ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ - psu.kzpsu.kz/arm/upload/umk_pdf/168271.pdf · таралуы...

бағдарламасы Ф СО ПГУ 7.01.1/05

Қазақстан Республикасының ғылым және білімминистрлігі

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Генетика және биотехнология кафедрасы

Орманшылық пәні бойынша050807 «Орман шаруашылығы ісі»

мамандығының студенттеріне арналған

ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ

Кегль 26, буквы

прописные,шрифт

полужирный

Расстояниемежду

строками-шесть

интервалов


строчные,кроме первой

прописной


строчные,кроме первой

прописной

Павлодар Мамандықтың мемлекеттік жалпығабірдей білім стандарты және типтік оқубағдарламасы негізінде әзірленген жұмыс бағдарламасының бекіту парағы

Ф СО ПГУ 7.18.1/06

БЕКІТЕМІНОқу ісі жөніндегі проректор ____________Н.Э.Пфейфер«___»__________ 200__ж.

Құрастырушы: а.ш.ғ.к., доцент Сулейменов А.А. Генетика және биотехнология кафедрасы

Орманшылық пәні бойынша 050807 Орман шаруашылығы ісі мамандығы студенттерінеарналған

ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ

Жұмыс бағдарламасы мамандықтың ҚР МЖМБС 3.08.365 -2006 мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты және РОӘК-тің 2006 жылғы 22 маусымдағы хаттамасымен бекітілген

Кафедра отырысында ұсынылған 26.06. 2007 ж, хаттама №11

Кафедра меңгерушісі ___________________ Т.К. Бексеитов

Биология – химия факультетінің әдістемелік кеңесіменмақұлданды«04»07.2007 ж. Хаттама №10

ӘК төрайымы _______________________ К.Х. Жапарғазинова

КЕЛІСІЛДІ Факультет деканы __________________ Базарбеков К.У.

2007ж. «____» ____________

ЖжӘҚБ МАҚҰЛДАНДЫЖжӘҚБ бастығы _____________________ Головерина Л.Т.

2007ж. «____» ____________

«Оқу пәнінің мақсаттары мен міндеттері, оның оқупроцесіндегі орны».

Пәннің мақсаты: Орындалған шаралар әсеріне байланыстыдеградациялық-демутациялық динамика жағдайындағыорман орманшылық пәнінің қарастыратын сауалы болыптабылады. Тиімді, үздіксіз және таусылмайтынпайдалану негізінде орманның биосфералық қоршағанортаны реттейтін және су қорғау, қорғанышфункцияларын сақтау және күшейту барлықорманшылық шаралардың жетекші міндеттері болыпсаналады. Орман туралы білім ертеден басталған. Орманжайлы ғылымның пайда болуы мен дамуы әрқашанорманды пайдалануы мен сипатына, қоғамның тарихидамуындағы ролінің өзгеруімен байланысты.Орманшылық өнер ретінде алдымен Ежелгі Қытайда,Грецияда және Римде болған. Ресейде орман туралы ғылым ХІХ ғасырда пайдаболған. Осы уақытқа дейін кңапиталисттік қарым-қатынасқа, өнеркәсіппен сауданың дамуына байланыстысүректі тұтыну өсіп отыр. Петербургте 1807 жылы Орман институтының (қазірОрман технмкалық академиясы) ашылуы Ресейдің орманғылымының маңызды даму кезеңі болған. Айта кету керек, ХІХ ғасырдың екінші жартысындаорманшы ғалымдар орман туралы біртұтас ілім түріндекең ғылыми байыту үшін теориялық алғышарттардыөңдеп шығарды. Бұл ілімді ХХ ғасырдың басында Санкт-Петербургтегі Императорлық Орман институтыныңпрофессоры, атақты орманшы ғалым Георгий ФедоровичМорозов (1867-1920 ж.) ойлап шығарды. Қазіргі заманда орманшылық көптеген елдерде,оның ішінде Қазақстанда да табысты даму үстінде.

Пәннің міндеттері:

орман өсіру теориясын,шаруашылықта қолдану мәселелерінде орман бітімін жақсарту негіздерін зерттеп, екі бір – бірімен байланысты құрамдардан құрастырылады «Ормантану» - оның теориялық негізі,орман мен қоршаған ортаның қатынасын, ағаш тұқымдарынң шаруашылық сипаттамасын және оның қоршаған ортамен өзгеруін, зерттейтін және «Орманшаруашылығы» - орманды тезірек қайта құрастыруды және оларды қорғау, ол үшін орман шабуды дұрыс жүргізіп, шабу жүйесін орындауды зерттейді.

Студент нені білу керек :- орманның морфологиялық құрылысын;- орманның биологиясы мен экологиясының теориялық

негіздерін,орманның типтерін;- орманның тұқыммен және вегетациялық қалпына келу

ерекшеліктерін, ағаш түрлерінің алмасуын;- басты және аралық пайдалану кесулерінің тәсілдерін;- орманның табиғи жаңаруына әсер ету әдістерін;- өртке қарсы қолданылатын шаралардың жүйелерін;- қосалқы пайдалану түрлерін, олардың көп түрлілігін

білуі тиіс;- күту кесулері мен басты пайдалану кесулері бойынша

кеспеағаш жұмыстарын жүргізуді жәнеұйымдастыруды;

- орман қорларын тұрақты және үздіксіз пайдаланупринципі бойынша нарық экономикасының жағдайындаорман мекемесінің шаруашылық іс әрекетін сауттыұйымдастыруға;

- орманды өрттен қорғауды қамтамасыз етуді және өртболған жағдайда сөндіруді дұрыс ұйымдастыруды істейбілуі тиіс.Орманшылық пәндері орман ресурстары есебі, орманпайдалану, орман өсіру технологиясы, орманселекциясын және елді мекендерді көгалдандырупәндерімен тығыз байланысты.

Пәннің тақырыптық жоспары Ф СО ПГУ 7.18.1\14

Пәннің тақырыптық жоспары (3семестр)

№ Тақырыптың аты Сағат саныСарамандық

Зерт. СӨЖ

1 2 3 4 5 61 Кіріспе 1 - - -2 Ормантану 1 1 1 63 Ағаштарды бөлу . Ормандағы

табиғи сұрыптау1 2 2 6

4 Орманның негізгі элементтері 1 2 2 65 Орман және климат 1 - - 66 Орман және жарық 1 2 2 612267

Орман және жылу 1 - - 6

9Орманжәнежел8

Орман және ауа құрамы 1 - - 6

10 Орман және ылғал 1 2 2 611 Орман және топырақ 1 - - 612 Орман және фауна 1 2 2 613 Орман жаңаруы 1 - - 614 Ағаш тұқымдастарының

алмасуы1 2 2 6

15 Орман түрлері 1 - - 6Пәнніңтақырыптықжоспары(4семестр)

11616

17Орманшылық.Ормандыкүтіп,

баптаумақсатындакесу.1

Күту үшін кесу жүргізутехникасы

1 2 2 6

18 Күту үшін кесу жұмыстарынұйымдастыру

1 2 2 6

19 Орман күтіп- баптаумақсатында кесудің ерекшетүрлері

1 2 2 6

20 Басты мақсатқа пайдалануүшін кесу

4 - - 6

21 Орманның табиғи жанаруынаықпал ететін әдістер

1 2 2 6

22 Орманды қосымша пайдалану 2 - - 623 Орманды қорғау 1 2 2 624 Орман өрттері 1 - - 625 Орман кәсіпорындары өртке

қарсы қызмет ұйымдастыру1 2 2 6

26 Орман өртін сөндіру 1 2 2 6Барлығы:

30 30 30 150

Жалпы: 240сағат

Пәннің теориялық бөлімінің мазмұны

Кіріспе. Пән мақсаты мен мәселелері. Зерттеулеробьекті және әдістері. Басқа жаратылыс-ғылыми пәндерменқарым - қатынасы және орны. Орман шаруашылығы дамуболашағы.

1 Орман тану Орман туралы түсінік. Көгалдандыру мақсатында

егілген екпе ағаштар мен бақтардан айыратын орманерекшеліктері. Табиғи ормандар мен екпе ормандар.Ресей мен Қазақстан орман ғылымы және орманшаруашылығы даму тарихы. Жоғарғы орман ілімінжетілдіруге, ғылыми мектептердің (қазақстандық)құрылуына және орман мамандықтарын дайындауғақосқан қазақстандық ғалымдардың үлесі.

Ағаштарды бөлу. Ормандағы табиғи сұрыптау. Орманда және еркін өскен ағаштардың құрылысы.

Ағаштар құрылысындағы айырмашылық себептері.Крафтың жіктеуі. Сүрекдіңнің өзін-өзі табиғи сиретуүрдісі.Бәсекелестік және ағаш топтарында көрінуі. Крафтжіктеуінің орман табиғи сұрыптауындағы айқын көрінісі.

Орманның негізгі элементтері. Сүрекдің-орманныңбастапқы элементі. Майда тоғай, топырақ үстіндегі тіріқорғанымы, олардың ормандық және шаруашылықмағынасы. Орман төсеніші, олардың қоректілік және топыраққұрастыру үрдісіндегі орны.Сыртқы қабаттағы өсімдіктер.Өскіндер, жас шыбық және қолдан себу.Орман фаунасы. Орман және климат. Климат және ормандаржайылуы, олардың заңдылықтары. Г.Н Высоцкийдіңылғалдылық коэффициенті.Г.Т Селяниновтыңгидротермиалық коэффициенті. Көлденең аймақтық және тік белдеу. Қазақстан табиғатаймақтары және республика ормандарының таралуы. Орманшылықтағы орман таралуының географиялықзаңдылықтарын пайдалану және маңызы. Орман және жарық. Күн радиациясы, оның жайылуы,күннің белсенділік кезеңдері, күн сәулесінің түсуініңклиматқа әсері.Құрғақшылық жылдар мен орманөртеннуі.Орман тіршілігінде жарықтың ролі. Инсоляция жәнежарықтандыру. Жарықтың физиологиялық ролі. Жарық экологиялық фактор. Жарықтың өсімдік өсіп-дамуына, өнімділігіне әсері. Орман шымылдығындағы жарықтаралуы және әр түрлі қабаттағы өсімдіктер құрамы.Жарық

сүйгіш және көлеңкеге төзімді ағаштар. Ағаштардың жарықсүйгіштігін анықтайтын әдістер: көзбен өлщеу,Я.С.Медведевтің таксациялық, М.К.Турский менВ.Никольскийдің екпе орманға этиолирлеу әдісі, И.Сурождіңанатомиялық, И.Визнердің фотометриялық, Л.А.Иванов пенВ.Н.Любимовтың физиологиялық әдістері. Ағаштардыңжарық сүйгіштік шкаласы. Сыртқы ортаның басқа дафакторларына байланысты ағаштардың жарыққа қатынасы;географиялық жағдайлар, жарықтандыру тәртібі, жылутәртібі, жасы, топырақ құнарлығы және ылғалданутәртіптері.Фрикенің тәжірибесі. Жарықтың ағаш өнімділігіне,гүлдеуіне және жемістенуіне әсері. Орман және жылу. Жылу экологиялық фактор. Ағаштұқымдастардың жылуға қатынасы. Ағаштардың жылутаралу аймақтары. Вегетациялық кезең. Ағаш тұқымдастары жіктеініңжылуға қатынасы. Орманға төменгі температура,физиологиялық, механикалық әсерлер, өскіндердіңсығылуы,радиациялық,адвективтік,ерте күздік жәнекөктемдік үсіктер.Аяздың түсуі. Орманға жоғары температура әсері.Өскіннің солыпқалуы, қабықтың күйуі, ыстық жел.Орманды және жазықжэердегі температураның тәуліктік ауытқуы. Орманды жәнежазық жердегі топырақ тоңдануы мен жібуі. Орман және жел. Орман тіршілігіндегі желумағынасы: гүл тозаңдануы, ұрық шашылуы, ауа құрамынреттеуші Жел физиологиялық фактор. Желдің ағаш діңіқұрылысы мен бөрікбасына әсері.Н.С.Нестеров тәжірибесі.Жазықты қорғаушы жолақтар мен жол бойы қорғаныс екпеағаштар. Ормандағы дауылдар. Орманның желге әсері. Орман және ауа құрамы. Атмосфера құрамы. Көмірқышқылының мағынасы.Орманның әр түрлі қабатындағыөсімдіктер фотосинтез жиілігіне көмірқышқыл газыныңтолысу көздері. Булану әсері туралы түсінік.Атмосферадағыкөмірқышқыл газы концентрациясының ұлғаюынабайланысты климаттың жылынуы. Оттегі, оның ормантіршілігінде ролі. Атмосферадағы оттегі құрамы. Өнеркәсіп қажетінежұмсалатын оттегінің көбеюі.Оттегінің жаңаша тепе-теңдігіжәне өзгеруі.Орман оттегінің өндірушісі. Озон.Атмосфералықазот.Өсімдіктер қорегіндегі оның маңызы.Өндірістіккәсіпорындардың зиянды заттар бөлуі, ағаштардың ауадағы

газдар мен шаң-тозаң сіңіруге қатынасы.Фитонцидтер.Орманауа тазалаушы және сауықтырушы. Орман және ылғал. Ылғал негізгі экологиялықжағдай. Судың физиологиялық маңызы. Жауын-шашынтүрлері: жаңбыр, шық, қар, қырау. Жауын-шашынның орман шаруашылықтық маңызы.Жерасты суы және топырақ ылғалдылығы.Ауа ылғалдануы жәнеөнімділігі. Топырақтағы ылғал мен ағаштардың ареалыарасындағы байланыс. Г.Н.Высоцкий мен Н.С.Нестеровтыңылғал тепе-теңдігі.Орман шымылдығында жауын-шашын(қатты және сұйық) таралуы.Жауын-шашынның таралуытолымдылық құрамына, су қорғау және су реттеудегіролі.Орман төсеніші – гидрологиялық фактор болыптабылады.Орман өсірудің топтамалық және жолақ жазықтықтүрлері.Г.Н.Высоцкий тезисі:»Орман даланы құрғатады,тауды суландырады». Орман ішіндегі және орман сыртындағы ауаныңылғалдануы. Орман – ылғал сақтаушы жәнетазалаушы.Орманның гидрологиялық ролі. Орман және топырақ. Аналық таулы жыныс жәнеорман.Топырақ. Топырақ құнарлығы.Құнарлылықфакторлары.Топырақ қалыңдығы, қалыңдық қабатытежегіштері,топырақ қалыңдығы бойыншабөлінуі.Топырақтың қалыңдық қабаты маңызы.Тамыржіктелуі.Ағаштардың тамыр жүйелері. Топырақтың тамыржүйелері құрылысына әсері.Топырақтың күлдікэлементтері.Топырақ гумусы түрлері және олардың құрылужағдайлары. Ағаш тұқымдастарының,шалғын шөптерінің және дәндідақылдарының қоректену элементтерін қажет етуі.Ағаштұқымдастарының қоректену элементтерін қажет етуі жәнеолардың топырақта болуын талап етуі.Орманның топыраққаәсері.Ормандағы топырақ құнарлығының жолдары.Ағаштұқымдастары микротрофтылығы. Орман және фауна (жануарлар дүниесі). Орманжануарлар мекені. Орман өзгерісімен фауна құрамы өзгеруі.Азықтық база динамикасына байланысты фаунақұрамындағы циклдық өзгерістер.Трофикалық жалғасулар.Жануарлар миграциясы.Сүтқоректілердің орманшылық жәнешаруашылық маңызы. Орман және құстар.Әр түрлі құстардыәр келкі орман түрлері мен өсімдіктерді қабаттарына үйрету. Құстар орман санитарлары.Жырқыш құстардың пайдасы.Құстар аңшылық объектісі.Құстарға келтірілетін зиян. Орман

және жәндіктер.Жәндіктер орман компоненті.Пайдалыжәндіктер:тозаңдандырғыштар,санитарлар,жыртқыштаржәне паразиттер.Жәндіктер орман зиянкестері.Орманзиянкестерінің жаппай көбеюінен орманға келтірілгеншығын.Зиянды жәндіктермен химиялық және биологиялықкүрес тәсілдері. Алдын алу шаралар.Орманның патологиялық қызметіжәне оның маңызы. Орман топырағы фаунасы және оныңмаңызы. Орман жаңаруы. Ағаш тұқымдастарыныңгүлдеуі.Гүлдеу мезгілдері: ерте және кеш гүлдейтін ағаштұқымдастары.Пісіп жетілген шақ және оныңтұқымдастарынан,климаттан,өсу жағдайынан,сүректіңтолымдылығынан және басқаларынан тәуелділігі.Бір ұялыжәне екі ұялы тұқымдастар.Екі жынысты және әр түрліжынысты гүлдерАғаш гүлдеуіне ауа райының әсер етуі.Тозаңдану. Тозаңдануға әсер ететін факторлар.Бүршіктіңпайда болуы. Ағаштардың жеміс беруі.Тұқым пісумезгілдері.Жемістенудің кезеңділігі. Жемістену кезеңділігініңөсу жағдайына, климатқа тәуелділігі.Тұқым шығымдылығынесептеудің: О.Г.Каппер, Н.С.Нестеров, В.Д.Огиевский,М.М.Орлов әдістері.Тұқым таралуы (жел,су,құстар,жануарларарқылы). Орманның вегетативтік жаңаруы. Вегетативтікжаңару туралы түсінік. Вегетативтік жаңарутәсілдері:өскін,тамыр атпасы арқылы,сабақтан өнген,қалемшемен,ұластыру арқылы және басқалары.Тұқымдықнемесе вегетвтивтік жаңаруда берілетін тұқым қуалаушылықбелгілері.Н.П.Кренкенің өсімдіктер жасаруы және кезеңдікқартаюы жайлы теориясы.Ағаштардың тұқымдық жәневегетативтік салыстырмалы бағасы.Жоғары діңді,төмегідіңді және орташа орман. Вегативтік жанарудың биологиялық және шаруашылықмаңызы.Орман жанаруын бағалау әдістері.Бағалаумақсаты.Жаңару жағдайының сандық бағалануы:көзбенөлшеу,сынақ алаңшаларындағы өскіндерді жаппай санау,есептеу алаңшалары әдісі.Жаңарудың сапалық бағалануы(тіршілікке икемділерді бағалау). Тіршілікке икемділерді бағалау шкаласы.Осы бағалауәдістерінің жағымды жақтары мен кемшіліктері. Эталондықәдіс. Әдістерді өңдеу кезектілігі.Тіршілікке икемдіөскіндердің жастық топтары. Ағаштұқымдастарының алмасуы. Тұқымдар алмасу туралытүсінік. Г.Ф.Морозов пен В.Н.Сукачев бойынша ағаш

тұқымдастары алмасу жіктеуі.Алмасу үрдісі – орман өсіружағдайы мен ағаштардың орманшылық қасиеттеріменбайланысу әсері жиынтығы.Шыршаның жұмсақжапырақтылармен алмасуы,қарағайдың шыршаменалмасуы,еменнің шыршамен алмасуы,қарағайдың көктерекжәне аққайыңмен алмасуы, еменнің жұмсақжапырақтыларымен алмасуы,қарағайдың еменмен алмасуыжәне басқа да алмасу түрлері. Қазақстанның әртүрлі табиғат аймағында тұқымдаралмасудың орман шаруашылықтық және шаруашылықтықмағынасы Орман түрлері. Орман типалогиясыныңбастауы.Морозов кезеңіне дейінгі бірінші типологтар –Рудский, Генко,Густорович. Морозов мектебі типологтары:Крюденер, Алексеев, П.С.Погребняк, В.Н.Сукачев,Б.П.Колесников және И.С.Мелехов типологиясы.Ормантүрлерінің орманшылық және шаруашылық маңызы.Ормантипологиясының жаңаша жағдайы.Қазақстанның ормантүрлері. 2 Орманшылық Орманды күтіп - баптау мақсатында кесу. Түсінік. .Орман күту үшін кесудің шығу тарихы. Орман күту үшінкесудің биологиялық негіздері және мақсаты. Күту үшін кесу жүргізу техникасы. Күту үшін кесутүрлері: жарықтандыру, тазартпалы, сиретпелі, өтпелікесулер.Күту үшін кесу әдістері.Күту үшін кесу жүргізубарысында ағаш таңдау. Күту үшін кесу жұмыстарын ұйымдастыру.Жарықтандыру, тазартпалы, сиретпелі, өтпелі кесужұмыстарын ұйымдастыру. Орман күтіп- баптау мақсатында кесудің ерекшетүрлері. Санитарлық кесу, кеңейтіп кесу, бұтақтарын кесу.Жарық түсіру үшін кесу. Басты мақсатқа пайдалану үшін кесу. Жаппайкеспеағаш кесу. Жаппай кеспеағаш кесу,еріксіз –таңдамалы.Осы кесулердің жағымды және жағымсызжақтары. Жаппай кеспеағаш кесу. Жаппай кеспеағаш кесуұйымдастыру ерекшеліктері:ағаш кесетін жер ені, кесубағыты, ағаштың кесуге жақындаған мерзімі,жанасутәсілі,тұқымдар ағаштар қалдыру жағдайы, кеспеағаштыағаш қалдықтарынан тазарту. Шоғырлап кесу.Шоғырлап кесудің дамутарихы.Кеспеағаш жіктелуі, ағаш тасымалдау

сипаты,кеспеағаш пішіні.Шоғырлап кесуден кейінгітұқымдық ағаш тиімділігі.Шоғырлап кесу жүргізілген жердіжаңартуға бағытталған іс-шаралар. Шарттыжаппай кесу. Біртіндеп кесу:тұқымдық-кеспеағаш,топтық-таңдамалы,ұзақ-біртіндеп, жиекті-кеспеағашкесулер.Олардың жағымды жақтары мен кемшін тұстары. Ағаштың орманшылық қасиеттерін кесу тәсілдерінтаңдау тәуелдігі.Шыршалы,қарағайлы,майқарағайлы,шамшатты ормандардыкесу. Орманның табиғи жанаруына ықпал ететін әдістер.Түсінік. Мақсаты. Тәсілдері.Құнарсыз топырақтарда орманныңтабиғи жаңаруына ықпал ететін тәсілдер. Жұмысұйымдастыру. Орманды қосымша пайдалану. Түсінік. Қосымшапайдалану түрлері, олардың әр алуандылығы.Малжаю,олардың маңызы мен реттілігі.Шөп шабу Қосымшапайдаланудың экономикалық маңызы.Қосымша пайдаланудыорман шаруашылығы шаруашылық іс әрекетінің негізгі түрінеайналдыру мүмкіндігі.Орманды қосымша пайдаланудыұйымдастыру.Еліміздің азық-түлік бағдарламасы жәнеқосымша пайдалану. Орманды қорғау. Орман қорғау шешімдері.Орманшаруашылығы кәсіпорындарында орман қорғауұйымдастыру. Орман қорғау сақшылары құқығы менміндеттері. Орман өрттері. Орман өртінің келтіретін зияны. Орманөрті таралуына ауа- райы әсері. Орман өрті аумағынанықтау.Өрт қауптілігінің кешендік көрсеткіші және оныесептеу техникасы.Өрт қауптілігінің шкаласы.Ормандағыөртке қарсы ескерту шаралары. Орман кәсіпорындарында өртке қарсы қызмет ұйымдастыру. Шолғындық қарауылдық өрт қызметі:өрт метео қызметі,жер және орман авиа қадағалау,өрт мұнарасында тұрып,өртшыққан тұсты анықтау техникасы. Орман өртін сөндіру.Төменгі және жоғарғыөртті(аралық жолақтар орналастыру,қарсы отқою,өртеу), жерасты өртін(шымтезек және гумустық) сөндіру. Өртенгенжерді қарауылдау.

Сарамандық сабақтардың мазмұны

1-2 сабақтар: Орман туралы түсінік. Алқаағаш және оның ерекше белгілері. 3-4 сабақтар: Орманда және кеңістікте өсетін ағаштардың биіктігі мен диаметрін өлшеу.5-7 сабақтар: Крафт бойынша ағаштарды реттеу8-10 сабақтар: Орманның негізгі элементтерін бөліп шығару.11-13 сабақтар: Я.С Медведев әдісімен ағаштар биіктігін есептеу14-15 сабақтар: И.Н Сурожа әдісімен ағаштар тұқымдарының күнсүйгіштігін анықтау.16-17 сабақтар: Орман топырақтары мен отырғыларының өнімділігін есептеу.18-19 сабақтар: Шыршалы орманда 2CO жайылуды есептеу.20-21 сабақтар: Ағаштардың жеміс беру кезеңдерін есептеу22-24 сабақтар: Әртүрлі ағаш шымылдықтардың астында ауаның орта температурасының ауытқуын есептеу.25-27 сабақтар: Орман топырақтарының температуралық өзгерістерін есептеу.28-30 сабақтар: Ағаш бөрікбастарының жауын-шашынды жинау санын есептеу

Зертханалық сабақтардың мазмұны

1-2 сабақтар: Өсіп-даму кезеңінде транспирацияға ылғалдың жұмсаруын есептеу.3-4 сабақтар: Топырақтың қату тереңдін және қар қалыңдығын есептеу.5-7 сабақтар: Ормандағы желдің жылдамдығын есептеу8-10 сабақтар: В.Н Сукачевтің экологиялық-фитоценотикалық қатарларда орман типтерінің орналасуы. 11-13 сабақтар: Жасымен бірге ағаштардың керек ауданынесептеу.14-15 сабақтар: Күту шабуындағы шабылатын ағаштардың жалпы санын есептеу.16-17 сабақтар: Күту үшін кесу бойынша жағдайлық есептерді шығару.18-19 сабақтар: Басты пайдаланудың есебі.20-21 сабақтар: Кеспе ағаштар неін есептеу22-23 сабақтар: Жаппай кесінділерде қалдырылатын тұқымдық ағаштардың санын есептеу.

24-25 сабақтар: Басты мақсатқа пайдалану үшін кесу бойынша жағдайлық есептерді шығару.26-27 сабақтар: Материлдық – ақшалық ведомості толтыру.28-30 сабақтар: Орман пирологиясы бойынша жағдайлық есептерді шығару.

Студенттің өзіндік жұмысы

№ СӨЖ-дің түрі Есеп беруформасы

Бақылаутүрі

Сағат саны

1 2 3 4 51 Дәріс

сабақтарынадайындық

жұмыс дәптері Сабаққақатысу

15 (0,5*30)

2 Сарамандықсабаққадайындық


15 (0,5*30)

3 Зертханалықсабаққадайындық


15 (0,5*30)

4 Қосымшасабақтарғадайындық

Дәптердегіконспекттердітексеру

Ауызшаколлоквиу

м

97

5 Бақылаушараларынадайындық

Р1,Р2 8

Барлығы 150 сағат

Мамандықтың оқу Ф СОПГУ 7.18.1/10 жоспарынан көшірме

№ Оқутүрі

Бақылау түрлері Студ.жұмыскөлемі,сағат

б/ша

Курс және семестр б-ша сағатбөлу.(сағат)

Ем

ти

х

сы

нақ

кп

кж

.

РГР Бақ.

жұм

всегодәр

пр.

зер

смөж

сөж

дәр

пр.

зер

смөж

сөж

жалпы

ауд сөж

1. Күндізгі орта

4 4 240

90 150

3 семестр 4 семестр

15 15 15

19,5

56,5

15 15 15 18 56

Негізгі әдебиеттер:

1. Атрохин В.г Лесоводство и дендрология. М: 19822.Мелехов И.С. Лесоведение. М: 19803. НабатовН.М. Лесоводство. М:1997

Қосымша әдебиеттер:

4. Нестеров В.Г Общие лесоводство. М: Л:19545. Эйтинген Г. Р. Лесоводство. М: 1953

СТУДЕНТТЕРГЕ АРНАЛҒАН

ПӘН БАҒДАРЛАМАСЫ ФСО ПМУ 7.18.2/07

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті


СТУДЕНТТЕРГЕ АРНАЛҒАНПӘН бағдарламасы

Орман шаруашылығы пәні бойынша

050807 “Орман шаруашылық ісі” мамандығының студенттеріне

арналған

Павлодар

Павлодар

Студенттерге арналғанпән бағдарламасыныңбекіту парағы Ф СО ПМУ 7.18.2/11

БЕКІТЕМІНАТФ деканы___________Т.К.Бексеитов«____» __________20 ж.

Құрастырушы: а.-ш.ғ.к. доцУваков М К

Агротехнология кафедрасы

СТУДЕНТТЕРГЕ АРНАЛҒАН ПӘН БАҒДАРЛАМАСЫ

Орманшылык пәні бойынша

050807 “Орман шаруашылығы ісі” мамандығының студенттеріне арналған

Бағдарлама оқу жұмыс бағдарламасының негізінде әзірленіп, 02.11. 2007ж. бекітілген

Кафедра мәжілісінде ұсынылған . . 20 ж, хаттама №

Кафедра меңгерушісі ____________У Альмишев.

Агротехнология факультетінің әдістемелік кеңесімен мақұлданған . . 20 ж, хаттама №

МК төрайымы __________________ Жагипаровап М Е .

Оқытушы туралы дерек:


Биология - химия факультеті

Сүлейменов А.А. «Генетика және биотехнология» кафедрасының доценті Қабылдау уақыты: сәрсенбі – 9.00-11.00, 519 бөлмеПәннің мақсаты: орманды қолданғанда табиғатқорғаушылыққа, өнімділікті және сапасын жақсартыпжоғарлатуға бейімдеу, өйткені болашақ маман табиғаттықкүрделі өзгерістерді түсіне отырып жасау керек Пәннің міндеттері: орман өсіру теориясын,шаруашылықта қолдану мәселелерінде орман бітімін жақсарту негіздерін зерттеп, екі бір – бірімен байланысты құрамдардан құрастырылады «Ормантану» - оның теориялық негізі,орман мен қоршаған ортаның қатынасын, ағаш тұқымдарынң шаруашылық сипаттамасын және оның қоршаған ортамен өзгеруін, зерттейтін және «Орманшаруашылығы» - орманды тезірек қайта құрастыруды және оларды қорғау, ол үшін орман шабуды дұрыс жүргізіп, шабу жүйесін орындауды зерттейді.

Студент нені білу керек :- орманның морфологиялық құрамын;- орманның биологиясы мен экологиясының теориялық

негіздерін;- орманның тұрпаттары;- орманның тұқымдық және вегетативтік көбею

ерекшеліктерін;- негізгі шабу және аралық қолдануға шабу тәсілдерін;- орманның табиғи көбеюіне әсер ету әдістерін;- қосымша қолдану түрлерін, олардың көптілігін;

Студент нені істей білу керек: - күту және негізгі қолдануға шабу жұмыстарын

жүргізуді және ұйымдастыруды;- орманда шаруашылықты, аймақтық ерекшеліктерді

ескере отырып, жүргізуді;- орман өнеркәсібін нарықтық экономикаға сәйкес

жүргізуді;Пререквизиттер: «Орманшылық» пәнін игеруге қатыстыпәндер:

- дендрологиялық;- топырақтану- агрохимия; - орман селекциясы және генетикасы;- орманшаруашылық жұмыстарын механизациялау;

Әдебиеттер:Негізгі1. Атрохин В.Г. Лесоводство и дендрология. М.: 1982 г.2. Мелехов И.С. Лесоведение. М.: 1980 г.3. Набатов Н.М. Лесоводство. М.: 1997 г.

Қосымша 1. Нестеров В.Г. Общее лесоводство. М.:Л.: 1954 г.2. Эйтинген Г.Р. Лесоводство. М.:1953 г.

Пәннің тақырыптық жоспары Ф СО ПГУ 7.18.1\14

Пәннің тақырыптық жоспары (3семестр)№ Тақырыптың аты Сағат саны

Сарамандық

Зерт. СӨЖ

1 2 3 4 5 61 Кіріспе 1 - - -2 Ормантану 1 1 1 63 Ағаштардың жіктелуі.

Ормандағы табиғи сұрыптау1 2 2 6

4 Орманның негізгі элементтері 1 2 2 65 Орман және климат 1 - - 66 Орман және жарық 1 2 2 67 Орман және жылу 1 - - 68 Орман және жел 1 2 2 69 Орман және ауа құрамы 1 - - 610 Орман және ылғал 1 2 2 611 Орман және топырақ 1 - - 612 Орман және фауна 1 2 2 613 Орман жаңаруы 1 - - 614 Ағаш тұқымдастарының

алмасуы1 2 2 6

15 Орман түрлері 1 - - 6Пәннің тақырыптық жоспары (4семестр)

16 Орманшылық.Орманды күтіп,баптау мақсатында кесу.

1 1 1 6

17 Күту үшін кесу жүргізутехникасы

1 2 2 6

18 Күту үшін кесу жұмыстарынұйымдастыру

1 2 2 6

19 Орман күтіп- баптаумақсатында кесудің ерекшетүрлері

1 2 2 6

20 Басты мақсатқа пайдалануүшін кесу

4 - - 6

21 Орманның табиғи жанаруынаықпал ететін әдістер

1 2 2 6

22 Орманды қосымша пайдалану 2 - - 623 Орманды қорғау 1 2 2 624 Орман өрттері 1 - - 625 Орман кәсіпорындарында

өртке қарсы қызметұйымдастыру

1 22

6

26 Орман өртін сөндіру 1 2 2 6Барлығы: 30 30 30 150Жалпы: 240 сағат

Сарамандық сабақтардың мазмұны

1-2 сабақтар: Орман туралы түсінік. Алқаағаш және оның ерекше белгілері. 3-4 сабақтар: Орманда және кеңістікте өсетін ағаштардың биіктігі мен диаметрін өлшеу.5-7 сабақтар: Крафт бойынша ағаштарды реттеу8-10 сабақтар: Орманның негізгі элементтерін бөліп шығару.11-13 сабақтар: Я.С Медведев әдісімен ағаштар биіктігін есептеу14-15 сабақтар: И.Н Сурожа әдісімен ағаштар тұқымдарының күнсүйгіштігін анықтау.16-17 сабақтар: Орман топырақтары мен отырғыларының өнімділігін есептеу.18-19 сабақтар: Шыршалы орманда 2CO жайылуды есептеу.20-21 сабақтар: Ағаштардың жеміс беру кезеңдерін есептеу22-24 сабақтар: Әртүрлі ағаш шымылдықтардың астында ауаның орта температурасының ауытқуын есептеу.25-27 сабақтар: Орман топырақтарының температуралық өзгерістерін есептеу.

28-30 сабақтар: Ағаш бөрікбастарының жауын-шашынды жинау санын есептеу

Зертханалық сабақтардың мазмұны

1-2 сабақтар: Өсіп-даму кезеңінде транспирацияға ылғалдың жұмсаруын есептеу.3-4 сабақтар: Топырақтың қату тереңдін және қар қалыңдығын есептеу.5-7 сабақтар: Ормандағы желдің жылдамдығын есептеу8-10 сабақтар: В.Н Сукачевтің экологиялық-фитоценотикалық қатарларда орман типтерінің орналасуы. 11-13 сабақтар: Жасымен бірге ағаштардың керек ауданынесептеу.14-15 сабақтар: Күту шабуындағы шабылатын ағаштардың жалпы санын есептеу.16-17 сабақтар: Күту үшін кесу бойынша жағдайлық есептерді шығару.18-19 сабақтар: Басты пайдаланудың есебі.20-21 сабақтар: Кеспе ағаштар неін есептеу22-23 сабақтар: Жаппай кесінділерде қалдырылатын тұқымдық ағаштардың санын есептеу.24-25 сабақтар: Басты мақсатқа пайдалану үшін кесу бойынша жағдайлық есептерді шығару.26-27 сабақтар: Материлдық – ақшалық ведомості толтыру.28-30 сабақтар: Орман пирологиясы бойынша жағдайлық есептерді шығару.

Студенттің өзіндік жұмысы

№ СӨЖ-дің түрі Есеп беруформасы

Бақылаутүрі

Сағат саны

1 2 3 4 51 Дәріс

сабақтарынадайындық


15 (0,5*30)

2 Сарамандықсабаққадайындық


15 (0,5*30)

3 Зертханалықсабаққадайындық


15 (0,5*30)

4 Қосымшасабақтарғадайындық

Дәптердегіконспекттердітексеру

Ауызшаколлоквиу

м97

5 Бақылаушараларынадайындық

Р1,Р2 8

Барлығы 150 сағат

Мамандықтың оқу Ф СОПГУ 7.18.1/10

жоспарынан көшірме

№Оқутүрі

Бақылау түрлеріСтуд.жұмыскөлемі,сағат

б/ша

Курс және семестр б-ша сағатбөлу.(сағат)

ем

ти

х

сы

нақ

кп

кж

.

РГР Бақ.

жұм

всегодәр

пр.

зер

смөж

сөж

дәр

пр.

зер

смөж

сөж

жалпы

ауд сөж

1. Күндізгі орта

4 4 240

90 150

3 семестр 4 семестр

15 15 15

19,5

56,5

15 15 15 18 56

Бақылау жұмыстарының күнтізбелік кестесі

1 рейтинг (3 семестр) Бар-лығы

Апталар 1 2 3 4 5 6 7 8Апта бойындағы ең жоғарғы балл

11 10,5 11,5 10,5 11 10,5 12,522,5

100

Дәріскеқатынасужәнедайындалу

СӨЖ түрі ҮЖ1

ҮЖ3

ҮЖ5

ҮЖ7

11Бақылауформасы

А А А А

Ең жоғарғыбалл

2,5 3 2,5 3

Практикалықжұмыстарғақатынасужәнедайындалу


ҮЖ4

ҮЖ6

ҮЖ8


А А АА


2 2 2 2

Зертханалық жұмыстыәзірлеужәне қорғау

СӨЖ түрі ЗЖ1

ТЖ1

ЗЖ2ТЖ2

ЗЖ3 ТЖ3ЗЖ4

ТЖ4


А А А А А А А А


4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5

Қосымшадеректердіпайдалану

СӨЖ түрі Г Г Г Г Г Г Г Г

18Ж Ж Ж Ж Ж Ж Ж ЖЕң жоғарғыбалл

2 2 2 2 2 2 3 3

Кезектіжылбойғыүлгерімдер

Тақырыптың №


КТ КТ КТ КТ КТ КТ КТ МБ1


2 2 2 2 2 2 2 13

2 рейтинг (3 семестр) Барлығы

Апталар 9 10 11 12 13 1415

Апта бойындағыең жоғарғы балл

12,5 13,5 12,5 12,5 12,5 13,0 22,5 100

Дәріске қатынасу және дайындалу

СӨЖ түрі ҮЖ9 ҮЖ11 ҮЖ13 ҮЖ15

11,5

Бақылау формасы

А А А А

Ең жоғарғы балл

3 3 3 3

Практикалық


ҮЖ12

ҮЖ14 10

жұмыстарға қатынасу және дайындалу


А А А


4 3 3

Зертханалықжұмысты әзірлеу және қорғау

СӨЖ түрі ЗЖ5 ТЖ5 ЗЖ6 ТЖ6 ЗЖ7 ЗЖ7 ЗЖ8

36Бақылау формасы

А АА А А А А


5 55 5 5 5,5 5,5

Қосымша деректерді пайдалану

СӨЖ түрі Г Г Г Г Г Г Г


Ж Ж Ж Ж Ж Ж Ж


2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 3,0

Кезекті жылбойғы үлгерімдер


24,5Бақылау формасы

КТ КТКТ КТ КТ КТ МБ2


2 22 2 2

212,5

1 рейтинг (4 семестр) Бар-лығы

Апталар 1 2 3 4 5 6 7 8Апта бойындағы ең жоғарғы балл

11 10,5 11,5 10,5 11 10,5 12,522,5

100

Дәріскеқатынасужәнедайындалу


ҮЖ3

ҮЖ5

ҮЖ7


А А А А


2,5 3 2,5 3

Практикалықжұмыстарғақатынасу


ҮЖ4

ҮЖ6

ҮЖ8


А А А А

жәнеЕң жоғарғыбалл

2 2 2 2

Зертханалық жұмыстыәзірлеужәне қорғау

СӨЖ түрі ЗЖ1

ТЖ1

ЗЖ2ТЖ2

ЗЖ3 ТЖ3ЗЖ4

ТЖ4


А А А А А А А А


4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5 4,5

Қосымшадеректердіпайдалану

СӨЖ түрі Г Г Г Г Г Г Г Г


Ж Ж Ж Ж Ж Ж Ж Ж


2 2 2 2 2 2 3 3

Кезектіжылбойғыүлгерімдер



КТ КТ КТ КТ КТ КТ КТ МБ1


2 2 2 2 2 2 2 13

2 рейтинг (4 семестр) Барлығы

Апталар 9 10 11 12 13 14 15

Апта бойындағыең жоғарғы балл

12,5 13,5 12,5 12,5 12,5 13,0 22,5 100

Дәріске қатынасу және дайындалу

СӨЖ түрі ҮЖ9 ҮЖ11 ҮЖ13 ҮЖ15

11,5


А А А А


3 3 3 3

Практикалық жұмыстарға қатынасу және дайындалу


ҮЖ12

ҮЖ14


А А А


4 3 3

Зертханалықжұмысты әзірлеу және қорғау

СӨЖ түрі ЗЖ5 ТЖ5 ЗЖ6 ТЖ6 ЗЖ7 ЗЖ7 ЗЖ8


А АА А А А А


5 55 5 5 5,5 5,5

СӨЖ түрі Г Г Г Г Г Г Г 18

Қосымша деректерді пайдалану


Ж Ж Ж Ж Ж Ж Ж


2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 2,5 3,0

Кезекті жылбойғы үлгерімдер


24,5Бақылау формасы

КТ КТКТ КТ КТ КТ МБ2


2 22 2 2 2 12,5

Қысқартылған белгілер: ҮТ1 – үй тапсырмасы №1, С – сабаққа қатынасу,ЗЖ1 – зертханалық жұмыс №1, ТЖ1 – тәжірибелік жұмыс, ЗЖД1 –зертханалық жұмысқа дайындалу №1 ЕБ – есеп беру, КТ –конспектытексеру, КЖ1 – курстық жұмыс №, Т – тексеру, Т1 – тест №1, МБ1 –шеттік бақылау №1.

Қорытынды рейтингті есептеу әдістемесі

Оқу жұмыс жоспары бойынша қорытынды бақылау емтихан болыпсаналады.Университеттің ғылыми кеңесінің шешімі бойынша қорытындыбақылау түрлері және өтпелі бақылаудың өлшем бірліктері берілген.

Кесте 4 -Өтпелі бақылау мен қорытынды бақылау түрлерінің өлшембірліктері.

№р/с

Қортындыбақылау түрлері

Бақылау түрі Өлшембірлік

1 Емтихан Емтихан 0,4Үлгерімнің өтпелі бақылауы 0,6

Курстың саясаты

Дәріс және тәжірибелік сабақтарына міндетті түрдеқатысу қажет. Сабақтың басында, қатысқандарбелгіленеді, кешіккен үшін 0,5 ұпайдан айырыласыздар.

Сабаққа қатысқандарға қойылатын талаптар:

1. Сабаққа активті қатысу.2. Аудиторияға сыртқы киіммен кірмеу.3. Дәріс барысында басқа жұмыс пен айналыспау, ұялы

телефонды өшіріп тастау. 4. Белгісіз себептер мен қатыспаған ұшін – 0 ұпай. Егер

науқас болсаңыз немесе басқа да себепкержағдайларда, керекті құжатыңыз болса жоспарланғанұпайларыңыз сақталады.

5. Тапсырмалар бақылау шараларының күнтізбелік кестесібойынша орындалады. Тапсырмаларды кешігіпорындағанда, жинаған ұпайларыңыз кемітіледі.

6. Емтиханға тек қана барлық тақырыптардан берілгентапсырмаларды орындап тапсырған студенттержіберіледі.

Соңғы қорытынды баға төмендегідей негіздер бойыншақойылады:

1. дәріс, лабораториялық, өздік жұмыстарға белсендіқатысып, жауап беру.2. білімді межелік бақылау бойынша тексеру.

Білімді бағалау баллдық-рейтингті жүйемен жүргізіледі,күнтізбелік шаралар бойынша студент өз бағасын өзішығарып алады. Өзіңе керекті балл жинау үшінлабораториялық сабақтарға қатысу және әрбірлабораториялық жұмысты тапсыру қажет. Студент міндеттетүрде 2 межелік бақылаудан өту керек. Егер осы айтылғанжағдайлар жасалмаса студент семестрдың соңында,емтиханға босатылмайды.

Орманды қалыптастыратын негізгі ағаш тұқымдарыжәне орман туралы түсінік

Ағаш өсімдіктерін ботаника бөлімі немесе өсімдіктертуралы ғылым -дендрология зерттейді, ол ғылымикөзқараспен көп жылдық ағаш өсімдіктерінің – сыртқы жәнеішкі құрылысын, таксономиялық жағдайын, түр ішілікжүйеленуін, физиологиясын, экологиясын, географиялықорналасуын және шаруашылық мағнасын зерттейді.Ормандық ағаш өсімдіктері келесі өмірлік формаларынанемесе топтарына бөлінеді: ағаштар, бұталар, бұташықтар,шалабұталар.

Әсіресе кеңінен тарап және шаруашылықта мағналыболған ағаштар – жан – жағында бұталары мен жоғарыдаөркені бар айқын діңді көп жылдық өсімдіктер. Олардыңорман қалыптасуында және шаруашылық пен халыққа сүрікалуда маңызды орны бар. Ағаштардың биіктігі 8…10 м биікболады. Есейген бұталарда басты дің болмайды, оның орнынабірнеше діңшелер қалыптастырып 5 м биіктікке дейін өседі.Бұташалар тармақталған 80 см дейінгі биіктікке өсетінөсімдіктер, ал лиандар - иілгіш, ұзын, тұрақсыз, тіреу тілейтінсабақтары бар өсімдіктер.

Орман түсінігі көп қырлы. Орман биосфераныңқұрамдарының бір бөлігі болып есептеледі, жер шарыөмірінің белсенді орны болып құралады, өйткені құрамы,құрылымдары тірі ағзалардың тіршілігімен байланысты;географиялық ландшафттың элементі ретінде оны орманауқымы (массив) және орман қоры ж. т.б. құрастырады.

Орман – жер шарының негізгі түрлерінің біреуі, яғниәртүрлі аралас өсімдіктердің күрделі қарым – қатынасы,бірақта көлемі, құрылымы, құрамы, көбеюі, көректенуі жәнебасқа белгілері бойынша айырмашылығы бар. Ал өсімдіктерішінде ағаштар басты орында. Бірақта көп ағаштарды ормандеп атауға болмайды. Өйткені олар бір-бірінен алшақорналасып , қатар-қатар тұруы мүмкін, сондықтан оларсаябақ немесе демалыс бағын құрастырады.

Орман тек сандық белгілерімен емес, сапалықкөрсеткіштерімен анықталады. Орманда өскен ағаштардыңөте жоғары орналасқан бөрікбасы болады. Олар жоғарыдақосылып жарықты, жылуды, жауын-шашынды жергетүсірмейді. Сондықтан төменгі бұтақтар солып қалады, алөсетіндері діңдері. Ол ағаштардың бағалылығы жәнешаруашылық мағынасы мол көрсеткіші.

Еркін өсетін ағаштардың бұтақтары солбырап,бөрікбасы шашыраңқы болады. Ағаштың діңі бұтақты,қысқа болады, оларда жақсы тауарлық түр болмайды.Ормандағы ағаштар, еркіндегі өсетіндерге қарағанда, 10 ...20 жыл кеш тұқым береді және дән беретін кезеңдеріболады. Ол жылдар ағаштардың тұқымы мен табиғижағдайларымен байланысты, сонымен қатар тұқым беруағаштардың көлемдерімен байланысты. Өте ірі ағаштар80% көп дәндер береді, ал нашар өсетіндері – 0,5 % көпбермейді.

Орманда, ағаштармен қатар бұталар, шөптер, мүктер,қыналар және т.б. өсімдіктер өседі. Ол әсерлер жарық,көректік заттар және су үшін бәсекелестікте.

Сонымен, орман тек көптеген ағаштар араласы емес,ол бұталардың, шөптердің, мүктердің, қыналардың және т.б.өсімдіктердің қарым-қатынасы, онда ағаштар, ең біріншіболып, қоршаған ортаға әсер етеді: жарық , жылу, ылғал,ауа құрамы, жел және басқа экологиялық жағдайларға.Орман өз ортасын құрастыра отырып, қоршағанегістіктерге, шабындықтарға, су қоймаларына және т.б. әсеретеді.

Орман тек өсімдіктер құрылымы емес, ол биологиялықжүйе, оның қатарында әртүрлі жануарлар бар, орманфаунасын құрастыратын, сонымен қатар микроағзалардамитын орта. Ормандық аңдар мен құстар өздеріне жәйліжағдай табады, өйткені олар көректене және көбейе алады.Ал көптеген аңдармен құстар ағаштардың өсіп-дамуынаәсер етеді, өйткені зиянды жәндіктердің көбейюін азайтып,орманның санитарлық жағадайын жақсартады. Жерқазатын жануарлар (борсық, көртышқан) топырақ құрамынжақсартады, қарағай тұқымдастарының қауіпті зиянкесімамыр зауда қоңызының дернәсілін азайтады.

Ормандағы топырақта көптеген құрттар менмикроағзалар бар. Олар топырақтың құрамын жақсартадыжәне ағаштар мен бұталардың көректенуін қамтамасызетеді, өйткені түскен қылқандарды, жапырақтарды,бұтақтарды, қабықтарды өңдеп пайдалы қылдырады.

Орман шаруашылығының негізін қалаушы Г.Ф. Морозоворманға жан-жақтық түсінік берген, яғни орман тек ағашөсімдіктерінің бір-біріне әсер етумен емес, ал топырақтыңжәне ауаның құбылыстарымен жаңа өзгерістер әкеледі.

В.Н. Сукачев орманды ормандық биогеоценоз (грек. био- өмір, гео- жер, ценоз-жалпы) ретінде қарастырған, яғнибарлық тіршіліктің, топырақтың, жалпы дамудың әсеріменболатын өзгерістер ретінде.

Қазақстан Республикасының Орман кодексінде орманғакелесі түсінік берілген. «Орман – ағаш пен бұта өсімдіктерініңжәне жанды табиғаттың басқа да компоненттерініңжиынтығы негізінде белгілі бір аумақта қалыптасқан,қоршаған ортамен өзара байланыстағы және маңыздыэкологиялық, экономикалық және әлеуметтік мәні бар табиғикешен ».

Ағаш және бұта өсімдіктерінің нысаны, құрылымы жәнетіршілік әрекеті

Ағаш және бұталарда мына маңызды бөліктер бар:сабақ, тамыр, жапырақ, өркен, бұтақтар, жеміс және дән,әрқайсысының өз функциясы бар. Сабақ – ағаштар менбұталардың жер бетіндегі бөлігі, жапырақтарды, гүлдерді,жемістерді қалыптастырып көтеретін және өткізгіш жәнесүйеніш функцияларын атқаратын. Сабақ пен тамыр жәнежапырақтардан су және минералдық заттар көтеріледі жәнежапырақтардан органикалық заттар тамырларға барады.Ағаштарда сабақ деп діңді түсінеді – ол басты сабақ,тамырдың мойнынан басталады, яғни тамырдың діңгеқосылатын жері. Дің негізгі, өте құнды сүрек беретінқұрылым. Діңнің сыртқы бөлігі қабық деп аталады, ол ағашжәне бұта тұқымдарын табиғаттың қолайсыз жағдайларынанқорғайды және ағаштың сыртқы әлпетін көрсетеді.

Сүрек діңнің негізгі массасын құрастырады, соныменқатар сабақтар мен бұтақтардың. Оның физикалық (түрі,жылтырлығы, кебуі, ісінуі, қабықтануы, тығыздығы,жапырақтануы, т.б.) және механикалық (қысқанға төзімділігі,созылуы, қозғалуы, жарамсыздығы, бұралуы, иілуі,жабысқақтығы, қаттылығы ж.т.б.) қасиеттеріменшаруашылық мағнасы және халық шаруашылығындақолдануы кеңінен байланысты.

Сүрек өсімдік жасушаларынан құрастырылған, сыртықабықталған құрамдардан тұрады. Сүректің химиялыққұрамы барлық ағаш тұқымдастарындағыдай. Абсолюттікқұрғақ сүректің органикалық бөлігі көміртегінен (49 ... 50%),оттегінен (43 …44%), сутегінен (6%) және азоттан (0,1...0,3%)құралған. Бейорганикалық бөлігі, жандырғанда күл болыпСа, К, Мg, Na және басқа элементтер (0,1...1%) құрастырады.

Тамыр – ағаштар мен бұталардың жер астындағы бөлігі,өсімдікті су және минералдық заттармен қамтамасыз етедіжәне топырақта тамырмен бекиді. Жапырақ – жер бетіндегіорган, оның көмегімен негізгі тіршілік әрекеттерініңпроцестері жасалады, ол фотосинтез, дем алу, транспирация.

Өркен – жапырақтары мен бүшіктері бар жас сабақ.Бұтақтар – діңнен тарайтын бойындағы өркендер. Өркен менбұтақтар бөрікбасын құрастырады. Ол жерде жапырақтар,гүлдер және жемістер қалыптасады. Жеміс – тозаңданғаннанкейін қалыптасатын, жабық тұқымдастардағы орган. Олдәндерді қорғап және шашады. Дән – жеміс ішіндегі, дәнменкөбейетін өсімдіктердің органы. Дән көбею, тарау жәнеқолайсыз жағдайларды бастан кешу әрекеттерін атқарады.

Орманның негізгі компоненттеріБелгілі бір жерде орман ешқашанда бір текті болмайды.

Оларда сыртқы және ішкі белгілері және қасиеттеріменайырмашылық болады. Сондықтан іс жүзінде топтайды.Орманның негізгі компоненті – орман өсімдіктері және оныңқұрылымдық бөліктері: сүрекдіңдері, жас шыбықтар, шілік,шабан өркен, тірі бүркеме дақыл, орман төсеніші ж.т.б.

Орман өсімдіктері – сүрекдіңдерінен, сонымен қатар,жаңа өсулерден, шіліктен және тірі бүркеме дақылданқұрылатын орман участогі. Орман өсімдіктерін орманфитоцинозы деп тауға болады (фитон - өсімдік, ценоз –жалпы, біріккен). Оған ағаштар, бұталар, шөтесін өсімдіктер,мүктер, қыналар, орман төсеніші жатады.

Сүрекдіңдер – ағаштардың қосындысы, өсімдіктердіңнегізгі компоненті. Қазақстан Республикасының Орманкодесінде мына түсінік берілген: «Сүрекдіңдер – орманекпелерінің негізгі бөлігі болып табылатын ағаштаржиынтығы».

Өскіндер, өзі себілгендер, жаңа өсулер, шілік, шабанөркендер, бүркеме дақылдар өсімдіктердің төмедегіқатарына жатады. Пісу жасына жеткен әр ормандаағаштардың жас ұрпағы болады. Ол ұрпақ аналық орманның,әлде басқа тұқымдардың өнімі болуы мүмкін. Жас ұрпаққаөскіндер жатады – бір жастағы ағаш өсімдіктері. Егерөскіндер сақталса, олар өзі себілген екі жасқа дейінгі ағашөсімдігі болады. Олар табиғи дамудың келесі ұрпағы – жаңаөсулер, яғни екі жастан асқан негізгі тұқымдардан кейіндамитын өсімдіктер. Ағаш кесу кезінде құнды тұқымдарөсулері сақталу керек, өйткені олар жаңа ұрпақтықалыптастырады.

Шілік (майда тоғай) - өскен жерінде ағаш бітімінқалыптастырмайтын, орман көлеңкесінде өсетін бұталар.Шіліктің тұқымдық құрамы орман қалыптастыружағдайларымен – климаттық, гидрологиялық, топырақтық,сонымен қатар ағаш бітімінің тұқымдық құрамыменбайланысты.

Майда тоғайдың орманшылық және экономикалықмағнасы зор. Оның топырақ қорғау орны мыналарда: жергерам шөптер өсірмейді, қопсытып құрылымын сақтайды, суэрозиясын толастатады. Топырақты қоректік заттарменбайытады, пайдалы құстар мен аңдарға пана болады,азықтық жемістер береді.

Шабан өркенге негізгі ағаш тұқымының діңін жақсартыпөсуін тездететін ағаш және бұталарды жатқызады. Ол жаңаөсулер мен шіліктерге қарағанда негізгі тұқымға көп көмекбереді. Жан-жағында өсіп оның өсуін бәсеңдетпей, діңі түзуболуға әсер етеді, өйткені бұтақтары көп болмайды.

Тірі бүркеме дақылдар – мүктер, қыналар, шөптесінөсімдіктер, бұташалар орманды және ормансыз жерлердеөседі. Олар ағаш бітімдерімен, географиялық жағдайға жәнеөсімдіктердің өз жағдайларымен байланысты. Орманөмірінде мағнасы зор, әсіресе қалпына келтіруге көп әсеретеді.

Тірі бүркеме дақылдардың ішінде азықтық, дәрілік, илікзаттары бар өсімдіктер көп және жануарларға көп азықбереді.

Ағаштар қосылып екпелер қалыптастырады, оның ішіндежаңа қосылыс пайда болады, ол орман төсеніші - әр түрлішіріген өсімдіктер түсінділерінен орманда қалыптасқантопырақ үстіндегі қыртыс. Өсімдіктер түсінділеріне жатады –жапырақтар, қылқандар, бұталар, жемістер мен қабықтар, олжерді көптеген жануарлар паналайды. Орман төсенішініңқоры, қалыңдығы және құрылымы орман құратынтұқымдардың түрлік құрамымен, ағаш бітімінің жасымен,ағаштар биіктігімен, тірі топырақ жамылышымен, қазғышфаунаның белсенділігімен байланысты. Төсеніштітопырақтың ормандық өсімдік қасиеттеріне қолайлы әсерететін фактор ретінде қарастыру керек, өйткені қопсу менқұрылымын, жоғарғы қабаттың ылғалы мен температурасынсақтауға әсер етеді. Сұйық жауын-шашынды сүзіптопырақтың қылтүтігін сақтайды. Сонымен қатар төсенішорман топырағына тыңайтқыш ретінде қызмет жасайды.

Орман төсенішімен қатар орманда тамыр жүйесі бар, олбір өсімдіктің жер астындағы табиғи күрделі құбылысы.Топырақта орналасу сипатымен жер бетіндегі, тереңорналасқан, аралас тамыр жүйелерін бөледі. Ағаштар тамыржүйесінің көмегімен жерге бекиді, су мен қоректік заттардыалады, алмасу заттарын бөледі, қоректік заттардың артығынжинайды.

Ағаш бітімі (сүрекдіңдер), оның басты белгілері

Ағаш бітімінің морфологиялық маңызды айырмашылықбелгілері бар және ол тұқымдар құрамымен, нысанымен,жасымен, шығу тегімен, бонитетімен, толықтылығымен,

қабысуымен, қалыңдығымен, қорымен, өнімділігімен, дамужағдайымен топтастырылады.

Ағаш бітімінің құрамы – қалыптастыратын ағаштұқымдарының тізбесі және әр тұқымның бітіміне қатынасдәрежесі. Егер ағаш бітімі бір ағаш тұқымынан немесе бірлі –жарым қоспадан құралса, онда ол таза, ал егер екі немесеодан көп тұқымнан құралса аралас деп аталады. Ағашбітімінің құрамы 10 – балдық жүйемен белгіленеді. Егер ол7\10 қарағайдан және 3\10 қайыңнан құралса, онда құрамы7ҚЗАҚ деп бөлінеді, бас әріптер тұқымдарды көрсетеді, алсандар қосындысы 10 болу керек.

Ағаш бітімінде бір ағаш тұқымы көп болса, ол басымтүскен деп аталады. Ал егер бітімдегі тұқым шаруашылықтабағалы болса оны басты деп атайды.

Ағаш бітімінің нысаны, ең маңызды кейіпі, бір биіктіктегіағаштар қалыптастыратын қатарлар санымен анықталады.Егер ағаштардың бөрікбасы жалпы қатар құрастырса, ондаол ағаш бітімі қарапайым, немесе бір қатарлы деп аталады,ал егер екі немесе бірнеше қатар құрастырса, онда олкүрделі немесе көп қатарлы. Егер қатар толықтығы 0,3 кемболмаса, онда ағаш бітімін күрделіге жатқызады. Олартопырағы және климаттық жағдайлары қолайлы жерлердеқалыптасады. Жоғарғы қатарда тез өсетін, жарықты жақсыкөретін тұқымдар өседі, ал екінші және үшіншіде жарықтың,аздығына көнетін ағаштар. Күрделі ағаш бітімінің мысалыретінде мына ағаш бітімін келтіруге болады - қайың біріншіқатарда өседі, ал екінші қатарда – шырша.

Іс жүзінде өсімдіктердің нысанын бөледі, оған қатарларсаны, ағаштар, бұталар, мүктер, қыналармен қалыптасқан.Бұл жағдайда ең жоғарғы қатарда ағаштар, сосын бұталар,ең төменінде – шөптер, мүктер, қыналар, олар топырақтыжауып тұрады.

Ағаш бітімінің жасы – ол қатарды қалыптастыратынағаштардың жасы, оның биологиялық және шаруашылықмаңызы зор. Егер ағаштардың жасы жас классыныңшамасында болса бір жастағы болады, ал егер ол шамаданшықса, онда әр түрлі жастағы деп аталады.

Ағаш бітімінің жасына байланысты бөледі – жас, ортажаста, пісіп қалған, піскен, тұрып қалған деп. Жас ағашбітімі – ағаш бітімінің қабысуынан екінші класстағы жасыныңаяғына дейінгі кезең. Бұл орманның ұрпағына жатады - өзісебілгенненөскендер, жаңа өсулер, балақ шыбықтар, оларқабысқаннан кейін шатқал қалыптастырады, яғни өте жиіжәне толық орман участогі, күтілмейді, I класс жасындағы

балаусаға жатады. Ағаштар жылдам жіктелу, биіктікке тезөсу, қарқынды бұтақтанып және жапырақтану кезеңінде жасағаш бітімі II классқа өтіп сырықтанады.

Ағаштардың жіктелуі саябырлау кезеңі басталады,бірақта өсуі қарқындап сүрекдіңнің қоры көбейіп тұқым берукезеңі басталады. Ондай ағаш бітімін орта жастағығажатқызады, яғни III класс басынан пісу жасына дейінгі кезең.Пісіп қалған ағаш бітімі, класс жасымен пісу жасын алдын –алады. Бұл кезеңде ағаштардың шаруашылық жәнетехникалық белгілері анықталып, жақсы өнім беріп, биіккеөсуді саябырлатып, диаметрі үлкейуі мен сүрегі жуандауыазаяды. Яғни табиғи сиреу және жіктелу төмендейді.

Пісу жасына келген ағаш бітімінің сандық және сапалықкөрсеткіштері белгіленіп шаруашылық мақсаттарына сәйкесболады. Ол кесуге дайын, негізгі ағаш сортименттерініңшығымы мен қоры өте жоғары. Ондай ағаш бітімдеріндедәндердің өнімі өте болуы байқалады. Тұрып қалған ағашбітімдерінің жасы, пісу кезеңінің басталу уақытынан, екінемесе одан көп жас класстарымен жоғары. Ол уақытта өсубәсеңдейді, жел сұлатпасы және зақымдану, ауыру әсеріменағаштар өледі. Ағаш бітімі көп сирейді.

Ағаш бітімінің пайда болу тегі деп қалыптасу жасынайтады. Егер ағаш бітімі дәндер егумен немесе арнайыөсірілген жас ағаш өсімдіктерімен отырғызылып өсірілсе,онда ол қолмен жасаудан пайда болған ағаш бітімі. Егерағаш бітімі дәндер қонумен немесе өзінен көбейсе, ондаоның пайда болуын табиғи дейді. Қолдан жасалатын ағашбітімдері орман шаруашылығы қарқынды дамитын жерлердежиі болады. Ал табиғи ағаш бітімдері тұқымдық және балақшыбықтық болып бөлінеді.

Дәндерден өскен ағаштардан пайда болған ағаш бітімітұқымдық деп аталады. Тұқымдық жолмен барлыққылтықтық тұқымдар пайда болған, сонымен қатар көптегенжапырақтылар (емен,қайың,көктерек ж.т.б.). Дәннен өскенағаштардың діңі тік болады.

Түбіртек балақ шыбықтан қалыптасқан ағаш бітімінбалақ шыбықтық деп атайды. Балақ шыбықтық ағаштартоптасып өседі, ал діңдері қисық болады. Балақ шыбықтықжолмен жиі жапырақтылар өседі. Мысалы, қайыңдар –түбірден, көктерек – тамыр атпадан,хөке ағаштары – сұламабұтақтардан.

Ағаш бітімдерін түпкілікті және туынды деп ажыратады.Табиғи жағдайларында қалыптасқан, белгілі орманөсімдіктері жағдайларына сәйкес басымды тұқыммен

сипатталатын ағаш бітімін түпкілікті дейді. Адамәрекеттерімен немесе табиғи өзгерістердің әсеріменбұзылған түпкілікті ағаш бітімінің орнында қалыптасқанағаш бітімін туынды деп атайды. Ол ағаш бітімдері, ережеретінде, өнімділігімен нашар, төзімділігі жәнеөміршеңдігімен, шаруашылық құндылығымен төмен.

Ағаш бітімінің бонитеті – орманның өсіп және дамусапасын сипаттайтын көрсеткіш, және онымен байланысты -өнімділік. Ол ағаш бітімінің негізгі қатарының орта биіктігіжәне жасымен анықталып класстарға бөлінеді. Егер ағашбітімі биік және жас болса, онда орманның бонитет классымен өнімділігі жоғары болады. Іс жүзінде бонитеттің 7класстарын (5 негізгі және 2 литерлық) бөліп римцифрларымен белгілейді (Iа,I,II...Vа), кейбір жағдайлардаоларды көбейтеді. Бонитеттің I классы жоғары және жақсытопырақта өсетін, жоғары өнімді орманды сипаттайды.Бонитеттің келесі класстары топырақтың нашарлауын жәнесүректің саны азайуын көрсетеді. Бонитет классын анықтауүшін арнайы шкалалар дайындалған. Мысалы, дәннендамыған қарағай ағаш бітімі келесі көрсеткіштерменсипатталады (кесте).

Кесте – бонитет класстарына сәйкес (Орлов және Тюринбойынша) қарағай өсімдіктерінің биіктігі және жалпыөнімділігі

Жасы,жыл

Биіктігі, м (алымы), жалпы өнімділігі, м3/га(бөлгіші)

Бонитет классы

I II III IV V

20

40

60

80

100

9-8127

17-15402

23-20662

27-24860

30-271015

7-6103

14-13329

19-17555

23-21730

26-24867

6-575

12-10254

16-14447

20-17604

23-20726

4-353

9-8189

13-11343

16-14472

19-16571

233

7-5125

10-8249

13-11350

15-13427

Ағаш бітімінің толықтығы - өсіп тұрған ағаштардыңтығыздық дәрежесі, яғни алып тұрған көлемін қолдануынсипаттайды. Егер тұрған ағаштардың тығыздығы өтежоғары болса, онда ол көлемді ағаштарды араларынаорналастыруға болмайды, яғни тығыздығы өте жоғары деп1,0 белгіленеді. Егер бар ағаштар санына сондай көлемдіжәне санды ағаштар қосу мүмкін болса, онда толықтық 0,5болады.

Толықтықты бірдің оныншы дәрежесімен белгілейді.Ағаш бітімі 0,8…1,0 толықтықпен өте жоғары толықтыларғажатады, 0,6…0,7 толықтықпен – орташа толықтыларға, 0,3…0,5 толықтықпен – төмен толықтыларға, ал 0,2…0,1толықтылықпен – сиректерге.

Ағаш бітімінің толықтылығы – мүмкішілігін, өнімділігін,қорды және шаруашылық іс-шараларын анықтаудысипаттайтын маңызды көрсеткіш.

Шымылдықтың қабысуы ағаш тұқымдарының орманшаруашылық қасиеттерімен, ағаш бітімінің бонитетклассымен, құрамымен және жасымен, орман өсімдіктеріжағдайымен және орман өсу аймағымен байланысты,сондықтан ағаш бітімінің бөрікбасының қабысу дәрежесінанықтайды. Кең бөрікбасын дамытатын ағаштардашымылдық қабысуы биік болады. Оны бөрікбасыныңкескінімен анықтайды және бірдің оныншы дәрежесіменбелгілейді. Шымылдық қабысуымен толықтықтың мәні менмағынасы бірдей емес, бірақта екеуінің арасында тығызқатынас бар. Егер қабысу жоғары болса, онда ағаш бітімінің

толықтығы көп болады. Қабысуда да толықтағыдай ағашбітімінің жоғары қабысқан, орташа қабысқан және төменқабысқандығын анықтайды, сондықтан ол күтім кесуінжүргізгенде маңызды көрсеткіш болып есептеледі.

Ағаш бітімінің жиілігі – бір көлемдегі ағаштар саны.Бұлкөрсеткіш ағаштардың биік және жуан өсуіне,жапырақтануына, бұтақтардан тазаруына әсер етеді.Жиіағаш бітімінде ағаштардың жапырақсыздануы қарқынды,биіктігі мен диаметрі кіші, бұтақатрдан тазаруы жақсы.Оныңағаш бітімінің толықтығы және қабысуымен айқынбайланысы бар. Көлеңкені ұнататын ағаш тұқымдарында(жөке ағашы) перде қабысуы жоғары болады, ал жарықсүйгіштерде (қарағай,қайың) керісінше. Жиілік ағашбітімініңжасы мен орман өсу жағдайлары өзгеруіменөзгереді. Бонитеттің I классында ең төмен, ал V класста – еңжоғарғы. Ал өсу жағдайлары жақсарса ағаштарда көлемдіболып өседі.

Ағаш бітімінің қоры – бір көлемдегі сүректің жалпы саны,әсіресе 1 га. Ағаш бітімінің қоры, маңызды экономикалықкөрсеткіш болып есептеледі, өйткені екпе ағаштардыңөнімділігін көрсетеді. Ал өнімділік тек ағаш діңінің қоры емес,ол бұтақтар, жапырақтар, тамырлар, сонымен қатар біркөлемдегі жаңа өсулер, майда тоғай, бүркеме дақылдар.Ағаш бітімінің қоры көлемдік дәрежеде (м3), ал өнімділікмассасымен (т) есптеледі.

Халық шаруашылығында қолдану көз қарасымен ағашбітімінің ағаш қорының сапасы ағаш бітімінің тауарлылығы.Ол іскерлік және отындық діңдердің арақатынасыменанықталады, сосын қорды сапалық және сандықкатегорияларға бөлумен, яғни іскерлік сүрек ірілік жәнесорттар категорияларымен, шикізат технологиялықөңдеумен, отын, қалдық. Барлық ағаш діңдері тауарлылықкласстарға бөлінеді, оның негізі іскерлік сүректің шығымы.

Ағаш бітімінің таксациялық сипаттамасының маңыздыкөрсеткіштерінің біреуі диаметр, яғни тамыр мойынынан 1,3м биіктікте немесе кеуденің биіктігінде өсіп тұрғанағаштардың жуандығы.

Орман және топырақ

Топырақ – ол табиғи құрылым, генетикалық біріккентопырақтық қыртыстардан құрастырылған, литосфераныңжоғарғы қыртыстары судың, ауаның және тірі ағзалардыңәсерімен өзгерулерден жасалған. Топырақтың құнарлығы

бар, яғни ағаштар, бұталар және басқа өсімдіктерді азот,минералдық заттар және сумен керек мөлшердеқамтамасыз ете алады. Ол қатты, сұйық, газдалған жәнетірі бөліктерден құралады. Топырақтың негізгі массасыұсақ топырақ, яғни 1 мм дейінгі қиыршықтары топырақколлоидтары деп аталады. Ол қиыршықтар топырақтыңмеханикалық құрамы және органикалық, минералдық,органикалық-минералдық -қоспалардан тұрады.

Топырақ коллоидтары топырақ құрастырғанда көпмағналы. Олар топырақ өсімдіктерінен: аммоний, калий,кальций, магний, фосфаттарды сіңіріп, сумен, жуылудансақтап топырақ құрамын біріктіруге себепкер болады.

Сұйық бөлігі, немесе ерітінді, заттарды көшіреді, яғнитопырақтан алып өсімдіктерге сумен ертілген қоректікзаттарды жеткізеді.

Топырақтың газдалған бөлігі немесе топырақ ауасысумен толмаған құыстарды толтырады. Топырақ ауасыныңқұрамында N, О2, СО2 ұшпалы органикалық құрамдары бар,олардың саны топырақта болып жататын көптегенхимиялық биологиялық, физикалық - химиялық үрдістергебайланысты.

Топырақтың тірі бөлігі топырақ флорасынан тұрады,яғни топырақ микроағзаларынан (бактерийлер,саңырауқұлақтар, актиномицеттер, балдырлар т.б.) жәнетопырақ жануарларынан – көптеген омыртқасыз жәнідіктер– қарапайымдар, кенелер, кұрттар, жәндіктер, соныменқатар жер жыртушы сүткөректілер (көртышқан, жертесерт.б.). Топырақ флорасымен фаунасы затар айналымындамаңызды роль атқарады және топырақ құрастыруға әсертигізушілердің біреулері.

Жер бетіндегі топырақтар түрлерінің молшылығытопырақ құрастырушы факторлардың қарым-қатынасы –климат, аналық таулық құрылым, өсімдіктер, жануарлар,аймақтың рельефінің жасы, адамның шаруашылық тіршілігі.

Топырақтарды классификациялау негізіне топырақтанабының құрылымы салынған. Яғни олардың басталуы,дамуы және эволюциясы. Қазіргі генетикалықклассификация аймақтық – генетикалық топтарменжүйеленген.

Ормандық – далалық және далалық аймақтардакеңінен тараған қара топырақ (құрғақ қарапайым – суықклиматтың, көп жылдық шөптесін өсімдіктердің әсерімен);шалғындық қара топырақ, кермекті сұр топырақ (ағаш,бұталар немесе шалғындық өсімдіктер әсерімен).

Топырақтардың морфологиялық белгілері менқасиеттері, яғни формасы мен құрылымы, адамныңкәсібімен, азда болса сезімімен анықталады. Топырақ қабатыморфологиялық айырмашылығы бар генетикалыққыртыстардан тұрады. Морфологиялық белгілері: реңі(бояуы), құрылымы, түйіршіктену құрамы, тығыздалуы.

Реңі, немесе топырақтың бояуы, минералогиялық жәнехимиялық құрамымен байланысты, яғни ондағы органикалықзаттармен, сондықтан қара, сұр немесе қоңыр болады.

Топырақ құрылымдығы – қатты қоспаларының әртүрліформасы және көлемді құрылымдарға бөлінуі. Әрбөлшектің формасы топырақ құрылымы деп аталады.Құрылымның негізгі үш түрін бөледі: куб тәріздес, призматәріздес; плита тәріздес.

Топырақтың қиыршықтану құрамы - әртүрлі ірілігі барбөлшектерден құралу: тастардан (бөлшектер көлденеңі 3 ммкөп); құмдардан (0,01 – 3 мм), шаңдардан (0,001 – 0,01),лайлардан (0,001 мм кем). Егер 0,01 мм кішкентайбөлшектер құрғақ топырақта 10 % дейін болса, ондатопырақ құмды. Егер физикалық саз бөлшектері 11-20 %болса, онда ол топырақ құмдау, ал бөлшектер 21-50 % болса– саздақты, 51 % көп болса – сазды.

Адам шаруашылық құрғанда топырақтың механикалыққұрамы өте мағналы болады. Одан судың топыраққа сіңуі,суды ұстауы, өсімдіктердің тамырларының дамуы жәнеөңдеуші құралдарға топырақтың қарсы тұруы. Соңдықтанқұмды және құмдау топырақтар өңдеуге жеңіл, саздақтыжәне сазды – ауыр. Еңбек пен қаржы жұмсау әртүрліболады. Топырақтың механикалық құрамы ағаштардың өсуқұрамына әсер етеді. Құмды топырақта қарағай жиі өседі,ал құмдау топырақта шырша.

Топырақтың тығыздалуы оның тығыздығын жәнеқуыстылығын көрсетеді. Сондықтан өте тығыз (күрекпенөңделмейді), тығыз (күрекпен өңделеді), жұмсақ (күрек оңайкіреді, лақтырғанда шашылады), өте жұмсақ (топырақ төгіліптұрады).

Топырақ климаттық жағдайлармен қатар өте маңыздыэкологиялық фактор, өйткені онымен орманның өсіп –дамуы байланысты. Ол орманның барлық қасиеттеріменбелгілерін анықтайды. Оның құнарлығымен құрамы, әлпеті,бонитеті, орман түрі, тіршілігі, топырақ бетіндегі жабынышқалыптасады. Топырақ күшті сүректің техникалықсапасына, тамыр жүйесінің формасына, табиғатттыңқолайсыз жағдайларына төзімді болуына, жабайы

жануарлардың, зиянды жәндіктердің, саңырауқұлақауруларының болуына әсер етеді. Ал орманның өсіп-өнуімен табиғи қайта құрылуындағы шешуші жағдай.Топырақтан ағаштар мен бұталар минералдық заттардытұздар ретінде алады, олар: N, K, P, Ca, Mg, Fe, S жәнемикроэлементер: Zn, Cu, Mn т.б.

Топырақ ағаштардың тамыр жүйесін қалыптастырады,ол механикалық құрамымен ылғалдылығына байланысты.Терең, жақсы дренаждалған топырақтарда, әсіресе құмдыжәне саздақ құрамды жерлерде, ағаштардың жергежайылуы жақсарады, өйткені күшті сырықтытамырланады. Құрғақ топырақтарда, әсіресе құмды,қарағайдың өзіде желден сұламды, өйткені тамырларыжер бетінде қалыптасады.

Орман, өзіде топырақ құрылымына әсер етеді. Олжапырақтар, қылқандар, бұтақтар, өлген дәндер, қабықтар,бүрілер түсімін береді. Ол түсімдер жер бетіндегі тіріқабатпен, микроағзалар әсер еткесін, шіріп орман төсенішінқалыптастырады, ол топырақ құрылымына, шіріктер немесегумус, минералдық заттар жиналуға, физикалық-механикалық қасиеттеріне әсер етеді. Әр ағаштыңжапырақтары мен қылқандары әр түрлі шіриді, ол илікзаттар, шайыр болуға байланысты, сосын олардың бірігуіжерде жатуына әсер етеді. Қайың жапырақтары, қарағайқылқандары және түскен бүрілер, сонымен қатар жұмсақ,майысып тұратын төсеніш жасайды. Топырақ құнарлығынбілдіретін жұмсақ гумус қалыптасуы осымен байланысты.Ондай төсеніште шіру үрдісі жедел жүреді, өйткені ауаныңоттегі жақсы қамтамасыздандырылады, ылғал жеткілікті.Төсеніште бактерийлер, микроағзалар, құрттар және басқажәндіктер мен жануарлар көп болады, сондықтан гумусқалыптасады, қоректік заттармен бай: органикалық жәнеминералдық. Ол органикалық заттардың барлық санынан85 ... 93 % құрастырады.

Шырша қылқандары, көктерек жапырақтары бір-бірінежабысып жатады, сондықтан шіру үрдісі нашар жүреді. Бұлжағдайда дөрекі, қышқыл гумус қалыптасады, өйткенітөсеніште саңырауқұлақтар көп болады. Оттегі азболғандықтан, төмен температуралық жағдайларда бұлтөсеніштерде жаңбыр құрттары жоқтың қасы, ылғалмолдығынан, микроағзалар мен тескіш жануарларболмаған соң төсеніш бір-біріне жабысып қатты болыпқалады.

Орман және климат

Климат – географиялық орналасуымен анықталатын, біржердегі көп жылдық өзгермейтін ауа райы құбылымы. Олнегізінде астрономиялық және физикалық – георгафиялықжағдайлардың әсерімен қалыптасады.

Астрономиялық жағдайлар жер бетіне күн сәулесініңбір келкі түспеуін тудырады. Ол сәулелік және жылулықтеңдіктің, ормандардың вегетациялық кезеңдерініңқалыптасуына, яғни жыл кезеңдеріне, метеорологиялықжағдайларының өзгеруіне әсер әсер етеді, сонымен қатарағаш және бұта өсімдіктері өсіп-дамуына мүмкіндікжасайды.

Физикалық – географиялық жағдайлар жер бетініңсипаттамасын, климаттық әртүрлілікті анықтайды жәнесонымен қатар – ормандар географиясына әсер етеді.

Сонымен, орман өміріне климаттық жағдайлар (жарық,жылу, ылғал, ауаның атмосфералық құрамы және оныңөзгеруі) өте әсер етеді, олар экологиялық жағдайлардыңқұрыстырушысы және тіршілік немесе даму ортасы.Климаттың жағдайлары орманның өмірі, оның маңыздыкөрсеткіштері, ағаш бітімінің құрамы, формасы, қоры,сүректің техникалық сапалары, орманды жаңарту, оныңсанитарлық жағдайы, өрт қауіптілігінің күшейуі немесетөмендеуі, ормандық мәдениеттендіру жұмыстары. Климат,оны қалыптастыратын ауа райы жағдайлары, орман кесужәне сумен ағызу жұмыстарын анықтайды.

Ормандағы климаттық жағдайлар, сапалық жәнесандық жағынан, ашық жердің жағдайларынанайырмашылығы бар.

Орман және жарық.

Орман өмірінде жарық климаттық факторлардың еңмаңызды көрсеткіші, оны күннің сәулелік күші деп білеміз. Алқысқаша жарықты жарықталумен теңдестіреді. Күнсәулесі болмаса фотосинтез үдірісі жүрмейді, яғни ағашөсімдіктерінің өсіп және дамуы тоқтайды, органикалық зат- сүрек құралмайды.

Фотосинтез – космостық үдіріс. Оның әсерімен жылсайын 1000 млрд – құрғақ органикалық зат құрастырылады,ол жер бетінің құрғақ және су көлеміне тең келеді. Құрғақжер көлемінде ормандар 24,4 млрд.т. құрғақ органикалық

заттар құрастырады, жайылымдар – 10,4, егістіктер – 8,7,шөлді жерлер – 5,4.

Орман шаруашылығында жарық биологиялық әсерретінде қаралады, өсімдіктердің өсіп және дамуынқамтамасыз ететін. Сонымен қатар жарық экологиялықәсерге жатады, бұл жағдайда, орман қалыптасады.

Орманға түсетін жарық екі түрлі болады: тік жәнешашыраңқы, көк аспаннан, бұлттардан, жер және субетінен шашыраған. Ашық ауа райында күн жоғарытұрғанда шашыраңқы күн сәулесі, барлығынан, 20 %. Тік күнсәулесі жер бетіне Күннен сәулелер ретінде түседі.

Физиологиялық үдірістің жүруіне және көмірқышқылының сіміріліп хлорофилл құрастырылу үшінжарықтың спектральдік құрамы көп мағналы. Ультракүлгінжәне инфрақызыл сәулелер ағаш өсімдіктеріне зиянкелтіреді. Ағаш өсімдіктерінің өсіп және дамуынаультракүлгін сәулелер аз болу керек, ал инфрақызылсәулелер негізінде жылу береді. Көмір қышқылы сіміріліпхлорофилл құрылуға күн сәулесінің қызыл, сары бөліктерікөп мағналы. Көк, сия көк сәулелері ағаш жәнебұталардың өсімдік бүршігі өсіп – дамуына көп әсер етеді.

Барлық ағаш тұқымдастардың жарыққа қатынасыәртүрлі. Орман шаруашылығында оларды жарық сүйгішжәне көлеңкеде, өсетіндерге бөледі. Жарық сүйгіш ағаштұқымдастарына қайың, бал қарағай, көктерек, т.б., алкөлеңкеліктерге шырша, жөке ағашы, шамшат, май қарағай,т.б. жатады.

Жарық құмарлық өзгеріп отырады және орманыңжасымен орман құрғыштығына байланысты жас кезіндеағаштар жарыққа құмар емес, ал өсе келе ол көрсеткішөзгереді. Топырақ жағдайы жақсарғанда ағаштардыңкөлеңке сүйгіштігі көбейеді.

Орман және жылу

Ағаш өсімдіктерінің өсіп-дамуына жылудың белгілі саныкерек, яғни жылу құбылымы (режим), ол температураныңкөлемге (ауа, топырақ, су беті) жайылуы және оныңәрқашан өзгеруі. Жағымды температурасыз дәндерөнбейді. Бірақта жер шарында өсімдіктер өсіп-дамуғажылу әртүрлі және өзгерісті керек. Ауа мен топырақтағытемпература әрқашан өзгеріп тұрады. Ол тек жыл ішіндеемес, тәулік және сағат шеңберінде өзгеріп тұрады.

Өсімдіктердің жылуға талабы әртүрлі жәнеқұбылмалы, жылу жағдайларына қойылатындай. Сондықтанжылу жағадайлары фактор ретінде орманның өсіуне әсеретеді. Ағаштар мен бұталар нольден жоғарытемпературада өсіп – дамиды. Ағаш өсімдіктерініңтамырлары топырақ температурасы 5º жоғарыда дамиды,фотосинтез 0-40 ... 50 º жүреді, ал жағдайлы температура30 ... 35ºС. Дәннің өнуі, гүлдеу және тісу әр тұқымда өзқолайлы температурасында жүреді. Ал суық ауа – райыгүлдеуді, жемістің пісуін, кейде өнімнің болмауынакелтіреді.

Жылу басқа климаттық әсерлермен және әсіресежапырақпен тығыз байланысты. Күннің шуақтық күші –ағаштар мен бұталарға негізгі жылуды әкеледі. Орманныңжарықтануы, өзгеруі жылу құбылымына келтіреді. Жаздыңөзінде, бұлтты күні күн сәулесі топырақ бетіне аз түседі,сондықтан суыту байқалады. Жылу жауын-шамшынменбайланысты. өсіп-даму кезіндегі жауаынның көп болуытемператураның төмендеуіне келтіреді. Ормандағыағаштардың діңдеріде, бөрікбасыларыда, фотосинтез үдірісі,транспирация жылу бөледі.

Жылуға талаптануымен барлық ағаштар негізгі екітоптарға бөлінеді: жылу сүйгіш және салқынға төзімді, оларұзақ уақыт төмен оңтайлы температураларға төзімділіккөрсетеді (+1... +10 ºС). Сонымен қатар аязға төзімдіағаштар бар. Олар салқынға да төзімді.

Ағаштың сыртқы пішінімен жылуға қатынасын білугеболады. Қабықтануы, түктенуі, бүршігінің қабықтануыағаштың аязбен суыққа төзімділігін көрсетеді. Жылусүйгіштерге емен, грек жаңғағы, қараған т.б., ал салқынғатөзімділерге қайың, қандағаш, бал қарағай, қарағайжатады.

Ағаш өсімдіктерінің өсуі мен дамуына, өте төмен жәнежоғары, температуралар әсер етеді. Көктемгі кеш жәнекүзгі ерте үсіктер болады. Олар күндізгі жылылыққақарамай ауада әлде топырақ бетінде түнде болады жәнежас ағаштарға көп зиян әкеледі. Өйткені негізгі өркензақымдалады сосын көп тармақтанып сүрек сапасынтөмендетеді.

Үсіктердің тағы екі түрі бар: адвекативті – арқтикаданкелетін суық ауаның әсерімен болады; радиациялық – олтопырақтан жылу шыққанда түн салқын болады. Адвекативтіүсік зиянды және ұзақ болады. Үсікке өте сезімтал – емен,

шамшат, шаған, ал төзімділер – бал қарағай, қайың, қарағай,қандағаш, көктерек, шетен.

Ағаштардың өте төмен температуралармен зақымданукездеседі, олар аяз тудырған жарықтар деп аталады. Оларқыста ауа температурасы күрт төмендегенде болады.Жарықтарда зиянды жәндіктер, саңырауқұлақтар спорларыорнығады, сондықтан сүрек сапасы төмендейді. Қар азтүсіп, аяз - 40º С төмен және ұзақ болса шыршаныңқылқандары қызарып түсіп қалады, сосын ағаш өледі.

Орман өзі ауа мен топырақтың температурасына әсеретеді (мысалдар келтіру керек).

Ауа және орман.

Ауа газдардың табиғи араласы, атмосферақұрамындағы, негізінде азот (78 %) және өттегінен (21 %)тұрады. Тағы аргон (1 % шамасында), көмір қышқылы (0,03%), инерттік газдар (неон, криптон т.б.) бар. Ауада шаң,түтін, өндіріс газдары, су, бектерийлер, вирустар және т.б.болуы мүмкін.

Ауалық азот микроағзалар тіршілігінің әсерімен жербетінен бөлінеді және ағаш пен бұта өсімдіктерімен азқолданылады. Ол жауын-шашын болғанда өсімдіктермен,ауадан түйін бактерийлермен қортылады. Топырақтағыазоттың, мағнасы зор, өйткені ағаштармен бұталардыңнегізгі көректік заты және белок молекуласына кіреді.Оттегі орманның тыныстануына керек, яғни органикалықзаттар тотығын көмір қышқылы мен су айналады жәнеэнергия бөлінеді. Тірі ағзалар тыныстанғанда өттегінжұтып көмір қышқылын бөледі. Сонымен қатар фотосинтезүдірісінде өсімдіктер өттегін бөледі. Ол белоктар, майларжәне углеводтар құрамына кіреді, яғни орынды тіршілікжасайды. Кейбір орман өсімдіктерінің өттегін өндіруімынадай: - 4 ... 11 т (жылына, шыршалар – 5 ... 13, емендер –6 ... 14).

Ағаштар тіршілігіне көмір қышқыл газы (СО2) өтемағналы, ол адамлар, жануарлар және өсімдіктертыныстанғанда, өсімдіктер және жануарлар қалдықтарышірігенде, бұзылғанда, жанғанда пайда болады. Жератмосферасында жылына 20 млрд.т. көмір қышқылы газыжәне аэрозольдері қосылады. Көмір қышқылы газыфотосинтез жүргенде органикалық заттарды құрастыруғакерек. Көміртегі ағаш өсімдіктерінің құрғақ заттарының 50% құрастырады, яғни сүректің.

Орман және жел

Жел, ауаның жер бетінде қыймылдауы, олатмосфера қысымының біркелкі болмауымен байланысты,бұл экологиялық ықпал, сондықтан орман тіршілігіне көпәсер етеді. Ол әсер пайдалы немесе зиянды болуы мүмкінжәне желдің жылдамдығымен байланысты. Желдің пайдалымағнасы, көптеген шаруашылықта бағалы ағаш тұқымдастар(қарағай, шырша, емен, қайың, бал қарағай т.б.) желдіңкөмегімен тозаңданады. Оның көмегімен қылқанжапырақтылар және жапырақтылар ағаштарының дәндеріжәйіледі. Қарағай, шырша, бал қарағай дәндерініңқанатшалары бар, онымен ұшу жеңілдейді.

Жәйлі жылымдағы бар жел транспирацияны реттейді(5...8 м (с), яғни ағаштар және бұталар ылғалды жәйліфизиологиялық буландырады. Ол, фотосинтездібелсендетеді, өйткені атмосфералық буландырады. Желсуық ауаны жылымен араластыра отырып топырақта үсіктіболдырмайды.

Өте қатты жел 14 .. . 20 м/с жылдамдығымен, ал 20...25м/с дауыл, қатты дауыл (30 м/с жоғары) орманға кері әсеретеді, ол орман шаруашылығын шығындандырады. Олжелдер жел сұлатпаға, онда ағаш діңі сынады, келтіреді.

Желдің тек бір жақтан соққнынан ағаштарда бір қырлыбөрікбасы қалыптасады, діңі қыйсық болады, олар сүректіңтехникалық сапаларын төмендетеді. Қысқы уақытта желдіңәсерімен ағаштар шимай –шатақ болады, ол қайыңдаршырша және қарағайлармен өссе жиі болады. Сол себептенқылқандар шапқан уақытында сұлатпаға және құламағасоқтырады.

Желдің кері әсерін азайту үшін орман шаруашылығытәсілдерін қолдану керек. Шырша өсінділерінде орта жәнежоғары жиілік сақтау керек. Желге төзімді және желдесұламайтын ағаштарды қолдансақ желге төзімділікжоғарылайды. Тағы бір шара, күту және санитарлықкесулерді қолдану.

Орман желге көп әсер етеді. Ол, ағаштар бітімініңбиіктігіне, толықтығына, жиілігіне, жасына және құрамынақарай болады.

Орман және ылғал

Өсімдіктерді сумен қамтамасыз етуге ылғал әсеретеді. Су тірі өсімдіктің құрамына кіріде, ол ағаш және бұтаөсімдіктерінің тіршілігінде зор биологиялық роль атқарады.Оның тіршіліктік өсу орнында, жапырақтарда, шырындыжемістерінде 80...95 % дейін су болады.

Заттар ауысу, жасушалар бөлініп өсуі үдірістері,жасушаларда су, көп болса, қарқынды жүреді. Сусызфотосинтез үрдісі де болмайды. Ұлпаның сусыздануыпротоплазманың өлуіне келтіреді. Жасуша көректенугекерек заттардың ерітушісі су. Сумен бірге тамырданжапырақтар және өсу нүктесіне минералдық заттаржеткізіледі. Ылғалсыз дәндер толмайды және өнбейді, яғниорман өзін-өзі толықтырмайды.

Су – Жер шарында өсімдіктердің өмір сүруіментаралуының зор эколоогиялық факторы, күн сәулесіменатмосфералық айналыммен, жер бетімен және жылуауысуымен қатар. Жер биосферасында климатқалыптастырушы фактор. Орманда ылғалдың негізгі көзіжер астындағы сулар және атмосфералық жауын-шашын,олар сұйық (жаңбыр, қырау) және қатты (қар, бұршақ, бозқырау) болады. Орман өмірінде көп мағналы - жаңбыр, қар,бұршақ, қырау. Жаңбыр физиологиялық және сирекфизикалық әсер етеді, өйткені ол өсіп – даму кезеңіндеылғалдың негізгі қамтушысы. Қырау – су парларыконденсат құрастырып шөп бетінде кішкентай тамшыларқалпында қалады. Қар топырақты көктемде суландырады,өсімдіктерді тоңып және үсуден сақтайды. Бұршақ 0,5 ... 2см мұз қиыршықтары ретінде ағаштарды механикалықзақымдайды.

Ағаштар мен бұталар жауын-шашынды әртүрліқабылдайды. Өсімдіктерге су керектігі негізінде ауаныңтемпературасы мен ылғаллдылығына байланысты. Егертемпература жоғары болып ылғалдылық төмен болса,онда су көп керек. Ағаш бітіміде, яғни құрамы, жасы жәнесумен қамтамасыз етілу мен метеорологиялық жағдайлары.Аралас орманнан таза қарағайлар суды аз жұмсайды. Ағашбітімінің жасы үлкеюімен ылғал жұмсауы көбейеді. Құрғақыстық ауа – райында да осындай жағдай байқалады. Ағаштұқымдастарын суға талап қоюына қарай ксерофиттерге,гигрофиттерге бөледі. Судың тапшылығына шыдайтындар –ксерофиттер, мысалы кәдімгі қарағай, су молшылықты талапететін өсімдіктер – гигрофиттер, мысалы қара қандағаш.

Орман жауын – шашынның қанша және қандай жердеболатынына әсер етеді, өйткені ол өскен жерін суытуымен

байланысты. Ормансыз жерде 10...15 % жауын – шашын азболады. Құрғақ жердің су балансы Г.Н. Высоцкий усынғанформуламен анықталады: N = A + F + V + T, бұл жерде N –түскен жауын-шашын мөлшері; А – жер бетінен ағатын(15 .... 35 %); V- ағаштар, шөптер, жер беттерінен буланатын(15 ... 50 %); F - өсімдіктер астынан ағатын (15 ... 35 %), T –транспирация (20... 40 %).

Аталған көрсеткіштердің барлығы көптегенжағдайлармен байланысты, мысалы,жер бетінің тегістігі,өсетін өсімдіктер құрамы мен қалыңдығы.

Орман және фауна Ормандарды мекендейтін хайуандар түрлерініңбірлестігі,орман фаунасын құрастырады. Орман хайуандарға қорекжәне баспана береді. Ол жерде олар ұялар салады, індерқазады, дәндер мен жемістерді, бұталарды, жапырақтарды,шөптерді, жәндіктерді және басқа хайуандарды жейді.Орман топтануы күрделене және түршелене келе азықкөбейеді, баспана берік болып орман фаунасыда әртүрленеді. Күрделі фауналық кешендер қалыптасады, оларорманның әр түрлі бөлігіне орайластырылады: топыраққа,төсенішке, шөптерге, бұталарға, ағаштарға. Құстар мен аңдар бір – бірімен, өсімдіктермен,топырақпен, бедермен, климатпен тығыз қарым – қатынаста.Олар орманның құрамдық бөлігі. Мына құстар – тоқылдақ,қайшыауыз торғай, саңырау құр, қарабауыр, құр және сүтқоректілер – ақ тиін, алатышқан, бұлғын, аю орманныңтұрғылықты мекендеушілері және оның сыртында өмір сүреалмайды. Орманда басқа да көптеген құстар мен аңдар бар,олар басқа алқаптарда таралған, бірақта ол жерге әрқашанкеледі. Олар түлкі, қасқыр, ақкіс, көк қарға, сасықкөкек. Орманды – далалы жердегі ормандарда болатындарсусар, борсық, орқоян құстардан – құтан, қаратаған,шәуқарға, қараторғай. Орман фаунасының түрлік құрамына адам іс - әрекеті зорәсер етеді, ол орманды жалпы және талдап кесу, орманжерлерін жырту, құнды жануарлар мен құстарды жою. Ақтиін, сусар және басқа жануарлар тегіс жоқ болып кетеді.Олардың орнына ашық жерлерді сүйетіндер келеді:бозторғай, қаратамақ торғай, бөдене, құр, көртышқандар,көптеген тышқандар. Орман аймағының көптеген көлемін қаулап, фаунаныңтүрлік және сандық құрамын күрт өзгертетін, орман өрттері.Ол өртттер орманды, көптеген аңдар мен құстарды жойып

жібереді, сондықтан орман өсімдіктері мен әсіресежануарлар әлемі қалпына ұзақ уақыт келмейді. Хайуанаттардың тиімді мағнасы көп салалы, еңмаңыздысы дәндер мен жемістерді таратуда. Жануарлароларды шәшіп өнуіне мүмкіндік береді. Аңдар мен құстардыңас қорытатын органдарынан өтіп өнгіштігін жоғарылатадыжәне алыс жерлерге жайылады. Мысалы, барқылдық торғайжеміс өсімдіктерінің 30 түрінің дәндерін таратады.Тышқандар, ала тышқандар дәндер мен жемістердіңқорларын жасағанда қалдықтары қолайлы жағдайларғатүскенде өніп жаңа өсімдікке бастау береді. Сондықтан,өртенген, кесілген, зиянкестермен орман жойылғанжерлерде орманды келтіруде құстар мен аңдардың мағнасызор. Көптеген жәндіктер орман ағаштары мен бұталарытозаңдануға әсер етеді. Жыртқыш және омыртқасызжәндіктер, жәндіктер жегіш құстар, кейбір сүт қоректілерзиянды жәндіктерді жеп сандарын азайтады. Жануарлар орманға белгілі зиян келтіреді, өйткенітабиғи көбеюі дәндердің өнімділігі төмендеумен байланысты.Олар бағалы ағаш тұқымдарының дәндері мен жемістерінжейді. Дәндер мен жемістерді тышқандар мен сұртышқандарда белсенді жояды. Бір тышқан тәулігіне 1400 дәнге дейінжейді. Сүт қоректілер қылқан және жапырақты жас өсімдіктердіқатты зақымдайды. Тышқандар және әсіресе сұртышқандарқардың астындағы жас ағаш өсімдіктерінің вегетативтікбөліктерімен қоректенеді. Олар өздігінен өсетін және жасөскіндерді 25% дейін жояды.Оларды сонымен қатар қояндар,бұландар, еліктер, бұғылар қабығын кеміріп және жұқабұталарын тістеп зақым келтіреді.Әсіресе көпзақымдауларды бұландар жасайды. Фауна шөп. мүк және қына өсімдіктеріне, ормантөсенішіне әсер етеді. Ормандық тұяқты аңдар менкеміргіштер азық ретінде шөптерді, мүктерді, қыналарды,саңырауқұлақтарды, жидектерді қолданады. Қарабауыр, құр,ақ құрлар көптеген жидектерді жиді. Сондықтан хайуандаржер бетіндегі өсімдіктердің түрлік құрамына әсеретеді.Көптеген орман құстары жәндік қоректі сондықтанорманның санитарлық жағдайын жақсартады. Зияндыжәндіктердің жұлдызқұрттары және құрттарыменазықтанатын мына құстар – көктеке, көкек, сары шымшық,сары торғайлар өте пайдалы.

Жәндіктер орманның ажыратылмайтын бөлігі. Олартопырақтағы заттар айналымын жеделдетеді, топыраққалыптасу процесіне белсенді қатысады, ағаштар менбұталарды тозаңдатады, көптеген аңдар мен құстардыңазығы болады, зияды жәндіктерді жояды ж.т.б. Соныменқатар жәндіктер орман және ауыл шаруашылығына орасанзор зиян келтіреді, паразиттер және жануарлар менадамдарға аурулар жұқтырады ж.т.б. Орман аңдары мен құстары аңшылық шаруашылығыныңқұнды объектісі болып есптеледі.

Орманның қорғаушы қаситтері Іс жүзінде орманның барлығында қорғаушы қаситтербар. Олар органикалық заттардың көбеюіне қатысады, ауаныот тегімен толықтырады, судың ағуын реттейді, климат пенауа – райына әсер етеді, су көздері мен топырақтықорғайды. Сондықтан, орманды табиғи және қолданжасалған деп арнайы бөледі, олардың мелиоративтік жәнеқоршаған ортаны қалыптастыру мағынасы зор. Орманныңбұл қаситтерін әр түрлі объектілерді қорғауға қолданады,біріншіден қолайсыз табиғи және антропогендік әсерлерденауыл шаруашылық жерлерін. Ормандардың қорғаушы –мелиоративтік, яғни әлеуметтік, экологиялық жәнеэкономикалық мағынасы, кейбір жағдайларда шаруашылық,яғни ағаш алу, құндылығын асып түседі. Сондықтан,Қазақстан Республикасының Орман кодексіне сәйкес біздіңРеспубликамызда орманды былай топтастырады: орман сукүзету, егіс – топырақ қорғау, гендік, санитарлық –гигиеналық, сауықтыру.Су күзету ормандары өзендер менбасқа суайдындарын батпақтанудан және жағаларыбұзылудан қорғайды.Бұл ормандар сужиналатынаймақтардың микроклиматы мен гидрологиялық тәртібінжақсартады, суларды ластанудан сақтайды, өзендердің суғатолы болуын қамтамасыз етеді, суды жер бетімен ағыпкетуді азайтады, балықтардың уылдырық шашуынжақсартады ж.т.б. Егіс – топырақ қорғау ормадары, негізінде, эрозияғақарсы орман екпе ағаштары. Олар топырақ қорғайтынсуыртпақ, ықтырма, орман алқабы ретінде топырақтышәйуден, ұшудан сақтау үшін жасалады. Әр түрлі табиғиаймақтарда қолдан жасалған екпе ағаштар жергіліктігидрологиялық және климаттық жағдайларды жақсартыпауыл шаруашылық егістіктерін қуаңшылықтан, аңызақтардан

және шаңды дауылдардан сақтайды. Нәтижесінде ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін жоғарылатады. Санитарлық – гигиеналық және сауықтыру ормандарықұрамына қалалық отырғылар, ірі тұрғын кешендері менөндіріс өнеркәсіптерінің аймағындағы жасыл алқаптарормандары, курорттық ормандар ж.т.б. кіреді. Ол ормандаробъектілерді қолайсыз желдерден, қармен тозаң басудан,шудан қорғайды. Олар ауаны озон және фитонцидтерменбайытады, оны газдар мен шаңнан тазартады, халықтыңденсалығын жақсартып, дем алу орны болады. Курорттардысанитарлық күзету аймағындағы ормандық алқаптар, табиғиемдеу ландшафттарын ластанудан сақтайды, сонымен қатархалықтың емделіп және дем алуына қолайлымикроклиматтық жағдайлар жасайды. Генндік ормандардың негізгі мәселесі жақсы тұқымдыққасиеттері бар ағаштарды сақтап болашақ ұрпақтардажалғастыру.Студенттердің өзіндік жұмысында қарастыратын сұрақтары1.Орман тұқым ісінде қолданылатын шикізат.2.Үй жануарларына азық ретінде қолданылатын түрлердіңдәндері.3.Климатиптер қалыптасу жағдайлары.4.Партенокарпия – биологиялық процесс және оны іс-жүзіндеқолдану.5.Апомикс– биологиялық процесс және оны іс-жүзіндеқолдану.6.Партеноспремия - биологиялық процесс және оны іс-жүзінде қолдану.7.Тұқым қалыптасудың биологиялық ерекшеліктері.8.»Географиялық дақылдарды» қалыптастыруерекшеліктері.9.Ағаш түрлерін селекциялық сұрыптау.10.Ормандық тұқым плантацияларында қылқанжапырақтыларды ұластыруының негізгі әдісі.11.Селекциялық сұрыпталған дәндерді алу ерекшеліктері.12.Сексеулдің дәндерін жинау уақыты мен ерекшеліктері.

Вопросы рассматриваемые студентами при самостоятельнойработе.

1.Основное лесосеменное сырье.2.Семена вида используемого в качестве корма домашнимживотным.3.Условия формирования климатипов.

4.Партенокарпия – биологический процесс и егоиспользование на практике.5.Апомикс - биологический процесс и его использование напрактике.6.Партеноспермия - биологический процесс и егоиспользование на практике.7.Особенности формирования «географических культур».8.Селекционный отбор древесных видов.9.Биологические особенности формирования семян.10.Основной метод прививки хвойных на лесосеменныхплантациях.11.Отборные семена в селекционном отношении.12.Время и особенности сбора семян саксаула.

N 1 – 2 зертханалық жұмыстарыТҰҚЫМ САПАСЫН АНЫҚТАУҒА ОРТАША ҮЛГІ СҰРЫПТАУ

Бұл сабақты студенттер орман – тұқым бақылаустанциясындағы жалпы жұмыс тәртібімен, тұқым тексерудіңтарихымен, тұқым зерттеуге арналған мемлекеттікстандарттармен (МСТ), негізгі терминдердіңанықтамаларымен, орман шаруашылықтарында тұқымжинап, оларды сақтау және құжаттау тәртібімен танысады.Содан кейін ағаш түріне қарай тұқым партиясының салмағықандай болатынын және олардан алынатын орташа үлгініңөлшемі бойынша (1 кесте) сұрыптау тәртібін үйренеді.Жұмыстың барысында тұқымдардың арнайы паспорты менэтикеткасын (1,2 қосымшалар) және орташа тұқым үлгісініңсұрыптау актісін (3 қосымша) толтырады.

1 – кесте. Тұқым партиясының шекті салмағы менорташа үлгісінің салмағы

Тұқым түрі Партияның шектісалмағы, кг

Орташа үлгініңсалмағы, г

Кәдімгі қарағай 50 50Кәдімгі шырша 50 50Шренк шыршасы 50 75Сібір балқарағайы 50 75Сібір майқарағайы 100 100Сібір самырсыны 500 1000Қотыр қайың 75 25Кәдімгі шегершін 100 50Бұтақты шегершін(қарағаш)

100 75

Бұтақты шегершін(қарағаш)

200 400

Татар үйеңкесі 200 300Ұсақжапырақтыжөке

200 300

Боз жиде 200 500Терек 30 15Жабайы алма 100 150

Орташа үлгіні сұрыптау жұмыстары «Ағаштар менбұталардың тұқымдары» атты мемлекеттік стандарттарарқылы жүзеге асырылады. Ол стандарттардан ешқандайауытқуға болмайды, сондықтан мына негізгі терминдердің –тұқым партиясы, ойма, бастапқы үлгі, орташа үлгі – мәнінберік ұғып алу қажет. Тұқым партиясы деп салмағы нақты алынған, біркелкібір ағаш не бұта түрінен құралған, паспорты мен этикеткасыбар тұқымдарды атайды. Тұқым партиясы өз құрамынабайланысты біртектес болуы шарт:а) өсіп - өну жағдайлары бірыңғай-бір орман тип тобында;таулы жерлерде теңіз деңгейіндегі бір биіктікте және бірбағыттағы беткейлерде, ал жас шамасы да бір топтағыормандардан – балауса ағаштардан, орта жастағы, жетілугежуық әлде әбден піскен немесе ормантұқымдықучаскелерден жиналған;б) шыққан тегі бірдей – табиғи немесе екпе ормандардандайындалған;в) ормандылық құндылығы бірдей – таңдаулы, жақсартылғаннемесе әдеттегідей;г) жинау мезгілі (мерзімі) де бір уақыттағы;д) тұқымдарды немесе жемістерді жинау және өңдеутәсілдері де бірдей;е) тұқымдарды бүрлерінен шығарып алу мерзімі бірдей – 2аптаның ішінде;

ж) сақталу жағдайлары бірдей – ыдыс түрі де, қоймасы да;з) тұқымның түсі, жылтырлығы, ылғалдылығы, зақымдануыбірдей. Тұқым сапасын анықтау үшін ең алдымен тұқымпартиясынан оймалар алынады, олардан бастапқы үлгіқұрастырылады, ал ол үлгіден орташа тұқым үлгісісұрыпталып, бақылау станциясына жіберіледі. Ойма дегеніміз азғантай мөлшердегі партияның әржерінен алынатын тұқым. Бастапқы үлгі – барлық оймалардың жиынтығынанқұралған тұқым. Орташа үлгі – бастапқы үлгіден зертханалық зерттеугеалынатын нақты мөлшерлі тұқым бөлігі.

Оймаларды сұрыптау

Тұқымдардың түрі мен сақталу жағдайларынабайланысты оймалар алу қолмен немесе қармауышпен (щуп)арқылы жүзеге асырылады. Түрлі жәшіктерге салынған ұсақ және орташа өлшемдегісусымалы тұқым партиясынан оймалар конусты немесецилиндрлі қуыс қармауыш көмегімен, болмаса қолмен әр 3қабаттың (үстіңгі, ортаңғы және төменгі) 5 жерінен алынады.Сонда жалпы оймалар саны 15 болады. Ірі дәнді тұқым партиясынан (жаңғақтар, сүйекжемістілер, т.б.) оймаларды әр қабаттың 10 жерінен 30-данкем алынбайды. Ауызы тігулі қаптардан оймаларды әр қабатынан арнайықармауышпен тесу арқылы алады, ал ауыздары тігілмегенқаптардан қолмен де алуға болады. Оймаларды алу тәртібі:а) тұқым партиясы 10 қаптан аспаған болса, әр қаптан 3ойма (3 қабаттың әр қайсысынан 1 ойма) алынады;б) тұқым апртиясы 10 қаптан артық болған жағдайда әрқаптан 2 оймадан алады (ойма алатын жерлерін ауыстырыпотырады). Шыны мен металл ыдыстарына салынған немесесусымайтын тұқымдардан оймалар сұрыптау үшін тұқымдытегіс жерге төгеді, әбден араластырып, жаймалаптегістегеннен кейін әр ыдыстағы тұқымның 5 жеріненоймалар қолмен алынады. Еменнің шошқажаңғақ партиясынан оймалар әр жерінен5-тен кем алынбайды. Бастапқы үлгі құрастыру

Әр тұқым партиясынан жиналған оймалар тегіс жергебөлек-бөлек төгіледі, сосын алдымен түр-түсі, иісі,жылтырлығы және басқа да көрсеткіштері бойыншасалыстырылады. Осының нәтижесінде тұқымныңбіртектестігі анықталғаннан кейін, оймалардың өте бір үлкенайырмашылығы байқалмаса, олар біріктіліп араластырылады.Содан кейін осы оймалардан бастапқы үлгі жасалынады. Бастапқы үлгінің салмағы орташа үлгі салмағынан 10еседей артық алынады. Тек тұқым партиясы өте аз болғанжағдайда бастапқы үлгі жасалмай-ақ орташа үлгі жартысалмағына тең етіліп алынады.

Орташа тұқым үлгісін жасау

Бастапқы үлгіден бір орташа үлгі құрастырылады. Соларқылы тұқымның тазалығы, 1000 данасының салмағын, өсуқуаттылығын, өнгіштігін, өміршеңдігін, т.б. сапакөрсеткіштерін анықтауға болады. Тұқымның ылғалдылығын анықтау қажет болғанжағдайда ғана бастапқы үлгі қалдығынан стандартқа сәйкесетіліп екінші үлгі жоғарыда келтірілгендей бөлініп алынады. Орташа үлгі тұқымдарын бөліп алу алдында бастапқыүлгі тұқымы әбден араластырылады да таза тегіс брезент,фанера немесе тегіс тақтай бетіне төгіледі. Осыдан кейінорташа тұқым үлгісі крест тәсілімен болмаса арнайы тұқымбөлгіш құралы арқылы бөліп алынады. Кресттеп бөлу. Бастапқы үлгі тұқымдары тегіс жергеқалыңдығы 3 см етіліп (ұсақ тұқымдар), ал ірі тұқымдар үшін10 см-ге дейін шаршылап жинақталған соң, сызғышпендиагональдар бойымен 4 үшбұрышқа бөлінеді. Екі қарама-қарсы жатқан үшбұрыштағы тұқымды алып ыдысқа саламыз,ал қалған екеуін біріктіріп, тұқымдарын араластырып тағы дақайтадан крестеп бөлеміз. Осылай бөлу орташа үлгігеқажетті тұқым салмағы қалғанға дейін қайталана береді. Орташа үлгіні тұқым-бөлгіш құралы көмегімен алу.Ұсақ және орташа өлшемдегі сусымалы тұқымдардыбастапқы үлгіден арнайы тұқым-бөлгіш құралы арқылы алуөте қолайлы. Бұл бөлгіштің ерекшелігі оған салынған тұқымекіге қақ бөлініп екі ожауша – ыдысқа түсіп отырады.Тұқыммен бірге оның ішіндегі әр түрлі қосындылар мен басқада құрамындағы заттар тең екіге бөлініп отырылады. Бөлгіштің жұмысы дұрыс деп бағаланады, егерожаулардағы тұқым салмағы бір-бірінен 5 проценттен артық

ауытқы қоймаса.Бастапқы үлгі тұқымдарын өзімізге керектіорташа үлгі салмағы бір ожауда қалғанша өткізе береміз. Орташа үлгілерді тексеруге жіберу

Бөлініп алынған орташа үлгіні тұқымдық сапалылығынанықтауға жібереде оларды тығыз матадан тігілген , алдын-ала суда қайнату арқылы дезинфекциядан өткізілген тазақалталарға салады. Қалтаның ішіне орташа тұқым үлгісіменбірге этикеткасын салып, аузын мықтап байлаймыз. Тұқым ылғалдылығын анықтауға арналған орташа үлгінітаза, құрғақ шыны ыдысқа салып, аузын жақсылаптығындап, бекітіп жібереді.Этикетканың бір данасын шыныыдыс ішіне салып, екіншісін сыртына жапсырады. Бөлініп алынған орташа үлгілер орман тұқымдарынбақылау станциясына жібергенге дейін тұқым партиясыменбірге қоймада сақталынады. Орташа үлгіні сұрыптауға орман шаруашылығыныңинженерлері, агрономдар және басқа да арнайы үйретілгенмекеме мамандары ғана жүзеге асыруға тиіс. Бұған міндеттітүрде тұқым сақталуына жауапты адам да қатысуы керек. Ісжүзінде орташа үлгіні алуға арнайы комиссия құралады.Мекеме бастығының бұйрығы бойынша оған кіретіндер: 1)орман шаруашылығының немесеорманшылықтың қызметкері;2) орманшы не оның орынбасары немесе учаскенің технигі;3) тұқымдардың сақталуына жауапты адам-қоймашы немесеорман қорушысы. Бөлініп алынған үлгілерге белгіленген актінің (3қосымша) 3 данасы толтырылып, оған қатысқан адамдардыңқолдары қойылады және мекеменің мөрі басылады. Актінің біреуі паспорт көшірмесімен бірге тұқым бақылаустанциясына жіберіледі, екіншісі мекеме іс қағаздарындасақталынады, ал үшіншісі өндірістік зерттеуге кеткентұқымдарды есептен шығару үшін бухгалтерияға өткізіледі. Тұқымдардың орташа үлгілерін (қапшықтардағы жәнешыны ыдыстағы) тексеруге ағаш жәшікке немесе берікқорапқа салып, мықты бекітіп жібереді. Егер бірнеше орташатұқым үлгілері бір жәшікке салынған жағдайда, олардыңәрқайсысына тұқым түрі, паспортының нөмірі көрсетіледі. Қанатты тұқымдарды зақымданудан сақтау үшін орташаүлгілерін нығыздамай салады. Стратификациядан өткен құмаралас тұқым үлгілері арнайы қағазбен тығыздалып оралып,жәшікке салынып жіберіледі. Орташа үлгілер сұрыптап алынғаннан кейін тұқымбақылау станциясына екі тәулік ішінде жіберілуге тиіс.

Тұқым бақылау станциясының орташаүлгілерді қабылдау

Тұқым бақылау станциясының мамандары тексеругекеліп түскен орташа үлгілердің алдымен құжат қағаздарынтексеріп көреді. Сонымен қатар ыдыстардың бүтіндігіне, пломбы немөрдің бұзылмағандығына көз жеткізеді.Содан кейін орташаүлгілердің өзара және тұқым партиясының салмақтарынасәйкестігін, олардың дер кезінде зертханалық зерттеугетүсуін қадағалайды. Жоғарыда келтірілген талаптардың біреуі сақталмағанжағдайда орташа үлгілер тексеруге қабылданбайды. Олтұқым кері қайтарылады, ал ол жөнінде 3 күн ішінде тұқымжіберушіге үлгілердің қабылданбаған себеп-салдарынкөрсетіп, хабарланады. Тексеруге қабылданған тұқым үлгілері таразыдаөлшеніп, арнайы журналға тіркеледі. Тіркеу нөмірі үлгісалынған қапшықтарға немесе ыдыстарға және осы үлгігеқатысы ьар құжаттардың барлығына қойылады. Орташа тұқым үлгілерінің белгіленген салмақтан (1кесте) ауытқуы +5 проценттен аспауы керек. Әр звеноға (3-4 студент) қажетті құралдар менматериалдар тізімі:1.Бастапқы тұқым үлгісі2.Тұқым-бөлгіш3.Сызғыш4.Матадан тігілген қалта, байлау жібімен5.Тұқым паспорты6.Тұқым этикеткасы7.Орташа үлгі сұрыптау актісі8.Таразы9.Тегіс тақта10.Ожауша11.Қармауыш

N 3 – зертханалық жұмысӨЛШЕМЕ БӨЛІП АЛУ ЖӘНЕ ТҰҚЫМ ТАЗАЛЫҒЫН

АНЫҚТАУ

Өлшеме дегеніміз орташа үлгіден тұқым сапасыныңжеке көрсеткіштерін анықтау үшін алынатын тұқымдардыңбелгіленген бір бөлігі.

Өлшемені төменгі келтірілген тәсілдердің бірін қолданыпдәл мөлшерде тұқым түріне байланысты (2 кесте) бөліп,өлшеп алады.1.Оймалар тәсілі. Орташа үлгіні араластырып, тегіс үстелгенемесе тақтайға тұқым дәндерінің өлшемдеріне қарайқалыңдығы 0,5 см-ден 5,0 см-ге дейін тегістеп төгеді. Соданкейін бір-біріне қарсы қаратылған екі қалақшаны түйістіріп,орташа үлгі тұқымдарының 10-20 жерінен оймалар алынады.2.Кресттеп бөлу тәсілі бұрын айтылып кеткен бастапқыүлгіден орташа үлгі алуындағыдай жасалынады, текшаршыдағы тұқымдардың қабат қалыңдығы 5 см-ден аспауыкерек.3.Өлшемені тұқым-бөлгіш құралы арқылы алу орташаүлгі алған сияқты істелінеді. Өлшеме алудың барлық тәсілдерін оқытушы түсіндіргенсоң, әрбір студенттер звеносы орташа тұқым үлгісіненоймалар тәсілімен өлшеме бөліп алуға кіріседі.Өлшеменіңнақты мөлшері тұқым түріне байланысты тұқымдардыңтазалығын анықтау үшін 2-кестеде көрсетілген.

2-кесте.Тұқымдардың тазалығын анықтау үшінөлшемелердің салмағы.

Тұқым түрінің атауыӨлшеме салмағы, г

Кәдімгі пісте, тармақты қараөрік 500Шие (кәдімгі және барлық мәдени сорттары), кәдімгі гледичия 200Жиде (боз,тікенді),кәдімгі мойыл,кәдімгі шаған 100Алма (мәдени сорттары),үйеңкі (Семянов,татар, 50шағанжапырақты),ұсақ жапырақты жөке ағашыИтмұрын, кәдімгі арша 25Бөріқарақат, шырғанақ 20 Балқарағай (сібір, Сукачев),қарағай (шайырлы, тау) 15Шегіршін (кәдімгі,бұтақты),шырша (сібір, кәдімгі,шығыс,Шренк) 10Сексеуіл (ақ,қара),кәдімгі шетен,үшқат(кәдімгі, татар) 5Қарақат (қара,сары),тұт (ақ,қара) 3Тобылғы (сұр, талжапырақты) 2 Қайың (қотыр,үлпек,Шмидт),тал, терек 1

Тұқым тазалығы деп, зерттелетін тұқым түріпартиясының тек таза тұқымдар құрамын айтамыз.Оны тазатұқымдар салмағының өлшеме салмағына қатынасы арқылыанықтаймыз. Стратификациядан өткізілген және сыртқы қоршағанорта жағдайында сақталған, сондай-ақ кептірілген шырындыжәне құрғақ көптұқымды жемістердің тұқымдарыныңтазалығы анықталмайды. Тұқым тазалығы МСТ 13056.2-67 бойыншатексеріледі.Тексеру мынадай жолмен іске асырылады.Қарастырылатын өлшеме тұқымдарын сұрыптау тақтағатөгеміз де, шпатель қалақша көмегімен 3 топқа: тазатұқымдар, тұқым қалдықтары және қоспаларға бөлеміз.

1. Таза тұқымдарға жататындар: а) бүтін, жақсы дамығандары, өң-түстері ескерілмейді; б) өне бастамағандары, бірақ мұрттары қабығынтескенмен әлі өсіп үлгермеген; в) қабығы шытынаған сау тұқымдар; г) үйеңкі, шаған, қараған тұқымдарының қанатсынықтары, сол сияқты қылқан жапырақты ағаштардыңтұқымдары қанат қалдықтарымен бірге. 2. Тұқым қалдықтары фракциясына жататындар: а) мұрт жарып, өніп кеткен тұқымдар (тек емен жаңғағыемес); б) өте ұсақ тұқымдар,ұзындығы мен көлденеңіорташалардың жартысына да жетпейді; в) дәні жоқ бос және қабысып қалған тұқымдар; г) езіліп, кесіліп, немесе дән ұрықтары жартылайашылып кеткендері және мүлдем қабықсыз қалғандары; д) анық шіріген тұқымдар; е) ауруға шалдыққандары; ж) энтомозиянкестермен бүлінгендер; з) кеміргіштерден бүлінген тұқымдар. 3.Қоспаларға келесі фракциялар жатады: а) арамшөп өсімдіктер мен ауылшаруашылықдақылдарының тұқымдары; б) басқа ағаш пен бұта түрлерінің тұқымдары; в) тұқым зиянкестері және олардың личинкалары менқуыршақтары; е) топырақ түйірлері, ұсақ тастар, құм, жәндіктерменкеміргіштердің нәжістері, тұқым сынықтары, жапырақтар,қабық сынықтары, қабыршықтар, өлген зиянкестер, тағыбасқа да қосындылар

Өлшемені жоғары келтірілгендегідей ажыратыпалғаннан кейін таза тұқымдары таразыланып өлшенеді,содан кейін тұқым қалдықтары мен қоспалар әрқайсысыкөрсетілген фракциялары бойынша жеке-жекеөлшенеді.Қорытындылары тұқым тексеру құжатынажазылады.

Өлшеу дәлдігі төмендегідей:өлшеме салмағы 99 грамға дейін – 0,01 г,өлшеме салмағы 100-ден 999 г дейін – 0,1 г,өлшеме салмағы 1000 г не одан да көп – 1 г дейін. Таза тұқымдардың және жеке фракциялардың таразылаунәтижесі алғашқы өлшеме салмағына тең немесе төменкелтірілген (3 кесте) ауытқу мөшерінен аспауы керек. Егер іс жүзіндегі ауытқулар келтірілген шектеп аспағанжағдайда, олардың салмағы таза тұқымдар салмағынақосылады. Ауытқу көрсетілген шектен асып кетсе, ондаорташа үлгіден жаңа өлшеме алынып, оның талдауы қайталанады. Таза тұқымдардың және қалдықтар мен қоспалардыңабсолюттік салмағынан басқа олардың проценттікмағыналары да есептелінеді. Есептеу дәлдігі 0,1% дейін,өлшеме салмағы 100% тең деп алынады. Таза тұқымдар бұдан кеінгі тұқым сапасын анықтайтынзертханалық жұмыстарға қажет.

3 – кесте.Тұқым тазалығын таразылаудағы ауытқу шегі(г)

Өлшеме салмағы,г Ауытқу шегі, г 5 г дейін 0,02 г дейін 10 г дейін 0,05 г дейін 50 г дейін 0,10 г дейін 150 г дейін 0,5 г дейін 300 г дейін 1,0 г дейін1000 г дейін 5,0 г дейін1000 г жоғары 10,0 г дейін

Жұмыстың орындау тәртібі

1.Студенттер орташа тұқым үлгілерін алғаннан кейін,оларды алдымен тұқым- бақылау станциясының кітабынатіркейді, сосын талдау қағазының бірінші бетін толтырады.

2. Орташа үлгінің тұқымдары аныктап қаралынады, керекболған жағдайда оның ірі қоспалары бөлек алынады.3. Жоғарыда көрсетілген тәсілдердің бірін қолданып қажеттісалмақтағы өлшеме бөліп алу.4. Өлшемеден таза тұқымдарды, тұқым қалдықтарын жәнефракциялары бойынша бөліп, таразылап өлшеу.Жасалынғанталдаудың дұрыстығын тексеру. Талдау нәтижелерінкарточкаға жазу.5. Бөлініп алынған таза тұқымдар бөлек бір пакеткесалынады, оған, тұқым үлгісінің нөмірі жазылады. Тұқымқалдықтары мен қосындылар жалпы қоқыс ыдысынатасталынады.

Құралдар мен материалдар:

1. Таразы2. Қалақша (шпатель) немесе ланцет3. Сұрыптау тақтасы4. Талдау карточкасы5. Орташа тұқым үлгісі6. Зертханалық күрекше (совок)7. Қоқыс салатын ыдыс.

N4 – 5 зертханалық жұмыстар

ТҰҚЫМ ЫЛҒАЛДЫЛЫҒЫ МЕН 1000 ДӘННІҢ САЛМАҒЫНАНЫҚТАУ

1. 1000 дәннің салмағын анықтау. Ұсақ дәнді тұқымдарға қарағанда ірі дәнді тұқымдардақоректік заттар көбірек болады, сондықтан тұқымдардың1000 данасының салмағы шаруашылықта ең қажетті тұқымсапасының бірі болып табылады. Ірі дәнді тұқымдардың өсіп-дамуы зор болады. 1000 дәннің салмағы тұқымныңгеографиялық шыққан жеріне байланысты, ал іс жүзіндекөшеттіктерде тұқым сепкенде себу мөлшерінің есебіндеескеріледі.Сондай ақ бір тұқым түрінің 1000 дәнәнәң салмағыклиматтық жағдайларға, топырақ құнарлығына,орманныңжасына, т.б. факторларға байланысты өзгеріп тұрады. 1000 дәннің салмағы тұқымдардың ылғалдылығымен өтетығыз байланысты болады. Тұқым ылғалдылығы неғұрлымжоғары болса, оның салмағы да жоғары болады. Сондықтантұқым партиясын тек қана 1000 данасының салмағыменбағалауға болмайды.Ол үшін міндетті түрде тұқым

ылғалдылығы ескерілуі қажет.Ыңғайлы болу үшін 1000 данатұқымның салмағын олардағы құрғақ зат қатынасыесптеледі. Бұл салмақты абсолюттік салмақ деп атаймыз, онымына формуламен есептейміз: (100 - в) х а К=------------------ 100Бұл жерде: К – 1000 дәннің абсолюттік салмағы, г; в - тұқым ылғалдылығы, %; а - 1000 дәннің ауақұрғақтығындағы салмағы, г.

1000 дәннің салмағы төмендегідей анықталады:1. Таза тұқымды сұрыптау-құрама тақтасына төгіп, әбденараластырамыз;2. Тұқымдардың ірілігіне, түсіне қарамастан, таңдамай 2 рет500 дәннен жеке-жеке санап аламыз;3. 500 дәннен сынама тұқымның әрқайсысын тарзыда өлшеп,нәтижелерін талдау карточкасына жазамыз; екі ретөлшегеніміздің қосындысы 1000 дәннің салмағын көрсетеді. Тұқымның 1000 данасының өлшеу дәлдігі олардыңсалмағына байланысты.Егер 1000 дәннің салмағы 50граммнан аспаса, өлшеу дәлдігі 0,01 г; оның салмағы 51граммнан 150 грамм аралығында болса - өлшеу дәлдігі 0,1 г;ал 1000 дәннің салмағы 150 граммнан көп болса - өлшеудәлдігі 1,0 г.1000 дәннің салмағы 150 граммнан асып кетсе,өлшеуге 250 дана тұқымнан 2 рет алынып, олардыңқортындысы екіге көбейтіледі. Егер әр бір тұқым өлшеу салмақтарының айырмашылығы5 проценттен асып кетсе, үшінші сынама алынып,өлшенеді.Содан бір-бірінен айырмашылығы аз екі өлшеубойынша 1000 дәннің салмағы есептеледі. Қорытындыларыталдау қағазына жазылады.

2. Тұқым ылғалдылығын анықтау.Тұқым ылғалдылығы деп тұқым құрамындағы

ылғалдың бастапқы өлшемедегі проценттік қатынасынайтады.

Тұқымдардың ылғалдылығы жоғары болған жағдайда,олардың дем алу процесі тез жүріп, түрлі ауру туғызатынмикроорганизмдердің дамуына жақсы жағдайтуындайды.Сондықтан тұқым шығымдылығы төмендейді. Тұқымдар қоймада сақтау кезінде кептірілген, құрғақболуы керек. Мысалға, қарағай, балқарағай, шырша

тұқымдарының сақтау кезіндегі ең қолайлы ылғалдылығы6,5-7,4%, кәдімгі шаған, сүйіржапырақты үйеңкі, жөке ағашытұқымдары -10-12 %, ал емен жаңғағының ылғалдылығы -70-90% болуға тиіс. Тұқым ылғалдылығын арнайы кептіргіштерде немесеэлектрылғалөлшегіштер көмегімен анықталады. Орман тұқымдары бақылау станциясына түскеннен кейінылғалдылығы 2 күннің ішінде анықталуы қажет. Қыс кезіндеөте қатты тоңзыған тұқым үлгілерін зертханаларға түскенсоң 2 сағаттан кейін ғана тексеруге болады. Тұқым ылғалдылығын анықтауға арналған үлгіні тектексеру басталар алдында ғана алады.Одан оймалар немесекрес тәсілімен керекті өлшемдегі тұқым сынамасыалынады.Керек болған жағдайда тұқымдарды ұнтақтайды,жаңғақтарды жарып дәндерін кеседі немесе үгеді (4 кесте). Тұқым ылғалдылығы кептіру арқылы анықтауы келесітәртіппен жүзеге асырылады: а) орташа үлгі тұқымдары құрама тақтасына төгіледі, сосынбарлық ірі коспалар – топырақ түйірлері, бұтақ сынықтары,бүрлері тағы басқалары бөлек алынады;б) оймалар алу немесе крест тәсілімен тұқым сынамасыалынады, одан 2 өлшемежасалынады, қалған артықтұқымдарды ыдысқа салып, аузын мықтап тығындайды.Бұлтұқым 1 тәулік сақталуға тиісті, керек болған жағдайдапайдалануға;в) алынған өлшемелер алдын – ала таразыланған жәненөмірлері қойылған бюкстерге салынады;г) алдын – ала температурасы 130 жеткізілген кептіргішшкафына тұқым салынған бюкстердің ауыздарын ашыпсаламыз. Бюкстерді қойған кезде шкафтағы қызутөмендейді, сондықтан кептіргіштегі температура 130градусқа жеткен кезден бастап кептіру уақыты есепкеалынады. Кептіру уақыты тұқым түріне байланысты 1 -3сағатқа созылады (4-кесте).

4-кесте. Ағаш пен бұта түрлерінің тұқымылғалдылығын анықтауының

техникалық шарттары

Салмағы, г

Тұқым түрі Тұқымсынама-сындайын-даутәсілі

Кепті-рутемперату-расы, С

Кепті-рууақыты,сағат

Үлгі-нің

Сына-ма-ның

Өлше-менің

1 2 3 4 5 6 7Кәдімгі өрік 500 100 15 Д 130 2

Кәдімгі бөрі қарақат 150 50 10 Б 130 2

Қайың (барлықтүрлері)

25 10 2 Б 130 1

Бересклет 150 50 10 Д 130 2Долана (барлықтүрлері)

150 50 10 Д 130 2

Кәдімгі бузина 25 10 2 Б 130 1Кәдімгі шие 150 50 10 Д 130 2Кәдімгі бұтақтышегіршін(қарағаш)

25 10 2 Б 130 1

Кәдімгі алмұрт 150 50 10 Д 130 2Тал 25 30 5 Б 130 1Емен (барлықтүрлері)

500 100 15 Д 130 2

Шырша (барлықтүрлері)

50 30 5 Б 130 1

Ұшқат (барлықтүрлері)

50 30 5 Б 130 1

Сары қараған 150 50 10 Б 130 3Ат каштан 500 100 15 Д 130 2Боз жиде 150 50 10 Д 130 2Үйеңкі (барлықтүрлері)

150 50 10 Д 130 1

Балқарағай(барлық түрлері)

50 30 5 Б 130 3

Шырғанақ 150 50 10 Б 130 3Грек қаражаңғақтары

500 100 15 С 130 2

Терек 25 10 2 Б 130 1Майқарағай 50 30 5 Б 130 3Итмұрын 150 50 10 Д 130 2Шетен 25 10 2 Б 130 1Сексеуіл 25 10 2 Б 130 1

Қарақат 25 10 2 Б 130 1Самырсын 150 50 10 Б 130 3Қарағай 50 30 5 Б 130 1Пісте 300 100 15 С 130 2Мойыл 150 50 10 Д 130 2Тұт 25 10 2 Б 130 1Алма (барлықтүрлері)

150 50 10 Д 130 2

Шаған (барлықтүрлері)

150 50 10 Д 130 1

Тұқым сынамаларын кептіруге дайындау тәсілдерініңбелгілері:Б - тұқымдар бүтіндей кептіріледі;Д - тұқымдар зертханалық диірменде үгіледі. Өрік сүйектеріналдын-ала жарады, ал емен мен каштан ұрықтарын үгуалдында кескілеп 3-4 бөледі.С – жаңғақтарын жарып, алынған ұрықтарын 6-8 бөлшеккекескеннен кейін, езгіште үгітіледі.

Тұқым салынған бюкстер кептіріліп болған соң кептіргіштеналысымен эксикаторға салынады, өйткені ол жерде сұйды.Эксикатордың түбіне кальций хлориды қойылады,эксикатордың қақпағының жағалаулары вазелинменмайланады. 15-20 минут өткен соң суыған бюкстерэксикатордан алынады, оның әр қайсысы таразыда өлшенеді. Тұқым ылғалдылығы әр өлшемге бөлек-бөлекпроцентпен формула бойынша есептеледі:

(С – С1)х 100 Ы = ---------------------, бұл жерде С – С2 Ы – тұқым ылғалдылығы, %С – тұқым салынған бюкстердің кептірілмеген салмағы,гС1- тұқым салынған бюкстердің кептірілгеннен кейінгісалмағы,гС2- бос бюкстердің салмағы,г.

Қарағай, балқарағай және шырша тұқым түрлері үшінтексеріс дұрыс деп есептелінеді, егер 2 өлшеменің деылғалдылығы орташа ылғалдылық нәтижесіненайырмашылығы 0,3 проценттен аспаса,ал басқа ағаш-бұтатүрлеріне бұл көрсеткіш 0,5 проценттен аспауы қажет. Тұқым ылғалдылығын анықтағанда таразылау дәлдігі0,01 граммға дейін өлшенеді, ал ылғалдылық проценініңдәлдігі 0,1 процентке дейін есептелінеді. Егер ылғалдылықты анықтағанда 2 өлшеме нәтижелерішектелген ауытқулардан асып кеткен жағдайда, тексеруқайтадан жүргізіледі. Ылғалдылық проценті қайталанғантексеріс бойынша алынады. Егер бұл жағдайда да 2өлшеменің көрсеткіштері шектеуден асып кетсе, ылғалдылықпроценті 4 өлшеме қосындысының орташа арифметикалықкөрсеткіші бойынша есептелінеді.

Құрал- саймандар мен материалдар:1.Таразы.2.Сұрыпталған таза тұқымдар3.Құрама тақтасы4.Қақпақты бюкстер 5.Қалақша немесе ланцет6.Кептіргіш шкаф7.Эксикатор8.Талдау қағазы

N 6 – зертхангалық жұмыс

ТҰҚЫМ ӨНГІШТІГІН АНЫҚТАУ

Тұқым өнгіштігі деп тұқымдардың мұрттанып, өніп(көгеріп), жетілген өскіндер беру қабілетін айтамыз. Бұл жұмысты орындау барысында студенттер 2 аптабойы тұқымдарды өсіру аппаратында стандартқа сәйкесбелгілі мерзімде өскіндерін есепке алып бақылау арқылы жүргізеді. Тұқым өнгіштігін бақылауға алынған тұқымдардыңжалпы саны бойынша, олардың өну мөлшеріне қарайпроцентпен есптелінеді. Тұқым өнгіштігімен қатар, олардың өсу қуаты даанықталады. Тұқымның өсу қуаты деп – тұқымдардың

кесілген мерзімде тез және біркелкі өсіп шығу қабілетінайтамыз. Тұқым өнгіштігін анықтау шарттары 5 – кестедекелтірілген.

Орман тұқымдарын көгертіп -өсіруге арналғанаппараттар.

Тұқымдарды жарықта, тұрақты суландырып, көгертіп - өндіруге Копенгаген және Любенберг аппараттары менОсиевский құралы қолданылады. Төменде бізде бар аппараттың сипаттамасын келтірекеткенді жөн көрдік. Копенгаген аппараты – металлдан жасалған, екі түбі бар,ағаш жәшікке орнатылған ванна. Үстіне цинктелген темірнемесе тот баспайтын құрыштан істелген подностарқойылады.Әр подноста арнайы 24 біркелкі орналасқантесіктер бар. Ваннаға подностан 3-4 см төмен су құйылады, оныңжылытуы электр тоғымен жүргізіледі. Ваннаны, подностыпайданалар алдында металлдан жасалған щеткаларменысып, жуады, содан кейін қайнаған ыстық сумен шайыптастайды. Подностағы тесіктердің бетіне білтелерін суға малыпжұмсақ мақтадан істелген дөңгелек төсеніштер, ал олардыңүстіне фильтрлі қағаздар қойылады.Осы дөгелекқағаздардың бетіне тұқымдарды орналастырып, беттерін,үстінде ауа өткізетін тесіктері бар, қақпақтармен жабады. Аппараттағы су күніне 6 сағат бойы 20 градустан 30градусқа дейін жылытылады және әр 7 күн сайынауыстырылып тұрады.

Жұмыстың орындау тәртібі:

Алдыңғы зертханалық жұмыстағы таза тұқымдардыараластырып, өнгіштігін анықтауға талғап іріктемей сынамааламыз (оның саны тұқым түріне байланысты 5-кестедекелтірілген).

Ә сынамадан 100 тұқым алынады.Тұқымдар менқолданылатын құрал саймандарды неғұрлым таза, стерильдіжағдайда жүргізуге тырысу қажет.Ол үшін құрама тақтасын,пинцеттерді спиртпен сүртеді, мата төсеніштер мен фильтрліқағаздарды 1-2 минут қайнап тұрған ыстық суда ұстайды,алтұқымдарды ұсақ торлы елеушке салып ағын суға біразұстап, тазалайды. Жұмыс барысында тұқым мен төсеніштердіқолмен ұстамаған жөн. Тұқымдарды фильтрлі қағаздарғапинцет арқылы төмен көрсетілгендей етіп қояды:

оооооо 6 оооооооо 8 оооооооооо 10 оооооооооооо 12 оооооооооооооо 14 оооооооооооооо 14 оооооооооооо 12 оооооооооо 10 оооооооо 8 оооооо 6 100 дана Бұл келтірілгендей болмаса, тұқым қойылатын қағаздықарындашпен тең 4 бөлікке сызып, әр қайсысына 25тұқымнан (6,5,4,3,2) пинцетпен қоюға болады.Тұқымдар бір-біріне жанаспай жатуй шарт.Тұқым қойылған фильтрліқағаздар аппараттағы төсеніштерге де пинцет арқылықойылады.

5- кесте. Жарықта, температура алмасуы 20-30оС тұқым өнгіштігін анықтау шарттары

Түрлердіңтұқымдары

Сынамасаны,100дана

Көктету алдындағыдайындық

Бақылаукүндері

Анықтаумерзімі,тәулікӨнуқуаты

Өнгіштігі

Қотырқайың

4 - 3,5,7,10,15

7 15

Үлпек 4 - 3,5,7, 7 15

қайың 10,15Кәдімгішегіршін

3 Дәндерінқанатшаларынанажыратады

2,3,5,7,10

5 10

Бұтақтықарағаш

3 Дәндерінқанатшаларынанажыратады

2,3,5, 3 5

Кәдімгіглединия

3 Тұқымдарынскарификациялап,6-18 сағатқа суғасалады

2,3,5,7 5 7

Кәдімгіемен

3 Ағын суғажуып,қабығынаршып,жарнақтарының 1/3 дән ұрықтарынақарсы кесіптасталынады

5,7,10,15,20

7 20

Кәдімгішырша

4 - 5,7,10,15

10 15

Шренкшыршасы

4 - 5,7,10,15,20

10 20

Татарұшқаты

4 - 7,10,15,20,25,30

10 30

Тал(барлықтүрлері)

4 - 1,2,3,4,5

2 5

Сарықараған

4 Тұқымдары ағын суғажуылады

5,7,10,15,20

7 20

Сібірбалқарағайы

4 - 5,7,10,15

7 15

Боз жиде 3 Сүйектері 4 тәуліксудажібітіліп,тұқымдарыалынады,оларды 2-3сағат судаұстап,тамыршасыныңшеті тұқымқапшығынанбосатылады

2,3,5,7,10

3 10

Итшомыртшырғанақ

4 - 7,10,15,20,25,30

10 30

Терек 4 - 1,2,3,4,5

2 5

Сібірмайқарағай

4 - 5,7,10,15,20

7 20

Қарасексеуіл

4 Жемістері 24-48 сағатсуда

жібітіліп,ұрықтарыбосатылады

1,2,3 1 3

Кәдімгіқарағай

4 - 3,5,7,10,15

7 15

Тұқымдарды өсіру кезінде төменгі шарттардыорындаған жөн:

1.Күн сайын 6 сағат бойы төсеніш температурасын біртіндеп20 градустан 30 градусқа жеткізу керек. Ол үшінаппараттардағы судың температурасын 24 градустан 36градусқа жылытамыз.Тәуліктің қалған уақытында төсеніштемпературасы 20 градус деңгейінде болуы керек.2.Төсеніш ылғалдылығы бір деңгейде болуы қажет, өте кеуіпкетпей не тым суланып кетпей.3.Тұқымдар мен төсеніштерде көгерген өңез пайда болабастаса, оларды таза алынады:а) әр күн сайын - өсіру мерзімі 5 күнге дейінгі тұқымдарға(бұтақты қарағаш,тал,терек,сексеуіл);б) өсіру мерзімі 7 ағын сумен әбден жуамыз, кейде фильтрліқағаздар мен мата төсеніштерін жаңалап, ауыстырамыз.4.Тұқым өсірілетін бөлме температурасы 15 градустан төменболмауы керек.

Тұқымдарды төсенішке орналастырғаннан кейінгі, келесікүн тұқымның өсіп-өнуінің бастапқы күні деп есептелінеді. Тұқымдарды өсіру кезіндегі бақылаулар әр жүздікбойынша жеке есепке алынады:а) әр күн сайын - өсіру мерзімі 5 күнге дейінгі тұқымдарға(бұтақты қарағаш, тал, терек, сексеуіл );б) өсіру мерзімі 7 күн тұқымдарына – 2,3,5,7 күндері (кәдімгігледичия,ақ қараған,т.б.);в) 3,5,7,10 және 15 күндері (кәдімгі қарағай, кәдімгі шырша,қотыр қайың, т.б.);

г) 5,7,10, ал ары қарай әр 5 күнде - өсіру мерзімі 20-25 күнтұқымдарына (емен,каштан,жаңғақ,тұт,т.б.);д) 7,10 – күндері, ары қарай әр 5 күн сайын - өсіру мерзімі 30-40 күн тұқымдарына (үшқат,шырғанақ, т.б.). Жақсы өскен тұқымдар санына тамыршаларыныңұзындығы тұқымның ұзындығынан кем еместерінжатқызамыз.Ал тұқымдары өте ірі түрлердің (емен,пісте,т.б.)тамыршаларының ұзындығы тұқым ұзындығыныңжартысынан кем болмағандарын есепке аламыз. Бақылау күндерінде жақсы дамыған тұқымдарды жәнешіріп кеткендерін әр жүздік бойынша талдау карточкасынаесепке алып,төсеніштен алып тастаймыз. Бұдан кейін төсеніштерде қалған тұқымдарды санап,олардың сандарын да талдау қағазына жазамыз; бөлшектіңалымына өскен тұқымдар санын, ал бөліміне - өспегендерінкөрсетеміз. Ең соңғы есеп жасайтын күні өспей қалған тұқымдардытөсеніштен алып,ұзынынан скальпельмен кесіп,әр жүздікбойынша:сау, дұрыс өспеген, қатты, шіріп кеткендері,жарнақсыздары, бос дәнділері, энтомологиялықзиянкестермен зақымданғандары – деп бөліп талдауқағазына сандарын жазамыз. Өсіру нәтижелері бойыншатұқым өнгіштігін, өсу қуатын әр сынамаға орташаарифметикалық мәнін есептеп процентпен бүтін дәлдікпенкөрсетеміз. Тұқым өнгіштігін апнықтауда әр сынаманыңнәтижелерінің айырмашылығы 6 – кестеде келтірілгенауытқу мүмкіндіктен аспауы керек. Ауытқу мөлшерін әр 4 сынама тұқым жүздігі бойыншаесептелінеді.Ол үшін тұқымдардың әр 100 сынамасыбойынша орташа арифметикалық мәнімен салыстырамыз.Егер бір жүздік тұқым көрсеткіші берілген ауытқудан асыпкетсе, оның көрсеткішін есепке алмаймыз; ал өсу қуаты ментұқым өнгіштігін қалған 3 сынама бойынша анықтаймыз.Егерауытқу көрсеткіштері 2 сынама бойынша келтірілген ауытқумөлшерден артық болып кетьсе, талдау дұрыс жүргізілмедідеп санаймыз.Мұндай жағдайда тәжірибе жұмысықайталанып,жаңадан өткізіледі.

Құрал –саймандар мен материалдар:1. Сұрыпталған таза тұқым2. Құрама тақтасы

3. Дайындалған Копенгаген аппараты4. Білтелерімен тігулі мата төсеніштері1. Дөгелек фильтрлі қағаздар5. Пинцеттер6. Скальпельдер.

6 – кесте. Тұқым өсірудегі рұқсат етілген ауытқулар, %

Орташаарифмети-калықөнгіштігі,%

Рұқсат етілгенауытқу, %

Орташаарифметикалықөнгіштігі, %

Рұқсат етілгенауытқу, %

4сынама100 тұқымнан

3сынама100тұқымнан

4сынама100тұқым-нан

3сынама 100тұқым-нан

99;2 5 4 81-83;18-20 15 1498;3 6 5 78-80;21-23 16 1597;4 7 6 77;24 17 1596;5 8 7 73-76;25-28 17 1695;6 9 8 71-72;29-30 18 1693-94;7-8 10 9 67-70;31-34 18 1791-92;9-10

11 10 64-66;35-37 19 17

89-90;11-12

12 11 56-63;38-45 19 18

87-88;13-14

13 12 51-55;46-50 20 18

84-86;15-17

14 13

N 7 – зертханалық жұмысТҰҚЫМ ӨМІРШЕҢДІГІН АНЫҚТАУ

Бұл әдіс тұқым ұрығының бояулардың түсін өз бойынасіңіру қасиетіне байланысты жасалған. Бұл жағдайда кейбірбояулар өлі клеткаларды ,енді біреулері – сау клеткалардыбояйды.

Тұқым өміршеңдігі деп тірі тұқымдардың жалпыталдауға алынған тұқымдар санына проценттік қатынасынайтамыз. Ұрықтың боялу көлеміне, орнына, түсіне байланыстытұқым өміршеңдігіне тұжырым жасалынады.Бояу қолдануәдісі ұзақ тыныштық сақтайтын тұқымдарға пайдалынады,ал кейде тез арада өнетін ағаш түрлеріне де(қарағай,шырша,т.б.) қолданады. Тұқым өміршеңдігін анықтау үшін келесі бояу ертінділеріқолданылады: индигокармин (ұрықтың өлі клеткаларын көктүске бояйды), йод (қылқанды ағаш түрлерінің тіріклеткаларын көкшіл-сұр түске бояйды), тетразол (тіріклеткаларды қызыл түске бояйды).Кейбір ағаштар менбұталар түрлеріне тұқым өміршеңдігін анықтау шарттары 7 –кестеде келтірілген.

7-кесте. Тұқым өміршендігін анықтау шарттары

Ағаш не бұтатүрінің атауы Бояу Концен

т-рациясы,%

Ұрықтыбояудаұстаумерзімі,сағат

Жарықтүсужағдайы

Кәдімгі өрік ИК 0,05 2 ЖКәдімгі бөріқарақат

ИК 0,05 2 Ж

Шие (барлықтүрлері)

ИК 0,05 2 Ж

Кәдімгі алмұрт ИК 0,05 2 ЖКәдімгі шырша ЙЙК - 0,5 ЖШренкшыршасы

ИК 0,05 3 Ж

Үшкіржапырақты үйенкі

ТЗ 0,05 24 Қ

Татар үйенкісі ИК 0,05 2 ЖҰсақжапырақтыжөке

ИК 0,05 2 Ж

Сібірбалқарағайы

ЙЙК - 0,05 Ж

ИК 0,05 2 ЖСібір ИК 0,05 2 Ж

майқарағайыСамырсынқарағай

ИК 0,05 2 Ж

Кәдімгі қарағай ЙЙК - 0,05 ЖИК 0,05 2 Ж

Алма барлықтүрлері

ИК 0,05 2 Ж

Кәдімгі шаған ИК 0,05 2 Ж

Қысқартылған белгілер:ИК – индигокармин;ТЗ – тетразол;ЙЙК – йод ерітіндісі;Ж – жарықта;Қ – қараңғыда.

Тұқымдарды талдауға дайындау

Таза тұқымдардан 400 данасын немесе ірі тұқымдардан300 данасын бөлек-бөлек 100-ден санап аламыз.Олардыңұрықтарын шығарып алу алдында арнайы дайындықтанөткіземіз.Мысалға, үшкіржапырақты үйеңкі тұқымдарынқанаттарынан босатамызда 18-24 сағатқа суға ісіндіругесалып қоямыз.Алманың немесе алмұрттың тұқымдарын суда3-4 тәулік бойы ұстаймыз.Қарағай мен шырша тұқымдарын18-24 сағат суға саламыз, одан соң өсіру аппаратында 48сағат ұстаймыз. Ұрыққаптары немесе тұқым қабықтары қатты болғанда,олар суландыру алдында скарификацияланады немесе қаттықабықтарынан босатылады.

Индигокармин ерітіндісімен кәдімгі қарағай тұқымұрықтарын бояу

1. Таза тұқымдар тобынан 100 данадан 4 жеке жүздіктерсанап алып, оларды 18 сағатқа әрқайсысын бөлекстакандарға ісінуге суға салып қоямыз. Тұқымдардыңұрықтарын шығару кезінде жарамсыз болып қалғандарынайырбастау үшін 5 – жүздік болғаны жөн,олар да бөлек суыбар стаканға салынады.

2. Тұқым ішіндегі ұрықты алу үшін скальпельмен ұрықтыбойлатып тұқымды ортасынан 1 мм –ге жанатып екігебөлеміз.Ланцет өте өткір болуы керек және ұрықты алукезінде өте сақтықпен,абайлап істеген жөн. Алынғанұрықтарды таза суы бар стаканға салыпотырамыз.Механикалық жолмен зақымдалған тұқымдаресепке алынбайды,оларды 5-жүздіктегі тұқымдардантолықтырамыз.3. Стакандарға суды төгіп, орнына индигокарминертіндісін құйып, 2 сағат осы бояуда ұстаймыз.4. Ұрықтарды 2 сағаттасын сумен шайып, жуамыз даталдауға шыны үстіне төгеміз. Өміршеңді тұқымдарға ұрықтары боялмағандарын жәнеұрық тамыршасының ұшынан бастап 1/3 бөлігінен азыбоялғандарын жатқызамыз. Ал тіршілік нышаны байқалмайтын, өлі тұқымдарға –ұрықтарына қарап келесілерін жатқызамыз:а) жарнақтары боялғандарын;б) ортасында боялған белдіктері барларын;в) ұрық тамыршасының ұшынан бастап 1/3 бөлігінен көбібоялғандарын;г) толық боялғандарын. Бұларға тұқымдары бос, шірігендері де әржүздікбойынша қосылып, есепке алынады. Тұқым өміршеңдігін орташа арифметикалық мәнін тауып,бүтін дәлдікпен проценттеп есептейміз: Б Ө = ---- х 100% , мұнда ЖӨ - тұқым өміршеңдігі,Б – боялған ұрықтар саны,Ж – жалпы тұқым саны. Тұқым өміршеңдігін анықтауда бояуға алынған әрсынама нәтижелерінің айырмашылығы жоғарыда келтірілген(6 кесте) ауытқу мөлшерден аспауы керек. Егер тұқым өміршеңдігі стандартта көрсетілген 3-топтан5% төмен болған жағдайда, талдауды қайтадан жасайды.

Кәдімгі қарағай тұқымдарының ұрықтарын йодтыкалий ерітіндісімен бояу

1.Таза тұқымдардан талдауға 100 данадан 4 жүздігін бөлек-бөлек санап алып, бөлме температурасындағы суға 18сағатқа салып қоямыз.2.Содан кейін тұқымдардың ұрықтарында көбіре крахмалжиналуы үшін олардың әр жүздігін жеке өсіру аппаратында48 сағат бойы ұстаймыз.3.Тұқымдардың ұрықтарын әр жүздік бойынша найза тәрізділанцетпен бөліп алып, су құйылған стакандарғасаламыз.Ұрықтарды айырып болысымен стакандардағы судытөгіп, 20-30 минут ерітіндіде ұстаймыз.Оның құрамында 100см3 тазаланған су, 1,3 г калий йоды және 0,3 г кристаллдыйод. Ұрықтарды бөлген кезде, олардың бостарын, шірігенненөсе алмайтын тұқым сандарын есептейді.4.20-30 минут уақыт өткеннен кейін бояу ерітіндісін еппентөгеміз де, ұрықтарды суда шайқап жуамыз, сосын аққағазға немесе шыныға төгіп, ұрықтардың боялғандарынжәне боялмағандарын санаймыз. Өміршеңді тұқымдарға жататындардың ұрықтары:а) қарадан сұр түске дейін толық боялады;б) тамыршалары күнгірт немесе сұр түске, ал жарнақтарысарыға боялады; Өміршеңсіз тұқымдарға жататындардың ұрықтары:а) жарнақтары қара немесе сұр түске, ал тамыршалары –сарыға боялады;б) тамыршаларының ұштары қара немесе сұр түске, алұрықтың қалған жерлері – сарыға боялады;в) сары түске боялғандары. Өміршеңсіз тұқымдар санына бос және шіріп кеткендерінқосамыз. Осыдан кейін тұқым партиясының өміршеңдікпроценттін есептейміз.Нәтижелері талдау қағазынатүсіріледі.

Құрал – саймандар мен материалдар:1.Қолданылатын бояу ерітінділері2.Бояуға және жууға арналған ыдыстар3.Скальпельдер4.Алдын – ала дайындалған тұқымдар5.Тұқымдарды құрғатуға арналған фильтрлі қағаздар6.Қоқыс салатын ыдыс.

N 8 – зертханалық жұмысТҰҚЫМ САПАЛЫЛЫҒЫН КЕСУ АРҚЫЛЫ АНЫҚТАУ.

Тұқым сапалылығы – деп кесу әдісі мен анықталатынсау тұқымдардың талдауға алынған тұқымдарға проценттікқатынасын айтамыз. Бұл тәсіл тұқымдары өте баяу өнетін, өміршеңдігін табуәдістері әлі анықталмаған ағаш пен бұта түрлерінеқолданылады.Тұқым сапалылығы кесу арқылы анықталады,оны анықтаудың техникалық шарттары 8 – кестедекелтірілген.

8 – кесте. Тұқым сапалылығын анықтау шарттары

Ағаш пен бұтатүрінің аты

Тұқымның кесуалдындағыдайындығы

Тұқымсапалылығының

нышандары

Долана (барлықтүрлері)

Тұқымы құрғақтайнемесе 4-5 тәуліксуда ұсталыпкесіледі

Ұрығы ақ түсті

Жүзген (барлықтүрлері)

Бүтін тұқымдары 4тәулік бойы судажібітіледі

Ұрығы шымыр,ақнемесе ақсарытүсті

Емен (барлықтүрлері)

Тұқымы құрғақтайкесіледі

Жарнақтарысау,қатты

Кәдімгі үшқат Бүтін тұқымдары 3-4 тәулік судаұсталады

Ұрығы шымыр,ақтүсті

Татар жәнешағанжапырақтыүйеңкі

Қанатшаларыменбірге 1 тәулік судажібітіледі және 20градуста 20-30 күнбойы ылғалдықұмда не ағашүгіндісіндеұсталынады

Ұрығы шымыр,сары немесеақсары түсті,майланбаған

Ат каштаны Тұқымы құрғақтайнемесе 2-3 тәуліксуда ұстағансоң,кесіледі

Ұрығы ақ немесеақсары түсті

Жаңғақ Тұқымы құрғақтайнемесе 5-6 тәуліксудаұсталып,кесіледі

Ұрығы шымыр, ақнемесе ақсарытүсті

Пісте Бүтін тұқымдары 3-5 тәулік судажібітіледі

Ұрығы шымыр,ақшыл-жасылнемесе ақ сарытүсті

Еменжаңғақтардың сапалылығын анықтау Талдауға 100 данадан 3 жүздік шошқажаңғақтары санапалынады. Олардың әр қайсысының қабықтары аршылып,жарнақтары сызық бойымен скальпель арқылы екіге бөлінеді. Әр бір осылай кесілген еменнің шошқажаңғақтарысапалылығы бойынша жарамды және жарамсыз – деп екітопқа бөлінеді. Жарамды шошқажаңғақтарға жататындары:а) жарнақтары қатты, жылтыр сарғыш-ақ немесе қызғылттүсті және тұқым тамыршасы мен алғашқы бүрі барлары;б) күңғірт-қоңыр сызықшалар мен қара-көк дақтардың көлеміжарнақтардыың 1/4 бөлігінен аспағандары;в) өскін мұрттары сынғаны мен сынбағандары, егержоғарыдағы талаптарға сай болса.

Жарамсыздарға жататын шошқажаңғақтары:а) жарнақтарының 1/4 бөлігінен көп жерінде қара-көкшілдақ барлары және олар ұрық қасына өте жақынорналасқандары;б) зиянкестермен зақымданғандары;в) саңырауқұлақтармен зақымданғандары;г) кеуіп, солып немесе босап кеткендері;д) суық немесе ыстыққа ұшырағандары;е) ұрығы өлгендері. Тұқым сапалылығының есептеулері тұқым өнгіштігі менөміршеңдігінің есептері сияқты жасалынады. Жұмыс аяғында«Шошқажаңғақтардың сапалылығын анықтау актісі»толтырылады.

Құрал – саймандар мен материалдар:1. Еменнің шошқажаңғақтары2. Скальпельдер3. Қоқыс салатын жәшік

N 9 – зертханалық жұмысТҰҚЫМ САПАСЫНЫҢ КӨРСЕТКІШТЕРІ ЖӘНЕ ТҰҚЫМ

САПАСЫ ТУРАЛЫ ҚҰЖАТТАР

Талдау қағазы бойынша ең алдымен барлықграфаларының орташа арифметикалық мәндері (әр бірбақылау күндерінде өскен тұқым саны, бүкіл талдаумерзімінде өскен тұқым саны,т.с.с.) есептелінеді.Содан соңмыналар:1.Шаруашылықтық (техникалық) тұқым өнгіштігі - өскентұқым сандарының өсіруге алынған тұқым сандарынапроценттік қатынасы бойынша есептелінеді: п х 100 Шар.өнг.=----------- , мұнда П п - өскен тұқым саны,П -өсіруге алынған тұқым саны. Осы көрсеткіш пен тұқым тазалығы арқылы тұқымсапасының тобы анықталады.2. Абсолюттік тұқым өнгіштігі – барлық бақылаумерзімінде өскен тұқым сандарының өсіруге алынғантұқымдардың ұрықтары өнгендеріне проценттік қатынасыбойынша анықталады: Бұл көрсеткіш әдетте ғылыми зерттеулердеқолданылады.

п х 100 Абс.өнг.= ----------- , мұнда П - б б – бос тұқымдар саны.3. Өсу (өну) қуаты - өскен тұқымдардың проценттік санынкөрсетеді, бірақта бүкіл мерзім бойынша емес, тек оның 1/2 -1/3 бөлігінде. Мысалға, кәдімгі қарағайдың өнгіштігініңмерзімі 15 күн, ал өсу қуаты тек 7 күнде анықталады (5кесте).4. Тұқымның орташа тынымы (тыныштық сақтауы) –тұқымдардың өсу жылдамдығымен сипатталады.Оны мынаформула бойынша есептейміз:

п х в +...+п х в Т.о.т. = --------------------, мұнда п1 + п2 + ... пп

п - өскен тұқым саны в – бақылау күні

5.Шаруашылық жарамдылығы дегеніміз – орташаүлгідегі таза өнгіш тұқымдардың проценттік мөлшерініңкөрсеткіші.Оны тұқым өнгіштігінің тазалығына көбейтіп және100-ге бөліп есептейміз:

өнгіштік% х тазалық% Шар.жар.= --------------------------- 100 Зерттелген тұқым партиясының шаруашылықжарамдылығы мен өсу қуаты тұқым талдау қағазының тиістіграфаларына түсіріледі.Ал тұқым сапасының басқакөрсеткіштері талдау карточкасының бірінші бетіндегі босшеттеріне жазылады. Тұқымның шаруашылық өнгіштігі мен тазалығы бойынша,егер соңғысының мәні стандартта көрсетілгеннен кемболмаса, тұқым сапасының тобы анықталады (9 кесте). Өнгіштігі бойынша стандартты, бірақ ластанғантұқымдар қайта тазартуға ұсынылады, ол туралы талдауқағазында көрсетіледі. Стандартты тұқымдарға «Тұқым сапасы туралы куәлік»бланкасы, ал стандартқа сай емес тұқымдарға – «Тұқымталдау нәтижесі» толтырылады. Тұқымдық сапасы туралы мөлшерлері анықталмағантұқымдарға «Анықтама» қағазы беріледі.

9 – кесте. Тұқым сапасының тобын анықтау үшін стандарттық мөлшерлері (нормалары)

Тұқым түрініңатауы

Сапатобы

Өнгіштігі,%тен кемемес

Өміршеңдігі,сапалылығы,%-тенкем емес

Тазалығы,%-тенкемемес

Кәдімгі қарағай 123

958565

958565

92

Кәдімгі шырша 123

857560

857560

90

Шренк шыршасы 1 80 80

23

6550

6550

93

Сібірлік балқарағай 123

705540

705540

93

Сібірлік майқарағай 123

453020

453020

80

Самарсын қарағай 123

---

857050

96

Қотыр қайың 123

553525

---

25

Кәдімгі шаған 123

---

857050

90

Үйеңкі 123

---

857560

93

Алма 123

---

908065

93

N 10 – зертханалық сабақ

Тақырып: Қайың дәндерінің толық дәнділігін анықтау

Жұмыс мақсаты: негізгі түсініктерді, терминдердіигеру; толық дәнділік әдістерімен танысу; қайың дәндерініңтолық толық дәнділігіне іс жүзінде талдау жүргізу. Дәндердің толықтылығының мағнасы, егугежарамдылық және сапалылықпен, бірдей. Дәндердің толықтылығы – пайыздық көрсеткішпенесептелген, талдауға алынған барлық дәндердің жалпысанына қабығы толық дәндердің, сан қатынасы. Қайыңдәндерінің толықтылығын анықтау үшін негізгі екі әдіс бар,оларды П.Л.Богданов пен С.Н.Новашин дайындаған.

І.Богданов әдісі (дәндерді езу). Жұмыс тәртібі:

1.Оқытушыдан массасы 1 г қайыңның дәндер өлшемін алукерек.2.Өлшемді екі фракцияға бөлу керек:- таза дәндерге;- қоспаларға.3.»Таза» дәндердің пайызын мына формуламен анықтаукерек: М1 Т =--------х 100 , бұл жерде МТ – «таза» дәндер, %;М1 - өлшемнің салмағы, г;М – таза дәндердің салмағы, г.4.Өлшенген таза дәндерді торланған бюкске салып 5 -10минут қайнап жатқан суда ұстау керек;5.Қайнатылған дәндерден 4 рет 100 данадан есептепалынады.6.Дәндерді төртке бөліп шыны үстіне салу керек.7.Екінші шынымен дәндердің үстінен басу керек.8.Езгенде толық дәндерден ақ ұрық (жарнақ пен тамырша)шығады, ал бос дәндер өзгермейді (олардан су шығады).9.Толық дәнді тұқымдардың санын есптеу керек.10.Төрт есептеудің орта арифметикалық мағнасын анықтаукерек.11.МСТ 13657-68 негізінде тұқымның сапа классын анықтаукерек (10 кесте).

10 – кесте. Тұқымның сапа классын анықтау (МСТ 13857-68)

Түр аталуы Класс Өніштігі,%төмен емес

Тазалығы,%төмен емес

Қотыр қайың 1 2 3

55 35 25

25 25 25

12.Зертханалық жұмыстарға арналған дәптерге істелгенжұмыстар туралы жазбалар жасау керек.

ІІ.Новашин әдісі (дәндерді күн сәулесінде қарау).Жұмыс тәртібі:

1.Таза дәндер өлшемінен қайыңның 400 дәнін алу керек (100данадан 4 рет).2.Дәндерді бюкске салып үстінен спирт құйып 24 сағат ұстаукерек.3.Ұстау мерзімі өткеннен кейін 5-6 мг глицерин қосып тағы 1тәулікке қалдыру керек (глицерин сіңген дәндер жылтырболады).4.Дәндерді жүздеп шыныға салып арнайы шыны немесекөзбен қарап есептейді, сосын дәндердің келесі түрлерінбөледі:- толық дәндерді – дамыған дән қабықты толық толтырған;- толық дамымаған – дамымаған дән;- бос – қоңыр түсті ұрықтанбаған екі тұқым бүрісі көрінеді;- аурулар немесе зиянкестермен зақымданған.5.Төрт есептеудің орташа арифметикалық толық дәнділігінесептеу керек.6.МСТ 13857-68 негізінде қайың дәндерінің сапа классынанықтау керек.7.Зертханалық жұмыстарға арналған дәптерде істелгенжұмыстар туралы жазбалар жасау керек.

Материалдар мен құралдар:1.МСТ 13857-68 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . 1 дана;2.Қотыр қайыңныңдәндері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 г;3.Пинцеттер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . .. .. . . . . . . . . . . .. . . 4 дана;4.Инелер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 дана;5.Талдау тақташалары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . 4 дана;6.Торлы бюкстер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . 1 дана; 7.Аспаптықшынылар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 дана;8.Спирт (96 %) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . 10-15 мг;9.Глицерин . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5-6 мг;10.Үлкейткішшыны . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 дана;

11.Электрлі таразы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . 1 дана;12.Электрлі плита . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . ... . . 1 дана;13.Су құйылғаныдыс . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 дана.

1 – қосымша

П А С П О Р Т N

200__ ж.________________________________ дайындалған тұқым / айы, күні /партиясына________________________________________________________ / түрдін толық қазақша және латынша аты /салмағы___________________________________________________________ /цифрмен/ /жазбаша /1.Бұл тұқым партиясы____________________________________________________________________________________________жиналған_____________2. Шаруашылықтың байланысадресі___________________________________3.Шаруашылықтыңтелеграфтықадресі_________________________________4.Тұқымдардың, жемістердің, бүршіктердің жинау мерзімі200 __ ж._______ /айы, күні/5.Тұқымдардың, жемістердің, бүршіктердің жинайтын орны(орман шаруашылығы, орманшылық,ж.т.б.)___________________________________6.Плантацияның, учаскенің, орман екпесінің таксациялықсипаты:құрамы ________бонитеті _____________орман типі___________ жастобы__________________________________________________________________

/ балауса, орта жастағы /__________________________________________________________________ / пісуге тайау, піскен /Селекциялық тобы __________________________________________Тұқымның ормандыққұндылығы_____________________________________________________________________________________________________ /әдеттегі, жақсартылған, таңдап-сұрыпталған/Басқа мәліметтер___________________________________________________7. Таулы жағдайда көрсетілуге тиісті:а) теңіз деңгейінің биіктігі__________________________________________б) беткейі (шығыс, батыс, солтүстік, оңтүстік)__________________________8.Тұқымдарды, жемістерді, бүршіктерді жинау алдында кімжәне қашан тексеру жүргізді:___________________________________________________ 9. Қандай әдіспен және қашан бүршіктерден тұқымдарыалынған, кептіргіштің түрі, температура, т.б.____________________________________ 10. Қылқандардың тұқымы қандай әдіспен және қандаймеханизмдер қолдану арқылы қанаттары сындырылып,тазартылды ___________________________ 11. Құрғақ және шырынды жемістерден қандай әдіспентұқымдары алынып, тазартылды________________________________________________________ 12. Тұқымдардың тазалауы қашан аяқталған____________________________ /күні, айы,жылы/13. Тұқым қайда сақталады__________________________________________ /жылы не суық қоймада, ұрада,траншеяда, т.б./

14. Қандай ыдыста сақталуда_________________________________________

/қаптар, жәшіктер, шыныыдыстар, т.б./ 15. Тұқымдар қай жылыдың жоспарына дайындалған____________________ 16. Тұқымдар қандай мақсатпен дайындалған___________________________ /өз шаруашылықта________________________________________________________________ пайдалануға, сатуға, тәжірибелік себуге, т.б./

М.О. Паспорт толтырған адамныңқызметі және қолы

2 – қосымша

ТА Ң Б А

1. Тұқым түрінің атауы____________________________________________2. Тұқымның ормандылық құндылығы_______________________________3. Шаруашылықтық ұйымның атауы_________________________________ /әдеттегіжақсартылған іріктелген/_________________________________________________________________4. Тұқым дайындау мерзімі_________________________________________5. Паспорттың нөмірі және толтырылған күні_________________________6. Бастапқы тұқым партиясының массасы_________________________ кг 7. Тұқым сақталатын ыдыс түрі және саны____________________________8. Ыдыстың реттік нөмірі___________________________________________9. Ыдыстағы тұқымның массасы_____________________________________ /алғашқы және кейнгісітұқым,пайд.сайын/10.Тұқым сапасы туралы куәлік нөмірі және берілген күні_______________ ___________________________ тұқыдардың сапалық тобы______________

Жарамдылық мерзімі :____________________________________________

Тұқым сақтауға жауапты адамның лауазымы және қолы_______________________________

3 –қосымша Ағаш пен бұта тұқымдарының егістік сапасынтексеру үшін

орташа үлгілерді сұрыптау актісі

/шаруашылық, кәсіпорын аты//республика, облыс, аудан/

200__ж. ________________ мен_______________________________________ /айы, күні/ /кызметі,шаруашылық/қатысуымен________________________________________________________ /кызметі, шаруашылық/

_________________________________________________________сақтаулы

/әр кайсысының фамилиялары, аты-жөндері/тұқымдарды қарап келесі партиялардан орташа үлгісұрыптадық __________

/сақтау орны, шаруашылық, кәсіпорын/

№

реті

Тұқы

м т

үр

інің

аты П

ар

тиян

ын

ың

№Тексе

ру №

б.

Ыд

ыс

түр

і ж

ән

е о

ры

н№

Тұқы

м п

ар-н

ың

,С

ал

мағы

жән

е т

ексе

ру б

ірл

ік

Сал

мағы

,кг,

пасп

ор

т көш

ірм

есі

нің

№,

күн

і

Ор

таш

а ү

лгі

нің

сал

мағы

,г

Неш

інш

і р

ет т

ұқы

мд

ар

тексе

рул

ідд

е

Қайталаптексерудетұқым сапасытуралықұжаттың №мен күніңкөрсету қажетжәне бақылаустанциясыныңатын көрсетукерек

Үлгілерді сұрыптау шарттарға сәйкес жүргізілдіЭтикетка мен паспорт көшірмесіне енгізілген мәліметтердұрысСұрыпталған тұқым үлгілері____________________________________________________________________________________________ жіберіледі

/тексеру станциясыны4 аты/

М.О. Қолтаңбалар:

Жіберушінің адресі: байланыстық____________________________________ телеграфтық____________________________________

Кепілдік. Осы тұқымдарды, үлгілер сұрыпталған күнненбастап, сақтау, араласып, өнгіштігін төмендетпеуге__________________________________ /шаруашылықаты/

тұқымдарды сепкенше не басқа кәсіпорындарға жібергеншежақсы жағдай жасауға міндет етеді.

М.О. Орман шаруашылығы пәнінен емтиханға сұрақтар. № 1

1. Рельефтің орманға әсері.2. Желдің орманға пайдалы және зиянды әсері.3. Дәндерден және балақ шыбықтан қалыптасқан орманның

айырмашылығы.

№ 21. Қолдан жасалған және табиғи ормандардың жетістіктері мен

кемшіліктері.2. Ормандардың табиғи сиректеуінің заңы.3. П. С. Погребняктің эдафикалық кестесі.

№ 31. Орманның қазіргі уақыттағы мағнасы2. Рекреациялық ормандардың төзімділігін жоғарлату шаруаларының

мағнасы.3. Әртүрлі ағаш тұқымдарына ауадағы зиянды қоспалардың әсері.

№ 4

1. Таза және аралас ормандардың жетістіктері мен кемістіктері.2. Орманның топырақты қорғау маңызы.3. Ағаш бітімдерінің өміріндегі микоризаның орны.

№ 5

1. Ұсақ жапырақтылардың болақ шыбық пен тамыр ойпалардан көбеюінің биологиялық және орман шаруашылық мағнассы.

2. Әр жастағы ағаш бітімінің пайда болуы және дамуы.3. Ағаш тұқымдарының ауысу факторлары.

№ 61. Ормандардың биікке оймақтануына әсер ететін факторлар2. Орман шаруашылығында орман типтері мен бонитет класстарының

мағнасы.3. Орман жаңаруға төсеніштің, жарықтың және тамыр жүйесінің әсері.

№ 71. Кесте ағаштарды тазарту тәсілдері мен мәселелері.2. Орман және ағаш тұқымдарының кейбір түрлеріне радиоактивтің әсері.3. Эталондық ормандардың ерекшеліктері.

№ 81. Орман шаруашылығы деген не және оның басты мәселері.2. Таңдалған ормандағы жалпы кесудегі тұқымдық ағаштарды қаодыру

саны.3. Орман типтерінде табиғи қалпына келуге себептер жасау.

№ 9

1. Жаңа өсулердің биологиялық және орманшылық мағынасы.2. Авиахимиялық күтімді қолдану және оның мағынасы.3. Санитарлық кесулермен қоқыстарды жинау.

№ 101. Орманның санитарлық – гигиеналық маңызы.2. Орман күтім кесуінің биологиялық және экономикалық ерекшеліктері.3. Күтім кесуін механизациялау мәселері.

№ 111. Біртіндеп және талдап кесулердің тәсілдері.2. Күтім кесулерінің түрлері.3. Орман шаруашылығындағы тұқым шашқыштардың керек саны.

№ 121. Арборицидтерді қолдану жолдары.2. Бөрікбоссыз және қысқартылған шаруашылық.3. Ағаш кеспелерін тазартқанда жас ағаштарды сақтау.

№ 131. Орман шаруашылығындағы күтім кеспелерінің әдістері2. Піскен отырғылардағы кесу тәсілдері3. Күтім кесулерінің теориялық негіздері.

№ 141. Орман өнімі мен орманды қалпына келтіруге керек орманда есептеу.2. Қарағайлы орманда күтім кесулерін жүругізу.3. Шырша мен қайыңның әртүрлі ормандардағы қарым – қатынасы.

№ 151. Келісімді – жалпы кесулер.2. Фанера алу үшін өсірілген қайындарды кесу ерекшеліктері3. Г. Ф. Морозов бойынша орман қалыптастыратын факторлар.

№ 161. Басты қолдануға кесулер ерекшеліктері.2. Балақ шыбықтардың өсуіне кесу мезгілінің, ағаштардың жасының, кесу

биіктігінің әсері.3. В. Н. Сукачев пен Г. Ф. Морозовтың ілімдерінің ұқсастығымен

айырмашылығы. № 17

1. Біркелкі – бірқалыпты кесулерді қандай ормандарда жүргізеді.2. Жауын – шашын саны мен жер бетінен ағуға орманның әсері3. Орман типтері және орман өсімдіктері, олардың орман

шаруашылығындағы мағынасы.

№ 181. Күтім кесулерінің биологиялық негіздері2. Тұяқты жануарлар және жәндіктер мысалында орман мен фаунаның

қарым – қатынасы.3. Павлодар облысынын ормандарының өнімділігін жоғарылату іс –

шаралары.

№ 19

1. Орман типтеріне, орман жаңарту әдістеріне және тағыда басқа сәйкес жалпы кесуден кейінгі тазарту.

2. Ағаш және бұта тұқымдарының топырақты жақсарту қасиеттері.3. Ұзақ – жалпы кесу тәсілі.

№ 201. Жалпы кесуде жас ағаштарды сақтау үшін ұйымдастыру және

техникалық іс – шаралар.2. Орманның құрылымына рекреацияның әсері.3. Орманды күту кесулерінің мәселелері.

№ 211. Еліміздегі орман шаруашылығының даму жолдары.2. Орман құрылымдарының бір – біріне әсері.3. Ылғалдың орман әсері.

№ 221. Бұтақсыз дің өсіру үшін бұтақтарды кесу.2. Ағаш тұқымдары ауысып отыруға адамның әсері.3. Әртүрлі орман типтерінде кесуден киінгі болатын өзгерістер.

№ 231. Ландшафтік кесулер.2. Г. Ф. Морозовтің орман туралы ілімі.3. Топтық – жалпы кесудің ұйымдастыру – техникалық ерекшеліктері.

№ 241. Таза және аралас сүрекдіңнің өнімділігін күтім кесулерімен көбейту.2. Орман төсенішінің гидрологиялық маңызы.3. Басты кесу тәсілдеріне экономикалық бағалау.

№ 251. «Орман қалпына келтіру» кесулері.2. Орман шаруашылығы теориясы мен тәжірибесіне орманның типтерінің

мағынасы.3. Ағаш тұқымдарының экологиялық қасиеттері.

Лесоводство

Основная литература:1. Атрохин В.Г. Лесоводство и дендрология М: 19822. Мелехов И.С. Лесоведение М:19803. Набатов Н.М. Лесоводство М: 1997

Дополнительная литература:4. Нестеров В.Г. Общие лесоводство М: 19545. Эйтинген Г. Р. Лесоводство М 6 1953

_____ (қолы)

ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ - psu.kzpsu.kz/arm/upload/umk_pdf/168271.pdf · таралуы...

Documents