OPLEIDING

DUURZAME GEBOUWEN

Prof. M.H. Jijakli

Gembloux Agro-Bio Tech, Université de Liège

mh.jijakli@uliege.be

Stadslandbouw op daken van gebouwen

Technische haalbaarheid en gevalstudies in het BHG

GROENDAKEN: VAN

ONTWERP TOT ONDERHOUD

LENTE 2018

Inhoud

1. Inleiding

2. Technieken

3. Verschillende types (voorbeelden in BHG)

4. Conclusies

Stedelijke en randstedelijke landbouw

Stedelijke en randstedelijke landbouw

Geschikte productiesystemen zijn systemen die profiteren van de nabijheid van hulpbronnen en verbruikers, die bijvoorbeeld verse producten met meerwaarde aanbieden

Ontwikkeling van 3 categorieën in BHG

1. Particuliere stadslandbouw (individueel of

familiaal) – PSL: is gericht op zelfproductie

en neemt een bescheiden oppervlakte in,

evenredig met de door de persoon of het gezin

verbruikte hoeveelheden (vooral in

woongebieden).

2. Gemeenschappelijke stadslandbouw – GSL:

is gericht op collectieve zelfproductie op

individuele of gemeenschappelijke percelen.

Deze vorm treft men aan in alle gebieden van

het GBP maar het meest in woongebieden

(24 %) en in groengebieden (22 %).

3. Economische of marktgeoriënteerde

stadslandbouw (verenigingen of commercieel)

– ESL: heeft doorgaans andere doeleinden

dan zelfproductie, bijvoorbeeld verkoop van de

opbrengst, opleiding, evenementen, creëren

van banen ... Deze vorm biedt dus vaak een

combinatie van functies en beperkt zich niet tot

de productieactiviteit.

Waarom zou de vastgoedsector zich met sla- en preiteelt moeten bezighouden?

Uitdagingen van de toekomst

• 9,6 miljard mensen in 2050

• 75 % zal in de steden leven

• 66 % landbouwoppervlakte minder in 100 jaar

• Vermindering van de natuurlijke hulpbronnen

Hoe de wereld

voeden in 2050?

• Voedselcrisissen en -schandalen

• Belangstelling voor gezonde voeding

• Voedselveerkracht en voedseltraject

• Generatie Z

Hoe zullen steden zich

aanpassen om huidige

en toekomstige

uitdagingen aan te

gaan?

Uitdagingen van vandaag

Sleutelactoren

• De vastgoedsector: eigenaars van stedelijke oppervlakten

• Kantoren: ruimten en werknemers

• Warenhuizen: verdelers van voeding

• Horeca: bewerkers en verdelers van voeding

• Overheid: biedt ruimte en schept het wettelijke kader

Waarom telen in de stad?

Stadslandbouw is deel van de

oplossing

• Helpt het hoofd bieden aan huidige en

toekomstige uitdagingen

• Stedelijke actoren die SL integreren in

hun projecten, zorgen voor meerwaarde

die bijdraagt tot duurzame ontwikkeling

DUURZAME ONTWIKKELING

Voordelen van stadslandbouw

Meerwaarde

• Binnenhalen van opdrachten door zich

van de concurrenten te onderscheiden bij

wedstrijden (voorbeeldgebouwen,...),

• Waardevermeerdering van het gebouw

(certificeringen)

• Voldoen aan de vraag of eisen van de

overheid (groendaken, ...)

ECONOMIE

1. Differentiatie van de

landbouwproductie

2. Stimulering lokale economie

3. Meer werkgelegenheid

4. Voorbereiding op tewerkstelling

5. Betaalbare voeding

6. Rentabiliteit van werknemers

7. Minder personeelsverloop

8. Lagere productiekosten

9. Differentiatie van het gebouw

VOORDELEN VAN STADSLANDBOUW

Inhoud

1. Inleiding

2. Technieken

3. Verschillende types (voorbeelden in BHG)

4. Beheer

Lokalisatie in de stad?

De grote teeltprincipes

– Vollegrondsteelt (conventionele, biologische landbouw, permacultuur, SPIN ...)

– Niet-grondgebonden landbouw

• Met of zonder grondachtig substraat

• In bakken

• Hydroponisch

• Aquaponisch

Technieken voor daken

• Alles is mogelijk bij voldoende draagvermogen en toegankelijkheid

Teelt in bakken

Houten bakken

Voordelen Nadelen

- Goedkoop- Moduleerbaar

- Opletten voor houtrot- Aandacht voor herkomst van het hout

Zakken uit geotextiel

Voordelen Nadelen

- Goedkoop- Licht- Moduleerbaar

- Gaat lang mee: vervangen om de 5 tot 10 jaar

Bakken met watervoorraad

Voordelen Nadelen

- Autonomie qua water - Behoud van vochtigheid in de

zomer- Duurzaamheid

- Aanzienlijk gewicht indien niet goed ontworpen

- Herkomst van kunststof controleren (gerecycleerd?)

Kunststof bakken

Voordelen Nadelen

- Duurzaam - Herkomst van kunststof controleren (gerecycleerd?)

Andere: • Recuperatiematerialen (flessen, tonnen ...)• Potten (kunststof, keramisch)• Metalen, stenen bakken

Teelt in bakken

• Draagvermogen bij teelt in bakken: o Hoofdzakelijk afhankelijk van de hoogte van de grondlaag,

wetende dat 1 m³ verzadigde grond 1800 kg weegt

Kleine serres

Serre van aquaponisch project in Partnerdorp – 10 m² (2 x 5 m)

Aanvullende technieken en ruimten

Serres om de productie te versnellen of om in te zaaien

Compost

Regenwateropvangbakken

Foto vzw wormsCollectieve en privé-compost /opleidingen

Foto dakmoestuin Vroeger op het dak van de koninklijke bibliotheek

Insectenhotel

Hok voor het materieel

Kippenhok

X. Claes

Begane grond

Op dak

Aanvullende technieken en ruimten

Kippenhok in Logis Floréal

Kippenhok in duurzame wijk Sint-Anna

Hydroteelt op daken en in serres

• Teelt van groenten, fruit en siergewassen

• Teelt op basis van water, bijvoorbeeld afkomstig van daken

• Mogelijkheid van kunstmatige warmte en kunstlicht

• Combinatie van hoog rendement en licht gewicht (veel bouwwerken vanaf de jaren 1930 zijn bijv. geschikt om dit type teelt te dragen)

• Recyclage van afvalwater en dus geen behoefte meer aan externe input (nutriënten)

• Behoefte aan irrigatiesysteem (zwakker bij recuperatie van regenwater)

• Draagvermogen: 120 kg/m² voor NFT

Aandachtspunten:- Stevigheid van de systemen- Energiebehoefte- Toezicht nodig

Aquaponics• Combineert visteelt en groenteteelt• Recyclage van afvalstoffen van de twee teelttypes

– De input voor de plantenteelt is afkomstig van de vissen

– Het water van de planten wordt via bacteriën gerecycleerd om te dienen voor de vissen

• Mogelijkheid van kunstmatige warmte en kunstlicht• Flexibele systemen (op daken, in kelders, op de grond)

• Draagvermogen: 1000 kg/m² (vissen)

PAFF BOXPlant and fish farming

Aandachtspunten:- Leerproces nodig- Energiekosten controleren- Regelmatig onderhoud en toezicht

Aandachtspunten i.v.m. de planten

– Voor de plant: • Bezonning

• Water (aanvoer - drainering)

• Keuze van substraat (grondachtig of ander)

• Behoud van bodemvruchtbaarheid (compost)

• Wind (in het bijzonder op daken)

• Energiekosten

• Verontreiniging (grond en lucht)

Aandachtspunten i.v.m. het gebouw

Klassiek plat dak Dakmoestuin

• Plantengroei op dak naar echt groendak– Aanpassingen dakopbouw, afdichting, enz.?– Altijd mogelijk om regenwater te recupereren / hergebruiken?– Gevolgen voor brandveiligheid?

• Aanwezigheid van bakken en andere inrichtingen (serre) op het dak– Bestandheid van de isolatie en de afdichting?– Risico om weg te waaien?

• Voetgangersverkeer op het dak– Veiligheid (valpartijen)? Reling/borstwering?– Weerstand van het dak, de isolatie, de afdichting,...?– Toegankelijkheid van het dak (deuren)?– Nachtverlichting?

• Wetgeving– Stedenbouwkundige vergunning (gids in de maak)

www.goodfood.brussels

• Gids Duurzame Gebouwen (betreffende thema’s worden verder uitgewerkt) -Leefmilieu Brussel

• Bodemverontreiniging (Leefmilieu Brussel):– Bodemfacilitator

– Praktische gids bodemanalyse Gids bodemanalyse Infofiches om te telen in de stadBodemfacilitator

• Technische documenten:– Infofiches - Ecoconstructie – Een groendak– Infofiches - Moestuin - Alternatieven voor moestuinen in volle grond

• Facilitator voor stadslandbouw– FAQ facilitator (weldra beschikbaar)

Bestaande bronnen inzake technieken

Inhoud

1. Inleiding

2. Technieken

3. Verschillende types (voorbeelden in BHG)

4. Conclusies

26

1- Grondgebonden projecten

2- Gemeenschappelijke en sociale projecten

2.A Burgerbewegingen

2.B Collectieve tuinen

2.C Sociale re-integratie

3- Commerciële projecten

3.A Residentieel

3.B Bedrijven

3.C Horeca

3.D Productie

3. Verschillende types

1.200 haIN NEW YORK

VOOR LANDBOUW INZETBARE DAKEN

80 haIN PARIJS

VOOR LANDBOUW INZETBARE DAKEN

IN BRUSSEL

220 haVoor landbouw inzetbare daken

61 daken > 10.000 m² 342 daken > 3.000 m²1.145 daken > 1.000 m² 2.829 daken < 1.000 m²

590 ha platte dakenKantoren, opslagplaatsen, fabrieken, garages, scholen,ziekenhuizen, enz. buiten opbrengsteigendommen= 4.377 platte daken

Inzetbaar voor landbouw: toegankelijk en voldoende draagvermogen

Etienne Aulotte, Studie ResilientWeb

2- Gemeenschappelijke en sociale projecten

2.A Burgerbewegingen

2.B Collectieve tuinen

2.C Sociale re-integratie

Verschillende types

2. GEMEENSCHAPPELIJK2.A Burgerbewegingen

Incredible edibles in BrusselBrusselEtterbeekElseneSchaarbeekUkkel Watermaal-Bosvoorde

Functies: - Aansluiting met de natuur- Pedagogie- Sociale banden

Aandachtspunten: - Beheer en dynamiek op lange termijn- Vandalisme?

https://www.google.com/maps/d/viewer?mid=1XnvEOxvKow8Gb8MpKIlpCZJBprQ&hl=fr&ll=50.40310189327519%2C4.574784000000022&z=9

Gebruik van tussenruimten van de stad

2. GEMEENSCHAPPELIJK2.B Collectieve tuinen in Brussel

Gezinstuintjes

Moestuin Navez(Schaarbeek)

Latinis-tuinen (Schaarbeek)

Functies: - Productie- Welzijn

Aandachtspunten: - Onzekerheid over

voortbestaan van deze plaatsen

- Verontreiniging?

2. GEMEENSCHAPPELIJK2.B Collectieve tuinen in Brussel

Gedeelde tuinenCité Forest Vert

http://citeforestvert.be/

Honderdjarige tuinwijk in het hartje van VorstDuurzaam wijkproject bedacht en uitgevoerd door de bewoners.

Functies: - Sociale banden- Educatie en productie

2. GEMEENSCHAPPELIJK2.B Collectieve tuinen in Brussel

Gedeelde tuinen op het dak

• Comité van vrijwilligers van de Oude Sint-Anna-wijk, in het kader van de Participatieve duurzame wijken

• Inrichting en aanpassing door de bewoners van de zogenaamde “Jardin des Villageois”

• Dak boven de parking van het sportcentrum

• Serre in aanbouw

Functies: - Sociale banden- Productie

Aandachtspunten: - Veiligheid en normen voor niet-

professionelen- Handhaven van motivatie van vrijwilligers

2. GEMEENSCHAPPELIJK2.C Openbare infrastructuur in Brussel

ZiekenhuizenZiekenhuis Chirec

• Bijenteelt: stadshoning van hoogwaardige kwaliteit: 100 kg/jaar = 2.000 potten van 50 g

• Stadsboomgaard: ongeveer 100 fruitbomen en -struiken

• ‘Eetbaar’ plantendak: esthetische waarde en sensibilisering

• Moestuin: crèche en ‘Re-Source’- huis

Functies: - Aangenaam kader om te werken en

patiënten te ontvangen- Behouden/versterken van positief imago

van de ziekenhuisgroep

Aandachtspunten: - Tussenkomen in vroege fase van het

projectontwerp- Beperkt budget voor maximaal effect

Ontwerp van het gebouw van de toekomst van Neobuild Opleidingscentrum voor de bouw in Luxemburg

Begeleiding bij de keuze van de productiesystemen voor de serre

2. GEMEENSCHAPPELIJK2.C Openbare infrastructuur in Luxemburg

Ontwerp van het gebouw van de toekomst van Neobuild Opleidingscentrum voor de bouw in Luxemburg

2. GEMEENSCHAPPELIJK2.C Openbare infrastructuur in Luxemburg

Ontwerp van het gebouw van de toekomst van Neobuild Opleidingscentrum voor de bouw in Luxemburg

2. GEMEENSCHAPPELIJK2.C Openbare infrastructuur in Luxemburg

3939

Ontwerp van een onderzoeksserre, scholing en demonstratie op het dak van het gebouw TERRA (500 onderzoekers op 7.500 m²)

2. GEMEENSCHAPPELIJK2.C Openbare infrastructuur in Gembloux

• Vermindering van CO2-uitstoot

• Energetisch, agronomisch en sociaal-economisch rendement

2. GEMEENSCHAPPELIJK2.D Socio-professionele re-integratie in Brussel

Ferme Nos PilifsLokale missie Sint-GillisVzw ‘Début des haricots’: stadsboerderij - veld naast een huizenblok Groot Eiland: binnenterrein van huizenblok

• Gelegen op productieterreinen • Weinig impact van bebouwing

Groot Eiland

Functies: - Re-integratie- Productie

Aandachtspunten: - Verkrijgen van openbare steun

41

3- Commerciële projecten

3.A Residentieel

3.B Bedrijven

3.C Horeca

3.D Productie

Verschillende types

• Elke woning heeft haar eigen verhaal: • Sociale woningen: gedeelde familiale gemeenschapsmoestuinen • Middenklassewoningen: gezellige ontmoetingsruimte die sociale banden

versterkt• Residenties met standing: productie van ecologische groente-/fruitmanden • …

• Differentiatie van de residentie (commercialisering en verkrijgen van vergunning)

3. Commerciële projecten3.A Residentieel

3. Commerciële projecten3.A Residentieel in Brussel

Functies: - Waterzuivering- Recreatie/ontspanning

Aandachtspunten: - Verandering van eigenaar - Hoe zal de functie van de serre worden

gerealiseerd?

Kleinschalige woonprojectenProject Kessel in Schaarbeek

Woongebouw met geïntegreerde serre voor behandeling van grijs water. Project gerealiseerd met de steun van het Europese programma Interreg(Resilient web - Greenbuild)

44

3. Commerciële projecten3.A Residentieel in Brussel

Voorbeeldgebouw

Inrichting van moestuindaken en van een serre voor woongebouwen die ook sociale woningen bevatten

Functies: - Recreatie/ontspanning- Pedagogie

Aandachtspunten: - Begeleiding van bewoners bij het opzetten van

productiesystemen- Opvolging van het project

Grootschalige woonprojectenTivoli GreenCity in Molenbeek

1. Technieken– Draagvermogen van het dak

– Substraat

– Volle grond of soepele of harde bakken

– Afdichting

– Drainage

– Watervoorziening

– Behoud van bodemvruchtbaarheid (compost?)

– Planten

Uitdagingen voor een project van het type TIVOLI

2. Ecologie

– Herkomst van de materialen

– Herkomst van de substraten

– Organische bemesting

– Recuperatie van regenwater (zelfs van grijs water)

Uitdagingen voor een project van het type TIVOLI

3. Sociaal aspect– Welk publiek?

– Gemengde ruimte (productie - recreatie)

– Zorg die moet worden besteed aan de tuin

– Sociale dynamiek• ‘Toontuin’

• Handvest

• Specialisten

• Forum

• Evenement

Uitdagingen voor een project van het type TIVOLI

4. Economie

– Voor de projectontwikkelaar

• Onderscheidend element om project binnen te halen

• Onderscheidend element voor verkoop

• Lagere kostprijs/minder zorgen

– Voor de koper

• Autonomie op het vlak van voeding

• Beperkte onderhoudskosten

Uitdagingen voor een project van het type TIVOLI

AmsterdamZuidpark

3. Commerciële projecten3.B Bedrijven

3. Commerciële projecten3.B Bedrijven in Brussel en Bergen

Bedrijf in het binnenste centrum VIVAQUA

Aanpassing van bestaand dakImplementatie van moerasteelt en klein fruit

Functies: - Productie- Verdeling aan werknemers- Verbondenheid rond een project

Aandachtspunten: - Technieken - Beheer van de moestuin

•Elk restaurant heeft zijn eigen verhaal:

• Productie van ultraverse ‘vergeten’ groenten• VIP-ruimte in de moestuin of serre

•Zich onderscheiden door producten of ontvangstruimte

3. Commerciële projecten3.C HORECA

GEBOUWPRESTATIES

Project ‘Choux de Bruxelles’

Identificatie van scenario’s die het

mogelijk maken eetbare planten te produceren in een kweekserre van

1.500 m²

3. Commerciële projecten3.C HORECA in Brussel

3. Commerciële projecten3.D Productie in Brussel

Productie op het dakFerme Abbatoir (Bigh/foodmet)

Aquaponics-serre van 2.000 m²Moestuindak van 2.000 m²Door BIGH geschatte productie: - 15 ton tomaten- 35 ton gestreepte zeebaars- Andere groenten (kruiden, ...)- Buitentuin (rood fruit)

Investering van meer dan 4 miljoen NichemarktDirecte distributie (restaurants, cateringbedrijven, kruideniers)

Functies: Productie

Aandachtspunten: - Zorgen voor voldoende draagvermogen (beperkte keuze van gebouwen)- Rentabiliteit van het project als het geïsoleerd blijft

3. Commerciële projecten3.D Productie in Brussel

Productie op het dakPeas & Love

Verticale productiesystemen

- Huur van een oppervlakte van 3 m² voor 30 euro per maand (71 plaatsen)

- Onderhoud door professionele firma- Oogst door huurder

Functies: - Productie- Ontspanning

Aandachtspunten: - Zorgen voor voldoende draagvermogen (beperkte keuze van gebouwen)- Veiligheid van personen

3. Commerciële projecten3.D Productie in Brussel

Productie op het dakDelhaize

Moestuin van 360 m² - 50 % moestuin- 50 % serre (seizoensverlenging)- 5.200 slaplantjes werden geplant (veldsla, postelein,

waterkers, baby leaf en asian mix)

- Warmte gerecupereerd van koelinstallaties om serre te verwarmen

- Beheer door externe firma

Aandachtspunten: - Vrij kleine oppervlakte- Draagvermogen

Functies: - Productie- Educatie

Inhoud

1. Inleiding

2. Technieken

3. Meerwaarden

4. Verschillende types (voorbeelden in BHG)

5. Conclusies

2. Ecologie

– Herkomst van de materialen

– Herkomst van de substraten

– Organische bemesting

– Recuperatie van regenwater (zelfs van grijs water)

– Korte keten

Duurzaamheid van een stedelijk landbouwproject

57

1. Sociaal aspect

– Welk publiek?

– Gemengde ruimte (productie -recreatie)

– Zorg die moet worden besteed aan de tuin

– Sociale dynamiek

• ‘Toontuin’

• Handvest

• Specialisten

• Forum

• Evenement

3. Economie– Voor de projectontwikkelaar

• Onderscheidend element om project binnen te halen

• Onderscheidend element voor verkoop• Lagere kostprijs/minder zorgen

– Voor de koper• Autonomie op het vlak van voeding• Beperkte onderhoudskosten

CONTACT:

Haïssam Jijakli

+32 499 261350

mh.jijakli@uliege.be

www.agriculture-urbaine.be

www.green-surf.com

58