхис куйишга, укувчи- ларни укитишла ва тегишли консультация беришда, матнли маълу- мотни бир тшщан бошка тилга таржима килишга ёрдам беради.

Кейинги йилларда микропроцессорлар пайдо булиши натижа- сида, улар асосида куплаб ихчам ШЭХМлар яратилмокда. Улар барча сохаларда кенг суръатлар билан кулланилмокда.

1.3. К ом пью т ернинг яр а т и ли ш и

ЭХМ хажмини клскартиришга ва компьютер яратилишига 1948 йилда яратилган транзисторлар сабаб булди, чунки электрон лампалар урнини кичик хджмдаги транзисторлар згаллашига имкон яратилди.

1965 йилда Diqital Eguipment фирмаси РДР-8 русумли дастлаб- ки миникомпьютер яратди. Айни шу даврда миникомпьютерлар яра­тилишига, яъна бир яигилик-интеграл схемалар кашф этшшши булди.

1959 йилда Intel фирмасининг булруси асосчиси Роберт Нойс битта нластинкада транзисторларни узаро боглаш усулини яратди. Бу элект­рон схемалар кейинчалик интеграл схемалар деб юритила бошлади.

Шундай килиб, 1968 йшща Burroughs фирмаси дастлабки интеграл схемалар асосида ишловчи компьютер яратди.

1970 йилдан бошлаб Intel фирмаси хотиранинг интеграл схемасини ишлаб чикариб, кенг микёсда сота бошлади. 1973 йилда Intel фирмаси томонидан 8-байтли Intel-8008 микропроцес- сори 1974 йилда Intel-8080 версияси яратилди.

1970 йилда шахсий компьютерларнинг юзага келиши катта ЭХМларга булган талабни сусайтирди. Бу эса уз навбатида IBM (International Business Machines Corparation) фирмаси фаолиятига кескин таъсир утказди. 1979 йилда бошланган изланишлар 1981 йилда (16 разрядли Intel 8088 микропроцессори асосида) яратил­ган ва бозорда уз урнини тоиган IBM PC компьютерида уз самарасини берди. Орадан икки йил утиб, бозорда узининг муиосиб ÿpHHHH эга1и1ади. 1983 йилда IBM PC XT, 1985 йилда IBM PC AT компыотерлари ишлаб чикаридци.

Куп утмай бошка фирмалар хам IBM PC компьютерини ишлаб чик.ара бошлади. Айни вак,тда у нафакат Америка ва Европа мамла- катларида балки Жанубий-Шаркий Осиё мамлакатларида, хусусан Тайвань, Жанубий Корея, Япония, Сингапур, Малайзия мамлакат­ларида хам гарб мамлакатларига Караганда арзонрок нархда ишлаб чикаршшб жахон бозорида сотила бошлади.

Айни вакгда республикамизда Intel 80386SX, 80486 ва Pentium микропроцессорли Super-VGA 800x600, Super-VGA 1024x768 туридаги мониторли компьютерлари кенг таркалган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 12: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Айни вактда ШМ PC туридаги компьютерларини тобора оммалашиши- га нафакдт IBM фирмаси, балки компьютер миясини яратувчи Intel ва MS DOS, Windows, Word, Excel каби бир катор дастурлар яратган ва яратаётган Microsoft фирмаси сабабчи булмокда.

1.4. ЭХ,М нинг ариф м ет ик асоси— саноц сист емалари

Компьютер (ЭХМ) факат сонли шаклдаги маълумотларии кай- та ишлайди. Барча маълумотлар, хусусан, дастурлар, матнлар, овозлар, расмлар компьютерда кайта ишланиши учун у албатта сонли шаклга апмашиниши лозим.

Компьютер маълумотларии кабул килар экан, дастлаб у кодла- иади. Хар бир белгига, харф ёки символларга махсус сон мос келади. Уни экранга ёки чоп килиш курилмасига чикариш жараё- нида яна шу сонга мос белги куйилади.

Сон ва белги орасидаги богланиш белгиларни кодлаш деб юритилади.

Компьютердаги маълумот бирлиги бир бит дан иборат, яъни уО ёки 1 кдймат кабул килади. Лекин компьютер буйрукдари байт билаи ишлайди. Кетма-кет саккиз бит бир байт дан иборат. Демак, бир байт биргина белги кийматини 256 вариантда кодлаш имкониятини беради, чунки 28 = 256.

Маълумотни улчашиинг катта бирликлари килобайт, мига- байт, гигабайт булиб, улар узаро куйидагича богланган :

1024 байт = 1 К байт 1024 Кбайт = 1 М байт 1024 Мбайт = 1 Г байт.

Ишчи санок системаларини танлаш, аникдаш, операцияларни бажариш тартиби ва сонларни машина хотирасида тасвирлаш — ЭХД1нинг арифметик асосини ташкил этади. Демак, санок система­лари ва улар орасидаги бошанишларни билиш ута мухимдир.

Ихтиёрий асосли санок системасини ейилма шаклида куйидаги­ча ёзиш мумкин:

N = a P ’"~2+-'-+alp l+ajy°+alp-I+...-Mj)-k= ^ alPl (I)

бунда, а. -ихтиёрий 0 дан 9 гача булган сонлар, р — санок системасининг асоси, т ва к мусбат сонлар.

Ихтиёрий асосли сонни унлик санок системасига утказиш учун куйидаги формуладан фойдапанилади:

N ={[(aj> + amJp+ a Jp + a nJp+...+a0 . (2)

Санок системалари орасидши боетаниншарни кегпирамиз (1-жадвап).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 13: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

1 -жадвал

У н олтилик 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 А В С О Е Я 10

У н л и к 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

С акки злик 0 1 2 3 4 5 6 7 10 11 12 13 14 15 16 17 20

И к к и л и к

о о - § о о

1000

1001

1010

1011

ОО

П

1101

1110

1111

о©•оо

1-коида. (Унлик саноц системасидан цуйи саноц система- ларига утказиш цоидаси). Унлик санок, системасидаги сон утказилиши лозим булган санок системасининг асосига кетма- кет булинади ва бу жараён токи булинма булувчидан кичик булгунга кадар давом эттирилади ва хосил килинган колдик хадлар булинмадан бошлаб чапдан унгга караб тартибланади (4-топширикка каранг).

2-коида. (Унлик касрни цуйи саноц системага утказиш цоидаси). Унлик санок системасидаги каср сонни куйи санок системасининг асосига берилган унлик каср кетма-кет купайтири- лади ва хосил булган соннинг бутун кисми вергулдан кейин кетма- кет олинади.

1-топ шири к 64 ва 586,14 сонини ёйилма шаклида ёзинг.Бажарнш. (1) формуладан фойдаланамиз:

а) 64= 6 1 0 1 +410° = 60+4;б) 586,14=5 102+8*10,+6100+1*10'44*102=5100+8 10+6 1+0д+0,04.

2-топширик. Саккизлик санок системасидаги 256 сонини унлик санок системасига утказинг, яъни 256|8]—> хм .

Бажариш. Ихтиёрий асосли сонни унлик санок системага утказиш формуласи (2) дан фойдаланамиз:

256 (8] =[(2-8+5)-8]+6=168+6=174[10]

3-топширик Иккилик санок системасидаги 1101 сонини унлик санок системасига утказинг, яъни

Бажариш: 1101[2) =[(1-2+1)-2+0]-2+1=13[10]

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 14: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

4-топширик. Берилган унлик санок, системасидаги сонни иккилик ва саккизлик санок, системасидаги сонга утказинг:

я? Л7’101 "?Х‘21 б) 13(101 ->*1«

Бажариш. 1-к.оидадан фойдаланамиз:

а) 17 2 б) 13 816 8 2 8 11 8 4 2 5

0 4 2 2ь_ 2 1

О

Демак,17[ИГ»

5-топширик,. Берилган саккизлик санок, системадаги сонни иккилик санок системасига ва аксинча, иккилик с нок системадаги сонни саккиз­лик санок системасига утказинг:

Демак,Ц ю ]“ *15»]

а) 46[8) -» х[2] б) 1101р] -» х(8]

Бажариш. а) 1-жадваддан фойдаланамиз, яъни саккизлик санок систе­масидаги 4 сонига иккилик системада 100, 6 сонига эса 110 сони мос келади (баъзан у учлик деб юритилади):

6-топширик. Берилган санок системасида лозим булган амалларни бажаринг.

а) 101,0112, + 10,10[2] б) 1111,1(2| + 111Л 1|2]б) 63(8[ + 37[8] г) 34,2[8| + 41,3[8) д) 1 0 1 1 1 ,0 1 (2)- 1001 Л 1 12] е) 1 1 ,0 1 [21х 1 0 ,1 1 (?]

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 15: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Бажариш. Амалларни бажарищда 1-жадвалдан фойдаланамиз:

а) 101,01и 6)1И1,11Ч

10,10,,, 111,11и

11М1В] 10111,01и

в) 63 + 371«122(8)

г) 34,2 + 41,5

75,7(81

[ 8]

д) 10111,0112]

1001,1112]

1101 , 10,[2 ]

е) 11,01х10,11

(2)

12]

1101 1101

+ 0000 1101

1000,1111(2 )

Назорат учун савол ва машклар

? 1. Информатика фанининг мазмуни хакдда сузлаб беринг.2. Биринчи *исоблаш машинаси ким томонидан ва нечанчи

йилда яратилган?3. Дастлабки электрон лампали хисоблаш машинаси качон

яратилган ва у кандай номланади?4. Биринчи авлод машималарига мансуб ЭХД1парни санаб утинг.5. Дастлабки РДР-5 русумли мини компьютер качон ва кайси

фирма томонидан яратилган?6. 1ше1 фирмасига ким асос солган?

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 16: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

7. 1ВМ фирмаси дастлабки компьютерини канон жах,он бозорига чикарди?

8. 1ВМ РС АТ компьютери качон яратилган?9. Санок системаси иима?10. Кандай санок системаларини биласиз?11. Унлик санок системасидан к.уйи санок системаларига утиш

коидасини санаб утинг.12. Саккизлик санок, системасидан унлик санок системасига

утиш коидасини айтиб беринг.

! а) бандидаги сонни ёйилма шаклида ёзинг;б) бандидаги берилган санок системасидаги сонни талаб

килинган санок системасига утказинг;в) бандидаги лозим булган амалларни бажаринг.

1. а) 91,756,10] - Nб) 127,642в) 10101,1,

12»111,011 III

3. а)19121.1(10] -б) 10101.11 и - х ,10)в) 1011,,, - 10.11,„

5. а) 14,289[10) - N |гй_ и)б) 1634.7,,, - х ,|0)в) 101,1,2) *- 10,01,га

7. а) 14,353(10( - Nб) 449.65 (10) - хмв) 15,23|8] - 12,34,,

9. а) 14,41(|0| - N б) 10101,1

в) 101,11миИ)

[Мммаск]Х!»1

100,1 [2111. а) 13,44|10] - М , ^ ,

б) 0,125 []0] - х,„в) 0.31Г5!+ 1.37и

13. а) 2 1 , 7 5 6 . . - N110]б) 0,137в) 101,01.

ПО](вйилмаси)

Х (2]

101,01,2,{г«к1нкн|

X.

15. а) 34,73(10| - N

б) 71 1Ч -в) 35,3,„

17. а) 21,61[10] - N |М|1ЧНЗСН|

|Ю]34,4,18)

2. а) 133 ,34 ||0| - N (И1ИМ1С11)б) 3 ,27 {8) - х,2)

в) 1 0 1 ,1 1[2]- 10,101,214 а) 191 39 - NН . А ) 14 ¡еЯи11М1кя,

б) 101,11 12) '1101в )3 1 ,3 4 18]- 6 ,3 5 [8,

6. а) 4 ,3 4 3 7 5 (10) - N- х„б) 3 ,173

в) 1 0 1 ,1 ,^ -1 0 ,1

(«Йнлики!

12]8. а) 8 3 ,716„0) - N 1а_ н,

б ) 101,11 и - х18,в) 3»71[8] - 4,55,(«]

10. а ) 3 7 .481 ,ш - Nб) 0,481в) Ю 1 ,П |2|- 1,01,

12. а) 14,817,... - N

(10)

б ) 0,361в) 3 1 ,4 2 ,, - 11,29,

[ 10]

[10]

(Свилмаси)

т14. а) 15,29,|0] - N

б) 0 ,482 ,10| - х)2(в) 1011,01,2 |- 10,11

16. а) 14,37__- N(2)

Ц0|б) 0,357

в) 1 0 1 ,И („ - 10,101,НО) 18)

по] [ейнлмки]

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 17: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

б) 0.48 П0( - x mб) 3,35 | , | - х(10)

В) Ю 11,101(2] ■в) 101,11[2]х 10,101p,

19. а) 37,634110) - N* |ей№ тасн 20. » ) 1 3 4 ’ 1 4 i.o , - N (м _ н]

б) 101,101 и ■ х (*| б ) 101,101 (8) - х|2)

в) 0 ,3 1 ,, ,+ 1.37,,, в) 34.3т - 10.101и21. а) 19.171|10, • N [ейилыаск)

22. а) 127,49(10] - N

б) 1101,1 и •' Х |» .

б) 148,28 (8] - х(2]

в) 33,24 + Ь 3 7 [81 в) 101,11112| - Ю,101(2)23. а) 43,28(101 - N [ейипыаси]

24. а) 131,49|10| ■ N (М ш 1

б:1 101,101 (2|1 ' Х |8 |

б) 135,37 м - х|2)

в) 101.01,,. + ^ 3 7 18] в) 34,3|2) - Ю ,101|2)

25. а) 37,634(]01 - N .[£йнлмаси| 26. а) 134,14(10] • N ,MKnMSCI1|

б) 101,101 - x i*iб) 101,101 |8] - хи

в) 0,31l l l+ 1.37,,, в) 34.3И - 10,101|2)

27. а) 4,7931}|0) - N ICflWWBCHl28. а) 61,475||0] - N (Нжмзся|

б)

00

x l*lб) 1.101 [8) - х)2|

в) 11011.01.,, + í . 3 7 , , 1 в) 101,11[2)- 10Л01(2]29. а) 13,714[|01 - N* (вйн1иасн|

30. а) 376,91|10] - N

б) 115,28 (101 - X I2tб) 0,491 (10| - х |2|

в) 113-27,,, - 103.1 м в) П 1 ,11(2] - 10, 101(2,

Ni? riy nomîi1 ! ) Р Ч

’ .Ь- Г\

2— 160

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 18: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

II БОБ

ШМ РС КОМПЬЮТЕРЕ ХДК.ИДА АСОСИЙ

МАЪЛУМОТЛАР

2 .1 .1ВМ РС компьютерининг асосий курилмаларн

Маълумотларни макбул кайта ишлаш учун компьютер куйидаги курилмалардан иборат булиши лозим:

1. Арнфметпк-мантикий курилма — мантикнй ва арифметик амалларни бажаради.

2. Бошкарнш курилмасн — дастур бажарилиш жараёнини ташкил этади.

3. Хогира курилмаси — маълумот ва дастурларни саклайди.4. Ташки курилма — маълумотларни киритади ва чикдради. 1ВМ РС компьютери асосан куйидаги уч асосий кисмдан

иборат (1-расм).1. Тизимли цисм — компьютерни бошкдриш ва хисоблаш

ишларини бажаришда ишлатилади.2. Моммто^(дисплей)-матнли ёки график куринишдаги

маълумотларни тасвирлашда ишлатилади.3. Клавиатура — компьютерга белгиларни киритишни

таъминлаш учун ишлатилади.

1-расм. 1ВМ РС компьютерининг таищи куриниши.

1. Тизимли кием — компьютер иш ини бош кариш ни таъминлайдиган асосий кием хисоблаиади. Тизимли кием таркибига куйидагилар киради.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 19: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Микропроцессор — компьютернинг “мия”си. Компыотерга киритилувчи буйрукдар мажмуасини, маълумотлар алмашинувини таъминлаш ва хисоблашни бажаради.

Otiepamue хотира — киритилувчи маълумот ва дастурларни компьютер ишлаш жараёнида вактинча хотирада сакдайди.

Электрон схемалар — компьютер ишини бошкаради. Хотирадаги маълумотлар алмашувини таъминлайди.

Кдтт щ магнит ли диск (винчестер) ёки юмшок дискетларда жамловчилар — маълумотларни укиш ва ёзишни таъминлайди.

2. Монитор (дисплей) — матнли ёки график куринишдаги маълумотларни экраига чикариш учун мулжапланган курилма хисобланади.

Монитор бевосита ведеоадаптор курилмаси бошкаруви асосида матн ёки график режимда ишлайди.

Матнли режимда компьютер экрани 25 катор ва 80 устунга булинади. График режимда эса экран рангли телевизор экрани каби у ёки бу рангта эга булган нукталар мажмуаси (мозоика)га буялади. Айни вактда EGA (Enhanced Graphic Adapter — имкониятининг графикли адаптор), VGA (Video Graphic Array — видеографик матрица), SVGA (Super Ver) каби турли рангли мониторлар нихоятда кенг таркалган.

3. Клавиатура — компыотерга хар хил белгиларни киритишни таъминлайди ва фой- даланувчи компьютер ишини бошкаришда ишлатади.

2.2. IB M P C ком пью т ерининг цуш им ча цурилмалари

Компьютернинг фукционал имкониятларини кенгайтириш мак,садида компьютернинг тизимли кисмига айрим кушимча курилмалар уланади.

Бундай курилмалар таркибига куйидагилар киради:

1. Принтер (босмага чикариш курилмаси) матнли ёки график куринишдаги маълумотларни когозга чикариш учун мулжалланган.

2. “С и ч ц о н ч а ” — маълумотларником пы отерга киритиш ниенгиллаштиради.

3. Модем — телефон тармоклари оркали бошка компьютерлар билап маълумотлар алмашинишда ишлатилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 20: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

4. Компакт диск учун дискюритувчи— маълумотларни компакт дисклардан укиш ёки унга езиш имконини беради.

5. Сканер — когоздаги маълумотларни компьютер экранига тасвирий равишда кучириш имконини беради.

6. Стример — маълумотларни магнит_____ тасма(касета)ларда саклаш учун ЯшМ НР * ВВЩ[0 (0)1 хизмат килади.

~' Овозли харита — овоз 1(мусика, обоз ва хоказо) ёзиш ва эшитишни таъминлайди.

Айрим кушимча курилмалар хакида кейинги бобларда батафсилрок маълумотлар келтирилади.

2.3.М икропроцессор ва у н и н г т урлари

Компьютернинг энг асосий элементи, яъни “мия”си микропроцессор эканлигини юкорида таъкидлаб утган эдик. Микропроцессор хажм жихатидан унча катта булмаган, яъни бир неча сантиметрли электрон схема булиб, унинг ёрдамида барча хисоблашлар хамда маълумотлар алмашинуви бажарилади. Микропроцессор юзлаб хар хил хисоблашларни бажаради, бажариш тезлиги юз миллион операция секунд га тугри келади. IBM PC туридаги компьютерда асосан Intel фирмаси ишлаб чикарган микропроцессорлар урнатилган. Баъзи компьютерларда AMD, Gyrx, IBM фирмаларининг микропроцессорлари хам ишлатилган. Intel фирмасида тайёрланган мнкропроцессорларнинг Intel — 8088, 80286, 80386 (SXbaDX модификациям) 80486 (турли хил модификацияларда), Pentium ва Pentium Pro каби турлари мавжуд. Улар бир-биридан операцияларни бажариш тезлиги билан фарк килади. Масалан, Pentium Pro микропроцессори дастлаб ишлаб чикарилган Intel 8088 микропроцессора Караганда операцияларни бир неча минг марта тез бажаради.

Математик хисоблашлар жуда куп бажариладиган компьютер­ларда асосий микропроцессордан ташкари унга ёрдам берувчи математик сопроцессорларнинг Intel-8087, 80287, 80387 ва 80487 SX турлари кушиб ишлатилади.

2.4.Хотира турлари ва компью т ер им ко н и ят ла р и

Микропроцессор ишлатилувчи маълумот ёки дастурларни

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 21: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

айнан хотирадан олади ва натижаларни унга ёзади. Компьютер дискдан маълумотларни укиб, махсус кисмида саклайди ва ишлаш жараёнида ундан бевосита фойдаланиб туради. Бу кием (SIM, DIM) оператив хотира деб аталади. Унииг оператив деб аталишининг сабаби, жуда тез ишлайди, яъни микропроцессор ундан маълумотни ёзиб олиш ёки унга ёзишда деярли вакт сарфламайди.

Компыотернииг имкониятлари бевосита унга урнатилган оператив хотира хажмига ботик. Компыотерда оператив хотира 1 Мбайт ёки ундан кам булса, у факат MS DOS ОТ мухитида ишлашга ярокли. Агар оператив хотира 4 Мбайт булса, компьютер MS DOS ОТ, Windows 3.1 мухитида ишлайди. У Windows дастурларини бир вактда ишлаши учун етарли эмас. Бундай холларда 8 Мбайт оператив хотира талаб килинади. Агар компьютернинг оператив хотираси 32 Мбайт ва ундан катта булса, локал тармокларда (Internet, электрон Почта — E-mail) ишлаши, компыотерлараро суратли маълумотлар ёки видеофильмлар алмашиши ва улар устида ишлаш имконини беради.

Куичилик компьютерларда оператив хотирага мурожаатни ута макбуллаш учун оператив хотира орасига КЭШ — хотира урнатилади. Куп ишлатиладиган маълумотлар КЭШ хотирада ёзилади, шу боис компьютер зарурий маълумотларни дастлаб КЭШ-хотирадан кддиради, сунгра зарурат булса, оператив хотирага мурожаат килади.

IBM PC компыотерида яна хотирапинг BIOS (доимий хотира), CMOS (ярим доимий хотира) турлари мавжуд булиб, уларда компьютер курилмаларини текширувчи дастурлар, оиерацион тизимни юклаш ва компьютер курилмаларига хизмат курсатиш функцияларини бажарувчи дастурлар сакланади.

2.5.Компьютерга уланад иган цурилм алар

Компьютернинг имкониятлари — нафакдт маълумотларни кайта ишлаш, киритиш ёки чоп килиш билан чегараланади, балки маълумотларни саклаш, кидириш, саралаш, кайта ишлашда турли хил уланадиган курилмалар ишлатилганда яккол сезилади. Хусусан, компьютердан фойдаланувчи купчидик замонавий дастурлар (MS WORD, Excel, Paintbrush ва бошкалар)да ишлаш жараёнида “сичконча”дан фойдаланиши иш жараёнини кескин осонлаштиради. Айрим компьютерларда “сичконча” урнига тресбол. трекпойни каби курилмалар ишлатилади. Улар хам

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 22: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

“сичконча” каби кулланилади, ишлатиш фойдаланувчи зиммасида колади.

Компьютерга уланадиган курилмалардан яна бири дискюри- тувчилар булиб, деярли барча компьютерларда (тармокларда ишлайдиганлари бундан мустасно) х,еч булмаганда битта урнатилган булади. Дискюритувчи, дискетлардаги маълумотларни укиш ва унга ёзишда ишлатилади. Кенг таркалган дискетлар, одатда, 3,5 ёки 5,25 дюйм хажмда булиб, мос холда уч дюймлик ва беш дюймлик дискетлар деб аталади.

Дискетлар бир-биридан маълумотларни ёзиш хажми билан фарк килади. Одатда, уч дюймлик дискетга 1,44 Мбайт хажмга, беш дюймлик дискетга 360 Кбайт хажмга эга булган маълумот ёзиш мумкин. Шуни таъкидлаб утиш лозимки, дискетни биринчи маротаба ишлатишдан олдин уни форматлаш лозим. Форматлаш эса махсус дастурлар, хусусан DOS FORMAT дастури ёрдамида бажарилиши мумкин. Виз дискетни форматлаш боскичлари хакида кейинрок тухталамиз.

Компьютерга уланадиган курилмалардан яна бири компью- тернинг монитори (дисплей) булади. Монитор телевизор каби ишлаб, унда матнли еки график маълумотлар тасвирланади. Мониторлар рангли ёки рангсиз (монохрон) булиб, улар бир- биридан улчови буйича фарк килади.Мониторларда тасвирлар горизонта.! ва вертикал буйича 640x480 нуктали белгидан t 1600x1280 нуктали белгигача булиши

К,аттик диск (Винчестер) — компьютерда ишлаш жараёнида кулланиладиган маълумотларни доимий хотирада саклаш учун хизмат килади. Хусусан, каттик дискда операцион тизим дастурлари, матн мухаррнрлари, куп кулланиладиган дастурлар мажмуаси, дастурлаш тиллари ва хоказолар сакданади. Одатда, компьютерлар турига караб каттик дисклар бир-биридан дискда маълумотларни канчалик микдорда куп ёки кам ёзиш хажми,

маълумотларни укиш ёки ёзиш тезлиги ва катгик диск уланадиган интерфейс (назорат тури) билан фарк килади. Каттик диск хажми компьютер иш лаш ида асосий омиллардан хисобланади.

Компакт диск учун дйск юритувчи- лар - компакт дискдан махсус маълу­

мотларни, овозли хариталарни, уйинларни, маълумотларни

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 23: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

укиш учун мулжалланган. Компакт диск хажми 640 Мбайтгача булиб, унга маълумотлар олдиндан ёзилган булади.

Стример — магнит тасмали кассетага маълумотларни ёзиш курилмаси.

Каттик дискдаги маълумотларнинг нусхасини олиб куйиш учун стример кенг ишлатилади, стримерлар бир-биридан хажми билан фарк килади, яъни битта кассетага хажми 20 Мбайтдан 40 Гбайтгача булган маълумот ёзиш мумкин.

Принтер (чоп килиш курилмаси) — кар хил (матнли, график ёки раем) маълумотларни когозга чоп килиш учун хизмат килади. Принтер курилмасида маълумотларни кора рангда ёки рангли тарзда чоп килиш мумкин. Шу боис принтерлар бир-биридан фарк килади. Принтерларнинг юзлаб турлари мавжуд, одатда, матрицавий (нукгали матрицавий), пуркагичли (струйный) ва лазерли булади.

1ВМ РС компьютери учун матрицавий принтерлар чоп этиладиган маълумотларни нукталардан ясайди. Шу боис унинг чоп килиш сифати зикр этилган бошка турли принтерлардан паст.

Пуркагичли принтерларда маълумотлар махсус сиёхдонлар ёрдамида сиёх томчиларини пуркаш билан чоп килинади.

Лазерли принтерлар чоп килиш сифати юкори булган маълумотларни ок-кора ёки айримлари рангли чоп килиш имкониятига эга булади.

Модем ёки факс-модемлар. Телефон тармоги оркали бошка компьютерлар билан маълумот алмашиниш учун махсус курилма— модемдан фойдаланилади.

Факс-модем-шундай курилмаки, оддий модемнинг барча имкониятларига эга булиб, кушимча равишда расмли маълумотлар, телефакс маълумотларни компьютерлараро алмашиш имкониятига эга. Айии вактда ишлатилаётган купчилик модемлар факс-модемлар булиб, уларнинг айримлари овоз алмашиш имкониятларига хам эга. Модемлар ички (Электрон платали) ва таш ки (алохида турдаги курилма) булиши мумкин. Модемлар бир- биридан маълумот узатиш тезлиги билан фарк килади. Улар, одатда, секундига 2400 дан 33600 белгигача маълумотни узатиш имкониятига эга.

Мультимедиа — тасвирли маълумотлар билан ишлашга кодир булган восита

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 24: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

\исобланади. “Мультимедиа” сузи лотинча “media” сузидан олинган булиб, “маълумот ташувчи восита” деган маънони англатади. Мультимедиа компыотерлари суз, мусика ва бошкд овозли маълумотлар, видео маълумотларни кабул килади ва улар устида ишлайди* Мультимедиа компыотерлари албатта компакт дисклар учуй махсус дискюритувчилар, овозли хариталарга х,амда камида Pentium/75 Мгц 486Sx/25ru тезликдаги микропроцессор, оператив хотираси 4 Мбайт ва каттик диск хджми 160 Мбайт хамда 640x480 пущали рангли видео тизимга эга булиши керак.

2.6. Компьютер даст урлари

Компьютер дастурлари уч турга булинади:а) амалий дастурлар — фойдаланувчи бевосита ишлаши уч^Н

мулжалланган дастурлар, масалан матн ва раем мух.аррирлари ва Хоказо.

б) тизимли дастурлар — компьютер курилмаларини ишчи колатини пазорат килувчи ва бошкарувчи дастурлар.

в) ускунавий тизимлар — компьютер учун янги дастурлар тузишни таъминлаш тизими.

IBM PC компьютери учун юз минглаб хдр хил максадда кулланиладиган амалий дастурлар тузилган ва бу дастурлардан фойдаланиб келинмокда. Хусусан, матн мух,аррирлари (WORD, LEXICON, WD, ChiWriter), жадвалли маълумотларни кайта ишлаш (Super Calc, Excel ва х,оказо), маълумотлар базасини яратиш (KARAT, dBASE, ACCESS ва х,оказо), кургазмали куроллар тайёрлаш (слайд-шоу) дастурлари, молия-иктисод максадида Кулланиладиган дастурлар (иш х,акини х,исоблаш дастурлари), мультфильм ва видеофильмлар яратиш учун кулланиладиган дастурлар, автоматлаштирилган лойих,алаш дастурлари (иншоот кисмларини чизиш ва лойи\алаш), компьютер уйинлари, ургатувчи, маълумот тизимлари ва х,оказо мак.садларда кулланиладиган дастурлар мавжуд.

Тизимли дастурларнинг кенг синфи кобик. дастурлар булиб, у фойдаланувчини компьютер билан кулай ва яккол мулокатини таъминлайди. Хусусан, Norton Commander кобик дастури, Windows 3.1 ва Windows 95, Windows 98, Windows 2000 учун кулай кобик дастурлар шулар жумласидандир.

Тизимли дастурларнинг асосий синфи бу драйверлар булиб,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 25: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

операцион тизим, хусусан ташки ёки ички курилмалар билаи ишлаш имконини беради.

Тизимли дастурлар таркибига ёрдамчи айрим дастурлар масалан, антивирус, архиватор, компьютерни диогностика к,илиш, дискдаги жойларнимакбуллаштириш дастурлари х,ам киради.

2.7.Компьютер т арм оцлари

Компьютерлараро маълумотлар алмашииувини таъминлаш учун локал тармок ишлатилади. Локал тармок, — фойдала- нувчиларга оммавий равишда компьютерларда ишлаш ва маълумот алмашиш, дастурларни ишлатиш, оммавий равишда модем, принтер ва бошка курилмаларни ишлатиш имконини беради. Локал тармокка компьютерларни бирлаштириш учун хдр хил компыотерга уланувчи тармокди адаптер (плата), керакли микдорда махсус штиккерли сим (кабель) лозим. Локал тармокнинг фаолиятини тугри юритиш максадида бош компьютер (укитувчи) ажратилади, унга локал тармоклар билан богланган ишчи компьютер (укувчи)лар бирлаштирилади.

Агар тармокда 20-25 та компьютер мавжуд булса, улар албатта бош компыотерга эга булиши лозим.

Локал тармоклар фаолиятини юритиш учун махсус дастурий таъминот мавжуд. Windows 95/2000 операцион тизимларида локал тармокда бошкд махсус дастурларсиз хам компыотерлар уланиши мумкин.

Махсус тармокдар учун дастурлар таркибига Novell NetWare ёки Windows NT Server киради. Баъзан UNIX нинг турли хил вариантларидан х,ам фойдаланилади.

Локал тармоклар бир ташкилот ёки бинода жойлашган компьютерларни бирлаштиради холос.

М иллионлаб компью терларни узаро бирлаштирувчи тармоклардан бири Internet хдпкдро тармогидир. Унинг дастлабки варианта АКШ мудофаа вазирлигииинг буюртмасига мувофик 60 йилларнинг охирларида ARPAnet номи билан мазкур вазирлик компыотерларини боглаш максадида яратилган.

Айни вактда Internet тармогидан 60 мил- лиондан ортик фойдаланувчи маълумот олмокда. Internet ягона марказдан бошк.арилмайди, лекин

ш

ÊL

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 26: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

электрон манзиллар гурухини таъминловчи оммавий кумиталар мавжуд. 1995 йилгача Internet тармогидан асосан, электрон почта (матнли, файлларни алмашиш) телеанжуманлар, илмий ва оммавий янгиликлар, кидирув хизм атлари максадида фойдаланилади. Бу эса уз навбатида Internet тармогига оммавий К .И ЗИ К .И Ш Н И уйготди ва янги WWW (World Wide Web) бутун жахон матнли маълумотлар базасини яратилишига сабаб булди. WWW дастури ёрдамида фойдаланувчи Internet тармогига уланган компьютерда Web-серверга электрон манзилни курсатиб кириш мумкин.

Назорат учун савол ва машклар

? 1. IBM PC компьютернинг асосий курилмаларини санаб беринг.2 Монитор нима?3. Клавиатура нима?4. Модем нима?5. Сканер кандай максадда ишлатилади?6. Микропроцессор нима?7. Мультимедиа кандай максадда ишлатилади?8. Локал тармокнинг вазифаси нимадан иборат?9. Микропроцессорнинг кандай турларини биласиз?10. Тизимли дастурлар нима ва у кандай максадда ишлатилади?

! Берилган машкларни бевосита компьютерда бажаринг ва уларга батафсил жавоб ёзинг.

— компьютернинг асосий курилмалари: тизимли кием, монитор, клавиатура;

— компьютернинг кушимча курилмалари: принтер, “сичконча”, факс­модем, сканер, стример, овозли харита, компакт диск учун диск юртувчи;

— хотира ва унинг турлари;— амалий, тизимли ва инструментал компьютер дастурлари;— локал ва глобал компьютер тармокдари.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 27: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

III БОБ

КОМПЬЮТЕРДА ИШЛАШ

1. IBM PC компьютерный юклаш ва учириш

IBM PC компьютери куйидаги тартибда юкланади:— дастлаб компьютер кучланишни стаблизатор ёрдамида

олса, стаблизатор электр тармогига уланади;— зарурат булса, босмага чикариш курилмаси — принтер

ишга туширилади;— процессорни ёкиш, яъни компьютер тизимли клсмида

жойлашган тугмача босилади;— компьютер мониторини ёклш лозим.Натижада компьютер экранида компьютерни ишга тушганлиги

какида хабар берувчи операцион тизимнинг куйидаги таклифномаси пайдо булади:

С:\> ёки А:\>Фойдаланувчи компьютер экранида пайдо булган таклифно-

манинг куринишини узгартирган хам булиши мумкин. Таклифнома- нинг пайдо булиши операцион тизимнинг бирор буйрук олишга тайёр эканлигидан хабар беради.

Эслатма. Компьютер юклангандан кейин экранда NORTON COMMANDER кобик дастурининг дарчалари ёки WINDOWS операцион тизими ёрлига экранда пайдо булиши хдм мумкин.

IBM PC компьютерини учириш куйидаги тартибда бажарилади:— бажарилаётган дастур ёки буйрукни тамомлаш;— магнитли дискетни дискюритувчидан олиш;— агар ёкилган булса, принтерни учириш;— мониторни учириш;— тизимли кисмни учириш;— стаблизаторни учириш лозим.Компьютер ёкилиши билан у барча курилмаларни тестдан

утказадн ва операцион тизимни, яъни компьютерни бошкариш дастурини юклайди. Компьютерни автоматик тарзда дастлабки юклаш икки холатда бажарилади:

— компьютер электр тармогига уланганда;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 28: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

— компьютер корпусидаги [Reset] тугмачасини босганда.Фойдаланувчи компьютерни кайта юклашни клавиатура

курилмасидан [Ctrl], [Alt] ва [Del] тугмачаларини бир вактда босиш оркали амалга ошириши мумкин. Компьютер юкланишида оператив хотирадаги маълумотлар тозаланади, доимий хотира (BIOS) даги дастур компьютер курилмаларини назоратдан утказади. Агар дастур хато топса, бу хакда компьютер экранига хабар чикаради.

Фойдаланувчи [F1] тугмачасини босиш оркдли юклаш жараёнини давом эттириши мумкин.

Компьютерни дискюритувчига тизимли ( системли) дискет куйиб хам юклаш мумкин.

MS DOS онерацион тизими юкланиш жараёнида экранда

Starting MS DOS ...

хабари пайдо булади. Хотирадан D OShhht IO.SYS ва MSDOS.SYS файллари укилади, сунгра конфигурация буйруклари CONFIG.SYS ва AUTOEXEC.BAT файлларидан укдлади ва экранда DOS нинг таклифномаси С:\> пайдо булади.

3.2. Компьютерга м аълум от ларни кирит иш .Клавиат ура билан иш лаш

Одатда, маълумотлар IBM PC шахсий компыотерига клавиатура курилмаси оркали киритилади. Клавиатура курилмаси юкори регистрида жойлашган бош харф ва бошка символларпи киритиш учун [Shift] тугмачаси (клавиши)дан фойдаланилади. Масалан, кичик “п” харфи киритилиши лозим булса, у холда клавиатура курилмасидан “N” харфи ёзилган тугмача босилади. Агар кагга “N” харфи киритилиши лозим булса, у холда [“Shift”] тугмачасини босиб турган холда “N” харфи ёзилган тугмачани босиш керак.

[Caps Lock] тугмачаси [Shift] тугмачасини босиб туриш унгайсизлик тугдирганда ишлатилади, яъни катта харфларни киритиш холатини фиксирлайди. [Caps Lock] тугмачасини кайта босиш фиксирлаш холатидан дастлабки режимга утиш учун хизмат килади. Caps Lock холатида [Shift] тугмачасини босиб туриб керакли маълумотларни териш уз навбатида кичик харфларни киритиш имкониятиии беради. Баъзан [Caps Lock] тугмачасидан кирилл алифбосига утишда хам фойдаланилади. Алохида сон ёки харф ёзилган тугмачалардан фаркли уларок, клавиатура курилмасида махсус тугмачалар хам мавжудки, уларшшг анримлари хусусида тухталиб утами’?:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 29: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

— [Enter] тугмачаси катор нихоясида босилади;— [DelKdelete-учириш) тугмачаси курсор остида жойлашган

символларни учиришда ишлатилади;— [Ins] тугмачасидан икки режимда символларни киритиш

учун, яъни мавжуд символни суриб ёки урнига янги символни алмаштириб кнритншда кулланилади;

— [-»], [< -L [ T i [J-] тугмачаларн курсорни мос холда суради.[Ctrl] ва [С] тугмачалари кандайдир харакатдан чикишда,

масалан дастур бажарилишипи тухтатишда ишлатилади;— [C trl] ва [A lt] тугмачалари айрим тугмачалар

вазиф асини, яъни баж арувчи функциясини бир кадар узгартиришда фойдаланилади.

DOS тизимида фойдаланувчи баъзан махсус тугмачалар мажмуаси (комбинацияси) билан иш юритишга турри келади. Биз уларнинг айримлари хусусида тухталиб утамиз:

— [CtrJ]-[Break] амалда бажарилаётган буйрук ёки дастурни ишлашини тугаллаш учун ишлатилади;

— [CtrlJ-[Alt]-[DeI] DOS ни к,айта ишга тушириш учун ишлатилади;

— [CtrI]-[Prt Ser] ёки [Ctrl-P] экрандаги маълумотлар нусхасини Когозда олиш учун фойдаланилади;

— [Ctrl]-[Alt]-[F2] миллий клавиатур ага jh'Hm учун ишлатилади;— [Ctrl]-[C] DOS нинг ихтиёрий буйруги ёки дастур

бажарилишипи тухтатиш учун ишлатилади.

3.3. Компьютер б и ла п м улоцат .M S DOS операцион т изим т аркиби

IBM PC компьютери билан мулокат бевосита DOS операцион тизими (ОТ) ёрдамида амалга оширилади. Операцион тизим шундай дастурки, у компьютер ёкилиши билан фойдаланувчи билан мулокатга келади, компьютерни бошкаради, оператив хотира ва магнитли дисклардаги жойларни назорат килади, лозим булган дастур ва буйрукларнинг бажарилишини таъмннлайди.

MS DOS ОТ куйидаги кисмлардан, яъни— компьютер хотира куршшасида жойлашган, киритиш ва

чикаришни таъминлаш учун хизмат киладиган базавий киритиш— чикариш тизимидан;

— операцион тизим модулларини хотирага киритишни амалга оширадиган дастур-юклагичдан;

— узгармас хотира курилмасида базавий киритиш-чикариш системасини тулдирувчи — IO.SYS дискли файлидан;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 30: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

— MS DOSfla юкори савияда асосий хизматларни бажарувчи MS DOS SYS файлидан;

— фойдаланувчи киритган буйрукдарни узида ишловчи DOSnHHr буйрукли процессоридан;

— дискетларни форматлашда, текширишда ва х.оказо ишларни бажаришда ишлатиладиган DOSHHHr ташки буйрукдаридан; ностандарт курилмалар еки янги куридмаларга хизмат курсатувчи хдмда DOSHHHr киритиш-чикариш системасини тулдирувчи курилмаларнинг драйверларидан ташкил топган.

Компьютерни электр тармошга улаб, унинг олд кисмида жойлашган ‘Reset” тугмачасини босиб ёки бир вактда [Ctrl]-[Alt]- [Del] тугмачаларини босиб, DOS ОТ кайта ишга туширилади.

3.4. Ф айл

Кдттик диск, дискет ёки компьютернинг компакт дискларидаги барча маълумотлар файлларда сакданади.

Файл — маълум бир маълумот сацланувчи дискнинг номланган cojçacu. Демак, хар бир файл уз белгиси (номи)га эга булиши, уни фойдаланувчи ва операцион тизим ту11униши ва ишлатиши керак. Дискда маълумотни бошк,а бир йуси.ща ёзиб булмайди. Хаттоки, биргина суз ёки хдрфни масалан, “А” харфини дискка ёзиш лозим булса унга ном бериб, файл куринишида дискка ёзиш керак.

Файллар икки турда, матнли ва графикли булади. Матнли файл фойдаланувчи укиши учун мулжалланган. Матнли файл булмаган файллар, одатда, графикли файллар булади.

Файлларни, одатда, иш жараёнида фойдаланувчи ташкил этади.Файлнинг асосий белгилари — унинг номи, узунлиги ( байт

\исобида), ташкил этилган санаси (кун, ой, йил), вакти (соат ва даклка) х,исобланади. Файл асосий номга (узунлиги купи билан саккизта символ) ва кенгайтгичга (узунлиги купи билан учта символга) эга булиши мумкин. Файл номи ва унинг кенгайтгичи бир-биридан нукта билан ажратилади, масалан,

autoexec, bat lex. exe

anketa. doc

ном. кенгайтгич

Файл номи ва кенгайтгич к а т ёки кичик лотин алифбоси х,арфчяри сонлар ва символлардан иборат булиши мумкип.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 31: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Файлнинг иомида унииг кенгаитгичини бериш шарт эмас, лекин файл мазмунига караб кенгайткич берилса, уни ишлатиш кулай булади. Купчилик амалий дастурлар файл кенгайтгичига караб тезда юкланади, бу эса уз навбатида вактни тежайди. Масалан,

• .ехе, .сот — бажарилувчи дастурлар;• .bat — буйрукли (Batch) файллар;• .bas — бейсикдаги дастур;• .pas — паскалдаги дастур;• .txt — лексикон матн мухарриридаги матнли файл;• .doc -Word матн мухарриридаги матнли файл;• .xls — Excel электрон жадвалидаги жадвалли файл ва хоказо.

3.5. Компьют ер цурилм аларининг м а н т щ и й номланиш и

DOS операцион тизимида компьютернинг хар бир курилмаси уз номига эга. Бу курилмаларнинг номлари файлларнинг номлари сифатида иш латилмаслиги лозим, уларнинг асосийлари куйидагилардан иборат:

— А дан Z гача — дисклар;— PRN — босмага чикариш курилмаси — принтер;— LPT1-LPT4 — принтерга богланган курилма;— CON — киритишда клавиатура, чик.аришда эса экран;— NUL барча операцияларни четлаб утувчи “буш курилма” ва

хоказо. Масалан,

copy anketa prn

буйруги anketa файлининг нусхасини босмага чикариш курилмаси (принтер) га чикаради ёки

сору anketa con

буйруги anketa файлининг нусхасини экранга чикаради. Агар con киритилувчи файлнинг номи сифатида фойдаланилса, масалан

сору con anketa

каби у холда барча маълумотлар клавиатура курилмаси оркали киритилиши лозим.

3.6. Катйлог

Магнит дискларида файл номлари каталогда сакланади. Ката- логлар Windows операцион тизимида папка деб юритилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 32: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Каталог— файл номлари, унинг хажми, ташкил этилган санаси ва бошка хоссалари хакида маълумотларни саклайди. Дискда бир неча каталог булиши мумкин. Хдр бир каталог файл каби уз номига эга булади. Каталог ичида бошка катапоглар жойлашиши мумкин.

Бу холатда ташки каталог — туб каталог, ички каталог ост каталог деб аталади. Демак, дисхларда каталоглар тузилиши дарахт куринишига ухшаш булади.

Фойдаланувчи ишлаётган каталог жорий каталог деб аталади. Каталогда жойлашган бирор файлни ишлатиш учун албатга, бу файлга йул курсатилиши лозим.

Йул — бу каталоглар номлари кетма-кетлиги, бунда каталоглар, “\” — белги билан ажратилган булади.

3.7. Д и ск юритувчи

Компьютерда бир нечта диск юритувчи булишини айтиб утган эдик, яъни катгик диск, дискетлар, компакт дискларга мулжалланган диск юритувчи.

Диск юритувчи, одатда, А:,В:,С:,О: ва хоказо каби номланади. Юмшок магнит дискетларга мулжалланган диск юритувчилар А: ва В: диск юритувчи, С:, О: ва хоказолар, одатда, каттик диск (винчестер) учун ажратилган булади.

Файлга тулик йулни куйидагича бериш мумкин:[ диск юритувчи:] [ йул\] файл номибунда [ диск юритувчи] — А:, В:, С:, О ва хоказо, диск

юритувчи номи, [ йул:] — файл жойлашган каталог ва файл номи- керакли файл номини билдиради. Агар диск юритувчи ёки йул курсатилмаса, жорий диск ва каталог назарда тутилади.

Назорат учун савол ва машклар

? 1. Компьютерни юкпаш жараёнини гапириб беринг.2. Компьютер кандай тугмачалар ёрдамида кайта юкланади?3. Курсор остида жойлашган белгини учириш учун кайси тугмача

босилади?4. Экрандаги маълумотлар нусхасини чоп кдпиш учун кандай тугмачалар

мажмуаси ишлатилади?5. Босмага чикариш курилмасининг стандарт номи кандай аталади?6. Файл нима ва у кандай номланади?7. Каталог нима?8. Диск юршувчи кандай максадда ишлатилади?

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 33: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

! Берилган машкларни бевосита компьютерда бажаринг ва уларга батафсил жавоб ёзинг.

— компьютерни юклаш ва учириш;— маълумотларни компьютерга киритиш;— клавиатура, махсус тугмачалар тавсифи;— компьютер билан дастлабки мулокдт;— компьютер курилмаларининг мантикий номлари;— файл, унинг асосий белгилари: номи, узунлиги, хажми;— каталог: туб, ички ва ост каталоглар.

3— 160

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 34: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

IV БОБ

MS DOS ОПЕРАЦИОН ТИЗИМИ

MS DOS операцион тизими (ОТ) IBM фирмаси буюртмасига мувофик. Microsoft фирмасида 1981 йилда яратилган. Windows операцион тизимлари яратилган булсада, DOS ОТ яратилган дастурлар ханузгача кенг куламда кулланилмокда.

Айни вактда, MS DOS ОТнинг охирги кенг таркатилган версияси 1994 йилнинг май ойида ишлаб чикяпган 6.22 версиясидир. MS DOS ОТ нинг 7.0 версияси Windows 95 таркибида мавжуд. Лекин уни алохида ОТ деб аташ нотугри, уни Windows 95 нинг MS DOS ОТ илгариги версиялари билан ишлашни таъминловчи кнсм дастур деб к.араш лозим.

MS DOS ОТнинг асосини IO.SYS ва MS DOS.SYS дискли файллари ташкил этади, улар компьютериинг доимий хотирасида жойлашган.

MS DOS ОТни кжлаш жараёни хаклда учинчи бобнинг 3.1. бандида айтиб утган эдик.

4.1. D O S т аклиф номаси. Буйруцни кирит иш

Агар DOS фойдапанувчи билан мулокдтга тайёр булса, у холда компьютер экранида куйидаги таклифиома пайдо булади:

А:\> ёки С:\>

Бирор буйрукни компьютерга киритиш учун, уни дастлаб клавиатура курилмасидан териш ва сунгра [Enter] тугмачасини босиш лозим. Киритилувчи буйрук ёки дастурни тахрир килиш учун 3.2. бандда айтиб утилган айрим тугмачалардан юкорида таъкидланган максадда фойдаланиш мумкин. Масалан, [Del] - курсор остидаги символ, [Back Space] — курсор олдидаги символни учиришда ишлатилади ва хоказо .

MS DOS буйруш бажарилииш учун дастлаб мазкур буйрук номини ва сунгра кушимча номини киритиш лозим. Файллар куйидаги кушимча номлар билап берилиши мумкин:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 35: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

,com, ,exe, .bat

Буйрук ёки дастурни бажарилишини тухтатиш учун [Ctrl] ва [Break] тугмачалари бир вактда босилади, агар у ёрдам бермаса [Ctrl]-[Alt]-[Del] тугмачаларини босиб, DOShm кайта ишга тушириш керак. Баъзи холларда охирги айтиб утган буйрук. ёрдамида хам компьютерни ишга тушириш имконияти булмай колади, у холда компьютер олд кисмида жойлашган [REZET] тугмачаси босилади.

4.2. M S D O S О Т нинг асосий буйруцлари

4.2.1. Д и с к (ёки кат алог) мундариж асини куриш

DIR буйруш. Диск(ёки каталог) мундарижаси, льни барча файлларнинг номлари, кушимча номи ва ташкил килинган санаси хак,идаги маълумотларни олиш учун DIR буйруги к,улланилади.

Буйрук формати:d ir [диск юритувчи:] [йул\] [ файл номи]

Масалан,C:\>DIR — С диск мундарижасини экранга чикариш учун;C:\>DIR\Windows — Windows каталогидаги маълумотларни

экранга чикдриш учун.Барча чикарилувчи маълумотларни зимдан назорат кллиш

мак,садида \Р — махсус курсаткичи буйрук, нихоясида берилади. Бу параметрнинг ёрдами шундан иборатки, маълумотлар билан компьютер экрани тулгандан кейин навбатдаги маълумотлар экранга чик,майди. Фойдаланувчи навбатдаги маълумотларни куриш учун ихтиёрий тугмачани босади. VW-махсус курсаткич ёрдамида DIR буйруги факат файлларнинг тури ва номини беради холос, бунда маълумотлар уступ куринишда эмас балки к,атор куринишида булади.

4.2.2.Кат алог ярат иш

MD(MAKE DIRECTORY) буйруги. Янги каталоши ташкил кллиш учун MD буйруги кулланилади.

Буйрук формати:MD [диск юритувчи:] [йул\] каталог номиМасалаи: C :\W O R K >M D BAS— буйруги бажарилиш и

натижасида Work каталога ичида Bas каталоги ташкил килинади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 36: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

4.2.3. К ат алогни учириш

RD (Remove Directory) буйруги. Буш каталогни учириш учун RD буйруги кулланилади.

Буйрук формата:RD [ диск юритувчи:] [йул\] каталог номиМасалан, C:\WORK>RD BAS буйруги BAS номли (фак.ат

буш) каталогни учиради.

4.2.4. Кат алогга кириш

CD (Change Directory) буйруги. Каталогга кириш учун CD буйруги кулланилади.

Буйрук формата:CD [диск юритувчи:] [йул\] каталог номиМасалан, куйидаги буйрук, мос холдаC:\>CD DOS —DOS каталогига кириш учун хизмат килади.

4.2.5. Ф айл ёки кат алог нусхасини олиш

COPY буйруги. Файллар ёки каталоглар нусхасини олиш учун COPY буйруги кулланилади.

Масалан:A:\>COPY *.* С: — буйруга А дискдаги барча файлларни

С дискка нусхалаш учун;C:\>COPY PAPERS А: — буйруги PAPERS каталогини С

дискдан А дискка нусхалаш учун кулланилган;COPY буйругидан бир нечта файлларни бирлаштириш ва

натижада янги битта файл ташкил килиш учун хам фойдаланиш мумкин, у холда бирлаштирувчи файллар орасига белгикуйилади. Масалан, copy А1+А2+АЗ А4 — буйруги A l, А2 ва АЗ файлларни бирлаштириб, янги А4 файлини ташкил этади.

4.2.6. Ф айлни цайта ном лаш

REN (Rename) буйруги. Файлларни кайта номлаш учун REN буйруги кулланилади.

Буйрук формати:Ren 1-файл номи 2-файл номиБундай вактда дастлаб фаилнинг эски номи, сунгра эса янги

номи берилади.Масалан,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 37: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

C:\>W ORK>REN NTI.TXT NTI.DOC буйруги NTI.TXT файлига NTI.DOC янги номини беради.

4.2.7. Ф а й лн и учириш

DEL (Delete) буйруги. Файлларни учириш учун DEL буйруги кулланилади.

Буйрук формати:Del файл номиМасалан,C:\>DEL WORK — буйруги WORK каталогидаги барча

файлларни учириш учун;C:\>DEL NTI.BAS — буйруга NTI.BAS файлини учириш

учун хизмат к,илади.

4.2.8. У чирилган ф айлни т и кла ш

QU буйруги. Бехосдан учирилган файл ёки файлларнинг эски нусхасини тиклашда QU буйруги кулланилади. Масалан,

C:\>QU NTI.DOC— буйруги NTI.DOC номли файлни мазкур каталогда кдйта тиклаш учун кулланилади ;

C:\>QU *.ТХТ — буйруги мазкур каталогдаги барча кушимча .TXT номли файлларни кдйта тиклаш учун кулланилади, бу х,олда барча файллар номининг бош х,арфлари суралади.

Бехосдан учирилган файлни кдйта тиклашда экранда куйидаги савол пайдо булади:

Do you wish guick ■ unerase this file (Y/N)?(Бу файлни тиклашни Сиз хохлайсизми Y/N))?Агар файлни тиклаш зарурати булса “Y’’-ха, акс холда “ N”-

йук, жавобини бериш лозим.

4.2.9. Ф а й л м азм унини экранга чицариш

TYPE буйрути. Матн (текст)ли файлни экранга чикариш учун TYPE буйруга кулланилади.

Буйрук формати; Туре файл номи Масалан,C:\>TYPE nti.txt— буйруги nti.txt файлини экранга чикаради.

Экранга чикдришни тухтатиш учун [Ctrl-S] тугмачаларини кетма-кет босиш лозим, шу тугмачаларни хайта босиш эса экранга чикаришни тиклайди. Экранга чикаришни тамомлаш учун [Ctrl-C] ёки [Ctrl-Break] тугмачалари босилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 38: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

4.2.10. Экранни маълумотдан т озалаш

CLS буйруги. Компьютер экранини тозалаш учун CLS буйруга кулланилади.

Буйрук формати:CLSМасалан,

C:\>CLS — буйрук оркали экран тозаланади ва экраннинг бириичи каторига MS DOS нинг таклифномаси чикади.

4.2.11. Ф айлни чоп цилиш

PRINT буйруги. Файлларни чоп килиш учун PRINT буйруги кулланилади. Масалан,

C:\>PRINT NTI.TXT — буйруги NTI.TXT файлини чоп килиш курилмасига чикаради.

4.2.12. Д и ск н и форматлаш

FORMAT буйруги. Дискетларни биринчи маротаба ишлатищдан олдин у билан DOS тизими учун мулокатга имконият яратилиши лозим.

Буйрук формати:Format дисковод: [ параметрлар]Бунинг учун DOS нинг FORMAT буйруги ёрдамида дискетни

форматлаш (инициализация килиш) керак, яъни буйрук куйидагича берилади:

C:\>FORMAT А:Мабодо, дискетга кдндайдир маълумотлар ёзилган булса, у

FORMAT буйруги берилиши билан учирилади. Буйрук берилгандан кейин экранда куйидаги суров пайдо булади.

Insert new diskette to drive x: and strike enter when ready (дискетни куйинг ва [Enter] тугмачасини босинг).Агар дискет яроксиз булса, у ходдаTrack 0 bad ■ disk unusable (0-йул яроксиз, дискетдан

фойдаланиш мумкин эмас) хабар пайдо булади.Дискет форматлангандан кейин яна куйидаги суров пайдо

булади:FORMAT another (Y/N)?{яна форматлаш керакми (Y-хд, N-йук)?}Фойдаланувчи эса уз навбатида керакли маълумотни бериши

лозим.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 39: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

4.2.13. Компьютердан ж орий сана уацида маълумот о л и ш ва ун га урнат иш

DATE буйруга. Компьютерда йил, ой ва кун хакида маълумот олиш ва киритиш учун DATE буйруги кулланилади.

Буйрук формати:DateМасалан, C:V>DATE -буйруги экранга кун, ой, йил хакида

маълумот беради, агар янги маълумот киритиш лозим булса, [Enter] тугмачаси босилади, у х,олда

E nter new date (dd-mm-yy)сурови пайдо булади. Киритилувчи сатр, масалан 14-10-2001

каби берилиши мумкин.

4.2.14. Компьютердан ж орий вацт уацида маълумот о л и ш ва ун га урнат иш

TIM E буйруга. Компьютерга вактни (соат ва минут х,исобида) киритиш х,амда ундан маълумот олиш учун TIME буйруга кулланилади.

Буйрук формати:Time [ соат: минут]Масалан,C:\>TIME <Enter>Агар TIME кушимча параметрларсиз берилса, у х,олда DOS

мазкур вактни киритишини сурайди. Сиз вакт х,аклда маълумот беришни истамасангиз [Enter] тугмачасини босишингиз мумкин.

4.2.15. Бош ца кат ало глар га ф айлни ж ойлаштириш

M OVE буйруга. Бошкд каталогга файлларни жойлаштириш учун Move буйруга кулланилади.

Буйрук формати:Move [ /V] “файл номи” “ каталог номи”Масалан, Move *.txt буйруга .txt кенгайтгичли файлларни

дискка жойлаштиради.

4.2.16. Д искда ф айлни цидириш

FileFind буйрупн. Дискда файлни унинг номи буйича кидириш учун Norton Utilites комплекси тасарруфидаги FileFind буйруга (дастури) кулланилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 40: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Буйрук формати:FileFind файл номиМасалан:C:\>FileFind nti.doc— nti.doc файлини кидиради.

4.2.17. Д и скн и алмаш т ириш

Диск буйруги. Жорий дискни алмаштириш учун диск буйруга кулланилади. Буйрук формати:

А: — А диск юритувчига утиш учун;В: — В диск юритувчига утиш учун;С: — С диск юритувчига утиш учун.

4.2.18. Д и скн и т екш ириш

NDD буйруги (дастури). Дискетни укитиш холатини текшириш учун Norton Utilités комплекси тасарруфидаги NDD дастури кулланилади.

4.2.19. Д и с к нусхасини олиш

DiskCopy буйруги. Диск нусхасини олиш учун DiskCopy буйруш кулланилади.

Буйрук формати:DiskCopy [дисковод:][дисковод:][IV][IM], бунда IV - нусха олиш тугрилигини текширади;IM - нусха олишда каттик дискдан фойдаланмаслик жорий

(оператив) хотирани куллашдан далолат беради.

4.2.20. Таклиф ном а куриниш ини узгарт ириш

Prom pt буйруги. MS DOS таклифномаси куринишини узгартириш учун Prompt буйруги кулланилади.

Буйрук формати:Prompt [матн],бунда [матн] сифатида куйидагиларни ишлатиш мумкин:$р - жорий диск юритувчи ва каталог;$п - жорий диск юритувчи;$d - жорий сана (йил, ой, кун);$1 - жорий вакт (соат, минут, даклка);$v - DOS версияси;$ — янги каторга утиш;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 41: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

$h - олдинги белгини учириш;$g - “>” белгиси;$1 - “<” белгиси;$b - “ !” - белгиси;$$ — “$” - белгиси.Масалан,Prom pit $p$g буйруги DOS таклифномаси куринишини

C:\WORK\ doc каби холатга утказади.

4.2.21 . В ерсия %ацида м аълум от олиш

V ER буйруги. MS DOS версияси хакида маълумот олиш учун VER буйруги кулланилади.

Буйрук формати: VERКомпьютер экранида DOS версияси хдкида маълумот пайдо

булади.

4.2.22 Ф айлларни архивлаш

Файллар нусхасини кичик хажмда саклаб колиш архивлаш деб тушунилади.

Архивланган файл мундарижага эга булиб, бунда куйидаги маълумотлар ёзилади.

— файлнинг номи;— файл жойлашган каталог;— файлнинг охирги вакти ва санаси;— файлнинг хджми (дискда ва архивда);— файлнинг циклик коди.Файлларни архивлаш учун махсус архивловчи дастурлардан

фойдаланилади. Хозирги пайтда кенг таркалган архивловчи дастурлар куйидагилар х,исобланади:

ARJ, ZIP, LHA, RAR, UC2, АСЕ ва \оказо.Бу ерда биз arj дастурини куриб чикамиз. arj дастури тузган архивланган файлнинг кушимча номи arj. Архивлаш учун бериладиган буйрукнинг умумий куриниши: a r j буйрук options архив файл номи [каталог\] [файлларнинг

номи]Бу ерда:буйрук-бажариладиган ишнинг мазмунини аникдайди ва х,арф

билан белгиланади. Масалан а-файлларни архивга жойлайди, е- файлларни архивдан тиклайди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 42: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

options-K.yiiiHM4a имкониятлар, «___» ёки «/» белги биланбошланади;

архив файл номи-архивланган файлнинг номи;каталог-архивлаш учун жойлашган каталогнинг номи;файлларнинг номи - архивлаш керак булган файлларнинг

номи.arj дастурини ишлатиш буйича мисоллар:arj a test-test.arj файлига жорий каталогдаги барча файлларни

архивлайди;arj a doc *.doc а:\ *.doc -doc.arj файлига жорий каталогдаги ва

А дискдаги .doc кенгайтмали барча файлларни архивлайди.arj е archive, arj— archive.arj файлидан хдмма файлларни

жорий каталогга тикпайди.

Назарот учун савол ва машклар

? 1. MS DOS ОТ кдйси фирма томонидан яратилган?2. Файлларни нусхалаш учун MS DOS ОТ да кандай буйрук

кулланилади?3. Каталог мундарижасини куриш учун MS DOS ОТ нинг кандай

буйруги мавжуд?4. MS DOS ОТ да янги каталог кандай ташкил этилади?5. MS DOS ОТ да файл номини узгартириш учун кандай буйрук

кулланилади?6. Файлни учириш учун MS DOS ОТнинг кандай буйруги мавжуд?7. “STUDENT” номли каталог ташкил этинг. Каталог ичида “Таржимаи

хол”, “Анкета маълумотлари” акс этган иккита матнли файл ташкил этинг.

8. Бир нечта маълумотли файллар ташкил этинг ва уларни бирлаштиринг.

9. Компьютерда жорий вактни узгартиринг.10. Янги файл ташкил этинг, унинг номини узгартиринг хамда

дискдан уни учиринг.11. Дискетни форматлаш жараёнини мустакил бажаринг.

! Берилган машкдарни бевосита компьютерда бажаринг ва уларга батафсил жавоб ёзинг:

— оиерацион тизим нима;— MS DOS ОТ билан мулокдт;— кириллча шрифтдан лотинча шрифтга утиш ва аксинча;— янги файл яратиш;— файлни учириш;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 43: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

— файлни кайта номлаш;— файл нусхасини олиш;— бир нечта файлни бирлаштириш;— файлни каталогга жойлаштириш;— дискдан файлни клдириш;— файл мазмунини экранга чикдриш;— файл матнини чоп килиш;— бехосдан учирилган файлни тиклаш;— каталог яратиш;— каталогга кириш;— каталогдан чиклш;— каталог нусхасини олиш;— каталогни кайта номлаш;— каталогни учириш;— компьютер экранини маълумотдан тозалаш;— дискни форматлаш;— жорий кун, ой ва йил хакдца маълумот олиш ва уни

комиьютерга урнатиш;— жорий вак,т (соат, минут, секунд) хакдца маълумот олиш ва

уни компьютерга урнатиш;— жорий дискни алмаштириш;— дискетни уклш холатини текшириш;— дискет нусхасини олиш;— МБ 0 0 8 таклифномаси куринишини узгартириш;— операцион тизим версияси хакдца маълумот олиш ва

хоказо.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 44: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

V БОБ

NORTON COMMANDER

КОБИК, ДАСТУРИДА ИШЛАШ

5.1. Кобиц дастурлар jçatçuda у м у м и й маълумот лар

Операцион тизим билан ишлаш дастурлари орасида энг оммавийлашган кобик дастур Norton Commander (NC) кобик. дастури хисобланади. Одатда, DOS мухитида файл ва каталоглар яратиш, кайта номлаш, нусха олиш, у^чириш каби бир кдтор ишларни бажаришга туфи келади. Пекин MS DOS операцион тизими мухитида файл ва каталоглар билан ишлаш бирмунча нокулайлик тугдиради, яъни фойдаланувчи файл ва каталоглар билан ишлаш буйрукдарининг ёзилишини, файллар номини ёд сакдаши ва хоказо маълумотларни билиши талаб килинади. Файл ва каталоглар руйхатини куриш учун доимий равишда dir буйругани киритиш керак булади. NC дастурида эса бу буйрукдар функционал тугмачапарга урнатилган. Шунинг учун NC кобик дастуридан файл ва каталоглар билан ишлашда фойдаланиш кулай. NC кобик дастуридан бошкд MS DOS ОТ мухити билан ишлаш учун мулжалланган бир кдтор кобик дастурлар, хусусан Volkov Commander (NC кобик дастурига ухшаш), Pie Commander, Com­mand Processor, Qdos, Path Minder, Xtree, Victoria каби дастурлар яратилган булиб, улар купчилик мамлакатларда, жумладан республикамизда хам оммалашмади. Хатто Windows кобик. дастурининг дастлабки версиялари NC аналоги асосида яратилди.

Norton Commander кобик дастури ёрдамида DOS нинг ихтиёрий буйругини бажариш билан бир каторда:

— файл яратиш, кбайта номлаш, кучириш ва учириш;— файлларни архивлаш ва архивдан тиклаш;— дискдаги каталог мазмунини ящ ол куриш;— дискдаги каталог дарахтини куриш, керакли каталогларга

утиш;— каталог яратиш, içaüma номлаш, кучириш ва учириш;— матнли ёки архивланган файлларни куриш;— матнли файлларни majpup цилиш, дискка ёзиш;— маълумотлар базаси ва электрон жадваллар билан ишлаш;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 45: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

— тугмачалар мажмуаси ёрдамида яна бир кдтор ишларни бажариш мумкин.

Norton Commander дастурининг бир неча версиялари яратилган. Хусусан, NC дастурининг 5.0. версияси ишлаши учун компьютерда 512 Кбайт хажмда оператив хотира ва 4.5 Мбайт дискда буш жой булиши зарур. NC дастурининг инглизча ва русча версиялари мавжуд, масалан; инглизча версиясидаги Edit банди, русча версияда “Правка”, Delete банди “Удал” деб тавсифланган.

5.2. N C дастурини ю к л а ш ва ундан ч щ и ш

NC дастурини юклаш MS DOS ОТ мухитининг буйруклар сатрида NC ни териш оркдпи амалга оширилади, яъни C:/NC ва [Enter] тугмачаси босилади. Лекин компьютер фойдаланувчилари, одатда, Norton Commander дастурида ишлаганликлари учун MS DOS ОТ мухитини иш га туширувчи файллардан бири AUTOEXEC.BAT файлига /NC ёзиб куйилади. Шунинг учун компьютер ишга туширилиши билан NC дастури автоматик равишда ишга тушади. Дастур ишга туширилгандан сунг экранда иккита тугри бурчакли панел (дарча) пайдо булади. Панелларнинг пастки кисмида MS DOS ОТ буйруклар сатри, энг пастки кдторда эса функционал тугмачалар ([F1] дан [F10] гача) вазифалари ёзилган маълумот жойлашган(1-расм).

Л е в а я с Д ...... . # . . . . . r: : ! имя ИМЯ имя C ; l Имя

№ П И Ш И M Y P I С Т - 1 a u t o e x e c b a k\ \ NC a u t o e x e c b a t 1 2 3 v ie w e x !

,1 Д.. О В А Т З NFS B o o t l o g ijjp rv 4 3 7 2 a n s i s e tЦлГОГ-ЕАРР O F F IC E R . B o o t l o g h t x t 8 S 0 2 a n s i s e t

r i PM6 c l a s s e s i ; ; l s t 8 S 2 2 a n s 1 s e tPM6S c m a p s e t e x « 8 6 3 2 a n s i s e tPROGRAMS Command Scorn 8 6 5 2 a n s i s e t

• P R O G R A -l c o n f i g b a k 8 6 6 2 a n s 1 s e tr/ .R D IR IS P S F O N T S c o n f i g s y s a n s i2 4 3 7 s e t

r e c y c l e d ;!: D e t lo g ¡ i t x t a n s 1 2 8 S O s e tL'L'.ODE S TW _W IN F f a s t u n « f f a a n s i2 8 S 2 s e t

j v N L O - l SYS F f a s t u n I j r f f l a n s i 2863 s e ti L. 0 л TE M P F f a s t u n i’i f f o a n s 1 2 8 6 S s e tIl И Г O C TA N E CD T O O L S _ 9 5 F f a s t u n O i^ f f x a n s i 2866 s e tÜ -T -P O -ÍTS WINDOW S i o i;isys a r c v i e w e x !

Ч П .Э 2 1 0 0 -Q T W T M P TM P l o g t x t b it m a p e x !Kf.RAX М О И Д О К -1 M s d o s Si— « b u g n s !киа-'.ь a u t o e x e c 0 0 1 M s d o s ilisys b u n g e e n s !

.R E S T O R E ► К А ТА Л О Г < 9 . 0 3 . 0 1 1 5 :5 8

1V »!""1,11 ~

1-расм. NC дастурида экраннинг умумий куриниши.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 46: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Чап ва унг панелларга алохи да-алохи да дисклар мундарижасини чикариш мумкин. Ч ап панелга диск мундарижасини чикариш учун [Alt]—>[F 1 ] тугмачалари биргаликда босилади ва пайдо булган дисклар руйхатидан керакли диск танланиб, [Enter] тугмачаси босилади. Унг панелга диск мундарижасини чикариш учун [Alt]—>[F2] тугмачаси босилади. Экранда файллардан ёки каталоглардан бири курсор (курсаткич) билан ажратиб курсатилади(1-расмга каранг). Курсор турган диск ёки каталог жорий хисобланади. Курсорни бир панелдан бошкасига утказиш учун клавиатурадан [Tab] тугмачаси босилади.

NC дастуридан чикиш учун [F10] (Quit-Выход) тугмачаси босилади. Экраннинг урта кдсмида NC дастуридан чикиш хакдда суров пайдо булади. Суровга клавиатурадан [Y] (русча версияда Д) ёзилган тугмачаси NC дан чикиш учун, акс холда [N] (русча версиясида Н) тугмачаси босилади.

5.3. NC да ёрдам олиш

NC дастуридан кушимча маълумот ёки ёрдам олиш учун [F1] тугмачаси босилади. Агар файл нусх си олиниш жараёнида [F1] тугмача босилса, экранда файлларни нусхалаш хакдда маълумот пайдо булади. Маълумот тулалигича экранга жойлашмаса, [Т], [1], [Home], [End], [Page Up], [Page Down] тугмачалари ёрдамида кераклн жойгача суриш ёки сахифалаш билан курилади (2-расм).

2-раем. NCfla ёрдам олиш

Маълумотномаиинг куйи кисмида Next (Далее), Previous (Назад), Index (Указатель), Cancel (Отмена) ёзуви тугмачалари жойлашган булиб, уларда (—>] ёки [<—] тугмачалар ёрдамида

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 47: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

кучиш оркали хам бошкд экранга утиш мумкин. Бу тугмачалар куйидаги максадда ишлатилади:

— Next (Далее) — маълумотноманинг навбатдаги мавзусига утиш;

— Previous ( Назад) — маълумотноманинг олдинги мавзусига утиш;

— Index (Указатель) — маълумотнома мундарижасини чикариш;— Cancel (Отмена) — маълумотномадан чикдш.

5.4. N C меню сида иш лаш

NC менюсига кириш учуй [F9] (PullDn ёки меню) тугмачаси босилади. Натижада экраннинг юкори сатрида бирор банд ажратилган холда Left (Левая), Files (Файл), Disk (Диск), Commands (команды), Options (настройка), Right (Правая) меню бандлари пайдо булади. NC дастурининг 5.0 версиясида Tools (Утилиты) меню банди кушилган булади.

Керакли меню [4—], [—»} тугмачалари ёрдамида танланади ва [Enter] тугмачаси босилади ва экранда меню ости буйрукдари пайдо булади. [¿], [Т] тугмачалари ёрдамида меню ости буйруклари танланиб, [Enter] тугмачасини босиш ёрдамида мазкур буйрукни бажариш мумкин.

5.5. N C да клавиат ура ва “ сичцонча” ни иш лат иш

Бир панелдан иккинчи панелга утиш учун [Tab] тугмачаси босилади. NC дастурида суров майдонларида юриш учун хам [Tab] ёки [Shift], [Tab] тугмачалари мажмуасидан фойдаланилади. Майдон матнли, байрокчали еки бир неча режимли булиши мумкин. Майдонда керакли буйрукни танлаш, айнан курсор турган майдондагина бажарилади. Бир майдондан бошка майдонга утиш учун [<—]» [—»] тугмачапаридан фойдаланилади. [Ноте] ва [End] тугмачалари ёрдамида майдон охирига утиш, [Del] тугмачаси ёрдамида курсорнинг чап томонидаги, [BaskSpase] тугмачаси ёрдамида курсорнинг унг томонидаги белгини учириш мумкин.

NC дастурида ишлаш жараёнида экранда турритуртбурчак шаклидаги кизил рангли “сичконча” курсаткичи пайдо булади. Бу тугритуртбурчакни “сичконча” ёрдамида экраннинг исталган жойига силжитишимиз мумкин.

NC дастурида “сичконча” ёрдамида:— бирор файлни. меню бандларини, суровга жавобларни

танлаш;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 48: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

— каталогта кириш;— менюдаги меню ости буйрукларини танлаш;— буйрукдарни бекор килиш ва яна бир катор ишларни

бажариш мумкин.

5.6. N C дарчасини бошцариш

NC панелида дискдаги каталог ва файллар мулдарижаси, дискдаги каталоглар дарахти, диск ва каталог хакдда .маълумот, файл мазмуни, ажратилган файл сони ва хажми, архивланган файллар мундарижаси ва яна бир к,атор маълумотлар куринади.

Экранда NC нинг бир панели хамма вакт актив, иккинчиси ноактив булиб, актив панел мавзуси алохида ажратилган булади. NC даги барча хужжатлар, одатда, актив панелда бажарилади.

Панеллар куйидаги тугмачалар ёрдамида бошк,арилади:— [Tab] — бир панелдан иккипчи панелга утиш (актив

гтанелни танлаш);— [Alt]-[F1]— чап панелга керакли диск мундарижасини

чикариш;

' « К ! п с 1 п* « ' п с шч -n s ' n c _ B « 1 t с оп » ! n c _ e x 1 t dob s i n c e le a n ех»n s ' п с с 7 «д п tn*> 1 ned d e xc f g n c e d 't * <e x t n c e d l t ms-;

l e x c n c f f ex»n j i n c f f h in s ! n c f f mse x ! n c l a b e l e xc fQ n cm a ln exe x i n c n c t ex

► К Д Т А Л Э Г « 1 6 .1 1 .0 1 1 3 :4 .

3-расм. NQia диск мундарижасини куриш.

— [AIt]-[F2]— унг панелга керакли диск мундарижасини чикдриш (3-расм);

— [Ctri]-[0] — экрандан панелни олиб ташлаш ёки чикариш;— [Ctrl]-[I] - ноактив панелни олиб ташлаш ва чикариш;— [ Ctrl]-[U] — панеллар урнини алмаштириш;— [Ctrl]-[Fi] — чап панелни экрандан олиб ташлаш ва

чикариш;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 49: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

— [Ctrl]-[F2] — унг панелни экрандан олиб ташлаш ва чикариш;

— [Ctrl]-[F3] — ианелда алифбо тартибида каталог ва файлларни жойлаштириш;

— [Ctrl]-[F4] — панелда алифбо тартибида файл кенгайтмаси буйича жойлаштириш;

— [Ctrl]-[F5] — панелда файдлар ва каталогларнинг ташкил этилган санаси буйича жойлаштириш;

— [Ctrl]-[F6J — файлларнинг хажмини камайиш тартибида жойлаштириш;

— [CtrI]-[F7] — панел, каталог, файлларни асл холда (сарадан- маган) куриш;

— [Ctrl]-[F9] — ажратилган файл ёки файллар гурухини чоп кллиш;

— [Ctrl]-[F10] — файлларни бир клсмга булиш ёки булинган файлларни бирлаштириш;

— [Ctrl]-[L] - дискда кднча буш жой борлигини аникдаш.

5.7. NC нинг ф ун к ц и о н а л т угм ачалари тавсифи

NC дастури экранининг куйи кясмида функционал тугмачалар вазифалари билан берилган ( 3-расмга кдранг).

Бу функционал тугмачаларнинг кдскача тавсифини келтирамиз:[FI] (Help ёки помощь) — NC билан ишлаш жараёнида

тугмачалар вазифаси хаклда маълумот (ёрдам) беради.[F2] (Menu ёки Вызов) — фойдаланувчи менюси руйхатидаги

буйрукни ишга гуширади.[F3] (View ёки Чтение) — файл мазмунини куришда

ишлатилади. Матнли, архивланган, электрон жадваллар ва бир неча матн мухаррирларида тайёрланган хужжатларни куришда ишлатилади. Мазмунини куриш керак булган файлга курсор келтирилади ва [F3] тугмачаси босилади, натижада файл мазмуни экранда пайдо булади.

[F4] (Edit еки Правка) — файлни тахрир кдпишда ишлатилади. Файлга курсор келтирилади ва [F4] тугмачаси босипади. Натижада файл мазмуни экранда пайдо булади ва тахрирлаш ишлари амалга оширилади.

[F5] (Сору ёки Копия) — файлдан нусха олишда ишлатилади. Файлни бир дискдан бошка дискка (ёки бирор каталогдан бошк,а каталогга) нусхалаш учун курсор файлга келтирилади ва [F5] тугмачаси босилади. Экран уртасида файл нусхаланадиган манзил хакдца суров пайдо булади. Фойдаланувчи файл нусхаланадиган

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 50: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

манзил(диск ва каталог)ни курсатиши лозим, акс холда иккинчи панелдаги жорий кагалопа файл нусхаланади. Файллар гурухини бир дискдан бошка дискка нусхалаш учун дастлаб нусхаланиши керак булган файллар [Insert] тугмачаси оркали белгиланади ва [F5] тугмачаси босилади. Агар дискдаги барча файллар бирданига бошка дискга нусхаланиши керак булса, у холда файлларни клавиатуранинг унг томонида жойлашган “+” тугмачаси оркали белгилаш мумкин. У холда экранда белгиси пайдо булади ва [Enter] тугмачаси босилади. Натижада барча файллар белгиланади ва [F5] тугмачаси босилади хамда файллар навбатма-навбат бошка дискка(каталогга) нусхаланади.

[F6] (Renmov ёки Нов.имя) — файл ёки каталогни кайта номлашда ишлатилади. Курсор файлга келтирилади ва [F6] тугмачаси босилади, экранда пайдо булган мулокат ойнасига файлнинг янги номи киритилиб, [Enter] тугмачаси босилади. Файл ва каталогни янги ном бериш билан керакли жойга кучириш хам мумкин.

[F7] (MkDir ёки Нов.кат) — янги каталог ташкил килиш учун ишлатилади. Каталог ташкил килиш учун [F7] тугмачаси босилади ва экранда пайдо булган мулокат ойнасига янги каталог номи киригилади ва [Enter] тугмачаси босилади. Натижада диск мундарижасида янги каталог номи пайдо булади. Каталогга кириш учун курсор каталогга келтирилади ва [Enter] тугмачаси босилади. Каталогдан чикиш учун курсор каталог муцдарижасининг бошига келтирилади ва [Enter] тугмачаси босилади.

[F8] (Delete ёки Удал-е) — файл ёки каталог (файллар гурухи ёки каталоглар)ни учиришда ишлатилади. Файлни учириш учун курсор файлга келтирилади ва [F8] тугмачаси босилади ва экранда “хакикдтан хдм файлни учирасизми” сурови пайдо булади ва унга “ХА”деб жавоб берилади.

Файллар гурухини учириш учун дастлаб нусхаланиши керак булган файллар [Insert] тугмачаси оркали белгиланади ва [F8] тугмачаси босилади. Агар дискдаги барча файллар бирданига учирилиши керак булса, у холда файлларни клавиатуранинг унг томонида жойлашган “+” тугмачаси оркали белгилаш мумкин. У холда экранда белгиси пайдо булади ва [Enter] тугмачасибосилади. Натижада барча файллар белгиланади ва [F8] тугмачаси босилади. Натижада файллар навбатма-навбат учирилади.

Каталогни учириш учун хам [F8] тугмачаси босилади.[F9] (PullDn ёки Меню) — NC бошкарув менюсини экранга

чикдради. Бу меню ёрдамида лозим булган буйрукларни бажариш мумкин.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 51: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

[F10] (Quit ёки Выход) — NC кобик дастуридан чикишда ишлатилади.

NC дастурида файл ва каталоглар билан ишлашда куйидаги тугмачалар мажмуасидан хам фойдаланилади:

[Alt]-[F3] (View — Чтение) — матнли файлни куришда ишлатилади.

[Ait]-[F4] (Edit— Правка) — альтернатив мухаррир ёрдамида файлни тахрирлашда ишлатилади.

[Alt]-[F5] (Сошр-Сжать) — ажратилган файлларни сикиб архивга жойлаштиришда ишлатилади.

[Alt]-[F6] (Decomp — Изъять) — архивдан файлларни ажратиб олишда ишлатилади.

[Alt]-[F7] (Find — Поиск) — дискдаги файлни кдцириш.[Alt]-[F8] (Histry — Журнал) — олдиндан белгиланган буйрукни

куриш ва бажаришга беришда ишлатилади.[Alt]-[F9j (EGaLn — Строки) — экрандаги каторлар сонини

ошириш ёки камайтиришда ишлатилади. EGA типли мониторда 25 катордаи 43 та каторга, VGA типли мониторда 50 каторга утишда хизмат килади.

[Alt]-[F10] (Tree — Дерево) — бошка каталогта утишда ишлатилади.

[Shift] — [FI] (Help-Помощь) — дискни саралашда ишлатилади.[Shift] — [F2] (Menu — Вызов) — тармокли утилитларда

ишлатилади.[Shift] — [F3] (View — Чтение) — файлни куздан кечиришда

ишлатилади (файл номи суралади)[Shift] — [F4] (Edit — Правка) — файлни тахрир килишда

ишлатилади.[Shif] — [F5] (Сору-Копия)— файлни нусхалашда ишлатилади.[Shift] — [F6] (Renmov— Нов имя) — файлни кайта номлаш

ва кайта номлаб кучиришда ишлатилади (номи суралади).[Shift] — [F7] (MkDir — Нов.кат)— каталог ташкил килишда

ишлатилади (номи суралади).[Shift] — [F8] ( Delete — Удал-е) — файлни учиришда

ишлатилади (номи суралади).[Shift] — [F9] (PullDn— Меню) — NC конфигуряциясини

саклашда ишлатилади.[Shift] — [F10] (Quit — Выход) — менюни чакиришда

ишлатилади.NC да ишлаш жараёнидаги фойдаланиладиган функционал

тугмачалар ва уларга мос буйруклар тавсифи китоб нихоясидаги иловада келтирилган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 52: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

f 2 ( -

5.8. N C да диск билан иш лаш

Дискни форматлаш учун NC менюсига [F9] билан кириб, Disk (Диск) менюсидан FORMAT Diskette (Форматировать дискету) бандини танлаш лозим. Сунфа экранда Drive (Дисковод) бандида форматланаднган дискет танланади. Size (Размер) бандида мазкур дискет хажми берилади. FORMAT Туре (Тип форматирования) бандида форматлаш режими, хусусан Safe (Безопасное) дискет текширилади (илгари форматланган дискетлар учун, Quvck (Быстрое) — дискет текширилмай зудликда форматланади.

Дискетга махсус белги куйиш учун Options (Опции) суровида белги урнатиш мумкин. Агар дискет системапи диск килиниши жоиз булса, Make System Disk ( Создать системный диск) бандида белги к.уйиш лозим.

Дискетдан нусха олиш учун Copy Diskette (Копировать дискету) банди NC нинг Disk (Диск) менюсидйн танланади. Source (неточные) суровномасида кучириши лозим булган маълумот ( диск ёки файл), Target (Получатель) бандида кучирилиши лозим булган манзил курсатилади.

Дискда белгини алмаштириш учун Disk (Диск) менюсида Label disk (Метка диска) банди танланади ва янги белги киритилади.

Назорат учун савол ва машклар? 1. Крбик дастурлар кандай максадда кулланилади?2. К,обик дастурларнинг кандай турларини биласиз?3. NC да файлни тахрир килиш учун дастлаб кайси тугмача босилади?4.NC да бир дарчадан иккинчи дарчага кандай утиш мумкин?5. NC да файл кдндай ташкил килинади?6. NC да “Узбекистон Ватаним менинг” матнли маълумотли файл

ташкил этинг.7. NC да чап (унг) панелга керакли диск мундарижасини чикариш

учун кандай тугмачалар мажмуаси ишлатилади?8. NC да панеллар урнини алмаштириш учун кандай тугмачалар

мажмуаси ишлатилади?9. NC да файл ёки каталог кайси функционал тугмача ёрдамида кайта

номланади?10. NC да файл ёки каталогдан кайси функционал тугмача ёрдамида

нусха олинади?11. NC да янги каталог кандай ташкил этилади?12. NC да файл ёки каталог кайси функционал тугмача ёрдамида

учирнлади?

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 53: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

13. Файлни тез кидириб топиш учун кайси тугмачалар мажмуи ишлатилади?

14. Дискда канча буш жой борлиги кандай аникланади?

! Берилган машкларнн бевосита компьютерда бажаринг ва уларга багафсил жавоб ёзинг.

— N 0 ни юклаш;— ёрдам олиш;— янги файл яратиш;— файлга маълумот ёзиш ва уни дискка ёзиш;— файл мазмунини куриш;— файлни тахрир килиш;— файл нусхасини олиш;— бир нечта файлни бир вактда нусхалаш;— файлни чоп килиш;— файлни кайта номлаш;— файлни учириш;— каталог ташкил килиш;— каталогта кириш;— каталогдан чикиш;— каталогни учириш;— бошка дискка утиш;— панедца дискдаги каталог дарахтини куриш;— унг (чап) панелга диск мундарижасини чикариш;— панеллар урнини алмаштириш;— унг (чап) панелни олиб ташлаш ва кайта чикариш;— бир панелдан иккинчи панелга утиш;— дискдан файлни кидириб топиш;— файллар гурухини ташкил этилган санаси,хажми,номи

билан алифбо буйича саралаш;— дискдаги буш жойни аниклаш;— файлларни архивлаш ва архивдан чикариш;— ЫС меню буйруклари билан ишлаш;— N 0 дан чикиш.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 54: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

W i n d o w s 2 0 0 0 VI БОБP r o f f o M l o n a l

KlfF ОПЕРАЦИОН ТИЗИМЛАР. WINDOWS ОПЕРАЦИОН

ТИЗИМИ

6.1. Бош лангич м аьлумот лар

Microsoft корпорацияси 1983 йил 10 ноябрда графикли операцион кобик. дастур Windows ишлаб чикаришга киришган- лигини эълон к.илди. Уларнинг фикрича Windows шундай дастур булиши керак эдики, у куп масалали, яъни бир вактда бир нечта масалани ечишни таъминлай оладиган, барча турдаги принтер ва диснлейлар билан ишлай оладиган, шунингаек MS DOS иловаларини ишлатишга имкон берадиган булиши лозим эди. Кейинги масалани амалга ошириш анча кийин булиб, окибатда бутун ишнинг бир неча ойга чузилишига сабаб булди. Шунга кдрамай, 1983 йил ноябрида Condex кургазмасига Windows нинг биринчи нусхаси тайёр булди. Биринчи марта Windows 1985 йил 18 ноябрда сотувда пайдо булди. Бундай кечикиш фирманинг хомаки мах,сулот билан бозорга чикишни хохламаганлиги билан боглик,. Унга яхши ба*о беришди. Windows мух,ити узкда «ажойиб очикдик, шакл алмашиниш ва жой алмаштириш, унинг устига унча юк,ори булмаган нархи ва ускуналарга булган талабнинг камлиги» каби хусусиятларини мужассамлаштирган деб хисоблашди.

Кейинги пайтда WindowsHHHr куйидаги версиялари яратилди;— Windows 2.Х — 1987 йилда;— Windows 3.0 — 1990 йилда;— Windows 3.1 — 1992 йилда;— Windows 3.11 — 1993 йилда;— Windows NT — 1995 йилда;— Windows 95 — 1995 йилда;— Windows 98 — 1998 йилда;— Windows 2000 — 2000 йилда;— Windows ХР — 2001 йилда.Windows ёрдамида NC дастури каби файл ва каталог яратиш,

нусха олиш, кайта номлаш, учириш, матнли файлларни чон килиш, бир вактда бир нечта каталог ва файллар мажмуаси билан яккол график режимда ишлаш мумкин. Шу боис ундан айни вактда миллионлаб фойдаланувчилар уз амалий иш фаолиятида фойда;шнмокдалар.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 55: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

“Сичконча”нинг унг тугмачаси эса ойна ва тугмачаларнинг параметрларини узгартириш, уларни созлаш учун хизмат кдпади.

6.9. Д искет ни ф орм ат лаш

Дискетларни биринчи марта ишлатишдан олдин у билан операцион тизим учун мулокдтга имконият яратилиши лозим. Бунинг учун дискетни форматлаш керак булади.

Дискетни форматлашдан асосий максад:

— янги дискетни ишга тайёрлаш; ¡ д— системали дискетни тайёрлаш; >.'!г я р— дискетни тозалаш ва унинг Д»«ж~У!В"й£1

яроксиз кисмларини белгилаш;— винчестерни ишлатишга тайёрлаш.\Vindows ОТ да А: дискетни форматлаш учун унинг ишчи

столидаги Мой компьютер ёрлигига кирилади ва юкоридаги белгида сичкончанинг унг тугмачаси босилади. Экранда пайдо булган б уй рум ар тупламидан Форматировать буйруга танланади ва мулокат ойнасидан форматлаш улчами (1.44 М Б(3,5) ёки 720 КБ(3,5» ва усули танланади хдмда Начать тугмачаси босилади.

Дискетни форматлашда тезлик- да(диск мундарижасини тозалаш) ёки тулик,(бузилган секторларни созлайди) форматлаш усулларидан бирини танлаш мумкин.

6.10. Windows C om m ander dacmypuda иш лаш

Кейинги йилларда Peter Norton Computing томонидан яратилган Norton Commander (NC) к,обик дастури урнида Windows Commander дастури оммавий равишда кенг микёсда кулланила бошлади. Чунки бу дастур ёрдамида Windows мух,итида фойдаланувчилар осонликча файл ва каталоглар яратиш, кайта номлаш, нусха олиш, учириш каби бир катор ишларни тез бажара оладилар.

Умуман олганда Windows Commander дастури ёрдамида:— файл ёки каталог яратиш, içaüma номлаш, кучириш ва

учириш;

s a1.44 л от1 Оюея$

~ ¿I-экк-авг“_________ —';'~i¡Г|>п ... i

Г м ч ч ч р « » Т « ' ~ ' - ’ tV Jr i—«. " • •£>'' C' . $r'bïT* *.P ftMiÉcn« щ »y

V - <ч,\ а?

r

JJZJ

J 22U

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 56: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

— дискдаги каталог мундарижасини ящол куриш;— дискдаги каталог дарахтини куриш, керакли каталогларга

утиш;— каталог яратиш, %айта номлаш, кучириш ва учириш;— файлларни архивлаш ва архивдан чщариш;— файл ва каталогларни яратилган санаси, алифбо буйича,

кенгайтмаси буйича саралаш;.— матнли ёки архивланган файлларни куриш;— матнли ва графикли файлларни таурир цилиш, дискка

ёзиш;— маълумотлар базаси ва электрон жадваллар билан ишлаш;— тугмачалар мажмуаси ёрдамида NC дастуридаги каби

бир к.атор ишларни бажариш мумкин.

6.10.1. Windows Com mander даст урини ю кла ш ва ундан ч щ и ш

Windows Commander дастурини юклаш учун куйидаги буйруклар кетма-кет бажарилади: Пуск—»Программы—»Windows Commander

1-расм. Windows Commander дастурини юклаш.

Windows ишчи столида жойлашган Windows Commander ёрлиш ёрдамида х,ам дастурни юклаш мумкин (1-расм).

Дастур юклангандан кейин экранда куйидаги куринишдаги холат пайдо булади (2-расм).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 57: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

2-расм. Windows Commander дастури нш столининг умумий куриниши.

Иш столининг куйи кисмида Windows Commander дастурининг функционал тугмачалари бажарадиган вазифалари билан келтирилган.

Я1» .ВЦ — .... ПЫа H t m '

Уларнинг тавсифи куйидагича:

[F3] Просмотр — файл мазмунини куриш учун;[F4] Правка — файл мазмунини тах,рир килиш учун;[F5] Копия — файлдан нусха олиш учун;[F6] Перемещ -файлни кдйта номлаш учун;[F7] СоздКат — каталог яратиш учун;[F8] Удалить— файл ёки каталогни учириш учун;[Alt]—>[F4] (Выход) — Windows Commander дастуридап

чикиш учун.Windows Commander дастуридан чикиш учун, таъкидланганидек

[Alt]—>[F4] ( Выход) банди устида “снчконча” чал тутоачаси босилади.Windows Commanderaa ёрдам зарурати тугилса, меню бандлари

орасидан Справка банди танланиб ( экраннинг юкори кдторида жойлашган) “сичконча” тушачаси босилади. Натижада керакли мавзу бандларини танлаб, лозим булган маьлумотларни олиш мумкин ёки [F1] тугмача босилади(З-расм).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 58: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

жеисммаиллагмь у—tUTTi'if- 1 MB

3-расм. Windows Commander дастурида ёрдам олиш.

6.10.2. Windows C om m ander менюси билан иш лаш

Windows Commander ойнасинин’ юкори каторида дастурда ишлаш меню бандлари жойлашган.

“ Файл” булими буйруклар туплами ёрдамида атрибутларни узгартирнш, файлларни архивлаш, архивдан чикдриш, файлни чоп кллиш, клсмларга булиш, кодлаш ва W indows Commander дастуридан чикдш каби ишлар мажмуасини бажариш мумкин (4-расм).

H iM fw rti а тр и буты ..Цп вш м ть... A L T rf S

£ « с л м о м т ь . A L T rf S

П о д о ю » а р к (ы | A L T *S HIFT »Fe

СрШ МГЪ £)0 C Q M p * H > «> 4

O i w r w с го м о щ ы а .

CecJO TM Файла A LT* £ N TE H

Повритагъ » i h m w h места

fp y ro e o e n g p a t и п о в а ш »,- C U »T

Q W K k H R L r f S

Р а д б л ь W f c i _Со£рвт» * * д .

К ж н »М 1 Ъ 1 Н 1 М Е Д Ш Е Х > £ )..

•_ Д е м а ф о м г ь (M IM £ .U U E » E B r t l w l

Вцаш A L T * F i

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 59: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Выделение булими буйруклар туплами ёрдамида файллар г-урухини ажратиш, барча файлларии ажратиш, ажратишни бекор кдлиш, каби ишлар мажмуасини бажариш мумкин (5-расм).

Г В ы а е п я н а К в м в н а ы В » £ о * з д < гу р а и и п ¿ в п у с к

ЙЫС влить гр ^ т ч ..

Онять вымлемм...Выв влить вс*

С чдть вс& еыделема

Иивартироввп, аыаелеиие

В осстано вил еиаеяеже

С е р ы й *Серый-

аЖСврьйчС Т Ш С е р ы й -

Серый*

С е р ь «/

Сравнить ьвтало™ 5И1Р1»Р2

Отметить новые, « р ы т ь « » и к о е ы е

5-расм. «Выделение» булими буйруклари.

Команды булими буйруклар туплами ёрдамида файлларии кидириш, каталоглар дарахтини куриш, дискка белги куйиш каби бир катор буйруклар билан ишлаш мумкин (6-расм).

}: Ком андор Е)ДО Бомфнгурмйя ¿«пуск '

• Дерево каталогов...

П о иск «айлсе...

1 М етка диске. .

| Информация о системе

^■ ф о гиз и ро ввтъ квгалсгн..

' Часто испо/ьэуемые квгалвГи с т я и о

Ц м а о А1_Т* курсор М М М

1 Запустш ъсзансООБ

П о д л е ч и ть сетевой дисх...О ткпоч ш ъ сетевой дж и...

Сое/цть текущий каталсг общкм..

Забрвгь каталог...

Соединиться с П Р серверам.. С Т « > Р

Нсвое Р ТР -о а е а то и е ... с т в и н

Р « м р ва [» РТР-соещмечи* СТец*5Н 1П *Р

Показ на сервере (жригьв ФайловП Р -з а д р а д к з сгчска...Соединение е другим компьютером через порт...

Поменять п а н ц у |.ист« .м С7В1*0

ПолзчвгеяеИетечнич

6-расм. “Команды” булими буйруклари.

Вид булими буйруклар туплами ёрдамида дискдаги файл ва каталоглар х,акдца киска, тулик, дарахт шаклидаги куринишлари хакида маълумот олиш мумкин (7-расм).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 60: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

£ои«*гурацив ¿алуся

«< ^регпшй СТЯС-F I

Лжройиьй CTm.*f2

Л е я м CTRL*F8

ЕыстрьЛ просмотр c r n u j

СТП .О П 0

Црогромиы C TflC rfU

Ф ильтр.. CTW.«F12

V По1»<Ч1 C TBLtf3

flo im y CTRL«F4

Ловрвм еш CTRLrfS

По размеру CTflUrfSБ е з е т п д а к и CTRL«f7

В о<ватном лоредв

Обновить <жио CTRL-A

7-расм. “Вид” булими буйруклари.

К онф игурация булими буйрукдар туплам и ёрдамида ускуналар панели, жойларни тулгазиш, узгаришларни сакдаш каби ишлар бажарилади (8-расм). ,

1 Вомамгурация Зал««Нестрога...П а н е л ь и н с т р у м е н т о в . . .

! З а п о м н и т ь п о з и ц и ю

I С о х р а н и т ь к о н ф и г у р а ц и ю

8-расм. “Конфигурация” булими буйруклари.

Запуск булими буйрукдар туплами ёрдамида Запуск менюси ёки бош менюни узгартириш мумкин (9-расм).

fjâreeTИ з м е н и т ь м е н ю З а п у с к . . .

И з м е н и т ь г л а в н о е м е н ю . . .

9-расм. “Запуск” булими буйруклари.

6.10.3. Windows Commanderda файллар устида ишлаш

Windows Commander юклангандан кейин каталог ва файллар хдкяда тулик маълумотлар — яратилган санаси, соати, исми туфисида маълумот олиш учун ускуналар панелидан Подробный банди ус гида “сичконча” тугмачасн босилади (10-расм).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 61: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

лаки ев ваше*: :»*» [Н«.».И».4Д1Д»Р«Д -Ш1»! И I с.. и»— « I 1»»*

10-расм. Каталог ёки файл хакида тулик, маълумот олиш.

Каталоглар дарахтини, яъни ичма-ич жойлашган каталоглар хаклда маълумот олиш учун ускуналар панелидан Дерево банди танланиб, “сичконча” чап тугмачаси босилади (11-раем).

I О и м КЭ|М~М«Ц 0(*1м»мт1ямМ М М

р 1М |»» И К ч » . » Я Ы И » |

■5рч."1

ЩШлП, |Ц М г ’ п.1 ИИ 11| * » » » * ■ <

р к о м>Д1»ИСцчимч|̂иМ11̂ 1М

СПС«— г*~|сж-*эг*^1МЧММ А И

в .

З'ЬМ Ем *5ш«ЫМм«КЕ 1.11

а . л *

Л&е1аов *а)и» *;1 [я«**.»*. I *-[ь**~я-. 1Н'*м»«.с..' ю-*»д»»-д11-расм. Каталог дарахтини куриш.

4«> •в.еюп*«—

[Ш«№0 '*»

5 — 1 6 0

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 62: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Каталоглар ичидан бирор файлни шу режнмда кддириш лозим булса, Каталоглар дарахтидан Поиск майдонида файл номи берилади (12-расм).

12-расм. Каталог дарахтидан кидириш.

Файллар ёки каталоглар нусхасини олиш учун ^ 5 / Копия буйруги кулланилади. Буйрук “сичконча” тугмачаси курсаткични [Ь ] Копия белгиси устига келтирилиб босиш ёрдамида амалга оширилади (13-расм). Дастлаб, кучирилиши керак булган файл ёки каталоглар ажратилган булиши лозим. Компьютер экранида лайдо булган суровга фойдаланувчи кучирилаётган манзил (диск ёки каталог) курсатилади акс х,олда иккинчи дарчага нусхаланади.

'ЯЕММК.ТХГ к

IX!

| О*. I Д«р»ео 1 Очки» I

13-расм. Нусха кучириш.

Файл мазмунини куриш учун [ГЗ]-Просмотр тугмачаси устига курсаткич келтирилиб, "сичконча” чап тугмачаси босилади. Дастлаб, керакли файл ажратилган булиши лозим. ИС дастуридан фаркли уларок, й '^ о и ^ С оттатЗегда расмли ёки мат/£ли файлнинг мазмунини куриш мумкии. Бу холда курсаткич экраида куринмайли.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 63: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Файлни тахрир к,илиш учун [Г4]-П равка тугмачасидан фойдаданидади. Бу холда курсаткич экранда пайдо булади, керакли тахрир кдгшшлардан сунг файлни яна хотирада саклаш лозим.

Файлни ва каталогни кайта номлаш ёки бошкд жойга кучириш учун Еб-Перемещения тугмачасидан фойдаданидади (14-расм). Бу холда экраннинг урта кисмида файл (каталог)нинг янги номи суралади.

Паси « и и » TWPIHQfcU doc" в

14-расм. Файлни кайта номлаш.

Янги каталог яратиш учун [F7] С оздК ат тугмачасидан фойдаланилади (15-расм). Создат новый каталог майдонида каталогта ном бериб, О К буйру™ устида “сичконча” тугмачаси босилади.

15-расм, Каталог яратиш.

Кераксиз каталогни ёки файлни учириш учун [Е8]-Удалить тугмачасидан фойдаланилади (16-расм). Учирилаётган файл ёки каталог учирилиш ини тасдикдаш учун [Да] тугмачасида “сичконча” курсаткичи келтирилиб босилади. Учиришни бекор килиш учун Отмена ёки Нет буйруга берилади.

W i iu U m ' Conm «m fe< ШВы дваетвкт«г*ме к т о * у м л г ь мгмогСой?

16-расм. Каталог ёки файлни учириш.

Windows Commander дастуридан чикиш учун [Alt]—>[F4]Выход тугмачаси устига курсаткич келтирилиб “сичконча” тугмачаси босилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 64: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Назорат учун савол ва машклар

? 1. Windows кобик, дастури кайси фирма томонидан яратилган?2. Windows кандай юкланади?3. Windows да файлни тах,рир килиш учун дастлаб кайси тугмача

босилади?4. Windows да файл кандай ташкил килинади?5. Пуск тугмачаси тавсифини келтиринг.6. Мой компьютер ёрлиги тавсифини келтиринг.7. Windows Commander дастури имкониятлари тавсифини келтиринг.8. Windows Commanderfla файл мазмунини куриш ва файлни тахрир

кллиш учун кайси функционал тугмачалардан фондаланилади?9. Windows Commander Файл менюси буйруклари тупламига тегишли

буйрукларни санаб утинг.

! Берилган машкларни бевосита компьютерда бажаринг ва уларга батафсил жавоб ёзинг.

— Windows ОТ имкониятлари;— WindowsHH юклаш;— Пуск тугмачаси билан ишлаш;— Windows мухитида ёрдам олиш;— Мой компьютер ёрлигида ишлаш;— Microsoft Office дастурларини юклаш;— Windows ОТ иш столица ишлаш;— Мои документы ёрлигида ишлаш;— Windowsfla файл ёки каталог(папка) яратиш, кайта номлаш,

кучириш, учириш ва хоказо;— Windows Commander дастурида ишлаш: ёрдам олиш; файл яратиш;

файлга маьлумот ёзиш ва дискда сацлаш; файл мазмунини куриш; файлни пицрир цилиш; файл нусхасини олиш; бир нечта файлни бир eatçmda нусхалаш; файлни чоп цилиш; файлни tçaüma номлаш; файлни учириш; каталог яратиш; каталогга кириш; каталогдан nutçuui; каталогни tçaüma номлаш ; катал огни учириш; бошщ дискка утиш; дарчада дискдаги каталог дарахтини куриш; унг (чап) дарчага диск мундарижасини куриш; дарчалар урнини алмаштириш; унг (чап) дарчани олиб ташлаш ва tçaüma чикрриш; бир дарчадан иккинчи дарчага утиш; дискдан файлни цидириб топиш; файллар гуру^ини ташкил этилган санаси, %ажми, номи билан алифбо буйича саралаш; дискдаги буш жойни аниьулаш; файлларни архивлаш;

— WindowsflaH чикиш.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 65: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

ltd1 Ш 1 Of f ICE

20009МАТНЛАР БИЛАН ИШЛАШ. WORD MATH МУХДРРИРИ

VII БОБ

7.1. Бошлангич маьлумотлар

Компьютердан фойдаланувчи иш жараёнида бирор хужжатни тез ва юкори сифатда Кирилл ёки лотин алифбосида тайёрлаш хамда чоп килиш заруратига купинча дуч келади. Бундай вазиятда у Microsoft фирмаси томонидан яратган WORD дастурида ишлашни билиши лозим.

MS Word — бу матнли хужжатларни тузиш, куздан кечириш, тахрир килиш ва чоп этиш учун хизмат кллувчи хамда Microsoft O ffice д а с т у р л а р и гурухига к и р у в ч и замонавий матн мухарриридир.

MS Word — матнли ва графикли маълумотлар устида юздан ортик операцияларни бажарувчи хамда матнли процессорлар синфига кирувчи энг такомиллашган амалий дастурлардан бири хисобланади.

MS Word ёрдамида ихтиёрий куринишдаги хужжатни жуда тез ва юкори сифатда тайёрлаш мумкин. Дастурнинг яна бир кулайлик томони шундан иборатки, унда бир нечта хужжатлар билан, яъни уларни кушиш, биридан иккинчисига керакли жойни олиб кучириш, матн ёнига тасвир тушириш, жадвал ташкил килиш, турли шрифтлар билан ишлаш, харфларни исталган шаклда етарлича катта форматда чоп этиш мумкин. Лекин, MS Word — айрим «камчиликлар» дан хам холи эмас. Масалан: м атем атик ифодалар ва кимёвий формулаларни киритишда катта кийинчиликлар мавжуд. Бундан ташкдри, жуда мураккаб структурали полиграфик (атласлар, албомлар ва журнал муковалари) материалларини тайёрлаш да нокулайлик юзага келади.

Шундай килиб, Word матн мухаррири кумагида рус ва инглиз тилида хар хил хужжатлар, хат, хисобот, макола, тижорат хабарлари каби бир туркум матнли маълумотларни зудликда тайёрлаш ва чоп килиш мумкин. Бу матн мухаррири ёрдамида узбек шрифтида (кирилл алифбосига к,г,х»у харфларни кушиш назарда тутилмокда) ва лотин алифбоси асосида, узбек тилида хар хил маълумотларни хам осонлик билан тайёрлаш мумкин.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 66: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Word матн мухдррири имкониятлари— матнни киритиш, mœçpup цилиш ва куздан кечириш;— tçamop оралицлари абзацини урнатиш;— автоматик тарзда м ат нни сацифаларга булиш ;— матн ^исмини ажратиш ва уни керакли жойга нусхалаш;— жужжат мундарижасини тузиш;— математик, кимёвий формулаларни ёзиш;— %ар хил шрифтларда — оддий, içyfofç, огма, тагига чизиб ёзиш;— бир вацтда бир нечта ойнада жужжат т айёрлаш ; majçpup

цилиш, биридан иккинчисига кучириб утиш;— матнда %ар хил шакл,график ва расмлардан фойдаланиш;— турли маълумотли ж адваллар тузиш;— автофигуралар чизиш, т ит ул варацларини ж щ озлаш ва шу

каби яна бир туркум ишларни бажариши мумкин.

7.2. W ord дастурини иш га тушириш ва ундан чикнш

Word дастури, одатда, дастурлар диспетчерининг Microsoft Office булимида жойлашган булади. Word дастурини ишга тушириш учун «сичк,онча» курсаткичини Word пиктограммасини устига келтирилиб, унинг чап тугмачасини икки марта босиб, стандарт усулда ишга тушириш мумкин. Ёх.уд “Пуск” тугмачаси ёрдам ида “Программы” бандита кирилади ва дастурлар руйхатидан Microsoft Word курсаткич оркдли топилади (1- расм) хдмда “сичконча” чап тугмачаси босилади.

l-pjcM. Microsoft Word ни юклаш жараёни.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 67: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

курсаткич олдида жойлашган барча символларни кдтор бошигача учириш учун хизмат кллади.

Матндаги бирор каторни иккига булиш учун булинадиган матн майдонига курсаткич келтирилади ва [Enter] тугмачаси босилади. Икки каторни бирлаштириш учун бириичи катор охирига курсаткич келтирилади ва [Del] тугмачаси босилади.

Хужжатни (ёки унинг бир к.исмини) тайёрлаб булгандан кейин ихтиёрий ном ва DOC кенгайтгичи билан “ Сохранить как...” буйруга оркали саклаб к,уйишингиз ёки менюдаги файл булимига кириб, «Сохранить» сатрини танлаш йули билан уни хотирада саклаб куйишингиз мумкин (4-расм).

Хотирада саклаб куйилган файлни яна тахрир кдлиш зарур булса, Word менюсидаги Файл булимида Открыть буйр>ти танланади ва файл номи берилади (5-расм).

| М ►* Ьм 3*[Oc*w. о «<И4

■Ht— « ом

Щ|Ц Ч » >— I

;&*оес nawit г » ■ д J & <00Ц вгшпмь ш

5-расм. Хотирадан файлни чакириш.Натижада иш столида матн хосил булади. Уз навбатида

матнни тахрир кллиш ёки чоп килишни давом эттириши мумкин.

7.4. Word менюси билан ишлаш

Word иш столининг юкори кдторида матн ва унинг кисмлари устида турли хил амаллар бажариш учун мулжалланган меню жойлашган ( 3-расмга кдранг). Менюга кириш учун [F10] тушачаси ёки курсаткич керакли меню банди устига келтирилиб “сичконча” тугмачаси босилади ва керакли банд [—>], [<—], [Home], [End] тугмачалари ёрдамида танланади. Танланган ба1щ бажарилиши учун [Enter] тугмачаси босилади.

Менюдан тахрир килинаётган матнга кдйтиш учун [Esc] тугмачаси босилади.

Microsoft Word матн тахрирлагичининг менюси «Файл», «Правка», «Вид», «Вставка», «Формат», «Сервис»,

«Таблица», «Окно», «Справка» б>'лимларидан иборат.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 68: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

7.4.1. “Ф айл” булими

Менюнинг Файл булимида (6-расм) янги хужжатни тайёрлаш учун янги ойна очиш (Создать), олдинги сакланган файлларни чикариш (Открыть), жорий файлни ёпиш (Закрыть), тайёрланган хужжатни дискка ёзиш (Сохранить)/янги ойнадаги хужжатни ном бериш билан саклаш (Сохранить жак...), сахифалар тартибини урнатиш (Параметры страницы ), матнни сахифада кандай жойлаш ганлигини олдиндан куриш (П р ед в ар и тел ьн ы й просмотр), матнни (матрицавий, лазерли) принтерларда бир нечта нусхада, агар зарурият булганда матнни танланган жойини чоп этиш (Печать), охирги 4 та тахрир килинган файллар номини куриш хамда Word дастуридан чиклш(Выход) каби бир катор ишларни амалга ошириш мумкин.JSZimm Ь «вцм U

D C w . (Ml; т :' В с ю - с м' Г1Ч Ч ИСГ- ■

%«“ppm*

•a—» ov9"t*ik *

i б'ШНЫЮЖМЯЫ ы-¡кг—...... ...........

6-расм. “Файл” булими буйруклари.

7.4.2. “Правка” булими

Менюнинг Правка булимида (7-расм) матн кисмини киркиш (Вырезать), матн кисмидан нусха олиш (Копировать), ажратиб

}0Й*М 8« ЙСГ|Ж* Фоиавг С4рмс 3>6О Н»**Ц£ТЛ*НИ>. т ,

Пощсцхп» о » а * х д а с у ж ira CW-Y

% са.ч(Р И М * * 'Ь о м :

A Bcrjawn» O iW

9СТШЛ.до

Dd

6ft0* v r * ьсш Ш А

А Найт-. W * r

¿ м м » . . CW4H

ДврвЙги с * «

СЭДО

0$Н*?

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 69: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

олинган матнни урнига куйиш (Вставить), матннинг барча К.ИСМИНИ белгилаш (Выделить все),/ойнани тозалаш (Очистить) каби матнли хужжатни тахрир килишга овд бир катор ишларни амалга ошириш мумкин.

7.4.3. “Вид” булими

Вид булимида ускуналар мажмуасини урнатиш (Панели инструментов), сахифаларга белги куйиш (Разметка страницы), формулалар ёзиш учун махсус булимлар билан ишлаш имконияти мавжуд (8-расм).

Гм вЯ|М Ст

Пшшищии >[•” ГЪмфдО

ВвичиуиСе«»*

1VI<□ ввмскакрм| Ммияй..____

8-расм. “Вид” булими буйруклари.

7.4.4. “Вставка” булими

Менюнинг Вставка булимида бажарилган операцияни рад этиш ва кдйта такрорлаш, белгиланган жойни клркиб олиш ва керакли жойга куйиш, танланган жойни учириш, хужжатни барча жойини танлаш, матндан керакли сузни излаб топиш ва уни алмаштириш каби ишларни амалга ошириш мумкин (9-расм).

Г 5 с ч в и С * * и с Д О *

Н М ц и р м * .

Л « г « н ю » «АрХогеэт »Оол*С|уо<.

СЗ пр«а»—Схем..

Гимфвсгьм с̂ ждО ги ч и м » * у « » « « « . .

ЬЧкк_______ »Ннмпо

г«йл.aw -

4 г-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 70: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

7.4.5. “Формат” булими

Формат булимида сахифаларнинг улчамларни киритиш.турли хил шрифтларни урнатиш ва бекор килиш, чапдан, унгдан, юкоридан ва куйидан керакли хажмда буш жой колдириш каби ишларни а мал га ошириш мумкин (10-расм).

C v * w 1 « 4 < м ч I

A Bfurr Й Adi«..g flWfc_____

н be*»«■

И г м » 1*'я Pfnciр.,

Й'̂ в" ► щп**£«ии« >

Сп>»..

Cflyw_____

10-расм. “Формат” булими буйруклари.

7.4.6. “Сервис” булими

Сервис булимида хужжатларнинг туф и ёзилганлигини назорат кдлиш, туфилаш каби ишларни амалга ошириш мумкин (11- расм).

¡С а р м 1 < б м * C w * С л р м и

УПр+ttlW—. fjЯ»« ►Воссг — л и т ь W M tw m t шъ*\ т и т . .

а..ЙУ*ГУ-1„-________в Д г » р « » «в и ..

Д * Г0 9 * ^Н А -

t io n p a e iw w >

ЦстчжчмцитчС о ям с тн м р*5ои ►

Смн*.

Мест» фсам

*«рос *Авблот й ндотрсАи*.Ц«СТрвЙ1А

_Ауути. _ ____

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 71: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

7.4.7. “Таблица” булими

Т аблица булими жадвал ташкил этиш, жадвал катакчалари устида иш лаш ва жадваллардаги маълумотларни саралаш ишларини амалга ошириш имконини беради (12-расм).

Дов ш я» >JУ*М«Ъ »j•tfKflun. » j

***** 1f n W 4 r« fP R fi

Й А с г т е о в ^ в ь . . jV n a t a i 4З и м и н ы »

[]р«обраэомтъI l Cflpn«oe«A. ;

£ о р м * | * . 1

j C M f t n M r r t f r iW . .

12-расм. “Таблица” булими буйруклари.

7.4.8. “Окно” булими

О кно булими ёрдамида янги ойна очиш, янги ойнага бошка хужжатни чакириш ва тадрир кдлиш, лозим жойларини киркиб олиб бошка ойнага утказиш каби ишларни бажариш мумкин (13-расм).

Цом*(тип

'[кЦЗгМ 1

13-расм. “Окно” булими буйруклари.

7.4.9. “ С правка” булими

С правка булими ёрдамида Wordfla ишлаш хдкдца маълумот олиш, M icrosoft Web ва бошка дастурлар хакида маълумот олиш мумкин (14-расм).

Sr*МИМ

2 ) C v M iu n e M ia o M tW e td F1

П о м ы т» n M q t m u

S W «f1

OMcaoaWMi

Kegv» н

QntMqxwM» ____. I .

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 72: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

7.5. Жадвал ташкил этиш

Жадвал ташкил этиш учун менюдаги Таблица булимига кириб, Вставить таблица катори танланади. Экранда сурок вазифасини бажарган х,олда сатр ва устунлар сонини киритишни талаб килувчи ойна хосил булади (15-расм).

15-расм. Жадвал ташкил этишда устунлар ва сатрлар сонини бериш.

Керакли устун ва сатрлар сони киритилиб, [Enter] ёки [ОК] тугмачалари босилади. Масалан, иккита сатр ва бешта устундан иборат жадвални х,осил килиш учун Ч исло строк бандида 2 сонини, Число столбец сатрида 5 сонини киритиш лозим ва [ОК] буйруги берилади./Натижада иш столида керакли жадвал косил булади.

Киритилган жадвалдаги сатр ёки устунлар сони куп булганда уларни камайтириш учун керакли сатр танлаб олиниб, менюдаги Таблица булимига кириб, Удалить ячейки катори танланади. Киритилган жадвалдаги сатр ёки устунлар сони етмай колганда уларнинг сонини купайтириш учун ихтиёрий бир сатр танлаб олиниб, менюдаги Таблица булимига кириб, Вставить ячейки каторига келиб, [Enter] тугмачаси ёки “сичконча” нинг чап тугмачаси босилади. Ж адвалдаги катакчалар улчам ларини узгартириш учун менюдаги Т аблица булимига кириб, Высота и ш ирина ячейки каторига келиб, [Enter] тугмачаси ёки “сичконча”нинг унг тугмачаси босилади, натижада катакчалар- иинг улчамларини узгартириш имкошши беради.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 73: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

7.6. Турли математик ва кимёвий символлар билан иш лаш

Математик ёки кимёвий формулаларни ёзиш учун Вставка меню сига кириб, Символ банди танланади ва “сичконча” тугмачаси босилади.

Натижада куйидаги экрандаги колат пайдо булади(16-расм).

16-pacM.Word дастурида символлар билан ишлаш.

Керакли символ курсаткич оркдгси танланади ва матнда лозим жойга KÿpcaTKH4 келтирилиб, [Вставить] тугмачаси босилади.

Математик формула ва муносабатларни ёзишда ускуналар кдторидаги .Ja белгидан фойдаланиш мак.садга мувофик. М азкур белги устига курсаткич келтирилиб, “сичконча” чап тугмачаси босилади. Натижада 17-расмдагига ухшаш холат

д и >N |

nCTHMVY ш*шмшттр■ 2 D

, ,£<?_■«,« ;::2 *j(0 îül

ÿ „j .g :w p,<v. sCöbaüi. г (,аÎ/Wi.) ' *cr«,)'«-«¿W-J.)Заея. & ./1 )- мери ус т с И чн в& т н р л а C / t иям ет иреиснв/(ире*1ъ

готогкио у р о а л а м гк аи ен и * продуп лкй >эд* С, достигает

m « w i n ip w m u п р и и г с у г с г м м ш щ е й а в и Л m te x w im w e с n u n

; [р»т~т •»JtSgSL:end17-расм. Математик сиволларни WORD да ёзиш.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 74: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

иш столида иайдо булади. Керакли математик (физик, кимёвий ва хоказо) формулаларни осонликча киритиш мумкин.

Матн киритилгач, одатда, уни чои этишдан олдин куздан кечириш мак,садга мувофик,- Бунинг учун Файл буйруклар тупламидан Предварительный просмотр ёки у ига мое келувчи ускунапар панелидан Ойна ускунаси устига курсаткични олиб келиб, “сичконча” тугмачасини босиш лозим. Натижада куйидаги холат экранда пайдо булади (18-расм).

| } м О »* 0« || «1« |<» м 0»«

Ш:т 1%*»* *

£ 19МВЯ! м г

ж,у?/1ЗР

Еггтгг£

ш к .Д у I1р вр*с Ш щ £Ь

1Р1т1 -

ш ш Г Ес Ке- &

« 4 - £г ш.« г -г. ш Ш

18-расм. Хужжатни сахнфалар буйнча куздан кечириш.

У скуналар панелида бир к.атор ускун а б ел ги л ар и жойлашган(19-расм). Улар ёрдамида фойдаланувчи бош менюга кирмасдан матнни тахрир килиш, уни куздан кечириш, чоп килиш, хотирада саклаш, матн кисмини клркиб олиш, к,иркдлган кисмни бошка жойга иусхалаш, электрон жадваллар тузиш,

£ е * л ' цр«»м вст<»и 'Ровдг- С а д е 1«9ям> О м » ". \ '

|Йс*у'З ' э а я " в ‘ЬюЧ|П ^1» « з * в* и { » |5=1<*«1а.£,

19-расм. Ускуналар панели.

матн шрифтини алмаштириш, турли хил геометрик шакл ва фигуралар чизиш ва шу каби яна бир кдтор ишпар куламини бажариш мумкин.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 75: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Айрим ускуналарнинг вазифаси хусусида тухталиб утамиз:— сахифа чегараларини созлаш, яъни мое холда каторни

ÿiirra, уртага, чапга силжитиш ва форматлаш учун хизмат кил ад и.

W m T m W l

— чунтакка олинган хужжат ёки тасвирни нусхалаш учун хизмат килади. ---------- -

— матнни куюк,,огма(курсив) шрифтда ва матн тагига чнзиб ёзишда ишлатилади.

Ж 1 3ж

Ускуналар панелидаги функционал тугмачаларни урнатиш ёки кераксизини олиб ташлаш учун «сичконча» унг тугмачаси ойнанинг юкори кисмида босилади, натижада экранда куйидаги холат пайдо булади.

V Ь ё

Ьу » — > otfi ш Г V »I чтрпйг» июбршяи ■

I * Т*J те¡«^ гтм у 1̂ ) г»т » ч»

С и з ускуналар п а н е л и д а янги мавжуд ускунани жойлаштиришингиз ёки олиб ташлашингиз мумкин.

«Н астройка» бандига кириб, ускуналарни созлаш амаллари бажарилади(20-расм).

20-расм. Ускуналар панелини созлаш.

Ускуналар панелида яна бир катор функционал вазифаларни бажарувчи ускуналар мавжудки, улар кумагида турли хил шакллар ясаш мумкин. Бунинг учун Сиз «Автофигура» бандини курсаткич оркали танлаб, керакли шаклларни олишингиз мумкин.

6—160

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 76: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Назорат учун савол ва машклар

? l.Word матн мухдррири имкониятлари хакида гапириб беринг.

2.W ord дастурини ишга туш ириш учун кандай иш лар мажмуасини бажариш лозим?

3.Киритилган матн файл тарзида хотирада кандай сакланади?4.Microsoft Word матн тахрирлагичининг менюси таркибини

тушунтиринг.5. Word менюсининг Вставка булими ёрдамида кандай

ишларни бажариш мумкин?6. Word да “Таржимаи хол” ингизни ёзинг ва чоп килинг.7. Шрифтларни алмаштириш учун менюнинг кайси булимидан

фойдапанилади?8. Жадвал ташкил этиш учун менюнинг кайси бандидан

фойдаланилади?

! Берилган машкдарни бевосита компьютерда бажаринг ва уларга батафсил жавоб ёзинг.

— Word матн мухаррири имкониятлари;— Word ни юклаш;— матнларни киритиш;— киритилган матнни файл куринишида дискка ёзиш;— дискдан файлни экранга чикариш;— матнни тахрир килиш;— тахрир килинган кисмни бекор килиш;— матн кисмини ажратиш,уни киркдб олиш ва махсус

жойга нусхалаш;— шрифтлар (куюк,огма,одций) билап ишлаш;— матн белгилари(шрифтлар)ни катталаштириш ёки кичик-

лаштириш;— матнни сахифаларга булиш;— матнни ёки матн кисмини чапга, унгга ёки уртага суриш;— махсус символлар (математик, кимёвий формулалар)

билан ишлаш;— матнда жадвал ташкил этиш ва уни маълумотлар билан

тулдириш;— формула ва функциялар билан ишлаш;— матнга 1рафик ва расмлар куйиш;— Word меню буйруклари тавсифи билан танишиш;— матнни куздан кечириш;— Wordflan чикдш.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 77: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Вставить (СЧг1+У) -керакли жойга расмни урнатиш;О чистить выделение (Ве1) — ажратилган кисмни олиб

ташлаш;Выделить все (СШ+А) — барча кисмни ажратиш;Копировать в файл — бошкд файлга расмни ёки унинг

кисмини кучириб утказиш;Вставить из ф айла — файддан олиб келиб куйиш.Демак, менюнииг П равка булими ёрдамида охирги буйрукни

бекор килиш, гакрорлаш, раем ёки шаклни киркиб олиш, нусхасини олиш, уни керакли жойга куйиш, ажратилган кисмини олиб ташлаш, бошка файлга нусхалаш ёки бошка файлдан олиб келиб жорий файлга нусхалаш каби ишлар мажмуи бажарилади.

8.3.3. “Вид” булими

Вид буйруклар туплами ёрдамида куйидагиларни бажариш мумкин (7-расм):

Набор инструментов (Ог1+Т) — ускунапар мажмуаси;П алитра (С1ге+А) — буёкларни танлаш;Строка состояния — катор холатини танлаш;М асш таб — раем масштабини аниклаш;Просмотреть рисунок (Ог1+Р) — расмни куздан кечириш;П анель атрибутов текста — матн атрибутларини урнатиш.

8 »* Пдиигр« £лреакв

< Набор ц«гтр!**внгов CkkTV ГЦ ртрв CW*L * С гром соегам м

MacurajО р о е м в т р т » р н е у ч ж CM*

7-расм. “Вид” булими буйруклари.

Демак, Вид булими кумагида ускунапар мажмуаларидан бири, буёклар ва катор холати танланади хамда раем теварагига ёзиладиган матн атрибутлари урнатилади, раем масштаби аникланади.

8.3.4. "Рисунок” булими

Рисунок буйруклар туплами ёрдамида куйидагиларни бажариш мумкин (8-раем):

Отразить / Повернуть (Ог1+1*) — расмни буриш;Растянут /Н аклонить ..(С1г1+\У) — тортиш ёки огмалаштириш; Обратить цвета (С1г1+1) — рангига эътибор бериш; Атрибуты.. (Ог1+Е) — атрибутларини урнатиш.Очистить (Си^+ЗЫЛ+Ы) -иш столини раемдан тозалаш;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 78: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

^8 ИНФОРМАТИКА/-------------------------------------------------------------------------------------

Непрозрачный фон — ёркдн булмаган фон.Шундай кллиб, Рисунок буйруклар ёрдамида расмни буриш,

чузиш, киялаштириш, рангига эътибор бериш, атрибугларни урнатиш, иш столини расмдан тозалаш каби ишлар мажмуи бажарилади.

Емсрдк П̂/нгр* Спреем фраэигъЛюмрнутъ-. СИЛ Еюпиагь/чжлошгь.. ОМ*»¡ ¡ ¡ р а п я ы а в г я О М 4триб?гы.. Сй^С Опоить • СЬМИМ

* Ц « п и а р » » ы й фон____________________

8-расм. “Рисунок” булими буйруклари.

8.3.5. “Палитра” булими

Палитра буйруклар ёрдамида куйидаги ишларни бажариш мумкин (9-расм): Палитра булими ёрдамида буёк, рангини апмаштирищ ва саклаш мумкин.

Изменить параметры — буёкни алмаштириш.

[Лдори Оччта ■ . ■

9-расм. “Палитра” булими буйруклари.

8.3.6. “Справка” булими

С правка буйруклар тупламида куйидагиларни бажариш мумкин (10>расм):

10-расм. “Справка” булими ёрдамида маълумот олиш.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 79: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Справка булими ёрдамида Pain t да ишлаш хакида ёрдам олиш ва дастур хакида маълумот олиш мумкин.

Вызов справки — маълумотномани чаклриш;О программе — дастур хакида маълумот олиш мумкин.

Мисоллар

1. Т угри ч и зи к элем ен тлари н и чизиш . Тугри чизик элементларини чизиш учун ускуналар мажмуасидан дастлаб “\” белги, сунгра чизик калинлиги хамда буёк, (палитра) танланади. Сичконча курсаткичини, унинг тугмачасини босган холла керакли жойга силжитиб, ту |ри чизик элементларини чизиш мумкин.

2. Тугри туртбурчак чизиш. Т уф и TÿpT6yp4aK чизиш учун ускуналар мажмуасидан □ белги, сунгра чизик калинлиги ва керакли буёк танланади. “Сичконча” курсаткичини Paint иш столининг керакли жойига куйиб, унинг тугмачасини босган холда керакли жойга силжитиб, лозим булган тугри туртбурчакни чизиш мумкин. Туртбурчак элементларидан намунапар 11-расмда келтирилган.

11-расм.

3. Айлаиа, дойра, эллипс тасвирларини чизиш.Мазкур тасвирларни чизиш учун ускуналар мажмуасидан О

белги танланади, сунгра “сичконча” к>фсаткичи иш столининг керакли жойига куйиб, унинг тугмачасини босган холда силжитиб айлана, эллипс элементларини чизиш мумкин. Айлана ва эллипс элементларидан намуналар 12-расмда келтирилган.

12-расм.

Эллипс ёки дойра ичини буяш учун асбоблар ускунасидан “чутка” белгиси танланади, ранглар орасидан керакли ранг танланиб экрандаги лозим булган дойра (эллипс) кисмига тегдирилади.

Paint тасвир мухаррида тайёрланган айрим тасвирлардан намуналар:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 80: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Назорат учун савол ва машклар

? Берилган саволларнинг жавобини бевосита компьютерда бажаринг ва уларга батафсил жавоб ёзинг.

— Paint график мухаррири имкониятлари;— Paint ни юклаш;— янги шакп ёки расмни экранда чизиш;— экрандаги расмни хотирага файл куринишида ёзиш;— хотирадаги расм(файл)ни экранга чаклриш;— раем клсмини ажратиш;— раем клсмини махсус жойга нусхалаш;— расмни бошка жойга кучириш;— янги расмни келтириб к,уйиш;— расмни каггалаштириш;— расмни кичиклаштириш;— чизикдар калинлигини танлаш;— буёк (ранглар)ни танлаш;— раем ёнига (тагига,устига) матн ёзиш;— шрифтлар билан ишлаш;— расмни экранда тулик, Kÿpnm;— рангларни тахрир килиш;— рангни к,уйиш ва сакдаш;— расмни чоп кдпиш;— Paint меню буйруклари билан ишлаш;— РатШан чикиш.

! 1-туркум. Paint график мухаррири ёрдамида куйидаги тасвирларни чизинг ва натижани чоп килинг.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 81: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Вид булими. Бу будим ёрдамида сахифа улчамлари, сахифага белги куйиш, формулалар ёзиш учун махсус булимлар билан иш лаш , ускуналар мажмуасини олиб ташлаш ёки урнатиш, жадвал масштабини бериш каби ишларни бажариш мумкин.

В ставка булими. Бу булим ёрдамида жадвалга сатр ёки устун буйича ячейка кушиш (Ячейки), жадвалга устун (Столбцы) ёки сатр (Строки) кушиш, диаграмма хосил кллиш (Диаграмма), раем куйиш (Рисунок), функциялар билан ишлаш ва хоказо бир катор амалларни бажариш мумкин.

Формат булими. Бу булим ёрдамида жадвал устунининг э н и (С то л б ец —» Ш и р и н а ) , сатрн и н г баландлигини (С трока—»Высота) узгартириш, ячейка форматларини урнатиш (Я чейки), автоформатлаш (Автоформат), шартли форматлаш (Условное форматирование) ва хоказо буйрукларни бажариш мумкин.

Сервис булими. Бу булим ёрдамида хатоларни аниклаш (О р ф о гр аф и я), ячейкада белги ва сузларни алмаштириш (Автозамена), жадвални химоялаш (Защита), параметрларни танлаш (П одбор параметры) каби ишларни амалга ошириш мумкин.

Д а н н ы е булим и. Бу булим ёрдам ида ж адвалдаги маълумотларни сонли маълумотлари усиб ёки камайиб бориш тартибида саралаш (Сортировка), маълумотларни фильтрлаш, натижавий жадвал ташкил этиш, маълумотларни текшириш каби ишларни амалга ошириш мумкин.

О кно булими. Бу булим ёрдамида янги ойна очиш (Новое), ойнани яшириш (Скрыть), ойнани булиш (Разделить), ойнани курсатиш (Отобразить) каби ишларни амалга ошириш мумкин. О кно менюсида фойдаланувчи ишлаётган файллар руйхати хам жойлашади.

? булими. Бу булим ёрдамида Excel дастури тугрисида маълумот олиш м умкин.^

9.9. Ускуналар мажмуаси билан ишлаш

Excel дастури билан ишлашни осонлаштириш максадида ускуналар мажмуасидан фойдаланилади. Excel дастури билан ишлаш жараёнида асосан “ Стандартная” ва “ Форматирование” ускуналар мажмуасидан фойдаланилади.

“ Стандартная” ускуналар мажмуасини шартли равишда 7 гурухга булиш мумкин:

“ С тандартная” ускуналар мажмуасидан куйидагиларни бажариш м у м к и н .______ ____

1 -Г У Р У * : Г0 В » И ] S O lJ Q

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 82: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

— янги ишчи китобини ташкил килиш;— мавжуд булган файлни ишга тушириш;— хужжатни саклаш;— хужжатни чоп килиш;— хужжатни чоп килишдан олдин куриб чикиш;— ёзилган маълумотларни текшириш.2-гурух ускуналар мажмуасидан куйидагилар бажарилади:

* ч а т

— жадвалдан бирор бир фрагментни клркиб олиш (Cut);— фрагментни нусхалаш (Сору);— фрагментни куйиш (Paste).3-гурух ускуналар мажмуаси ёрдамида

▼'‘ЗИВВР' ̂ <п т шИГ Hiкейинги киритилган буйрукларни кайтариш ёки бекор килиш

мумкин.4-гурух ускуналар мажмуасида

э е ' J S mамалларни бажариш мумкин.

Z -да сичконча тугмачасини босилганда жорий ячейкада =

Сумм() функцияси пайдо булади. — да сичконча тугмачаси

босилганда “ М астер функция” мулокдт ойнаси пайдо булади ва унинг ёрдамида жорий ячейкадаги функцияни тахрир килиш ва танлаш мумкин.

5-гурух ускуналар мажмуасида куйидагиларни амапга ошириш мумкин.

тугмачапари ажратилган устун ва сатрларни A—>Z усиш ёки Z—»А камайиш тартибида жойлаштириш мумкин.

6 -гурух ускуналар мажмуасида куйидагилар бажарилади:— ихтиёрий турдаги диаграмма тузиш;— жадвалда матнли ойна ташкил кдлиш ва уни ихтиёрий матнли маълумот билан тулдириш;— жадвалга раем куйиш (худди Шогс1дагидек).7-гурух ускуналар мажмуасида куйидагилар бажарилади:— электрон жадвалнинг экрандаги куринишини узгартириш (кичрайтириш ёки катгалаштириш);— Excel дастуридан ёрдам олиш.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 83: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

“ Ф о р м а т и р о в а н и е ” уску н ал ар мажмуасида куйидаги тугмачалар жойлашган:

— шрифтларни ва унинг улчамларини танлаш (жирный, курсив ва подчёркнутый);

— матнли маълумотларни тартиблаш;— ячейкадаги сонли маълумотлар фоизини хисоблаш;— сонларнинг аниклигини ошириш ёки камайтириирва хоказо.

Excel электрон жадвалида маълумотларни кайта ишлашникуйидаги мисолларда караб утамиз.

1-мисол. Талабаларнинг ойлик стипендиясини хисоблаш тугрисида маълумотли жадвал тайёрлаш.

Дастлаб, Excel дастури ишга туширилади ва экранда пайдо булган жадвалга маълумотлар киритилади.

ср ::гаг-.~ гг t z r r a n r— ■— » в— i-и¡Щ ТнбшрпоЬк«мшман1всби1Щ М а и сф м » Сгвввв У и вм .Мам* Ц ш мм ¡к»

I « * " » “ j ~ - . . 9 “ ___

Щ1 fjiqotk Г 1Ш 04Ц Ь Р у е я м Ш . Г 9100 # L в ^ * « * ____ !Зихач»«? «со т oSw "jfl< scfw а мя «t i b t t b e i A 9100 91 " O d U U l l

| Щ Ж м с г С Л М (В 7 Ь 1 1 ) » С Л |Ц С 7 С 1 1 ) в С М М (р 7 D11) ‘ < Л Ц Е Ш 1 ) '

Ж адвалнинг маълум бир ячейкалари олдиндаи берилган маълумотлар билан тулдирилади, калган ячейкалари эса шу маълумотлар устида амаллар бажариш натижасида тулдирилади. Берилган маълумотлар жадвалга клавиатура тугмачалари оркдли киритилади ва дискда ихтиёрий ном билан сакланади. Жадвалдаги сонли маълумотлар устида хисоблашлар бажариш керак булса, формулалар ёрдамида амапга оширилади. Бунинг учун Excel нинг математик ва статистик функцияларидан фойдаланилади.

Ячейкага формула киритилгандан кейин [Enter] тугмачаси босилади ва хисоблашлар бажарилади. Натижада экранда куйидаги якуний жадвал хосил булади.

А 1 j ::". t • ^ а ” Т Т1х Т д ^ вп и г оквк сттивккми >юввв

J - 'J

Та^амг^о» Сткгави Удама м е м Г|р— № №ш

1g

■■и н в * WC*f« Я“

I 1 Ai&poaA IM» im” 0 IHT63L ) J jz r a o t Ш 8)00 9Г 0. 9009

5 ХЛарл t MÛ0 0 6» ,1fl 4 ftp»« Н М00 « 4900 НОМ11 } Шса»1 А 9103 91 0 900912 43000 43В tiOO 47362й 1 ___ 1

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 84: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

2-мисол. Ташкилот ходимларининг 2000-2003 йилларда сарф килинган хизмат сафари харажатларини хисоблаш жадвали тузилсин.

Щ Т ш л а п ю м и м ф в о в г : 000- 10М Ь я м » 1 » И « » » г м ю »

Щ| С1№ 1|рагмр** мс«(миШ Б р ш м р Н Е<м Л01»*< Ж Ь * 2003 Ам Урп*31 (#•««>2 ]1 Р П М 1 | 1 М 1 1 М « ЯШ С Л Ш ) 5 И 0 Э И С =СР5Ь^-»(С717)

¡ ¡ ! № и ) | а | Ш Ю а га :> С Р З Н Ы (Й Л }ШЬрпяща̂т» вИ П Ш ЩГКРЗМЧ̂З к Р л Ц ж 1ШЕ 1200 13СШ1 ЮТ-СРЗНМрЮГ#?Щкмг <лмр щкмщз о«| «с'лцн? ею) -силцп гя)

Жадвал олдиндан маълум булган маълумотлар билан тулдири- лади.

Ташкилот ходимларининг 2000-2003 йилларда сарф килинган хизмат сафари харажатларини хисоблаймиз ва куйидаги якуний жадвални хосил киламиз.

Д— — ш л ' - ' . т - . - я » - - а . г -| 3 ] Т1м н >11 ш ч I — п 1 0 0 0 - 2 0 9 ) а м м » 1« « м * и л « « « ав я т

у****

« 0 0 0 60900итиш /V®79000 № 0 1ЛООС 1?«® У0000

1 = 1

Т

Баъзан тузилган жадвалдаги маълумотларни диаграмма асосида тасвирлаш ва тахлил килишга туф и келади(юкоридаги жадвалга кдранг). Диаграммалар жадвалдаги сонли маълумотлар асосида тузилади ва у куйидаги тартибда хосил килинади: дастлаб диаграмма хосил килиш учун жадвалнинг кайси ячейкаларидан сонларни олиш белгиланади. Кейин ускуналар мажмуасидан диаграмма хосил килиш белгиси танланади ва экран д а диаграммалар тури пайдо булади. Сунгра диаграмма тури танланади ва Готово тугмачаси босилади. Натижада экранда танланган диаграмма хосил килинади. Умуман олганда, тузилган жадвал асосида диаграмма хосил килиш учун диаграмманинг турини таш тш ва бунинг учун кайси ячейкалардан сонларни олиш мухим ахамиятга эга. Масалан, ташкилот хизмат сафарлари харажатлари асосида тузилган жадвал асосида диафамма хосил килиш учун хар бир булимнинг 2000-2003 йилларда уртача канча харажат сарф килингаплигини доиравий диаграммада

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 85: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

тасвирлаш макс ад г а мувофик. Хдр бир булимнинг 2000-2003 йиллар д авом и да(хар бир йилда) кан ч а хараж ат сарф килганлигини устунли диафаммада тасвирлаш ва уни тахдил килиш кулайлик тугдиради. Диафаммадаги маълумотларни тахлил килиш учун унга сарлавха ва тушинтиришлар ёзилади.

9.10. Жадеалдаги маълумотларни саралаш ва фильтрлаш

Excel дастурининг яна бир имконияти шундан иборатки, катта хажмдаги жадваллар билан ишлаётганда жадвалдаги хамма маълумотларни экранга чикармасдан, балки маълум бир кисмини хам чикариш, яъни фильтрлаш мумкин. Масалан, Тошкент шахрида жойлашган бирор фирманинг вилоятларда мавжуд булган филиалларида ярим йиллик (январь-июнь) режасининг бажарилиши хакидаги жадвал берилган булсин.

....* - --- 1- л -!Тмж anipw» wAjeurj* 44м*** f*** имгчр«« и|гг;д (улгх » и п м ^ ц » V " Ц '»1 ?« Ц « ч Ь ц и * MV*r— '

» н и » Н ' < 1> » » т ••«*» > ■ > !« W * Т « * m i т т .

Мфм в ■** яп 111% uojm m тж ятк з » *% i o » ч а д ж u m m4 > n a B n m та ,ю % t i n / c i»грома Г Я» «5» <3% ЮЗ 60% ЮТ 1ШК%Tc w h V !Щ% I 0 W 'CBV О Д « 9 » Я ),Я ЛМдомй nm m im wem ш\х ц к н л <я% «е% и п « о » я л » т«иряш UISK яв% »«л ял» «um т

Бу жадвалдан ф акат Самарканд шахридаги филиаллар тугрисидаги маълумотни олиш учун куйидаги буйруклардан фойдаланилади: бунинг учун курсор жадвалнинг юкоридан биринчи ячейкасида туриши керак. Сунфа менюнинг Данные булимидан Фильтр банди ва ундан Автофильтр банди танланади. Экраида хосил булган мулокдт ойнасидан Самарканд сузида “сичконча” тугмачаси босилади ва натижада экранда факат Самарканд шахридаги филиаллар туфисидаги маълумот пайдо булади.

I , . . л . " . Ü U - .. , t .... l J L J I Z Z ^ l z

? ] Чмдомт m i p n » » г Д и ц г » » lnfOf r . r Бош»» и ч о я м к » н « Х )Ц i j m «и f m u m p M » щ т p r o m t бс т рими» г р у с щ м м ц м п

*Н&,1Ьа*>е»3 13 <!••«)> 13>м»ц«1«и» gjwpwQiM* ¡3«** QJxmup»« Ad«»»? ic:x «st ш* юздж -nt 99%W t u n f & H Ф э м м м К . m И » « Й !ОДЮ % 'O K « E S »

Icm iw u Мякший. 10?« ** m ICO,80% 30.90% *%

Жадвалдаги маълумотларни усиб ёки камайиб бориш(ёки алфавит буйича) тартибида саралаш куйидашча бажарилади: менюдаги Данные булимидан Сортировка банди танланади ва

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 86: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

“сичконча” тугмачаси босилади ва экрандаги мулокат ойнасига устун номи киритилади хамда усиб ёки камайиб бориш тартиби танланади

Сортировать по

Затеи по

¡V ] no возраста®« поу6ьеани&

[ ^ _ 3 ^ п о е о > р в с т а и » о

"'!|Г'ПОу6>в***0 ' '8 последнюю очередь, п о ----------------------— —

| " ’ ~ ' " 2 | ^ поеограстанию 1;|Г по y fg g x m o

ИдентнфицИроватьтогагю-: .

С срдтион {п ер е » строка лшпаэона)(* обояиаяеми столбцов листа

I

ва ОК тугмачаси босилади.Натижада экранда вилоятлар номлари алвафит буйича

сараланган жадвал пайдо булади.

Т а и ш г | щ р ц » п > а и п и Е»рор Ц ц ч и г 6 о ь » м о и в ? * »1

^ U M i H l i i p w Я м я ф н м р к 'и м ») рскэнпг i m p u * a t j q * « * » w v * p * r .

gCwafUKg¡ C m * o h igjCnufou

ЧплшргЛщшчгHtIMM spaiPЖвтК T lifTfNiB«ршкТш «еУ.

frtp i* uqn м ри» j u t non

Hpwwfl.U K M M ii

JU*m98%99%100%

«5%K%Ш105«

¡«.TCI9П

109V

tlt% !DDJD%ПЖ КЕДОm kd.0%m 100*0%*8% 109.44%m ioom и» ш

10B% 99% m ' 9» ioe% «влж103% KBfO% 98% MB S %

9 6 » % 96%

99ЛГ% Я *!9l5D% IC O » Х Д № SBJO* 101®% 99%

Назорат учун савол ва маш клар

? 1.Excel электрон жадвали нима ва у кандай максаддарда ишлатилади?

2.Ехсе1 дастурини ишга тушириш ва ундан чикиш кандай амалга оширилади?

3.Электрон жадвалнинг устуни эни ва сатрининг баландлиги кдндай узгартирилади?

4. Excel дастурининг математик ва статистик функцияларини мисоллар билан гушунтиринг.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 87: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

5. Excel электрон жадвалига кдйси турдаги маълумотлар киритилади ва улар кдндай фаркланади?

6. Excel да гурухингиздаги галабаларнинг ойлик стипендияси х,акдда маълумотли жадвал тайёрланг.

7. Excel дастури меню бандпари ва уни ишлатиш жараёни х,акида гапириб беринг.

! Берилган машкларни бевосита компьютерда бажаринг ва уларга батафсил жавоб ёзинг.

— EXCEL дастурини ишга тушириш;— EXCEL дастури менюси билан ишлаш;— EXCEL дастури ускуналар мажмуаси билан ишлаш

куникмасини х,осил кллиш;— электрон жадвал га маълумот киритнш;— маълумотли жадвални файл куринишда дискка езиш;— дискдан файлни экранга чакириш;— жадвалдаги маълумотларни та\рир килиш;— шрифтлар билан ишлаш;— EXCEL дастурининг математик ва статистик функциялари

билан ишлаш;— тузилган жадвалдаги сонли маълумотлар устида амаллар

бажариш;— тайёрланган жадвал асосида турли хил диаграммалар

х,осил килиш(устунли, доиравий ва \оказо);— тузилган жадвалдаги маълумотларни саралаш ва фильтрлаш;— натижавий х,исоботлар тузиш;— жадвалли маълумотни принтерда когозга чоп килиш;— EXCEL дастуридан чикиш.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 88: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

X БОБ4

КУРГАЗМАЛИ НАМОЙИШ ВА СЛАЙДЛАР ТАШКИЛ ЭТИШ.

POWERPOINT ДАСТУРИ

10.1. Бошлангич маьлумотлар

Фойдаланувчи уз иш фаолиятида хисоботлар мазмунини бойитиш, безаш, уни кургазмали намойиш килиш (презентация), слайдлар тайёрлаш каби ишлар мазмунини бажаришга тугри келади, яъни купчнлик амалий масалапарни слайдлар оркали намойиш этиш масала мохиятини янада якколрок тасаввур килишга хамда хулоса чикаришга ёрдам беради. Кургазмали воситалар диаграмма, график ёки расмлар, матнлар ва уларни овоз билан уйгунлиги (мультимедиа) булиши мумкин. Бундай холда фойдаланувчи Microsoft фирмаси томонидан яратилган Power Point дастурига мурожаат килади.

Power Point Microsoft Office пакета таркибидаги дастур булиб, у бевосита Windows операцион тизими бошкарувида ишлайди.

MS Power Point ёрдамида турли мазмундаги маърузалар, хисоботлар, дастурлар ва шу каби хужжатларни слайдлар тарзида мазмунли тез ва юкори сифатда тайёрлаш мумкин. Дастурнинг афзаллиги шундаки, у бир нечта хужжатлар - хисобот, раем, диаграмма, графикларни б о таш , бир жойдан иккинчи жойга кучириш, матнлар ёнига тасвирлар тушириш, хисоботдаги алохида олинган кисмларни ранг-баранг усулларда, масалан кетма-кет белгиларни экранга чикариш ёрдамида турли хил анимациялардан фойдаланган холда тузиш имконини беради.

Power Point дастури имкониятлари куйидагилардан иборат:— презентация ва слайдлар ташкил этиш;— раем ва графикларни слайдларга жойлаштириш;— Web учун презентация ташкил этиш;— Интернетда хамкорликда ишлаш;— Power Point да дастурлаш ишларини бажариш;— MS Office дастурлари - Word, Paint, Access, Excel, Internet

Explorer ва хоказолар билан хамкорликда ишлаш.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 89: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

10.3.3. “Вид” булими

“ Вид” булимида слайдларни тартиблаш, куриш, ускуналар мажмуаси билан ишлаш мумкин ва хоказо (6-расм).

|ГИ Обычный — оддий хужжатларнинг куринишиЩ Срсгироещик слайдов — слайдларни тартиблаш

В Страницы заметок — сахифаларга белги куйишЩ | Показ спайное Р5

— слайдларни курсатишОбразец ► — намуна

Гм Черно-белый — ок-кора тасвирМйниагпора — миниатюра

Панели инструментов > — ускуналар дарчасиЯчейка — чизгичда сахифа улчамини белгилаш

Направляющие — йуналтирувчи

колонтитулы... — колонтитулларПримечания — эслатма

Масштаб...------- --------------------------га — хужжатнинг экрандаги масштаби.

6-расм. “Вид” булими буйруклари.

10.3.4. “Вставка” булими

Менюнинг “Вставка” булимида бажарилган операцияни рад этиш ва кайта такрорлаш, белгиланган жойни клркиб олиш ва керакли жойга куйиш, таиланган жойии учириш, хужжатни барча жойини танлаш, матидан керакли сузни излаб топиш ва уни алмаштириш каби ишларни амалга ошириш мумкин (7-расм).

[Фор£̂ гг Сервис"' ^

; СЫ+М ] — янги слайд....П Дублировать смйх — слайдни купайтиришу |— .— хужжатнинг яратилиш санаси ва вакти

Номер слайда — слайд номери3 о ;*•. — сана ва вакт Ы Дата и время.^ ___

8— 160

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 90: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

\ Символ...£ 3 Примечание

Слайды Измайлов... Слайду из структуры...

Рисунок Надпись Фильмы и звук Диаграмма...

¡Таблица... г Объект...

— символ....— эслатма

— файлдан слайдлар

— таркибдан слайдлар

— раем— ёзув

— фильмлар ва товуш— диаграмма...— жадвал...— объект...

— гипермурожаат

7-расм. “Вставка” булими буйруклари.

10.3.5/ “Формат” булими

“ Формат” булимида слайдларнинг улчамларини киритиш, турли хил шрифтларни урнатиш ва бекор кллиш, чапдан, унгдан, юк,оридан ва куйидаи керакли тарзда тугрилаш, безашда шаблон киритиш каби ишларни амалга ошириш мумкин (8- раем).

— шрифтларни танлаш— руйхат...— тугрилаш— интерваллар...— регистр...— шрифтларни алмаштириш

— слайдни белилаш...— слайднинг рангли...— фон...— безашда шаблон куллаш

— ранг ва чизик,— объект...

£ыравниеаниеИнтервалы..-.Регистр...Замена шрифтов...

Разметкаслайда..:- . . :Г"Л;

Цветовая схема слайда...

£он...|Пр*4м«ииг|г шаблон ск}юрмленил;,;

Цаётаи линии...

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 91: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

10.3.6. “Сервис” булими

“ Сервис” булимида хужжатларнинг т-угри ёзилганлигини назорат килиш* тугрилаш каби ишларни амалга ошириш мумкин (9-расм).

ОрФогр«Фия . Г7Язык... Автозам§на...

т т т т ат т .

— грамматик ва стилистик хатоларни аниклаш

— хужжат тилини белгилаш

— белги ва сузларни алмаштириш

— биргаликда ишлаш— ёзув китоби

— макросни аниклаш

— урнатишлар...— урнатиш...

— параметрлар...

9'расм. “ Сервис” булими буйруклари.

10.3.7. “Показ слайдов” булими

“ П оказ слайдов” булими ташкил этилган презентация ва слайдларни намойиш кдлиш, К)фиш, овоз ёзиш, анимацияларни куриш каби ишларни амалга ошириш имконини беради (10-расм).

— намойишни бошлаш— вактни созлаш

Записная книа̂ Д».

Макрос Надстройки...

Настройка... ^

¡3 Начать показ Р5Настройка времени Звукозапись...Прямое вещание

Настройка презентации..._̂____■-----•

-£ | Управляющие кнопки

Настройка действия..

Встроенная анимация Настройка анимации...’ Йрор$отр айимадии

— овоз ёзиш— тугридан - тугри бериш— презентацияни созлаш

— бошкарувчи тугмачалар— амалларни созлаш— анимацияни куллаш— анимацияни созлаш

— анимацияни куриш

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 92: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Смена сдайьал..

IS Скрыть слайд

Произвольньй показ...

— слаидни алмаштириш— слайдни яшириш—ихтиёрий слайдни курсатиш

10-расм. “Показ слайдов” булими буйруклари.

10.3.8. “Окно” булими

“Окно” булими ёрдамида янги ойна очиш, ойналарни тартиблаш ва ойналарга булиш каби ишларни бажариш мумкин (11-расм).

(¡правкаНовое

Упордаочитъ все

каскадом

Слвд^ощая дбласть F6

.Презентация!

— янги оина— ойналарни тартиблаш

— ойналарга булиш

— ойнадаги мавжуд файллар pÿftxaTH

11-расм. “Окно” булими буйруклари.

10.3.9. “Справка” булими

“ Справка” булими ёрдамида дастурда ишлаш хакдда маълумот олиш, Microsoft Web ва бошка дастурлар хакяда маълумот олиш мумкин (12-расм).

'И: ^ ----- Я

1 |Ц |1 & Р » к в п о Mictatoft P e n P o in t Fl

1

? K P à ü i s m w t » ? SWHFl

! O fficeßaW eb '

1 Н ^иииаетранитъ...

, , ArporpgM M e

— Microsoft Power Point хакдда маълумот олиш— ёрдамчини курсат— бу нима?— \УеЬдаги Officejiap— топ ва тузат— дастур хаклда

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 93: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

10.4. Презентация ва слайдлар ташкил этиш

Power Point да презентация ва слайдлар ташкил этишнинг турли хил услублари мавжуд. Масалан, «Автосодержания» мастери ёрдамида керакли дизайнли ва мазмундаги презентация тегишли жавоблар асосида ташкил кдлинади.

Тайёр презентациями очиб ва тетшли тахрирлашлар киритиб, презентация ва слайдлар ташкил этиш мумкин. Ёхуд дизайнга мос шаблон асосида (мазмунга эмас) презентация ташкил кдпиш мумкин. Ёхуд презентация таркибидан бошка иловага нусха олиб ёки мазмун ва дизайнга эга булмаган буш презентациядан фойдаланган х.олда мутлок. янги презентация ва слайдлар яратилади.

Шундай килиб, презентация ташкил этишнинг куйидаги услублари мавжуд.

— таклиф килинаётган мазмун ва дизайн асосида презентация яратиш;

— мавжуд презентация асосида янги презентация яратиш;— дизайн шаблони асосида презентация яратиш;— мавжуд таркиб асосида презентация яратиш;— тезкор услубда, презентация яратиш.

10.5. Презентация ва слайдлар ташкил этишда амаллар бажариш

Power Point да яратиладиган презентация ва слайдлар устида турли амаллар бажариш мумкин. Масалан, янги презентация ва слайдлар ташкил этиш, Power РотШаги мавжуд файлни очиш, тахрирлаш, тулдириш, хотирада саклаш, маълум бир кисмини учириш, диаграмма, раем ва графиклар куйиш, MS Office дастур- лардан хужжатлар олиб келиш ва хоказо.

10.5.1. Мавжуд файлни очиш

1. Ускуналар мажмуасидан очиш тугмачасини босинг.2. Файл жойлашган диекдан папкани очинг ва керакли файл

устига курсаткични келтириб, “сичконча” тугмачасини босинг.Мавжуд файлни очишнинг иккинчи услуби «Файл» булимидан

«Открыть» буйруга берилади, сунгра диск, папка ва файллар руйхатидан керакли файл танланади.

10.5.2. Файлни хотирада сацлаш

1. Папкалар руйхатидан файл сакланаётган диск ва папкани танланг, уни очинг.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 94: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

2. Ускуналар мажмуасидаги (хотирада саклаш) тугмачасини босинг.3. Компьютер суровига файлга ном беринг.4. Сохранить тугмачаси устига “сичконча” курсаткичини олиб

келнб, унинг чал тугмачасини босинг.

10.5.3. Файлни нусхалаш

1. Ускуналар мажмуасидаги (очиш) тугмачасини босинг.2. Файл жойлашган дискдан папкани очинг ва файлни танланг.

Агар руйхатдан файл топилмаса, кидирув воситасидан фойдаланинг.3. Курсаткични нусха олинаётган файл устига келтириб,

сичконча нинг унг тугмачасини босинг.4. Папкалар руйхатидан файл кучирилаётган диск ва папкани

танланг ва уни очинг.5. Папкалар руйхатидан “сичконча” унг тугмачасини босинг ва

«Вставить» буйругини беринг.Бир вактда бир нечта файлни нусхалаш хдм мумкин. Бундай

холатда барча файллар кетма-кет курсаткич ёрдамида ажратилади ва юкоридаги тартибда иш тутилади.

10.5.4. Файлни учириш

1. Ускуналар мажмуасидаги (очиш) тугмачасини босинг.2. Файл жойлашган дискдан папкани очинг ва файлни танланг.3. Курсаткични учирилаётган файл устига келтириб, “сичконча”

нинг унг тугмачасини босинг ва «Удалить» буйругини беринг.

10.5.5. Файлни цайта номлаш

1. Ускуналар мажмуасидаги (очиш) тугмачасини босинг.2. Файл жойлашган дискдан папкани очинг ва файлни танланг.3. Курсаткични кайта номлаётган файл устига келтириб

«сичконча» нинг унг тугмачасини босинг ва «Переименовать» буйругини беринг. Компьютер суровига янги ном киритинг ва ОК тугмачасини босинг.

Назорат учуй савол ва машклар

? 1. Power Point дастури имкониятлари хдкида гапириб беринг.2. Power Point ни ишга тушириш ва ишни якунлаш учун

кандай ишлар мажмуаси бажарилади?3. Яратилган презентация ёки слайдлар хотирада кандай

сакланадн?

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 95: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

4. MS Power Point меню бандлар тавснфини келтиринг.5. Power Pointaa файлни очиш, нусхалаш, кайта номлаш учун

кандай ишлар мажмуаси бажарилади?6. Слайддаги матнда шрифт улчамини алмаштириш ва ранг-

баранглигини таъминлашда кандай иш тутилади?7. «Узбекистан — менинг Ватаним» презентациясини ташкил

этинг.8. Олийгох,ингиз хаклда слайд яратинг.9. «Компьютер сабокларн» презентациясини яратинг.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 96: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

îS4 У M icrosoft Access XI БОБ

МАЪЛУМОТЛАР БАЗАСИНИ БОШКДРИШ ТИЗИМИ. MS ACCESSflA ИШЛАШ

/ / . / . Бошлангич маълумопглар

Бугунги кунда маълумот(берилган)лар мухим хаётий миллий ресурслар сифатида кулланилади. Бу ресурсларни шундай ташкил этиш лозимки, ундан фойдаланиш максимал кулайлик ва фонда келтирсин. Шундай кдлиб, маълумотлардан фойдаланиш, яъни уларни маълум бир технология асосида йигиш, саклаш, кайта ишлаш ва узатиш мухим муаммо хисобланади. Бу муаммони ечишга харакат килиш, маълумотларни ишлаш жараёнидаги янгича ёндашиш янги технологиями келтириб чикарди. Бу технологиянинг асосини маълумотлар базаси(МБ) ва банклари(МБн) ташкил этади. Маълумотлар базаси ва банкларидан фойдаланиш узаро боглаиган маълумотлар тупламларига киришни, улардан фойдаланиш хамда ишлашни автоматлаштиради, маълумотларни янгилаш, кераксизини йукотишни автоматлаштиришни таъминлайди.

Ахборот баъзи омерациялар, жумладан кабул килиш, узатиш, ишлаш, саклаш ва фойдаланиш объекти булиб хизмат кдладиган исталган вокеа, мазмун, жараён ва хоказолар хакддаги билдиришдир.

Маълумотлар деб, маълум бир шаклда кайд килинган, кайта ишлаш, саклаш ва узатиш учун ярокли хабарга айтилади.

Маълумотлар базаси деб, компьютер хотирасида сакланадиган бир-бирига боглик булган бир предмет сохадаги маълумотларнинг тупламидир.

Ушбу таърифдан куйидаги хулосалар келиб чикдди.1. Компьютер хотирасидаги маълумотлар базаси доимо ишчи

холатда булиши шарт.2. Компьютер хотираси катта хажмда булиши шарт.3. МБдаги маълумотларни тезкор кддирув усуллари мавжуд

булиши керак.4. МБ купгина амалий масалаларда ишлатилиши мумкин.5. МБдаги маълумотлар доимо мантикий, бир-бирига боглик

булиши керак. [Маълумотлар базасини нормал ишлатиш учун у куйидаги

хусусиятпарга эга булиши керак:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 97: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

1. МБдаги маълумотларнинг бир нусхали булиши. Акс хо л д а хотирада сакланадиган маълумотлар икки нусхада буладиган булса, бу карама-каршиликка олиб келади.

2. Маълумотларни биргаликда ишлата олиш имкони, яъни М Бга куп фойдаланувчилар ёки купгина дастурлар томонидан мурожаат килиш имкоии булиши керак.

3. МБни кенгайтириш имкони, яъни МБга янги маълумот­ларни киритиш ва М Б таркибига янги объектни киритиш имкони булиши керак.

4. МБ билан ишлаш кулайлиги, яъни МБнинг таркиби дастурловчи ва фойдаланувчи учун оддий, тушунарли шаклда булиши керак, бу МБ устида бажарилаётган амаллар оддий куринишга эга булиши керак.

5. МБга эффектив мурожаат килиш вак,ти канча кам булса, М Б билан ишлаш унумдорлиги шунча юкори булади.

6. МБнинг узаро мослиги, яъни маълумотларнинг физикавий сакланганлиги ва мантикий мослиги (маълумотлар бир-бирига мантикий карама-карши булиши мумкин эмас) хамда маълу­мотларнинг актуаллиги.

Предмет соха деб, бошкаришни ташкил килиш ва уни автоматлаштириш максадида урганилиши лозим булган объектив дунёнинг бир кдсмига айтилади

МБни бошкариш учун маълумотлар базасини бошкариш тизимлари ишлатилади (МББТ).

М ББТ деб, МБни яратиш, ишлатиш ва купчилик фойдала- нувчилар томонидан биргаликда фойдаланишни таъминловчи тил хамда дастурлар таъминотлари тупламига айтилади.

М аълум отлар б а н к и (М Б н ) д еб , м аълум отларни марказлаштирган тартибда йигаш ва коллектив тарзда ундан фойдаланишни таъминловчи дастурлар, тил хамда ташкилий воситалар тизимига айтилади. МБннинг компоненталарига МБ ва МББТлари киради. М Бн исталган маълумотлар тупламига тегишли булиши мумкин, жумладан, мустак,ил файллар, МБ ва ахборот кидирув тизимлари.

МБларини кенг микёсида ишлатилиши куйидаги омиллар билан аникланади:

— оперативлиги билан (маълумотларга тез ва оператив кириш имконияти билан);

— кулайлиги билан (исталган талабга жавоб ола олишлиги, маълумотларни такомиллаштириш ва узгартирувчи эффектив усулларнинг мавжудлиги);

— химояланга1шиги ва яхлитлиги билан маълумотларга рухсатсиз кириш мумкин эмаслиги хамда ЭХМ техник воситаларнинг носозлигидан химояланганлиги.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 98: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

11.2. Маьлумотлар моделлари

Исталган МБ ядросини маьлумотлар модели ташкил килиб, у маълумотлар тупламидан, яхлитликни таъминловчи чекланишлардан ва маълумотлар билан манипуляция кдлиш операцияларидан ташкил топади.

Маълумотлар модели маълумотлар орасидаги богланишлар билан берилади. Богланишлар куйидагича булиши мумкин: бирга:бир ботаниш (1:1), бирга: куп богланиш (1:М), купга: бир ботаниш (М:1), купга: куп богланиш (М:М).

Бирга: бир богланишда (1:1) биринчи объектнинг хар бир нусхасига иккинчи объектнинг факат бир нусхаси тугри келади ва аксинча.

Объект А Объект В

Масалан,

Бирга: куп богланишда (1:М) биринчи объектнинг хар бир нусхасига иккинчи объектнинг бир неча нусхалари туф и келади ва иккинчи объектнинг битта нусхасига биринчи объектнинг биттадан ортик булмаган нусхаси тугри келиши мумкин.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 99: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Объект А Объект В

Масалан,

ТалабанингФ.И.Ш Гурух

Купга: куп богланишда (М:М) биринчи объектнинг х.ар бир нусхасига иккинчи объектнинг бир неча нусхалари тугри келади ва аксинча, яъни иккинчи объектнинг хар бир нусхасига биринчи объектнинг бир неча нусхаси туф и келиши мумкин.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 100: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Объект А Объект В

МасаланМ : М

Куйидаги маълумотлар моделини ажратиш мумкин.И е р а р х и и м одель. И е р а р х и к м оделда м аъ л ум отлар

дарахтсимон куринишда сакланади. Дарахт тугунлари факат бир неча шохча (йуналиш)га эга. Хар бир шох уз навбатида яна бошка шохчага ажралиши мумкин.

Илдиз - дарахт тугунларининг чуккиси, каердан бир неча шохча чикса, уша ерга битта хам шохча кирмайди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 101: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Барг - дарахт тугунларининг энг куйиси, кдердан, бир неча шохча кирса уша ердан битта хам шохча чикмайди.

Иерархик моделда богланишлар таркиби МБ да кдтъий к,айд килинади. Богланиш ларни узгартириш таркибларини узгартиришга ва маълумотларни кдйтадан киритишга олиб келади. Богланишлар сони чекланган булади.

Мисол.

Иерархик модель хусусиятлари:— маълумотлар иерархик тартибда ташкил килинган;— турли таркибларни тиклашда маълумотларни нусхалаш лозим;— асосий ишлаш бирлиги - ёзув;— ишлаш илдиз ёзувдан бошланади.Т\рсимон модель. Турснмон модель тугунлардаги шохлар

сони (йуналишлар)га чекланиш булган дарахтсимон таркиблн моделдир. Бу моделдаги тугунлар бирлик обьектлар туплами, тугунларни бирлаштирувчи ёйлар эса тупламдир.

Мисол.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 102: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Турсимон модель хусусиятлари:— ишлаш бирлиги - ёзув;— ишлаш МБ таркибида жойлашишидан катъий назар

исталган турдаги ёзувдан бошланиши мумкин;— ажратилган ёзувдан унга карашли ёзувга хам утиш мумкин. Реляцион модель. Реляцион моделда м аълумотлар ва

муносабатлар текисликдаги файллар деб аталувчи икки улчамли жадвалларда сакланади. Маълумотларга кириш исталган керакли муносабатлар орасидаги богланишлар оркали булади. МБни кенгайтириш маълумотлар учун кушимча жадвап тузиб кушиш оркали амалга оширилади.

Масалан,Фойдаланувчи

Истеъмолчи номи Махсулотларнинг таркатиш булими

Буюртма

Буюртма номери М ахе' ютларнинг таркатиш булими

Махсулотлар

Мадсулотлар шнфри Буюртма номери

Схематик равишда реляцион моделни куйидагича тасвирласак кулай булади.

Буюртма (Буюртма номери) (Махсулотларнинг таркатиш булими)

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 103: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Реляцион модель хусусиятлари:— реляцион моделда объектлар туплами бир жинслидир;— маълумотлар таркиби ф акат муносабат атамаларида

аникданади;— маълумотлар реляцион модели операциясида ишлаш бирлиги

сифатида ёзув муносабатлар туплами кабул килинган.

11.3. MS Access маълумотлар базасини бошцариш тизими

Дунёда куплаб маълумотлар базасини бошкариш тизимлари мавжуд. Уларнинг аксариятини тугал дастурли махсулот эмас, балки махсус дастурлаш тили деб аташ мумкин. Бундай тиллар жумласига C lipper, Paradox, FoxPro ва бошка дастурларни киритса булади. Бу тилдан фойдаланувчи узига кулай таркибини яратиш ва уларга керакли бошкарув элементларини киритиишари мумкин.

MS ACCESS маълумотлар базасини бошкариш тизими хозирги вактда энг замонавий МББТга кирадн ва у МБни яратиш, МБ да м аъ л у м о тл а р н и сакл аш , и зл аш ва иш лаш ни автоматлаштиришга мулжалланган.

Microsoft Office таркибига кирувчи MS Access МББТ яратилиши билан фойдаланувчилар дастурлаш ишлари билан шугулланмасдан етарли даражадаги маълумотлар базасини яратиш ва улар билан ишлаш имкониятига эга булди. Бу дастурнинг дастлабки версиялари Access 2.0 ва Access 95 деб номланган эди. Унинг версиялари деярли икки йилда бир марта янгиланмокда ва турлича тартиб ракамларига эга булмокда. MS Access МББТ да дастурлаш имкониятлари хам мавжуд. Бунинг учун Visual Basic тилида дастурлашни билиш такозо килади.

Access дастурининг яна бир кушимча устунлиги унинг Microsoft Office таркибига кирувчи бошка Word, Excel ва хоказо дастурлар билан интеграллашганлигидир. Бу пакет иловаларида яратилган маълумотлар бир иловадан иккинчи иловага осонлик билан импорт ва эксперт булиши кузда тутилган.

11.3.1. MS Access дастурини ишга тушириш ва ундан чициш

MS Access дастурини ишга тушириш Microsoft Office тарки­бига кирувчи бошка дастурлар (Word, Excel ва хоказо) каби амалга оширилади:

Пуск —> Программы —» M icrosoft AccessMS Access дастури ишга тушгандан сунг экранда куйидаги

мулокат ойнаси пайдо булади (1-расм).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 104: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

<“ K W ck « т в р »

ОХ 3

1-расм.

Бу ерда компьютер фойдаланувчига янги маълумотлар базасини тузиш ёки хотирадагн маълумотлар базаси файлини экранга чакиришни таклиф килади. Фойдаланувчи, агар янги маълумотлар базасини ташкил килмокчи булса, “сичконча” тугмачаси Новая базы данных да босилади. Сунгра MS Access дастурининг асосий ойнаси пайдо булади. Асосий ойнанинг биринчи сатрида дастур сарлавхаси, иккинчи сатрида дастур менюси, кейинги бир нечта кдторда дастур билан ишлашни енгиллаштирувчи асбоблар ускунаси пайдо булади. Экраннинг уртасида янги маълумотлар базаси файли (файл новой базы данных) мулокат ойнаси пайдо булади ва файлга ном беришни сурайди. Файлга ном берилиб (компьютер файлга dbl, db2,..., деб ном беришни таклиф килади), Создать тугмачаси босилади. Экранда M S Access дастурининг объектлари (Таблицы, Запросы, Формы, О тчёты, М акросы, М одули) пайдо булади (2-расм).

шQ Т « 6 п « ы | ^рЗвгросы ] Э { Ш С'ТЧГТЫ | S Н«фОСЫ { М одули |

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 105: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

11.3.2. M S Access объектлари

— Таблицы(жадваллар)— маълумотлар базасининг асосий объекти хисобланади. Уларда маълумотлар сакданади. Реляцион маълумотлар базаси бир нечта узаро богаанган жадваллардан ташкил топган булиши мумкин.

— Запросы(суровлар)— маълумотлар базасидаги маълумотларни кайта ишлашга мулжалланган. Суровлар ёрдамида маълумотларни тартиблаш, танлаб олиш, узгартириш, бирлаштириш, яъни уларни кайта ишлаш мумкин.

— Формы(формалар)— бу объект оркали базага янги маълу­мотларни киритиш ва мавжуд маълумотларни куриб чикиш мум­кин.

— О тчёты (хисобот)— маълумотлар базаси жадваллари асосида фойдаланиш ва тахлил килиш учун ярокли холда хисобот тузиш мумкин.

— Макросы(макрослар)— макро буйруклар туплами. Кдпдайдир амаллар маълумотлар базаси устида TaKpopaii куп кулланиладиган булса, бу амалларни бажариш учун кулланиладиган буйрукларни битта макрос таркибига киритиш ва бу макросни бажариш учун бирор тугмачани белгилаш мумкин.

— М одули(м одуллар)— V isual Basic тилида ёзилган дастурлар. Access дастурининг стандарт воситалари етарли эмас деб хисоблайдиган буюртмачилар талабига кура, дастурловчи керакли модуллар тузиш билан дастур имкониятини ошириши мумкин.

11.3.3. Маълумотлар базаси жадвалларини ташкил цилиш

Жадваплар— маълумотлар базасининг асосий объекти булиб хисобланади. Маълумотлар базасини ташкил килиш, унинг биринчи жадвалини тузиш билан бошланади. Жадвал тузиш учун олдин унинг таркибини аниклаш керак булади. Маълумотлар базасидаги жадвал устунлари майдон, сатрлар эса ёзувни ташкил килади. М айдонлар маълу.моглар базаси таркибини, ёзувлар эса хдр бир майдонга мос маълумотларни саклайди. Майдонлар куйидаги характеристикалари билан аникланади: майдон номи, типи ва майдон улчами.

М айдон номи. Майдон номига куйидаги шартлар куйилади:— майдон номи 64 та символдан ортмаслиги керак;— майдон номи харфлар, ракамлар, пробел(буш жой) ва

махсус белгилардан иборат;— майдон номи нробел(буш жой)дан бошланмайди;— хар бир майдон номи аник булиши керак.

9— 160

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 106: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Масалан, талабалар тугрисидаги маълумотларни сакдовчи МБ жадвалини тузиш учун дастлаб унинг таркиби, яъни кдндай майдонлар кераклиги аникланади:

— талабанинг фамилияси;— талабанинг исми;— тугилган санаси ва йили;— гурухи ва мутахассислиги;— яшаш жойи.Жадвал таркиби аниклангандан кейин, хар бир майдон унга

мос маълумотлар билан тулдирилади.

Талабанингфамилияси

Талабанингисми

Тугилган санаси ва йили

Гурухи,мутахассис­лиги

Яшаш жойи

1. Баратов Олим 11.05.1985 101 -Б ва ИК Бобур к., 15-уй

2. Олимов Аброр 30.12.1984 102-Б ва ИК Амир Темир к., 18-уй

3. Ашуров Жасур 25.09.1986 102-Б ва ИК Лолазор к., 50-уй

4. Синдоров Акбар 19.07.1985 101-Б ва ИК А.Икромов к., 32-уи

5. Нуралиев Дилшод 23.05.1984 101-Б ва ИК Саттепомассиви,25-уй,50-хона

Жадвал таркибини тузиш учун куйидаги буйруклар кетма- кет бажарилади:

— маълумотлар базаси ойнасидан Таблицы объекти танланади ва Создать тугмачаси босилади(З-расм).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 107: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

— экранда хосил булган Новая таблица(янги жадвал) мулокат ойнасидан жадвал тузиш режими (конструктор, мастер таблиц, им порт таблиц ва связ с таблицами) аникланади;

Агар Конструктор ёрдамида жадвал тузмокчи булсак, у холда иш режимидан Конструктор танланади ва ОК босилади. Экранда куйидаги жадвал таркибини тузиш ойнаси пайдо булади.

Бу ерда майдонлар номи, уларнинг кандай турдаги маълу- мотларни [символли(текстовой), сонли(числовой) ва хоказо] саклаш и ва хосса(улчам)лари аникланади.

Масалан, бирор бир ташкилотда мавжуд булган компьютерлар тугрисидаги маълумотлар сакловчи маълумотлар базасини ташкил килиш ни куриб чикамиз. Бунинг учун куйидаги майдонлар аникланади:

— компьютер тури;— сотиб олинган йили;— сони;— хотира хажми;— каттик диск улчами;— нархи.Бу майдон номлари навбатма-навбат куйидаги тартибда

киритилади:

Жадвал таркиби ихтиёрий ном билан файл куринишида дискда сакланади. Жадвал таркиби тузилгандан кейин хар бир майдонга мос маълумот билан тулдирилади ва натижада куйидаги жадвал хосил булади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 108: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

11.3.4. “Запросы” (Суровлар) ташкил цилишКуп лолларда МБ да сакланаётган маълумотларни тез излаб

топиш талаб кдгшнади. МБ да маълумотларни тез излаб топишнинг асосий усулларидан бири «Запросы» воситасидир. Суровлар МБ пинг бигга ёки бир-бири билан богланган бир нечта жадвалларидан маълумотларни танлаш, улар устида амаллар бажариш ва натижани жадвал куринишда тасвирлаш имконини беради. Бундан ташкдри, Суровлар ёрдамида маълумотларни янгилаш, йукотиш хамда мавжуд жадвал ас ос ид а янги жадвал ташкил килиш х,ам мумкин.

Тайёрланган жадвал асосида Суровлар тузиш тартибини куриб чикамиз. Масалан, факат 2003 йилда сотиб олинган компьютерлар руйхатини чакириш куйидагича амалга оширилади.

Суровлар тузиш учун MS Access объектларидан Запросы танланади ва Создать тушачаси босилади. Экранда Новый запрос мулокдт ойнаси пайдо булади ва у ердан Суровлар тузиш режими аникланади, масалан Конструктор ва ОК тугмачаси босилади.

Экранда Добавление таблицы (Жадвалга кушимча) мулокат ойнаси пайдо булади ва ундан Таблицы и запросы(жадваллар ва суровлар) банди танланади ва Добавить тугмачаси босилади.

Экранда майдон номлари курсатилган ойна пайдо булади ва Закрыт тушачаси босилади хдмда экра!ща куйидаги ойна пайдо булади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 109: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Экранда хосил булган жадвалга майдон номлари, жадвап номи, саралаш тури(усиб ёки камайиб бориш тартибида), экранга чик,ариш ва танлаш усуллари киритилади.

Тузилган Суров дискда сакданади(компьютер файлга Запрос1, Запрос2 ва х,оказо деб ном беришни таклиф килади) ва ойна ёпилади. Сунгра Запросы файлида “сичконча” тугмачаси босилади ва экранда Введите значение параметра мулокат ойнаси пайдо булади ва унга параметр(бизнинг мисолимизда 2003 йил) киритилади ва ОК босилади.

Натижада экранда ф акат 2003 йилда сотиб олинган компьютерлар руйхати пайдо булади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 110: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Суровлар тузишда хисоблашларни хам бажариш мумкин. Масалан, юк,оридаги жадвалда сотиб олинган компьютерларнинг

умумий суммасини хисоблаш талаб кдпинган булсин. Бунинг учун “сичконча” тугмачаси ускунапар мажмуасидаги

белгисида босилади.

Экранда «Построитель выражений» мулокдт ойнаси пайдо булади ва унда куйидаги формула киритилади:

Умумий суммаси:[Сони]*[Нархи]

ва ОК тугмачаси босилади.

Тузилган Сэдэовга ном берилади ва ойна ёпилади. Натижани куриш учун Запрос файлида “сичконча” тугмачаси босилади ва экранда куйидаги жадвал хосил булади.

Г " . ч ~ ~ 7

¡р* » | ЭВЬ 5 5 * 1(1 Ш *зви7«« 5(1 Ш 315X0)

!Р«М>1 Ш в ’ с е м " «(1 ЯШ) дляЗВМ М ш

СИ да ЯШИКРиа! З В * 5016 ПГБ теп ТШТП

"" 3

Натижада мавжуд булган жадвал асосида янги жадвал хосил кллинди.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 111: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

11.3.5. “Форма”лар ташкил цилиш

“Ф орма”лар МБ га янги маълумотларни киритиш ва мавжуд маълумотларни куриб чиклш учун ишлатилади.

“Ф о р м а” маълумотларни киритиш учун мулжалланган м айдонлари булган электрон бланк куринишига эга. Бу майдонларга киригилган маълумотлар бевосита маълумотлар базасииинг жадвалига кушилади.

Умуман олганда форма тузмасдан хам маълумотларни асосий жадвалга киритиш мумкин. Лекнн жадвалга маълумотларни форма оркали киритиш анча кулайлик тугдиради. Жадвалга маълумотларни форма оркали киритишнинг афзаллик томонлари куйидагилардан нборат:

— жадвалга маълумотларни киритиш ута зерикарли иш. Куп маълумотларни киритищца бир оз вакт утгандан сунг уни киригувчи хатоликларга йул куйиши мумкин. “Форма”га маълумотларни киритиш осонрок. Бу ерда куп нарсани автоматлаштирса булади.

— хар кандай компьютер фойдаланувчисига хам маълумотлар базасининг асосий жадвалидаги маълумотларни ишониб булмайди.

— компьютер фойдаланувчилари маълумотлар базаси билан ишлашда турли хукукга эга булишлари мумкин. Масалан, улардан бири мижозларнинг исмлари ва манзилларини, иккинчиси—уларнинг факат хисоб ракдмларини, учинчилари эса хисоб ракамларидаги пул микдорларини билиш хукукига эга дейлик. Жадвалга маьлумотларни киритиш учун турлича “форма” тузади.

M S Access дастури мйълумотлар базасига маълумотларни киритишнинг икки хил усули мавжуд:

— бевосита маълумотлар базаси жадвалига киритиш;— махсус тузилган “форма”лар оркали киритиш.“Форма” тузиш учун маълумотлар базасининг асосий ойнасидан

Формы объекта танланади ва Создать тугмачаси босилади. Экранда Новая форма мулокат ойнаси иайдо булади ва у ердан “форма” тузиш усулларидан бири танланади ва ОК босилади.

71X1

Аетофсрпа: в столбеи яеи твч чг» т в б п гм к

еыбврит! ■ квчастм ИСТОЧНЙиДОМв Т«6м»' р в| OK 1 О тпвм j

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 112: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

1. Конструктор—мустакил равишда форма тузиш.2. М астер форм— танланган майдонлар буйича автоматик

равишда хисобот тузиш.3. Автоформа:в столбец— бир ёки бир нечта устунлар буйича

автоматик равишда форма тузиш.4. Автоформа: ленточны й— сатрлар буйича автом атик

равишда форма тузиш.5. Автоформа: табличная— жадвал куринишда форма тузиш.6. Диаграмм— диаграмма куринишда форма ташкил килиш.7. Сводная таблица—Excel жадвалида форма ташкил килиш

имконини беради.“Форма” тузишнинг энг содда усули автоформа х,исобланади.Автоформа тузиш учун “форма” тузишнинг режимларидан

автоформа в столбец, автоформа ленточная ёки автоформа табличная дан бири танланади. Масалан, куйида “форма” тузишнинг устун куринишда!автоформа в столбец) ги режими келтирилган. Бу ерда хдмма вакт битга ёзув пайдо булади. Киритилиши керак булган янги маьлумотлар “форма”га киритилади ва у бевосита маьлумотлар базаси жадвалига кушилади.

Компьютер тури 1 Pentium IV

Сотиб опимга^Ш«Ли *2бЬз йил '

Сони 7

- хажми 2S6 МБ

I Коттик диск улч е * » 40 ГБ

: Нврхи j 8000(30|

“Форма”ни Конструктор оркали тузиш куйидагича бажарилади: MS Access МББТнинг асосий ойнасидан форма объекти танланади ва Создать тугмачаси босилади. Экра!ща пайдо булган мулокат ойнасидан форма тузишнинг Конструктор режими танланади. Бу ерда форма тузишнинг уч кисми мавжуд: форма сарлав\аси, маьлумотлар сох,аси ва эслатма . Конструктор ёрдамида форма тузишда экранда дастлаб факат маьлумотлар сох,аси пайдо булади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 113: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Сунгра унга Вид менюси оркдли сарлавха ва эслатма хдмда колоититуллар урнатилади. Бунинг учун Вид—»Заголовок/ п р и м е ч а н и е ф орм ы ва В ид—»К олонтитулы буйруклари кулланилади ва экраида куйидаги холат пайдо булади:

“Ф орм а” сарлавхдси, м аълум отлар сохдсига керакли маълумотлар киритилади ва куйидаги “форма” ташкил кдпинади.

Ташкил килинган “форма”га кетма-кет янги маълумотлар киритиш мумкин.

11.3.6. Маълумотлар базасидан %исобот ташкил цилиш

Биз юкорица маълумотлар базаси жадвалини ва бу жадвал асосида суровлар хамда формалар тузиш ва уларнимг бажарадиган вазифаларини келтириб утдик. Маълумотлар базасининг япа бир асосий объектларидан бири хисобот хисобланади. Маълумотлар базаси файли яратилгандан кейии хамма тушинтиришлар ва

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 114: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

курсатмалари билан берилган куринарли хисобот тузиш лозим булади. Хисобот— бу маълумотларни МБ да ишлащцан х,осил булган натижаларни фойдаланиш ва тахлил кдпиш учун ярокли холда хужжат куринишда когозга чоп кдпиш демакдир. Хисоботда хар хил куринишдаги маълумотлар акс эттирилиши мумкин.

Хисобот тузиш куйидаги тартибда амалга оширилади:Маълумотлар базаси асосий ойнасидан Отчёты объекти

танланади ва Создать тугмачаси босилади. Натижада экранда Новый отчёт мулокат ойнаси пайдо булади:

Мулокат ойнасидан хисобот тузиш режими танланади ва ОК тугмачаси босилади.

MS A ccess МББС да хисобот тузиш учун куйидаги режимлардан фойдаланиш мумкин:

1. Конструктор—мустакил равишда хисобот тузиш.2. М астер отчётов— танланган майдонлар буйича автоматик

равишда хисобот тузиш.3. Авто отчёт:в столбец— бир ёки бир нечта устунлар буйича

автоматик равишда хисобот тузиш.4. Авто отчёт: ленточный— сатрлар буйича автоматик равишда

хисобот тузиш.5. М астер диаграмм—хисоботни диаграмма куриниш да

тасвирлаш.MS Access МББС воситалари хисоботни жадал куринишда

ёки хохлаган бошка формада ташкил килиш имконини беради.Хисоботлар хам формалар каби 5 та булимдан иборат:— хисобот сарлавхаси;— юкори колонтитул;— маълумотлар сохаси;— куйи колонтитул;— хисобот эслатмаси.Хисобот сарлавхаси булими асосий сарлавхани чоп этиш

Ь й е р и тв » качестве г с т о ч м ч м ю ъ в ^ ^ 6 n w ИЯИМф№

С*встоят*я»иов с а ш н и в нового отчет». ‘

Несте® отчетов А втоответ; в сто лб м А е то о тч е г п*ктсн»*ий 1астер д п а г р а т Точтовь* и а к л е й т

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 115: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

учун ишлатилади. Юк,ори колонтитул булими, агар хисобот м ураккаб тизимга ва куп варакдан иборат булса, асосий сарлавхага кушимча сарлавха ёзишни таъминлайди. Маълумотлар сохасида база майдонлари таркиби билан ботлик булган бошкарув элементлари жойлаштирилади. Бу элементларда когозда чоп этиладиган жадвал маълумотлари ёзилади. Бошкарув элементларини жойлаштириш ва тугрилаш худди формадагидек амалга оширилади. Куйи колонтитул булими хам юкори колон ти тул булими каб и куш имча изохлар ёзиш учун ишлатилади. Хдсобот эслатмаси булими, агар зарурат тугилса кушимча маълумотлар ёзиш учун ишлатилади.

¡Т а ш п и о т д а м ав ж уд б улга н к в м т п т е р л а р у м у м н й ы п л у м о т

»тмВоохяийрйч! (Сетив оПмт]БмГ̂ ]

5ц>т>д<п<«жмИ £<от>»«

[коттшд{мся р т ш { [Кттии дне« уп-шч

|Н«жц

Натижада куйидаги хисобот ташкил килинади:

Таш кю п тда т ж я ^ гд в улг< яаккда умумис№ ш * л у п о т

К я н м о т а р т у м : I .Р о М и п II

Сот»»в «шиитам Й4ли: 2002 Ляп Сот :

Хогчявам: )4М»Ц и и щ м с к у ч — 1И в ГЬ

Мар>д |:

К с м п м в ! « т у и : 2.Р«г»К*т>11

С о м е о я м ч т н А м м : 2002 Ляп Со»««.

Х о т ц » в а м : О ЧМ Б

Каттмкд»«4Ж у л - и ш |: в ГБ

Нврмм:

»мякмтвр хар

Компьютер т З .Р«г*Нгг»1Н

Соч Д ц я н и и Л * я *» 2002 Л *я

С е т :

Котира щ и т : 128 М б

/www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 116: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

11.3.7. Мастер ёрдамида .уисобот тузиш

Мастер ёрдамида хисобот тузиш учун «Н овый отчёт» мулокот ойнасидан «Мастер отчётов» танланади.

Мастер ёрдамида хисобот ташкил килиш бир неча боскдчларда амалга оширилади.

Биринчи босклчда тузилаётган хисобот майдонлари аникланади. Бунинг учун «Создание отчетов» мулокот ойнасидан Таблицы / запросы танланиб, “ > ”, “ » ” тугмачалари ёрдамида «Доступные поля» дан «Выбранные поля» га утилади.

Иккинчи босклчда кандайдир майдонлар буйича маълумотлар гурухданиш зарурияти аникланади.

Учинчи боскичда хисобот ёзувларини саралаш тартиби берилади.

Кейинги босклчларда хисобот куриниши ва жихозлаш усули аникланади.

Охирги босклчда хисобот номи киритилади ва хисобот билан ишлашни давом эттириш учун куйидаги вариантлардан бири танланади: хисоботни куриш ёки хисобот таркибини узгартириш.

Агар Мастер ёрдамида ташкил килинган хисобот фойда- ланувчи талабига жавоб бермаса, К он структор ёрдамида узгартиришлар киритиб, кайта ишлаш мумкин.

Мастер ёрдамида тузилган хисобот куйидаги куринишда булади.

Г ашкшк'ш .мавй^л буш ап компьюгерл^ и а м а ь . • м е ч

K w a w ttp тд м С— I — Си* t K g T Ог л И q r-■ У

за ю ьт suat 'г» и о ш \ т в о}гкм>а 20)Ьм гмм» jr t ммм м м

зрмкпи r a ib i п ш м nr* моем mow

( М и к л ю м щ а м м п тамм о м е

« м м к миьл *2ямб «or* r t o e a o момо

«pm » а яю к* k h i k «»rs ммм »мм

Ташкил килинган хисоботни чоп кллишдан олдин куриб чикиш учун «Файл» -«Предварительный просмотр» буйруш танланади. Хисоботни принтерда когозга чоп килиш «Файл» - «Печать» буйруги оркали амалга оширилади. «Печать» мулокот ойнасида чоп килинадигал сахифалар номерл, нусхалар сони ва бошка параметрларни киритиш мумкии.

Назорат учун савол ва машклар

? 1. MS ACCESS дастурини ишга тушуриш ва ундан чикиш кандай амалга оширилади?

2. Маълумотлар базаси деганда нимани тушунасиз?3. Маълумотлар банки нима?

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 117: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

4. Маълумотлар базасини бошкариш системаси нима?5. Маълумотлар моделлари кдндай турларга булинади?6. MS ACCESS да МБ таркибига кдндай объектлар киради?7. Майдонлар ва ёзувлар нима билан фарк килади?8. Майдоннинг кандай типларини биласиз?9. Жадвал таркиби деганда нимани тушунасиз?10. Майдон номлари учун кандай талаблар куйилади?И . Майдон кандай хоссаларга эга?12. Суровлар нима учун кулланилади?13. Суров тузишнинг кандай режимлари мавжуд?14. МБ да хисоблашлар кандай бажарилади?15. Форма нима учун кулланилади?16. Форма тузишнинг кандай усулларини биласиз?17. Хисобот нима?18. Хисобот ташкил килиш воситалари нималардан иборат?19. Хисобот ташкил килиш кетма-кетлигини айтииг.20. Ташкил килинган хисоботни куриб чикиш кандай амалга

оширилади?21. Хисобот кандай чоп килинади?

! 1. Талабалар тугрисида маълумотлар сакловчи МБнииг файлини тузииг.

2. Талабалар узлаштириши тугрисида маълумотлар сакловчи МБнинг файлини тузинг.

3. Институт ходимлари иш хаки тугрисида маълумотлар сакловчи МБнинг файлини тузинг.

4. Имтихонлар жадвали тугрисида маълумотлар сакловчи МБнинг файлини тузинг.

5. Институтда мавжуд техник воситалар тугрисида маълумотлар сакловчи МБнинг файлини тузинг.

6. Курилаётган объектлар тугрисида маълумотлар сакловчи МБнинг файлини тузинг.

7. Тошкент шах,рини бошка шахарлар билан богпайдиган авиарейслар тугрисида маълумотлар сакловчи МБнинг файлини тузинг.

8. Тошкент шахрини бошка шахарлар билан боглайдиган темир йул рейслари тугрисида маълумотлар сакловчи МБнинг файлини тузинг.

9. Оила бюджети харажатлари тугрисида маълумотлар сакловчи МБнинг файлини тузинг.

10. Талабалар стипендияси тугрисида маълумотлар сакловчи МБнинг файлини тузинг.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 118: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

ЙЕЖОЖ] ЗАМОНАВИЙ................... ИНФОРМАЦИОН ТАРМОКДАР.

INTERNET ВА УНДАН ФОЙДАЛАНИШ

12.1 Бошлангич маьлумотлар

Х озирги кунда и ш л аб чи кари ш к о р х о н а л а р и ва муассасаларининг фаолияти куп жихатдан уларнинг кай даражада зарурий маълумот ва ахборотлар билан тула таъминланганлигига хамда ушбу маълумотлардан кай даражада самарали фойдалана олаётганлигига ботик, булиб колмокда[12].

Замонавий информацион технологияларнинг етарлича мукаммал ишланганлиги туфайли маълумотларни алмашиш ва маьлумотлар базасини яратиш имкониятини енгиллаштирди. Компьютерлаш- тириш давр талабига айланди. Ишлаб чикариш, укув жараёнлари, хатто коинотни урганиш ишларини х м бугунги кунда компьютер- ларсиз тасаввур килиб булмайди. Янгидан янги технологиялар яратилди. Бу технологиялар кандай максадпарда кулланилишига караб уларни соха мугахассислари бошкаради. Масалан, укув жараёнларида барча фанларни укитиш учун Видео -проектор деб аталувчи курилма мавжуд булиб, бу курилм а ёрдамида фойдаланувчининг компьютер экранидаги тасвир кагга экранга утказилади ва курени эшитувчиларга тугридан-тугри куриниб туради, уларнинг билим олиш имкониятини кенгайтиради. Тиббиёт сохасида эса ултратовуш оркали ташхис куйиш, микрохирурпис асбоблар шулар жумлаендандир. Буларнинг барчаси компьютер ва уларнинг ишлаш жараёнига ботик. Хозирги кунда шундай дастурлар яратилмокдаки, улар ёрдамида компьютерлар маълум бир ишни бошлаб, бажариб ва ишлаш жараёнини тугатади. Хакикдтан хдм, компьютер технологияларининг рнвожланиши компьютер ва унинг дастурий таъминотининг рнвожланиши асосида содир булмокда.

Фан ва ишлаб чикаришдаги ютуклар буйича бутун дунё бирлашмокда, яратилган нмкониятлар конференцияларда, илмий анжуманларда намойиш этилм окда, муам молар олнмлар, мутахассислар олдида биргаликда урганиладиган муаммоларга айланмокда. Маьлумотлар базаси эса компьютерларда сакданиб, уларни керакларидан фойдалаиилмокда, яъни компьютерда ва компьютерлараро маьлумот алмашшшокда.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 119: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Корхоналарда бажариладиган ишларни автоматлаштириш учун компьютерлар бир бирига уланади ва натижада хисоблаш тармоклари хосил булади. Хисоблаш тармокдарида куйидаги имкониятлар мавжуд:

— маълумотлар ва файлларни бир компьютердан бошкасига утказиш ;

— умумий маълумотлар хазинасини ташкил килиш ва уни ишлатиш;

— ахборот тизимларини ташкил килиш.Хисоблаш тармоклари куйидаги типларга булинади:— LAN(Local Area Network) — Локал хисоблаш тармоги.— MAN (Metropolitan — регионал Area Network) -корпоратив

(регаонал ёки минтакавий) хисоблаш тармоги.— W AN (Wide Area Network) — жахон х,исоблаш тармоги.Глобал хисоблаш тармоклари турли мамлакатлар ва китъаларда

жойлашган абонентларии бирлаштиради. Абонентлар уртасидаги узаро алока телефон тармоги, радио-алока ва сунъий йулдош оркали алока тизими базасида амалга оширилади. Глобал хисоблаш тармоклари барча инсониятнинг ахборот ресурсларини бирлаштириш ва ушбу ресурсга киришни ташкил этиш муаммосини хал этади.

Регионал тармоклар бир-биридан маълум бир масофада жойлашган абонентларии боглайди. У алохида мамлакатнинг катта шахридаги, иктисодий минтакадаги абонентларии уз ичига олади. Абонентлар орасидаги масофа унлаб, юзлаб километрни таш кил килади.

Л окал хисоблаш тармоклари унча катта булмаган худудда жойлашган абонентларии бирлаштиради. Локал хисоблаш тармоги- бу жамиятдаги маълум бир соха буйича хамкорлик киладиган корхоналардаги ишчи станцияларни, булимлардаги терминалларни, корхона ва ташкилотларнинг терминалларини узлари фаолият курсатадиган соха буйича маълумот алмашиш максадида ташкил этилган компьютерлар тармоги хисобланади. Бундай тармок 2- 2,5 км худудни камраб олади.

Хисоблаш тармокларининг асосий комионентлари куйидаги- лардан иборат:

— кабель ва ишчи станция;— тармок INTERFACE;— тармок SERVER.In ternet - жахон буйича компьютерлар тармокларидан тузилган

яхлит тармок булиб, унаа ягона «тил» - андоза - коидалар мажмуи асосида ахборот алмашадилар.

Унинг номи «тармоклараро» деган маънони англатади. Умуман олганда Internet ни тармокларни тармоги сифатида кабул килиш ту ф и булади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 120: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Internet унга уланган тармокда кирувчи компьютерларнинг узаро маълумотлар алмашиш имкониятини яратиб беради. Internet давлат буюртмаларини бажаришда ташкилотларнинг биргаликда олиб бориладиган фаолиятларини енгиллаштириш м аксадида 70 -й и лл арн и н г б о ш л ар и д а АКШ м удоф аа вазирлигининг лойихдси асосида юзага келган. Бу бошлангач тармок, ARPANet (Advanced Pesearch Projects Aqency) булиб аввало Калифорния ва Юта штатларидаги 4 тагина компьютерни узаро боглаган. 1972 йилда ARPANet тажриба тармоги намойиш этилади. У 40 та компьютердан иборат булиб, барча комльютерлар тенг хукукди булишга ва ресурсларга ф акат файлга мурожаат кдпишга мулжалланган дастурий таъминот ёрдамидагина кириш мумкин булган. Кейинчалик бу тармок. кенгайиб 80-йиллар охирида АКШ миллим илмий жамиятнинг ихтиёрига топширилиб, NSFNem шаклида ривож топган. Мазкур тармок хозирги Internet нинг таянч тармоги хисобланади.

Internet дан фойдаланишда куйидаги тенденциялар кузатил- мокда:

— 1981 йилда 213 та компьютер;— 1983 йилда 562 та компьютер;— 1986 йилда 5089 та компьютер;— 1992 йилда 727000 та компьютер;— 1995 йилда 20 млн. дан ортик, компьютер.Яъни, Internet тармогига уланган компьютерлар сони йил сайин

ортиб бормокда.Интернет XX асриинг буюк кашфиётларидан бири хисобланади.

Ушбу кашфиёт туфайли жахондаги миллионлаб компьютерлар ягона тармокга бирлаштирилди.

Бош компьютерни Интернет тармогига улаш учун жойлардаги Интернет ишини бошкарувчи ташкилотга мурожаат килиниши керак. Бундай ташкилотлардан Республикамизда иккитаси мавжуд. Булар Уз.РАК ва Россия — Online кушма корхона Naytov ташкилотларидир.

Компьютерни Интернетга юклаш учун дасглаб телефон тармоги оркдпи Интернетда хизмат курсатадиган провайдер серверига уланиш керак булаци. Уланиш вактида компьютерда мижозиинг исми (логин) ва пароли киритилиши талаб кшшнади. Агар киритилган исми ва пароль тугри булса, мижознинг компьютери провайдер серверига уланади. Уланиш ва унинг тезлиги (бир секундда маълумот юбориш хажми хисобида) хакяда маълумот ойнаси хамда компьютернинг топшириклар жадвапида олдинма-кейин жойпашган компьютерлар тасвири пайдо булади.

Ушбу жараёилар туфи бажарилгандан сунг, исталган бирор бир браузер (дастур) ёрдамида Интернет тармошга уланади. Бирор

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 121: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

сабабга Kÿpa алока урнатилмай колса, алока ÿpimnnMaraH- лигидан хабар берувчи ойна иайдо булади.Бундай холда алокдни урнатиш учун юк,оридаги жараённи кайта такрорлаш ёки провайлернинг ишонч телефоиларига мурожаат кдлиш керак.

Б р а у зе р л а р . И н т е р н е т тарм оги ри вож лан и б , ундан фойдаланишнинг янги имкониятлари, яъни маълумотларни тез ва аник, куриш , м аълум от алм аш иш нинг енгиллаш ини таъминловчи дастурлар ишлаб чикилган. Бундай дастурлар браузерлар деб аталади. Браузерларга M icrosoft In ternet Ex­p lo rer, Netscape N aviqator, Outlook Express ва Netscape Nessender дастурлари мисол була олади. Хар бир браузер (дастур)нинг турли имкониятлари мавжуд:

Microsoft In te rn e t E xplorer браузери ёрдамида Интернетда маълумотларни излаб топиш, куриш ва кабул килиш мумкин.

Outlook Express браузери эса электрон почтада ишлашга мулжалланган.

1994 йил урталаригача кенг фойдаланувчилар оммаси томонидан Интернетга кизикиш йук эди, чунки унга уланиш ва унда ишлаш технологияси оддий фойдаланувчилар учун кулай эмас эди. Интернетдан ялпи фойдаланишда биринчи кадам WEB технологиясининг юзага келиши булди. WEB технологиясининг яратилиши шахсий компьютерлар яратилиши сингари инкилобий ходиса деб каралмокда.

12.2. Microsoft Internet Explorer браузери ёрдамида Интер­нетга уланиш

Бу дастурни ишга тушириш учун ишчи столдаги Explorer тугмачаси ‘сичконча” курсаткичи ёрдамида танлаб олинади ва унинг чаи тугмачаси икки марта босилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 122: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Натижада экранда куйидаги Internet Explorer ойнаси пайдо булади, ойнанинг асосий кисмида Интернетга уланиш вактида йул курсатилган Web сах,ифаси пайдо булади.

Ойнанинг биринчи катори дастур сарлавхаси, иккинчи кдторида меню буйруклар тÿплaми, учинчи каторида ускуналар мажмуаси, туртинчи каторда эса манзиллар руйхати, аникрори маълумот олиш учун мурожаат килиш керак булган Web сахифа номи киритиши учун мулжалланган катор жойлашган.

Манзил каторининг унг томонидаги стрелка босилса, компью- терда барча очилган Web сах,ифалари руйхати чикади. Ойнанинг асосий кисмида эса Web сахифаси пайдо булиб, ундан керакли маълумотларни олиш мумкин. Ойнанинг сунгги каторида холатни ифодаповчи катор жойлашган.

Internet тармога билан ишлаганда асосан Web сахифалари- даги маълумотлар билан ишлашга турри келади. Маълумотлар деярли хаммаси гиперматн куринишида булади.

Куйида rol.ru ойнаси тасвирланган булиб, ойнанинг чап томонидаги ycTytmá маълумотлар тоифаси жойлашган. Керакли маълумотларни олиш учун мос булимга кирилади ва натижада изланаётган маълумотлар туплами пайдо булади. Масалан «Горячая Новости» булимини танлаганимизда экранда хабар ва янгиликлар руйхати пайдо булади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 123: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

12.3. Электрон почта хизматидан фойдаланиш

Internet — халкаро тармогининг асосини Electronic mail (Е- mail) -Электрон почта хизмати ташкил килади. Электрон почта худди одатдаги почтадагидек булиб, факат бунда хатни когозга эмас, балки компьютер клавиатурасидан харф ва сузларни териб, электрон сигналларнинг маълум тартибдаги куринишига келтиради. Электрон почта махсус дастур булиб, унинг ёрдамида дунёнинг ихтиёрий жойидаги электрон манзилга хат, хужжат, яънн ихтнёрий файлни жунатиш ва кабул килнб олиш мумкин.

Хар бир Internet га ёки электрон почта тармошга уланган компьютер узининг апохида манзнлига эга ва хар бир фойдаланувчи узининг почта манзнлига эга булиши мумкин. Бир фойдаланувчи бир нечта электрон манзнлига эга булиши мумкин. Аммо бир манзил хар хил фойдаланувчига куйилиши мумкин эмас. Электрон манзилни провайдер беради. Электрон почта оркали юборилган хат манзилга бир зумда етиб боради.

Электрон манзил @ белгиси билан ажратилган икки кисмдан иборат, яъни

манзилгох @ фойдаланувчи номи Масалан: Samqasi @ e-mail, ruЭлектрон почта оркали маълумот юбориш учун икки йуналиш

мавжуд, булардан бири бепул электрон почта хизмати деб юритилиб, ундан фойдаланиш учун Интернетда маълум бир Web сахифалари мавжуддир. J

Булар ro l.ru , ranbler. ru, yahoo, ru , yahoo, com, e-mail, com ва хоказо. Фойдаланувчи дастлаб, почта манзилига эга булиши керак. Почта манзилини ташкил килиш учун Internet Explorer дастурининг асосий ойнасига ушбу Web сахифаларидан бири чак.ирилиб, «почта» булим идаги [П олучить адрес] ёки [регистрация] буйруги ишга туширилади. Натижада экранда огохлантириш пайдо булиб, унга [Согласен] тугмачаси босилади.

Экранда пайдо булган сурок, ойнасига манзил[яшик] номи,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 124: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

пароль киритилиб, киритилган пароль тугри киритилганлигини тасдикдаб олади.

Агар пароль нотугри киритилса ёки манзил номи бошк.а манзил номи билан мос тушиб колса, у холда пароль нотугри киритилганлигини ёки манзил номи бошка манзил номи билан мос тушиб колганлигини огохлантирубчи хабар пайдо булади. Агар хамма ишлар муваффаклятли бажарилса, у холда манзилни муваффакдятли тасдикланганлигини хабар берувчи ёзувлар пайдо булади.

Электрон почта хизматидан фойдаланиш учун фойдаланувчи узининг электрон манзилига эга булиши ва бу манзил ойнанинг почта булимидаги махсус жойга киритилиб, пароль киритилгандан сунг [Вход] тугмачаси босилади.

Натижада экранда фойдаланувчининг электрон яшигидаги келган ва кетган хатлар хакдца хабар берувчи маълумот ойнаси пайдо булади. Агар янги хат келганлигини бипиб, уни ук.имок,чи булсангиз, ойнанинг чап томонидаги [Входящие] буйруги ишга туширилади ва ойнада келган хатнинг руйхати пайдо булади.

Агар хатни чоп кллмокчи булсангиз матн устига “сичк.онча” курсаткичини олиб келган холда унинг унг тугмачасини босасиз. Ёрдамчи ойна хосил булади ва ойнадаги [Печать] буйругини танлашингиз керак.

и— • « « * О , ~ ' — <•“ «► 4Л- -* 51, • »— Д а г г . '. « » . '- . ' - ’! ■. -------:---------------

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 125: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Агар бирор бир манзилга маълумот жунатиш зарурияти пайдо булганда, ойнанинг чап томонидаги Новое письмо буйруги танланади. Натижада экранда куйидаги ойна иайдо булади. Ойнадаги [ОТ] каторига жунатувчининг манзили, [Кому] каторига кабул килувчининг манзили, ойнадаги пастки буш жойга жунатиладиган маълумот киритилади ва [Отправить] тугмачаси босилади. Агар юборилган хат жунатилган манзилга тушса, ишни муваффакиятли бажарилганлиги тугрисида [Ваш письмо успешно отправлен] маълумоти пайдо булади.

Ойнадаги [Записная книжка] катори бу жунатилган хатларни руйхатга олиш каторидир. Худди шундай [Копия] катори хатларни бир нечта манзилга нусхалаш учун мулжалланган. Электрон почтанинг хозирги кунда куп имкониятлари мавжуд ва у кишилар, ташкилотлар орасида кайси мамлакатга карашли эканлиги ва ораларидаги масофанинг узунлигидан катъий назар тез ва ишончли апока воситаси бупиб колмокда.

12.4. Outlook Express dacmypu билан ишлаш

Outlook Express дастури электрон почта хизматини амалга оширади. Дастурни ишга тушириш учун Outlook Express номли белгисида “сичконча” тугмачаси босилади.

Дастур ишга туширилгаццан сунг иш столининг биринчи каторига дастур сарлавхаси, иккинчи каторида меню буйруклари, учинчи каторида эса электрон почта дастури билан ишлашни енгиллаштирувчи асбоблар ускуналари жойлашган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 126: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Outlook Express дастури ёрдамида хат ёзиш, жунатиш ва укиш тартибларини келтирамиз [12].

12.4.1. Хат ёзиш тартиби

Дастлаб Outlook Express дастури ишга туширилади ва экранда куйидаги дарча хосил булади.

Хосил булган дарчада куйидаги ишлар тартиб билан бажарилади:

— Кому майдонида хат жунатилиши керак булган электрон манзил ёзилади.

Масалан, anvar @ e-mail.ru— Копия майдонида хатни бир нечта манзилга юбориш

зарурияти тугилганда хат нусхалари юборилган манзиллар ёзилади;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 127: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

— Тема майдонида хат мавзуси курсатилади. Пастки катта ойнада хат мазмуни ёзилади.

12.4.2. Хатни жунатиш тартиби

Ёзилган хатни электрон манзилга жунатиш тартиби куйидагича:1. Отправить пунктида “сичконча” тугмачаси босилади.2. Хатнинг Исходящие бандига тушганлиги текширилади.3. Доставить почту бандида сичконча тугмачаси босилади.4. Хатнинг И сходящ ие бандидан Отправленные бандига

тушганлиги текширилади.

Хатларни укиш

Фойдаланувчининг электрон манзилга келиб тушган хатни укдш тартиби куйидагича:

1. Outlook Express дастури ишга туширилади.\ 2. Доставить почту пунктида “сичконча” тугмачаси босилади.

Бунда келган хатлар сервердан фойдаланувчи компьютерига кучирилади. Экраннинг куйи кисмида келган хатлар руйхати пайдо булади.

3. Входящие банди очилади.4. У кил маган хатлар руйхатда кора рангда курсатилади.5. Укилиши керак булган хат танланади, “сичконча” тугмачаси

босилади, натижада хат мазмуни экранда пайдо булади.Электрон почта оркали графикли, аудио ва видео файлларни

хам хатга илова килиб жунатиш мумкин. Пекин бундай файлларнинг хажми катталиги сабабли, уларни жунатищдан олдин архивловчи дастурлар ёрдамида архивлаб жунатиш керак булади.

Назорат учун савол ва машклар

? 1. IntemetHHHr имкониятлари хакида гапириб беринг.2. Internet да узингизни кизиктирган маълумотни топинг ва

уни 4011 кддинг.3. Web — сахифа нима?4. Электрон почта нима?5. Электрон манзил кавдай ташкил кллинади?6. Outlook Express дастури ёрдамида хат ёзиш, хатни

жунатиш, электрон манзилга келган хатни ук,иш ва уни принтерда чоп к,илиш тартибини тушунтиринг.

! Институтингизда буладиган илмий анжуман хакдда бошкд олий укув юртларига хат юборинг.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 128: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

XIII БОБ

АЛГОРИТМЛАШАСОСЛАРИ

13.1. Алгоритм %ацида тушунча

Алгоритм сузи а^огШиш сузидан олинган булиб, у IX аср- нинг букж математиги бобоколонимиз Мухаммад ал-Хоразмий’ номининг лотинча шаклндир.

Информатика сохасида алгоритм тушунчаси асосий тушунча булиб, у геометрия курсидаги нукта, тугри чизик ва текислик, математикадаш туплам, кимёдаги модда, физикадаги фазо хамда вакт тушунчалари каби фу1щаментал тушунча хисобланади.

Алгоритмга аник бир таъриф бериш мушкул. Шундай булсада, алгоритмнинг мохиятини аник тушунтириш мумкин. Алгоритм- бирор масалани ечиш учун бажарилиши зарур булган буй- рукларнинг тартибланган кетма-кетлиги. Тузилган алгоритмни унинг ёзилиш коидаларини тушунадиган ва унда курсатилган буйрукларни бажариш имконига эга булган иисоннинг узи ёки техник курилма (масалан, компьютер) бажариши мумкин.

Одамлар хар купи бажарадиган ишларида узлари билмаган холда шу ишларни бажариш алгоритмларидан фойдаланадилар. Масалан, компьютердан фойдаланиш, нон ёпиш, таом тайёрлаш, телефон автоматидан фойдаланиш, автомобилни бошкариш, китоб укиш, куча харакати коидаларига риоя килиш, телевизор ёки радиодан фойдаланиш ва хоказо. Албатта, одамлар юкорида келтирилган юмушларни хар доим бажариб юрганлиги боис,

‘ Т арнхнй маълумот. Абу Абдулла Мухаммад нбн ал-Хоразмий 783 йилда Хоразмда таваллуд топган. У уз даврннинг буюк мутафаккир алломаси - математик, астроном ва географ олими булган. Араб ракамларининг сондаги урнига боглик холда амаллар бажариш тартибини ягона тизимга келтирган. Мухаммад ал-Хоразмий 20 дан ортик. йирик асарлар яратган булиб, бизгача 10 та асари етиб келган. Хусуеан, “Китоб ач-рухона” , “Китоб ат- та-рих" (астрономиям оид асарлари), “Алжабр ва ал-Мукобала хисоби хакида клскача китоб" (алгебрага оид асар), “Хинд хисоби хакида китоб", "Кушиш ва айириш хакида китоб" (арифметикага оид асар), “Зич”, “ Астурлоб билан ишлаш хакида китоб” , “Астурлоб ясаш хакида китоб", “Китоб сурати ул-арз” (географияга оид асар) шулар жумлаеидандир. Хоразмий асарларининг айримлари XII асарда Испаиияда лотин тилига угирилгани маълум. XIV асрда кучирилган Aggorismi” (“Ал-Хоразмнй айтади”) рнсоласи Келебринуииверситети кутубхонасида сакланади.

Ал-Хоразмий асарлари уз замонасида мулк таксимлашда, васиятиома тузишда, савдо сотик ишларида, ер улчаш ва бошка купгина ишларни бажаришда дастури амал булган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 129: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

уларни бажариш учун хеч кандай аник курсатмаларга мухтожлик сезмайдилар. Лекин юкоридаги юмушларни биринчи маротаба бажараётган одам аник курсатмаларсиз уни бажара олмайди. Масалан, хеч качои компьютердан фойдаланиб курмаган одам аник бир курсатмасиз бу ишни бажара олмайди. Демак, одамлар узларига таииш булган ишларни ёки масапаларни бажариш учун зарур буладиган курсатмаларни качонлардир, каерлардан- дир олганлар ёки урганганлар. А лгоритмни бажариш да курсатмаларни берилган тартибда бажариш керак булади.

13.2. А лгорит м нинг хоссалари

Алгоритмга куйиладигаи кушимча талаблар мавжуд булиб, бу талаблар алгоритмнинг хоссалари деб юритилади. Улар куйидагилардан иборат:

1. Узлуксизлик хоссаси. Бу хоссага кура алгоритм аник ва тугалланган кадамларга булинган булиши керак. (Келтирилган мисолда шундай кадамлар сони бешта).

2. Аниклилик хоссаси. Алгоритм шундай тузилган булиши керакки, хар бир буйруги бажарилгандан кейин кайси буйруги бажарилиши аник курсатилган булиши лозим.

3. Тушунарлилик хоссаси. Хар бир алгоритм ёши ёки кобили- ятига караб маълум ижрочига мулжалланган булади. Масалан, квадрат тенгламани ечиш алгоритми тугри тузилган булса хам, бошлангач синф укувчиларига тушунарли булмаганлиги туфайли улар бу алгоритмни ижро эта олмайдилар. Чунки улар дискрими­нант, квадрат илдиз, квадратга кутариш каби тушунчалар билан таниш эмас. Бундан ташкари, ушбу хоссага биноан алгоритмнинг хар бир буйруги аник ифодапанган булиб, икки хил маънони англатмаслиги лозим, яъни алгоритмнинг хар бир буйруги барча ижрочилар томонидан бир хил тушунилиши керак.

4. Натижавийлик хоссаси. Ижрочи алгоритмнинг чекли сонда- га буйрукларини бажаргандан сунг, натижага эришиши керак.

5. Оммавийлик хоссаси. Бу хоссага кура тузилган битга алгоритм воситаларига факат битта эмас, балки бир хил турли барча масалаларни хал кила билиш мумкин булиши керак. Масалан, квадрат тенгламани ечиш алгоритми ёрдамида ихтиёрий квадрат тенгламани ечиш, ёки у=а*х+Ь тугри чизиклинг графигини чизиш алгоритми ёрдамида ихтиёрий тугри чизиклинг графигини чизиш мумкин булиши керак.

Умуман олганда, хар бир алгоритм маълум соха буйича тушу­нарли, аник ва тугалланган кадамларга булинган булиши, хар бир буйруги бажарилгандан кейин кайси буйрук бажарилиши аник курсатилиши лозим. Алгоритмнинг чекли сондаги буйрук-

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 130: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

ларини ижро этгач, натижага эришиши хамда тузилган битта алгоритм воситасида факдт битта эмас, балки бир хил турдаги барча масалаларни хал кила билиш мумкин булиши керак.

13.3. Алгоритмларнинг ифодаланиши

Алгоритм ижрочиси ЭХМ ёки автоматик курилмалар хам були­ши мумкин. ЭХМ узига тушунарли булган тилда тузилган алгоритм (яъни дастур) асосидагина ишлай олади. Демак, ЭХМ учун тузилган дастурни хам тулик маънода алгоритм деб аташ мумкин.

Алгоритмларни тузиш жараёнида уларнинг кайся ижрочига мулжаллаб тузилаётганлигига алохида эътибор берилади ва сунъий ёки табиий тиллардан бирида тузилади. Маълумки, ЭХМ табиий тилларни тушунмайди ва инсон билан улар уртасида бу тилларда мулокат урнатиб булмайди. Ш унинг учун инсон билан ЭХМ уртасида мулокат урнатишга мулжалланган бир неча унлаб тиллар яратилган. Бу тиллар сунъий тиллар жумласига киради ва дастурлаш тиллари деб аталади. Агар алгоритм ЭХМ учун мулжаллаб тузилаётган булса, мазкур ЭХ,М тушунадиган сунъий тиллардан бирида тузилади ва тулик формаллаштирилади.

Алгоритм кайси ижрочига мулжаллаб тузилаётганлигига караб куйидаги шакплардан бирида ифодаланиши мумкин:

1. Матн шакли. 2. Блок-схема шакли. 3. Дастур шакли.Алгоритмларни ифодалашнинг дастлабки иккита шакли табиий

тиллар: математик формулалар ва символлар воситасида ифодаланади. Учинчи шакли эса сунъий тиллардан бирида ифодаланади.

13.3.1. Алгоритмнинг м ат н шаклида ифодаланиши

Алгоритмни ифодалашнинг энг куп таркалган шакли бу матн шакли, яъни уни одций тилда сузлар билан баён килиш хлсобланади.

Сузлар ёрдамида тузилган алгортмнинг ижрочиси инсон хисоб- ланади. Алгоритмнинг матн шаклида хар бир курсатма, жумлалар оркали буйрук мазмунида берилади. Алгоритмнинг бундай шакли- дан, одатда, кундалик хаётда учрайдиган масалаларни хал килиш алгоритмларини тузишда фойдаланилади. Масалан, инсон хаётида хар куни бажарадиган юмушлари, яъни хар хил таомлар тайёрлаш, чой дамлаш ва хоказо алгоритмлар сузлар ёрдамида ифодаланади.

Умуман олганда, ихтиёрий турдаги масалаларнинг алгоритм­ларини сузлар ёрдамида тузиш мумкин.

Масалан, арапаш сонни нотугри касрга айлантириш алго- ритми куйидагича оддий тилда тузилади:

1. Соннинг бугун кисмини махражига куиайтирамиз ва уни /?/ билан белгилаймиз.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 131: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

2. Ю га касрнинг суратида турган сон кушилади ва натижа суратга ёзилади.

3. Касрнинг махражи узгаришсиз колади.

13.3.2. Алгоритмнинг блок-схема шаклида ифодаланиши

М атематика масалаларини хисоблашда алгоритмни блок- схема куринишида тасвирлаш уни тушуниш учун кулайлик тугдиради. Блок-схема курсаткичлар бнлан богланувчи хар хил блоклар кетм а-кетлигидан таш кил топади. Алгоритмнинг бажарилиш тартиби курсаткич билан курсатилади.

Блок-схемаларда алгоритмнинг алохлда боскичларини белгилаш учун куйидаги белгилардан фойдаланилади:

Хар кандай алгоритм блок-схема шаклида ифодаланганда хар доим унинг бошланишини билдирувчи блок билан бошланиб, алгоритмнинг тугаганлигини билдирувчи блок билан якунланади.

Керакли маълумотларни киритиш ва чикариш блокида дастлаб- ки берилганлар киритилади ва олинган натижалар чикарилади.

Шартни текшириш блоки ичига шарт ёзилади, куйилган шарт- нинг бажарилиш-бажармаслигига караб стрелка икки томонга йунапади. Стрелкаларнинг бирига “ха” сузи, иккинчисига “ йук ” сузи ёзилади. “Ха” сузи шартнинг бажарилганпигини, “ йук ” сузи эса шартнинг бажарилмаганлигини билдиради. Шартнинг бажарилган ёки бажарилмаганлигига караб, алгоритмнинг бажарилиш тартиби аникланади.

Хисоблаш ва таъминлаш блокида хисобланиши керак булган ифода ёзилади. Ифоданинг киймати хисобланиб, тенглик белги- сининг чап томонидаги узгарувчига таъминланади.

- алгоритмнинг бошланишини билдирувчи блок;- керакли м аълум отларни киритиш ва чикариш блоки;- хисоблаш ва таъминлаш блоки;

- алгоритм тугаганлигини билдирувчи блок.

- шартни текширувчи блок;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 132: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

13.4. Чизицли, тармоцланувчи ва такрорланувчи таркибга эга булган алгоритмлар тузиш

Алгоритмлар уч турга булинади: чизикли, тармоцланувчи, циклик (такрорланувчи).

Чизикли таркибли алгоритмларда алгоритмларнинг хдр бир пункти табиий равишда кетма-кет бир мартадан бажарилади.

Масалан: у^тх+ Ы х+ П функциянинг кийматини х.исоблаш алгоритми тузилсин, бу ерда х=3,9.

Г Бошланиши )4 1 ”

У=51пХ+1п\х+1\

^ тамом ^

Тармокланувчи таркибли алгоритмларда х,ам хдр бир банд бир мартадан бажарилади. Лекин шартнинг бажарилиши ёки бажарилмаслигига кдраб кайси бандлар кетма-кет бажарилиши аникланади.

Масалаи: Аргумент х нинг ихтиёрий кяйматида куйидаги функциянинг кийматини х,исоблаш алгоритми тузилсин.

/ х+1 , агар х > 1 булса,у= 1 51пх+2а , агар х - 1 булса,

к 1п\х+5\, агар х < 1 булса,бунда, а=4,5 .

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 133: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Такрорланувчи (циклик) алгоритмларда апгоритмнинг бир булак бандлари параметрларнинг кабул килиш кийматига караб кетма-кет бир неча марта бажарилади.

Масалан: 1 дан 10 гача булган мусбат бутун сонларнинг йигиндисини топиш алгоритми тузилсин.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 134: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

13.5. Сонли тупламларнинг энг катта ва энг кичик элементларини аницлаш алгоритмлари

Сонли тупламларнинг энг катта (энг кичик) элементларини топиш учун уларнинг бош лангич элементи бош кд хамма элементлари билан навбатм а-навбат таккосланади . Агар бошлангич элементи таккосланаётган элементдан кичик (катта) булса, у холда бошлангич элемент ташлаб юборилади ва катта(кичик) элемент сифатида таккосланаётган элемент олинади. Агар бошлангич элемент таккосланаётган элементдан катта (кичик) булса, у холда катта(кичик) элемент сифатида тупламнинг бошлангич элементининг узи сакданади.

Сонли тупламнинг энг катта элементини топиш жараёни ма­тематик формула оркали куйидагича ифодаланади:

Худди шундай энг кичик элементни топиш куйидагича ифодаланади:

Мисол: Х(*,, х2, ...,х ) массивнинг энг кичик элементини ва унинг тартиб номерини топиш алгоритмини тузинг.

агар у. > у ;~ ^ тал

Х тт= Х 1' * т я ~ 1

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 135: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

13.6. Йигинди ва купайтмани уисоблаш алгоритмы

Агар аргументнинг турли кийматларида у=/(х) функциянинг йигиндисини х,исоблаш талаб килинса, дастлаб бошлангич кийма- ти \исобланади ва унга кейинги х,исобланган кийматлари навбатма- навбат к,ушилади. Йигиндининг х,исоблаш формуласи куйидагича: 2 -2 +К. Циклнинг биринчи кддамида Z=Z+Y йигинди х,исобланади ва унинг кийм ати У га тенг булиш и шарт. Ш унинг учун йигиндининг дастлабки киймати сифатида 2=0 олинади. 13.4. бандда йигандини \исоблаш алгоритмига дойр мисол келтирилган.

Купайтмани х,исоблаш х,ам худди шундай ташкил кдлинади, факат фарки купайтманинг дастлабки киймати сифатида 2=1 олинади. Купайтманинг хисоблаш формуласи куйидагича: Ъ =ЪУ.

13.7. Кущад цийматини уисоблаш алгоритмы

У=а1хп+а2хп,+....+апх+ап+1 типидаги купх,адни х,исоблаш учун Горнер формуласидан фойдаланиш кулайлик тугдиради, яъни

у=(...(а1х+а2)х+а3)х + ... + ап) х+ап+1Бу формуладан фойдаланиш вактни тежайди, яъни бу ерда х

ни ихтиёрий даражага кутариш у=у-х+аи1 (бунда к=\,2,...п) реккурент формула билан алмаштирилади. У узгарувчининг бошланшч киймати албатта га тенг булиши керак, цикл параметри эса 2 дан то п+1 гача узгаради.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 136: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Келтирилган алгоритм ёрдамида ихтиёрий даражали куп- хдшшнг кийматини хисоблаш мумкин.

13.8. Катор йигиндисини олдиндан берилган аницликда уисоблаш алгоритмы

х х5=1+д:+ ~21 +••• кдторнинг йигиндисини олдиндан

берилган е аникликда хисоблаш алгоритми тузилсин. Йшиндининг бошлангич киймати сифатида 5=1 олинади. Бу масалани ечиш алгоритмининг ахдмиятли томони шундаки, катордаги хадлар сони олдиндан аник, эмас. Шунинг учун бу ерда катор хади олдиндан берилган е дан кичик булса, йигиндини хисоблаш тухтатилади.

13.9. Жадвал катталиклар билан ишлаш алгоритмлари

Алгоритмлаштиришда куп учрайдиган катталиклардан бири жадвал катталиклардир. Агар катталиклар бир нечта бошка катталиклар билан характерланса, у холда бундай катталиклар структурали катталиклар дейилади.

Масалан, хар бир паспорт уз номери, серияси ва уша шахснинг исми, фамилияси, отасининг исми, тугилган куни, ой, йили, яшаш жойи каби маълумотлар, комплекс сон узининг хакикий ва мавхум кисм лари, фазодаги нукта узининг координаталари билан характерланади. Худди шунингдек, жадвал катталиклар элементлари билан характерланади. Демак, жадвал катталиклар хам структурали катталиклар жумласига киради. Жадват катталиклар дастурлаштиришда массивлар деб аталади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 137: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Амалда жуда куп фойдаланиладиган чизикли ва туртбурчакпи жадваллар билан танишамиз.

Агар жадвал элементлари факат устун ёки сатр буйича жойлашган булса, бундай жадваллар чизикли жадваллар дейилади. Масалан, элементлари геометрик прогрессиянинг хадларидан тузилган жадвални олайлик.

й | Я 4 а 1

2 4 8 16 32 64 128

Юкоридаги катакчаларда жадвал элементларининг номлари, пастки катакчаларда эса уларнинг кийматлари ёзилган. Жадвал элементлари бу ерда сатр буйича жойлашган. Жадвалдан кури- надики, унинг барча элементлари битта умумий ном билан номланади ва улар бир-бирларидан ф акат индекслари ёки номерлари билан фарк килади. Шунинг учун юкори катакларда жадвал элементларининг номларини ёзмасдан факат номерларини ёзиш хам мумкин. У х,олда юкоридаги жадвал куйидаги куринишда булади.

1 2 3 4 5 6 7

2 4 8 16 32 64 128

Жадвалнинг хар бир элементи уз номерига эга. Номерини курсатиш йули билан кайси элемент тугрисидаги ran бораётган- лигини аниклаш мумкин. Масалан, учинчи элемент деганда киймати 8 га тенг элементни, олтинчи деганда киймати 64 га тенг элементни тушунамиз ва х,оказо.

Жадвал элементларини номерлашни албатта бирдан бошлаш шарт эмас, балки номерлашни исталган сондан, масалан, 0 дан, -5 дан ёки 15 дан хам бошлаш мумкин.

Жадвал элементларини сатр ёки устун буйича жойлаштириш- нинг ахдмияти йук. Демак, келтирилган жадвал элементларини устун буйича х,ам жойлаштириш мумкин эди.

Жадвал элементлари факат сонлардан иборат булмасдан, балки, арифметик ифодалар, харфлар ва хдтто матилар булиши х,ам мумкин. Агар жадвал элементлари арифметик ифода ёки матнлардан иборат булса, бундай жадвал элементларини устун буйича жойлаштириш максадга мувофик булади. Акс х,олда жадвал жуда купол куринишда булади. Бундай жадвалга синф журналини мисол килиб келтириш мумкин. Чунки х,ар бир номерга битта укувчининг фамилияси ва исми тугри келади

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 138: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

хамда укУвчилаРнинг фамилияси ва исмлари жадвал элемент- ларини ташкил кдпади.

Алгоритмик тилда жадвал элементларини аниклашнинг узига хос коидапари мавжуд. Албатта, жадвалнинг исми, биринчи ва охирги элементларининг номерлари курсатилиши керак. Бу жадвалнинг нечта элементи борлигини аниклаш имконини беради. Жадвалнинг биринчи ва охирги элементи хамда номерлари уртасига икки нукта куйилган холда квадрат кавсга олиниб, А[1:20] каби ёзилади. Бунда А жадвалнинг номи, жадвалнинг исми факат битта харфдан иборат булмасдан, худди узгарувчилар сингари бир нечта харф ва ракамлар комбинациясидан ташкил топиши ёки хатто би£ нечта сузлардан хам иборат булиши мумкин. Масалан, КУПХАД [0:10] ёзуви К ^П Х А Д номли жадвалнинг 11 та элементи борлигини ва улар 0 дан 10 гача номерланганлигини бипдиради. Жадвалнинг тури хам аникланиши шарт. Жадвалнинг тури улар элементларининг турини билдиради. Шунинг учун жадвал элементлари факат бир хил турга мансуб булиши шарт.

Жадвал катталикларни алгоритмик тилда ёзиш га мисол келтирамиз: хак жад В [1:15]

Бу ёзувни элементлари хакикий турдаги В номли жадвал берилган булиб, унинг элементлари 1 дан 15 гача номерланган ва элементлари сонини 15 та деб тушуниш лозим.

Жадвал элементлари оддий математик ёзувда паст ёки юкори кисмига индекс куйиш йули билан ёзилса, алгоритмик тилда индекслари квадрат кавсларга олиниб, а{1], а[2], а[3], ... каби ёзилади.

Алгоритмик тилда жадвал катталиклар тугрисида фикр юри- тишдан асосий максад, унинг элементларини кайта ишлашдан иборат.

Жадвал элементларини кайта ишлаш деганда жадвални бирор тарзда узгартириш ёки жадвал элементлари устида кандайдир амалларни бажариш тушунилади. Масалан, синф журнал ид аги укувчиларнинг руйхатини алфавит буйича жойлаштириб чикиш, уларни бирор конкурсда олган уринлари буйича жойлаштириб чикиш каби ишлар жадвал элементларини кайта ишлашга мисол була олади.

Агар жадвал элементлари хам сатр ва хам устун буйича жойлашган булса, бундай жадваллар туртбурчакли жадваллар дейилади.

Туртбурчакли жадва!и1арга Пифагорнинг куиайтириш жадвали, Брадиснинг турт хонали математик жадваллари мисол була олади.

Агар чизикли жадвал элементи битта номерга эга булса,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 139: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

туртбурчакли жадвал элементлари иккитадан номерга эга булади. Улардан биринчиси сатр буйича тартиб но.мерини, иккинчиси эса устун буйича тартиб номерини билдиради. Мазкур элемент биринчи номери ёзилган сатр билан, иккинчи номери ёзилган устуни кесишган жойда жойлашган булади.

Агар хамма парталарда иккита ёки учтадан укувчилар утирган булса, улар хам ёки харбий парадцаги харбий кушинлар хам турт бурчакли жадвалларга мисол була олади. Натижада биринчи холда укувчилар, иккинчи холда харбий кушинлар жадвал элементларини ташкил кллади.

Чунки синфдаги ёки парадцаги хдр бир уринга бир сатр ва бир устун мос келади.

Туртбурчакли жадваллар алгоритмик тилда худди чизикли жадваллар каби аникланади.Туртбурчакли жадвалнинг элементи унинг иккита, яъни хам сатр ва хам устун номерини билдирувчи индексларини курсатиб, а[Ц] каби ёзилади. Бунда 1-мазкур элемент жойлашган сатрнинг тартиб номерини, у-эса элемент жойлашган устуннинг тартиб номерини билдиради.

Бундан ташкари жадвал элементларининг тури ва жадвалнинг номи албатга курсатилган булиши шарт.

Агар жадвал алгоритмик тилда __х,ак жад_. В[0:40,0:30]каби аникланган булса, бу ёзув элементлари хакикий турдаги В номли жадвал берйлган. Элементлари сатр буйича 0 дан 40 гача, устун буйича 0 дан 30 гача номерланган элементлари сони 1271 та деб тушунилади.

Худди чизикли жадвалларда булгани сингари туртбурчакли жадвал элементларини х,ам кайта ишлаш мумкин. Бунинг учун ичма-ич жойлашган цикл буйрукларидан фойдаланишга тугри келади.

13.10. Дастурлаш тиллари уацида тушунча

Фойдаланувчидан компьютер билан мулокат кллиш учун компьютер “тили” ни билиши хам тапаб килинади. Компьютер тушунадиган “тил” дастурлаш тили деб аталади. Бирор масалани ком-пьютерда ечиш учун, аввало, унинг алгоритми тузилиши ва бу алгоритмни компьютер тушунадиган курсатмалар ва конун- коидалар асосида ёзилиши керак булади. Бу ёзув дастур бажариши мумкин булган курсатмаларнинг изчил тартибидан иборат экан. Компьютер учун дастур тузиш жараёни дастурлаш ва дастурни тузадиган киши дастурчи деб аталади.

Хозирги кунда хисоблаш, мухандис-техник, иктисодий, матнли ва сонли ахборотларни тахлил килиш ва бошка масалаларни ечиш учун юкори даражадаги дастурлаш тиллари

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 140: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

мавжуд. Булар жумласига Бейсик, Фортран, Паскал, Кобол ва бошка тилларни киритиш мумкин.

Бейсик дастурлаш тили 1964 йили АКД1нинг Дортмунт коллежи илмий ходимлари Ж он Кемени ва Томес Куртц томонидан турли *исоблашларга дойр масалаларни компьютер билан мулокат \олда х,ал килиши учун яратилди. “Basic” сузи Beginners Allpyrpose Sumbolic Instruction Code дан олинган булиб, узбек тилида “бошловчилар учун мулжалланган куп максадли, белгили курсатмалар тили” деган маънони билдиради. Бейсик дастурлаш тили соддалиги ва компьютер хотирасига куйиладиган талабларнинг жуда камлиги сабабли бу дастурлаш тили бошка дастурлаш тиллари катори бутун дунёда шахсий компьютерлар учун кенг фойдаланадиган тил булиб колди.

Фортран тили 1954 йилда ишлаб чикилган. Фортран сузи инглизча Formula translator сузидан олинган булиб, формула таржимончиси деган маънони билдиради. Ф ортран тили мух,андислик ва илмий те х н и к м ас а л ал а р и н и ечи ш га

улжалланган дастурлаш тили х,исобланади.Паскал дастурлаш тили Ш вейцариялик профессор Вирт

Никлаус томонидан 1971 йилда яратилган булиб, 1981 йилда Паскал тилининг халкаро стандарти кабул килинган. Паскал тили жамловчи машинани яратган француз физиги Блез Паскал хотирасига куйилган. Паскал тилидан илмий техник, мухандислик масалаларини ечишда кенг куламда фойдаланилади.

Кобол тили 1959 йилда яратилган булиб, иктисодий характерга эга булган масалаларни ечишга мулжалланган.

13.11. ЭХМда масаланинг ечиш босцичлари

ЭХМда масалани ечиш куйидаги боскдчлардан иборат:

1. Масаланинг куйилиши.2. Масаланинг математик моделини тузиш.3. Масалани ечишнинг сонли усулини танлаш.4. Хисоблаш алгоритмини тузиш.5. Бирор алгоритмик тилда дастур тузиш.6. Дастурни ЭХМ хотирасига киритиш ва уни тузатиш.7. Натижа олиш.8. Олинган натижаларни та\лил цилиш.ЭХМда масаланинг ечиш боскичларини алох,ида изохдаб

утамиз.1. М асаланинг куйилиши. Бу боскич каралаётган масала

кайси сох,ага (техника, иктисод, курилиш ва х,оказо) тегишли булса, шу сохадаги малакали мутахассис томонидан амалга

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 141: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

оширилади. Бунда масапанинг тугри куйилганлиги ва уни ечиш учун керакли барча критериялар ишлаб чикилади. Умуман олганда, исталган масалани ечиш учун унинг берилишини тугри тушуниб олиш, кандай маълумотлар кераклиги ва кандай натижа олинишини билиш керак.

2. М асаланинг математик моделини тузиш. Бу боскичда каралаётган масала математик тилда ифодаланади, яъни унинг математик модели тузилади.

Куйилган масаланинг математик модели тузилиши натижасида тенглама, тенгламалар системаси, дифференциал тенглама, аник интегрални хисоблаш ва х,оказолар косил килинади. Куйилган масала кайси сохдга тегишли булса, унинг моделини тузаётган мутахассис шу сохдга тегишли булган математик аипаратларни яхш и тушунган булиши лозим. Умуман олганда, тузилган математик модель куйилган масаланинг мох,иятини узида саклаши лозим.

3. М асалани ечиш усулини танлаш . Бу боскичда х,осил килинган математик масаланинг ечиш усули танланади. Бунинг учун тайёр сонли усуллардан фойдаланиш мумкин. Танланган усулнинг тугрилигини кейинги боскичларда текшириб кури- лади.

4. Хисоблаш алгоритмини тузиш. Бу боскичда масаланинг ечиш алгоритми тузилади, яъни масалани ечиш учун бажарилиши зарур булган буйрукларнинг тартибланган кетма-кетлиги ишлаб чикилади. Алгоритм тузишда иложи борича уни содда ва тушунарли килиб тузиш максадга мувофик булади.

5. Бирор алгоритмик тилда дастур тузиш. Бу боскич ишлаб чикилган алгоритмни ЭХМ тушунадиган бирор дастурлаш тилига утказишдан иборат. Тузилган дастурнинг тугри булиши мух,им ахдмиятга эга. Агар тузилган дастур катта хджмда булса, у холда унга зарур жойларда изох, берилса, дастурни тушуниш осонлаш ади . Дастур тузиш да кайси дастурлаш тилидан фойдаланиш масаланинг мокиятига боглик. Умуман олганда кайси дастурлаш тилини куллаш дастурчининг ихтиёрида булади.

6. Дастурни ЭХМ хотирасига киритиш ва уни тузатиш. Дастур тузилгандан кейин, унинг бажарилиши учун ЭХМ хотирасига киритиш зарур. Умуман олганда, бу боскичда дастурнинг тугри ишлаши ва йул куйилган хатоликларни аниклаб тузатиш, алгоритмни тузишда йул куйилган хатоларни бартараф этиш мух,им ахамиятга эга. ЭХМ дастурни бажаришда биринчи навбатда уни узининг “тили”га таржима килади, яъни тузилган дастур машина “тили”да ту|ри ёзилганми-йукми, шуни текшириб куради. Агар дастур тугри ёзилган булса, кейин уни х,исоблашга киришади. Хисоблаш жараёнида кам хатоликлар булиш мумкин,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 142: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

масалан, нолга тенг булиши, квадрат илдиз тагида манфий сон хосил булиши ва хоказо.

7. Натижа олиш. Дастурдаги хатоликлар ва камчиликлар бартараф этилгандан кейин , дастл аб ки б ери лган л ард ан фойдаланиб, ЭХ,М дастурни бажаришга киришади. Бу боскичда асосан хисоблаш ишлари амалга оширилади ва керакли натижа олинади.

8. Олинган натижаларни тахлил килиш . Бу боскич масалани ЭХМда ечиш боскичларининг энг мухимларидан бири хисоблана- ди. Чунки, ихтиёрий дастур натижа бериши мумкин. Лекин олинган натижанинг нечоглик тугрилиги, куйилган масалани каноатлантиришики тахлил килиш мухимдир. Бу иш одатда масалани куйган мутахассис томонидан амалга оширилади. Агар олинган натижа куйилган масала учун ярокли булса, у холда масалани ЭХМда ечиш тугалланган деб хисобланади. Агар олинган натижа куйилган масала учун яроксиз булса, у холда масалани ЭХМда ечишнинг юкоридаги боскичлари бирма- бир кайтадан куриб чикилади. ЭХМда олинган натижаларни техник эксперимент йули билан олинган натижалар ёки олдиндан аник натижалар билан таккослаш максадга мувофик-

Назорат учун савол ва маш клар

1. Алгоритм нима?2. Алгоритмнинг асосий хоссаларини айтинг ва мисоллар

билан тушунтиринг.3. Алгоритмлар кандай шаклларда ифодаланади?4. Блок-схема нима ва унда кандай блоклар ишлатилади?5. Алгоритмлар неча турга булинади?6. Кандай дастурлаш тилларини биласиз?7. Китобдан керакли мавзуни топиш алгоритмини тузинг.8. Ихтиёрий иккита сондан каттаси(кичиги)ни топиш

алгоритмини тузинг.9. Масалани ЭХМда ечиш боскичлари нималардан иборат?

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 143: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

XIV БОБ

ПАСКАЛ ДАСТУРЛАШ ТИЛИ

14.1 Ласкал т илининг асосий тушунчалари

П аскал тили илмий техник, мух,андислик масалаларини ечиш да кенг куламда фойдаланадиан алгоритмик тилдир. Мазкур алгоритмик тилни 1971 йилда Швейциялик профессор Вирт Никлаус яратди. Паскал алгоритмик тили, жамловчи машинани яратган француз физиги Блез Паскал хотирасига куйилган. Паскалда купгина тилларнинг яхши хусусиятлари мужассамлашган. Паскал тилидан илмий техник, мухдндислик масалаларини ечишда кенг куламда фойдаланилади. Узининг соддалиги, мантикийлиги ва самаралилиги билан бу тип бутун дунёга тез таркалди. Хозирги пайтда барча \исоблаш машиналари, хусусан, компьютерлар х,ам шу тилда ишлаш имкониятига эга. Паскалда тузилган дастурлар матнининг тугрилигини осонлик билан текшириш мумкинлигини, уларнинг маъноси яккол кузга ташланиши ва оддийлиги билан ажралиб туради. Паскал тилида операторлар сони минимал даражада камайтирилган, Шунинг учун Паскал юкори даражадаги тил х,исобланади. Барча ти л л ар каби Паскал х,ам бир неча к у р и н и ш л а р га эга б у л и б , бу кури н и ш л ар турли хил компьютерларнинг имкониятларини туларок ва самаралирок ишлатиш истагида келиб чиккан. Паскал компилация килинадиган бир бутунлигича таржима килинадиган тиллар гурухига киради, яъни Паскалда тузилган дастурни машина бажаришда узининг маш ина кодларига сузма-суз эмас, балки тулалигича таржима килади. Шундай таржима килувчи дастурлар компиляторлар дейилади. Паскал тили бир неча компиляторларга эга. 1981 йилда Паскал тилининг Халкаро стандарти кабул килинган. 1ВМ РС компьютерларида Паскал тилининг Турбо Паскал куриииши кенг кулланилади.

14.1.1 Паскал т илининг алифбоси

Ихтиёрий табиий тиллар (узбек, рус, инглиз, француз ва х,оказо) бир неча асосий элементлардан, яъни символлар, суз, сузлар бирикмаси ва гаплардан ташкил топади. Худди шундай алгоритмик тиллар \ам табиий тиллар каби асосий элементлардан ташкил топади. Бу ерда

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 144: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

асосий элементлар символлар, суз, ифода (сузлар бирикмаси) ва оператор (гап)лардан ташкил топади.Паскал тили алифбосига куйидагилар киради:

1. 26 та лотин алифбоси харфлари: A ,B ,C,D ,E,F,G ,H ,I,J, K,L,M,N,0,P,R, Q,S,T,U,V,W,X,Y,Z ва рус алифбоси харфлари.

2. Араб ракамлари: 1,2,3,4,5,6,7,8,9,0. Нол сони О харфидан фарк. кдлиши учун дастур тузишда унинг устига чизиб ёзилади.

3. Арифметик амаллар. Паскал тилида куйидаги арифметик амал белгилари мавжуд: купайтириш (*), масалан: А*В; булиш (/), масалан: А/В; 1̂ ш иш (+), масалан: А+В; айириш (-), масалан: A-В ; Паскал тилида даражага кутариш амали йук,. Шунинг учун хам сонларни бутун даражага кутариш (даража курсаткичи катта сон булмаса) уларни бир неча маротаба купайтириш йули билан амал га ошириш мумкин. Хакиклй даражага кутариш (агар асос мусбат сон булса) логарифмлаш йули билан амалга оширилади.

х" = е 1пх ёки л'1 = 10т1**.

4. Муносабат амал белгилари: < (кичик), <= (кичик ёки тенг), > (катта), >= (катта ёки тенг), = (тенг), < > (тенг эмас).

5. Махсус белгилар: (нукта), (вергул); (нуктали вергул): (икки нукта), оддий, квадрат ва фигурали кдвслар: ( ),[ ],{ }; пробель ёки буш жой ташлаш, “(апостроф); «(к,уштирнок) ва хоказо.

6. Хизматчи сузлар: AND-ва, ARRAY-массив, BEGIN-бошламок,, CASE-вариант, CONST-узгармас, DIV-бутунга булиш, DO-бажармок,

DOWNTO-гача камайтириш, ELSE-акс холда, END-тамом, FILE-файл. FOR-учун. FUNCTION-функция, GOTO-ra утиш, IF- агар, IN-ra, LABEL-белги, MOD-бутунга булиб, каср клсмига олиш, NOT-йук;, OF-дан, OR-ёки, PROCEDURE-процедура, PROGRAM- дастур, RECORD-ёзув, REPEAT-такрорламок,, SET-туплам, THEN- у холда, ТО-гача, TYPE- тоифа, UNTIL-гача, VAR-узгарувчи, WHILE-хозирча.

14.1.2. Ном

Ном (ёки идентификатор) харф ва ракдмлар кетма-кетлигидан ташкил топади ва албагга х,арфдан бошланиши шарт. Ном дастурда узгарувчиларни, узгармасларни, турларни, процедураларни ва функцияларни номлаш учун кулланилади. Номларни танлаш тулалигича дастурловчининг ихтиёрида. Иложи борича каралаётган объектларнинг маъносига тугри келувчи номларни танлаш мак,садга мувофикдир. Ном сифатида Паскал тилининг хизматчи сузлари ва стандарт номларни куллаш мумкин эмас. Купгина компьютерларда

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 145: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

н о м л а р н и н г узунлиги чегараланган , яъни 8 та символдан ортмаслиги керак.

М асалан: X,Y,X5,XI,MAX,MIN,A55,ALFA,BETTA ва хоказо.

14.1.3. Сон

С онлар бутун ва хакикий булиши мумкин. Бутун сонлар унлик ракамлар ёрдамида ишорали ёки ишорасиз куринишда ёзилади:

М асалан: 5, 55, 73, -72867, 5205300.Хаклкий сонларни кузгалмас ва к,узгалувчан нуктали куриниш-

ларда ёзиш мумкин.Хакикий сонларни кузгалмас нуктали куринишда ёзишда сон-

нинг бутун ва каср клемм нукта билан ажратилган холда ёзилади.Масалан: 0.65, 150.8, -86.79 ва хоказо. Соннинг нукта билан

бошланиши ва тугалланиши мумкин эмас.Хакикий сонларнинг кузгалувчи нуктали куриниши жуда катта

ва жуда кичик сонларни ёзишда кулланилади. Бунда асос 10 сони урнига Е харфи ёзилади. Масалан: 25000000=25*106 сони кузгалувчи нуктали куринишда куйидагича ёзилиши мумкин: 25Е+06; 2,5Е+07; 250Е+05 ва хоказо куринишларда ёзиш мумкин. Бу ерда Е харфидан олдин турган сон мантисса, ундан кейин турган сон эса тартиб деб юритилади. Мантисса бутун ёки хакикий сон булиши мумкин, лекин тартиб албатта бутун сон булиши ва 2 та ракамдан ортмаслиги керак.

Масалан: 1.5Е04; 5Е06; 5.7Е-8 ва хоказо.

14.1.4. Сатрлар

Паскал тилида сатрлар апостроф ичига олинган белгилар кетма- к е тл и ги д ан иборат б ул ад и . М асалан: “ a rray ” , “хикм ат”, “информатика”, “математика” кабилар.

14.1.5. Мантикий ва муносабат амаллари

Паскал алгоритмик тилида 2 та мантикий узгармас: true (рост) ва false (ёлгон)лар мавжуд. Булар мантикий ифодаларни таккослашда ва шартларни текширишда кулланилади. Натижа “чин” ёки “ёлгон” булиши мумкин.

Масалан: 5>4 (чин); -8>5 (ёлгон); 10=15 (ёлгон); 5<>15 (чин); 16<18 (чин).

Куйидаги мантикий амаллар мавжуд: OR-мантикий кушиш (ёки), AND-мантиклй купайтириш (ва); NOT- мантикий инкор (йук).

OR ва AND амаллари икки киймат учун, NOT амали эса битта

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 146: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

климат учун бажарилади.Агар берилган иккита мантикий ифодадан х,еч булмаганда

биттаси true киймат кабул килса, у х,одда уларнинг мантикий кушиш натижаси true булади.

Агар берилган икш та мантикий ифоданинг киймати tru e булса, у \олда уларнинг мантикий купайтириш натижаси tru e булади.

Агар берилган мантикий ифоданинг киймати true булса, у х,олда мантикий инкор натижаси false булади ва аксинча.

Жадвалда ифодалар устида мантикий амалларнинг бажарилиш натижаси келтирилган:

А В NOT A A OR В A AND В

TRUE TRUE FALSE TRUE TRUE

TRUE FALSE FALSE TRUE FALSE

FALSE TRUE TRUE TRUE FALSE

FALSE FALSE TRUE FALSE FALSE

Масапан: агар А=15 ва В=5 булса:

1) (А>5) OR (В<3) - true2) (А>10) AND (В<8) - true3) (А>18) OR (В < 4 )- fa lse4) (А>17) AND (В<6) - false булади.

14.1.6. Маълумотларнинг стандарт турлари

П аскал ти л и д а б ер и л ган л ар н и н г 4 та тури мавж уд: 6yTyH(integer), х,акикий(геа1), мантикий (boolean) ва хдрфли(сЬаг, string). Integer тури бутун сонлар тупламидаги кийматларни кабул киладиган берилмаларни аниклайди: а:=100; Ь:=-2010. Хакикий сонлар туиламидан кийматларни real тури аниклайди: с:=0.001; а:=2.01Е-6; t:=-3.002. Мантикий true ва false кийматларни кабул киладиган берилмаларни boolean тури аниклайди: t:=true; g:=false. Битта белгидан ёки хдрфдан иборат турни char аниклайди: z:=’a ’ , y:=’b \ Тартибланган белгилар, х,арфлар кетма-кетлигини string тури аниклайди: г:=’математика’, х !:= ’илдиз’.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 147: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

14.1.7. Узгармаслар

Х исоблаш жараёнида киймати узгармайдиган катталиклар у з г а р м а с л а р д е й и л а д и . П а с к а л а л го р и т м и к ти л и д а у зга р м а с л ар : бутун ( in te g e r ) , хакикий (rea l), м антикий (b o o le a n ) , белгили (c h a r) , м атнли (tex t) куриниш ларида б ул и ш и мумкин.

Бутун ёки хакикий турдаги узгармаслар, олдига «+» ёки «-» иш ораси куйилган ракамлардан хосил булади.

М антикий турдаги узгармаслар факдтгина 2 та мантикий киймат: TRUE (рост) ва false (ёлгон) кийматларни кабул килиши м умкин.

Белгили турга мансуб булган узгармаслар куштирнок белгиси ичига олинган белгилар куринишида ёзилади. Масалан, «КАССА», «ИНФОРМАТИКА». Матнли константа (каторлар) белгилар кетма кетлигини куштирнок белгиси ичига олиб ёзилади. Масалан: «У=», «ILDIZ=», «йигинди=»...

14.1.8. Узгарувчнлар

Х исоблаш жараёнида киймати узгарадиган катталиклар узгарувчилар дейилади. М азкур алгоритмик тилда дастурда катнаш аётган узгарувчи микдорларни белгилаб ёзиш учун узгарувчилардан фойдаланилади. Паскал тилида одций ва индексли узгарувчилардан фойдаланилади. Оддий узгарувчилар бутун, хакикий, мантикий ва белгили турларнинг бирига тегишли булиши мумкин.

Масалан: SR, ХМАХ, DELTA, IFA, REZ, SUMAR.Индексли узгарувчилар массивларнинг элементини ташкил

Килади.Умумий номга эга булган узгарувчилар туплами массивлар деб аталади. Битта индекс билан белгиланган массивлар бир улчовли массив деб, икки индекс билан белгиланган массивлар эса икки улчовли массив деб аталади. Массивларнинг элементлари квадрат кавсга олиниб ёзилади.

Масалан: А[4], А[25], А[1]- бир улчовли массивлар; В[2,5], B[I,J] - икки улчовли массивлар.

14.1.9. Стандарт функциялар

Дастурда тез-тез учраб турадиган функцияларнинг кийматларини хисоблашни енгиллаштириш максадида стандарт функциялардан фойдаланилади. Улар куйидаги жадвалда келтирилган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 148: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Функция номи Математикадаёзилиши

Паскал тилида ёзилиши

Абсолют киймат 1x1 ABS(X)

Квадрат илдиз -Гх SQRT(X)Синус SilLX SIN(X)Косинус COSX COS(X)Тангенс tgx TAN(X)Экспонента ех EXP(X)Натурал логарифм lax LN(X)Арктангенс arctg* ARCTAN(X)Квадратга кутариш SQR(X)X нинг бутун кдсми fx} TRUNC(X)Яхлитлаш ROUND(X)Олдинги киймат PRED(X)Навбатдаги кдймат SUCC(X)Жуфтликни текшириш ODD(X)

Стандарт функцияларни ёзишда дастлаб, уларнинг номлариундан кейин эса кичик кдвсга олиниб аргументларини ёзиш керак. Аргумент сифатида узгармаслар, узгарувчилар, функция ва арифметик ифодалар кдтнашиши мумкин.

Масалан: SIN(0.87), COS(2*X), TAN(ABS(X)), ARCTAN (LN(X))Арктангенсдан ташкдри колган тескари тригонометрик

функциялар математикадаги мавжуд куйидаги формулалар оркали арктангенс функция ёрдамида ифодаланади:

X X arcsin х = arctg .•------; arccos х = п / 2 - arctg . ;V I-* 2 V\ - х г

arcctgx= тг + arctgx

14.1.10. Арифметик ифодалар

Паскал тилида ифодалар бир-биридан арифметик амал белгилари ва кавслар билан аж ратилган узгарм аслардан , узгарувчилардан,стандарт функциялардан ва х,оказолардан ташкил топади.

Ифодада кдтнашаётган узгармаслар, узгарувчилар ва функция­лар дастурда эълон килинган булиши керак.

Ифодаларни ёзишда куйидаги коидага амал килиш керак:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 149: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

1. Ифодалар бир каторга ёзилади. Юкорига кутариб (даражага) ёки пастга тушириб (индексга) ёзиш мумкин эмас;

2. Иккита арифметик амал белгиси кетма-кет ёзилмайди. М асалан, ифоданинг 5*а/-Ь шаклида ёзиш нотугри, чунки бу ерда иккита арифметик амал белгиси кетма-кет ёзилган. Бу ифода 5*а/ (-Ь) шаклида ёзилади.

3. Т уф и ёзилган ифодада очилган кавслар ёпилган кдвслар сонига тенг булиши керак.

4. Ифодаларни ёзишда факат оддий кавслар кулланилади.Арифметик ифодаларни ёзишга мисоллар:

Оддий ёзувда: Паскал тилида:ахЧЬх+с А*Х*Х+В*Х+Сln2x+a+b LN(X)*LN(X)+(A+B)/(C+D)

c+d5 e1/3lnx 5*EXP(1/3)*LN(X)2sinx+5cosx 2*SIN(X)+5*COS(X))/(3*TAN(X))

3tgx

Арифметик ифодаларда амаплар куйидаги тартибда бажарилади:1) даражага кутариш;2) купайтириш ва булиш;3) кушиш ва айириш.К^вс ичидаги амаллар биринчи навбатда бажарилади. Бир хил

даражали амаллар чапдан унгга караб бажарилади, даражага кутариш амапи бундан мустасно.

14.1.11. Паскал тилида изо* ёзиш

Паскал алгоритмик тилида изох Бейсик тилидагидан фаркли равиш да дастурнинг ихтиёрий жойида ёзилиши мумкин. Изох сифатида { } фигурали кавс ичига олиб ёзилган матн тушунилади. Агар фойдаланилаётган компьютернинг клавиатурасида { } символи булмаса, у \олда изох ёзишда (* *) символпари кулланилади. Паскал тилида изох апохида каторга ёзилиши (Бейсик тилидагидек) ёки булмаса, операторлар билан бир каторга ёзилиши хам мумкин.

М асалан,{ квадрат тенгламани ечиш дастури } ёки (*квадрат тенгламани

ечиш дастури* )А:=В+С { кушиш амали бажарилган); Х:=Н*Р { купайтириш

амал и бажарилган};IF А>В { шарт текширилади} THEN { агар шарт бажарилса,

А чоп килинади} WRITE(A) ELSE { акс холда,В чоп килинади} W RITE(B);

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 150: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Назорат учун савол ва машклар

1. Паскал тилининг алифбосига нималар киради?2. Сонларнинг Паскал тилида ёзилиши коидаларини тушинти-

ринг ва улар билан сонларнинг одатдаги ёзилиши орасида кандай фарк бор?

3. Идентификатор(ном) нима?4. Паскал тилида кдндай стандарт функциялар мавжуд ва

уларнинг ёзилиш коидаларини тушунтиринг.5. Паскал тилида кандай узгарувчилар кулланилади ва уларнинг

типларини айтинг.6. Маълумотларнинг стандарт турларини айтиб беринг.7. Арифметик ифодаларни ёзишда кандай коидаларга амал кдпиш

керак?8. Паскал тилида ёзилган куйидаги ифода a*sin (2*х)+2*-3 туф и

ёзилганми? Жавобингизни изохланг.9. siti2x + tg4x ифодани Паскал тилида ёзинг.10. Паскал тилида изох, кандай ёзилади.

14.2. Паскал тилида тузилган дастур структураси

Паскал алгоритмик тилида дастур, < арлавхд ва блок деб аталувчи танадан иборат. Дастур сарлавхдси, дастурнинг хдр доим биринчи каторига ёзилади ва PROGRAM хизматчи сузи билан бошланади. PROGRAM сузидан кейин дастур номи ва оддий кавс ичида дастурнинг ишлаши учун бопшк параметрлар input (киритиш) ва output (чикдриш) файллари ёзилади.

]У1эсялян *PROGRAM MAX(INPUT, OUTPUT);Дастур сарлавхасида Input (киритиш) файли ёзилмаслиги хдм

мумкин, чунки дастур тузишда киритиш оператори урнига таъминлаш операторидан фойдаланиш х,ам мумкин. Лекин output (чикариш) файли албатта ёзилади, чунки тузилган дастурда чикариш оператори кулланилиши шарт, мадомики дастур тузишдан максад натижа олиш. Бу холда дастур сарлавхдси куйидаги куринишни олади:

PROGRAM MAX(output);Дастур сарлавхаси ; (нуктали вергул) билан тугалланади.Дастурнинг танаси икки асосий кисмдан иборат: тавсифлаш ва

операторлар булими.Тавсифлаш булими куйидаги кисмлардан иборат:а) белги(метка)ларни аниклаш;б) узгармасларни аниклаш;в) узгарувчиларни аниклаш;г) турларни аниклаш.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 151: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Хар бир тавсифлаш ва аниклаш нуктали вергул билан тугайди.Белгиларни аникдаш кисми LABEL хизматчи сузи билан

бошланади ва LABEL дан кейин дастурда ишлатилган белгилар вергул билан ажратилган холда ёзилади. Масалан, LABEL 5,65,100; Белгилар сифатида мусбат бутун (натурал) сонлар кулланилади.

Белги оператордан икки нукха (:) билан ажратилади. Агар дастурда белги кулланилмаса, у холда белгини аниклаш кисми ёзилмайди.

Узгармасларни аниклаш кясми CONST хизматчи сузи билан бошланади ва бундан кейин дастурда кулланилаётган узгармаслар ва уларнинг сонли к,ийматлари ёзилади. Узгармаслар номи ва кдймати символи билан ажратилади. Хар бир узгармасни аниклаш ; (нуктали вергул) символи билан тугайди.

Масалан;CONST Т=5.5;

Р=3.5; Р5=3.141593;F=7; Н=13.

Узгармасларни тасвирлаш дастурни тушунишда ва узгартириш киритишда кулайлик тугдиради.

Узгарувчиларни тасвирлаш булими VAR хизматчи сузи билан бошланади ва ундан кейин дастурда кдтнашувчи узгарувчилар ва турлари ёзилади. Умумий холда узгарувчиларни тасвирлаш кисми куйидаги куринишда булади:

VAR V, ,V2,V3f ...Уп:Т;

бу ерда V, У 2Уз >—Уп * узгарувчилар; Г-узгарувчилар тури

(REAL, INTEGER, CHAR, BOOLEAN).М асалан:VAR A,B,C:REAL;P,K:INTEGER;Q,S:CHAR;P1.P3: BOOLEAN;

Н азорат учун савол ва маш клар

1. Паскап тилида дастур кандай булимлардан ташкил топади?2. Узгармаслар кандай тасвирланади?3. Узгарувчилар к,андай тасвирланади?4. Белгилар кандай тасвирланади?

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 152: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

14.3. Паскал алгоритмы*, т илининг асосий операторлари

О ператор - бу берилган д астурл аш тилида Э Х М да маълумотларни кдйта ишлаш жараёнидаги маълум бир тугалланган амални курсатиш учун мулжалланган курсатма.

Паскал тилида операторлар содца ва мураккаб операторларга булинади. Содда операторлар у 3 таркиби(ичи)да бошк.а операторларни сакламайди. Содда операторларга таъминлаш , шартсиз утиш, киритиш, чикариш ва буш операторлар мисол була олади. Мураккаб операторлар уз таркибида бошк,а операторларни саклайди. Мураккаб операторларга шартли утиш, цикл хдмда танлаш операторлари ва бошкд операторларни киритиш мумкин. Паскал тилида операторлар булими BEGIN сузи билан бошланиб, END билан тугалланади. Хар бир оператор ; (нуктали вергул) билан тугалланади, охирги END дан кейин эса нукта куйилади.

14.3.1. Таъминлаш оператори

Чизикли структурали алгоритмларни дастурлашда операторлар кетма-кет кандай ёзилган булса, шу тартибда бажарилади. Чизикли структурали алгоритмларни дастурлашда таъминлаш, берилган- ларни киритиш ва натижани чикариш операторлари кулланилади.

Узгарувчиларга тегишли к.ийматларни дастурни узида бериш хдмда ифоданинг кдйматини х,исоблаш учун таъминлаш оператори кулланилади.

Таъминлаш оператори х,ар кандай дастурлаш тилининг асосий оператори х,исобланади.

Операторнинг умумий куриниши куйидагича:V:=A;

бунда, V- узгарувчи номи; А- ифода; « := » таъминлаш белгиси.

Бу операторнинг бажарилиши к.уйидагича: «:=» белгидан унг томондаги ифоданинг киймати хисобланади ва уни чап томондаги узгарувчига таъминлайди. Бу оператор бажарилиши учун «:=» белгидан унг томондаги ифодада катнашган барча узгарувчилар- нинг кдймати аииклапган булиши шарт. Таъминлаш белгиси оддий тенглик “=” белгисидан фарк, килади. Бу ф арк фак,ат ёзилишидан эмас, балки мазмун жихатидан хдм фарк кллади. Масалан: Х=Х+2 ифоданинг табиий математик тилда ёзилиши нотурри. Лекин Х:=Х+2 таъминлаш оператори тугри ва к^йидагини ифодалайди: X узгарувчининг дастлабки кийматига 2 сони кушилади ва бу операторнинг бажарилиши натижасида X узгарувчининг киймати узгаради. Масатан, X узгарувчининг дастлабки кийматн

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 153: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

5 га тенг булса, бу оператор бажарилгандан кейин унинг киймати7 га тенг булади. Таъминлаш операторида чап томондаги узгарувчи унг томондаги ифода билан бир хил турда булишлиги керак. М асалан, агар X узгарувчи тасвирлаш булимида хакикий узгарувчи сифатида тасвирланган булса, яъни var X:real; у холда Х:=’5’; оператори хато хисобланади, яъни операторнинг унг томонидаги ифоданинг клймати сатрли. Дастурнинг бажарилиш вактида бу оп ер ато р хато хисобланади ва дастур бундай хато билан бажарилмайди. Лекин бу ерда куйидаги коида мустасно: узгарувчи хакикий турли, ифода эса бутун турда булишлиги мумкин. Бу холда ифоданинг хисобланган киймати бутун турдан хакикий турга узгаради. Масалан: X ва У узгарувчилар бутун турдаги, яъни Х=5, Y=8, Z узгарувчи эса хакикий турдаги узгарувчи си ф ати да тасвирланган булса, у холда Z:~X*Y оператори бажарилгандан кейин X*Y ифоданинг бутун киймати 40 га тенг ва у хакикий (40.0) турга узгаради.

Таъминлаш оператори арифметик, мантикий, сатрли ва харфли булиши мумкин.Масалан:

Х:=5;Z:=X*Y+X/Y;P:=SQRT(X+ Y)-LN(2 *Х);S:= 'Samarqand';

14.3.2. Таркибий ва буш операторлар

Таркибий оператор. Таркибий оператор деганда, begin ва end сузларининг ичига олиб ёзилган бир нечта операторлар кетма-кетлиги тушунилади.

Таркибий операторнинг умумий куриниши куйидагича: beginonepam opl;оператор2;

оператор п-1; оператор п; end;

Бу ерда begin ва end хизматчи сузлари оператор кавслари дейилади. begin-очилувчи кавс, end ёпилувчи кавс вазифасини бажаради. Таркибий оператордаги операторлар сони битта булиши хам мумкин.

Таркибий операторга мисоллар:begin у:=х+1; end;begin y:=5*sin(x); z-'=sqrt(x+5); end;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 154: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

begin p:=tan(x); q:=sqr(x); r:=cos(abs(x)); end;Таркибий операторнинг \ap бир оператори уз навбатида

яна таркибий оператор булиши мумкин.Буш оператор. Буш оператор деганда х,еч кандай хдракатни

бажармайдиган оператор тушунилади. Буш операторга оператор мавжуд булиши керак булган жойдаги ёзувнинг йуклиги тугри келади. Оператордан сунг нуктали вергул куйилади.

Масалан:

y:=sin(x);z:=5*x;

г:=6/5;Бу ерда учинчи катордаги оператор буш оператордир.

143.3. Киритиш оператори

Дастурда катнашаётган узгарувчиларга бошлангич маълумот- ларни бериш учун киритиш оператори кулланилади.

Киритиш оператори куйидаги куринишларда булиши мумкин:1. READ(a,fc,c,...);2. READLN(a,b,c,...);3. READLN;бунда a,b,c, ... лар кийматлари киритилиши керак булган

узгарувчилар руйхати.READ(a,b,c,...) - оператори бажарилганда а,Ь,с, ... узгарув-

чиларнинг кийматлари кетма-кет пробел ташланиб киритиладн.READLN(a,b,c, ...) - оператори баж арилганда а,Ь,с, ...

узгарувчиларнинг кийматлари киритилади, сунг кейинги сатрга утилади. Кейинги киритиш операторидаги узгарувчиларнинг кийматлари янги катордан киритилади.

READLN - бунда берилганлар киритилгандан кейин янги сатрга утиш таъминланади.

READ(fl,b,c,...) ва READLN операторларининг биргаликда кулланилиш и R E A D L N (a,6,c, ...) оп ератори га эквивалент х,исобланади.

Паскал тилида бутун, хакдкий ва символли берилганларни киритиш мумкин.

Мантикий берилганларни киритиш мумкин эмас.Дисплей экранига дастурни киритгандан кейин уни бажариш

учун буйрук берилганда киритиш оператори, масалан READ (а,Ь,с) операторига келганда компьютер дастурнинг бажарилишини тухтатади. Кетма-кет а,Ь,с узгарувчиларнинг сонли кийматлари клавиатура тугмачалари оркали киритилади ва [Enter] босилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 155: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Сунгра дастур бажарилиши давом эггирилади.Масалан: y=sinx+a+b+c функциянинг кийматини хисобланг,

бундах=2; а-3,4; Ь=1; с=2,14.Бу холда дастурда киритиш оператори куйидаги куринишда

булади:

read(x,a,b,c)',

Бу оператордаги х,а,Ь,с узгарувчиларнинг сонли кийматлари куйидагича ки ри ти лад и (хар бир узгарувчининг киймати киритилгандан кейин пробел ташланади):

2 3.4 1 2.14 ва [Enter] босилади.

14.3.4. Чикариш оператори

Чикариш оператори дастурда х,осил булган натижаларни чикариш учун кулланилади. Чикариш оператори куйидаги куринишларда булиши мумкин:

1. WRITE(x,y,z,...) - бу оператор бажарилганда х.у.г .... узгарувчиларнинг кийматлари чикарилади. Бунда x,y,z,... лар киймати чикарилиши керак булган узгарувчиларнинг руйхати.

2. WRITELN(x,y,z,...) - бу оператор бажарилганда х,y,z,--- узгарувчиларнинг киймати чикарилади ва янги сатрга утишни таъминлайди;

3. WR1TELN - дисплей экранида янги сатрга утишни таъ­минлайди.

Бу ерда хам WRITE(x,y,z, ■■■) ва WRITELN операторлари биргаликда WRlTELN(x,y,z, ■■■) операторига тенг кучли.

Масалан:write (al,a3);writeln (xl,x3,x3);write ('у нинг киймати = \у) оператори бажарилгандан кейин

дисплей экранида (агар, масалан у узгарувчининг хисобланган киймати 5.6 га тенг булса), у нинг киймати =5.6 натижа пайдо булади. x,y,z,... лар бутун, хакикий, символли ва мантикий узгарувчилар булиши мумкин.

Бутун типли узгарувчининг киймати бутун сон куринишида, хакикий турдаги узгарувчининг киймати кузгалувчи ёки кузгалмас нуктали куринишдаги хакикий сон сифатида, мантикий узгарув­чининг киймати TRUE(4hh) ёки FALSE (ёлгон) куринишларда, символли узгарувчиларнинг кийматлари алохида символлар кури­нишида чикарилади.

Чикариш операторида бутун ва хакикий сонли кийматларни чикаришда кулайлик учун форматларни, яъни ажратилган жойни

Ч )www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 156: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

хам курсатиш мумкин.Бутун сонли кийматларни чикаришда операторнинг умумий

куриниши куйидагича булади;м/гЬе(а:т); ёки м>гЬе1п(а:т); бунда а-узгарувчи номи; т -

чикарилаётган климат учун ажратилган жойни билдиради (т-бутун сон).

Масалан: \^гНе(а:4); ш'ие1п(х:5,у:4);Хакикий сонли кийматларни чикаришда операторнинг умумий

куриниши куйидагича булади:\\>гие(а:т:п); ёки мггие1п(а:т:п); бунда а-узгарувчи номи; т-

чикарилаётган киймат учун ажратилган умумий жой, л-узгарувчининг каср кисми учун ажратилган жой булнб, бунда п< т ва иккаласн хам бутун сонлардир.

Масалан: \ь>гие(а:6:3); \\>гие1п(х:8:5,у:8:4);Чикдрилаётган кийматлар орасига бушликлар белгисини хам

куйиш мумкин:ш ие(“ “:п); м/пге1п(44 “ :п), бунда п бутун сонли узгармас

булиб, бушликлар сонини курсатади.Масалан: м>п1е(а," “:4); пггЬе1п(а,” “ :3,с,” “:3).Чикариш операторида изохдарни хам киритиш мумкин:\vritel "матн ”); н>гИе( иизо%лар ”); ууп1е1п(“х нинг %иймати=”х); ыгке( “а - ",а, ”Ь= ”,Ь);Масалан: у=5тх+а*Ь-сфункциянинг кийматини хисобланг, бу ерда х -2 ; а=3,4; Ь-1;

с-2 ,14,Бу холда дастурда чикариш оператори куйидаги куринишда

булади:

и’Ше(у);ёки

пгЬе(“у=”,у);

Машкдар

1-масала Учбурчакнинг томонлари а= 1,6 см, Ь=3,4 см ва с=5,4 см эканлиги маълум булса, хар бир том онга туш ирилган баландликларни унинг маълум томонлари оркали хисобланг. Баландликлар куйидаги муносабатлар ёрдамида ифодапанади:

ка - { 2 /а)*] р ( р - а ) ( р - Ь ) ( р - с ) ,

кь = (2/Ь) у! р ( р - а ) ( р - Ь ) ( р - с ) ,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 157: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Нс- (2 / с) у1р (р - а) (р - Ь) (р - с),бунда р= (а+ Ь+с) / 2.

Масалани ечишнинг хисоблаш жараёнига мос алгоритм блок- схема тарзида келтирнлган, мазкур блок схемани тузишда такрор хисоблашлардан фориг булиш максадида

5 = 2 у 1 р ( р - а ) ( р - Ь ) ( р - с )

кушимча узгарувчи киритилди, шу боис

ку=8/Ь, кс =5/с булади.

5 = 2 ^ р ( р - а ) ( р - Ь ) ( р - с )

------ ~ ~ Г - --------------А = 5/е

I

-----Г

ПАСКАЛ алгоритмик тилидаги дастур матни:

| * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

* Чизикди хисоблаш жараёнларини дастурлаш * ************************************************

а + Ь + с

I

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 158: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Program Chizig( input, output ); vara, b, c,p, s,ha,hb, he: real; beginWrite("A=”); Readln(a);W riter В="); Readln(b); write(“C= ); Readln(c);P:=(a+b+c)/2;S:=2*sqrt(p*(p-a)*(p-b)*(p-c)); ha:=S/a; hb:-S/b; hc:=S/c;Writeln("ha~ ’’,ha);Writeln(44hb- ’’,hb);Writeln(“hc= ”,hc); end.

М аш клар

Берилган масалани ечишнинг хисоблаш жараёнига мос алгоритм (блок-схема тарзида) хамда Паскал алгоритмик тилида дастурини тузинг.

1. Курилиш ташкилотидаги сувокчилар бригадасининг биринчи сувокчиси бир соатда а=4,3 м2, иккинчи сувокчи Ь=2,6 м2, учинчи сувокчи с=1,6 м2 туртинчи сувокчи эса d=3,6 м2 сиртни сувок, килиши маълум булса, у бутун иш куни мобайнида (7 соат) канча метр сиртни сувок. килади.

{S = (а + b + с + d) * t} .

2. Туртбурчакнинг диагоналлари мос холда d=2,6 ва d2=3,4 хамда шу диагоналлар орасидаги бурчак а =60 эканлиги маълум булса, туртбурчакнинг юзини хисобланг.

S = — d , d -у sin а .2 1 2

3. Учбурчакнинг томонлари узунликлари а-4 ,6 см; Ь=3,5см; с-3,4см эканлиги маълум булса, учбурчакнинг юзи топилсин.

S = J р(р - а)(р - Ъ)(р - с), бунда р = (а + b + с)/2 .

4. Учбурчакнинг томонлари узунликлари а=2,3 см; Ь-3,2 см; с=4,2 см эканлиги маълум булса, учбурчакнинг бурчакларини топинг.

а = 2 arcsin -<](p-a)(p-b)(p-с).Р = 2 bicsin-J(p-a)(p-b)(p-c),

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 159: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

бунда р=(а+Ь+с)/2.5. Ясовчиси 1=22,4 м булган ва асосларининг радиуси мос

холда Я =2,4 м ва К2=4,2 м булган кесик конус шаклидаги дудли кувурнинг тула сирти юзи топилсин.

8 = я ( й [ + /г2) / / + ^ / г 12+ я Д 12.6. Параллепипеднинг кирралари узунликлари а=3,4сщ Ь=2,8см

ва с=5,2 см эканлиги маълум булса, унинг хджми х,амда диагоналини х.исобланг.

V - аЬс, (I = у] а2 +Ьг + с2) ■7. Кесими айлана шаклндаги тусиннинг кичик ва катта

диаметрлари мос х,олда с1=2,4 см ва 0=3,8 см га тенг булса, шу халка юзини топинг.

5 = ( я / 4 )(£>2- ^ 2).

8. Тусиннинг юкори клсмидан тортилган арконнинг охирларига т1 =86,7 кг ва т=61,2 кг массалн юк осилган булса, арконнинг тортилиш х,исоби Т ни аникданг.

Т = 2 1 1 1 , 1 1 1 ^ / бунда, # - эркин тушиш тезланиши, яъии g = 9,81 т / с 2.

9. Мингбулок нефт конида бир-биридан алох,ида равишда иккита кудук казила бошланди. Агар асосий нефт манбага н и сб атан бу куд укларн и н г чукурлиги энг куйи нуктаси координаталари маълум булса, шу кудукнинг чукурлиги энг куйи нуктасигача булган масофани топинг.

Бунда А(2020 ; 1016 ; 2046 ); В(1806 ; 1209 ;3024 ).

А = \АВ\ = ^(х2- Х1У + (у2- у 1У + (г2 - У -

10. Учбурчак шаклидаги тусиннинг томонлари узунликлари а=2,4м; Ь=4,8м; с=3,6 м эканлиги маълум булса, хдр бир гомонга туширилган баландликларни топинг.

И, = (2 /а )*5, Ьь = (2/Ь)* 8 ,ЬС = (2/с)*8,

бунда Б = д/р(р - а)(р - Ь)(р - с), р = (а + Ь + с )/2 .11. Учбурчак шаклидаги тусиннинг томонлари узунликлари

а=2,4м; Ь=4,8м; с=3,6м эканлиги маълум булса, унинг медианасини берилган томонлари оркали топинг.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 160: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

m = V2b2 + 2c2 - a2 !2\ mh = 42a1 + 2c2 - b 2 /2;

mc = ^2аг + 2b2 - c 2 / 2-12. Учта моддий нуктанинг массалари (т}-0,8; т2=0,4; т=0,09)

ва мос холда координаталари [с/1:2); с2(3;2); с3(4;3)] маълум булса, моддий нуктанинг огирлик маркази координаталарини топинг.

хс - (ш, х, + ш2 х 2 + ш3х3)/ш .

уе = (т ! У. + т 2 у2 + т з Уз)^т - ш = irij + т 2 + т 3 .

13. Учбурчакнинг томонлари а-2,6 см; Ь=3,4 см; с-2,4 см эканлиги маълум булса, градус улчов бирлигида унинг бурчакларини топинг.

Ь2+с2- а 2 . п bs in a 10~0 , очcosa = ---------------, sin = ------ , у = 180 - ( a + /3).2 be я

14. Учбурчакнинг икки томони ва улар орасидаги бурчаги маълум булса (яъни а - 2,4см; Ь-3,6 см ва а =45° ), унинг учинчи томони ва шу учбурчакнинг юзи топилсин.

а + Ь + сс2 =а2+b2-2abco$a\ S = p ( p - c ) tg a , Р = ------------

15. Учбурчакнинг икки томони ва улар орасидаги бурчаги маълум булса ( яъни а =2,5см, Ь=3,4 см, У =45° ), унинг учинчи томонини, a ва Р бурчакларини (радиан улчов бирлигида) хамда юзини топинг.

asinr . „ bsiny sin а = ----- - ; sin р = — ;

S = ,с2 =a2+b2 - 2abcosy .

16. Кесик конуснинг катта ва кичик асослари радиуслари R=4,6 см, г=2,4 см ва катта асос билан конус ясовчиси орасидаги бурчак (1=60 эканлиги маълум булса, конуснинг ён сирти ва хажмини топинг.

W = * '( '■ + *>; V = l 7lH(.r2 + R2 + rR);R _г

бунда Н = ( R - г) t g a e a l - - ■ • .cosa

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 161: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

17. Тугри призманинг асоси тугрибурчакли учбурчакдан иборат ва унинг катетлари мос х,олда а=2,4см; Ь~3,4см. Агар призманинг баландлиги Н=6,5см эканлиги маълум булса, унинг асосининг юзи, ён сирти, тула сирти ва х,ажми топилсин.

- а И +Ь Н + л/а2 +Ь2Н = Н (а + Ь + у!а2 +Ь2).

5 .,„ „ ^ ,= « * + 5 ; У = 8 -га* Н .

18. Кесик конусиинг кичик ва катта асослари радиуси г=2,5см ва 11=4,8 см булса, конуснинг тула сиртини топинг.

=л1( .г + Я) + л ^ + ж г 1.

19. Агар ах2+Ьх+с=0 тула квадрат тенгламанинг номаълумлари олдидаги коэффицентлар а~4; Ь=6; с=1 эканлиги маълум булса,

е~х' +е~Хг собх, -б ш х , у = ------------- ва г =

2 2 функцияларнинг кийматини хисобланг, бунда

- Ь + у[ь2 - 4 ас -Ь - у1ь 2 - 4 асх. ------------------------ ; х2 = ---------------------.

1 2а 2 2а

20. Куйидаги функциянинг кийматини х,исобланг.

у ^агсвш , х = 8Н1 (я74 + 2 ,3 5 я ).

14.3.5. Шартсиз утиш оператори

Тармокданувчи хисоблаш жараёнларида операторларнинг табиий кетма-кет бажарилиши тартиби бузилади ва куйилган шартнинг бажарилишига караб бир нечта тармокка булинади, хисоблаш жараёнида ана шу тармоклардан факат биттаси бажарилади.

Тармокланувчи хисоблаш жараёнлари учуп Паскап тилида дастур тузиш да ш а р т с и з ва ш артли утиш операторларидан фойдаланилади.

Шартсиз утиш операторининг умумий куриниши куйидаги,ча:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 162: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

goto п;бунда, п - утиш оператори бажарилгапдан кейин бошкдри-

лиш узатилиши керак булган оператор белгиси. Бейсик ва Фортран тилидан фаркли равишда Паскал тилида goto сузи кушилиб ёзилади.

Масалан: goto 25;

25: y:=5*sin(x);

Утиш оператори содда операторлар туркумига киради. Шуни таъкидлаб утиш лозимки, утиш операторидан кейинги операторга хам белги куйилиши керак, акс холда юкоридаги мисолда утиш оператори ва 25 белшли операторлар уртасидаги операторлар хеч качон бажарилмайди ва улар ортикча хисобланади.

Умуман олганда дастурлашда утиш операторидан фойдалан- маслик хам мумкин. Масалан:

If a>b then goto I;a:=a-b;goto 2;l:a:=a+b;2:y:=a;операторлар кетма-кетлигини goto операторный кулламасдан

куйидаги оператор билан алмаштириш мумкин.I f a>b then a:=a+b else a:=a-b;у:=а;

14.3.6. Ш артли утиш оператори

Бу оператор Паскал тилида тузилган дастурда куйилган шартнинг бажарилиши ёки бажарилмаслигига кура, бошкарувни берилган операторлардан битгасини бажариш учун утказади. Паскал тилида шартли операторнинг икки куриниши мавжуд, яъни тулик ва кискдртирилган куринишлари.

Т улик шартли утиш операторининг умумий куриниш и куйидагича:

if В then SI else S2

бунда if (агар), then ( у холда), else (акс холда) хизматчи сузлардир. В-мантикий ифода; SI ва 52 лар операторлар.

Оператор 57 ва оператор 52 лар содда ёки мураккаб опера­торлар. Оператор 57 ва оператор 52 сифатида яна шартли оператор кулланилиши хам мумкин. Шартли оператор мураккаб оператор хисобланади, яъни унинг таркибида бошка операторлар хам катнашиши мумкин.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 163: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Шартли оператор куйидагича бажарилади:Агар мантикий иф ода чин киймат кабул килса, у холда

оператор S1 бажарилади, акс холда, яъни мантикий ифода ёлгон кцймат кабул килса, оператор S2 бажарилади.

Мантикий ифода бир иечта шартга боглик булса, у х,олда бу шартларни бир-бирига боглаш учун мантикий амаллар (and,or,not) дан фойдаланилади.

Масалан:if (х<=0) and (а>=0) then S:=S+i else S:=S+sgr(i); Кискартирилган шартли оператор куйидагича ёзилади:

i f мантиций ифода then onepamopl;

Бу оператор куйидагича бажарилади: агар мантикий ифода “чин” киймат кабул килса, оператор1 бажарилади, акс хдпда, яъни мантикий ифода ёлгон киймат кабул килса, бу оператордан кейинги оператор бажарилади.

Масалан:

if х<5 then у:=у+]; z:=sl+5;

Бу операторлар гурух,и куйидагича бажарилади: х<5 шарт бажарилса, у холда у:=у+л: оператори бажарилади ва ундан кейин z:=sl+5 таъминлаш оператори бажарилади, акс холда, яъни х<5 ш арт бажарилмаса, бирдан z:=sl+5 таъминлаш оператори бажарилади.

Шартли операторда таркибий оператор хам кулланилади. Бу холда then ва else сузларидан кейин таркибий оператор булади.

if мантщий ифода then beginonepamopl;оператор2;

оператор п; end; else beginonepamopl;onepamop2;

оператор n; end;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 164: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Бунда else хизматчи сузидан олдин нуктали вергул куйилмайди. Масалан, агар х>у булса zl=5, z2=х ни, акс холда, яъни \<у

булса, р1=2*х; р2=5*у; рЗ=х*у ни хисоблаш керак булса, у холда шартли оператор куйидаги куринишда булади:

I f х>у thenbeginZJ:=5;z2:=x;endelsebeginpl:=2*x;p2:=5*y;p3:=x*y;end;

Бунда 2 та таркибий оператор кулланилган. Баъзан битта таркибий оператор, бошкаси содда оператор булиши х,ам мумкин. Шуни унутмаслик керакки, then ва else сузларидан кейин таркибий операторлар албагга begin-end уртасига ёзилиши шарт.

Шартли оператор ичма-ич жойлашган хам булиши мумкин: 7/мантикий ифода then оператор1 else i f мантикий ифода then

оператор2 else операторЗ;Бунда оператор], оператор2 ва операторЗ лар содда ва мураккаб

операторлар булиши мумкин. Бу операторнинг бажарилиши куйидагича: агар мантикий ифода чин кийм ат кабул килса оператор!, акс холда, ички шартли оператор бажарилади. Унда мантикий ифода чин киймат кабул килса, оператор2, акс холда операторЗ бажарилади.

Мисол. Берилган а,в,с сонларидан энг каттасини топиш дастурини тузинг.

program MAX(input, output);var a,b,c,z,y:real;beginread(a,b,c);begin i f a>= b then Z:=a else Z:=b end; begin i f Z>=c then y:=Z else y:=c end; writeln("Kamma c o h = ”, y ) ; end.Мисол учун агар берилган сонлар а=-5; Ь -6 ва с=0.5 га тенг

булса, у холда хисоблаш натижаси куйидагича булади: катта сон = б .

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 165: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

143.7. Танлаш оператори

Агар тармокланувчи хисоблаш жараёнларида куйилган шартлар сони иккитадан ортик, булса, у холда шартли оператордан фойдаланиш анча клйинлик тугдиради. Ана шундай холларда Паскап тилида танлаш (вариант) оператори кулланилади.

Тапаш операторида ифоданинг кийматига к.араб, дастурда берилган амаллардан бири бажарилади.

Танлаш операториниг умумий куриниши куйидагича:Case с of nl: pi; п2: р2;

пп: рп; end;Бунда Case (у холда), of{дан), еп^(тамом) - хизматчи сузлар,

nl, п2,..., пп лар операторлар белгиси, р!,р2,...,рп - операторлар, с- танлаш селектори.

Танлаш оператори куйидагича бажарилади: агар ифоданинг кяймати nl, п2,..., пп узгармасларнинг бирортасининг клйматига тенг булса, у холда уша белгили оператор бажарилади ва ундан кейин бошкарилиш end дан кейинги операторга узатилади. Агар ифоданинг клймати nl, п2,..., пп ларнинг кийматига мое келмаса, у холда бошкарилиш бирдан end дан кейинги операторга узатилади. Ифода билан nl, п2,..., пп ларнинг тури бир хил булиши керак.

Масалан: a) case к of 5: y:=sin(x);6: y:=g*x;7: y:=g*sqr(x)+h; end;бунда, агар к нинг киймати 5 га тенг булса, у холда y:=sin(x)

таъминлаш оператори бажарилади ва бошкарилиш end дан кейинги операторга узатилади. Худди шундай, агар к нинг киймати мое равишда 6 ёки 7 га тенг булса, у холда уша белгили операторлар бажарилади. Юкоридаги мисолда к албатта бугун турдаги узгарувчи сифатида тасвирланиши шарт.

1-Машк

Тармокланувчи таркибли хисоблаш жараёнларини дастурлаш

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 166: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Ишнинг максади. Талабаларни тармокланувчи таркибли х,и- соблаш жараёнларига мос алгоритм ва дастур тузишга ургатиш.

М асаланинг куйилиши:1) талабаларда Паскал алгоритмик тилининг утиш ва шартли

утиш операторлари хаклда кискача назарий куникмалар х,осил килиш;

2) тармокланувчи таркибли хисоблаш жараёнига мос алгоритм (блок схема) тузиш;

3) масала шартига кура, аникланган алгоритмга мос дастур тузиш.

1-машк.. Аргумент х нинг ихтиёрий ки й м атн да ушбу функциянинг кийматини х,исоблаш алгоритми ва дастури тузилсин.

агар х < - 1

у = агсщ 2х + е^*, 1п( х + 1,8),

агар - 1 < х < 1

агар х > 1

иук,

у=1п(х+1,8)

<а>Т ^ а

йук.

y=aгctg2x+c

I

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 167: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

nACKAJI anropHTMHK TunKnarH ^ac iyp Mam«:

{**************************************************** TapMOKjiaHyBHH TapKnSjiH ajiropHTMnapHH aacTypjiaui *

Program tarmoq(input,output);var x,y:real;beginwrite( ‘x - '); readln(x);if x<-l then y:=sin(x)/(sqr(x)+l) elseif x>l y:-ln(x+1.8) else y:=sqr(arctan(x))+exp(sqrt(x));writeln( ‘x - \x, ’ y= \y);end.

М аш кдар

Аргументнинг ихтиёрий клйматида куйидаги функцияларнинг кийматини хисоблаш алгоритма ва дастури тузилсин.

1.у =2,7jc + sin*3, агар х<1,0,5 х + ln(jc +1,2), агар 1 < х < 3, 5х*2 + ig (x -4 ) + l,2x4 , агар дг>3.

2 •? =

ajc3+3sin(a + .*), агар х <2,

ах3 +5ах2 + а2 , агар х = 2, бунда а = 5.ех*А + 0,8х3 , агар х>2.

5! х + 3ах2 + cosх , агар х < 1,5 ,3. у = s in (2 a -х2) -co s2( x - l ) , агар * = 1,5, бунда а = 2,71.

arctgx + tg2ху-5х, агар *>1,5.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 168: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

4 .у =cos2x-arcsinx + 4,3, агар х<1 2sinд: + д:3 +5, агар х > 2 ,

sin3;t2+x4 , агар 1 < х < 2 .

5 .? =

arctg - , агар х < 71 / 2 , л + 5

2х3 + s íü (a; - 2) , агар х = я /2

tg*х+ 5 , агар х > к ! 2 .

In х, агар х > 0,О, агар х = 0 ,In (-*), агар х < 0.

1 .у =

cos х , агар х< 1,3

sin х , агар х -1 .

In л; ̂-1 , агар х>1

У =

\[х + 2х2 + 1,5л,

(3 jc-4)V x+1,

V ? + tg \[x* + 1,2,

агар х < 1,

агар 1 < х < 5,

агар х > 5.

9.у =

a* +sin(*-a) + cosjt3 , агар л:<1.5, eI+s +tg4x , агар х =1,5 , (а

5*(дг2 + 3,5) + In х , агар х > 1,5.

10. у =

log3|*2 +4|,

4 - х \ arcsin х ,

агар х > 2 ,

агар х = 2 >

агар х < 2 .

4,475).

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 169: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

\1 7 + а‘ха,

агар х2 + а2 < 4

агар х2 + а2 = 4

агар д:2 + а2 > 4 .

(а=4).

Зх2 + 4л/а - агар а > * ,

12. у = . в т л/За + д:, агар а = х ,

агар а < х .

(а = 2,71).

13. у =Г в т 2 х. агар |х |< ;г /4 ,

агар |д с |> я /4 .

а $ш(0 I, агар ¡ а - ш |< 1 ,

14. > = ■ас обш/. агар \а — (01\ =1,

atgO} г агар | а —й>*|>1.

( ш =1,52 ; а = 2,34).

агсвш V*, агар х = п / 2 1

15. у = - агщ*]х +1, ага/? х > п ! 2 у8т(сс№ х), агар х < п ! 2.

\ J x - n + в т я / 2 , ага/? х - п ! 1

16. у = а г щ ^ х + 1, агар х > п ! 2^зт(со5д:), агар х < п ! 1

3 " ', агар х > 1

17.у = - ( л - 1 ) 3. агар л: > 10, агар х = \

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 170: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

18. у =

19. у =

ха + 1п|л; + а|,

(х2 +аех~",

а* + в т л /х - а ,

(в=2,5).

д:2 - л:2

2а2| ’

20. у =

1па +д:

0,5->/Г+ах2,

1п|5шх|,

агар х < 2 |а |,

ага/? * = 2|а|,

агар х > 2 |а |.

агар х2 > а2

агар х2 < а2

( а=2,85 ).

агар х <а »

агар х = а агар х > а

(а=2,73).

14.3.8. Ц икл олератори

Купгина масалаларни ечишда х,исоблаш жараёнлари циклик (такрорланувчи) характерга эга булади. Бу х,олда бирор бир опера- торлар булими бутун турга тегиш ли узгарувчининг х,ар хил кдйматлари учун такроран бир неча марта бажарилади. Цикл операторининг кулланилиши дастурни кяскд тузиш ва тузатиш вактларини тежаш имконини беради.

Паскал тилида махсус 3 хил турдаги цикл операторлари кулланилади:

1. Параметрли цикл оператори.2. Шарти олдин куйилган цикл оператори.3. Шарти кейин куйилган цикл оператори.Цикл оператори мураккаб операторлар туркумига киради, яъни

уз таркибида бошка операторларни сакдайди. Циклга кириш факдт унинг бошланиши оркдли амапга оширилади. Цикл операторидаги барча узгарувчилар циклик жараёнгача аникланган булиши керак.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 171: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Циклдан чик,иш икки хил йул: ёки утиш оператори оркали, ёки циклик жараён тулик, бажарилгандан кейин, яъни табиий йул билан амалга оширилади.

П араметрли цикл оператори. Параметрли цикл операторининг умумий куриниши куйидагича:

for v:=nl to п2 do S;Бунда for (учун), to (гача), ¿о(бажар)-хизматчи сузлар, v-цикл

параметри, п1 ва п2 - мое равишда цикл параметрининг бошлангич ва охирги кийм атлари, 5-цикл танасини ташкил килувчи операторлар кетма-кетлиги булиб, агар улар бир нечта булса, албатта begin ва end сузларининг ичига олиб ёзилади. Агар S битта оператордан иборат булса, begin ва end ёзилиши шарт эмас.

Параметрли цикл оператори куйидагича бажарилади: дастлаб п1 ва п2 нинг кийматлари хдсобланади. v-цикл параметри бошлангич киймати п1 ни кабул килади ва охирги киймати п2 билан таккосланади. Агар цикл параметрининг киймати охирги киймати- дан ортиб кетмаса, у х,олда цикл танасини ташкил килувчи операторлар кетма-кетлиги бажарилади. Сунгра цикл параметри узининг кийматини бир бирлик орттиради ва юкоридаги жараён такрорланади. Агар цикл параметри узининг охирги кийматидан ортиб кетса, циклик жараён тугайди. Цикл параметри цикл ичида узгариши мумкин эмас.

Масалан:1) for i:=l to 6 do x:-sqr(5*i);2) for n:=l to 5 do begin s:=s+sqr(n); q:-q*n; end;Паскал тилида параметрли цикл операторини камайиб борувчи

шаклда х,ам ифодалаш мумкин.Унинг куриниши куйидагича булади:for v:~n2 downto nl do S; бунда downto (гача камаядиган)

хизматчи суз. Бу операторда параметр v охирги киймат п2 дан п! гача булган кийматларни -1 кацам билан кабул килади.

Масалан:1) for i:=6 downto 1 do x:=sqr(5 *i);2) for n:=5 downto 1 do begin s:= s+ sqr(n );q := q*n; end;

Мисол. 5 = 2 /1 2 + ^ / 3 ифоданинг кийматини х,исоблаш5 12

i-1

дастурини тузинг.1) program summa(input,output);

var i,n:integer; S,Sl:real; begin

S:=0; S l:—0;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 172: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

for п:=1 to 5 do S:=S+Sqr (n); for i:=l to 12 do Sl:=Sl+i*i*i;S:=S+S1;writeln(“summa= ’’,S); end.2) program summa(input, output); var i,n:integer; S,Sl:real; beginS:=0; 57 .-0 ;for n:=5 downto 1 do S:=S+Sqr(n); for i:=12 downto 1 do Sl:=Sl+i*i*i;5;=5+57;writeln( “summa= ”,S); end.

Ш арти олдин куйилган цикл оператори. Бу оператор циклик жараённинг такрорланиш сони куйилган шартга боглик, булган холда кулланилади.

Шарти одцин куйилган цикл операторининг умумий куриниши куйидагича:

while мантикий ифода do S;бунда while (хозирча), do (бажармок) хизматчи сузлар, 5-цикл

танасини ташкил кдпувчи операторлар.Бу оператор куйидагича бажарилади: дастлаб мантикий ифода-

нинг клймати текширилади. Агар мантикдй ифода чин (true) кцймат кабул килса, цикл танасини ташкил килувчи операторлар бажарилади. Бу жараён то мантикий ифода ёлгон (false) киймат кабул кдлгунча давом эттирилади. Агар мантикий ифода дастлаб ёлгон киймат кабул килса, у холда цикл танасини ташкил килувчи операторлар кетма-кетлиги бирор марта хам бажарилмайди. Мантикий ифодадаги узгарувчининг киймати цикл танасида албагта узгариши керак, булмаса бу оператор бажарилиши хеч качон тугамайди. While операторида такрорланишлар сони дастлаб аник булиши талаб килинмайди, демак бу оператор такрорланишлар сони аник булмаган холларда кулланилади. Агар цикл танасини ташкил килувчи операторлар сони биттадан ортик булса, у холда улар begin ва end сузлари орасига олиб ёзилади.

Масалан:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 173: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

1) у:=1; к:=0;while у<=т do begin у:=у+3; к:=к+1; end;2) х:=3.34; у: = 1; v:=l; eps:=O.OOOJ;while abs(v)>=eps do begin v:=(x/y-y); y:=y+v; end;

Ш арти кейин куйилган цикл оператори. Бу оператор такрорланувчи \исоблаш жараёнларида такрорланиш сони номаълум булган х,олатларда кулланилади. Операторнинг умумий куриниши куйидагича:

repeat Sl,S3,...,Sn until В;бунда, repeat (такрорламок) ва until (гача)-хизматчи сузлар; SJ,

S3,..., Sn операторлар кетма-кетлиги, В мантикий ифода.Операторнинг бажарилишида repeat ва until орасида жойлашган

операторлар кетма-кетлиги бир марта ва ундан ортик бажарилиши мумкин. Бу жараён куйилган мантикий ифода В ёлгон киймат кабул килгунга кддар давом этади.

Repeat операторининг while операторидан фарки шундаки, дастлаб цикл танасини ташкил килувчи операторлар бажарилади ва кейин мантикий ифоданинг киймати текширилади. While операторнда эса дастлаб мантикий ифоданинг киймати текширилади ва кейин цикл танасини ташкил килувчи операторлар кетма-кетлиги бажарилади. Шарти кейин куйилган цикл операторида цикл танасини ташкил килувчи операторлар кетма-кетлиги begin-end оралигага олинмаслиги хам мумкин, чунки операторлар кетма- кетлиги until сузи билан чегараланган.

Масалан:у:=1; x:=2;eps:=0.01;repeat v:=(x/y-y)/2; y-y+v until abs(v)<eps\

Ичма-ич жойлашган цикллар. Хисоблаш жараёнларида бир- бирининг ичига жойлашган цикллардан х,ам фойдаланишга тугри келади. Агар цикл танаси хам яна циклдан иборат булса, у х,олда бундай цикллар ичма-ич жойлашган цикллар деб аталади. Ичида бошка цикл жойлашган цикл ташки цикл дейилади. Худди шундай бошка цикл ичида жойлашган цикл ички цикл дейилади.

Паскал тилида ички ва ташки цикллар сифатида параметрли, шарти олдин ва кейин куйилган цикл операторларидан ихтиёрий биттаси кулланилиши мумкин. Ташки ва ички цикллардан ташкил топган цикллар оддий циклларга ухшаб кетади. Факат ичма-ич циклларни тузишда куйидаги шартга риоя килиш керак, яъни ички циклнинг х,амма операторлари тулик ташки цикл ичида жойлашган булиши лозим.

Мураккаб цикллар шартли равишда ичма-ичлик даражасига

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 174: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

булинади, яъни ташки цикл 1-даражали, кейинги ички цикл 2- даражали ва х,оказо. Худци шундай, хдр хил даражали циклларнинг параметрлари хдм бир вактда узгармайди.

Мураккаб циклда аввал х,амма цикл параметрлари узларининг бошлангач клйматига эга булади. Сунгра, энг ички цикл тулик бажарилади. Шундан кейин бунга нисбатан ташки цикл яна тулик бажарилади. Шу жараён хамма даражадаги цикллар талаб этилган барча кийматларни кабул килиб булгунча давом этади.

5 6

Мисол: 5 = Х П ( ,’ + •;=i

ифоданинг кийматини х,исоблаш дастурини тузинг, бунда, о=5.

program summa(input, output);var i,j:integer;a,s,p:real;beginread(a);s:=0;for i:=l to 5 do begin p:~i;for j:= l to 6 do p: =p *(i+j)/(2 *a);s:=s+p;end;write("s=”,s);end.

Циклик таркибли хисоблаш жараёнларини дастурлаш

И ш нинг максади. Талабаларни циклик (такрорланувчи) таркибли х,исоблаш жараёнларига мос алгоритм ва дастур тузишга ургатиш.

Масаланинг куйилиши:1) талабаларда Паскал гилининг цикл операторлари хакида

кискача назарий куникмалар х,осил кдпиш.2) Циклик таркибли хисоблаш жараёнига мос (куш йигинди,

куш купайтма ва куш йигинди-купайтма мисолида) алгоритм (блок- схема) тузиш.

3) Масала шартига кура аникланган алгоритмга мос дастур тузиш.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 175: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

1-машк. Куйидаги куш й и р и н д и - купайтманинг кийматини х,исоблаш алгоритми ва дастурини тузинг

1 П( - ! ) * ( * - Vfl

бунда а=4,3 ,Ди1 1п( ЗА + п к )Машк.нинг хисоблаш жараёнини узида ифода этгирган

алгоритм блок-схема куринишда келтирилган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 176: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

ПАСКАЛ алгоритмик тилидаги дастур матни:

* Циклик таркибли алгоритмларни дастурлаш * ********************************************| program siklik(input, output); var a,s,p,c:real;

k,n:integer; begin

s:-0; c:~-l; for k : - l to 5 do begin p : - l ; for n:=l to 6 dop:=p*c*(exp(n+1 )*ln(k)-exp( J/n) *1п(а))Лп(3*к+ехр(к) *ln(n));s:^s+p; c:=-c;end;writelnf ‘s=‘,s); end.

Машклар

Берилган куш йигинди ёки купайтманинг кийматини хисоблаш алгоритмы ва дастурини тузинг.

i Y у 2к‘~3 + 5 ‘Ъ h ln |t + if 2 -П П*«l <i=l п

5 4 и ,. ¡ г

з-z П*=i ;=* j

4 75 У у arctgk ' £ ы k'-Sik

4 - П Е Y " V ’5ft-l я*1 yjn + k

/ Г г г In к+ а16- 1 I I > * -Т ,а = ’,.i i.i а

1 п пi ! 11 « (*+ i>

о V V (_1)* 1п|т + Л|

' h i k + k m~i

5 6 A n * k

8 П Z 4isl n=i yjk + n

arctg mn.i m,i n +m

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 177: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

/ ОН . П П Vn*+1

log* n

1п/ + *'Ч В« п n !- “ íд-1 п-1 ^ И/С

, , п ё ' - 'г ^--- ---- «♦!4 = 1 » I « l f l

4 16

*ci Л.1 п2 + Зк +1

** IV

19 Е П5 621£ Grab

23-Ê i î f ^k«l |=\ * Т ¿

25. i ± S Í n r=1 n-1 VÄ+1

.£_ s lnlfc + n227 П П J r + ¿-,

R«1 Л=1 Л T Л

5 6 l* + l

29£ 0 * ’ + / + l

12. X П 7 ’ 2"f t 1.1 co s(rt-l)

O J“ • 2 П*»1 /1-1

( - l f * +1 In к \¡k + n

5 6 „

i+1

4 15 Jnm — **»" l8. у г т Vn - m n í i í n" + m”

20. tftg (2n + m)/1 *1 m = l

22-É ¿ ^ ^ , * = 2,3 HÍ t i n + k7 8 /* -3

24-П П , Г + ,4tal |.|K +í

26 П X*•1

4 5

M - X Z

sin(2£ + l)*-í ÍTí3n3 + £2+4

(-¿У In «*2k + n

3 5T -r^ {n\n ~ k 'з о - П Х - г т

k » i n = i n + 2 n k

Назорат учун савол ва машклар

1. Оператор нима?2. Таъминлаш оператори умумий куринишда кдндай ёзилади ва

унинг бажарилиш тартибини тушунтиринг.3. Шартсиз утиш операторининг умумий куринишини ёзинг ва

бажарилиш тартибини тушунтиринг.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 178: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

4. Шартли утиш операторининг тулик. куринишини ёзинг ва бажарилиш тартибини тушунтиринг.

5. Шартли утиш операторининг киска куринишини ёзинг ва бажарилиш тартибини тушунтиринг.

6. Ичма-ич жойлашган шартли утиш операторининг умумий куринишини ёзинг ва бажарилиш тартибини тушунтиринг.

7. Киритиш операторининг умумий куринишини ёзинг ва бажарилиш тартибини тушунтиринг.

8. Чикариш операторининг умумий куринишини ёзинг ва бажарилиш тартибини тушунтиринг.

9. Танлаш операторининг умумий куринишини ёзинг ва бажарилиш тартибини тушунтиринг.

10. Цикл операторининг кандай куринишларини биласиз ва уларнинг умумий куринишини ёзинг ва бажарилиш тартибини тушунтиринг.

11. Шарти олдин куйилган цикл операторининг умумий куринишини ёзинг ва бажарилиш тартибини тушунтиринг.

12. Шарти кейин куйилган цикл операторининг умумий куринишини ёзинг ва бажарилиш тартибини тушунтиринг.

13. Ичма-ич жойлашган цикл деганда нимани тушунасиз?14. i f х>0 then y:-sin(x+5) else y:-abs(5* x+6) операторининг

бажарилиш тартибини тушунтиринг.

14.4. Массивлар билан ишлаш

Математика, иктисод, информатика ва хоказо сохаларда тартибланган берилганлар билан иш куришга тугри келади. Масалан, сонлар кетма-кетлиги, жадваллар, фамилиялар руйхати ва хоказо.

Бир хил турли берилганлар тупламини кайта ишлаш учун массив тушунчаси киритилган. Бир ном билан аталувчи тартибланган узгарувчилар кетма-кетлигига массивлар деб аталади. Массив битта ном билан белгиланади. Масалан, -5,6; -3,5; 4,6; 8,9; 15,5 хакикий сонлар туллами массивни ташкил килади ва уни битта ном X деб белгилаш мумкин. Хар бир элемент уз индексига эга булади. Массивни ташкил этган элементлар туплами индексларнинг киймати буйича тартибланади. Индекслар квадрат кавс ичига олиб ёзилади. Масалан Х[5], Y[5,6} ва х,оказо.

Бир улчовли массивлар. Умумий х,олда бир улчовчи массив- ларни тасвирлаш куйидаги куринишида берилади:

VAR V:ARRAY[N..M] OF Т;бунда, V-массив номи, N ва М - мос равишда массив

индексининг куйи ва юкори узгариш чегараси, Т-массив тури.Агар бир нечта массивларнинг индекс узгариш чегараси ва тури

бир хил булса, у холда бу массивларни тасвирлашда бирлаштириш

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 179: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

мумкин, масаланvar a,b,c:array[1..5] o f real;

Индекслар тури real ва integer дан ташкдри бошкд оддий турлар хам булиши мумкин, чунки массивлар чекланган элементлар сонидан иборат булади.

Куп холларда индекслар тури сифатида чекланган турлардан фойдаланилади. Чунки чекланган турларнинг кийматлар туплами тартибланган ва номерланган булади.

Масалан: 50 та элементдан иборат А массив куйидагича тасвирланади:

VAR A:ARRAY[1..50] OF REAL;

Индекс узгаришнинг чегарасини бутун турли узгармас билан \ам ифодалаш мумкин.

Масалан:CONST ММАХ=50;VAR A :ARRA Y[L. ММ АХ] OF REAL;Массивларни TYPE булимида ёки тугридан-тугри узгарув-

чилар булимида тавсифлаш мумкин. Масалан:а) type

massiv=L.100vektor~array[massiv] o f real; vektor2=array[-109..-l] o f integer; vara,b:vektor;c,d:vektor2;

б) vara,b:array[1..100] of real; c,d:array[-109..-l] of integer.

Санаб утиладиган турлар хам индекс тури сифатида куллани- лади. Масалан:

typeоуЦянварь, февраль,март, апрель, май, июнь, июль, август,

сентябрь, октябрь, ноябрь, декабрь);Ла/га=(душанба, сешанба, чоршанба, пайшанба, жума, шанба,

якшанба);Узгарувчилар эса куйидагича аникланади:vart,r:array[oy] of real;a,b:array[hafta] o f real;Массив элементларини киритиш ва чикариш цикл, киритиш

ва чикариш операторлари оркали амапга оширилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 180: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Масалан: 50 та элементдан иборат А массив элементлари куйидагича киритилади:

for i:=l to 50 do read(A[i]);Массив элементларини чикдриш куйидагича амалга оширилади:for i:=l to 50 do write(B[iJ);М исол. X(xr xr ...,x20) массивнинг мусбат элементлари

йигиндисини хнсоблаш дастурини тузинг. program summa(input, output); type n:=1..20 varx:array[n] of real; i:integer; s:real;begins:=0;for i : - l to 20 doread(x[i]) {массив элементларини киритиш} for i:=1 to 20 do if x[i]>=0 then s:=s+x[i];writeln("s=”;s); end.Икки улчовли массивлар. Паскал тилида бир улчовли массив-

лардан ташкдри куп улчовли массивлардан хам фойдаланилади. Улар ичида энг куп таркдлгани икки улчовли массивлар, яъни матрицалар ёки тугри бурчакли жадваллардир.

Икки улчовли массивлар сатр ва устун элементларидан иборат, уларнинг элементлари икки индекс оркали ифодапанилади. Бу индексларнинг бири шу элементнинг сатр буйича урнини, иккин- чи индекс эса устун буйича урнини курсатади. Икки улчовли массивларни ифодалаш х,ам бир улчовли массив каби амалга оширилади.

Икки улчовли массивни тасвирлашда индексларнинг узгариши вергул билан ажратилади. Масалан A[iJ), В[кД. Бунда биринчи индекс сатрнинг номерини, иккинчи индекс эса устуннинг номерини билдиради.

Умумий х,олда икки улчовли массив куйидагича тасвирланади: VAR C.ARRAY[N..M,K..L] OF Т;бунда, С-массив номи, N,K ва M.L лар мос равишда массив

индексининг куйи ва юкори узгариш чегараси, Г-массив тури. МАСАЛАН:VAR C:ARRAY[1..5, 1..10] OF REAL;VAR X,Y:ARRAY[1..10J..10] OF INTEGER;Икки улчовли массивларни тавсифлаш турлар ёки тугридан-

тугри у^гарувчилар булимнда амалга оширилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 181: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Масалан:а) typematrisa-arrayfl ..4,1 ..5] o f real;matrisa2=array[dyiu..якш] o f arrayfboolean] of-20..20 vara,b:matrisa; c:matrisa2;

б) vara,b:array[1..4,1..5] o f real; с:аггау[душ..якш] o f array[boolean] of -20..20 Икки улчовли массивлар элементларини киритиш ёки чнкариш

Куйидагича амалга оширилади:Масалан:А матрица (i,j=1...3) элементлари куйидагича киритилади: fo r i:=l to 3 do fo r j:=1 to 3 doread (A[i,jJ);В матрица (i,j=1...3) элементлари куйидагича чицарияади: fo r i:=l to 3 do fo r j:=I to 3 do write (B[i,jJ);

Массивли хисоблаш жараёнларини дастурлаш

Ишнинг максади. Талабаларни массивли хисоблаш жараён- ларига оид алгоритм ва дастур тузишга ургатиш.

Масаланннг куйилиши:1) Талабаларда массивли х,исоблашлар хдкдца клск,ача назарий

куникмалар х,осил килиш.2) Массивли х,исоблаш жараёнига оид алгоритм (блок-схема)

тузиш.3) Берилган масала алгоритмига мос дастур тузиш.Машк. А матрицанинг элементларини куйидаги формула

оркали аникланг:

А матрицанинг хар бир элементини А матрицанинг нормасига булиб, В матрицани х,осил килинг.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 182: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

ьи=вЛ | 1 2 а2« ( I = 1,3; } - 1,3)1-1 у-1

>йук

/

1=1+7

N✓ха

<<3

иук.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 183: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

i йук,

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 184: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

KejiTHpHJiraH ajiropHTMra moc IlacKaji - aacTyp KyftHaarH K y pH H H iuaa 6 y jia a H :

ilACKAJl ajiropHTMHK THJinaara aacTyp m3th h :I**************************************************

* MaccHBJiH x,HCo6jiam acapaemiapHHH nacTyp.nam *

Program Massiv( input,output); var a,b:array[1..3,1..3] o f real;

i,j:integer;beginfor i:=l to 3 do for j:=1 to 3 doa[i,j]:=(ln(abs(i+j*j*j)))/(exp(l/3)*ln(i*i*i+j));s:=0;for i:=l to 3 do begin for j : - l to 3 do s:=s+sqr(a[i,j]); end;for i:=l to 3 do begin for j:= l to 3 do b[i,j]:=a[ ij]/sqrt( s);Writeln(‘B ( i, \j, ’)= \b[ij]);end;end.

MauiKJiap

EepHJiraH mscchbjih x,Hco6jiaui acapaew iapra moc MauiKjiapaa MacajiaHHHr ajiropHTMH Ba ^acTypHHH Ty3HHr.

1. a Ba b BeKTopjiap 6epnriraH:

a = {0,5; 2,3; - 4,8; 6,3} b = {-1,2; 4,7; 5,43; 4,5; 2,8}

c9 = {a, + b /) In ( a2t +bj) (i = 1,4; ; = 1,5) v J 3 ни х,исобланг.2. а вектор берилган. a = (3; 4; 2; 4; 6). Куйидаги йигиндини

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 185: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

топинг.J

у = ^ (In ai + х ), бунда, х=3.¡=1

3. х = ( 3,2; 4; 5; 6,3) эканлиги маълум булса,

и . = ^ j l + xf +1п|х(, + 2,5| ни хисобланг.

4 . л: = (0,5; 3,4; 4,5; 2,7) вектор берилган, у вектор элементларини куйидаги формула ёрдамнда топинг.

у, = 3,5 tJx2i + 1 cos 0,5 Л i = 1,4.5. а векторнинг элементлари куйидагича аникланади:

{cos£+2i2) агар1< 5 ln(i+3;) агар i>5

шу векторнинг нормаси, яъни

яП = , Е я2- топилсин.

6. А матрица берилган.

А =2,3 -3 ,45 ,6

- 4,7 6,5 6,3 4,7 4,5 6,4

В матрицани шундай тузингки, унинг элементлари куйидаги формула оркали аниклансин:

_ sm(i + j 2)

^ " 1 Е Ч i . j = b •i j

7. z= {1,5; 2,5; 6,7; 8,3 } булса,

v« ,n Ziy* = 2 - T T ни хисобланг.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 186: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

8 .а = {4;5;6 }ва Ь = {2;3;- 4 } эканлиги маълум булса,

>’, = П а, 'Ь1 ни х,исобланг.

9. а.. =3 4^

вя , =4 2"

ч 56V Уи 34V у

а ; =1,2) эканлиги маълум булса,

си - + Ьц / X П а«5 ни топинг.(=1 у=1

10. А матрица берилган.

А =0,5 2,3 4,2̂ 1 0,4 4,3 3,7 7,2 0,5 1,2

,= . Е 5 У и ни х,исобланг.

11. а вектор берилган. а (5;- 4; 0; 3; -5,5; 8). Агар а1 > 0 булса,

У = Х ^ + 1па/ ни , а.< 0 булса,

г = Х |й' +5'ПЙ<|ни х,исобланг./

12. х={2;3;4;-4,5;2,8;6,3} вектор берилган.

у=м .

п*Г1=1

ифодани киймати *исоблансин.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 187: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

'3 5 6 ' П 2 - Г7 8 15 У = 3 - 4 5ва- 4 5 0 8 9 11\ /

~ ^га ' Уц | * ни х,исобланг. Уц

/ + 1 “1 4 . а{=агсщ — - 0 = 1,5) булса,

1па,- + /« , .

ни х,исобланг.

'3 7,8' '5 9̂115. q = 2 6\ /

ва Р - 3 6\булса,

1 2 22 <У = ” X I п *?« ни хисобланг.

»1 (»1

16. 5(1,3; 2,8; 3,49) ва = 2,78т(1 + 5) + 1п(1 + 1)булса,

^ + X3 (* = 1*5; у = 1,3) ни хисобланг.

14.4.1. Излаш ва саралаш алгоритмларига оид дастур тузиш

Ишнинг максади. Тапабаларни саралаш ва излаш хисоблаш жараёнларига мос алгоритм хдмда дастур тузишга ургатиш.

Масаланинг куйилиши:1) талабаларда саралаш ва излаш х,исоблаш жараёнлари хдмда

уларнинг татбикд хдкида назарий куникмалар х,осил килиш.2) берилган саралаш ва излаш хдсоблаш жараёнига мос алгоритм

(блок-схема) тузиш.3) масала шартига кура аникданган алгоритмга мос дастур тузиш.1- машк. Х(х{, х2,.., х ]00) массивнинг энг кичик элемента ва

унинг тартиб номерини топиш дастурини тузинг.X массивнинг элементлари компьютер хотирасига киритилади.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 188: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Массивнинг энг кичик элементи сифатида унинг биринчи элементини олиш максадга мувофик, Бунинг учун циклдан олдин XMIN:-X [1] ва IMIN:=1 таъминлаш онераторлари ёзилади. Бунда IMIN оркали массивнинг энг кичик элементи тартиб номери белгиланган. Агар x.<XMIN шарт бажарилса, XMIN:=X[I] ва IMIN:=I таъминлаш операторлари бажарилади.

Массивнинг энг кичик элементи ва унинг тартиб номершш топиш дастури куйидаги куринишда булади:

PROGRAM MINM (INPUT, OUTPUT);VAR XMIN : REAL;I, IMIN : INTEGER;

X : ARRAY [1..100] OF REAL;BEGIN

FOR I : =1 TO 100 DO READ (X [I] );XMIN : = X [1];

IMIN : = I;FOR I : =2 TO 100 DO IF X [I] < XMIN THEN

BEGIN XMIN : = X [I];

IMIN : =/;END;

WRITE (XMIN, IMIN);END.

Массивнинг энг катта элементини топиш дастури х,ам худди шу тартибда тузилади.

2- машк> X (xjt х2.... х100) массивнинг элементларини камайиббориш тартибида жойлаштириш дастури тузилсин.

Массивнинг энг катта элементини топиш усулидан фойдапана- миз.

Ички циклда массивнинг энг катта элементи топилиши керак. Бунинг учун циклдан олдин энг катта элемент сифатида массивнинг биринчи элементи олинади ва цикл ичида энг катта элемент хдмда унинг тартиб номери топилади. Цикл тугагандан кейин энг катта элемент биринчи элемент урнига ва аксинча, биринчи элемент энг катта элемент урнига ёзилади. Кейин эса иккинчи элементдан

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 189: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

бошлаб колгаи элементлар ичидан энг каттаси ва тартиб номери топилади. Топилган энг катта элемент иккинчи уринга, иккинчи элемент энг катта элемент урнига ёзилади. Бу жараён х нинг I дан п-1 гача булган кийматлари учун такрорланади, чунки охирида битта элемент колади ва унинг энг каттасини топиш маънога эга булмай колади.

Дастур куйидаги куринишда булади:

PROGRAM SAR (INPUT, OUTPUT);VAR XMAX : REAL;

K, KI, I, KMAX : INTEGER;X : ARRAY [1..100] OF REAL;

BEGINFOR I : =7 TO 100 DO READ (X [I]);

FOR К : = 1 TO 99 DO BEGIN

XMAX : = X [ K];KMAX : =K;KI: = K+l;

FOR I : = KI TO 100 DOIF X [I] > XMAX THEN

BEGIN XMAX : =X [I];

KMAX ; =/;END;

X[KMAX] : = X[KJ;X[K] : = XMAX;

END;FOR I := 1 TO 100 DO

WRITE (X[ll);END.

3- ыашъ.Х(хrx2,..,xso) массив мусбат элементларининг урта геометригини топиш дастури тузилсин.

Дастурда купайтмани топиш алгоритмидан фойдаланилади. Демак, циклдан олдин Р:=1 таъминлаш оператори ёзилади. Цикл ичида купайтмани х,исоблашдан олдин, массивнинг мусбат элементлари аникланади.

Дастур куйидаги куринишда булади:

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 190: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

PROGRAM SREDG (INPUT, OUTPUT);VAR P,S : REAL;N, I : INTEGER;

X : ARRAY!J..50J OF REAL;BEGIN

FOR I : = 1 TO 50 DO READ (X [I]);P : =1;

N : = 0;FOR I : =1 TO 50 DO

IF X [I] > 0 THEN BEGIN

P := P * X [I];N := N+l;

END;S : = EXP ((I/N)*LN(P));WRITE ('S S : 8 ; 3);

END.

4- машц. X(xr x2,.., xso) массив манфий элементларининг урта арифметигини топиш дастури тузилсин.

Дастур куйидаги куринишда булади:PROGRAM SREDA (INPUT, OUTPUT);

VAR S, SI : REAL N, I : INTEGER ;

X:ARRAY [1..50] OF REAL;BEGIN

FOR I : 1 TO 50 DO READ (X [I]);SI : =0;N:= 0;

FOR I : - 1 TO 50 DO IF X[I] < 0 THEN

BEGIN SI : = SI + X [I]

N : = N + I;END;

S : = SI/N;WRITE ('S = ’ , S : 8 : 3);

END.

5-маищ. Курилиш ташкилоти тасарруфидаги бригадаларнинг йиллик режаларини бажариши фоиз хисобида куйидаги жадвалда келтирилган.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 191: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Бригаданомери 1 2 3 4 5 6

Йиллик режа (% хисобида) 89,72 93,75 98,75 94,85 101,23 104,28

Бригаданомери 7 8 9 10 11 12

Йиллик режа (% хисобида) 97,95 103,15 94,64 99,80 104,22 101,12

Рагбатлантириш ва чора куриш максадида йиллик режани энг куп хамда энг кам бажарган бригада номери ва уддаланган режа микдорини топиш дастурини тузинг.

ПАСКАЛ алгоритмик тилидаги дастур матни:| *************************************

* Саралаш алгоритмларини дастурлаш ** 4с * * % * * И* * И* Ф * * * Ф * Н* * * * * * * * * ♦ * * * * * # * * * * J

Program Saralash(input,output);Uses crt;var bmax,bmin:real; imin, imax, i,j,n:integer; bireal;a:array[1..100] o f real; beginj:=0; Clrscr;Write( “Элементлар сони N= ”);Readln(n);Writeln( “Элементларни киритинг ");For i:=l to n do beginWrite(“A(“,i,")=');Readln(a[i]); end;imax:=l; im in :-l; bmax:-a[l ];

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 192: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

fo r i:=2 to n do begini f a[ij>bmax then begin bmax:=a[i]; imax:=i; end; end;Writeln(“MaKcuMyMu “, b m a x : 8 : 3 Элемент номери imax:2);bmin:=a[l];fo r i:-2 to n dobegini f a[i]<bmin then begin bmin:=a[i]; imin:=i; end; end;Writeln(“MuHUMyMU “,bmin:8:3," Элемент номери “,Imin:2);

fo r i : - l to n do begini f i=imax then a[i]:=bmin elsei f i=imin then a[i]:=bmax elseend;for i: - I to n do Writeln(“A(",i,’’)='ta[i]:8:3);Readln;end.? (Moc холда киритилувчи микдорнинг сонли кийматлари

киритилади ва натижа олинади.)

Машклар

Саралаш ва излаш алгоритмларига дойр берилган машкларда масаланинг хисоблаш жараёнига мос блок-схема ва дастури тузилсин.

1. XflO) вектор (массив) нинг манфий элементларини кетма- кет Y векторга ёзинг.

2. >4(16) векторнинг ток уринларида жойлашган элементларини В векторга кетма-кет ёзинг.

3. Х(20) векторнинг дастлабки 3 та манфий элементларини ва унинг уринларини топинг.

4. А(10х15) матрицанинг мусбат ва манфий элементлари сонини аникланг.

5. А(10х8) матрицанинг манфий элементларининг купайтмасини топинг.

6. А(5х5) матрицанинг устунларида жойлашган элементлари (урни)ни мос холда сатрларида жойлашган элементлари (урни)га алмаштиринг.

7. А(15х15) матрицанинг бош диоганал элементларини бир улчовли В (15) массивга ёзинг.

8. Х(15) векторнинг энг кичик элемента (урни)ни энг катта элемента (урни)га алмаштиринг.

9. А(ЮхЮ) матрицанинг хар бир сатрида жойлашган элементлари

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 193: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

йигиндисининг энг каттасини топинг.10. Х(20) вектор элементларини усиб бориш тартибида

жойлаштиринг.11. А(15х14) матрицанинг манфий ва мусбат элементлари

урнини мос холда 0 ва 1 сони билан алмаштиринг.12. А(10хЮ) матрицанинг мусбат элементларини топинг, уларни

В векторга ёзинг.13. А(ЮхЮ) матрицанинг хар бир сатри элементларининг урта

арифметигини топинг ва уни В массивга ёзинг.14. Л(8х12) матрицанинг хар бир уступи элементларининг урта

геометригини топинг ва уни В массивга ёзинг.15. А(30х30) матрицанинг бош диоганали элементлари

йигиндисини топинг.16. А(20) вектор элементларини шу массивда усиб бориш

тартибида жойлаштиринг.17. Х(16) вектор элементларини камайиб бориш тартибида У(16)

векторда жойлаштиринг.18. А(10х10) матрицанинг хар бир сатри элементлари орасида

энг кичигини топиб, уни В матрицага ёзинг.19. А(10x20) матрицанинг энг кичик элементини ва у жойлашган

сатр хамда устун тартибини аникланг.20. А( 10x10) матрицанинг бош диоганали элементлари орасида

энг кичигини топинг ва у жойлашган сатр тартибини аникланг.21. А(Ч0х20) матрицанинг 10-устунида жойлашган элементлар-

нинг энг каттасини топинг ва у жойлашган сатр тартибини аникланг.22. А(10х12) матрицанинг элементларини бирор массивда сатр

буйича йигинг ва хосил килинган массив элементларининг энг кичигини топинг.

23. А(10х14) матрицанинг хар бир сатрида жойлашган элементларнинг энг кичигини топиб, уни В(10) массивга ёзинг.

24. А(20) векторнинг дастлабки учта энг кичик элементи ва унинг урнини топинг.

25. А(10х12) матрицанинг манфий элементларини бирор массивда ёзинг.

26. А( 10x20) матрицанинг манфий элементлари орасида энг каттасини топинг.

27. А(10х15) матрицанинг ток. урнида жойлашган элементлари урнини жуфт уринда турган элементлари билан кетма-кет алмаш­тиринг.

28. А(12х14) матрицанинг энг катта элементи урнига шу матрицанинг энг кичик элементини ва аксинча, энг кичик элементи урнига энг катта элементини ёзинг.

29. А(10х10) матрицанинг бош диоганали элементлари орасида энг каттасини топиб, у жойлашган устунни В(10) массивга ёзинг.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 194: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Назорат учун савол ва машклар

1. Массив деганда нимани тушунасиз?2. Индексли узгарувчилар Паскал тилида кандай ёзилади?3. Бир улчовли массивлар кандай тасвирланади?4. Икки улчовли массивлар кандай тасвирланади?5. Массив элементларини киритиш ва чикдриш кандай амалга

оширилади?

14.5. Кием дастур тушунчаси, процедура ва процедура функция

Дастурлаш жараёнида шундай холатлар мавжуд буладики, бунда хиеоблаш жараёнларининг айрим булакларини параметрларнинг турли кийматлари учун бир неча марта такрорлашга тугри келади. Шунинг учун дастурда такрорланадиган булакни бир неча марта такрорлашдан кутилиш максадида, у алохида дастур, яъни клсм дастур куринишида ифодаланади.

Паскал тилида кием дастурнинг икки хил куринишидан фойдаланилади: функция (function) ва процедура (procedure). Хар кдндай дастурда бир нечта процедура ва функция кдем дастур- ларидан фойдаланиш мумкин. Процедура ва функция тасвирлаш булимида узгарувчилардан кейин берилади. Ихтиёрий кием дастур узида бошка кием дастурни сакдаши мумкин.

Дастурнинг бажарилиши асосий дастур операторидан бошланади. Зарур булиб колганда кием дастурга мурожат кдлинади ва унинг операторлари бажарилади. Сунхра бошкарув яна асосий дастурга узатилади.

14.5.1. Функция кием дастури

Функцияни тасвирлаш, функция сарлавх,аси, тасвирлаш були- ми (белги, узгармас, узгарувчилар, тури ва хоказо), функция тузилишидан иборат.

Функция сарлавхасида FUNCTION сузидан кейин унинг номи, кавс ичида формал параметрлар руйхати узларининг тасвирланиши билан берилади.

Умумий холда функция куйидаги куринишда ифодаланади:FUNCTION F(ql:tl;q2:t2;...): Г;(формал параметрларни тасвирлаш булими)BEGINPI . - ;Р2:~ ;

F: = END;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 195: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

бунда, F - функция номи: q. - формал параметрлар номи; î. - параметрлар тури; Т - функция номи типи; Р. - функция танасини ташкил килувчи операторлар.

Масалан:а) function AA(n:integer;x,a,:real):real;б) function ST(n,i:integer;b,c,:real):real;Функция узининг локал узгармаслари, >'згарувчилари ва ёрдамчи

процедура ва функцияларига эга булиши мумкин.Функцияга мурожаат килиш стандарт функцияларга ухшаш

амалга оширилади. Каерда ифодани ёзиш керак булса, уша жойда функция номи ёзилади, ундан кейии кавс ичида \акякий параметрлар берилади. Агар параметрсиз функция чакирилса, у х,олда факатгина функциянинг номи курсатилади.

Масалан:а) АА(х,у); б) ST(a,m); в) step.

Мисол. Факториални х,нсоблашда функция кием дастурдан фойдаланиб,

С m-n!/(m!{n-m)!) ни х,исоблаш дастурини тузинг .PROGRAM NAMBER(1NPUT,OUTPUT);VAR NCM. REAL;N, M, L:INTEGER;FUNCTION FACT(K:INTEGER):INTEGER;VAR P,I:1NTEGER;BEGINP: = l;FOR I:=l TO К DOP:=P*I;FACT:=P;END;BEGINREAD(N,M);L:-N-M;NCM:=FACT(N)/FACT(M)/FACT(L);WRITE(‘Hamu>Ka =’,NCM);END.

14.5.2. Процедура кием дастури

Процедура кием дастурда бир нечта натижа олиш зарурияти тугилганда кулланилади. Процедура процедурани тасвирлаш булимида аникланади. Процедурани тасвирлаш процедура сарлав*аси, тасвирлаш булими (белги, узгармас, турлар, узгарув- чилар, процедура ва функция) ва процедура танасидан ташкил топади. Процедура сарлав^асида PROCEDURE сузидан кейин

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 196: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

процедура номи, кдвс ичида формал параметрлар узининг тасвирланиши билан курсатилади.

Процедура умумий холда куйидаги куринишда ифодаланади:PROCEDURE F(VAR ql:TI;q2:T2;...);(Тасвирлаш булими)BEGINР1 := ;Р2 := ;

END;бунда, F-процедура номи; q. - формал параметрлар номи; Г -

формал параметрлар тури; Р. - процедура операторлари.Процедурага мурожаат килиш процедура операторлари ёрда-

мида амалга оширилади, унда процедура номи ва хакикий параметрлар ёзилади:

F(bi,b2.-),бунда Ы, Ь2... -лар хаки кий параметрлар булиб, улар формал

параметрларга сони, тури ва жойлашиш урни буйича мос келиши керак.

Агар процедуралар параметрсиз булса, у холда уларга муро­жаат булганда факат процедура номи курсатилади.

Масалан: a) SUMMA;б) STEP.

Мисол. Z=am даражасининг хисоблаш дастурини процедура к^'ринишида тузинг. Бунда m-бутун сон ва а*0. Бутун курсат- кичли даража куйидагича аникланади:

1, агар m = 0я, агар m > 0

1 /ат, агар т< 0

PROGRAM step2(input,output); var m:integer; a,z;real;PROCEDURE STEPEN(n:integer; x:real;var y:real); {процедура боши} var i:integer; beginy:=l;FOR I:=l TO N DO y:-y*x;END'.{процедура oxupu}beginread(a,m);if m:~0 then z : - l else if m>0 then stepen(m,a,z)

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 197: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

else stepen (-m,l/a,z);writeln(a:8:3, 'нинг даражаси’,т:3, 'тенг\г); end.

Машклар

Ишнинг максади. Талабаларни кисм-дастур ва фойдаланувчи функцияси ёрдамида алгоритм х,амда дастурлар тузишга ургатиш.

Масаланинг куйлллшн.1) талабаларда Паскал тилининг кием дастур фойдаланувчи

функциясидан х,исоблашларда ишлатиш хдкдда назарий куникмалар х,осил килиш;

2) берилган хисоблаш жараёнига мое алгоритм (блок-схема) тузиш;3) масаланинг алгоритмига мос кием дастур (кием функция) тузиш 1 машк. у - функциянинг кийматини -2<х<2 ораликда

Ах=0,4 кадам билан, 3<г<5 ораликда Ах=0,5 кадам билан, 6<х<10 ораликда Ад:=1 кадам билан хисобланг.

ПАСКАЛ алгоритмик тилидаги дастур матни:{К,исм дастурга дойр дастурлар тузиш}program Qism (input,output);vari:real;procedure Qism__Dastur(x:real); varу: real; beginy:-exp(exp(l/3) *ln(sqr(x)+1.5*x));Writeln(“X=",x);Writeln(,,Y=”,y);end;begini : - - 2 ;repeatQism_dastur( i);i:=i+0.4;until i>=2;i:=3;repeatQism_dastur(i); i:=i+0.5; until />=5; i:~6; repeatQism_dastur( i);

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 198: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

i:=i+l; until i>=10; end.2- машк. Куйидаги функция кийматини хисоблаш дастури

кием дастурдан фойдаланиб тузилсин.

S = yla2 + b2 +sin гаЬ +л1а2 + с2 + sin2 ас +-Jb2 +с2 + sin2 be

бунда а~0,51; Ь=4,72; с-2, 31.

j a'b,c j__________ I ___________

S=f(a, b)+f(a,с)+f( b, с)

~ ~ 1 "

/ 5 /

тамом

ПАСКАЛ алгоритмик тилидаги дастур матни:

{ Фойдаланувчи функцияси ёрдамида функция кийматини х,исоблаш }Program Funksiya(input,output); varfunction UpCaseStr(S: string): string; varI: Integer; beginfor I := I to Length(S) doif(S[I] >= "a”) and (S[I] <= “z ”) thenDec(S[I], 32);

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 199: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Машклар

Варианттартиби

Функция Оралик, ва кадамлар

1 2 3

1 .у = 2 ^ + 3 -7 Х + 1 . [-2;0]да Дх*0,2; [0;1]да Дх=0,1; [2;5}да Ддг=0,5.

2. У = 1 п ^ /х 2 + 5 ■ [0;1]да Ддг=0,1; [2;4]да Дд^0,5; [5;8]да Дх=1.

3 . у = л^соз*. (0;р/2)да Ддг=р/12; [р/2; р]да Дх=р/10; [р;2р]да Дд^р/4.

4. у = а г с щ ^ х 2 + 1 [-2;0]да Дх»0,2; [0;0,5]да /2и=0,1; [0,5;1]да Дг=0,05.

5. у = йпху+ д/ х + 1 . [-1;1]да Дх=0,2; [1;2]да Дг=0,1; [2;3]да Дх=0,4.

6. у = со52д: + ^ / х + 1 • [0;1]да Дк=0,2; [1;2]да Дх=0,1; [2;5]да Дд^О.5.

7 .у = + \ / х + 1 • [0;1]да Дх=0,2; [1;2]да Дх=0,1; [2;4]да Д*=0,4.

8. у = 4** - \ ] х + 1 • [-2;0]да /и=0,2 ; [0;1]да Д*=0,1; [2;5]да Дк=0,5.

9. у = яп*3 + \ 1 х + 1 ■ [-2;0]да Д Ы ),2 ; [0;1]да Дх=0,1; [2;5]да Д*=0,5.

10. у = а г ^ + \ / х + 1 [-2;0]да Дх=0,2; [0;1]да Дх=0,1; [2;5]да Д*=0,5.

И . у = 2х* + 51пд:}. [-2;0]да Длг=Ю,2; [0;1]да Дг=0,1; [2;5]да Дг=0,5.

12. у = 2т3 - 551пд:. [-2;0]да Дх=0,2; [0;1]да Дх=0.1; [2;5]да Д*=0,5.

13. у = 4$»ги - бсохл3. [-2;0]да Дх=0,2; [0;1]да Дх=0,1; [2;5}да Дл=0,5.

14. у = л ! х + 5 / 5 [-2;0]да Дх=0,2; [0;1]да Д*=0,1; Х2;51да Дт=0,5.

\ 5 . у = е ' + 6% ]х+ 1 [-2;0]да Дл=0,2; [0;1]да Д*=0,1; [2;5]да Д^=0,5.

16. у = 5ш2д: + [-2;0]да Д*=0,2; [0;1]да Дх=0,1; [2;5]да Д*=0,5.

х + 517. у = -------- — + сое хх - 6

[-2;0]да Д*=0,2; [0;1]да Дг=0,1; [2;5}да Д*=0,5.

10 5* + 718. у = ------------ + „ п *

сое X[-2;0]да Д*=0,2; [0;1]да Д*=0,1; [2;5]да Дг=0,5.

19. >■ = 2 ^ + Х ] х + 5 ■ [-2;0]да Д*=0,2; [0;1]да Дх=0,1; [2;5]да Д*=0,5.

20. у = 6*3 + 451ПДГ. [-2;0]да Д*=0,2; [0;1]да Д*=0,1; 12;5]да Д*=0,5.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 200: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

UpCaseStr S;end.

Назорат учун савол ва машклар

1. Кием дастур нима?2. Кием дастурнинг ахамияти нимадан иборат?3. Функция кием дастури умумий куриниш да кдндай

ифодаланади?4. Процедура кием дастури умумий куринишда кандай

ифодаланади?

14.6. Паскал тилининг график операторлари ва функциялари

График режимда дисплей экрани жуда куп нукталардан ташкил топган тугри туртбурчак шаклида булади. График режимда х,ар бир нук,та узининг ран гига эга. Хар хил рангдаги нукталар ёрдамида чизиклар ва бошка турли хил шакллар чизиш мумкин. Ранглар сони камида иккита булади. Дисплей экрани ёки матшш режимда ёки график режимда булади.

Куп кулланиладиган адаптерларга куйидагилар киради:- CGA (Color Graphics Adapter);- MCGA (Multi-Color Graphics Array);- EGA (Enhanced Graphics Adapter);- VGA ( Vidio Graphics Array);Graph модулида турли хил драйверларни курсатиш учун

узгармаслар аникданган:constDetect-О; { драйверни автоматик равишда аницлайди } CGA=1;MCGA=2;EGA=3;EGA64=4;EGAMono=5;IBM8614=6;HercMono-7;ATT400=8;VGA=9;PC327-10.Экраннн график режимга зигказиш. Одатда, дисплей экрани

матнли режимда булади. Экранни график режимга утказиш учун Graph InitGraph модул процедураси кулланилади:

Initgraph(GD,GM,Path)~ экранни график режимга утказиш.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 201: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

GD-драйвер номери,GM-режим номери.РйггЛ-керакли драйверни сакдовчи файлга йул. Агар Path

буш каторни сакдаса (Path=»), у холда драйвер жорий каталогдан изланади.

GD ва GM лар узгарувчи параметр хисобланади. Initgraph ишга туширилганда GD нолга тенг булса, у холда керакли драйвер ва оптимап график режим автоматик равишда аникланади.

Graph модулида 80 га якин процедура ва функция сакланади. Булар ёрдамида нукталар, ораликлар, эллипслар, тугри туртбур- чаклар, купбурчаклар чизиш мумкин.

Координата системасини чизишни куриб чикамиз:Экраннинг хар бир нуктаси узининг координатасига эга. Юкори

чап бурчак-бу (0,0) координатали нукта. х абциссалар уки чапдан унгта, у координаталар уки эса юкоридан пастга ортиб боради. М асалан, VGAHi (640x480) режимида унг чап бурчак координатаси (639,479) дан иборат. Бу холда экраннинг уртасининг координатаси (320,240) дан иборат. Агар экраннинг уртасига нукта куйиш хохиши булса, уни PutPixel процедураси ёрдамида бажариш мумкин

PutPixel(X, Y,color) процедура Color параметри билин аникданган (X,Y) координатали нуктани буяйди.

Масалан, PutPixel(100,120,Red) процедурасининг чакирилиши натижасида (100,120) координатали кизил рангдаги нукта пайдо булади. PutPixel процедураси керакли жойга керакли рангдаги нуктани куяди, унга симметрик булган функция GetPixel билан эса тескариси, яъни берилган координатали нукта кандай рангга эга эканлигини аниклаш мумкин.

GetPixel(X,Y) функция (X,Y) координатали нуктага ранг кийматини кайтаради. Агар Col- бутун узгарувчи булса, у холда Col:=GeíPixel(50,80); онератори бажарилгандан кейин Col (50,80) нуктада ранг кийматига эга булади.

Graph модулида содда шакллар: ораликлар, айланалар, эллипслар, тугри туртбурчаклар ва хоказоларни чизиш учун бир канча процедуралар мавжуд:

Line(Xl,Yl,X2,Y2) процедураси^ХУ, К/)нуктадан (X2.Y2) нуктагача ораликни утказади.

Circle(X, Y,Radius) процедураси маркази (X, Y) булган ва Radius ли айлана чизади.

Rectangle(Xl,Yl,X2,Y2) процедураси чап юкори бурчаги координатаси (XI, Y1) ва унг пасгки бурчаги координатаси (X2,Y2) булган тугри туртбурчак чизади.

SetColor(Color) процедураси чизманинг жорий рангини

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 202: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

аниклайди. Агар бу процедурада бошкд ранг урнатилган булмаса, у х,олда жорий ранг ок. ранг х,исобланади.

График режимда рангни белгилаш учун узгармаслардан фойдаланиш мумкин:

constBlack-О; { içopa }Blue-1; { кук }Green=2; { яшил }Red=4; { %изил }Brown=6; { малла }Yellon-14; { сарщ }White=15; { оц } ва хоказо.SetTextStyle(Fond,direction,Size)- жорий шрифтни, символ

улчамини ва матнни чикдриш йунапишини урнатади. /чж/-шрифтни аниклайди, Direction- матнни чикариш flÿHannmHHH (чапдан унгга ёки пастдан юкорига), 5/^е-шрифт улчамини аниклайди.

Arc процедураси айлана ёйини чизади:Arc(X,Y:integer; StAng,EndAng,Radius: word); бу epda X,Y- айлана

маркази координатаси, StAng ва EndAng- бошлангач ва охирги бурчак, Radius- айлана радиуси.

uses Сrt,Graph varGd,Gm,I:integer;beginGd:=Delect;InitGraph( Gd,Gm, ’d:4p\bgi ’);{ сарщ фон }SetBkColor(LightGray);{айлана ёйи аста-секин бурилади ва рангини узгартириб

кенгаяди}for I:=l to 200 do beginSetColor(I div 15);Arc(GetMaxX div2, GetMaxY div2, 1,1+300, 1+10); end;Readln;CloseGraph;end.Ваг процедураси буялган тугри туртбурчак чизади.Унинг куриниши: Bar (Xl,Yl,X2,Y2:integer); бунда тугри туртбурчакнингХ/ ва Y1 -юкори чап, Х2 ва Y2 лар

эса унг пастки бурчак координатаси.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 203: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

DrawPoly процедураси купбурчак чизади.Унинг куриниши: DrawPoly(NumPoints: word; var PolyPoints)', бунда МитРошг.г-купбурчакнинг киррапари сони, PolyPoints

нукга координатапарини хисобловчи массив булиши мумкин. Ellipse процедураси эллипс чизади.Унинг куриниши: Ellipse(x;Y:integer, StAngle, EndAngle:word;

XRadius, Yradius:word); бунда X,Y- марказ координатаси, StAngle ва EndAngle -бошланшч ва охирги ёй бурчаги, XRadius ва Yradius лар мос равишда баландлиги ва эни.

График операторлар ёрдамида кесма, тугри туртбурчак, айлана, сектор, ёй ва эллипс тасвирларни чизишга оид машклар.

1-машк. Координаталари (10,20) ва (10,100) булиб, ОХ укига перпендикуляр булган кесмани ясанг.

ПАСКАЛ алгоритмик тилидаги дастур матни:usesCrt, Graph; varGd, Gm : Integer; beginGd : = Detect; InitGraph( Gd, Gm, “ ’’); i f GraphResult <> grOk then Halt(I);Line(10,20,10,100);ReadLn;CloseGraph;end.

Натижада OX абсцисса уклга перпендикуляр талаб килинган кесма экранда х,осил булади.

2- машк. Диогаиал координаталари (50,150) ва (200,50) булган тугри туртбурчак ясанг.

ПАСКАЛ алгоритмик тилидаги дастур матни:usesCrt, Graph; varGd, Gm : Integer; beginGd := Detect; InitGraph(Gd, Gm, “ ”); i f GraphResult <> grOk then Halt(l);Line(50,150,200,50);ReadLn;

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 204: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

CloseGraph;end.Натижада экранда талаб килинган тугри туртбурчак хосил

килинади.3- машк. Маркази (80,80) ва радиуси 60 булган айланани

чизинг.Бажариш. Айлана, айлана сектори, ёй, эллипс, шар каби

шаклларни экранда чизиш учун Бейсик тилини CIRCLE операторидан фойдаланилади .

ПАСКАЛ алгоритмик тилидаги дастур матни:usesGraph;varGd, Gm : Integer; beginGd := Detect; InitGraph(Gd, Gm, “ ”); if GraphResult <> grOk then Halt(l);Circle(80, 80, 60);ReadLn;CloseGraph;end.Натижада экранда талаб килинган айлана х,осил килинади.

МАШКДАР (биринчи тур)

Координаталари (х.:у.) ва (хк:ук) булган кесмани ва шу координаталар диоганали булган туфи туртбурчакни чизинг.

Машктартиби

Координаталари

(xt ; у) <х* '> У J

1 2 3

1. 10,10 80,120

2. 20,20 40,120

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 205: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

3. 5,5 55,95

4. 30,30 150,90

5. 20,20 160,110

6. 25,25 60,160

7. 40,40 110,80

8. 10,10 100,150

9. 25,30 120,90

10. 15,15 110,90

11. 20,20 20,90

12. 15,Ю 150,30

13. 30,30 100,80

14. 40,40 120,190

15. 10,10 120,110

16. 15,15 110,120

17. 20,20 140,160

18. 40,40 40,120

19. 25,25 135,95

20. 40,40 40,120

21. 20,20 135,95

22. 25,25 130,200

23. 15,20 140,120

24. 15,15 150,80

25. 20,20 120,90

26. 10,10 40,90

27. 10,10 200,90

28. 20,20 100,110

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 206: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

МАШВДАР ( иккинчи тур)

Марказий координаталари (Х,У) булган радиуси (бош бурчаги, охирги бурчаги ва овали) берилган айлана ёки ёй, сектор, эллипслар чизилсин.

Топштар.

Марказкоордин.

рад. ранг Бошбурчаги

Охирбурчаги

Овал,Эллипс

1. (120,30) 70 1 1 1,8 3/42. (140,40) 90 1 1 -1 1/43. (100,100) 50 1 -1.2 -3 -4. (50,50) 60 1 1.2 3 -5. (140,100) 60 1 - - 5/166. (190,40) 90 1 -1.1 -1.2 5/67. (140,50) 80 1 -1.2 -2.6 28. (80,20) 60 1 -1.2 -1.6 49. (110,140) 50 1 1 1.8 210. (145,60) 90 1 - - 3/411. (110,20) 80 1 1.4 2.2 -12. (120,30) 80 1 1.8 2.8 2/713. (190,50) 70 1 - - 2/514. (140,60) 80 1 1.4 2.2 -15. (100,80) 70 1 1.2 2.4 3/716. (160,60) 80 1 1 -3 2/917. (100,140) 70 1 1 1.8 218. (120,40) 90 1 1.8 -2.9 -19. (140,60) 100 1 -1 -1.5 2/720. (120,40) 110 1 0.9 -1.2 221. (110,20) 70 1 1 1.8 322. (140,50) 80 1 1 -2 2/423. (190,40) 110 1 -1.2 -1.3 3/424. (140,30) 80 1 - - 2/325. (80,20) 60 1 -1.2 -1.8 426. (100,80) 70 1 2.1 -2 4/727. (110,120) 80 1 1 1.8 228. (110,30) 60 1 1.2 2.4 3/929. (160,110) 90 1 -1.4 -2.8 330. (120.40) 90 1 1.8 -2.9 -

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 207: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

ИЛОВАЛАРШилова

МБ 0 0 5 ОС нинг асосий буйруклари1-жадвст

Т/р Буйрук Бажарадиган вазифаси

1. СО Жорий каталогни алмаштириш

2. СЬБ Компьютер экранини маълумотлардан тозалаш

3. Сору Файлларни нусхалаш

4. Оа1е Жорий вакт хакида маълумот олиш ёки уни алмаштириш

5. Каталогдаги мавжуд файллар руйхатини бериш

6. Йог Цикл ташкил этиш

7. СоК> Пакетли файлда белгига утиш

8. и Пакетли файлда шартни текшириш

9. ЬаЬе1 Дискка белги куйиш

10. Мс1 Янги каталог ташкил этиш

И. Раиве Пакетли файл бажарилишини тухтатиш

12. Ргошр! М5 РОБ таклифномаси куринишини урнатиш

13. Яет Пакетли файлда изох бериш

14. Яеп Файл номини узгартириш

15. ЯО Каталогни учириш

16. Т1те Жорий вакт хакида маълумот олиш ва уни узгартириш

17. Туре Файл мазмунини экранга чикариш

18. Уег МБ РОБ версияси номерини чикариш

19. Уог Диск белгисини чикариш

20. [д и с к ]: Бошка дискка утиш

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 208: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

21. Format Дискни форматлаш

22. Print Файлни чоп килиш

23. Qu Файлни кайта тиклаш

24. Find Файлни кидириш

25. Fc Файлларни такдослаш

26. Move Файлни бошка каталогта кучириб утиш, каталогни кайта номлаш

27. Del Файлни учириш

28. Fa Файл атрибутини узгартириш

29. Deltree Каталогни барча файллари билан учириш

30. NDD Диск яроклилигини текшириш

31. DiskCopy Дискетани нусхалаш

32. Sysinfo Компьютер хаклда маълумотлар олиш

2-илова

NORTON COMMANDER кобик дастури меню буйруклари

Эслатма. N C меню буйруклари (функционал тугмачалар) инглизча, русча ва тавсифида берилган. 9збек тилида мазкур буйру^нинг мазмун ва вазифаси келтирилган.

HHrjiHinaeepcHHaa

Русчаверсияда

Тугмачалар М азмуни

Left (Right)

Brief**Full**Info**

Tree**Quick view**

CompressedFile**

Левая (правая)

КраткийПолныйИнформационнаяпанельДеревоБыстрыйпросмотрСжатый файл

Чап (унг)

КискаТулик,МаълумотномалидарчаДарахт куриниши Тез куриш

Сикдлган файл

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 209: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

HHiviH3HaeepcHJiaa

Русчаверсияда

Тугмачалар Мазмунн

L ink Связь Компьютерлараро

O n/offкомпьютеровВключение/ [Ctrl]+[F1](F2)

богпикдик Дарчани кушиш/

Name**

выключение панели По именам [Ctri]+(F3]

олиб ташлаш

Исм буйича саралашExtension** По расширениям [Ctrl]+(F4] Кенгайиш буйича

Tim e** По времени [Ctrl]+[F5]саралашВакт буйича саралаш

Size** По размеру [Ctrl]+[F6] Хажм буйича саралашUnsorted** Нерассоршрованньк [Ctrl]+[F7] Сараланмаган холатRe-read Повторное Кайта у Киш

Filter...чтениеФильтр Фильтрлаш

Drive... Дисковод [Alt]+[F1](F2) Диск юритуви

F iles Ф айлы Файллар

Help Справка [FI] МаълумотU ser menu Меню пользователя [F2] Фойдаланувчи менюсиView Просмотр [F3] Куздан кечиришE dit Редактирование [F4] ТахрирлашC opy Копирование [F5] Нусха олишRename or Перемещение или [F6] Кучириш ёкиm ove переменование нусха олишM ake Создание [F7] Каталог яратишdirectoryDelete

каталогаУдаление [F8] Учириш

File attributes Атрибуты файла Файлнинг атрибутлариSeiect group Выделение [Gray]+ Гурухни ажратиш

DeselectгруппыОтмена [Gray]- Ажратилган гурухни

group выделения бекор килиш

InvertгруппыИнверсия [Gray]* Ажратилган гурухни

selection выделения инверсиялашRestore Восстановление Ажратилганликниselection вьщеления тиклашQ uit Выход из КС [F10J NCnaH чиклш

Com m ands Команды Буйруклар

NCD tree Дерево каталога [Alt]+[F10] Каталог дарахтиFind file Найти файл [Alt]+[F7] Файлни кддиришHistory Хронология [Alt]+[F8] ХронологияEGA lines Строки ЕСА [Alt]+[F9] EGA каторлари

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 210: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Инглизчаверсняда

Русчаверсияда

Тугмачалар Мазмуни

System Системная Тизимли маълумотinformation информацияSwar panelss* Поменять [Ctri]+[U] Дарчалар урнини

местами алмаштиришпанели

Panels on/off Включить/ [Ctri]+[0] Дарчани кушиш вавыключить олиб ташлашпанели

Compare Сравнить Каталоппарниdirectoties каталоги таккослашTerminal Эмуляция Терминал эмуляциясиemulation терминалаMenu file Редактировать Фойдаланувчиedit меню менюсини тахрирлаш

пользователяExtension file Редактировать Кенгайтмали файлниedit файл расширений тахрирлаш

Options Опции Опциялар(параметры) (параметрлар)

Configuration... Конфигурация КонфигурациямEditor... Текстовый Матнли мухаррир

редакторConfirmation... Подтверждение ТасдикдашCompression... Выбор метода Кисиш усулини

сжатия танлашAuto menus* Автоменю АвтоменюPath promrt* Путь в Таклифномада йул

приглашенииKey bar* Строка [Ctrl]+[B] Функционал

функциональных тугмачалар каториклавиш

Full screen* Полный экран Тулик экранMini status* Министатус КичикстатусClock* Часы [Shift ]+[F9] СоатларSave setup* Сохранить Урнатишни саклаш

установки

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 211: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

З-илова

\Vindows С оттап(1ег дастури буйруклари

Б ун руклар Ф ункционалтугмачалар

Мазмунн

Ф айл Файл

Изменить атрибуты... Атрибугларниузгартиради

Упаковать... [АЙНР51 Архивга жойлаштирадиРаспаковать... [АЦ]+[Р9] Архивдан чикарадиПроверить архив(ы) [Аи]+[5ЫЛ]+[1=9] Архивдаги файлларни

текширадиСравнить по содержимому... Мазмуни буйича

таккослайдиОткрыть с помощью... ...ёрдамида очадиСвойства файла [Ак]+[Етег] Файл хоссалари хаклда

маълумот берадиПодсчитать занимаемое место Канча жой эгаллашини

хисоблайдиГрупповое переименование... [ОгЦ+ГП Гурухдаб кайта номлайдиПечать [Ог1]+[Р9] Файлни чоп кдладиРазбить файл... Файлни буладиСобрать файл... Файлни йигадиКодировать Файлни кодлайдиДекодировать Кодни олиб ташлайдиВыход [АИ]+[Р4] Файлдан чикади

Выделение Ажратиш

Выделить группу... Гурухни ажратадиСнят выделение... Ажратишни олиб

ташлайдиВыделить все Барча файлларни

ажратадиСнать всё выделение Барча ажратилганларни

бекор киладиИнвертировать выделение Ажратилганларни

инвертирлайдиВосстановать выделение Ажратилганларни к,айта

тиклайдиСравнить каталоги [8ЫЙМР2] Каталогпарии таккослайдиОтметить новые, скрыть Янги каталоглародинаковые белгилайди, бир хил

каталогларни яширади

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 212: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Буйруклар Функционалтугоачалар

Мазмуни

Команды Буйруклар

Дерево каталогов... [AltHFlO] Каталог дарахтини курсатади

Поиск файлов... [Alt]+[F7] Файлни кидирадиМетка диска... Дискка белги куядиИнформация о системе Система хакдца

маълумот берадиСинхронизировать каталоги... Каталогни

синхронизациялайдиЧасто используемые каталоги [CtrlMD] Куп ишлатиладиган

катапогларни аниклайдиНазад Оркага кайтадиЗапустить сеанс DOS DOS мухитини юклайдиПодключить сетевой диск... Тармокли дискни улайдиОтключать сетевой диск.. Тармокли дискни ажратапиСделать текущий каталог Ж орий каталогниобщим... умумлаштиради...Забрать каталог... Каталогни оладиСоедениться с FTP FTP-сервер билансервером... [CtrlMF] богланадиНовое FTP-соединение... [Ctrl]+[N] Янги FTP билан боптанадиРазорвать FTP-соединение [Ctrl]+[Shift]-r[F] FTP билан богланишни

бекор кдладиПоказ на сервере Серверда яширинганскрытых файлов файлларни курсатадиFTP-загрузка из списка FTP-руйхатдан

юклайди...Соединение с другим Порт орк,али бошкакомпьютером через порт... компьютерга боглайдиПоменять панели местами [Ctrl]+[U] Дарчалар урнини

алмаштирадиПолучатель=Источнику Манбадан кабул кдлади

Вид Куриниш

Краткий [Ctrl]+[F1] Файл хакдца клскача маълумот беради

Подробный [Ctrl]+[F2] Файл хакдда тулик маълумот беради

Дерево [Ctrl]+[F8] Каталог дарахтини курсатади

Быстрый просмотр [Ctrl]+[Q] Тезкор куринишни таъминлайди

Все файлы [Ctrl]+[F10] Барча файлларПрограммы [Ctrl]+[F11] Дастурлар

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 213: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Буйруклар Функционалтугмачалар

Мазмуни

Ф ильтр П о имени

По типу

П о времени

П о размеру

Б ез сортировки

В обратном порядке

Обновить окно

Конфигурация

Настройка...Панель инструментов...

Запомнить позицию

Сохранить конфигурацию

Запуск

Изменить меню Запуск..

Изменить главное меню...

[Ог1]+[Р12][а г 1 ]+ [Е З ]

[О гЦ + [Р 4 ]

[С1г1]+[Р5]

[С1гЦ+[Р6]

СС1г1]+[Р7]

[С1г1]+[К]

Фильтрлайди Файлларни исм буйича саралайдиФайлларни тури буйича саралайдиФайлларни яратилган вакти буйича саралайди Файлларни улчами буйича саралайди Файлларни сараланмаган холатда курсатади Файлларни тескари тартибда курсатади Ойнани янгилайди

Конфигурация

Конфигурацияни созлайди Конфигурациянинг ускуналар дарчаси Конфигурация урнини хотирада саклайди Конфигурацияни хотирада саклайди

Кушиш

Запуск менюсини узгартирадиБош менюни узгартиради

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 214: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

4-илова

EXCEL 2000 дастури меню буйруклари

Буйруклар Функционалтугмачалар

Мазмуни

Файл Файл

Создать [Ctrl]+[N] Янги жадвал яратишОткрыть [Ctrl]+[0] Хотирадаги жадвални

юклашЗакрыть [Ctrl]+[S] Файлни ёпишСохранить Файлни хотирада саклашСохранить как... Файлни ном билан

хотирада саклашСохранить как >УеЬ Файлни Web-сахифа кабистраницу... хотирада саклашСохранить рабочую Иш сохасини хотирадаобласть... саклашПредварительный W eb-сахифани кузданпросмотр Web страницы кечиришПараметры страницы Сахифа параметрларини

урнатишОбласть печати Чоп килиш сохасиПредварительный Олдиндан кузданпросмотр кечиришПечать Файл(жадвал)ни чоп

килишОтправить Файл(жадвал)ни манзилга

юборишФайл хоссалариСвойства

Выход EXCEL дан чикиш

Правка Тахрнр килиш

Нельзя отменить [CtrlMZ] Олдинги холатни кайтариш

Нельзя повторить [Ctrl]+[Y] Кейинги холатга утишВырезать [Ctrl]+[X] Жадвал кисмини киркишКопировать [CtrlWC] Жадвал кисмидан нусха

олишВставить [Ctrl]+[V] Чунтакка олинган

жадвални урнига куйишСпециальная вставка Махсус урнига куйишВ ставить как Гипермурожаат кабигиперссылку урнига куйишЗаполнить Жадвални тулдиришОчистить Жадвал ячейкасини тозалаш

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 215: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Буйруклар Функционалтугмачалар

Мазмуни

Удалить...

Удалить листНайти...Заменить...Перейти...Связи...Объект

[ОЛМИ][Ог1]+[Н][Ог1]+[С]

Ячейкадагимаълумотларни учириш Варакни учириш Топ...Алмаштир...9 т . . .Богланиш...Объект

Вид Куриниш

Обычный

Разметка страницы Панели инструментов Строка формул Строка состояния Колонтитулы... Примечания Во весь экран

Масштаб...

Оддий жадвал куринишиСахифага белги куйиш Ускуналар дарчаси Формула катори Катор холати Колонтитуллар Эслатма бериш Экранни сахифа билан тулдиришЖадвалнинг экрандаги масштаби

Вставка Куйиш

Ячейки...

СтрокиСтолбцыЛистДиаграмма... Разрыв страницы Функция...ИмяПримечеииеРисунок

Объект...Гиперссылка... [С1г1]+[К]

Жадвал га ячейкалар куйиш...Жадвал га к,атор куйиш Жадвалга устун куйиш Жадвалга варак куйиш Диаграмма...Сахифани булиш Функция...НомлашЭслатмаларЖадвалга тасвир (раем)куйишОбъект...Гипермурожаат...

Формат Формат

Ячейки...

СтрокаСтолбец

[Ог1]+[1] Жадвал ячейкалари форматинн бериш... Катор форматини бериш Устун форматини бериш

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 216: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Буйруклар Ф ункционалтугмачалар

М азмуни

Лист Варак, форматини беришАвтоформат... Автоформатлаш...Условное форматирование... Шартли форматлаш...Стиль... Форматлаш усули...

Сервис Сервис

Орфография... [Р7] Грамматик ва статистик хатоларни аниклаш

Автозамена... Ячейкалардаги белги ва сузларни алмаштириш...

Доступ к книге... Китобга кириш...Исправления ТузатишОбъединить книги... Китобларни бирлашгириш...Зашита ХимоялашСовместная работа Биргаликда ишлашПодбор параметра... Параметрларни танлаш...Сценарии... Сценария...Зависимости БогланганликМакрос Макросни аниклашНадстройки... УсткурмаНастройка... Меню бандларини созлаш...Параметры... ЕСХЕЬ параметрлари...

Данные Маълумотлар

Сортировка... ЕСХЕЬда маълумотларни алифбо буйича саралаш

Филтр Маълумотларни филтрлашФорма... Маълумотлар шаклиИтоги... Натижани хосил кдлишПроверка... Маълумотларни текширишТаблица подстановки... Маълумотларни урнига

куйиш жадвалиТекст по столбцам... Устун буйича матнКонсолидация... Консолидация...Группа и структура Маълумотларнинг гурухи

ва таркибиСводная таблица... Натижавий жадвалВнешние данные Ташки маълумотларОбновить данные Маълумотларни созлаш

Окно Ойна

Новое Янги ойнаРасположить... Ойнани кушишСкрыть Ойнани яшириш

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 217: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Буйруклар Функционалтугмачалар

Мазмуни

Отобразить... Разделить Закрепить области

1 Книга1

Ойнани курсатиш Ойналарни булиш Ойнани сохдпарга беркитиш Китоблар руйхати

Справка Маълумот

Справка по Microsoft EXCELСкрыть помощника Что это такое? Office на Web Найти и устранить... О программе

[F1]Microsoft EXCEL \ак,ида маълумот олиш Ёрдамчини яшир Бу нима?\УеЬдаги ОГАселар Топ ва тузат Дастур хакида маълумот олиш

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 218: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

5-илова

MS WORD 2000 дастури меню буйруклари

Буйруклар Функционалтугмачалар

Мазмуни

Файл Файл

Создать [CtriWN] Янги матнли файл

Открыть [Ctrl]+[0]яратишМ атнли файлни очиш

Закрыть Файлни ёпишСохранить [CtrlMS] Файлни хотирада саклашСохранить как... Файлни ном билан

Сохранить как \УеЬхотирада саклаш Файлни Web-сахифа каби

страницы файлни хотирада саклашВерсии ВерсиялариПредварительный W eb-сахифани кузданпросмотр \УеЬ страницы кечиришПараметры страницы Сахифа параметрларини

Печать [Ctrl]+[P]урнатишФайлларни чоп килиш

Отправить Файлни манзилга

Свойстважунатиш Файл хоссалари

Выход W ord дан чиклш

Правка Тахрир килиш

Нельзя отменить [Ctrl]+[Z] Олдинги холатни

Повторить создание [CtriWY]кайтаришКейинги холатга утиш

документаВырезать [Ctrl]+[X] Матн кисмини клркишКопировать [Ctrl]+[C] Матн клсмидан нусха

Вставить [Ctrl]+[V]олишЧунтакка олинган матнни

Специальная вставкаурнига куйиш Махсус урнига куйиш

В ставить как Гипермурожаат кабигиперссылку урнига куйишОчистить [Del] ТозалашВыделить всё [Ctrl]+[A] Барчасини ажратишНайти... [Ctrl]+[F] Топ...Заменить... [Ctrl)+[H] Алмаштир...Перейти... [Clrl]+[G] Ут...Связи Богланиш

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 219: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Буйруклар Функционалтугмачалар

Мазмуни

Объект Объектлар

Вид Куриниш

Обычный Оддий хужжатларни куриниши

\УеЬ - документ \УеЬ - хужжатРазметка страницы Сахифага белги куйишСтруктура ТаркибПанели инструментов Ускуналар дарчасиЛинейка Чизжч ёрдамида сахифа

улчамини белгилашСхема документа Хужжатнинг электрон

тузилишиКолонтитулы... КолонтитулларСноски Колонтитулга узгарнш

киритишПримечания Эслатмапар куринишиВ о весь экран Экранни сахифа билан

тулдирншМасштаб... Хужжатнинг экрандаги

масштаби

Вставка Куйиш

Разрыв.... Сахифанинг жорий кисминн булиш

Номера страниц..-. Сахифани номерлашДата и время... Хужжатнинг яратиш

санаси ва вактиАвтотекст Сахифага матн кушишПоле... Хисоблаш учун майдон

хосил килишСимвол... Белгилар билан ишлашПримечение ЭслатмапарСноска... Сахифага илова кушишНазвание... Раем ёки жадвални

номлашПерекрестная ссылка... Кесишувчи мурожаатОглавление и указатели Мундарижа ва

курсатмаларРисунок Хужжатга раем туширишНадпись Тасвирдаги устки ёзувларФайл... ФайлОбъект... ОбъектларЗакладка... Тахлаш

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 220: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Буйруклар Функционалтугмачалар

М азмуни

Гиперссылка... Гипермурожаат

Формат Формат

Ш рифт- Ш рифтни танлашАбзац... Суз бошини форматлашСписок... Руйхатдаги матнларни...Границы и заливка... Матнни чегаралаш ва

Колонки-ранглашМатнларни устунларга

Табуляция...булишМ атнни текислаш

Буквица- Суз боши ва бош харфн^

Направление текста...танлашЁзилиш йуналишини

РегистртанлашБош еки кичик харфни

ФонтанлашФони

Тема... МавзусиРамки КолипиАвтоформат... АвтоформатиСтиль Ёзилиш усулиОбъект Объект

Сервис Сервис

Правописание... [Р7] Грамматик ва стилистик

Языкхатоларни аниклаш Хужжат тилини белгилаш

Восстановить Бузилган матнни тиклашповрежденный текст... Статистика... Статистик маълумотларАвтореферат... Файлнинг кискача

Автозамена...мохиятиБелги ва сузларни

Исправленияалмаштириш Узгартиришни курсатиш

Объединить исправления.. Тузатишларни бирлаштиришУстановить защиту... Хужжатли химоялашСовместная работа Биргаликдаги ишларСлияние- Фанплардаги хужжатларни

Конверты и наклейкиумумийлаштириш Конверт ва ёпиштиргич

Мастер писемхосил кдлиш Хат устаси

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 221: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Буйруклар Функционалтугмачалар

Мазмуни

МакросШаблоны и надстройки...

Настройка...Параметры...

Макросни аииклаш Шаблонлар ва усгкуртмалар Меню бандларини созлаш Word параметрлари

Таблица Жадвал

Нарисовать таблицу Добавить Удалить ВыделитьОбъединить ячейки

Разбить ячейки... Разбить таблицу Автоформат...

Автоподбор

ЗаголовкиПереобразоватьСортировка...Формула...

Скрыть сетку Свойства таблицу

Жадвални чизиш Жадвал кушиш Жадвални учириш Жадвални ажратиш Ячейкаларни бирлаштириш Ячейкаларни булиш Жадвални булиш Жадвални автоматик тарзда форматлаш Жадвални автоматик тарзда танлаш Жадвалга мавзу бериш Алмаштириш Элементларни саралаш Жадвалда формула билан ишлашТурли яшнриш Жадвал хоссалари

Окно Ойна

НовоеУпорядочить всёРазделитьДокумент

Янги ойнаОйналарни тартиблаш Ойналарга булиш Ойнадаги мавжуд файллар руйхати

Справка Маълумот

Справка по Microsoft WordПоказать помощника Что это такое?Office на Web Найти и устранить... О программе

[F1]

[Shift]+[F1]

Microsoft Word хакида маълумот олиш Ёрдамчини курсат Бу нима?Webflam ОГЛселар Топ ва тузат Дастур хакида маълумот олиш

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 222: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

6-иловаMICROSOFT INTERNET Explorer меню буйруклари

Буйруклар Функционалтугмачалар

М азмуни

Файл

СоздатьФайл

Открыть... [Ctrl] + [О] Файл яратишПравка Файлни очишСохранить ТузатишСохранить как... [Ctrl] + [S] Файлни хотирада саклаш

Файлни ном биланПараметры страницы хотирада саклаш

Сахифа параметрлариниПечать урнатишПредварительный [Ctrl]+[P] Файлни чоп килишпросмотрОтправить

Импорт и экспорт...

Файлни олдиндан куриш

Файлни бирор манзилга юбориш

Свойства Импорт ва экспортРаботать автономно Файл хоссаларн

Автоном режимидаЗакрыть

Правка

Вырезать

ишлашФайлни ёпиш

Тахрирлаш

Копиравать [Ctrl] + [X] Кирклб олишВставить [Ctrl] + [С] НусхалашВыделить все [CtrlMV] Урнига куйишНайти на этой странице.. [Ctrl] + [A] Барчасини ажратиш

Вид

Панели инструментов

[Ctrl] + [F] Бу сахифада топиш

Куриниш

Строка состояния Ускупалар дарчаснПанели обозревателя Катор холатиПереход Ш архдовчи дарчасиОстановить ^тишОбновить [Esc] ТухтатишРазмер шрифта [F5] ЯнгилашВид кодировки Ш рифт улчами

Кодлаш тури

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 223: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

Буйруклар Функционалтугмачалар

Мазмуни

В виде HTML Отладчик сценариев Во весь экран [F11]

HTML тури буйича СценарияЭкран тулиги буйича

Избранное Танланганлар

Добавить в избранное Упродочить избранное

НосительСсылкиПрограммырадиопередачСобытия

Танланганларга к.ушишТ анланганл икнитартиблашОлиб юрувчиМурожаатларРадиоэшиттиришдастурлариХодисалар

Сервис Сервис

Почта и новости Синхронизировать... Windows Update Показать связанные ссылки

Почта ва янгиликлар Синхронизациялаш Windows Update Богланганлик мурожаатлари курсатиш

Свойства обозревателя Шархловчи хоссалари

Справка Маълумот

Оглавления и указатель Полезный совет Для пользователей Netscape УчебникТехническая поддержка Отзывы и предлажения О программе

Мундарижа ва курсаткич Керакли курсатма Netscapeфойдаланувчилари учун ДарсликТехник кувватлаш Такриз ва таклифлар Дастур хакида

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 224: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

А Д А Б И Ё Т Л А Р

1. А б р а м о в В.Г., Т р и ф о н о в Н.П., Т р и ф о н о- в а Г.Н. Введение в языке Паскаль. М., “Наука”, 1998 й.

2. A J д у к о д и р о в A.A. Алгоритм дастур, ЭХМ Т., “Уклтувчи”, 1992 й.

3. А б д у к о д и р о в A.A. Хисоблаш математикаси ва дастурлашдан лаборатория ишлари. Т., “Уклтувчи”, 1993 й.

4. А р и п о в М.М. ва бошкдлар. Информатика. Ахборот технологиялари. Т., 2002 й.

5. А х м е д о в А.Б., Т а й л а к о в Н.И. Информатика. Академик лицей ва касб- хунар коллежлари учун дарслик.

Т., Узбекистон, 2001 й.6. Б р я б и н В.М. Программное обеспечение персональных

ЭВМ. М., “Наука”, 1998 й.7. В а с ю к о в а Н.Д., Т ю л л я е в а В.В. Практикум по

основам программирования. Язык Паскаль. М., “Высшая Школа”. 1991 й.

8. Р у л о м о в С.С. ва бошкдлар. Икхисодий информатика Т., 1999 й.

9. F у л о м о в С.С. ва бошкалар. Ахборот тизимлари ва технологиялари. Т., «Шарк», 2000 й.

10. 3 а й н а л о в Н.Р., П о р с а е в Г.М., У с м о и о в И.А. Информацион технологиялар. Самарканд. 2003 й.

11. Л е в и н А. Самоучитель работы на компьютере.М., 2000 й.

12. М а р а х и м о в А.Р., Р а х м о н к у л о в а С.И. Интернет ва ундан фойдаланиш асослари. Т., 2001 й.

13. П е т р о в A.B., А л е к с е е в В.Е. и др. Вычислительная техника и программирование. Учебник для технических вузов. М., «Высшая школа». 1990 й.

14.Р а х м о н к у л о в а С.И. IBM PC шахсий компыотерида ишлаш. НМК «Шарк.» Unstar. 1998 й.

15. С и м о н о в и ч С., Е в с е е в Г., А л е к с е е в А.Специальная информатика. М., АСТ пресс. 2000 й.

16. Ф а й с м а н А. Персональное программирование на Турбо Паскал. Info-F-infomex-Koinko, 1992 й.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 225: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

17. Ф и г у р н о в В.Э. 1ВМ РС для пользователя. М.,” Инфра” М., 1995 й.

18. Х о л м а т о в Т.Х., Т а й л а м в Н.И. Амалий математика, дастурлаш ва компьютернинг дастурий таъминоти. Т., «Мех,нат», 2000 й.

19. Х о л м а т о в Т.Х., А м и н о в И.Б., С а й и д о в О.Ж. Паскал тилида дастурлаш. Самарканд., 1997 й.

20. Х о л м а т о в Т.Х., Э ш т е м и р о в С., А м и н о в И.Б., У с м о н о в Б.И. Алгоритмлаш асослари. Самарканд. 1997 й.

21. Х о л м а т о в Т.Х. Т а й л а к о в Н.И., Н а з а р о в У.А. И нф орм атика ва хисоблаш техникаси . Т., «Узбекистон миллий энциклопедияси» Давлат илмий нашриёти., 2001 й.

22. Ш а н ь г и н В.Ф., П о д д у б н а я Л.М. Программирование на языке Паскаль. М., «Высшая школа», 1991 й.

23. Ш а ф р и н Ю. Основы компьютерной технологии. Бишкек., 2000 й.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 226: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

М У Н Д А Р И Ж А

\ Кириш____________________________________________________ 3

I БОБ. Информатика, хисоблаш техникаси, унинг арифметик асоси . 6«̂ 1.1. Информатика фанининг мазмуни . . 1 .............................................. 6Л.2. Х,исоблаш техникасининг ривожланиш боскичлари.......................71.3. Компькггернинг яратштиши..............................................................111.4. ЭХМ нинг арифметик асоси- санок системалари......................... 12

Назорат учун савол ва машцлар........................................................ 15

II БОБ. 1ВМ РС компьютери хакида асосий маълумотлар................ 182.1. 1ВМ РС компьютерининг асосий курилмалари............................. 182.2. 1ВМ РС компьютерининг кушимча курилмалари..........................19/2.3. Микропроцессор ва унинг турлари..................................................202.4. Хотира турлари ва компьютер имкониятлари............................... 20;2.5. Компьютерга уланадиган курилмалар..............................................21/2.6. Компьютер дастурлари......... . . ........................................................ 242.7. Компьютер тармоклари................................................................. .25

Назорат учун савол ва машцлар....................................................... ~2б~

III БОБ. Компьютерда ишлаш.............................................................. 273.1. 1ВМ РС компьютерини юклаш ва учиРи ш .................................. -73.2. Компьютерга маълумотларни киритиш. Клавиатура билан ишлаш 283.3. Компьютер билан мулокот. МБ ООБ операцион тизими таркиби . 29ЗА Файл..................................................................................................30ЗД) Компьютер курилмаларининг мантикий номланиши.....................31

Каталог............................................................................................. 313.7. Диск юритувчи................................................................................. 32

Назорат учун савол ва машцлар........................................................32

IV БОБ. МБ 008 операцион тизими.................................................... 344.1. ООЭ таклифномаси. Буйрукни киритиш........................................ 344.2. МБ 008 ОТнинг асосий буйруклари ...............................................35

Назорат учун савол ва машцлар....................................................... 42

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 227: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

V БОБ. NORTON COMMANDER кобик дастурида ишлаш...............445.1. Кобик дастурлар хаклда умумий маълумотлар ............................ 445.2. NC дастурини юклаш ва ундан чиклш.............................................455.3. NC да ёрдам олиш ............................................................................465.4. NC менюсида ишлаш.......................................................................475.5. NC да клавиатура ва “сичк,онча”ни ишлатилиш............................ 475.6. NC дарчасипи бошкариш................................................................ 485.7. NC нинг функционал тугмачалари тавсифи..................................495.8. NC да диск билан ишлаш............................................................... 52

Назорат учун савол ва машцлар...................................................... 52

VI БОБ. Операцион тизимлар. WINDOWS операцион ти зи м и .......... 546.1. Бошлангич маълумотлар..................................................... .546.2. WindowsHHHr имкониятлари........................................................... 556.3. WindowsHHHr ишлаш шартлари......................................................55

—6.4. Windows операцион тизимини ишга тушириш ва ундан чикиш . . . 566.5. Windows ОТ ишчи столи>1_ -............................. / ......................... 566.6. Windows ОТ топшириклар жадвали.............................................. 576.7. Windows ОТнинг асосий менюси(Пуск тугмачаси)...................... 576.8. “Сичконча”нинг ишлатилиши......................................................... 586.9. ДиСкетни форматлаш...................................................................... 596.10. Windows Commander дастурида ишлаш.......................................59

Назорат учун савол ва машцлар...................................................... 68

VII БОБ. Матнлар билан ишлаш. WORD матн мухаррири...............6$7.1. Бошлангич маълумотлар..................................................................697.2. WORD дастурини ишга тушириш ва ундан чиклш......................707.3. Матнларни киритиш ва саклаш......................................................72

«—7.4. WORD менюси билан1шшаш.........................................................73"7.5. Жадвал ташкил этиш . . . . . ’ ......................................................... 787.6. Турли математик ва кимёвий символлар билан ишлаш................79

Назорат учун савол ва м аш ^ар ...................................................... 82

VIII БОБ. Компьютер графикаси. Paint график мухаррири.............. 838.1. Бошланжч маълумотлар. График мухаррирининг имкониятлари .8.2. PaintHH юклаш ва унда ишни тугаллаш......................................... 848.3. Paint менюси билан ишлаш............................................................ 85

Назорат учун савол ва машцлар...................................................... 90

IX.БОБ. Microsoft Excel электрон жадвалида ишлаш...................... 929.1. Бошлангич маълумотлар..................................................................92 *

1^3,' Excel дастурини юклаш ва унда ишни тугаллаш.......................... 93

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 228: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

9\ß. Excel дастурида жадвалли маълумотларни саклашва файлни ишга тушириш................................................................. 95

(ML Ехсе1да жадвал билан ишлаш..........................................................959.5. График ва диаграммалар тузиш....................................................... 999.6. Диаграмма турини ва куринишини танлаш..................................... 999.7. Алохипа варакда диаграмма тузиш................................................ 100'9$. Excel менгоси билан ишлаш........................................................... 100~%9. Ускуналар мажмуаси билан ишлаш............................................... 1019.10. Жадвалдаги маълумотларни саралаш ва фильтрлаш..................105

Назорат учун савол ва машцлар...................................................... 106

X БОБ. Кургазмали намойиш ва слайдлар ташкил этишPower Point дастури.................................................................108

ЮЛ. Бошлангач маълумотлар................................................................10810.2. Power Point дастурини ишга тушириш ва ундан чиклш............10910.3. Power Point менюси билан ишлаш .....................................11110.4. Презентация ва слайдлар ташкил этиш.......................................11710.5. Презентация ва слайдлар ташкил этишда амаллар бажариш . . . 117 Назорат учун савол ва машцлар......................................................119

XI БОБ. Маълумотлар базасини бошкари j тизими.MS Accessfla ишлаш........................................................... 120

11.1. Бошлангач маълумотлар................................................................12011.2. Маълумотлар моделлари..................... .......................................... 12211.3. MS Access маълумотлар базасини бошкариш тизими...............127Назорат учун савол ва машцлар......................................................140

XII БОБ. Замонавин информацнон тармоклар.Internet ва ундан фойдаланиш............................................... 142

12.1. Бошлангач маълумотлар....................... ........................................14212.2. Microsoft Internet Explorer браузери ёрдамида

Интернетга уланиш.........................................................................14512.3. Электрон почта хизматидан фойдаланиш....................................147 v12.4. Outlok Express дастури билан ишлаш......................................... 149Назорат учун савол ва машцлар...................................................... 151

ХШ БОБ. Алгоригмлаш асослари....................................................... 15213.1 Алгоритм хакдца тушунча............................................................. 15213.2. Алгоритмнинг хоссалари...............................................................15313.3. Алгоритмнинг ифодаланиши........................................................ 15413.4. Чизикли, тармокланувчи, такрорланувчи таркибга эга булган

япгоритмчар тузиш .................. ............................................ 156

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 229: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

www.ziyouz.com kutubxonasi

Page 230: ИНФОРМАТИКА - n.ziyouz.comn.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari...Power Point дастури тавсифи берилган. Ун биринчи боб Microsoft

www.ziyouz.com kutubxonasi