orta asya ilişkiler

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2698

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO:1664

ORTA ASYA VE KAFKASLARDAS‹YASET

YazarlarProf.Dr. Alaeddin YALÇINKAYA (Ünite 1, 4)

Prof.Dr. Cemil HASANLI (Ünite 2)Prof.Dr. Mesut Hakk› CAfiIN (Ünite 3)Prof.Dr. Ömer Göksel ‹fiYAR (Ünite 5)

Doç.Dr. Ertan EFEG‹L (Ünite 6)Doç.Dr. Elife Hatun KILIÇBEYL‹ (Ünite 7)

Doç.Dr. Bar›fl ÖZDAL (Ünite 8)

EditörlerBüyükelçi Hulusi KILIÇ

Yrd.Doç.Dr. Elif TOPRAK

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2012 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›lar›Doç.Dr. Murat Ataizi

Yrd.Doç.Dr. Mestan Küçük

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Dil Yaz›m Dan›flman›Okt. Serdar fien

GrafikerAysun fiavl›

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

ISBN 978-975-06-1365-4

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 13.500 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, A¤ustos 2012

‹çindekiler

Önsöz ............................................................................................................ viii

Orta Asya ve Kafkaslar Siyasi Tarihi .................................... 2G‹R‹fi .............................................................................................................. 3

19. YÜZYILDA KAFKASLAR VE TÜRK‹STAN.............................................. 4

RUS ÇARLI⁄I TARAFINDAN KAFKAS VE TÜRK‹STAN

HANLIKLARININ ‹fiGAL‹............................................................................... 9

K›r›m Savafl› ve Kafkaslar›n Rusya’ya B›rak›lmas› ....................................... 9

Türkistan’daki Son Türk Hanl›klar›n›n ‹flgali............................................... 10

Türkistan Hanl›klar›n›n ‹flgalinde Ignatiyev Raporu ................................... 10

Türkistan’›n Sömürgeleflmesinde Gorçakof Deklarasyonu ......................... 12

Türk Hanl›klar›n›n ‹flgalinin Tamamlanmas›................................................ 13

I. DÜNYA SAVAfiI SONUNA KADAR KAFKASLAR VE TÜRK‹STAN ........ 17

SOVYETLER B‹RL‹⁄‹ DÖNEM‹NDE KAFKASLAR VE TÜRK‹STAN ........... 19

Özet ............................................................................................................... 23

Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 24

Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 25

Okuma Parças› ........................................................................................... .. 26

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 26

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 26

Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 27

So¤uk Savafl Dönemi Türkiye-Sovyetler Birli¤i ‹liflkileri..... 28G‹R‹fi .............................................................................................................. 29

SOVYETLER B‹RL‹⁄‹’N‹N TÜRK‹YE ÜZER‹NDE BASKILARI ................... 30

Potsdam Konferans› ...................................................................................... 34

SOVYET TALEPLER‹ VE GÜNEY KAFKASYA CUMHUR‹YETLER‹ ............ 35

TÜRK‹YE’N‹N BATI BLOKU ‹LE YAKINLAfiMASI....................................... 40

Stalin’in Türk Bo¤azlar› Üzerine Plan› ........................................................ 44

SO⁄UK SAVAfiIN TIRMANMASI .................................................................. 47

1950-1989 ARASI TÜRK-SOVYET ‹L‹fiK‹LER‹ .............................................. 50

Özet ............................................................................................................... 53





Yararlan›lan Arfliv Belgeleri .......................................................................... 57

Rusya’n›n Orta Asya ve BDT Politikalar› Kapsam›ndaBölgesel Güç Dengelerinin De¤iflimi ..................................... 62

G‹R‹fi ............................................................................................................. 63

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

3. ÜN‹TE

RUSYA’NIN ORTA ASYA DIfi POL‹T‹KASINDAK‹

DE⁄‹fi‹M‹N TEOR‹K ARKA PLANI............................................................... 64

Rusya D›fl Politikas›nda Atlantikçi Okul ...................................................... 66

Rusya D›fl Politikas›nda Avrasyac›l›k Kavram›............................................. 68

BDT’N‹N KURULUfiU, KURUMSAL VE ‹fiLEVSEL YAPISI ......................... 69

BDT’nin Kurucu Antlaflmalar›....................................................................... 71

RUSYA’NIN BDT CO⁄RAFYASINDA ‹ZLED‹⁄‹

POL‹T‹KALARIN STRATEJ‹K ÖNEM‹ .......................................................... 73

Rusya - Orta Asya Petrol ve Gaz ................................................................. 74

Bölgede Yabanc› Sermaye Yat›r›mlar› ......................................................... 74

BDT Örgütünün Kolektif Savunma ve Güvenlik Boyutu........................... 75

AVRASYA EKONOM‹K TOPLULU⁄U (AET) ORTAK

ENERJ‹ POL‹T‹KALARI ................................................................................. 77

Yeni Rus Siyasal Kimli¤i ............................................................................... 78

Rusya ve BDT Ülkelerinde ‹slam ve Terör Alg›s› ....................................... 78

ORTA ASYA’DA DE⁄‹fiEN GÜÇ DENGELER‹ VE

BÖLGESEL AKTÖRLER ................................................................................. 79

ABD’nin Hegemonik Oyuncu Olarak Rusya’ya Meydan Okumas›............ 80

Rusya’n›n Orta Asya Politikalar›nda Ortak ve Rakibi: Çin ........................ 83

fianghay Örgütü: Orta Asya’n›n NATO’su Olur mu?................................... 84

Türkiye-Rusya ‹liflkileri ................................................................................. 84

Özet................................................................................................................ 88

Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 90




Kafkaslar ve Orta Asya Ülkelerinin Siyasi ve EkonomikYap›lar› ve D›fl Politikalar› ...................................................... 96

G‹R‹fi .............................................................................................................. 97

SSCB’N‹N DA⁄ILMASI VE BA⁄IMSIZ CUMHUR‹YETLER.......................... 98

Gürcistan’›n Ba¤›ms›zl›k ‹lan›, 28 Nisan 1991 ............................................. 99

Ermenistan’›n Ba¤›ms›zl›k ‹lan›, 23 A¤ustos 1991....................................... 99

K›rg›zistan’›n Ba¤›ms›zl›k ‹lan›, 31 A¤ustos 1991........................................ 100

Özbekistan’›n Ba¤›ms›zl›k ‹lan›, 1 Eylül 1991 ............................................. 100

Tacikistan’›n Ba¤›ms›zl›k ‹lan›, 9 Eylül 1991 ............................................... 101

Azerbaycan’›n Ba¤›ms›zl›k ‹lan›, 18 Ekim 1991........................................... 101

Türkmenistan’›n Ba¤›ms›zl›k ‹lan›, 27 Ekim 1991 ....................................... 102

Kazakistan’›n Ba¤›ms›zl›k ‹lan›, 16 Aral›k 1991........................................... 102

BA⁄IMSIZLIK SONRASI KAFKASLAR VE ORTA ASYA .............................. 104

Ba¤›ms›zl›k Sonras› Gürcistan: Abhazya Sorunu ve BDT Üyeli¤i.............. 104

Ermenistan’›n Geniflleme Politikas› ve Komflular›yla Sorunlar› .................. 105

Azerbaycan’›n Yukar› Karaba¤ Savunmas› ve Siyasal ‹stikrars›zl›k............ 106

‹ ç indek i leriv

4. ÜN‹TE

K›rg›zistan: 1990’lar›n Sakin Cumhuriyeti .................................................... 107

Özbekistan’da Muhaliflerin Tasfiyesi ........................................................... 107

Tacikistan’da Ba¤›ms›zl›k Sonras› ‹ç Savafl .................................................. 108

Ba¤›ms›zl›k Sonras› Türkmenistan: Sürekli Tarafs›zl›k Stratejisi................. 108

‹stikrar ve Denge Politikalar›yla Kazakistan ................................................ 109

2000’L‹ YILLARDA KAFKASLAR VE ORTA ASYA POL‹T‹KALARI.............. 109

11 Eylül Sonras›nda Kafkasya ve Türkistan’da ABD Üsleri........................ 110

Kafkasya ve Orta Asya’da Renkli Devrimler ............................................... 110

KAFKASLAR VE ORTA ASYA CUMHUR‹YETLER‹N‹N EKONOM‹LER‹

VE DIfi POL‹T‹KALARI.................................................................................. 112

Azerbaycan .................................................................................................... 112

Gürcistan........................................................................................................ 113

Ermenistan ..................................................................................................... 114

Kazakistan...................................................................................................... 115

K›rg›zistan ...................................................................................................... 116

Özbekistan..................................................................................................... 116

Tacikistan ....................................................................................................... 117

Türkmenistan................................................................................................. 117

Özet ............................................................................................................... 118


Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 120

Okuma Parças› ........................................................................................... .. 120




Türkiye-Güney Kafkasya Ülkeleri ‹liflkileri ........................... 124G‹R‹fi .............................................................................................................. 125

TÜRK‹YE’N‹N GÜNEY KAFKASYA POL‹T‹KASI......................................... 125

TÜRK‹YE-AZERBAYCAN ‹L‹fiK‹LER‹............................................................ 127

Resmî ‹liflkilerin Bafllang›ç Dönemi ............................................................. 128

Azerbaycan’da Elçibey ‹ktidar› ve Türk D›fl Politikas› ................................ 129

Haydar Aliyev Dönemi ve Türkiye’nin Politikalar› ..................................... 130

TÜRK‹YE-ERMEN‹STAN ‹L‹fiK‹LER‹ ............................................................. 135

Sorunlu Bir Bafllang›ç.................................................................................... 136

Kelbecer’in ‹flgali ve ‹liflkilerin Kopmas› ..................................................... 137

‹liflkilerde Yumuflama Belirtileri: 1996-1997 ................................................ 138

Robert Koçaryan Döneminde Türkiye-Ermenistan ‹liflkileri ....................... 139

2000’li Y›llarda Artan ‹kili ‹liflkiler................................................................ 142

TÜRK‹YE-GÜRC‹STAN ‹L‹fiK‹LER‹ ............................................................... 144

Türkiye-Gürcistan Siyasî ‹liflkileri ................................................................. 144

Türkiye-Gürcistan Askerî ‹liflkileri................................................................ 148

Türkiye-Gürcistan Ekonomik ‹liflkileri ......................................................... 149

‹ ç indek i ler v

5. ÜN‹TE

Özet................................................................................................................ 150





Türkiye-Orta Asya Devletleri ‹liflkileri .................................. 154G‹R‹fi .............................................................................................................. 155

TÜRK‹YE VE ORTA ASYA............................................................................ 155

SOVYETLER B‹RL‹⁄‹ DÖNEM‹ .................................................................... 156

1991 - 1993 DÖNEM‹.................................................................................... 158

Orta Asya’ya Genel Yaklafl›m....................................................................... 158

Somut Ad›mlar............................................................................................... 160

1993 - 2002 DÖNEM‹.................................................................................... 163

2002 - 2011 DÖNEM‹.................................................................................... 165

Türk D›fl Politikas›nda Yeni Orta Asya Anlay›fl›.......................................... 165

Türkiye’nin Giriflimleri .................................................................................. 166

Özet................................................................................................................ 169





Rusya ve Avrasya Enerji Politikalar› ...................................... 176G‹R‹fi .............................................................................................................. 177

20. YÜZYILDA SOVYET SONRASI DE⁄‹fi‹M VE ENERJ‹ .......................... 177

SOVYETLER’DEN RUSYA’YA DÜNYA ENERJ‹ ARZI VE ENERJ‹

SEKTÖRÜNDE KAMUNUN YER‹ ................................................................. 179

RUSYA’DA PETROL VE KURUMSAL YAPI .................................................. 184

Rusya’n›n Enerji Politikas›nda Petrol ve Do¤al Gaz Boru Hatlar›:

Transneft ve GazProm ................................................................................. 185

Enerji Sektöründe Vergi Uygulamalar›......................................................... 188

RUSYA FEDERASYONU: ENERJ‹ ÜZER‹NDEK‹ YÖNET‹M VE ÇATIfiMA 189

2000-2012 DÖNEM‹ ENERJ‹ POL‹T‹⁄‹ ....................................................... 190

Özet................................................................................................................ 192





Orta Asya ve Kafkaslarda Bölgesel ‹htilaflar ........................ 196G‹R‹fi .............................................................................................................. 197

OSETYA VE ABHAZYA SORUNLARI........................................................... 197

‹ ç indek i lervi

6. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE

8. ÜN‹TE

ACAR‹STAN SORUNU................................................................................... 202

CAVAHAT‹ SORUNU .................................................................................... 203

FERGANA VAD‹S‹ ......................................................................................... 205

HAZAR’IN STATÜSÜ ..................................................................................... 206

DA⁄LIK KARABA⁄ VE ‹fiGAL ALTINDAK‹ REYONLAR SORUNU ........... 209

Özet................................................................................................................ 215





‹ ç indek i ler vii

Önsöz

Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset kitab›, Uluslararas› ‹liflkiler lisans ö¤rencileri-

ne dünya siyasi tarihi ve uluslararas› politikada önemli yeri olan Orta Asya ve Kaf-

kaslar› tan›tmay› amaçlamaktad›r. Bölge dinamiklerini analiz edebilmek için ge-

rekli bilgiler kitapta tarihi bir perspektifle sunulmaktad›r. Çarl›k Rusya’s›n›n ve

1917 sonras›nda Sovyetler Birli¤i’nin (SSCB) bölge ülkelerine yönelik politikalar›,

‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda oluflan iki kutuplu uluslararas› sistemin belirledi¤i

de¤iflkenler, di¤er küresel güçlerin bölgedeki ç›kar ve politikalar› Orta Asya ve

Kafkaslar› anlamada önem tafl›maktad›r. 1989 y›l›nda So¤uk Savafl›n sona ermesiy-

le Rusya Federasyonu ve Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u bölgede önemli aktörler

olarak yerini alm›flt›r. Sovyetler Birli¤inin çözülmesiyle ba¤›ms›zl›klar›n› kazanan

Orta Asya ve Kafkas devletleri; siyasi, ekonomik ve kültürel aç›dan küreselleflen

dünyada daha fazla söz sahibi olmak istemektedir. Bölgedeki geliflmeler, enerji

kaynaklar›, ilgili güç denge ve politikalar›, baflta Amerika Birleflik Devletleri (ABD),

Avrupa Birli¤i üye devletleri olmak üzere uluslararas› toplum taraf›ndan yak›ndan

izlenmektedir. Uluslararas› ‹liflkiler alan› aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, bölge ülkelerinin

birbirleriyle iliflkileri kadar, bölgede temel aktörlerden olan Türkiye ile iliflkileri de

önemlidir. Kafkaslardaki komfluluk iliflkilerinin yan› s›ra, bu co¤rafyadaki iliflkile-

rin ve iflbirliklerinin stratejik önemini artt›ran bir di¤er faktör de Türkiye’nin Orta

Asya Türk devletleri ile olan ba¤›d›r.

Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset, uzaktan ö¤retim tasar›m ilkelerine göre ha-

z›rlanm›fl bir ders kitab›d›r. Dolay›s›yla üniteler, ö¤rencilerin kendi kendilerine ö¤-

renmelerini destekleyen bir yap›dad›r. Farkl› sayfa tasar›m› ve bileflenleri, ö¤re-

nenleri çal›fl›rken yönlendirmekte, s›ra sizde sorular› ve ünite sonundaki çoktan

seçmeli sorular ise ö¤rencilerin kendilerini de¤erlendirmelerini sa¤lamaktad›r.

Üniteler, alanlar›nda uzman ö¤retim üyeleri taraf›ndan titizlikle haz›rland›. Sakar-

ya Üniversitesi’nden Prof.Dr. Alaeddin Yalç›nkaya, Hazar Üniversitesi’nden Prof.

Dr. Cemil Hasanl›, Yeditepe Üniversitesi’nden Prof.Dr. Mesut Hakk› Cafl›n, Uluda¤

Üniversitesi’nden Prof.Dr. Ömer Göksel ‹flyar ve Doç.Dr. Bar›fl Özdal, Sakarya

Üniversitesi’nden Doç.Dr. Ertan Efegil, Çukurova Üniversitesi’nden Doç.Dr. Elife

Hatun K›l›çbeyli’ye verdikleri destek ve kitab›n haz›rl›¤›nda gösterdikleri özen için

teflekkür ederiz. Ders kitab›m›z›n, Uluslararas› ‹liflkiler ö¤rencilerinin yan› s›ra, si-

yaset bilimi, tarih gibi baflka alanlarda okuyan ve bölge çal›flmalar› yapan ö¤ren-

ci ve akademisyenler için de önemli bir kaynak olaca¤›n› düflünüyoruz.

Kitab›n birinci ünitesinde, Orta Asya ve Kafkaslar›n 16. yüzy›ldan itibaren siya-

si tarihi, 1. Dünya Savafl›na kadar ele al›nmaktad›r. 1917 devrimi sonras› Sovyet-

ler Birli¤i ile de¤iflen dengeler ve savafl sonras› dönem de incelenmektedir. ‹kin-

ci ünitede, ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda etkili olan So¤uk Savafl ortam›nda

(1945-1989) Türkiye Sovyetler Birli¤i (SSCB) iliflkileri anlat›lmaktad›r. Bu bölüm-

de, Sovyet talepleri ve iddialar› ile bafllayan iki ülke aras›ndaki gerginli¤in, iki ku-

tuplu sistemin flekillenmesiyle etkileflimi ele al›nmaktad›r. Üçüncü ünitede, So¤uk

Savafl sonras› Türkiye Rusya Federasyonu iliflkileri, Ba¤›ms›z Devletler Toplulu-

Önsözviii

¤u’nun (BDT) oluflumu anlat›lmaktad›r. Ayr›ca bu bölümde, bölgesel ve küresel

güçlerin 1990’l› y›llardan itibaren, bölge ülkelerine ve d›fl politikalar›na etkileri in-

celenmektedir. Dördüncü ünite; Orta Asya ve Kafkas devletlerinin, SSCB’nin çö-

zülme sürecinin ard›ndan ba¤›ms›zl›klar›n› kazanmalar›, siyasi ve ekonomik yap›-

lar›, birbirleriyle iliflkileri ve uluslararas› politikadaki geliflmelerin bu ülkelerin d›fl

politikalar›na etkileri üzerinedir. Beflinci ünite, Türkiye’nin Güney Kafkas ülkeleri

Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan ile iliflkilerine odaklanm›flt›r. Bölgenin Tür-

kiye için önemini ve devletler aras›ndaki iliflkileri anlatmaktad›r. Alt›nc› ünite ise,

Türkiye’nin Orta Asya Devletleriyle iliflkilerini ve Türk D›fl Politikas›n›n Orta Asya

yaklafl›m›n› incelemektedir. Yedinci ünitede enerji politikalar›, bölge kaynaklar›-

n›n uluslararas› iliflkilere etkileri ve Rusya Federasyonu’nun politikalar›ndaki fark-

l› yaklafl›mlar ele al›nmaktad›r. Sekizinci ünite bölgesel ihtilaflar›, taraf olan ülke-

lerin ve yak›n devletlerin politikalar›n› ve uluslararas› örgütlerin sorunlar›n çözü-

müne iliflkin yaklafl›mlar›n› anlatmaktad›r.

Bu bilgilerin, Uluslararas› ‹liflkiler ö¤rencilerini bölge çal›flmalar›na haz›rlama-

s›, ö¤renim hayatlar›nda ve kariyerlerinde daha donan›ml› k›lmas› dileklerimizle…

Editörler

Büyükelçi Hulusi KILIÇ

Yrd.Doç.Dr. Elif TOPRAK

Önsöz ix

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Orta Asya ve Kafkaslar›n yak›n tarihini de¤erlendirebilecek,Rusya’n›n Kafkaslar ve Orta Asya’y› iflgalinin aflamalar›n› analiz edebilecek,Rusya’n›n meflruti monarfliye geçifli ve I. Dünya Savafl›’nda yaflananlar›n Kaf-kaslar ve Orta Asya aç›s›ndan sonuçlar›n› tart›flabilecek,Bolflevik ‹htilali ve SSCB döneminde Kafkaslar ve Orta Asya’n›n idari ve hu-kuki durumunu de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Kafkaslar• Türkistan• Hokand Hanl›¤›• Buhara Hanl›¤›

• Hive Hanl›¤›• Kaflgar Hanl›¤›• Bolflevik ‹htilali• Sovyetler Birli¤i

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN

N

Orta Asya veKafkaslarda Siyaset

• G‹R‹fi• 19. YÜZYILDA KAFKASLAR VE

TÜRK‹STAN• KAFKAS VE TÜRK‹STAN

HANLIKLARININ ‹fiGAL‹• I. DÜNYA SAVAfiI SONUNA

KADAR KAFKASLAR VETÜRK‹STAN

• SOVYETLER B‹RL‹⁄‹ DÖNEM‹NDEKAFKASLAR VE TÜRK‹STAN

Orta Asya veKafkaslar SiyasiTarihi

1ORTA ASYA VE KAFKASLARDA S‹YASET

G‹R‹fiKafkaslar ve Orta Asya tarih boyunca önemli medeniyetler ve devletlerin kuruldu-¤u bir bölgedir. Türklerin ana yurdu olarak bilinen Orta Asya, eski kaynaklarda Tür-kistan olarak bilinmektedir. Kafkasya da birçok yönüyle Türkistan’›n devam› özelli-¤ini tafl›r. 20. yüzy›lda daha çok Rus ve Çin hakimiyeti alt›nda kalan bölgede Türkkökenli sözcüklerin kullan›m› en aza indirilmifltir. Bununla beraber farkl› kaynak-larda verilen bilgiler ve tan›mlar konusunda çeliflkiye düflmemek için Türk Dünya-s›, Orta Asya, Türkistan, Kafkaslar kavramlar›na k›saca bakmam›z gerekmektedir.

Günümüzde s›kça kullan›lan “Türk Dünyas›” kavram›, ayn› zamanda etnik birkavram olup Türk kökenli halklar›n siyasi örgütleflme hâlinde yaflad›klar› ülkelerdemektir. Genellikle bu ülkeler veya bölgeler Türk kökenli halklar›n etnik a¤›rl›k-lar› sebebiyle boy isimleriyle an›l›r. Günümüzde Orta Asya ve Kafkaslardaki Türkcumhuriyetleri ile Rusya Federasyonu bünyesindeki özerk cumhuriyetler veya böl-gelerde örnekleri görülebilir. Türk dünyas› dört bölgeye ayr›l›r. Bu dört bölge vekapsad›¤› Türk halklar›/boylar› afla¤›daki gibidir:

• Altay-Sibirya Türkleri: Altay, Hakas, Karagas, Koybal, Sabir, Televüt, Togol,Tuva, Yakut...

• Bat› Türkleri: Türkiye, Azerbaycan, Ah›ska, Bat› Trakya, Güney Azerbaycan,Kerkük, K›br›s, Kaçar...

• Do¤u Avrupa Türkleri: Gagauz, Baflkurt, Çuvafl, Kazan, Karaçay, Nogay, K›-r›m, Polonya Tatarlar›...

• Türkistan Türkleri: Kazak, K›rg›z, Özbek, Türkmen, Uygur, Karakalpak (Os-manl› Devleti ile Kafkasya, 1992, XX).

Türkistan co¤rafi olarak Bat› ve Do¤u diye ikiye ayr›l›r: Do¤u Türkistan bugün-kü Sincan Uygur Özerk Bölgesi olup, Bat› Türkistan ise Kazakistan, K›rg›zistan,Özbekistan, Türkmenistan ve Tacikistan’dan oluflmaktad›r.Bu ünitede, Türkistanve Kafkaslar üzerinde durulacakt›r. Bununla beraber, tarih boyunca ve günümüz-de bu iki bölge politikalar›n›n Türk dünyas›n›n di¤er bölgeleriyle de ba¤lant›lar›olmufltur. Tarih boyunca Türkistan ad›yla bir devlet kurulmay›p ilk defa Rus iflga-linden sonra Türkistan Vilayeti kurulmufltur. Bununla beraber, Bolflevik ‹htilali ilebu ismin kullan›lmas› yasaklanm›flt›r. Rus Türkolog Biçurin’in (1777-1853) bu ko-nudaki tespiti önemlidir: Hazar Denizi ile Kûh-› Nûr da¤lar› aras›nda bir milletyaflar. Bunlar Türkçe konuflurlar ve ‹slam dinine inan›rlar. Bu insanlar kendileri-ni Türk olarak takdim ederler ve onlar›n ülkesi Türkistan diye an›l›r. Fergana Va-disi ise Türkistan içerisinde bir bölgedir. Amu Derya ve S›r Derya (Ceyhun, Sey-hun) Nehirleri aras›ndaki alan›n ismidir. Nehirlerin sular› aç›lan kanallarla buco¤rafyada sulu tar›m imkân› vermifl ve büyük medeniyetlerin kurulmas› imkân›-n› vermifltir (Yalç›nkaya, 2006A: 15-26).

Orta Asya ve Kafkaslar Siyasi Tarihi

Günümüz Kafkaslar ve Türkistan siyasi yap›s› önemli ölçüde 19. yüzy›lda yafla-nan geliflmelerle bafllam›flt›r. Milattan önce Göktürkler ve Hunlara kadar, bölge ta-rihi hakk›nda güvenilir kaynaklardan bilgi edinilebilmektedir. Bölgede ‹slâmiyet’inyay›lmas› ile Cengiz ve Timur’un kurduklar› devletler önemli hareket noktalar›d›r.Bugünkü Türkistan’›n etnik ve linguistik co¤rafyas›n›n oluflumu Cengiz dönemiy-le bafllat›l›r. Cengiz, o¤ullar› ve torunlar› aras›nda Çin, Türkistan ve ‹ran’› taksim et-mifltir. Bir bütün olarak Türkistan bölgesine ad›n› veren ilk isim Cengiz’in o¤lu Ça-¤atay’d›r. Ça¤atay, kendi pay›na düflen bu bölgede köklü bir yönetim kurmufltur.Öyle ki bölgenin dili için as›rlar sonra dahi onun ad› yaflam›fl ve Ça¤atay Türkçesidenmifltir. Timurlular’› ortadan kald›rarak Türkistan’a hâkim olan Özbekler, 19.yüzy›la uzanan siyasi yap›n›n temelini oluflturmufllard›r. (Saray, 1984: 1)

Türkistan hanl›klar›ndan Buhara 1500 y›l›nda, Hîve 1511’de ve Hokand 1700’dekurulmufltur. Türkistan üzerinde nüfuz kurmufl olan fiah ‹smail’in 1514’te YavuzSultan Selim’e yenilmesi ile, Buhara ve Hive Hanl›klar›n›n yerleflmesi daha kolayolmufltur. Bununla beraber, 1540’da Buhara Han› ‹ranl›lara karfl› Kanuni’den yar-d›m istemifltir (Saray, 1984: 5-7).

15. yüzy›ldan itibaren, Ümit Burnu’nun keflfinden sonra deniz ticareti geliflmifl-tir. Böylece afl›lmas› zor Türkistan da¤lar› üzerinden yap›lan ticaretin yani ‹pek Yo-lu’nun cazibesi azalm›flt›r. ‹ngiliz, Hollandal› ve Frans›z deniz ticaret flirketlerininkurulup geliflmesi ile Türkistan yoluyla Avrupa ticareti sona ermifltir. Ancak bölgeticareti aç›s›ndan güzergâh önemini korumufltur (Caroe, 1953: 27-28)

19. YÜZYILDA KAFKASLAR VE TÜRK‹STANKafkaslar ve Orta Asya’n›n siyasi tarihi önemli ölçüde Rusya’n›nki ile paralellik gös-termektedir. Moskova Prensli¤i’nin kuruluflu 13. yüzy›la kadar uzan›r. IV. ‹van (Kor-kunç ‹van) (1530-1584) bölgede bir güç hâline gelerek 1552’de Kazan ve 1556’daAstrahan (Ejder Han, Hac› Tarhan) hanl›klar›n› alm›flt›r. 1569’da Osmanl› DevletiRuslar› Astrahan’dan ç›karma teflebbüsünde bulunmufltur. Bunun için Don ve Vol-ga nehirleri aras›nda bir kanal kaz›larak Karadeniz’in Hazar’a ba¤lanmas› projesigündeme gelmifltir. Böylece güçlü Osmanl› donanmas› Hazar’a girecek ve Türkhanl›klar›na destek olacakt›. Ancak ‹mparatorlu¤un iç meseleleri sebebiyle bu pro-je sonuçsuz kalm›flt›r. 1588’de ise Osmanl›, ‹ran’a karfl› Buhara ile ittifak teklifini ka-bul etmifltir. Bunun sonucu olarak 1599’da yeni Buhara Hükümdar› ‹ran’a karfl› Os-manl›’dan tekrar yard›m istemifl ve iste¤i kabul edilmifltir. (Saray, 1984: 7-8).

Rusya’n›n Kazan ve Astrahan hanl›klar›n› iflgal ederek son derece kanl› bir fle-kilde sivil halk› da imha etmesi, ilk emperyalist genifllemesi kabul edilir. Rusya’n›nprenslikten çarl›¤a geçiflte yay›lmac› politikas›n›n temelleri Deli Petro (1672-1725)ile at›lm›flt›r. Onun vasiyetleri bütün ahfad›na, güneye do¤ru istila için vazgeçilmezbir anayasa oluflturmufltur (Schuyler, 1967: 512).

Türk tarihi literatüründe Deli Petro olarak geçen “Peter the Great” baz› çal›flmalarda ay-nen tercüme ile Büyük Petro olarak da kullan›lmaktad›r.

1600 y›l›ndan itibaren Kazakistan’a yerleflmeye bafllayan Kalmuklar, bölgede hâ-kimiyet kurmaya bafllad›lar. Ruslar›n tâbiiyetine geçmeyi reddeden Baflkurtlarla Rus-lara karfl› savaflt›lar. 1700’de Fergana Vadisi’nde Hokand Hanl›¤›’n›n ba¤›ms›zl›¤›n›ilan etmesiyle, bölgedeki Türk hanl›klar›n›n say›s› üçe yükseldi. Ancak bölgedeki ikieski hanl›k (Buhara ve Hive) bunu kabulde zorland›lar. Bu yüzden zaman zaman Ho-kand ba¤›ms›z olmayan beylik hâlinde varl›¤›n› devam ettirdi (Togan, 1942: 158-202).

4 Orta Asya ve Kafkaslarda Siyaset

Türkili ve Turan kavramlar›,genellikle Türkistan, yaniTürklerin ülkesi anlam›ndakullan›l›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

Hokand Hanl›¤›’n›n kurulmas›ndan sonra, Türkistan hanl›klar› aras›ndaki kav-ga daha da yo¤unlaflm›flt›r. Ayn› y›llarda Rusya’n›n Kazakistan’› da aflarak üç han-l›¤›n s›n›rlar›na yaklaflmas›, üç Hanl›¤›n ise müflterek düflmana karfl› birbirlerinedestek olacaklar› yerde, birbirlerinin zay›f an›n› bekleyip güçlerini birbirlerine kar-fl› kullanmalar›, üç hanl›k için kaç›n›lmaz sonu getirmifltir. Osmanl› Sultan›, hanlararas›nda en eskisi olan Buhara’y› di¤erlerine tercih etmifl, hatta Buhara’dan çok k›-sa bir müddet sonra kurulmufl olan Hive Hanl›¤›’na dahi itibar etmemifltir. Yine buy›llardan itibaren, Osmanl› Sultan›, hanlar aras›nda daha etkili hâle gelmifltir. Yenihanlar, ilk f›rsatta Sultan’a ba¤l›l›klar›n› arz etmifl, zaman zaman da hanl›k berat› is-temifllerdir. Osmanl› Sultan› bu dönemde hanl›klara s›k s›k birbirlerine düflmeme-leri yolunda nasihatlerde bulunmufltur (Saray, 1984: 30). Daha sonraki dönemler-de ise ‹ngiltere ile iyi geçinmeleri zaman zaman da Rusya ile iyi geçinmenin çare-sine bakmalar›, ‹ngiltere ve Rusya ile en az›ndan düflmanl›¤› önlemenin çareleriniaramalar› tavsiye edilmifltir. Türkistan hanl›klar›n›n aralar›ndaki dengeyi dikkatlibir flekilde izleyen Dîvân-› Hümâyûn, zaman zaman bunlardan birini tercih ederekdi¤erini kabul etmemifl, böylece ayn› mant›¤a dayanarak aralar›ndaki kavgalar› ön-lemeye çal›flm›flt›r. Nitekim daha sonra kurulan Hokand Han›n›n (Deflt-i K›pçakHâkimi) Osmanl› tâbiiyetine girmesi talebi, Buhâra Hanl›¤›’na karfl› bir isyan say›-laca¤›ndan reddedilmifltir (Osmanl› Devleti ile Kafkasya, 1992: 41).

18. yüzy›l bafl›nda Orta Asya’n›n kuzey bölgesinde yer alan Kazak Hanl›¤› ileRusya aras›nda, tarihin seyrini de¤ifltiren önemli bir geliflme yafland›: Komflu Türkbeyliklerini de etkisi alt›na alan Kazak Han› Ebulhayr (Ab›lay), yine bir Türk boyuolan Kalmuklar› ma¤lup etti. Kuzeye kaçan Kalmuklar ise s›k s›k Kazaklar› rahat-s›z etmekteydi. Ebulhayr, göçebe hayat› yaflayan ve zaman zaman bask›n yapanKalmuklara karfl› koymak ve Baflkurtlar› da hâkimiyeti alt›na almak üzere Ruslarlaittifaka karar verdi. Ruslar, Baflkurtlar ile Kazaklar›n tam ortas›nda Or (Ural) ›rma-¤›n›n yay›k denilen suyun genifl bir alana ve kumsala yay›ld›¤› bir bölgede bir ka-le inflas›n› kabul ettiler. Bugün Orsk veya eski ad›yla Orenburg denen son derecestratejik bir mevkide, 1735 senesinde kale inflas› tamamland›. ‹nflaat bitince Ruslarkendi askerlerini yerlefltirerek daha önce söz verdikleri hâlde kaleyi Ebulhayr’avermediler. Ebulhayr, art›k Ruslar›n boyunduru¤u alt›na girdi¤ini anlad›. Ebul-hayr’dan sonra, torunu Kenasar› zaman›nda, 1822’de Ruslar, resmî bir aç›klama ya-parak Kazaklara ba¤›ms›zl›k tan›yan antlaflmay› feshettiklerini ilan ettiler. Bununüzerine Ruslara karfl› silaha sar›lan Sultan Kenasar› 25 y›l mücadele etti. (Togan,1942: 173-175) Ruslar›n bundan sonraki Asya iflgalinde bu kale önemli bir merkezolmufltur. Çarlar ve rejimler de¤iflti¤i hâlde bu bölge elden ç›kar›lmam›fl ve buradaözerk devlete dahi izin verilmemifltir. Ve h›zla bölgenin Rus Kazaklar›yla doldu-rulma ifllemine bafllanm›flt›r. Mesela Baflkurdistan ve Tataristan Moskova istikame-tinde daha kuzey-bat›da ve özerk olduklar› hâlde, bu bölgedeki do¤rudan Ruskontrolü günümüze kadar sürmüfltür. Daha önceki seferlerde, asker ve mühimmatnakli için aradaki en büyük engel olan Ural Da¤lar› sorunu böylece çözülmüfltür.

Rus Kazaklar›n›n bir Türk boyu olan Kazak halk›yla ilgisi yoktur. Bunlar, serflik dönemin-de Rus toprak beylerinden kaç›p güney bölgelerde yaflayan, daha sonra Rus yönetimi tara-f›ndan askeri hizmetlerde kullan›lan yine Rus kökenli halklard›r.

Rusya’n›n Kafkaslar ve Türkistan’a karfl› politikalar› ile Osmanl› iliflkilerinde ge-nellikle paralellik izlenmifltir. Kuzeyden Osmanl› aleyhine geniflleyen Rusya ile1774’te Küçük Kaynarca Antlaflmas› yap›lm›flt›r. Böylece Osmanl› K›r›m’daki hâki-

51. Ünite - Orta Asya ve Kafkaslar S iyasi Tar ih i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


miyetini kaybetmifl fakat Halîfe-i Müslimîn olarak Rusya’daki Müslümanlar›n dinîlideri oldu¤unu antlaflma metnine koymufltur (Gürün, 1984: 517). Bu antlaflma ileba¤›ms›z hâle getirilen K›r›m, 1783’te Ruslar taraf›ndan iflgal edilmifltir.

1787’de Osmanl› K›r›m’› geri almak için Rusya’ya savafl aç›nca Buhara Han›naelçi gönderilerek Rusya’ya karfl› savafl açmas› teklifinde bulunulmufltur. Bununüzerine Buhara Han›, Padiflah’a gönderdi¤i mektubunda, “Biz de fermana uyaraküzerimize düfleni yapmaktay›z. Çünkü Devlet-i Aliyye için dua etmek bütün ‹slamâlemi için vaciptir” diyerek, Türkistan bölgesindeki kar›fl›kl›klardan korunmak vekendilerinin Rusya’ya karfl› savafl açmalar› halinde Osmanl›’n›n Rusya ile bar›fl ant-laflmas›nda Rusya’n›n Türkistan’a sald›rmamas› hususunda bir madde konulmas›n›istemifltir. Buhara hükümdar› Osmanl› Sadrazam›ndan ise flunlar› ister: “..Sizden ri-ca ederim ki Padiflah hazretlerinin hofl bir zaman›nda Turan memleketlerinin du-rumunu izah buyurunuz. Bilgi ve dirayet ve dinî taraf› kuvvetli bir fiehzade’yi Tu-ran’a padiflah tayin etsin, ben de hutbeyi onun nam›na okutur ve sikkeyi de para-y›] onun ad›na bast›r›r›m. E¤er flehzade olmazsa fiam’da, M›s›r’da ve Irak’ta olanvezirleriniz evsâf›nda bir adam› vezir göndersinler, onu dahi can-› gönülden ka-bul ederiz. Bu iki hâl suretinden biri Turan ahalisinin bahts›zl›¤› yüzünden müm-kün olmazsa aradaki mesafenin uzakl›¤› düflünülerek Turan ahalisinin Halîfe vePadiflah’a itaat etmeyece¤i düflüncesi akla gelebilir. Ancak siz ‹stanbul’da vezirlikiflleriyle nas›l meflgul iseniz biz de burada Padiflah’›n dostuna dost düflman›nadüflman olmakta onun r›zas›n› kendi iste¤imizden üstün tutmakta ve kendimiziPadiflah kullar›ndan saymaktay›z...” (Yalç›nkaya, 2006A: 36-37).

Rusya’ya karfl› savafl devam ederken 1788’de Avusturya Osmanl›’ya, ‹sveç Rus-ya’ya karfl› savafl açt›. 1789’da savafl devam ederken I. Abdülhamid K›r›m’› kaybet-ti¤inden dolay› kederinden öldü. Ayn› y›l Frans›z ‹htilali’nin gerçekleflmesi üzeri-ne, Rusya ve Avusturya endifleye kap›larak 1791 Zifltove ve 1792 Yafl Antlaflmala-r›n› imzalad›lar. Ruslar›n yeni bir tazminat meselesini gündeme getirmemeleri içinantlaflmaya Türkistan ili ilgili bir madde konulmas› teklif edilmedi.

Ayn› dönemde Kafkaslar aç›s›ndan önemli bir geliflme yaflanmaktad›r. Hem Os-manl› hem de Türkistan Hanl›klar› aç›s›ndan ortak düflman say›lan ‹ran, 1795’teGürcistan’› iflgal etmifltir. 1813 ve 1828 y›llar›nda Ruslar ‹ran’› yenmifl, Gülistan veTürkmençay Antlaflmalar› yap›lm›flt›r. Bu geliflmeler ile ‹ran toprak kayb›na u¤rar-ken Rusya Kafkaslar ve özellikle Azerbaycan’da büyük kazan›mlar elde etmifltir.Azerbaycan 1828’de Çarl›k Rusya’s› ile ‹ran aras›nda taksim edilerek Kuzey-Güneyolarak ikiye bölündü. Asl›nda bu dönemde Azerbaycan diye bir devlet yoktur. Kaf-kaslardan güneye do¤ru uzanan s›n›rlar› ve statüsü zaman zaman de¤iflen ba¤›m-s›z Türk Hanl›klar› vard›r. Bununla beraber bölgede dil, kültür ve nüfus olarak birTürk birli¤i söz konusudur. 16. ve 19. yüzy›llar aras›ndaki bu hanl›klar›n bir k›sm›kendi istekleriyle Osmanl› ‹mparatorlu¤u hâkimiyeti alt›nda kalm›fllard›r.

Rusya 19. yüzy›l›n bafl›nda, ‹ran ve Osmanl› Devleti ile Osmanl› ve Türkistanaras›nda tampon bir bölge oluflturmaya karar verdi. 1723’den beri temas hâlindebulunduklar› Hristiyan Gürcü ve Ermenileri kullanmaya karar verdi. Böylece Kaf-kasya’da Gürcistanlaflt›rma ve Ermenistanlaflt›rma siyasetini bafllatt›. ‹ran ve Os-manl› topraklar›nda yaflayan Ermenileri zorla veya teflvikle göç ettirerek Erivanmerkezli bölgeye yerlefltirdiler. (Yalç›nkaya, 2006B: 311)

1798’de Hive Han› ba¤l›l›k beyan› ve yard›m iste¤i ile elçisini ‹stanbul’a gönder-di. 1801’de ise yeni Buhara Han› olan Haydar fiah ba¤l›l›k mektubu ve hediyeler-le elçisini ‹stanbul’a göndererek kendisine “Türkistan ve Turan-Zemîn Pâdiflâhl›¤›”payesinin verilmesini istedi. Verilen cevapta ba¤l›l›¤›n›n kabul edildi¤i ve Han için


Bugünkü Ermenistan’›nbaflkenti olan Erivan vecivar›nda hiç Türkyaflamamaktad›r. Halbukiburas› 19. Yüzy›la kadarRevan Hanl›¤› ad›ndaTürklerin yaflad›¤› birhanl›kt›.

“Türkistan ve Tûran-Zemîn Hâkimi” unvan›n›n kullan›lmas›n›n uygun olaca¤› bil-dirildi. (Osmanl› Devleti ile, 1992: 45-46)

18. yüzy›ldan itibaren bölgenin iflgalinde, ‹ngiltere ve zaman zaman di¤er Bat›-l› ülkeler daha s›k görülmektedir. Bilimsel araflt›rma, ticaret ve benzeri bahaneler-le genellikle sahte kimlikle bölgeye gelen Bat›l›lar, ayn› zamanda bölgenin siyasi,iktisadi ve stratejik özelliklerini araflt›rd›lar. Hive’ye gelen Rus Subay› Gladifleov ileMühendis Muravi, Hive Han›’n› temsilen ‹ran fiah› Nâdir fiah ile görüfltüler. 1820’deise ‹ngiliz Stoddart ve Conolly ile Müsteflrik (oryantalist, flarkiyatç›) Khanikof, Bu-hara’ya gelmifllerdir. Bu kifliler daha sonra Ruslar›n teflvikiyle Buhara Han› taraf›n-dan casuslukla suçlanarak idam edilmifllerdir. Bu arada Baron G. de Meyendorf’unOrenburg’dan Buhara’ya bir seyahati olup bu seyahatiyle ilgili an›lar›n› 1826’da Pa-ris’te yay›mlam›flt›r (Czaplicka, 1973). 1831’de ‹ngiliz Dr. Wolf, Merv ve Buhara’y›;1832’de ise yine ‹ngiliz A. Burnes, Kâbil, Buhara ve Merv’i ziyaret etmifltir. Burnes,1837’de Afganistan’a elçi olarak gönderilmifltir (Togan: 1942, 200-224).

Bu ziyaret ve ajan faaliyetleri sonucu Togan’›n saptamas› ile “müstemlekecili¤in(sömürgecili¤in) yeni taarruzlar›” (1942: 221) için Ruslar flu kaleleri infla etmifltir:1824’te Karkaral›, 1832’de Akmola, 1845’te Turgay ve Irg›z, 1847’de Türkistan’›n endo¤usunda ve Çin hududunda Kapal, Ay Ögüz ve S›r Derya Havzas›’nda Ray›m.Wolf ve Burnes’in ziyaretlerinin ertesinde, 1834’te Ruslar Hazar Denizi’nin Türkis-tan taraf› olan Do¤u Sahilleri’ni iflgal etmifl ve ayn› y›l Buhara Han›’n› Hokand veHîve Hanl›klar›na karfl› k›flk›rtmaya bafllam›flt›r. 1839 y›l›na gelindi¤inde ise Kaza-kistan’›n do¤u k›s›mlar›n› tamamen iflgali alt›na alm›flt›r.

1813 ve 1828 Gülistan ve Türkmençay› Antlaflmalar› ile ‹ran’dan önemli miktar-da toprak alan Rusya, bu ülkeyi gittikçe daha fazla kontrolü alt›na alarak Türkistanistikametine do¤ru yönlendirmeye bafllad›. 1837’de Ruslar›n teflviki ile ‹ran, Herat’›kuflatt›. ‹ngiltere bu dönemde Ruslar›n Türkistan ve Kafkaslar istikametinde ilerle-mesine s›cak bakm›fl, en az›ndan ciddi bir engel göstermemifltir. Bununla beraberAfganistan’a girmelerine de karfl› ç›km›flt›r. Bundan sonra da Afganistan, ‹ran hat-ta Türkistan ile ilgili konularda ‹ngiltere-Rusya aras›nda ç›kar çat›flmalar› varm›fl gi-bi gösterilecektir. ‹lginçtir ki diplomatik krizlerde hep savafl›n efli¤inden dönül-müfltür. Ancak, bu rekabetten yararlanmas› gereken baflta Afganistan olmak üzerebölge ülkeleri, her defas›nda ‹ngiltere ve Rusya’n›n sald›r›lar›na u¤rayacaklar, budev ülkelerle savaflmak mecburiyetinde kalacaklard›r. (Yalç›nkaya, 2006A: 41)

1842’de Hokand’›n iç kar›fl›kl›klar›n› f›rsat bilen Buhara Han› buraya sald›rd›.Kuvvetlerinin önemli bir k›sm›n›, Çin’e karfl› ülkesini savunmak üzere Do¤u Tür-kistan’a göndermifl olan Hokand Han›, buna karfl› direnemedi. Hokand’a giren Bu-hara ordusu, kendisi gibi Türk olan Hokand Han› ile ona ba¤l› ulemay› ortadankald›rd›. Hokand, Buhara Han›n›n istedi¤i flartlarla bar›fl yapt›. Fakat bu hadise se-bebiyle, uzun y›llar kendisini toparlayamad› ve daha sonraki Rus sald›r›s› esnas›n-da da kendisini savunamad›. (Saray, 1984: 45-46)

1860’larda Rusya bütün Türkistan hanl›klar›n› iflgal edinceye kadar Buhara, Hi-ve ve Hokand Hanl›klar› aras›ndaki çekiflmeler devam etmifltir. Zaman zaman buhanlar Osmanl›’dan birbirlerine veya Rusya’ya karfl› yard›m istemifltir. Bazen deOsmanl›’dan maden gibi konularda uzman ve teknik yard›m istenmifltir. Osmanl›,hanl›klar›n birbirlerine karfl› olmayan siyasi taleplerini ve teknik yard›m isteklerinikarfl›lam›flt›r (Yalç›nkaya, 2006A: 44-45).


Müsteflrik (oryantalist,flarkiyatç›), Do¤ulumilletlerin tarih, kültür, örf,âdet, din ve medeniyetleriniinceleyen, araflt›rmalaryapan Bat›l›, Müslümanolmayan bilim adam›, Do¤ubilimcidir.

1842’de Afganistan’a tekrar sald›ran ‹ngilizler yenildi. 1843’te ‹ngiltere’nin ‹ranKonsolosu Taylor Thomson, Hive’yi ziyaret etti. 1846’da Rusya lehine önemli birgeliflme olmufltur: Yaklafl›k 25 seneden beri Ruslara karfl› silahl› mücadele edenKazak Han› Sultan Kenasar›, bir K›rg›z taraf›ndan öldürülür. 1848, Avrupa’n›n ihti-laller ve ayaklanmalarla kaynad›¤› bir dönemdir. Sicilya’da bafllayan ihtilalden son-ra Paris’te de meydana gelen ayaklanmalar üzerine ‹kinci Cumhuriyet ilan edilmifl-tir. Viyana’da ise Metternich’in ard›ndan bir dönem kapan›r. Venedik’in ba¤›ms›z-l›¤›n› ilan etmesinden sonra ve Avusturya-Piyemento Savafl›’ndan istifade ederekMacaristan da ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eder. Fransa, Prusya, ‹sviçre ve Roma’da olaylarbirbirini izlerken monarfliler y›k›lmakta veya zor günler geçirmektedir. Bu dönem-de Avrupa’da devletlerin haritalar› s›k s›k de¤iflmifltir. Bu arada Rusya Türkistantopraklar› üzerindeki hâkimiyetini teminat alt›na alm›flt›r. Aral Gölü civar›nda birüs kurarak Hive’ye sald›r›lar›n› art›rm›flt›r.

Eski Türk boyu Hunlar, Avrupa içlerine kadar ilerlerken Ruslar› da yönetmifller miydi?


Orta Asya ve Kafkaslar tarihiaç›s›ndan Rus-‹ran iliflkileride son derece önemlidir.Günümüze uzanan, özellikleTürk kökenli devletlere karfl›Rus-‹ran dayan›flmas›n›yak›n tarihte de görmekmümkündür.

19. yüzy›lda Kafkasya’daba¤›ms›z Türkhanl›klar›ndan baz›lar›flunlard›: fiirvan, fieki, Tal›fl,Lenkeran, Karaba¤, Kuba,Gence, Revan, Bakü,Derbend ve Nahçivan.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1fiekil 1.1

Buhara, Hive veHokand Hanl›klar›

fiekil 1.2

Kafkaslar ve OrtaAsya haritas›

Kaynak: http://www.turkcebilgi.com/resim/türkistan_milli_devleti/tarihiturkistanhanliklari

Kaynak: http://www.lib.utexas.edu/maps/commonwealth/caucasus_cntrl_asia_pol_95.jpg

RUS ÇARLI⁄I TARAFINDAN KAFKAS VE TÜRK‹STANHANLIKLARININ ‹fiGAL‹

K›r›m Savafl› ve Kafkaslar›n Rusya’ya B›rak›lmas›Karadeniz bölgesi eski ça¤lardan beri Balkanlar ve Bizans için ekonomik ve siya-si bak›mdan son derece önemli bir bölge olmufltur. Fatih Sultan Mehmet dönemin-de Osmanl›’n›n yeni Karadeniz politikas› ortaya ç›km›flt›r. 1475’te CenevizlilerdenKefe’nin al›nmas›yla, K›r›m Osmanl› topraklar›na kat›lm›flt›. K›r›m’›n fethinden yak-lafl›k bir as›r sonra, 1552’de Kazan, 1556’da Astrahan Hanl›¤› Moskova Prensli¤i ta-raf›ndan al›nm›flt›r. Moskova’n›n ‹ngiltere ile ticari ba¤lar› da Kazan ve Astrahan’›nsivil halk›n›n kanl› bir flekilde ezilerek Rusya’ya ilhak›yla birlikte bafllam›flt›r. (Kor-tepeter, 1966: 95) Bu y›llarda kurulmufl olan ‹ngiliz-Rus flirketi, ‹ran’dan baharat veipek almaya bafllam›flt›r.

Osmanl›, ‹ran’dan gelecek muhtemel tehlikelere karfl› 1578-90 aras›nda yap›lansavafllar sonucu bütün Kafkaslar› fethederek ‹ran’› kontrol alt›na almaya çal›flm›fl-t›r. Kafkasya, ‹slamiyetin Türkler aras›nda yay›lmas›nda ikinci önemli kol olarakkabul edilmifltir. Bugünkü Azerbaycan, daha yedinci yüzy›lda Araplar taraf›ndanfethedilmifl ve halk›n önemli bir k›sm› sekizinci yüzy›lda Müslüman olmufltur.Azerbaycan’›n komflusu Ermenistan ve Gürcistan günümüze kadar Hristiyan olarakkalm›fllard›r.

Kafkaslar ve Orta Asya’n›n bütünüyle Rus Çarl›¤›’n›n egemenli¤i alt›na girmesiönemli ölçüde 1860’larda tamamlanm›flt›r. I. Dünya Savafl› ve sonras›nda geçici ba-¤›ms›zl›klar say›lmazsa bölgedeki Rus iflgali Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›na kadarsürmüfltür. Rus Çarl›¤›’n›n Kafkaslar ve Türkistan istikametindeki ilerlemesinde önem-li bir aflama, 1856 K›r›m Savafl› ve sonras›nda yap›lan 1856 Paris Antlaflmas›’d›r. Buantlaflma ile Osmanl›n›n, Avrupa devletleri ligine girdi¤i kabul edilirken Rusya ile debar›fl yapm›flt›r. Bundan dolay› Osmanl› Rusya’ya karfl› Kafkaslar› savunan hanl›kla-ra verdi¤i deste¤i çekmek zorunda kalm›flt›r (Yalç›nkaya, 2006B: 20-22).

Rusya’ya karfl› ‹ngiltere, Fransa ve Piyemonte, Osmanl›’n›n yan›nda yer alm›fl-t›r. Rusya, Avrupa’da son derece zay›f bir duruma düflmüfltür. Fakat ayn› anda bü-tün Kafkasya’y› hâkimiyeti alt›na almas› yolunda da serbest b›rak›lm›flt›r. K›r›m Sa-vafl› s›ras›nda ‹ngiltere’nin Kafkaslar› Rusya’ya terketme politikas›n› fliddetle eleflti-ren önemli bir yazar vard›r: Karl Marks (Henze, 1984). ‹ngiltere’nin Kafkasya’y›Rusya’ya b›rakma karar›, henüz K›r›m Savafl› devam ederken verilmifltir. K›r›m Sa-vafl›’n›n sonuna do¤ru, Kafkaslardaki Osmanl› askeri gücü, bu bölgedeki geliflme-ler ve bölgenin stratejik ve ticari durumuyla ilgili haberler ve raporlar ‹ngiliz görev-liler taraf›ndan hükûmete gönderiliyordu. Geliflmeleri çok yönlü de¤erlendiren ba-z› raporlar, buraya müdahale etmemenin uygunlu¤unu belirtir. 24 Haziran 1855 ta-rihli bir rapor, Osmanl› komutanlar›yla görüflüldü¤ünü, ihtiyatl› davran›lmas› ge-rekti¤ini çünkü Osmanl›n›n bölgede güçlü oldu¤unu fakat Osmanl› ve Rusya’n›neflit hale getirilmesi gerekti¤ini bildirir (Russia Trade, 1854-1857).

Rus donanmas› K›r›m’da tamamen yak›l›p büyük askerî darbe alm›flt›r. Ancak1856 Paris Antlaflmas›’nda, Rusya’n›n Kafkaslar’daki emperyalist faaliyetleri ile ilgiliherhangi bir madde yer almam›flt›r. Böylece Rusya’n›n Kafkaslar dolay›s›yla Türkis-tan istikametinde serbest b›rak›ld›¤› bu antlaflma, Kafkaslar ve Türkistan ile ilgili Rus-ya-Bat› iliflkileri aç›s›ndan dönüm noktas› kabul edilir (Yalç›nkaya, 2006A: 47-55).

Paris Antlaflmas› ertesinde, Kafkasya’da ilerleyen Rusya, k›sa sürede baflta fieyhfiamil ve ba¤l›lar› olmak üzere direniflleri k›rd›. Böylece Orta Do¤u’nun savunma-


s›nda anahtar bölge, Ruslar›n eline geçmifl oldu. Gülistan ve Türkmençay Antlafl-malar› ile bütün Azerbaycan’› daha önce ele geçirmifl olan Rusya, böylece aradakien büyük engeli de ortadan kald›rd›. fieyh fiamil modern ça¤›n karizmatikleflen li-derlerinden biri oldu¤u kadar, sömürgecili¤e karfl› mücadelesi bak›m›ndan daönemli bir örnektir. Hâlbuki ‹ngiliz Mareflal Sir Henry Lawrinson daha savafltan ön-ce flunlar› yazm›flt›r: “...15 y›l boyunca (Rusya) Kafkaslar’daki kabilelerini yok et-mek için elindeki tüm güçleri seferber etmifltir: Söylendi¤ine göre fiamil kendi hal-k›ndan baflka Rus ordusundan iltica eden 15.000 askeri yönetmekte ve Ruslardanele geçirilen 200 parça a¤›r topu savaflta kullanabilme olana¤›na sahipti. Böylece,bu gücün Ruslar için ne denli önemli bir tehdit oluflturdu¤u ortadayd›. Da¤ köy-lülerinin özgürlük savafl›n›n güçler dengesini kurmadaki de¤eri henüz tam anla-fl›lm›fl de¤ildir. fiamil’e makul ölçüde yap›lacak bir yard›m, belki de Tuna boyun-daki prenslikleri kurtaracak ve fiamil’in bayra¤› Kafkaslar›n zirvelerinde dalga-land›kça ‹ran, Rus ordular›n›n iflgalinden korunacakt›r” (Henze, 1985: 16).

Paris Antlaflmas› ile ilgili ‹ngiliz Avam Kamaras›ndaki tart›flmalar esnas›nda Kaf-kasya’n›n stratejik önemi, baflta fieyh fiamil olmak üzere Ruslara karfl› direnen yer-li halklar›n içinde bulundu¤u kritik durum ile ‹ngiltere’nin veya Osmanl› Devleti-nin buradaki halklar› do¤rudan veya dolayl› olarak destekleyebilece¤i gibi görüfl-ler defalarca dile getirilmifltir. Kafkasya konusundaki antlaflman›n, Ruslar lehine veKafkaslar aleyhine olan durumu ortaya konmufltur. Lord Manners, savafl›n bafl›ndaKafkasl›larla iyi iliflkiler kuruldu¤u, onlara yard›m sözü verildi¤i, bir güven hareke-ti olarak Mr. Longworth’un siyasi ajan göreviyle gönderildi¤i ve Çerkez liderlerledostluklar tesis edildi¤ini, onlar›n korunmas› yönünde karar al›nd›¤›n› hat›rlatt›.Mr. Longworth’un buradaki göreviyle ilgili baz› tuhafl›klara da temas ettikten son-ra bütün bu görüflmelerin yap›ld›¤› zaman ve ‹ngiltere taahhüdünü yapt›¤› zaman,bu talihsiz fakat onurlu insanlar [Çerkezler] için Paris Konferans›’nda ne gibi gay-ret sarfedildi¤ini ö¤renmek istemifl: “Çerkezleri daha fazla kullanamayaca¤›n›z-dan suyu ç›km›fl bir portakal misali f›rlat›p att›n›z ve Ruslara bu bölgeyi kullana-rak Asya’daki nihai fetihlerini yapmas› iznini verdiniz,” sözleriyle hükümeti suç-lam›flt›r (Parlamento Görüflmeleri, 1856: 2056).

Türkistan’daki Son Türk Hanl›klar›n›n ‹flgaliK›r›m Savafl› ile Kafkasya Ruslara b›rak›l›rken Türkistan civar›nda baflka geliflmelerolmaktayd›. ‹ngiltere, 1857’de Afganistan ile bir ittifak kuruyor ve ayn› y›l ‹ran’labar›fl antlaflmas› yap›yordu. Bölge aç›s›ndan önemli bir geliflme de 1859 senesindeSüveyfl Kanal› ile ilgili çal›flmalar›n bafllamas›d›r. Süveyfl Kanal› ile ‹ngiltere, Kaf-kaslar ve Ön Asya’da Ruslarla daha az ç›kar çat›flmas›na girecekti.

Bu safha ile bafllayan en önemli geliflme ise Rusya’n›n Türkistan’› kararl›, sis-temli ve programl› bir flekilde iflgalidir. Kafkasya’n›n al›nmas›nda büyük eme¤iolan ve burada Rus hâkimiyetinin yerleflmesi için, Albay D.A. Milyutin’in de yar-d›mlar› ile baflta komutanlara genifl yetkiler verilmesi gibi köklü askerî reformlar›gerçeklefltiren Prens Baryatinskiy, Rusya’n›n hareket alan›n›n Türkistan olmas› ge-rekti¤i hususunda Çar› ikna etti. Çar, Baryatinskiy’nin yetifltirdi¤i Albay ‹gnatiyev’ibölge hakk›nda rapor haz›rlamakla görevlendirdi (Saray, 1984: 58).

Türkistan Hanl›klar›n›n ‹flgalinde Ignatiyev Raporu‹gnatiyev baflkanl›¤›ndaki Rus heyeti Temmuz 1858’de yola ç›kt›. l6’s› co¤rafyac›,di¤erleri jeolog, etnograf, zoolog, flarkiyatç› (oryantalist) ve tarihçi olmak üzere he-yet toplam 82 kifli idi. Heyette bulunan subaylar ve di¤er uzmanlar Türkistan’›n ik-


tisadi, siyasi ve stratejik özelliklerini yerinde inceleyerek, burada bulunan ülkelerhakk›nda ayr›nt›l› bilgi toplam›fllard›r. Orenburg’dan Hive istikametine yönelen he-yet, önce bu bölgede Hive Emîrine karfl› isyan etmifl olan Yamud Türkmenleri ilegörüfltü. Tekrar isyan ettikleri takdirde kendilerine yard›m sözü verildi. Hive Han›-n›n Rusya ile ticari antlaflmay› reddetmesi üzerine, Orenburg’a Hiveli tüccarlar›ntevkif edilmesi talimat› gönderildi. A¤ustos’ta Buhara’ya gelen ‹gnatiyev, Rus elçi-si s›fat›yla Emir’den baz› taleplerde bulundu. Emir de bütün isteklerini kabul etti.Bundan sonra Rus tüccarlar› daha az gümrük vergisi ödeyecek, Amu Derya’da Rusgemileri yüzecek ve Buhara’da Rus tüccarlar› için özel bir pazar yeri kurulacakt›.Ignatiyev, ana amaçlar›n›n ticaret oldu¤unu, ‹ngiltere gibi ajan göndermediklerinisöyledi. 1942’de ‹ngiliz ajanlar›n› idam eden Buhara Han›n›n hakl› oldu¤unu hat›r-latt›. Bunlara karfl›l›k Rusya, Buhara’y› Hokand’a karfl› mücadelesinde destekleye-ce¤ini bildirmifltir. (Togan, 1942: 228)

Gezi sonucu heyette bulunan uzmanlar, kendi alanlar›yla ilgili bölgenin özel-liklerini anlatan bir rapor haz›rlam›flt›r. Ayr›ca ‹gnatiyev, bölgenin istilas› ile ilgilibir raporu ileri gelenlere sunmufltur. ‹gnatiyev, raporunda k›saca flöyle demekte-dir: “Rusya bu ülkeleri iflgale derhal bafllamal›d›r. Yaln›z bunun için Rus kan›n›ndökülmesine fazla lüzum yoktur. Zira buradaki üç Türk hanl›¤› aras›nda yeterikadar ihtilaf vard›r. Rusya’n›n yapmas› gereken bu ihtilaflar› körükleyerek devlet-leri birbirine düflürmektir. ‹htilaflar›n savafla dönüflmesi için de uygun olan devle-te silah ve mühimmat yard›m› vadedilerek savafl›n ç›kmas› sa¤lanmal›d›r” (Saray,1984: 61-63).

Daha sonraki geliflmelerde bu raporun büyük etkisi olmufltur. Önce BuharaEmirli¤i ile Hokand aras›nda savafl ç›kart›l›p Hokand askeri ve siyasi bak›mdan ta-mamen zay›flat›ld›ktan sonra, l864’te Rus birlikleri taraf›ndan iflgal edilmifltir. Zaten‹gnatiyev de raporunda Buhara Emirli¤i ile Hokand Hanl›¤›’n›n önce birbirlerinedüflürülerek Rus nüfuzu alt›na al›nmalar›n›, sonra da fiilen iflgal edilmelerini teklifeder. l865 senesinde Hokand, l868 senesinde Buhara Emirli¤i ve l873 senesinde iseHive Hanl›¤› ortadan kald›r›larak Bat› Türkistan’›n iflgali tamamlan›r.

l858 yaz›nda Bat› Türkistan’a seyahat›n› tamamlay›p yukar›da özetlenen rapo-runu haz›rlayan ‹gnatiyev’in bu faaliyeti, Rusya Hükûmeti taraf›ndan son derecetakdirle karfl›lanm›flt›r. l860’ta ise daha büyük yetkilerle Çin’e gönderilerek bu ül-keyle dostluk ve ticaret anlaflmas› imzalam›flt›r. ‹gnatiyev bu faaliyetinden sonrageneralli¤e terfi eder ve Asya Masas›’n›n bafl›na getirilir. Milyutin’le beraber iflgaliyöneten ‹gnatiyev, Rusya’n›n ayn› zamanda Osmanl› aleyhine genifllemesinde debüyük rol oynam›flt›r.

Rusya, bir taraftan bütün gücü ile Asya’ya yönelirken di¤er taraftan Asya’dakiilerlemesine çok yönlü destek verecek reformlar› gerçeklefltirdi. Rusya d›fl›na seya-hat hürriyeti, üniversiteler üzerindeki kontrolün azalt›lmas›, bas›nda sansürün yu-muflat›lmas›, birçok yeni gazete ve derginin yay›n hayat›na girmesi gibi reformlaryap›ld›. Bu dönemde, Rusya’n›n sosyal ve ekonomik düzeninin temelini oluflturanserflik gündemdeydi. Uzun tart›flmalar ve itirazlardan sonra, 1861’de serfli¤in kal-d›r›ld›¤› ve köylülerin hürriyetine kavufltu¤u ilan edildi. (Palmer, 1978: 524-526).Bu reformla birlikte iki temel problem gündeme geldi: (1) Daha önce serflerin yap-t›¤› a¤›r ifller ve (2) hürriyetine kavuflan köylülerin toprak meselesi. Her iki soru-nun çözümü de Türkistan ve Türk halklar› olmufltur. Rusya’da serfli¤in kald›r›lma-s› ile Türkistan’da iflgalin bafllamas› ayn› y›llarda gerçekleflir. Kazakistan’dan baflla-yarak Türk topraklar› Rus köylülerine verildi. Ruslar Türkistan’›n verimli bölgeleri-ne hatta flehirlerdeki Türklerin evlerine zor ile sahip k›l›nd›. Türkistan’a gelen, Rus


Serflik: Orta Ça¤ Avrupatoplum düzeninin temelidir.K›saca feodalite olarakbilinir ve basit köleliktenfarkl›d›r. Bu sistemde serflerarazinin parças› olup, araziile birlikte al›n›p sat›labilir.Derebeyinin serf üzerindeher türlü yetkisi vard›r.

Serfi, ömrü Rus toprak sahiplerine kölelikle geçti¤i hâlde, mesela K›rg›zlar›n efen-disi oluyor, çok düflük bir ücretle onlar› her iflte çal›flt›r›yordu (Stephen, 1915: 126).1861’de di¤er önemli bir geliflme yafland›: Türkmen boylar› ‹ran’› yendi ve bölge-de bir Türkmenistan devleti kuruldu. Ayn› y›l Afgan Emîri Dost Muhammed Han,Herat’› ald›.

Türkistan’›n Sömürgeleflmesinde Gorçakof DeklarasyonuSanayi devrimini gerçeklefltiren Bat› Avrupa ülkeleri, ürünlerine yeni pazarlar vefabrikalar›na ucuz ham madde ar›yordu. Bu amaçla dünyan›n birçok bölgesi Bat›Avrupa güçlerinin sömürgesi hâline getirilmiflti. Ayn› bölgelerde h›zla geliflen ban-kerler de verdikleri borçlar›n daha güvenilir ve faiziyle geri dönmesi için, bu ülke-lerin yönetimini ve d›fl politikas›n› etkiliyorlard›. Bankerlerin Rusya’ya verdikleriborçlar›n› güvenilir ve artm›fl olarak geri alman›n yolu da Rusya’n›n zengin Türkis-tan kaynaklar›n› ele geçirmesine ba¤l›yd› (Marks, 1856). Bu durumda Ruslar Tür-kistan’a yerleflmeli, sanayi devrimini ve iktisadi kalk›nmalar›n› buradan destekle-meliydi. Türkistan’›n zenginli¤i konusunda, dervifl k›l›¤›nda ‹ngiliz casusu olarak1861-1864 aras›nda Türkistan’› gezen Vamberi flunlar› yazar: “Çünkü Avrupa k›ta-s›ndan büyük, on bir milyon kilometre kare olan bir tarihî diyarda tabiat cömertve sonsuz derecede zengindir. Her türlü maden vard›r. Yer alt› su kaynaklar› bu-gün stepleflmifl gözüken genifl sahalar› en verimli topraklar haline sokabilir. ‹pekYolu fleklen kapanm›flt›r: Dünyaya hâkim olacak bir devlet, insanl›¤›n üzerindenak›p gitti¤i temel yollardan müsta¤ni kalamaz. Ruslar, rejimleri ne olursa olsun,Türk ana vatan›n› elden kaç›rmamak için icab›nda hat›ra gelebilecek bütün en-trikalara baflvuracaklar, fleklen sulhsever olacaklar, gerekti¤i zaman ›rklar›n›n veidare tarzlar›n›n kendilerine en uygun flekli olan zulmü ve istibdad› bütün dehfle-tiyle tatbik edecekler, bu genifl k›tay› sömürmeye devam edeceklerdir. Bunda daflüpheniz olmas›n ki muvaffak olacaklard›r. Zaman›n tekni¤ini, Avrupa k›tas›n-daki topraklar›ndan daha büyük dikkatle buraya sokacaklar, bakir k›ymetleri ifl-leyeceklerdir. Bu yol ve tarz onlar›n cihan devleti olabilmeleri için tercih etmeyemecbur olduklar› yoldur. Dünyaya hâkim olmak iddialar›n› ve ihtiraslar›n› baflkatürlü devam ettiremezler” (Vambery, 1993: 16).

Türkistan’›n iflgalinde dönemin uluslararas› politik tepkilerine karfl› Prens Gor-çakof’un 21 Kas›m 1864 tarihinde yay›nlad›¤› deklarasyon son derece önemlidir.Bu diplomatik duyuru ile Orta Asya’daki hedefler konusunda baflta ‹ngiltere olmaküzere sömürgeci ülkelere bilgi verilmifltir. Bu deklarasyonda Gorçakof flöyle der:“Rusya’n›n Orta Asya’daki pozisyonu, belirli bir sosyal organizasyona sahip bu-lunmayan, yar› vahfli, göçebe ahaliyle karfl›laflan bütün uygar devletlerin durumugibidir. Bu gibi durumlarda, daha uygar olan devlet kendi s›n›rlar›n›n güvenli¤ive ticari iliflkileri aç›s›ndan, çalkant›l› ve istikrars›z yap›lar›n›n istenmeyen kom-flular hâline getirdi¤i bitiflik ülkeler üzerinde belli bir nüfuz kurmada daima zor-lan›r... Kendini bu durumda bulan her ülkenin kaderi bu olmufltur. Amerika’daBirleflik Devletler, Cezayir’de Fransa, sömürgelerinde Hollanda, Hindistan’da ‹n-giltere.. Hepsi karfl› konulmaz bir biçimde zorunlu ihtiyaçtan daha az bir isteklebu ileri harekete zorlanm›fllard›r..” (Yalç›nkaya, 2006 A: 62-65).

Günümüz yeni sömürge flartlar›nda kontrol edilen ülkelere “demokrasi götür-mek” vb. gerekçeler kullan›lmaktad›r. Bu dönemde ise “medeniyet götürme” sö-mürgelefltirmenin gerekçesi olmufltur. Gorçakof Deklarasyonu’nun Türkistan’›n ifl-galindeki önemiyle ilgili, Mr.Forsyth Avam Kamaras›’nda, 1876’da yapt›¤› konufl-mada flöyle demektedir: “... ‹ngiltere, Himalayalar›n güneyine sahip olmadan ön-


ce, o [Rusya] bir Asyal› devletti ve do¤uya do¤ru daha fazla ilerlemesi yolunda üze-rine düfleni yapmas› için bask› yap›ld›. Rusya’n›n Orta Asya’daki politikas› PrensGorçakof taraf›ndan 1864 Kas›m Deklerasyonunda gayet güzel dile getirildi. Rus-ya’n›n d›flardaki dostlar›na hitap eden bu deklerasyon, bütün medeni devletlerinyar› medeni ve göçebe halklarla temasa geçmesi yönünde, Rusya’n›n Orta As-ya’daki görevini belirlemektedir; bu gibi durumlarda daha medeni ülke, s›n›rlar›-n›n güvenli¤i için daha az medenileflmifl olan üzerinde nüfuz kurmas› için zorla-n›r..”. Ayn› oturumda ‹ngiltere Baflbakan› Benjamin Disraeli, Türkistan’›n iflgali ileilgili Rusya’ya karfl› tedbirler al›nmas› yönündeki teklifler üzerine flu önemli aç›k-lamalarda bulunur: “... Bütün bu hanl›klar›n kaç›n›lmaz olarak Rusya taraf›ndanzaptedilece¤ini hissetmifl olmas› laz›md›. Ve bu zaman meselesiydi.. Zannediyo-rum bu halklar flimdi Rusya’ya karfl› mücadeleye baflvurarak ecellerinin gelmesinih›zland›r›yorlar. Bu çabalar›n›n neticesiz kalaca¤›n› söyleyemem çünkü bu mü-cadeleleri onlar›n belki onurlar›n› ve vatanlar›na ba¤l›l›klar›n› art›racakt›r fakatne yaz›k ki siyasi ba¤›ms›zl›klar›na gelince bir süre sonra sona ermesi mümkün-dür. Bütün bunlardan sonra bu hadise beklenmektedir ve hususiyle bizim dikka-timizi celbedecek kadar imparatorluk menfaatlerimizi tehdit eden bir istikâmettede¤ildir...” (Yalç›nkaya, 2006A: 355-392)

Türk Hanl›klar›n›n ‹flgalinin Tamamlanmas›1858’de Rus k›flk›rtmalar›n›n sonucu Hokand’ta ç›kan kar›fl›kl›klar üzerine HüdayarHan, Buhara’ya kaçar, a¤abeyi Molla Han onun yerine geçer. Rusya bu arada Al-mat›’y›, 1860’da Tokmak’›, 1862’de Piflpek’i al›r. Rusya’da serfli¤in kald›r›lmas›ndansonra Rus köylüleri daha önce iflgal edilen Kazakistan’a yerlefltirilmeye bafllanm›fl-t›r. ‹gnatiyev’in Asya Masas› bafl›na gelmesinden sonra yap›lan plan çerçevesinde,1864 y›l›nda yine Hokand Hanl›¤›’na ait Yese ( Türkistan, Hazret-i Sultan), Evliya-Ata ve Çimkent iflgal edildi. Ayn› y›l yay›nlanan Gorçakof Deklarasyonu, bu iflgal-lerle ilgili diplomatik prosedürün bir parças›d›r. Deklerasyon, endiflelerini dile ge-tiren ve durumu protesto eden ve etmesi beklenen di¤er ülkelere Rusya’n›n ceva-b›d›r. Taflkent’te Ruslar›n oyunlar›yla ç›kar›lan kar›fl›kl›klar devam ederken Rus as-kerleri flehri kuflatm›flt›r. Uzun müddet halk flehri savundu ancak iki günlük sokakçat›flmalar›ndan sonra flehir ele geçirildi. Hokand ordusunun Taflkent’te Ruslarlaçat›flmas›ndan faydalanan Buhara Han›, ‹gnatiyev’in daha önceki teminat›n› dadikkate alarak hanl›¤›n geri kalan k›sm›n› iflgal etti. Hokand Han›, Seyyid SultanHan öldürüldü. Ruslar›n sald›r›ya geçmelerinden önce Hokand Han›, Seyyid Yâ-kub Han Töre ismindeki elçisini Ruslar› ve Buhara Han›n› flikayet etmek ve askerîyard›m istemek üzere ‹stanbul’a göndermifltir. Elçi ‹stanbul’a geldi¤inde aradançok zaman geçmifl, temsilcisi olan Han öldürülmüfl ve Taflkent düflmüfltü (Saray,1984: 68-69).

Buhara Emîri, Hokand’›n kendisine kalmayaca¤›n›, Ruslar›n sözlerini yerine ge-tirmeyece¤ini anlay›nca, Petersburg’a elçi gönderir. Çar da, Garenkoff’u Buhara’yagönderir ve elçisi vas›tas›yla emîre flu mesajlar› iletir: 1.Rusya’n›n niyetini öncedensezerek Hokand’›n al›nmas› ile ilgili Emîre yard›mc› olmas›n› protesto eder. 2.Cey-hun Nehri k›y›lar›nda, Rusya’ya bir askerî k›flla inflas› için izin istenir. 3. Emîr tara-f›ndan Rusya’ya, ülkesinden Herat’a giden bir koridor istenir. Bütün bunlar redde-dilir. Buhara’ya sald›ran Rus ordusu ilk olarak 1865 Eylül’ünde Piflkent’i ald›. 1866Mart ay›nda Buhara ordusuna sald›ran Rus ordusu yenilerek geri çekildi. Rus or-dusunu takip eden Buhara askerleri yenilgiyi bozguna çevirdi. Bunun üzerine Ge-neral Çernayev geri ça¤r›larak, önceki baflar›lar›ndan dolay› taltîf edildi yerine ise


Romanovsky getirildi. May›s ay›nda beklenmedik bir sald›r›ya maruz kalan Buha-ra ordusu yenildi ve Ruslar Hoçent’i ald›lar. Ayn› y›l içerisinde Ora Tepe, Cizzâk veYeni Kurgan’› ald›lar. Bu arada Ruslar›n önceki y›llarda yapm›fl olduklar› programuygulanmaya devam etti. Daha önce, Hokand’›n topraklar› iflgal edilirken yard›medece¤i yerde Buhara Han›n›n da buraya sald›rd›¤› gibi, bu sefer de Buhara’n›ntopraklar› iflgal edilirken Hokand Han› Ruslar› kutlad› (Mert, 1976: 96).

Türkistan hanl›klar›, Rus iflgaline karfl› direnmeye, Osmanl›’dan ve Avrupa’danyard›m aramaya çal›fl›rken Ruslar kararl› bir iflgal ve ilhak siyaseti izledi. Daha ön-ce Türkistan’la ilgili sorumluluklar Orenburg Genel Valili¤inden idare edilirken ye-ni iflgallerden sonra 1867’de Türkistan Genel Valili¤i kuruldu ve General Kauf-mann bu bölgenin kurucu valisi oldu. “Türkistan Genel Valili¤i” bölgenin tarihin-de ilk defa idari birim olarak kullan›lmaktayd›. “Türkistan” bölge olarak herkesinkulland›¤› ve yeri, s›n›rlar› baz› farklarla bilindi¤i hâlde, bu isim sadece bir yurt ve-ya bölge ad› olarak kullan›lm›flt›r. Daha sonra ise “Do¤u Türkistan Cumhuriyeti”olarak Kaflgar’da kurulan devlet bu ismi kullanm›flt›r.

Bu arada Buhara Han› elçisini ‹stanbul’a göndererek baz› taleplerde bulunmufltu.Buhara elçisinin karfl›lanan taleplerinden baz›lar› flunlard›: “‹dâdiye, Rüfldiye, Har-biye ve T›bbiye mekteplerinde okunan ilim ve fenlere vâk›f ve her türlü yeni silâh-lar›n îmâlinden anlayan usta muallimler gönderilmesi. Di¤er fenlerle beraber bil-hassa enerji, arz tabakalar›, madencilik ve mühendislik konular›nda teori ve tat-bikâtla ilgili zarûrî bilgilere sahip muallimler ile gerekli âlet ve edevât temîni. Bü-tün bunlara nezâret edecek bilgi ve görgü sahibi bir sefirin Buhâra’ya tâyini. ‹n-giltere ve bölge ülkelerinin kendi menfaatleri için Buhâra’ya yard›mc› olmalar›husûsunda mektup istirhâm›. Afganistan’la dostça geçinip biribirlerine destek ol-malar›n› tavsiye eden bir mektup yaz›lmas› ve Kabil’e, dostça geçinmeyi tavsiyeeden bir elçi gönderilmesi. Bunlardan baflka, ‹slâm ahâlisinin yabanc›lar›n sald›-r›lar›ndan kurtulmas› için her türlü fikir ve tavsiyelerinin bildirilmesi istirhâmolunur” (Saray, 1984: 88-90).

Türkistan’da Ruslar ilerlerken Osmanl›n›n yard›m›n› engellemek üzere öncedenhaz›rlanan plan uygulanm›flt›r. General ‹gnatiyev, Rusya’n›n Osmanl› Sefiri olarak1865’te ‹stanbul’a gelir. Balkanlardaki gayrimüslim unsurlar› k›flk›rt›r. Osmanl›’n›nTürkistan’a ciddi bir yard›m veya deste¤ini önler. 1869’da yeni S›rp Anayasas› kabuledilir ve 1870’de Bulgar Eksarhl›¤› (Bulgar ruhani liderinin bulundu¤u yer) kurulur.Rusya, Karadeniz’le ilgili önceki baz› sözleflmeleri tan›mad›¤›n› bildirir. 1872’de‹ran, ‹ngiliz Reuter’a yar› imtiyaz vererek ‹ngiltere’nin yar› sömürgesi hâline gelmifl-tir. 1869 y›l›nda ‹ngiltere ve Rusya gizli bir antlaflma yaparak Afganistan’›n Hindis-tan ve Türkistan aras›ndaki önemli bir bölgesini taksim etmifllerdir.

Hokand ve Buhara Hanl›klar›n›n hâkimiyeti alt›nda bulunan birçok flehir ve ka-sabay› kontrolü alt›na alan Rusya’n›n, Türkistan’da ba¤›ms›zl›¤›na resmen son ver-di¤i ilk hanl›k Hive’dir. Rus ordusu 1873’de Hive’ye yaklafl›nca Han, elçiler gönde-rerek, kendisinin Rusya’ya karfl› düflmanca bir tutumu olmad›¤›n›, ülkesinin niçiniflgale kalk›ld›¤›n› anlayamad›¤›n›, kan dökülmeden sulh yap›lmas›n› istediklerinibildirir ancak bu talep reddedilir. Rus kuvvetleri yol üzerindeki bütün yerleflimmerkezlerini yerle bir eder ve stratejik noktalarda Hive ordular›n› yener. Han tek-rar elçiler göndererek istedikleri flartlarda antlaflma yap›lmas›n› ister ancak kabuledilmez (Saray, 1984: 92-96).

Hive’nin iflgalinin tamamlanmas›ndan sonra Ruslar yeniden Buhara’ya yöneldi.Ruslarla bafl edemeyece¤ini anlayan Buhara ve Hokand Emîrleri daha önce birerelçi göndererek Taflkent’te bulunan Romanovsky ile bar›fl flartlar›n› görüflmek iste-


diler. General, bunlara hemen bir cevap vermeyip hükûmetinin kendisinden OrtaAsya’n›n kalan k›sm›n› manevi nüfuzu alt›na almas›n› istedi¤ini söyler. Hokand’lailgili olarak Romanovsky, bu hanl›¤a ba¤l› olan Nemengan’› da ticari önemi, ormanve maden bak›m›ndan zenginli¤inden dolay› ilhak etmek üzere hükûmete tavsiye-de bulunmufltur. Rus General Kaufmann ve Rus hâriciyesi, diplomatik tepkileridikkate alarak Buhara merkez olmak üzere hanl›¤› bir müddet daha Emîre b›rakt›.Bir bak›ma özerk bölge statüsündeki emîrlik, Kargan ‹stasyonunda bulunan siyasiajanl›k kanal›yla St. Petersburg’a ba¤land›.

Bat› Türkistan’›n iflgali tamamlan›rken Do¤u Türkistan’da (Kaflgar, Kaflgarya)önemli geliflmeler yafland›. 1758’den önce Çin’e sözde ba¤l› olan Do¤u Türkistan,daha sonra, bazen bilfiil iflgal edilmifl, zaman zaman hocalar iktidar› ele geçirmifl-lerdir. Gittikçe daha fazla ‹ngiliz kontrolü alt›na giren Çin, bu dönemde kendi içproblemlerine ve devletin her yönüyle sömürge yönetimi hâline gelmesine ra¤-men, Do¤u Türkistan’daki ba¤›ms›zl›k hareketlerini her f›rsatta bast›rm›fl, kurulandevletleri k›sa müddette ortadan kald›rm›flt›r.

Ruslara karfl› Hokand’›n Taflkent ve daha sonra Ak Mescid’i savunmas› s›ras›n-da, Piflkentli Yâkub Bey büyük kahramanl›k göstermifl ve talep üzerine Do¤u Tür-kistan’a gönderilmifltir. Yâkub Bey k›sa bir zamanda iktidar› eline geçirip, sa¤lambir yönetim kurarak da¤›n›k ve birbirleriyle çarp›flan Türk beyliklerini bir yönetimalt›nda toplamay› baflard›. ‹lk y›llarda ‹ngiltere de Rusya da, ticari menfaatleri ge-re¤i Kaflgarya’y› tan›d›lar. Hemen ticaret heyetleri gönderilmeye baflland›, anlaflmagiriflimleri oldu. Fakat ‹ngiltere Bedevlet (Yâkub Han) hâkimiyetine güvenmiyor-du. Özellikle Osmanl› ile s›k› ba¤lar› rahats›z ediyordu. Kuruluflundan itibaren, ‹n-giliz heyetler ve temsilcileri kabul eden Kaflgar Emîri, zaman zaman Hindistan’aheyetler gönderdi. ‹lk Kaflgar-‹ngiliz Ticaret Antlaflmas›, 1872’de imzaland› (Yalç›n-kaya, 2006A: 95-101).

‹ngiliz heyetler, görevliler ve tüccarlar Kaflgar’a gidip gelerek antlaflmalarla te-maslar kurarken Yâkub Bey, uzak görüfllü bir devlet adam› olarak genifl çapl› fa-aliyetlerde bulunmaktayd›. Kaflgar Emîri, Çin’in dolay›s›yla ‹ngiltere’nin eski top-raklar›n› kolay kolay b›rakamayaca¤›n› anlad›. Rusya’n›n da Türkistan yönündekiilerleyifli kendi ülkesine kadar dayanm›flt›. Her iki tehlikeye karfl› tedbir için Os-manl› ve ‹ngiltere ile siyasi ve askerî alanlarda ifl birli¤ine gitmek gerekti¤ini gör-dü. 1873’te elçisini ‹stanbul’a göndererek Padiflaha ba¤l›l›k mesaj›n› bildirdi. Sey-yid Yâkub, ayr›ca ülkesinin durumunu ve ihtiyaçlar›n› anlatt›. Padiflah›n direktifi iledurumu görüflen hükûmet, yard›m ve biat talebini (egemenli¤in tan›nmas› iste¤ini)kabul etti. Bundan sonra Kaflgar’da Osmanl› Padiflah› ad›na sikke bast›r›ld› ve hut-be okundu (Osmanl› Devleti ile.., 1992: 82-86).

Bu dönemde Osmanl› Devleti birtak›m iç ve d›fl sorunlarla meflguldu. 1875 Tem-muz’unda Hersek ‹syan› ç›km›fl, ayn› y›l›n Ekim ay›nda ise ‹ngiltere M›s›r HidivininSüveyfl Kanal› hisselerini sat›n alarak Osmanl›’n›n son derece stratejik bir bölgesin-de kontrolü ele geçirmiflti. 1876’da ise M›s›r maliyesine ‹ngiliz ve Frans›z kontrolör-ler tayin edilerek, M›s›r’›n iflgali yolunda önemli bir aflama gerçeklefliyordu. 1874 y›-l›nda ‹ran’da demir yolu imtiyaz› için teflebbüse geçen Rusya ise Osmanl› ve Türkis-tan aras›ndaki ‹ran duvar›n› pekifltiriyordu. May›s 1876’da Bulgar isyan›ndan birmüddet sonra Sultan Abdülaziz tahttan indirildi. Haziran ay›nda S›rbistan Osman-l›’ya karfl› savafl ilan etti. Yaklafl›k üç ay, ihtilalcilerin yönetiminde olan Osmanl›Devleti’nin bafl›nda bulunan V.Murad’›n, amcas› Sultan Abdülaziz’e yap›lan muame-leler sebebiyle a¤›rlaflan hastal›¤› sonucunda, tahttan indirilmesine karar verildi.A¤ustos sonunda II. Abdülhamid tahta ç›karak Meflrutiyet’i ilan etmifltir. Bu s›rada


‹flgal ve ilhak: ‹flgal, birülkeyi ve bölgeyi askeriaraçlarla kontrol alt›naalmakt›r. Bu genelliklegeçicidir. ‹lhak ise iflgaledilen bölgeyi ülkesininparças› haline getirmek,orada sürekli egemenlikkurmakt›r.

‹stanbul (Tersane) Konferans› toplanm›flt›r. 1877’de Rusya Osmanl›’ya savafl ilan et-ti ve meflhur 93 Harbi bafllad›. 93 Harbi’nin devam etti¤i dönem (Nisan 1877 - Mart1878), ayn› zamanda Kaflgar’›n da Çin taraf›ndan iflgal edildi¤i y›llard›r. Balkanlar veOsmanl› baflkentindeki isyânlar, hükûmet de¤ifliklikleri ve di¤er olaylar, Kaflgar’adaha fazla maddi ve diplomatik yard›m gönderilmesini engellemifltir.

Bu arada Rusya, d›fl tepkilerden çekindi¤i için Hokand’›n bütünüyle iflgalini vebu geliflmelerin ilan›n› ertelemiflti. Fakat bölgede Müslüman ve güçlü bir devletinortaya ç›kmas›n›n verdi¤i flaflk›nl›k ortam›nda bu iflin de bitirilmesinin zaman› gel-di¤i karar›na var›ld›. Mart 1876’da Hokand Hanl›¤› resmen ortadan kald›r›ld›.

Kaflgar’› ortadan kald›rmak üzere Çin yönetimi bütün haz›rl›klar›n› tamamlad›.Gerekli krediyi, Pekin’deki ‹ngiliz bankalar›ndan ald›. Türkistan’daki Rus UmumiValili¤inden ise yiyecek ve malzeme temin etti. En çok ihtiyaç duyulan tah›l ve hu-bubat› Ruslar temin etti. 1876 sonlar›nda sald›r›ya geçen Çin kuvvetleri önce bafl-kent Urumçi’yi, 1877 yaz›nda ise Turfan’› ald›. Merkez kuvvetlerinin bafl›nda bulu-nan Yâkub Bey, savafl devam ederken, güvendi¤i kumandanlar›n›n ma¤lubiyet ha-beri gelince son derece üzüldü. ‹natç› iflgalcilere karfl› kendi ordusunun bafl›ndailerlemeye haz›rlan›rken aniden rahats›zlanarak birkaç saat içinde beklenmedik birflekilde vefat etti. Bundan sonra o¤ullar› ve komutanlar› birbirlerine düflerek, Kafl-gar’›n bütün askerini ve enerjisini bitirdi. Çin askeri ise hiç zorlanmadan, 1878 ba-fl›nda yeniden Do¤u Türkistan’› ele geçirdi.

Ruslar›n Hokand’› iflgaliyle birlikte Türkistan hâkimiyeti tamamlanmam›flt›r.Çünkü kabileler halinde yaflayan Türkmenler ve Türkmenistan Hanl›¤› bulunmak-tayd›. 1869, 1876 ve 1878’deki Rus sald›r›lar›n›, Teke Türkmenleri, fliddetli hücum-lar›yla püskürttü. Ruslar›n Türkmenistan bozgunu, Türkistan’daki varl›klar›n› datehlikeye düflürmekteydi. Türkmenistan’a yeniden sald›rmak için üç y›l haz›rl›k ya-p›ld›. Daha önce Türkmenlerden can›n› zor kurtaran General Skoblev cephe ku-mandanl›¤›nda genifl çapl› bir plan haz›rlad›. Her ihtimal göz önüne al›narak erzak,mühimmat haz›rland› ve civar bölgelerden yollar infla edildi. 1881 y›l›nda gerçek-leflen savafllarda Türkmenler büyük kahramanl›klar göstererek ülkelerini savundu-lar. Nihayet, Türkmen kabilelerinin en büyük dayana¤› olan Göktepe, ‹ran Devle-ti’ne ba¤l› Yamud kabileleri atl›lar›n›n yard›m› ve ‹ran’›n müsamahas› ile Ruslar›neline geçmifl oldu. 1884 bafl›nda ise Merv, Rusya’n›n hâkimiyetine geçti (Togan,1942: 235-236). Türkmenistan’da Göktepe denilen bu savafllar ile Rusya Türkis-tan’daki son Türk devletini de ortadan kald›rm›fl oldu.

General ‹gnatiyev, Türkistan’daki görevini büyük bir baflar› ile yerine getirip k›sa zaman-da terfi ederek, tarihî fonksiyonunu icra etmek üzere o zamanki en önemli sefaretlerdenbiri olan, Osmanl› Devleti nezdine gelerek l865-l876 y›llar› aras›nda, ‹stanbul’da Çarl›kRusya’s›n›n elçisi olarak bulunmufltur. Bu esnada, Pan-Slavizm’in hatlar›n› çizerek uygula-maya koymufltur. Bu u¤urda Balkanlar›n kar›flmas› için elinden geleni yapm›fl ve tarihimi-zin ac› sayfalar›ndan biri olan 93 Harbi’nin (l876-l877) ç›kmas›n› sa¤lam›flt›r. Son dönemOsmanl› tarihiyle ilgilenenler, genellikle ‹gnatiyev ile Mahmud Nedim Pafla’y› birlikte ha-t›rlarlar. Hatta Mahmud Nedim Pafla’ya “Nedimof” lakab› tak›lm›flt›r. 93 Harbi’nde ‹gnati-yev’in Balkanlardaki faaliyetleriyle ve ‹ngiltere’ye de politikas›n› kabul ettirmesi ile ilgilibak›n›z: Mahmud Celâleddin Pafla, Mir’ât-› Hakîkat, ss. 72 ve 98. Orta Asya’daki görevin-den önce Londra ve Paris’te askerî ataflelik görevlerinde bulunmufl olan ‹gnatiyev’in, di¤erfaaliyetleri ile ilgili bak›n›z: Süleyman Kocabafl, “Rusya’n›n Osmanl› Sefiri General ‹gnati-yev’in Entrikalar›”, TDTD, 29 May›s 1989, ss. 17-23.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Orta Ça¤’da büyük güçlerden olmayan Rusya, Orta Asya’y› nas›l ele geçirmifltir?

I. DÜNYA SAVAfiI SONUNA KADAR KAFKASLAR VETÜRK‹STAN Kafkaslar ve Orta Asya’n›n siyasi tarihi son birkaç as›rd›r bütünüyle Rusya’n›n ta-rihiyle ba¤lant›l›d›r. 1605’den 1770’lere kadar Volga’n›n orta bölgeleri, Urallar, Ba-t› Sibirya ve Volga-Hazar bölgesinin daha afla¤› k›s›mlar›ndaki Rus etkisi artaraksürmüfltür. Bu etki 1861’de Rusya’da serfli¤in kald›r›lmas› ile serbest kalan Rusla-r›n Türkistan’a sürülmesi sonucunda daha da artm›flt›r. Burada Türkler az›nl›k du-rumuna getirilmifltir.

Baflkent Petersburg’daki yöneticiler, hemen her dönemde, Rus ‹mparatorlu-¤u’nu çok milletli bir devlet olarak görmemifltir. Fakat bir Rus veya Ortodoks dev-leti olarak görmüfl ve öyle göstermifltir. S›k›nt› içindeki halklar›n probleminin te-meli milliyet meselesi olarak kabul edilmifltir. Bunun en iyi çözüm yolu ise Orto-dokslu¤a geçmeleri olarak sunulmufl, bu yönde düzenlemeler yap›lm›flt›r. Hristi-yanl›¤› seçenler için vergi muafiyetleri, cazip teflvikler ve desteklemeler getirilmifl-tir. I. Romanov’dan II. Katherine dönemine kadar ‹slamiyet ›slah edilmesi gerekenyabanc› ve düflman bir unsur olarak görülmüfltür. Örne¤in Tatar çocuklar›n› Hris-tiyanlaflt›rmak için özel okullar aç›lm›fl; Hristiyan misyonerler teflvik edilmifl, di¤ertaraftan Müslümanlar›n bu yöndeki karfl› faaliyetlerini yürütenler ölümle cezâlan-d›r›lm›flt›r. (Bennigsen ve Broxup, 1983: 16). 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda tamamla-nan iflgalden sonra, Türkistan halk› üzerinde bu kampanya devam etmifl, Hristi-yanl›k her f›rsatta teflvik edilmifl, Almat› ve Taflkent Ortodoks piskoposluklar› ola-rak kabul edilmifltir. Bu bölgelerde dinlerine yabanc›laflm›fl çok az say›da Müslü-man Ortodokslu¤a geçmifltir.

Türkistan’›n kültürel asimilasyonu konusunda Rus bilgin Mayendorf önemlidir.Mayendorf, Türklerin sosyal ve ekonomik sömürülme-ba¤›ml›laflt›rma gere¤i üze-rinde durmufltur. Özellikle verimli Güney Türkistan bölgelerinde hâkimiyetin an-cak Ruslar›n yerlileri ezme siyaseti izlemesiyle mümkün olabilece¤ini belirtmifltir.1865’ten itibaren iflgal edilen ülkelerin yönetimi sorunu gündeme geldi¤i zaman,Mayendorf flunu savunmufltur: “Müstemlekelerimizde (sömürgelerimizde) yaln›zsömürme gayesini takib etmeliyiz; oraya çok sermaye konulmamal› çünkü müs-temlekeler, medeni ve siyasi seviyeleri az çok yükseldi mi, sömürgeci devletten ayr›-l›yorlar.” Rus ve Ortodoks kimli¤ine geçmenin mümkün olmad›¤› veya bu politi-kan›n baflar›s›z oldu¤u anlafl›l›nca çare nötrlefltirme, ‹slamî kimlikten uzaklaflt›rma,dinsizlefltirme olarak ortaya ç›km›flt›r. Bu “kimliksizlefltirme” sürecinin kontrol alt›-na al›nmas› ise ekonomik tedbirlerle sa¤lanm›flt›r. Geleneksel üretim-tüketim den-gesi, halk›n ekonomik, sosyal ve kültürel yap›s›, pamuk ekimi politikas› ile tahripedilmifltir. Çünkü Amu Derya ve S›r› Derya Nehirlerinin sulad›¤› Türkistan’da hertürlü sebze ve meyve yetiflmekteydi. Kanallarla sulanan bahçeler ve elde edilenürünler ayn› zamanda köklü bir kültür ve medeniyetin temelini oluflturmaktayd›.Bütün Türkistan pamuk tarlas› hâline getirilirken topraklar çoraklaflm›fl ve halk tekürüne mahkum olmufltur. Müslümanlar, Rusya’ya ba¤›ml› hâle gelirken, bölgeyeyerleflen Ruslar›n yan›nda ikinci s›n›f vatandafl durumuna düflmüfllerdir (Togan,1942: 279).

Kafkaslar, Türkistan ve genel olarak Rusya’daki Türklerle ilgili, iflgal sonras› Ruskültür politikas›nda en önemli isim, Nikolay ‹vanoviç ‹lminsky’dir (1822-1891). ‹l-minsky, Türklerin Kiril alfabesi kullanmas›n›, Arap haflerini b›rakmalar›n› ve Türk-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

çedeki Arapça, Farsça kelimelerin öz Türkçe olanlarla de¤ifltirilmesi gerekti¤inisöylemifltir. Daha önce kat› bir flekilde uygulanmak istenen kültürel Ruslaflt›rmapolitikas› tepkilere neden olmufltu. Çünkü bu uygulama Müslümanlar›n daha bi-linçli bir flekilde dinlerine ve kültürlerine sahip ç›kmas›na yol açm›flt›. Buna karfl›n‹lminsky’nin önerisi, yeni bir Tatar (Türk) ayd›n› oluflturmakt›. Bunlar Ortodokslu-¤u kabul edecek fakat Türkçe konuflup yazacakt›. Dinsiz Rus oluflturmaktansagayri Rus Ortodoks oluflturma projesi daha kabul edilebilirdi. 1865 ile 1900 aras›n-da yaklafl›k 100.000 Tatar Hristiyan oldu. Bununla beraber proje bu yönüyle dahafazla ileriye gidemedi. Orta Asya’da pek uygulanmad›. Çünkü Rus kilisesi böyle birprojeye muhalifti. Çünkü kilise ancak bir Rus’un tam bir Ortodoks olabilece¤inisöylüyor ve kutsal törenlerin Tatarca olarak yap›lmas›n›n, hazmedilmesi zor bir uy-gulama oldu¤unu söylüyordu (Bennigsen ve Broxup, 1983: 19-51).

‹lminsky metodunun, daha çok Bolflevik ‹htilalinden sonra sonuç al›nan taraf›,ayr› Türk boylar›n› millet hâline getirme projesidir. Her Türk boyunun Türkçesi,do¤al olarak di¤erleri ile az çok fonetik ve di¤er özellikleri bak›m›ndan farkl›l›klartafl›maktayd›. Ancak Türkistan ve Rusya’daki Türklerin birbirlerini rahatl›kla anla-yabilmesi bir yana, Balkanlardan giden bir Türk dahi Türkistan’›n her bölgesindeanlaflabilmekteydi. Buna karfl›n her Türk boyu için ayr› alfabeler oluflturularakTürk boylar›n›n hem birbirleriyle anlaflabilmeleri önlenmifl hem de eski eserleriokuyup incelemeleri imkâns›z hâle getirilmifltir. Öte yandan Çarl›k döneminde me-sela Ermeni veya Gürcü az›nl›klar›n isim ve soyad sistemlerine dokunulmazken (-vili veya -yan). Türklere Rus isimler verilmifl, soyadlar›na -ev, -ov, -ova, -ski gibiRusça ekler almak zorunda b›rak›lm›flt›r.

Rus yöneticilerinin ve bilginlerinin, Türkleri Ruslaflt›rma yönündeki çabalar› 19.yüzy›l›n bafl›ndan itibaren de¤iflik ürünler vermeye bafllam›flt›r: Örne¤in Türklerinvarl›klar›n› devam ettirmeleri, sosyal ve kültürel de¤erlerini gelifltirmeleri için, azveya çok Ruslar›n asimilasyon politikas› unsurlar›n› savunan Türk ayd›nlar›. Bun-lar›n as›l hedefleri; Türk unsurunun haklar›n› savunur hale getirmek, güçlendir-mek, kalk›nd›rmak olmakla beraber, bu yoldaki önerilerinin daha önce halk›n tep-kisini çeken Rus uygulamalar›na benzerli¤i, muhafazakâr ulema ve onlar›n etkisialt›ndaki genifl halk kitleleri taraf›ndan büyük tepkiyle karfl›lanm›fl, hatta bu gibiayd›nlar Rus yöneticileri ile özdefllefltirilmifltir.

Türkistan, Rus iflgali alt›nda 20. yüzy›la girerken Türk ayd›n› ve halk› Rus yöne-timini daha iyi tan›m›flt›r. Geçmiflteki hatalar›n› görerek bir fleyler yapman›n zama-n›n›n geldi¤ini anlam›flt›r. 1903-1905 Savafl›’n› Rusya Japonya karfl›s›nda kaybetti.Bu durumda bir do¤u gücünün gerekli haz›rl›klarla bat›l› gücü yenebilece¤i anlafl›l-d›. Savafl›n kaybedilmesi Rus iç siyasetinde de sars›nt›lara yol açt› ve Çarl›k rejimimeflruti monarfliye geçirildi. Rusya Müslümanlar›, siyasi güçlerini meflru yollarla kul-lanmak için 1905’te ilk toplant›y› düzenlemifltir. Bunu izleyen toplant›lar›n önemlisonucu olarak Duma’ya (Rus Meclisi) Türk temsilci gönderme baflar›s›n› elde etmifl-lerdir. 1906 seçimlerinde Duma’ya 36 Türk temsilci gönderildi. 1907’de Çar, Du-ma’y› la¤vederek Türkistanl›lar›n seçmenlik hukukunu daraltan bir kanun ç›kart›pyeni bir seçim yapt›rm›flt›r (Togan, 1942: 351). Bu arada çeflitli engellerle seçilmesi-ni istemedi¤i Türkleri Meclis d›fl›nda tuttu. Bununla beraber ikinci Duma’ya da 39Müslüman girebildi. Ayn› y›l yenilenen seçimler ile, Türklerin seçmenlik haklar›n›nson derece k›s›tlanmas› sonucunda 3. Duma’ya 8 Türk girebildi. 1914’de yap›lan 4.ve son Duma’ya ise ancak 6 Türk girebildi. (Devlet, 1985: 95-118).

Birinci ve ikinci Duma’da belli bir say›ya ulaflan Türkler, Müslümanlar›n e¤itim,toprak ve di¤er vatandafll›k haklar› ile ilgili meseleleri Duma’ya getirdikleri için, 3.


ve 4. Duma’ya Türklerin girememeleri için birçok engel konmufltur. Bu arada ç›-kan kanun ile bütün okullarda Rusça e¤itim kabul edilmifltir. Türklerin toprak vedi¤er ekonomik sorunlar›n›n hiçbirinin çözümüne yanafl›lmam›fl, durumlar› dahada kötüleflmifltir.

Öte yandan 1904’te Frans›z-‹ngiliz ve 1907’de Rus-‹ngiliz ittifak sözleflmesi ger-çekleflmifl ve I. Dünya Savafl›’n›n ilk ad›mlar› at›lm›flt›r. 1912’de I. ve 1913’de II.Balkan Savafllar› ile Osmanl› asker, mühimmat ve mali kaynak bak›m›ndan zay›f-lat›lm›flt›r. 1914’te ise Osmanl›, Rusya’n›n karfl›s›nda yer alan Almanya ile ittifak ya-parak I. Dünya Savafl›’na girmifltir.

Rusya savaflta önemli kay›plar verdi, özellikle cephe gerisi hizmetlerde askerihtiyac› artmaktayd›. Bu ihtiyac› karfl›lamak üzere 250 bin Türk’ü askere almak için25 Haziran 1916 Kararnamesi ç›kar›ld›. Türkistan’›n tek geçim kayna¤› pamukmevsiminde, adil olmayan bir flekilde Türkler askere ça¤r›ld›. Ayn› bölgeden aske-re giden Ruslara para, elbise ve geride kalan ailesi için maafl verilirken bunlarTürklere verilmedi. Di¤er taraftan 19-43 yafl grubunda olanlar›n askere gitmesi ge-rekirken görevliye rüflvet vermeyen 70 yafl›ndaki 40 yafl›nda, rüflvet veren 30 ya-fl›ndaki 50 yafl›nda kaydedildi. Oluflan tepkiler isyana dönüfltü. Rusya cephedekiaskerini çekerek bu isyan› bast›rmaya çal›flt›. Bu esnada milyonlarca Türk eviniterk ederek da¤lara ç›kt› veya katliama maruz kald›. Da¤a ç›kanlar›n bir k›sm› Do-¤u Türkistan’a göç etti, bir k›sm› bast›ran k›fl flartlar›nda öldü (Sokol, 1954). Türkis-tan’da 1916’da yaflanan bu hareket, ihtilallerin geliflmesi ve Çarl›k Rusya’s›n›n y›k›l-mas›nda da son derece etkili olmufltur.

Buhara ve Hive Hanl›klar› 1860’larda Ruslar taraf›ndan iflgal edildi¤i hâlde, 1910’larda daismini duymaktay›z. Bunun nedenlerini tart›fl›n›z.

SOVYETLER B‹RL‹⁄‹ DÖNEM‹NDE KAFKASLAR VETÜRK‹STANI. Dünya Savafl› bafllad›¤› zaman, di¤er imparatorluklarda oldu¤u gibi, Rusya’da daanayasal döneme geçiflin s›k›nt›lar› yaflan›yordu. 1905’teki geliflmelerden sonraDuma aç›lm›fl, rejim anayasal monarfliye geçmifl, hanedandan seçilmifllere do¤rubir yetki ak›fl› dönemi bafllam›flt›. Bunun yan›nda Rusya’da di¤er ülkelerde örne¤ipek görülmeyen bir olay yafland›: Ocak 1905’te Petersburg’daki ayaklanmalardansonra, Petersburg ve Moskova’da “‹flçi Sovyetleri” kuruldu. I. Dünya Savafl›’nda Os-manl›’n›n da Almanya ve Avusturya’n›n yan›nda savafla girmesi üzerine, Rusya içinbo¤azlar kullan›larak müttefiklerinden yard›m alma yolu kapand›. Osmanl› ile Kaf-kas cephesinin aç›lmas› ise savafl›n bafl›ndaki hesaplar› altüst etti. Büyük bir askerve mühimmat s›k›nt›s› içine giren Rusya’n›n kayb› 1915 y›l› itibariyle bir milyonugeçmekteydi ve çeflitli cephelerden art arda gelen yenilgi haberleri ülkenin sosyalve siyasal düzenine karfl› tehditleri art›rmaktayd›. Bu flartlar alt›nda Duma, farkl›görüfllerin uzlaflaca¤› bir zemin olmas› gerekirken çat›flmalar›n fliddetlendi¤i biralan hâline gelmifltir.

Cephelerdeki baflar›s›zl›klar ve savafl flartlar› iktisadi ve sosyal yap›y› sarst›. 8Mart 1917’de gerçeklefltirilen Petrograd (Leningrad, St. Petersburg) halk gösterileriile iflçiler greve gitti. 12 Mart’ta Petrograd’da “‹flçilerin ve Askerlerin Sovyeti”kuruldu ve hükûmetin görevlerini üstlendi¤ini ilan etti. Prens Lvov baflkanl›¤›ndageçici bir hükûmet kuruldu. ‹htilalci sosyalistlerden Kerensky ise bu hükümetinHarbiye Bakan› oldu. 16 Mart’ta Çar II. Nikola taht›ndan feragat etmek zorundakald›. Böylece Rusya’da üç as›rl›k Romanov hanedan›n›n hükümdarl›¤› ve yaklafl›kbefl as›rl›k çarl›k rejimi sona erdi.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Geçici hükûmet döneminde, Petrograd Sovyeti örnek al›narak Rusya’n›n bir-çok bölgesinde örgütlenmelere gidildi. Nisan ay›nda ülkeye dönen Lenin’in, Ni-san tezleri, “Bütün ‹ktidar Sovyetlere” slogan›yla genifl yank› uyand›rd›. Galiçyabozgunu, yönetimin prestij ve moral kayb›na neden olmufltu. Artan kar›fl›kl›klarüzerine Kerensky Baflbakan oldu. Ancak genifl kitleler Bolfleviklere ve Sovyetlereyönelmiflti. Bu geliflmeler üzerine Kerensky, 14 Eylül’de cumhuriyeti ilan etti vePetrograd Sovyeti’ni ortadan kald›rmaya karar verdi. Bu arada gizlice Petrograd’adönen Lenin, Troçki’nin önderli¤indeki Askeri ‹htilal Komitesi ile 25-26 Ekim ge-cesi (flimdiki takvime göre 7-8 Kas›m) ciddi bir direniflle karfl›laflmadan Geçici Hü-kûmet’i devirdi. Hükûmetin görevlerinin kendi baflkanl›¤›nda oluflturdu¤u HalkKomiserleri Konseyi’ne geçti¤ini ilan etti. Böylece Sovyetler Birli¤i dönemi bafl-lam›fl oldu. Ancak bundan sonra Bolflevik yönetimi ile Çarl›k kuvvetleri aras›nday›llarca iç savafl yafland›.

Bolflevik ‹htilali aflamalar› Türkistan’da Rus idaresinin zay›flad›¤› devredir. Tür-kistan’›n y›llarca bekledi¤i bir f›rsat ortaya ç›km›flt›. Ayd›nlar ve ileri gelenler bun-dan sonra nas›l bir siyasi yap›lanman›n Müslümanlar için daha iyi olaca¤›n› tart›fl-maktayd›lar. Bu dönemde Kafkaslar ve Orta Asya’da, ömrü birkaç ay ile birkaç y›laras›nda de¤iflen birçok Türk devleti kuruldu ve y›k›ld›. Türkistan liderlerinin ço-¤u, Bolflevik ‹htilali’ne destek vermifllerdi. Çünkü yeni rejim, her milleti kendi ka-derini seçmekte serbest b›rakacak, isteyen ba¤›ms›z bir devlet hâline gelecek, iste-yen yeni Sovyetler Birli¤i’ni oluflturacakt›. Halk ise gelecek rejimden çok Çarl›k re-jiminin devrilmesinin mutlulu¤unu paylafl›yordu. Ancak ihtilal yerleflmeye baflla-y›nca bunun Çarl›k Rusya’s›n›n bir devam› oldu¤u, hatta sosyal düzeni hedef alança¤r›lar›yla daha tehlikeli oldu¤u görüldü. 1918’den itibaren yer yer millî kurtuluflhareketleri bafllad› (Yalç›nkaya, 2006A: 321-322).

Çarl›k rejiminin y›k›lmas› ile Türkistan’da Milli Mücadele hareketleri ortaya ç›k-t›. Bu mücadele Bolflevik ‹htilali’nden sonra da yer yer devam etmifltir. Rusya’daÇarl›k yanl›lar› ile Bolflevikler aras›nda iç savafl yaflan›rken Türk devletleri kurul-mufltur. Ancak ilk f›rsatta Bolflevik yönetimi de bu devletlere karfl› sald›r›ya geç-mifltir. Buna karfl› mücadeleye “Basmac›” hareketi denmektedir. Ancak birçok Tür-kistan kökenli yazar bunun “Milli Mücadele” olarak adland›r›lmas›n› ister.

Hareketin en etkili oldu¤u yer Fergana bölgesiydi. Basmac› hareketinin önem-li liderlerinden Fergana Vadisindeki isyan› yöneten fiir Mehmed Beg’in yan›nda300 kadar Osmanl› subay› bulunmaktayd›. ‹syan bafllamadan önce, 1920 senesin-de Anadolu’daki Kurtulufl Savafl› için Türkistan’da yard›m kampanyas› bafllat›ld›.Toplanan yard›mlar Moskova’da Lenin’in de yard›m›yla sikke hâline getirilip Ana-dolu’ya gönderildi. Bu arada Türkistan’a geçen Enver Pafla burada da¤›n›k flekildemücadele eden gruplar› birlefltirmifltir. Uzun süre Ruslara karfl› mücadele etmifltir.Ruslara karfl› savafl›rken A¤ustos 1922’de son nefesini vermifltir.

Bolflevik ‹htilali aflamas›nda Kafkasya’da baz› devletler kuruldu. Nisan 1918’deAzerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan aras›da Transkafkasya Demokratik FederatifCumhuriyeti kuruldu. Ancak yaklafl›k bir ay sonra Azerbaycan ve Ermenistan ba-¤›ms›zl›klar›n› ilan edince bu cumhuriyetin varl›¤› sona erdi. Çarl›k Rusyas›n›n y›-k›lmas›ndan sonra 28 May›s 1918’de Azerbaycan ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etti. Ancak1890’lardan itibaren, Rusya Bakü petrollerini ç›kartmaya bafllam›fl ve bu petrollerRus ekonomisi için son derece önemli olmufltu. Bu arada Bakü, dünyan›n bellibafll› ifl merkezlerinden biri hâline gelmiflti. Pek çok ifl adam›n›n ak›n ak›n geldi¤iBakü’ye 50 bine yak›n Ermeni yerleflmiflti. Rus yönetiminin himayesinde hareketeden Ermeniler gittikçe zenginleflirken Türkler kendi ülkelerinde fakirlefltiler. Say›-


Rusya, 1917’den sonraKafkasya’dan çekildi.Bölgede Azerbaycan,Gürcistan ve Ermenistanba¤›ms›zl›¤›na kavuflmufl veAzerbaycan DemokratikCumhuriyeti, GürcistanDemokratik Cumhuriyeti,Ermenistan DemokratikCumhuriyeti ad›yla üç devletkurulmufltur. Fakat RusyaSovyet Federatif SosyalistCumhuriyeti iki y›l sonraKafkasya’y› yeniden iflgaletmifltir. Bölgedeki üç devletSovyetler Birli¤i ismini alanyeni Sovyet rejimininidaresine girdi. SovyetRusya’n›n arac›l›¤›yla üçSovyet Cumhuriyeti;Azerbaycan, Gürcistan veErmenistan ile Kâz›mKarabekir’in temsil etti¤iTBMM Hükümeti aras›nda 13Ekim 1921’de KarsAntlaflmas› imzaland›. Bunagöre: Üç Cumhuriyet de,Moskova Antlaflmas›’n›kendileri için de geçerlisay›yordu. BöyleceTürkiye’nin do¤u s›n›r›kesinleflti ve Ermeni Sorunuda sona erdi. SovyetSosyalist CumhuriyetlerBirli¤i 1991’de da¤›ld›ktansonra ba¤›ms›z olanErmenistan KarsAntlaflmas›’n› tan›mad›.

lar› az olmakla birlikte iktisadi bak›mdan güçlü olan Ermeni nüfusu, ba¤›ms›zAzerbaycan’› Bolfleviklerin de deste¤i ile çökertmek için her yolu denedi. Nihayet,‹ngiltere ve di¤er galip devletlerin de müsamahas› ile, 27 Nisan 1920’de Azerbay-can, K›z›l Ordu’nun iflgaline u¤rayarak Sovyetler Birli¤i’ne kat›lm›fl oldu.

Milli Azerbaycan Cumhuriyeti (Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, Milli Müs-takil Azerbaycan Cumhuriyeti) iki y›l kadar varl›¤›n› sürdürdü. Bu tarihte K›z›l Or-du’nun ülkeye girmesinden sonra Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurul-du. 1918’de kurulan Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti de 1920’de Rus ordusu-nun girmesinden sonra SSC (Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti) olmufltur. Gürcistan, I.Dünya Savafl›’nda ‹ngiltere taraf›ndan iflgal edildi. ‹flgal kuvvetlerini yenen Gürcü-ler ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etti ve bu devlet 1920’de Rusya taraf›ndan da tan›nd›. 1921’deK›z›l Ordu Gürcistan’a girdi ve ülke Sovyetler Birli¤i’nin parças› hâline geldi. Kaf-kas cumhuriyetleri ile Türkiye s›n›r› 16 Mart 1921 Moskova Antlaflmas›; 13 Ekim1921 Kars Antlaflmas› ile belirlendi. Bu antlaflmalara, Rusya ile birlikte Gürcistan,Ermenistan ve Azerbaycan da kat›ld›. Buna göre Batum, Gürcistan’a ve Nahç›vanAzerbaycan’a ba¤l› özerk bölgeler hâline geldi. Üç Kafkas cumhuriyeti 1924 Ana-yasas› uyar›nca Transkafkasya Sovyet Federatif Cumhuriyeti’ni oluflturmaktayd›.1936 Anayasas› ile federasyon la¤vedilerek her biri ayr› SSC hâline gelmifltir.

Sovyetler Birli¤i’nin kurucu önderi durumundaki Lenin, 1922’de ölmüfltür. Le-nin ve Stalin döneminde, bütün Kafkaslar ve Orta Asya, Sovyet cumhuriyetleri hâ-line gelmifltir. Bugünkü siyasi haritan›n da belirlendi¤i geliflmeler 1924 ve 1936Anayasalar› ile kesinleflmifltir. 1922-1953 y›llar› aras›nda SSCB’yi yöneten Stalin dö-neminde, Kafkaslar ve Orta Asya’da ad›m ad›m sosyalist düzen yerleflmifltir. Önce-likle tarla ve bahçelere el konulmufl, bütün köylüler kolhozlarda (Sovyet Rusya’daköylülerin ortak olarak çal›flt›klar› tar›m iflletmelerinde) toplanm›flt›r. Bu aflamadabüyük isyanlar yaflanm›fl, milyonlarca Türk, Rus askerlerinin kurflunlar›yla, yollar-da veya da¤larda ölmüfltür (Yalç›nkaya, 2004: 159-162).

Stalin, baflta Troçki olmak üzere rakiplerini ortadan kald›rd›ktan sonra yönetimibütünüyle ele geçirmifl ve 1936’da meflhur “büyük temizlik” uygulamas›n› gerçeklefl-tirmifltir. Muhaliflerden sonra, muhalefet ihtimali olanlar›n da ölüm, sürgün veya ha-pisle cezaland›r›ld›¤› bu dönemde birçok Türk önder de hayat›n› kaybetmifltir. E¤i-tim, kültür, din gibi konularda özellikle Türk halklar bütünüyle kendi de¤erlerindenuzaklaflt›r›lm›flt›r. Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›na kadar sürecek olan Sovyetlefltirmepolitikas›na karfl›n, Ruslar›n Türklere karfl› ayr›mc› veya ikinci s›n›f uygulamalar›,kendi inanç ve de¤erlerine karfl› gizli ba¤l›l›¤›n devam›nda etkili olmufltur.

Kurtulufl Savafl› devam ederken Enver Pafla niçin Türkistan’a gitmifltir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


4

Basmac› Hareketi: Ruslarakarfl› az say›dakikuvvetleriyle bask›n yap›pbüyük kay›plar verdiren veda¤›n›k hâlde da¤lardamücadele eden TürkistanTürklerinin Milli Mücadelesi.

Kurtulufl savafl›nda Rusyard›m›: Büyük bir savafltansonra genifl çapl› iç savaflyaflayan Bolflevikyönetiminin bir baflka ülkeyeyard›m etmesi mümkünde¤ildi. Türkistan’da aç›lankampanyalarla toplananyard›mlar Moskovaüzerinden Anadolu’yagönderilmifltir.

Sovyet güçlerininkontrolünden sonraKafkaslar, kuzey bölgeler veTürkistan’da kurulan Türkdevletleri: Buhara SovyetSosyalist Cumhuriyeti (SSC),Harezm SSC, ÖzbekistanSSC, Türkmenistan SSC,Tacikistan Özerk Bölgesi,Karakalpak Özerk SSC,K›rg›zistan Özerk SSC,Kazakistan Özerk SSC’dir.

Zeki Velidi Togan, (1942), Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yak›n Tarihi, ‹stanbul.

Rusya, 16. yüzy›ldan itibaren, Kazan ve Astrahan Hanlar›ndan bafllayarak Türkistan yö-nünde a¤›r a¤›r fakat sistematik olarak ilerlemifltir. Zaman zaman u¤rad›¤› kay›plar›, k›sazamanda telafî ederek ilerlemesine devam etmifltir. K›r›m Savafl›nda Avrupa’y› karfl›s›naalan ve Sivastopol’da ma¤lup olan Rusya, Paris Antlaflmas›’n›n Karadeniz ve Bo¤azlar ile il-gili a¤›r flartlar›n› kabul etmifltir. Rusya’n›n bu ma¤lubiyetten sonra Türkistan istikametin-deki ilerlemesinde de bir yavafllama veya gerileme beklenebilirdi. Fakat aksine yaklafl›k15-20 y›l sonra bütün Türkistan ele geçirilmifltir. Türkistan’›n ve Kafkasya’n›n Hindistanyolu üzerindeki stratejik önemi ‹ngiltere’nin parlamento tart›flmalar›nda da s›k s›k vurgu-lanm›flt›r. Bununla beraber Paris Antlaflmas›’n›n kabulü yönünde imza veren ve antlaflma-n›n Türkiye’deki Hristiyanlar›n durumunun iyileflti¤i, Karadeniz’in tarafs›zlaflt›r›ld›¤› veTürkiye’nin Avrupa’ya kat›ld›¤› gibi yönlerini ele alarak bir baflar› olarak niteleyen ‹ngil-tere Baflbakan› Disraeli, flu ilginç “öngörülerini” dile getirmifltir: “... Rusya... flimdi demiryollar› infla etmek ve ülkesinin en uzak bölgelerindeki k›s›mlar› birlefltirmek üzeredir. Veflüphesiz Orta Asya’daki entrikas›na devam edecektir...” (The Treaty of Peace, Parliamen-tary Debates, III-141, 5 May›s 1856, s. 2085). Rusya’n›n Paris Antlaflmas›’n› izleyen k›sazaman içerisinde Türkistan’daki ilerleyifli, 16. yüzy›ldan beri kat’etti¤i mesafeye göre ol-dukça h›zl›d›r ve normal tarihî seyrinden çok farkl›d›r. Sanayi devriminin gerçekleflmesi,telgraf, demir yolu flebekeleri ve harp sanayiindeki geliflmeler, Rusya’n›n tarihî h›z›n›nçok üstüne ç›kmas›n› aç›klayabilir.


fiekil 1.3

Nahcivan veBatum’un yerald›¤› Kafkasya-Türkiye haritas›.Türkiye ileAzerbaycan’a ba¤l›olan Nahcivans›n›r› oldukça darolup 18 km’dir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Kaynak: http://www.asyaulkeleri.com/2010/08/ermenistan-nerede-ermenistan-dunyann.html.


Orta Asya ve Kafkaslar’›n yak›n tarihini de¤er-

lendirmek.

Tarih boyunca, ‹pek Yolu gibi dünya siyasetindeönemli bir yeri olan Orta Asya’n›n ça¤dafl tarihiRus istilas›yla bafllar. 1550’lerde Kazan ve Astra-han Hanl›¤›’n› ele geçiren Ruslar, bundan sonratopraklar›n› geniflletir. Sanayi devrimi aflamas›n-da gerek ham madde gerek pazar ihtiyaçlar› içinKafkaslar ve Orta Asya’ya hâkim olmaya kararverildi. Deli Petro’nun vasiyetnamesi bu konudaas›rlarca de¤iflmeyen bir anayasa rolü oynad›.1860’larda Kafkaslar ve Türkistan’›n tamam›nayak›n› Çarl›k Rusya’s›n›n egemenli¤i alt›na girdi.I.Dünya Savafl›’nda büyük kay›plar verince Çar-l›k yönetimi y›k›ld› ve Sovyet dönemi bafllad›.Savafl ve ihtilal y›llar›nda Kafkaslar ve Orta As-ya’daki halklar ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etti. Ancak Bol-flevik rejimi yerleflince bu yönetimlere son verdi.Her bölgede, uygun görülen etnik isimlerle1990’a kadar süren Sovyet Sosyalist cumhuriyet-leri kuruldu.

Rusya’n›n Kafkaslar ve Orta Asya’y› iflgalinin

aflamalar›n› analiz etmek.

Rusya’n›n Kazan ve Astrahan Hanl›klar›n› iflgaliilk emperyalist genifllemesidir. 1822’de Ruslar,Kazaklara ba¤›ms›zl›k tan›yan antlaflmay› feshet-mifltir. 1774 Küçük Kaynarca Antlaflmas› ile Os-manl›, K›r›m’daki hâkimiyetini kaybetmifltir. K›-r›m, 1783’te Ruslar taraf›ndan iflgal edilmifltir. 18.yüzy›ldan itibaren bölgenin iflgalinde, ‹ngiltereve zaman zaman di¤er Bat›l› ülkeler de rol oyna-m›flt›r. Bat›l›lar, bölgenin siyasi, iktisadi ve strate-jik özelliklerini araflt›rm›flt›r. Kafkaslar ve OrtaAsya’n›n bütünüyle Rus Çarl›¤›’n›n egemenli¤ialt›na girmesi önemli ölçüde 1860’larda tamam-lanm›flt›r. Rus Çarl›¤›’n›n Kafkaslar ve Türkistanistikametindeki ilerlemesinde önemli bir aflama,1856 K›r›m Savafl› ve sonras›nda yap›lan 1856 Pa-ris Antlaflmas›’d›r. Bu antlaflma ile Osmanl›, Rus-ya’ya karfl› Kafkaslar› savunan hanl›klara verdi¤ideste¤i çekmek zorunda kalm›flt›r. 1867’de Tür-kistan Genel Valili¤i kuruldu. l865 senesinde Ho-kand, l868 senesinde Buhara Emîrli¤i ve l873 se-nesinde ise Hive Hanl›¤› al›narak Bat› Türkistan,Rus Çarl›¤› topraklar›na kat›lm›flt›r.

Rusya’n›n meflruti monarfliye geçifli ve I. Dünya

Savafl›’nda yaflananlar›n Kafkaslar ve Orta Asya

aç›s›ndan sonuçlar›n› tart›flmak.

1903-1905 Savafl›’n› Rusya, Japonya karfl›s›ndakaybedince Rus iç siyasetinde sars›nt›lar yaflan-m›fl, Çarl›k rejimi meflruti monarfliye geçirilmifltir.Rusya Müslümanlar›, bu dönemde Duma’ya (RusMeclisine) Türk temsilci gönderebilmifltir. RusyaI. Dünya Savafl’›nda önemli kay›plar vermifl, özel-likle cephe gerisi hizmetlerde asker ihtiyac› art-m›flt›r. Askere ça¤r›lan Türklere, Ruslarla ayn›flartlar sunulmad›¤› için oluflan tepkiler isyanadönüflmüfltür. Türkistan’da 1916’da yaflanan buiç kar›fl›kl›k, ihtilallerin geliflmesi ve Çarl›k Rus-yas›n›n y›k›lmas›nda da etkili olmufltur.

Bolflevik ‹htilali ve SSCB döneminde Kafkaslar

ve Orta Asya’n›n idari ve hukuki durumunu

de¤erlendirmek.

I. Dünya Savafl›’nda yaflanan cephelerdeki bafla-r›s›zl›klar ve savafl flartlar› iktisadi ve sosyal yap›-y› sarsm›flt›. Ayr›ca Rus Çarl›¤›’nda anayasal süre-ce geçiflin sanc›lar› yaflan›yordu. 16 Mart 1917’deÇar II. Nikola taht›ndan feragat etmek zorundakald›. 7-8 Kas›m 1917’de Sovyetler Birli¤i döne-mi bafllad›. Bolflevik yönetimi ile Çarl›k kuvvetle-ri aras›nda y›llarca iç savafl yafland›. Bu dönem-de Kafkaslar ve Orta Asya’da, ömrü birkaç ay ilebirkaç y›l aras›nda de¤iflen birçok Türk devletikuruldu ve y›k›ld›. Sovyetler Birli¤i’nin kurucu li-deri Lenin, 1922’de ölmüfltür. Lenin ve Stalin dö-nemlerinde, bütün Kafkaslar ve Orta Asya, Sov-yet Cumhuriyetleri hâline gelmifltir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Orta Asya ve Türkistan ile ilgili olarak afla¤›daki ifa-delerden hangisi yanl›flt›r?

a. Türkistan, Orta Asya’y› oluflturan bölgelerdenbiridir.

b. Türkistan, Türklerin yurdu demektir. c. Bugünkü Kazakistan, K›rg›zistan, Özbekistan, Ta-

cikistan ve Türkmenistan Türkistan’› oluflturur.d. Orta Asya, Türkistan ve Anadolu’dan oluflur.e. Hindistan ve Pakistan, Türkistan’›n dolay›s›yla

Orta Asya’n›n güneyinde yer al›r.

2. Moskova Knezli¤i, Kazan ve Astrahan hanl›klar›n›hangi tarihte ülkesine katm›flt›r?

a. 1453, 1478b. 1856c. 1552, 1556d. 1875e. 1920, 1922.

3. Afla¤›daki ifadelerden hangisi, Ümit Burnu’nun keflfiile Orta Asya’n›n stratejik önemine etkisini aç›klamaktad›r?

a. De¤iflmemifltir, çünkü Fergana’da sulu tar›myap›lmaktad›r.

b. Azalm›flt›r, çünkü ‹pek Yolu ticareti azalm›flt›r.c. Azalm›flt›r, çünkü Baharat Yolu ticareti artm›flt›r.d. De¤iflmemifltir, çünkü ayn› dönemde Osmanl›

‹mparatorlu¤u genifllemifltir.e. Artm›flt›r, çünkü ayn› y›llarda Ruslar Kafkasya’y›

ele geçirmifltir.

4. ‹gnatiyev, Orta Asya seyahatinden sonra haz›rlad›¤›raporda afla¤›dakilerden hangisini söylemifltir?

a. Türkistan’›n zengin tar›msal imkanlar›n›n gelifl-mesi için bu hanl›klarla iflbirli¤i yapmal›y›z.

b. Rus topraklar›nda da sulu tar›ma geçmenin yol-lar›n› araflt›rmal›y›z.

c. Hindistan’› ele geçirmek için önce Türkistan’› ifl-gal etmeliyiz.

d. Rus sanayinin ihtiyac› olan pamu¤u Türkis-tan’dan sat›n almal›y›z.

e. Türkistan hanl›klar›n› birbiriyle savaflt›r›p zay›fdüflürerek bu bölgeyi ele geçirmeliyiz.

5. Afla¤›dakilerden hangisi, K›r›m Savafl› sonunda top-lanan 1856 Paris Kongresi bar›fl›n›n sonuçlar›ndand›r?

a. Osmanl› Kafkasya’daki deste¤ini çekmek zorundakal›nca, Rusya bu bölgeyi rahatça iflgal etmifltir.

b. Rusya’n›n Kafkaslar ve Orta Asya yönündeki ifl-gallerinin hukuksuz oldu¤u ilan edilmifltir.

c. Orta Asya, Rusya ve ‹ngiltere aras›nda taksimedilmifltir.

d. Rusya’n›n Orenburg’da kale inflas›na müsamahagösterilmifltir.

e. Rusya, Kuzey Kafkasya’dan ç›kar›lm›flt›r.

6. Afla¤›dakilerden hangisi, 1864 Gorçakof Deklaras-yonu ile duyurulmufltur?

a. Rusya’da serfli¤in kald›r›lmas›b. Rusya’n›n, ‹ngiltere ve di¤er sömürgeci ülkelere

sald›rmama taahhüdü c. Rusya’n›n Ukrayna’ya medeniyet götürme görevid. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun gayr-i medeni ülke

oldu¤ue. Rusya’n›n Türkistan’a medeniyet götürme görevi

7. Afla¤›daki geliflmelerden hangisi, Ruslar’›n Türkis-tan’› ele geçirmesini takip etmifltir?

a. Buhara ve Hive hanl›klar›na özerk yönetim sta-tüsü verilmesi

b. Hokand hanl›¤›na özerk yönetim statüsü verilmesic. Kaflgar ve Buhara hanl›klar›na özerk yönetim

statüsü verilmesid. K›r›m ve Kaflgar hanl›klar›na özerk yönetim sta-

tüsü verilmesie. Kaflgar hanl›¤›n›n Çin’e karfl› desteklenmesi

8. Afla¤›dakilerden hangisi, Kaflgar Hanl›¤› için do¤rubir tan›mlamad›r?

a. Kafkaslar’da kurulan bir Çerkez devletidir.b. Do¤u Türkistan’da kurulan bir Türk devletidir.c. Bat› Türkistan’da kurulan bir Türk devletidir.d. ‹ngiltere’nin Çin’e karfl› destekledi¤i bir özerk

yönetimdir.e. Çin’in Rusya’ya karfl› destekledi¤i bir tampon

ülkedir.

Kendimizi S›nayal›m


9. Afla¤›dakilerden hangisi, Rus-Japon Savafl›nda (1903-1905), Rusya’n›n yenilmesinin sonuçlar›ndand›r?

a. Çarl›k rejimi y›k›lm›fl, Bolflevik yönetimi kurul-mufltur.

b. Ruslar yenilince Türkistan’da ba¤›ms›z devletlerkurulmufltur.

c. Çarl›k yönetimi zor durumda kal›nca meflrutimonarfliye geçilmifltir.

d. Bask›lara dayanamayan Çar, yönetimi geçiçi hü-kümete devretmifltir.

e. Türkistan’da basmac› isyanlar› bafllam›flt›r.

10. 1916 Askere Alma Kararnamesi, Türkistan’da is-yana yol açm›flt›r. Afla¤›dakilerden hangisi isyan›nnedenlerindendir?

a. Türkler, prestijli bir görev olan askerlikten mah-rum b›rak›lmaktad›r.

b. Türkistan’daki Ruslar hiçbir flekilde askere al›n-mazken Türkler al›nmaktad›r.

c. Askere giden Türklerin pamuk tarlalar› Ruslaraverilmektedir.

d. Askere al›nacak Türkler için, Ruslara verilen im-kanlar sözkonusu olmamaktad›r.

e. Askere al›nacak Türkler k›fl mevsiminde so¤uk-tan donma endiflesi duymaktad›r.

Do¤u Türkistan (Uygur) Türklerinde - Ad Toyu (Be-

be¤e ‹sim Verme Merasimi)

“... Pek muhterem Baybars Bey ve Ailesi Cuma günü sa-

at 11 ‘de Seyithan›n evinde ad toyuna teklif” fleklinde,k›sa ve öz bir yaz› gönderilir. Davet kâ¤›d›n›n ad› Bar-gak’t›r. Bu bargakla ev ev gezilerek okuma yazmas›olan çocuklar taraf›ndan da¤›t›l›r. Bu daveti alan herkesorada belirtilen gün ve saatte toy evinde toplan›r. (Bende eflimle böyle bir ad toyu davetinde tan›flm›flt›m.) Da-vetler do¤um yapt›¤› için k›rk› dolmadan bebe¤i ve an-nesini görmeye gelen, tebrik eden, haber gönderen, ya-ni k›sacas› ilgilenen herkese verilir. S›ra geldi toyda ya-p›lacak yemeklere; bunun için de birkaç gün evveldenkonu komflu, akrabalar o evde toplan›p haz›rl›klara bafl-larlar. Yemekler için gelecek davetli say›s›na göre kur-banlar kesilir. Ço¤unlukla koyun kesilir.Ad toyu günü sabahtan bafllanan yemek, bahçede top-ra¤› kaz›larak yap›lan ocaklarda, çok büyük kazanlardakaynar. Bu kazanlarda “kebab” ad› verilen patatesli, sal-çal› et yeme¤i ve ayr›ca “parça et” ve “pilav” pifler. Ye-mek verilmeden önce kol suyu denilen el y›kama âde-ti vard›r. Bunu da ev sahipli¤i yapan iki genç “abduvu”ve “ç›lapcu” ad› verilen ibri¤i, tas› ve havlusuyla gelirve yemekten önce herkesin elini y›kamas›n› sa¤lar. Buifllem bittikten sonra, yer sofralar› serilir ve yemeklertepsilerle getirilmeye bafllan›r, önce kebap yenir; ard›n-dan havuçlu salçal› etli pilav, ondan sonra meyveler ge-lir. En sonunda tatl›s› ve çay› da verilince bir daha kolsuyu getirilerek yemek ifli bitirilir.Yemekten sonra s›ra e¤lenceye gelir. K›zlar ve kad›nlarkendi aralar›nda oynar ve e¤lenirler. Erkekler de kendi-ne göre bir e¤lence yaparlar. Sonra hediyeleflmeler bafl-lar, bu ifller herkesin huzurunda yap›l›r. Örne¤in anne-annenin bebek ve annesi için yapt›klar›, ba¤›rarak ko-nuflma yetene¤i olan birisi taraf›ndan gösterilerek sahi-bine verilir. Babaannenin yapt›klar› da bu flekilde gös-terilir ve verilir. Sonra, amca, hala, teyze ve day› gibiyak›n akrabalar bebek için alt›n, para; e¤er k›zsa bile-zik, küpe gibi hediyeler verirler.Bu arada bebek dedesi taraf›ndan “Ehli Sünnet” birineverilir. Bu kifli k›bleye döner, çocu¤u da o yöne tutaraküç defa tekbir getirdikten sonra bir Kur’an’dan, bir deailesinin istedi¤i ad söylenerek kula¤›na üflenir. Böyle-ce çocu¤un ad› konmufl olur. Bu adlar genelde aile bü-yüklerinin iste¤i do¤rultusunda konur. Bazen babaan-nenin ve dedenin ad› da verilir. Uygur Türklerinde flu

Yaflam›n ‹çinden

“


adlara s›k rastlan›r: Erkekler için; Kahraman, Erkin, Yol-bars, Yalç›n gibi. K›zlar için; Dilflat, Gülnar, Dinnar,Ayimnisa, Hörnisa gibi, yörelere göre de¤iflen adlar ko-nabilmektedir. Bu adlar her zaman güzel manalar olanadlard›r ve özenle seçilir.

Kaynak: Gökbayrak Dergisi, 21. say›, May›s-Haziran1997.http://www.gokbayrak.com/dergi_oku.asp?id=77&sid=214

Okuma Parças›Azerbaycan’›n bat›s›nda, Azerbaycan’a ba¤l› Nahç›vanMuhtar Cumhuriyeti kurulup her ikisinin ortas›n›, farkl›bir ifade ile Do¤u-Bat› Türk dünyas›n› ortadan kesenbir Ermenistan Cumhuriyeti yer alm›flt›r. Yine Karaba¤bölgesinde, daha önce Ruslar›n teflviki ve zorlamas›ylayerlefltirilen Ermenilerin ço¤unlukta oldu¤u topraklarüzerinde Nagorno-Karaba¤ (Da¤l›k Karaba¤, Yukar› Ka-raba¤) Muhtar Oblast› yer alm›flt›r. Azerbaycan’›n bukritik günlerinde Türkiye Büyük Millet Meclisinde yap›-lan bir gizli celsede D›fliflleri Bakan› Ahmet Muhtar Beybu hususta flöyle der: “Ermeni çetelerinin bölgede yap-t›¤› katliamlarla ilgili daha önce sizlere bilgi verilmiflti.Bilindi¤i gibi, Ermenilerin bu katliamlar›n› ancak Kâz›mKarabekir kumandas›ndaki birliklerimiz durdurabilmifl-ti. Fakat bölgede çok büyük oyunlar oynanmaktad›r...Endiflemiz flu ki ‹ngilizlerle Bolflevikler, AzerbaycanTürk âlemi ile bizim aram›za bir Ermenistan dikmek is-tiyorlar. Tekrar arzediyorum: Bütün dünyan›n ittihaz et-ti¤i bir karar var: O da bizimle Azerbaycan aras›nda,Azerbaycan’la Türk âlemi aras›nda bir Ermenistan mey-dana getirmek istiyorlar..”

Kaynak: TBMM Gizli Celse Zab›tlar›, 1921 Senesi,(An-kara, 1980), I, ss. 439-440.

1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yenidengözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “19. yüzy›lda Kafkaslar veTürkistan” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yenidengözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rus Çarl›¤› taraf›ndan Kaf-kas ve Türkistan Hanl›klar›n›n ‹flgali” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rus Çarl›¤› taraf›ndan Kaf-kas ve Türkistan Hanl›klar›n›n ‹flgali” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rus Çarl›¤› taraf›ndan Kaf-kas ve Türkistan Hanl›klar›n›n ‹flgali” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. Dünya Savafl› Sonuna Ka-dar Kafkaslar ve Türkistan” konusunu yenidengözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rus Çarl›¤› taraf›ndan Kaf-kas ve Türkistan Hanl›klar›n›n ‹flgali” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. Dünya Savafl› Sonuna Ka-dar Kafkaslar ve Türkistan” konusunu yenidengözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “I. Dünya Savafl› Sonuna Ka-dar Kafkaslar ve Türkistan” konusunu yenidengözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Eski Türk boylar› Hunlar, Peçenekler, ‹skitler ve di¤er-leri birçok devlet kurmufl, baflta bugünkü Rusya co¤raf-yas› olmak üzere Avrupan›n önemli bir bölümünü yö-netmifllerdi. Bir dönem Roma ‹mparatorlu¤u’nu istilaetmifllerdi. Bununla beraber, Türk boylar›n›n Avras-ya’n›n büyük bölümüne hâkim oldu¤u bu as›rlarda Ruskavmi bilinmemektedir. ‹lk Rus devleti olarak bilinenMoskova Knezli¤i 14. yüzy›lda kurulmufltur. Rusya co¤-rafyas›na yerleflip Ortodokslu¤a geçen Türklerin önem-li bir bölümü de Ruslaflm›flt›r. Bunun istisnas› Gagauz(Göko¤uz) Türkleridir.

S›ra Sizde 2

Tarih boyunca birçok eski kavim asimile olarak, di¤ertopluluklarla kar›flarak yok olmufltur: Etiler, Sümerlergibi. Öte yandan daha önce ad› duyulmam›fl yeni mil-

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

”


letler, devlet hâline gelmifl, hatta süper güç olmufltur.Amerika’n›n keflfi befl as›r önce gerçekleflmifltir. Ancakbugün bir Amerikan kimli¤i olup ABD süper güçtür.Rus Knezli¤i’nin geliflerek krall›k ve imparatorluk hâli-ne gelmesiyle, Rus ›rk› mensuplar› artm›fl, kültür veinanç de¤erleri yay›lm›flt›r. Bunda Korkunç ‹van, DeliPetro gibi yöneticiler, onlar›n politikalar›n› destekleyenyazarlar ve düflünürlerin de önemli pay› vard›r.

S›ra Sizde 3

Ruslar iflgal ettikleri baz› bölgelerdeki mevcut yöneti-min devam›n› uygun görmüfltür. Buhara ve Hive hanla-r› iflgal esnas›nda Ruslara zorluk ç›karmad›¤›ndan ken-di ülkelerinde yönetici olarak kald›lar. Yönetim flekli,yar› ba¤›ms›z statüde mali, siyasi ve askeri konulardamerkeze ba¤l› idi. Bolflevik ‹htilali’nden sonra bu statü-ye son verildi.

S›ra Sizde 4

Enver Pafla’n›n gerçekçi olmamakla birlikte büyük birideali vard›: Bütün Kafkasya ve Türkistan’› Rusya’dankurtar›p Anadolu ile birlefltirmek. Sar›kam›fl’da 70 bincivar›nda askerimizin donmas›n›n arkas›nda bu idealbulunmaktad›r. I. Dünya Savafl›’n› kaybeden yönetiminliderlerinden olarak Anadolu’dan ayr›ld›, önce Mosko-va’ya gitti. Lenin’den ald›¤› yard›mla Pan-‹slamik birdernek kurdu. Ancak Lenin’in samimi olmad›¤›n› anla-y›nca Türkistan’a geçti. Orada da¤›n›k hâldeki Basmac›-lardan düzenli ordu kurdu. Basmac›lar›n gücü ise da¤›-n›k halde Ruslara bask›n yapmalar›na dayan›yordu. Dü-zenli orduyu daha güçlü ve donan›ml› olan Rus ordusufazla zorlanmadan yendi.

Yararlan›lan KaynaklarBennigsen, A. ve Broxup, M. (1983), Islamic Threat to

the Soviet State, New York, St.Martin’s Press.Broxup, M. (1984), Basmac›lar, çev.: K›rat, Y.T., Anka-

ra, ODTÜ.Caroe, O. (1953), The Turks of Central Asia and Sta-

linism, Londra.Czaplicka, M.A. (1973), The Turks of Central Asia in

History and the Present Day, Londra, CurzonPress.

Çokay, M. (1988), 1917 Y›l› Hat›ra Parçalar›, Ankara,Yafl Türkistan Neflriyat.

Devlet, N. (1985), 1905-1917 Y›llar› Aras›nda RusyaTürklerinin Milli Mücadele Tarihi, Ankara,T.K.A.E.

Devlet, N. (1989), Ça¤dafl Türk Dünyas›, ‹stanbul.Gürün, K. (1984), Türkler ve Türk Devletleri Tarihi,

Ankara.

Hay›t, B. Türk Dünyas› Araflt›rmalar› Dergisi, s.53,ss.23-34.

Henze, P.B. (1984), Marks’›n Ruslar ve MüslümanlarHakk›nda Yazd›klar›ndan Seçmeler, çev.: Yu-lu¤ Tekin K›rat, Ankara, ODTÜ.

Henze, P.B. (1985), The North Caucasus: Russia’sLong Struggle to Subdue the Circassians, TheRand Corporation.

Kortepeter, C.M. (1966), “Ottoman Imperial Policy andthe Economy of the Black Sea Region in the Sixte-enth Century”, Journal of American Oriental So-ciety, LXXXVI-2, April-June, 86-113.

Marx, K.. (1856), “Rusya’n›n Borcu”, New York Tribu-ne, 4 Ocak 1856, terc. Yalç›nkaya, A. (2006) Sö-mürgecilik Pan-‹slamizm Ifl›¤›nda Türkistan1856’dan Günümüze, Ankara, EK I, 119-125.

Mert, Ö. (1976), “Buhara Emirli¤i Elçisi Muhammed Par-sa Efendi’nin ‹stanbul’daki Diplomatik Faaliyetleri,T.K.A.E, C.XV, say› 1-2, 93-107.

Osmanl› Devleti ile Kafkasya, Türkistan ve K›r›mHanl›klar› Aras›ndaki Münâsebetlere Dâir Ar-fliv Belgeleri (1992), Ankara, TC Baflbakanl›k.

Palmer, R.R., Colton, J. (1978), A History of the World,New York, Alfred A. Knopf.

Russia Trade on East Coast of Circassia (1854), F.O.97-350, 1854-Haziran 1857.

Saray, M. (1984), Rus ‹flgali Devrinde Osmanl› Dev-leti ile Türkistan Hanl›klar› Aras›ndaki Müna-sebetler (1775-1875), ‹stanbul.

Schuyler, E. (1967), Peter the Great, Emperor of Rus-sia: a Study of Historical Biography, New York,Russel&Russel, ilk bask› 1884.

Sokol, E.D. (1954), The Revolt of 1916 in RussianCentral Asia, Baltimore, Johns Hopkins University.

Stephen, G. (1915), “Impression of Seven Rivers Landand Russian Central Asia”, J.R.C.A.S., V.:II.

Taheri, E. (1991), K›z›l Göke Hilal, terc.: C.Akalin, ‹s-tanbul, Sel Yay›nc›l›k.

The Treaty of Peace (1856), Parliamentary Debates,III-141, 5 May›s, 2037-2114.

Togan, Z.V. (1942), Bugünkü Türkili (Türkistan) veYak›n Tarihi, ‹stanbul.

Vambery, A. (1993), Bir Sahte Derviflin Orta Asya Ge-zisi (Bir Sahte Derviflin Asya-y› Vüsta’da Seya-hati), Haz.: Özalp, N.A. ‹stanbul, Ses Yay›nlar›.

Yalç›nkaya, A. (2004), Yetmifl Y›ll›k Kriz: SovyetlerBirli¤i’nde Moskova, Türkler ‹liflkileri, ‹stanbul,Beta.

Yalç›nkaya, A. (2006A), Sömürgecilik Pan-‹slamizmIfl›¤›nda Türkistan 1856’dan Günümüze, Anka-ra, Lalezar Kitabevi.

Yalç›nkaya, A. (2006B), Kafkasya’da Siyasi Geliflme-ler: Etnik Dü¤ümden Küresel Kördü¤üme, An-kara, Lalezar Kitabevi.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;So¤uk Savafl dönemi, Türkiye Sovyetler Birli¤i iliflkilerinin tarihsel gelifliminiaç›klayabilecek,Sovyet taleplerini ve Transkafkasya Cumhuriyetleriyle ba¤lant›s›n› tan›mlaya-bilecek,Türkiye’nin Bat› Bloku ile yak›nlaflmas›n›n nedenlerini aç›klayabilecek,So¤uk Savafl’›n iki blok aras›nda t›rmanmas›n› tart›flabilecek,1945-1989 dönemi Türk-Sovyet iliflkilerini de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• So¤uk Savafl• Montrö Sözleflmesi• Potsdam Konferans›

• Ermenistan• Gürcistan

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

NNN


• G‹R‹fi• SOVYETLER B‹RL‹⁄‹’N‹N

TÜRK‹YE ÜZER‹NDE BASKILARI • SOVYET TALEPLER‹ VE GÜNEY

KAFKASYA CUMHUR‹YETLER‹• TÜRK‹YE’N‹N BATI BLOKU ‹LE

YAKINLAfiMASI• SO⁄UK SAVAfi’IN TIRMANMASI• 1950-1989 ARASI TÜRK-SOVYET

‹L‹fiK‹LER‹


So¤uk SavaflDönemi Türkiye-Sovyetler Birli¤i‹liflkileri

G‹R‹fi‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda, Türk D›fl Politikas› tarafs›z kalmaya odaklanm›flt›.Türk liderler ve diplomatlar ülkelerini savafltan kay›ps›z flekilde uzakta tutmay› ba-flard›lar. Ancak Sovyet liderlerinin tekrar tekrar ifade etti¤i gibi tarafs›zl›k demekmüttefiklerin taraf›nda olmak anlam›na gelmekteydi. Amerikal› araflt›rmac› WayneBowen, Türkiye’nin ‹kinci Dünya Savafl› s›ras›ndaki politikas›n› “müttefik fakat sa-vaflmayan ülke” olarak tan›mlam›flt›r (Bowen, 2002: 803). Mustafa Kemal Atatürk,ilerleyen yafllar›nda, haleflerini kuzeyden gelen tehditle ilgili olarak uyarm›fl, çokzaman geçmeden de korkular›n›n yersiz olmad›¤› görülmüfltü. Sovyetler, savafl›n ilkaylar›nda, Türkiye üzerindeki iddialar›n› beyan etmiflti. 1944 Kas›m ay›ndan baflla-yarak taraflar Bo¤azlar›n ortak kontrolüne iliflkin taslaklar haz›rlam›fllard›. Mart1945’te 20 y›ll›k Türk-Sovyet Dostluk ve Tarafs›zl›k Anlaflmas› terk edilmifl, bunuSovyetlerin Türkiye’ye karfl› toprak talepleri takip etmifltir. Bu durum, Jozef Stalin’inSo¤uk Savafl y›llar›nda yürüttü¤ü gibi, kademeli bir sinir harbine dönüflmüfltür.

Avrupa’da savafl›n sona ermesinden hemen sonra, SSCB’de ‹ran, Çin ve Türki-ye ile ilgili olarak (müttefiklerle karfl› karfl›ya gelme de göze al›narak) ciddi yay›l-mac› planlar öngören gizli kararlar al›nm›flt›r. Haziran-A¤ustos 1945 döneminde,Sovyetler Birli¤i Türkiye ile ilgili iddialar›n› ortaya koymufltur. 7 Haziran’da D›flifl-leri Bakan› Viacheslav Molotov, Türkiye Büyükelçisi Selim Sarper’i Kremlin’de ka-bul etmifl ve Do¤u Anadolu üzerindeki Sovyet toprak iddialar›n› aç›klam›flt›r (Mo-lotov’un günlü¤ünden, AFP RF: 1-11). 18 Haziran 1945 tarihinde, Molotov ve Sar-per ikinci kez bir araya gelmifller, Molotov Sarper’i Sovyetlerin Türk Bo¤azlar›ndabir askeri üs kurma ve Bo¤azlar›n ortak kontrolü niyetlerine iliflkin olarak bilgilen-dirmifltir. 18 A¤ustos’ta Sovyet D›fliflleri Bakanl›¤› Türkiye’den al›nacak toprak hak-k›nda karar vermifl ve bu topra¤›n Ermenistan ve Gürcistan Sovyet Cumhuriyetle-rine kat›laca¤›n› ilan etmifltir. Almanya’ya karfl› al›nan zaferin verdi¤i mutlulu¤uniçerisinde, Sovyet liderleri Komünist Partinin yerel komitelerini dahi kurmufl ve il-hak edilecek bölgelerdeki lider pozisyonlar›na uygun adaylar› belirlemifltir. Sovyetplanlar›na göre, bu eylem Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti’nin topraklar›n›n % 80oran›nda, Gürcistan Sovyet Cumhuriyeti topraklar›n›n da % 8 oran›nda geniflleme-sini sa¤layacakt› (Sovyet-Türk ‹liflkileri Hakk›nda, AFP RF: 15). Tarihçi VladislavZubok, Stalin’in Artvin ve Kars’›n yan› s›ra Van Gölü çevresindeki Do¤u Anadolutopraklar›n› da ilhak etmek için, “Ermeni Kart›”n› kullanmay› planlad›¤›n› iflaret et-mektedir (ubok, 2007:37-38). Sovyetlerin Türkiye üzerindeki iddialar› müttefikler

So¤uk Savafl DönemiTürkiye-Sovyetler Birli¤i

‹liflkileri

‹ran Azerbaycan’›, Do¤uTürkistan (Sincan) veTürkiye ile ilgili krizler,So¤uk Savafl’›n nas›l venerede bafllad›¤› sorular›n›cevaplamakta yard›mc›olmaktad›r. Sovyetlerins›n›rlar›ndaki bu üç bölgeyleilgili gizli kararlar› ve Sovyetorganlar›n›n bu gizlikararlar› gerçeklefltirmekiçin att›klar› ad›mlar, dahasonra “So¤uk Savafl” olarakadland›r›lan dönemin ilkunsurlar›n› teflkil etmifltir.

için tam bir sürpriz olmufltu. Potsdam Konferans› arifesinde, ‹ngiltere D›fliflleri Ba-kan› Anthony Eden, Molotov’a, Sovyetlerin Türkiye üzerinde herhangi bir iddias›oldu¤unu daha önce hiç kimsenin iflitmedi¤ini söylemifltir.

Belgeler ve kaynaklar etrafl›ca incelendi¤inde, Sovyetler Birli¤i’nin Ortado¤u politikas›n-da Türkiye’nin öncelikli yeri oldu¤u görülmektedir. Türkiye’nin So¤uk Savafl’›n test alan›olmas› sadece bir rastlant› de¤ildir. S›n›rlar›n Yak›n Do¤u ve Akdeniz’e do¤ru geniflletil-mesi fikri, burada, ‹ngiltere’nin de do¤rudan kat›l›m›yla SSCB ile ABD aras›ndaki ilk kar-fl›laflmay› do¤urmufltur.

Türkiye krizi için, bak›n›z: Cemil Hasanl›. Stalin and Turkish Crisis of the Cold War, 1945-1953. Lexington Books, 2011; C. Hasanl›. Tarafs›zl›ktan So¤uk Savafla Türk - Sovyet iliflki-leri. 1939-1953. Ankara, Bilgi Yay›nevi, 2011; Ayflegül Sever. So¤uk Savafl Kuflatmas›ndaTürkiye, Bat› ve Orta Do¤u: 1945-1958. ‹stanbul, 1997.

SOVYETLER B‹RL‹⁄‹’N‹N TÜRK‹YE ÜZER‹NDE BASKILARI 17 Aral›k 1925 tarihli Türk-Sovyet Dostluk ve Tarafs›zl›k Anlaflmas›’n›n feshedile-ce¤i, 19 Mart 1945 tarihinde bildirildi. Sovyet D›fliflleri Bakan› Molotov, Türkiye’ninSSCB’deki Büyükelçisi Selim Sarper’i kabul ederek 1925 y›l›nda imzalanan anlafl-man›n iki ülke aras›ndaki dostlu¤u gelifltirmek aç›s›ndan önemli oldu¤unu belirtti.Ancak Molotov “özellikle ‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda meydana gelen de¤ifliklik-ler nedeniyle, anlaflman›n yeni flartlar› karfl›layamad›¤› ve ciddi iyilefltirmeler yap›l-mas›na ihtiyaç duyuldu¤unu” ekledi (‹ngiliz Ulusal Arflivleri, FO 371/48774). “Ra-dikal flekilde de¤iflen uluslararas› konjonktür” temelde bir bahaneydi: Anlaflma 7Kas›m 1945 tarihinde sonland›r›ld›. Feshetme ise bir tehdit olarak alg›lanmal›yd›(Barnes D›fliflleri Bakan›’na telgraf, ABD Ulusal Arflivi, doc. 761.67/4-2445).

Feshetme ilan›n›n yap›lmas›ndan iki hafta sonra Büyükelçi Selim Sarper Anka-ra’ya dönmüfltür. Zaman›n Amerikal› diplomat› E.L.Packer (Türkiye Geçici Masla-hatgüzar›), Selim Sarper ile bir görüflme gerçeklefltirmifltir. Sarper, Packer’e, “Sov-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Molotov’un 19 Mart’ta Türk-Sovyet Anlaflmas›n›nfeshedilece¤ini ilan etmesi,hem Türk siyaset çevrelerihem de Türk bas›n› içinbeklenmeyen bir geliflmeolmufltur. SSCB 20 y›ld›r ikiülke aras›ndaki iliflkileridüzenleyen bir anlaflmay›aç›k olarak reddetmifltir. Budurum, iliflkilerin karmafl›kbir hâl alma sürecinegirdi¤ini ve SovyetlerinTürkiye üzerindekiiddialar›n›n ciddili¤inigösterir niteliktedir.

Resim 2.1

16 Mart 1921,Türk-Sovyet DostlukAnlaflmas› ‹mzaTöreni, Moskova

Kaynak: http://www.turkey.mid.ru/20-30gg_t.html

yetlerin Türk topraklar› olan Kars veya Ardahan üzerindeki iddialar›n› sürdürecek-lerine inanmad›¤›n› ancak sorunun iki tarafl› de¤il çok tarafl› oldu¤unu vurgulaya-rak Montrö Sözleflmesi’nin yeniden gözden geçirilmesi için bask› yapmas›n› olas›buldu¤unu” belirtmifltir (ABD Ulusal Arfliv, doc. 761.67/4-2845). 1925 Sovyet-TürkAnlaflmas›’n›n feshedilece¤inin ilan› hakk›nda bilgi ald›ktan sonra, ABD D›fliflleriBakanl›¤› 18 Nisan 1945 tarihinde “Sovyet-Türk ‹liflkilerinde ABD’nin Ç›kar›” adl›gizli bir tutanak haz›rlayarak Ankara’daki ABD temsilcili¤ine göndermifltir. Belge-ye göre, “Sovyetler Birli¤i’nin Türkiye Cumhuriyeti politikas›yla, Çarl›k Rusya’n›nOsmanl› ‹mparatorlu¤u’na yönelik politikas› aras›nda çok büyük fark bulunma-maktad›r. Rusya’n›n Türkiye ile ilgili olarak ç›karlar› genelde ayn› kalm›flt›r: Güven-lik ve Türk bo¤azlar› arac›l›¤›yla aç›k denizlere eriflim iste¤i” (ABD Ulusal Arfliv,doc. 761.91/4-1845). Türkiye ve Türk-Sovyet iliflkileri konusunda derin bir analizsonras›nda, söz konusu belge flöyle sonuçlanmaktad›r: “ABD, Montrö Sözleflme-si’nin gözden geçirilmesi konusundaki herhangi bir öneri için tavr›n› (1) e¤er ola-caksa Türkiye’nin egemenli¤i ve ba¤›ms›zl›¤›na etkisi, (2) Bo¤azlar arac›l›¤›yla ya-p›lan ticarete serbestlik prensibi aç›s›ndan etkisi, (3) uluslararas› güvenlik sistemi-ne uygunlu¤u ve (4) daha genifl olarak Balkanlar ve Do¤u Akdeniz bölgesindekisiyasi ve stratejik etkilerini dikkate alarak temellendirmelidir.” Amerikal› baz› yet-kililerin görüfllerine göre “Türk-Sovyet talihsizli¤i, sadece Bo¤azlar› de¤il Süveyfl’ide kontrol etmeyi tasarlayan Sovyet politikas›n›n bafllang›ç aflamas›yd›” (‹ngilizUlusal Arflivi, FO 371/48774).

Ankara’da iki ay süren görüflmelerin ard›ndan, Sarper 24 May›s’ta Moskova’yadönmek üzere ayr›ld› ve Molotov ile görüflme arzusunu dile getirdi. 7 Haziran 1945tarihinde, Molotov, Sarper ile bir araya geldi. Toplant› gergin bir ortamda iki saat-ten fazla sürdü. Türk Büyükelçi, söz konusu odada ve masada, 1925 Anlaflmas›n›feshetme ilan› karar› al›nd›¤›n› ve karar› müteakip Moskova’dan ayr›ld›¤›n› ancakRusya’ya yeni bir anlaflma yapman›n umudu içerisinde yeniden geldi¤ini belirtti.Viacheslav Molotov ise sertti: “Birçok de¤iflikli¤in yeni bir anlaflmay› çok zor k›ld›-¤›n›, as›l sorunun Sovyetler Birli¤i’nin Bo¤azlar konusunda yar› yolda b›rak›l›p b›-rak›lmayaca¤› oldu¤unu, Sovyetler Birli¤i’nin zor kazan›lm›fl bir savafl›n ard›ndando¤al olarak güvenli¤i ile ilgili çok hassas konumda bulundu¤unu ancak bunun datek engel olmad›¤›n›” belirtti. Molotov, “Ayr›ca çok farkl› flartlar alt›nda imzalanm›fl1921 Anlaflmas›n›n da bulundu¤unu, Büyükelçinin de bildi¤i üzere bu anlaflmaylaSovyetlerin toprak kayb›na maruz kald›¤›n›” ifadeyle “Türkiye’nin, Sovyetler Birli-¤i ile daha iyi iliflkiler için çok önemli olan bu iddialar› tart›flmaya haz›r olup olma-d›¤›n›” bilmek istedi¤ini dile getirdi (Molotov’un günlü¤ünden, AFP RF; 2-4). Ar-d›ndan Molotov, “E¤er söz konusu Anlaflma çerçevesinde Sovyetlerin, ayr›ca Er-menistan ve Gürcistan’›n zarar›na çözülen toprak konusu düzgün flekilde ele al›-n›rsa bunun uzun süredir iki ülke aras›nda bulunan dostane iliflkilerin güçlendiril-mesine yard›m edece¤ini” ifade etti. Selim Sarper söylenenlere kat›lmayarak Büyü-kelçi olarak bu yaklafl›m› Hükûmetine aç›klamas›n›n zor olaca¤›n› söyledi. 1921Anlaflmas›n›n daha detayl› incelenmesiyle, daha çok Türkiye’nin ç›karlar›n›n bo-zuldu¤unun görülece¤ini dile getirdi. Türkiye’nin 1921 Anlaflmas›n› adil olmayanbir anlaflma olarak görmedi¤ini söylerken Molotov’dan toprak iddialar›ndan vaz-geçmelerini istedi: “Türkiye’nin Sovyetler Birli¤i’ne elini uzatt›¤›n› ve Sovyetler Bir-li¤i’nin ise bu eli tutarken ayn› zamanda pek çok kilometrekare Türk topra¤›n› daald›¤›n› halka izah etmeyi zor bulaca¤›z” dedi.

Türkiye Büyükelçisi Sovyetler Birli¤i’nin toprak iddialar›n› ve Sovyet D›fliflleriBakan› da Anlaflmay› tart›flmay› reddedince Bo¤azlara iliflkin olarak konuflmaya

312. Ünite - So¤uk Savafl Dönemi Türk iye-Sovyet ler Bi r l i¤ i ‹ l iflk i le r i

devam ettiler. Viacheslav Molotov, Sovyet tutumunu ana hatlar›yla aç›klad›: “Sov-yetler Birli¤i’nin Karadeniz ve Bo¤azlar güvenli¤i sadece, yetersiz kalabilecekTürkiye’nin iste¤ine ve gerçek potansiyeline ba¤l› kalamaz.” Molotov, Türkiye’ninSovyetlerin Karadeniz’deki ç›karlar›n› savunmak için ne kadar haz›r oldu¤unu veBo¤azlar› korumak için yeterli güce sahip olup olmad›¤›n› bilmek istiyordu. Ge-nel itibar›yla retorik nitelikli bu sorular Bo¤azlar›n ortak bir savunmaya ihtiyaçduydu¤u anlam›na geliyordu. Selim Sarper aç›kça bar›fl veya savafl zaman› Türki-ye’de bir askeri üs sözü veremeyece¤ini belirtti. Türkiye Bo¤azlar› kendisi savu-nabilirdi. Bir ittifak anlaflmas› imzalan›rsa di¤er tüm konular›n konuflulabilece¤iniifade etti (9-11).

11 Haziran’da Türkiye Büyükelçisi, Baflbakan Saraço¤lu’na Molotov ile görüfl-mesi hakk›nda bilgi verdi ve Baflbakan ivedilikle Cumhurbaflkan› ‹nönü ile istifla-re gerçeklefltirdi. Ayn› gün Türkiye Cumhurbaflkan›, ABD Büyükelçisini, Ruslarlaülkesinin ba¤›ms›zl›¤›n› ve egemenli¤ini olumsuz etkilemeyecek her hususu mü-zakere etmeye haz›r oldu¤u yönünde bilgilendirdi. Ertesi sabah fiükrü Saraço¤lu,ABD Büyükelçisi Edwin Wilson ile bir araya geldi ve Moskova’daki Türk Büyükel-çili¤inden bir telgraf ald›klar›n› ve ilk izlenimlerden “kötü kokular” ald›¤›n› ifadeetti (Büyükelçi Wilson’dan D›fliflleri Bakan›na telgraf, ABD Arfliv Doc. 761.67/6-1245). 13 Haziran’da, Türkiye D›fliflleri Bakan Vekili Sumer, ‹ngiltere BüyükelçisiM. Peterson ile bir araya geldi ve Molotov ile Sarper aras›nda geçen görüflme ile il-gili olarak bilgi verdi. Sumer, ‹ngiltere Büyükelçisine flunlar› ifade etti: “Molotov,yeni bir anlaflma müzakeresine bafllamadan önce, Türkiye ile Rusya aras›ndaki ola-¤an üstü sorunlar›n çözülmesinin en iyisi olaca¤› yönündeki fikrini dile getirdi. Busorunlar: a) 1921 Rusya-Türkiye Anlaflmas› (Molotov bu anlaflma çerçevesinde Tür-kiye’ye b›rak›lan topraklardan geri çekilmenin bask› alt›nda yap›ld›¤›n› ve yenidengözden geçirilmesi gerekti¤ini söylemifltir), b) Bo¤azlarda Rusya’ya üs verilmesi, c)Montrö Sözleflmesi’nin revizyonu ile ilgili Rusya ve Türkiye aras›nda bir anlaflma-d›r” (‹ngiliz Ulusal Arflivi, FO 371/48774). Peterson, Londra’ya görüflmeyle ilgilimesaj›nda ise flöyle yazd›: “Molotov’un Türkiye’nin do¤u s›n›rlar›n›n gözden geçi-rilmesi iddialar›na karfl› önlem, belki en iyi flekilde, bu sorunun ortaya ç›kar›lmas›-n›n yeni güvenlik sistemiyle uyuflmad›¤› yönündeki görüflümüzün belirtilmesiyleal›nabilir”.

18 Haziran 1945 tarihinde, Molotov ve Sarper ikinci kez bir araya geldiler. TürkBüyükelçisi konuflmaya, Sovyetlerin 1921 Anlaflmas› çerçevesindeki toprak iddi-alar› ve Bo¤azlarda Sovyet askerî üssü aç›lmas› konular›na iliflkin tart›flmalar› erte-leyip ertelemedi¤ini sorarak bafllad›. Molotov, Sovyetlerin iddialar› da dâhil olmaküzere karfl›l›kl› iddialar ortada kald›¤› sürece “bir ittifak anlaflmas› imzalama husu-sunda konuflman›n pek bir anlam› olmad›¤›n› ancak Türkiye Hükûmeti söz konu-su iddialar› çözmek istiyorsa bunun Sovyet hükûmetinin bir ittifak anlaflmas› imza-lamaya haz›r olaca¤› bir zemin oluflturabilece¤ini” belirtti. Toprak ve askerî üs ko-nular›n›n bu iddialar listesinde olup olmad›¤› sorusuna Molotov tasdik eder flekil-de cevap verdi. Selim Sarper Molotov’dan, görüflmelerin aksi hâlde baflar›l› olma-yaca¤› gerekçesiyle, bu konular› bir süreli¤ine kenara b›rakmas›n› istedi. Hükûme-ti taraf›ndan Türkiye’nin Sovyetler Birli¤i ile bir anlaflma imzalamak istedi¤i yönün-de talimatland›r›ld›¤›n› ekledi. Büyükelçi, Türk Hükûmetinin iddialar›n ne bir tar-t›flma konusu ne de müzakerelerin bafllang›c›n› oluflturdu¤una inand›¤›n› ifade et-ti. Molotov ise sadece, bu iki konu çözülmedi¤i takdirde bir ittifak anlaflmas›n›nmümkün olmad›¤›n› tekrarlad› (Molotov’un günlü¤ünden AFP RF: 31).


Sovyetler Birli¤i’nin önesürdü¤ü konular: (1) 1921Anlaflmas›n›n gözdengeçirilmesi, (2) Bo¤azlardaRuslara üs verilmesi ve (3)Montrö Sözleflmesi’ninrevizyonu idi.

Mehmet fiükrü Saraço¤lu 1 Ocak 1887-27 Aral›k 1953)

Sovyet D›fliflleri Bakan›, toprak iddialar› üzerinde ›srar etti. Türk ordusunu Sov-yet topraklar›n› iflgal ve “orada yanl›fl hareketler yapmak” ile suçlamak için tarih-sel gerçekleri çarp›tt›. Molotov, bunlara ra¤men Sovyetlerin o zamanlar Türkiye’yeba¤›ms›zl›¤›n› kazanmas› için yard›m etti¤ini ekledi. “Unutulmamal›d›r ki Türkiye,Sovyetler Birli¤i’nin durumundan yararland›. Ermenistan ve Gürcistan’›n baz› top-raklar›n› ele geçirdi. Biz unutsak bile, Ermeniler ve Gürcüler bu olay› hemen unut-mazlar. Biz de unutmayaca¤›z. E¤er Türkiye Hükûmeti, sorunlar› Sovyetlerin iste-di¤i flekilde çözmek istiyorsa toprak konusu adil flekilde çözülmeli ve Sovyetlereyap›lan haks›zl›¤›n çaresi bulunmal›d›r (Molotov’un günlü¤ünden, AFP RF: s. 38)”.‹ngiltere D›fliflleri Bakanl›¤›na göre, V. Molotov’un Türk Büyükelçisi ile iki görüfl-mesi süresince dile getirilen talepler “keflif nitelikli” ve “görüfllerdeki de¤iflikli¤inbafllang›c›” olarak tan›mlanabilir. ‹ngiliz yetkililerin analizlerine göre, “Sovyet hü-kümeti elbette Türklere bir flok yaflatmak için çaba sarf etmektedir. 1921 Türk-Sov-yet Anlaflmas›’n›n bask› alt›nda yap›ld›¤›na inanmak için hiçbir sebep bulunma-maktad›r. Hem Kars ve Ardahan için hem de Bo¤azlar için Sovyet talepleri, do¤ru-dan Dünya Organizasyonu’nun genel prensiplerine ve Stalin’in Yalta’daki bellitaahhütlerine karfl› yap›lmaktad›r” (‹ngiliz Ulusal Arflivi, FO 371/48774).

22 Haziran 1945 tarihinde, Türkiye Büyükelçisi Selim Sarper resmî olarak tümSovyet önerilerini reddetti. Kendisini ve tutumunu korumak için, Türkiye ilk önce‹ngiltere’ye, sonra da ABD’ye do¤ru döndü. Türkiye h›zl› flekilde müttefikleri ‹ngil-tere’yi, Londra’da büyük bir flaflk›nl›¤a yol açan Moskova görüflmeleri ve taleplerleilgili olarak bilgilendirdi (‹ngiliz Ulusal Arflivi, FO 371/48774; ABD Ulusal ArfliviDoc. 761.67/7-1245). Türkiye Baflbakan›, Ankara’daki ‹ngiltere Büyükelçisine tekrartekrar “Türkiye’nin, ba¤›ms›zl›¤›n teslimi anlam›na gelecek bu ayr›cal›klar› tan›mak-tansa savaflaca¤›n›” belirtti. 5 Temmuz’da, ‹ngiltere D›fliflleri Bakanl›¤› Rusya’daki‹ngiltere Büyükelçisine, SSCB D›fliflleri Bakanl›¤›na bir Nota göndermesi ve Sovyet-lerin Türkiye’den taleplerinin nedenlerinin ö¤renilmesi konusunda talimat verdi.Ayn› gün, ‹ngiliz D›fliflleri Bakanl›¤› durumla ilgili olarak Ankara’y› ve Washington’ubilgilendirdi. 7 Temmuz’da ‹ngiltere’nin Moskova Büyükelçisi Archibald Kerr’in tev-di etti¤i Nota’da “‹ngiltere Hükümeti, Sovyet Hükümetinin ortaya att›¤›, sadece Tür-kiye ve Rusya ile ilgili olarak alg›lanamayacak toprak iddialar› ve üs taleplerini ö¤-renmekle flaflk›nl›k içerisindedir. Bu meselelerden birincisi Dünya Organizasyo-nu’nun konusuna girmekte, ikincisi ise Montrö Sözleflmesi ile ilgilidir” deniliyordu(Büyükelçi Harriman’dan telgraf, ABD Ulusal Arflivi, Doc. 761.67/7-845). Büyükel-çi, Sovyet hükûmetine Türklerle Montrö Sözleflmesi’ni tart›flmadan önce, ‹ngiliz veAmerikal›larla istiflare etme sorumlulu¤u veren ve Stalin’in Türkiye’nin ba¤›ms›zl›¤›ve toprak bütünlü¤üne zarar verecek eylemlerde bulunmama sözü verdi¤i YaltaAnlaflmas›’na at›fta bulunmufltu (A. Kerr’den Molotov’a, AFP RF: s. 1). ‹ngiltere D›-fliflleri Bakanl›¤›na göre, Stalin o zamanlar Türkiye’nin ba¤›ms›zl›¤› ve bütünlü¤ü-nün sa¤lanmas› için uygun teminatlar ve Montrö Sözleflmesi’nin de¤ifltirilmesiyle il-gili olarak Türkiye’ye bafllang›çta genel bir güvence verilmesi hususunda mutab›kkald›¤›n› belirtmiflti (‹ngiliz Ulusal Arflivi, FO 371/48774). 18 Haziran’da, SovyetlerBirli¤i’nin Balkanlar’da yapt›klar›yla yak›ndan ilgilenen ‹ngiliz Hükûmeti, AmerikanHükûmetinden Yalta kararlar›na uygun olmayan Sovyet politikalar›na dikkat etme-sini istedi ve Potsdam Konferans› arifesinde iki ülkenin tutumlar›n› belirlemesi ge-rekti¤ini bildirdi (The Economist, 21.07.1945).

Türkiye’ye yönelik iddialar›n ilan edilmesini müteakip, Romanya ve Bulgaris-tan’dan askeri heyetler Moskova’ya davet edildi ve Stalin talimatlar›n› verdi. 3 Tem-muz’da, Bulgaristan’daki ‹ngiliz Askerî Misyonunun flefi Londra’ya flunlar› iletti:


“Moskova’y› ahiren ziyaret eden Romanya’dan bir askerî heyet, kendilerine Ro-manya ordusunun 16 tümen ve (bir) tugayda sabitlenece¤i bilgisini veren Stalintaraf›ndan candan karfl›land›. Malinovsky ve Tolbukhin’in ordular›n›n Romanyave Bulgaristan’da uzun kalmayaca¤› ise edinilen di¤er bir bilgidir. Birlikler Türki-ye’ye, Bo¤azlar konusunda Sovyet önerilerini kabul etmeleri için gözda¤› vermeküzere toplanm›flt› ve Türkleri, kabul için korkutma sürecinin haftalar alaca¤› tah-min edilmiyordu (bu bilgi esasen Stalin taraf›ndan verilmemifltir, ancak kesin ol-du¤u düflünülmektedir). Halihaz›rdaki Rus birliklerinin bu bölgeye toplanmas›-n›n da bahsedilen amaca yönelik oldu¤una inan›yorum. Asl›nda baflka bir nedende olamaz. Moskova’dan yeni dönen Bulgaristan askeri heyetinden bunun teyidi-ni almaya çal›flaca¤›m” (‹ngiliz Ulusal Arflivi FO 371/48774).

Potsdam Konferans›’n›n arifesinde Mo-lotov, ‹ngiliz D›fliflleri Bakan› Anthony Edenile konferansla ilgili konular› görüflmek içinbir araya geldi¤i zaman, ‹ngiliz diplomat›Molotov’a Türk yetkililerin Londra’da ken-disini görmeye geldi¤ini söyledi. Asl›nda11 Temmuz’da, Potsdam Konferans› önce-sinde, Türkiye D›fliflleri Bakan› H. Saka, A.Eden ile Londra’da görüfltü ve Eden’e Sov-yet talepleriyle ilgili etrafl› bilgi verdi.Eden’e “tam olarak tan›mlanmam›fl dört Rustalebinin, Türkiye’den hem iç politika hemde d›fl politika alan›nda Rusya’n›n ekseninegirmesi talebinden daha afla¤› bir talep ol-mad›¤›n›, her durumda Türkiye’nin toprakvermekten ve üs açmaktansa savaflmay› ter-cih edece¤ini” aç›klad›. Molotov, Eden’ekonuyu bildi¤ini ve Türklerin Moskova’da-ki görüflmelerle ilgili konuflurken nesnel

oldu¤unu umdu¤unu belirtti. Ayr›ca “1921y›l›nda, Türkler Sovyet Ermenistan’›ndan toprak almak için Sovyetler Birli¤i’nin za-y›fl›¤›ndan yararland›. Sovyetler Birli¤i Ermenileri, kendilerinin hafife al›nd›¤›n›hissetti” dedi ve “Sovyetler Birli¤i’nin hukuken kendisine ait olan topraklara geridönmesi hususunu ortaya att›. Bo¤azlarla ilgili olarak ise Sovyetler Birli¤i MontröSözleflmesi’nin kendisine uygun olmad›¤›n› bir müddettir düflünüyordu” diye ekle-di. Anthony Eden ‹ngilizlerin, Bo¤azlar konusunun fark›nda olmas›na ra¤men,Sovyetlerin Türkiye’den toprak iddialar›na iliflkin hiçbir fley duymad›¤› fleklindecevap verdi. Molotov toprak konusunun Türklerin Sovyetler Birli¤i’ne bir ittifakanlaflmas› önermesi ve Sovyet flartlar›n› ö¤renmek istemesiyle gündeme geldi¤i ya-n›t›n› verdi. Sovyetler ricay› görmezden gelemedi, dedi. Eden ise “Türklerin Sov-yetlerin toprak iddialar›n› kabul etmedi¤i”ni iflaret etti (Molotov’un günlü¤ünden,AFP RF: 75-76).

Potsdam Konferans›Potsdam Konferans› 17 Temmuz 1945 tarihinde bafllad›. Üç gün sonra, 20 Tem-muz’da, Viacheslav Molotov, ‹ngilizlerin Moskova’ya tevdi edilen 7 Temmuz tarih-li Notas›na cevap verdi. Muhtemelen Eden ile yapt›¤› görüflme Molotov’u, Türki-ye’den toprak iddialar›n›n ve egemenli¤e tecavüzün, Konferans’ta gündeme geti-


Resim 2.2

PotsdamKonferans›,D›fliflleri Bakanlar›Molotov, Byrnes veEden, Temmuz1945

Kaynak: DeutschesBundesarchiv(Alman FederalArflivi), Bild 183-14059-0016http://www.bild.bundesarchiv.de/archives/barchpic/search

rilmesinin zor olaca¤›na ikna etmiflti. Cevab›nda, Sovyet D›fliflleri Bakan›, Sovyetle-rin Türk Hükûmetiyle görüflmelere girerek Müttefiklerle daha önceki hiçbir anlafl-may› bozmad›¤›n›, zira Sovyetleri “Bo¤azlar konusunu ilgilendirecek” bir ittifak an-laflmas› imzalamaya davet edenin Türkiye oldu¤unu aç›klamaya çal›flt›. NotadaTürkiye hükûmetine “bu anlaflman›n sadece Bo¤azlar ve Sovyetler Birli¤i’nden il-hak edilen ve 1921 y›l›nda Türkiye’ye kat›lan topraklar sorununun çözülmesiyleimzalanabilece¤i bildirildi” deniyordu (ABD Ulusal Arflivi, Doc. 761.67/7-2445).

Türk sorunu ve Bo¤azlar meselesi 13 Temmuz 1945 tarihinde Potsdam’da gay-riresmî olarak bir akflam yeme¤i s›ras›nda tart›fl›ld›. 22 Temmuz tarihinde mesele,Baflkan Truman’›n baflkanl›¤›n› yapt›¤› alt›nc› oturum gündemine al›nd›. Müttefik-ler, Sovyetlerin Türkiye ile ilgili iddialar›n› desteklemeyi reddetti. Bu nedenle 1A¤ustos’ta imzalanan Berlin Konferans›’n›n Nihai Protokolü, sadece Karadeniz Bo-¤azlar›ndan geçiflten bahsetti: “Üç hükûmet modern zamanla uyumsuz olan Söz-leflmenin gözden geçirilmesinin gerekli oldu¤unu kabul etmifltir. Sözkonusu mese-lenin üç hükûmet ve Türkiye aras›nda do¤rudan müzakerelerin konusu olmas› ka-rarlaflt›r›lm›flt›r” (Berlinskaya: 444). Ertesi gün, ABD D›fliflleri Bakan› James Brynes,metni ABD’nin Ankara Büyükelçisi Edwin Wilson’a gönderdi.

Potsdam’da Sovyetler, Türk sorununu çözme kararl›l›klar›na ra¤men, anlay›fllar›n› Mütte-fiklere kabul ettirmeyi baflaramad›. Türkiye’nin do¤u bölgelerine ve Bo¤azlardaki bir as-kerî üsse iliflkin Sovyet talepleri reddedildi ve nihai belgelerde bu taleplere yer verilmedi.

Sovyetler Birli¤i, Türkiye üzerindeki taleplerini, hangi gerekçelerle bildirmifltir? Tart›-fl›n›z.

SOVYET TALEPLER‹ VE GÜNEY KAFKASYA CUMHUR‹YETLER‹Türkiye’deki Sovyet Büyükelçisi S. Vinogradov, toprak taleplerinin, Ermeni halk›için birfleyler yapmak gerekti¤i nedenine dayand›¤›n› aç›klayarak V. Molotov’untekliflerini teyit etti (Türk Sovyet ‹liflkileri, FO 371/48774). 1945 y›l› A¤ustos ay›n-


Resim 2.3

PotsdamKonferans›,Temmuz 1945

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

da, Potsdam Konferans›’ndan sonra, Ermenistan ve daha sonra Gürcistan, SovyetD›fliflleri Bakanl›¤›n›n iste¤i do¤rultusunda, Türkiye’ye karfl› toprak taleplerini içe-ren tasla¤› haz›rlad›lar ve uzun notlar hâlinde Molotov’a sundular. Bu iki cumhu-riyetin sa¤lad›¤› tarihi-etnografik notlara dayanarak “Sovyet-Türk ‹liflkileri Üzeri-ne” isimli bir belge 18 A¤ustos tarihinde SSCB D›fliflleri Bakanl›¤›nda haz›rland›.Bu yeni belge detayl› flekilde Bo¤azlar üzerinde duruyordu. 19 Mart 1945 günüSovyetler Birli¤i tek tarafl› olarak 1925 tarihli anlaflman›n “aç›k flekilde günün flart-lar›na art›k cevap vermedi¤i” gerekçesiyle yenilenmeyece¤ini aç›klad›. Sovyet ta-raf›, belgede belirtildi¤i üzere k›sa süre önce Londra’da gerçeklefltirilen bir bas›ntoplant›s›nda “Çanakkale Bo¤az›’n›n gelece¤i ve Türk-Sovyet Anlaflmas›’n›n göz-den geçirilmesinin birbiriyle hiçbir ba¤lant›s› olmayan iki farkl› konu oldu¤unuifade eden” Türkiye D›fliflleri Bakan› Hasan Saka ile ayn› fikirde de¤ildi. Sovyetleraç›s›ndan SSCB ile Türkiye aras›ndaki herhangi bir uzlaflma, genel itibar›yle ikikonuya yönelmekteydi: Bo¤azlar ve Türkiye’nin Dünya Savafl› sonras›nda Sovyet-ler Birli¤i’nden ele geçirdi¤i ve topraklar›na katt›¤› bölgeler (Türk Sovyet ‹liflkile-ri, AFP RF, 1-2).

Belgenin ilk bölümünde, Türkiye’ye ait olan Bo¤azlar›n, Karadeniz’den Akde-niz’e ve di¤er denizlere tek ç›k›fl yolunu oluflturmas› ve Sovyetler Birli¤i’nin ihra-cat›n›n yar›s›n› Karadeniz ve Azov Liman›’n› kullanarak gerçeklefltirmesi dolay›s›y-la, Sovyetlerin Bo¤azlar üzerindeki hakk› gerekçelendirilmifltir. Belgede “...yukar›-da yer alan hususlar aç›kça göstermektedir ki, Karadeniz Bo¤azlar› örne¤in Sü-veyfl Kanal›’n›n ‹ngiliz ‹mparatorlu¤u ya da Panama Kanal›’n›n Amerika BirleflikDevletleri için oldu¤undan daha az önemli de¤ildir. Süveyfl ve Panama kanallar›gibi Bo¤azlar da üçüncü ülkelerin topraklar›nda yer almaktad›r. Büyük Britanyave ABD çok fazla sorun yaflamadan Süveyfl ve Panama kanal› üzerinde yasal ç›-karlar›n› sa¤lam›fl olsalar da, ülkemiz tarihi sebeplerle Bo¤azlar sorununu henüztatmin edici bir flekilde çözememifltir” (ss. 3-8).

“Türkiye’nin Transkafkasya Cumhuriyetleri’nden Ele Geçirdi¤i ve ‹lhak Etti¤iAraziler Sorunu” bafll›kl› ikinci bölümde flu ifadeler kullan›lmaktad›r: “I. Dünya Sa-vafl› s›ras›nda Türkiye taraf›ndan ele geçirilen Ermeni ve Gürcü topraklar› Sovyet-Türk iliflkilerinde ivedilikle çözülmesi gereken bir baflka halledilmemifl konudur.”Belgede “... Bu gasp, Gürcistan ve özellikle Ermenistan’›n hayati toprak ç›karlar›n›feci flekilde yaralam›fl, stratejik güvenliklerini büyük ölçüde baltalam›flt›r. Ele geçi-rilmifl topraklar›n toplamda 26.000 km2 oldu¤u tahmin edilmektedir. Ermenistan20.500 km2, tüm topraklar›n›n yaklafl›k %80’ini, Gürcistan ise 5.500 km2, GürcistanSovyet Cumhuriyeti’nin %8’ini kaybetmifltir” ifadeleri yer almaktad›r. Belgede ayr›-ca II. Dünya Savafl› sonras›nda Almanya’ya karfl› Sovyet zaferiyle birlikte, ABD’deve Orta Do¤u’da yaflayan Ermenilerin Ermenistan’a, tarihi ana vatanlar›na dönmekistedikleri kaydedilmektedir. “Bugün Ermenistan’›n s›n›rl› topraklar› yurtd›fl›ndangelen Ermenileri yerlefltirmede s›k›nt›ya neden olmaktad›r. Tafll› ve kurak arazileryerleflime uygun de¤ildir” (ss. 13-18). S. Kavtarazde, Türkiye’den al›nmas› gerekenGüney Kafkasya Cumhuriyetlerine ait topraklar› tespit ederek Molotov’a sunmaküzere bir proje tasla¤› haz›rlamak amac›yla bu belgeyi kullanm›flt›r. 26.000 km2likalandan Ermenistan 20.500 km2, Gürcistan ise 5.500 km2yi umut edebilirdi. GürcüD›fliflleri Bakanl›¤› Batum bölgesinin güneyini; Artvin, Ardahan ve Oltu yöreleriniistedi. Kavtaradze raporunda son olarak Ardahan ve Oltu’nun Ermenistan’a veril-mesini planlad› (Kiknadze’den Beria’ya, AGP: 49-50).

Bu durum Gürcüleri telafla düflürdü; Gürcistan Sovyet Cumhuriyeti Genel Sek-reteri K. Charkviani konuyu Cumhuriyetin liderleriyle tart›flt›. Akademik kurumla-


ra Batum bölgesinin güneyi ile Artvin, Ardahan ve Oltu bölgelerinin Gürcistan’a aitolmas› gerekti¤i hususunda, tarihî etnik ve co¤rafi aç›lardan eserler haz›rlanmas›talimat› verildi. Bu önemli konuyu Charkviani ile tart›flt›ktan sonra, Gürcistan D›-fliflleri Bakan› G. Kiknadze, ilk olarak Beria’ya mektup gönderdi ve 1945 y›l› Eylülay› bafl›nda, bizzat Moskova’ya gitti. Beria’ya mektubunda flöyle yazm›flt›: “S. Kav-taradze’nin notlar›na göre, Ardahan ve Oltu bölgeleri Ermenistan’a verilecektir”.Kiknadze “Gürcistan SSC, 12.760 km2, Ermenistan SSC ise 13.190 km2 almal›d›r” di-ye ›srar etti ve “konu K.N. Charkviani ile görüflülmüfltür” diye bilgi verdi(Kiknadze’den Beriaya, AGP: 51).

4 Eylül 1945 tarihinde, G. Kiknadze 7 maddelik “Türkiye Taraf›ndan ‹lhak Edi-len Gürcü Topraklar› Hakk›nda” bafll›kl› bir baflka not yazd› ve Viacheslav Molo-tov, Andrei Vyshinskiy, Vladimir Dekanozov ve SSCB D›fliflleri Bakanl›¤› Orta Do-¤u Bölümü Müdürü ‹van Samylovskiy’e gönderdi. Birinci madde flöyleydi: “16Mart tarihinde imzalanan Rus Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyetleri ile TürkiyeAras›nda Dostluk ve Kardefllik Anlaflmas› ile Transkafkasya Cumhuriyetleri ve Tür-kiye aras›nda 13 Ekim 1921 tarihli anlaflma bask› alt›nda akdedilmiflti. Sovyet Trans-kafkasyas› geçmiflte Batum bölgesinin güney k›sm› ile Artvin, Ardahan ve Oltu böl-gelerinin tamam›n› ve ayn› zamanda geçmiflte Erivan Guberniya’s› içerisinde yeralan Sürmeli’yi kaybetti.” 3. maddede flu ifadeler yer al›yordu: “1878-1918 s›n›rlar›-na dönüfl sorunu çözülürse, Gürcistan SSC kendi topraklar›n›n parças› olarak eskiBaram bölgesinin güney k›sm›n› ve eski Artvin, Ardahan ve Oltu bölgelerini içeren12.760 km2yi talep edebilir” (Kiknadze’den Molotov’a, AGP: 54-57).

1945 y›l› sonlar›nda Ermeni liderler, yurt d›fl›ndan Ermenilerin ana vatana dö-nüflü meselesini tekrar gündeme getirdiler. Stalin’e hitaben 27 Ekim 1945 tarihlimektubunda Ermenistan SSC Genel Sekreteri G. Arutinov, vatansever duygular›nyurt d›fl›nda yaflayan Ermenilerde artt›¤›n›, bunun da Sovyetler Birli¤i etkisinin Er-meni diasporas›nda art›fl›n› mümkün k›ld›¤›n› yazd›. Sonuçlar›n baflka ülkelerdeki(flimdiye kadar Sovyetler Birli¤i’ne düflman yap›lanmalar›n etkisi alt›nda bulunan)kamusal ve dinî örgütlenmeleri yönlendirmeyi baflar›p baflaramayacaklar›na büyükölçüde ba¤l› olaca¤›n› ifade etti (Sosyal ve Siyasi Örgütler Arflivi: 54-56). 1945 y›l›Kas›m ay›nda G. Arutinov, Stalin ve Georgy Malenkov’a Ermenilerin vatana dönüfl-leri konusunda baflka bir mektup daha gönderdi; mektubun ekinde SSCB Bakan-lar Kurulunun, Ermenilerin yurt d›fl›ndan dönüfllerine iliflkin Erivan’da haz›rlanantaslak karar› bulunmaktayd›.

21 Kas›m 1945 tarihinde Politbüro, Ermenistan SSC’nin baflvurusuyla ilgili ola-rak daha uzun bir karar› kabul etti: “Ermenilerin anavatanlar›na dönüflüyle ba¤lan-t›l› olarak Ermenistan SSC’nin önerileri kabul edilmelidir ve gerekli önlemler Sov-yet Bakanlar Kurulu taraf›ndan onaylanmal›d›r” (Politbüronun toplant›s›, RSPHSA:32; Mattison’dan telgraf, ABD Arflivi , Doc. 761.67/1-2246). Politbüro’nun 21 Kas›mtarihli bu karar›n› takiben SSCB Bakanlar Kurulu, “Ermenilerin Yurtd›fl›ndan Erme-nistan SSC’ye Dönüflüne ‹liflkin Tedbirler” karar›n› kabul etti. Sovyet D›fliflleri Ba-kanl›¤› ile ortak çal›flman›n sonucu olan 6 madde, 22 fiubat 1946 tarihinde Politbü-ro taraf›ndan onayland›. Bu flekilde Stalin, Bat›l› müttefiklerine ve dünyaya, Türki-ye’ye karfl› toprak iddialar›ndan geri çekilmeyece¤ini gösterdi ve ayn› zamanda butopraklar›n Ermenilerin yerlefltirilmeleri için kullan›laca¤› fikrini oluflturdu. Bu, Er-menistan’›n yurt d›fl›ndan ana vatana dönmek isteyenlere yetmeyecek kadar aztopra¤a sahip oldu¤u imaj›n› yaratmaya çal›flan bir Sovyet propaganda takti¤iydi(Porter’dan telgraf, ABD Arflivi, Doc. 761.67/12-2945).


Sovyet TranskafkasyaCumhuriyetleri Ermenistanve Gürcistan, haz›rlad›klar›belgelerle SovyetlerBirli¤i’nin toprak taleplerinidesteklemifltir.

1 Kas›m 1945 tarihinde, Cumhurbaflkan› ‹smet ‹nönü, TBMM 3. Dönem aç›l›fl›n-da bir konuflma yapt›. Konuflmas›nda Türk iç ve d›fl politikas› ana konular›na vekaralay›c› Türk karfl›t› kampanyan›n analizine yer verdi. Ana konulardan bahsettik-ten sonra ‹smet ‹nönü, Sovyet medyas›nda s›kl›kla yer alan suçlamalara ve savaflzamanlar›nda Bo¤azlardan Sovyet askeri gemilerinin geçifli hakk›nda Molotov ileSarper aras›nda gerçeklefltirilen görüflmelere de¤indi (Sovyet Büyükelçili¤indenSovyet D›fliflleri Bakanl›¤›na, SAAR: ss. 8-10). Sovyetler Birli¤i’nin Ankara Büyükel-çili¤i, ‹nönü’nün konuflmas›n› gecikmeden Rusça’ya çevirdi ve SSCB D›fliflleri Ba-kanl›¤›na gönderdi. Sovyet D›fliflleri Bakanl›¤› bu konuflmay› Sovyet liderleri içinhayli elefltirel bir flekilde özetledi: “Türkiye Cumhurbaflkan› ‹smet ‹nönü’nün Ko-nuflmas› Üzerine Yorumlar” bafll›kl› belge, Türkiye’nin, Kafkaslar›n Almanya tara-f›ndan iflgaline karfl› ç›kt›¤› tezi konusunda flüphe uyand›rmaktad›r. “Bu konsan-trasyon gerçekleflti ve Sovyet ordusunun Kafkasya’da Almanlara karfl› savaflmakiçin Sovyet s›n›rlar›na yak›n Türkiye k›y›lar›na ve Türk Karadeniz limanlar›na ihti-yaç duyabilece¤i öngörüsüyle gerçekleflti. Asl›nda Türk birlikleri Almanlar› durdur-du¤u için de¤il, 1942 sonunda güzergâh olarak Stalingrad benimsendi¤i için Kaf-kaslar’a do¤ru at›l›m yap›lmad›” (Kornev: 21-22).

1945 y›l› Aral›k ay›n›n ilk haftas› boyunca Türkiye bask› ve tedirginlik alt›ndayaflad›. Sovyet bask›s›yla cesaretlenen sol e¤ilimli bas›n, komünist propaganday›art›rd›. Sovyetlerin son çare olarak ‹ran’a baflvurmas› tehlikesi de günden güne bü-yüyordu. Bulgaristan’da konufllanan Sovyet askerleri takviye ediliyordu; Türk siya-si liderleri diken üstündeydi (Yordan Baev, 127-134). Sovyet Transkafkasya Cum-huriyetlerinin de konuya dâhil olmalar›, tehlikeyi s›n›ra iyice yak›nlaflt›rd›. 2 Aral›kgünü Sovyet bas›n›, SSCB Bakanlar Kurulunun 21 Kas›m tarihinde ald›¤› “yurtd›fl›n-da yaflayan Ermenilerin Ermenistan’a dönüflüne” iliflkin karar› yay›nlad›. Sovyetmedyas› ve özellikle Moskova Radyosu aç›k flekilde Türk karfl›t› propaganda yap›-


Resim 2.4

Yalta Konferans›(fiubat 1945):Winston Churchill,Franklin Roosevelt,Joseph Stalin

‹smet ‹nönü (24 Eylül 1884-25 Aral›k 1973)

yordu. Kamuoyu, Aral›k ay› bafl›nda bafllayan komünist yay›nlar›, beklenen Sovyetiflgalini ideolojik olarak hakl› ç›karma çabas› olarak de¤erlendiriyordu (Tsatsu-lin’den Dekanozov’a, SAAR: 78-79).

Türkiye üzerinde yükselen bask› ortam›nda, d›fl bas›n üç D›fliflleri Bakan›n›nMoskova’da gerçeklefltirdikleri konferans hakk›nda bilgi edindi. Türkiye’de yöne-ticiler ve gazeteciler Bo¤azlar’›n ve do¤uda yer alan toprak konular›n›n tart›fl›lma-s›n› endifleyle beklediler. Konferans›n 16 Aral›k 1945 tarihinde yap›lmas› bekleni-yordu. 14 Aral›k tarihinde Gürcü dilinde yay›nlanan Communist gazetesinde Gür-cü akademisyenler S. Jananshia ve N. Berdzemshvili taraf›ndan kaleme al›nan“Türkiye’ye Karfl› Yasal Taleplerimiz Hakk›nda” bafll›kl› bir makale yay›nland›. 20Aral›k tarihinde Moskova merkezli Pravda, Izvestiya ve Krasnaya Zvezda gazete-leri bahsedilen makaleyi tekrar yay›nlad›lar.

Türkiye-Sovyetler Birli¤i aras›nda t›rmanan gerilimde, medyan›n ve kamuoyunun etkileri-ni tart›fl›n›z.

24 Aral›k tarihinde Stalin, ‹ngiliz D›fliflleri Bakan› Ernest Bevin’i kabul etti. Be-vin Sovyet taleplerine kararl›l›kla karfl› ç›karak, Türk-Sovyet s›n›r›nda Sovyet asker-lerinin takviye edilmesi, radyoda ve bas›nda yürütülen Türk karfl›t› kampanya,Türk topraklar› üzerinde Ermenistan ve Gürcistan’›n taleplerinin teflvik edilmesi vegenel olarak Türkiye’ye karfl› Sovyetler Birli¤i’nin sürdürdü¤ü sinir harbi konula-r›nda hükûmetinin endiflelerini dile getirdi. Bevin, Stalin’i ülkesinin müttefi¤inikorkutmay› b›rakmas› konusunda uyard›. Stalin Türkiye’nin korkular›n›n temelsizoldu¤u cevab›n› verdi (Sever: 31).

20 Aral›k tarihinde birçok Sovyet gazetesinde yay›nlanan Gürcü akademisyen-lerin makalesi, Türkiye’den sert tepkiler ald›. Ayn› gün TBMM d›fliflleri bütçesinigörüflüyordu. Komutan Kaz›m Karabekir Pafla (Birinci Dünya Savafl› sonunda Do-¤u Cephesi Komutanl›¤› yapm›fl olan ve 1921 Eylül-Ekim aylar›nda gerçekleflenKars Konferans›’nda Türk heyeti baflkanl›¤›n› yapan ‹stanbul milletvekili) flu ifade-leri kullanm›flt›r: “Ruslarla dostluk anlaflmas›n› imzalad›¤›m›zda, taraflar, heyetbaflkanlar›, ordu komutanlar›, siyasetçiler ve gazeteciler flifahi ve yaz›l› olarak fluprensipleri teyit ettiler: Türk-Rus husumeti, Çarl›k Rusyas› ve Osmanl›’ya uzan-maktad›r. Bu husumeti tamamen gömdük. Moskova ve Kars Anlaflmalar›, bu hu-sumetin mezar› olmal›d›r. Bu ölüyü tekrar canland›rmamal›y›z.” Sonras›nda iseSovyet taleplerine tepki gösterdi: “Kars bölgesi kime aittir? Kars yüzy›llarca Türk-lerin yaflad›¤› Türk topraklar›d›r, Rus Çarl›¤› taraf›ndan k›sa süreli¤ine iflgal edil-mifltir. Biz bu topraklar› hiçbir zaman Ruslardan almad›k, yaln›zca iki kez geridöndük. Birinci Dünya Savafl› s›ras›nda Ruslar bu topraklar› terkettiler: Orada neRus nüfus, ne de Rus askeri vard›”. Komutan 1921 y›l›nda imzalanan anlaflmalar›nRusya’n›n güçsüzlü¤ü nedeniyle mümkün olabildi¤i varsay›m›na da de¤indi veRuslar›n Kars bölgesindeki topraklar› Kars Anlaflmas› ile terkettiklerini söyledi:“Kars Anlaflmas›’n›n Kafkas Halklar› Federasyonu temsilcileri ve D›fliflleri Bakan-lar›n›n kat›l›m›yla imzaland›¤› dönemde, biz hiç de güçlü de¤ildik. Do¤u ordu-muz a¤›r toplar ve cephaneyle birlikte Bat›’ya dönmüfltü. Ruslar bunu biliyorlar-d›... Anlaflmay› imzalamalar›n›n görevleri oldu¤unu ve flükran duygular›n› ifadeettiklerini söylediler.” Do¤u Anadolu’yu iyi tan›yan bir asker olarak Kaz›m Karabe-kir flunlar› söyledi: “Kars’› ele geçirmek Anadolu’yu zaptetmek için pusuya yatmakanlam›na geliyor. Kars’› ele geçiren, Dicle ve F›rat boyunca Akdeniz’e uzanan yol-lar› ve Basra Körfezi’ni kontrol edebiliyordu. Bo¤azlar ulusumuzun bo¤az›d›r;


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

herkesi bunlardan uzak tutmal›y›z.” Meclis oturumunu, Türk ordusunun ülkeningüvenli¤ini sa¤layaca¤›na ve ülkenin birli¤i ile ba¤›ms›zl›¤›n› flerefle savunaca¤›nayönelik inanc›n› ifade eden bir bildiri kabul ederek bitirdi (TBMM Tutanak Dergi-si: 367-370).

22 Aral›k tarihinde Ankara Radyosu, Moskova Radyosundan gelen tehditlerecevap olarak Türkiye’ye karfl› Sovyet talepleri hakk›nda özel bir program yay›nla-d›. Ankara Radyosu Türkiye’nin baflka ülkelerin topraklar›na ihtiyac› olmad›¤›n›ancak gerekti¤inde kendi topraklar›n› savunmaya haz›r oldu¤unu; bu sebeple,Türkiye’nin Moskova Konferans›’n›n bu konuyu gündeme getirmesini ve Türklerisinirlendirmesini beklemedi¤ini duyurdu: “E¤er bu bir sinir harbiyse, herkes bil-melidir ki Anadolu’da yaflayan Türkler sinirlerini ba¤›ms›zl›k için savafl›rken güç-lendirmifller ve çelik kadar sa¤lam hale getirmifllerdir” (Kiknadze’den Charkvia-ni’ye, D›fl Bas›nda Yank›lar, AGP: 72).

TÜRK‹YE’N‹N BATI BLOKU ‹LE YAKINLAfiMASI8 Ocak 1946 tarihinde Türkiye Baflbakan› fiükrü Saraço¤lu, BM Genel Kurulu ilkoturumu öncesinde mevcut durumu Amerikan Büyükelçisi Edwin Wilson ile gö-rüfltü: “Moskova Radyosu ve bas›n, Ermenistan ve Gürcistan’›n toprak talepleri,Türkiye’de komünist propaganda yapan bas›n organlar›, Türk Hükümeti’ne zararverebilecektir. Türkiye’yi daha iyi bilmesi gereken Sovyetler’in böyle bir hata yap-mas› beni flaflk›nl›¤a u¤ratt›. Sovyetlerin faaliyetleri, Türkleri Sovyet talepleri karfl›-s›nda birleflmeye teflvik etti. Sovyet taktikleri buradaki tepki sonucunda dengeyi or-tadan kald›rd›, SSCB’yi bundan sonra ne yapaca¤›n› bilemez hale getirdi...” Bafl-bakan “Sovyetlerin Türkiye’ye iliflkin amaçlar›n› terketmeyeceklerinden ancak uy-gun bir f›rsat ortaya ç›kana kadar her türlü eylemi erteleyeceklerinden” emin oldu-¤unu söyledi (ABD Büyükelçisinden ABD D›fliflleri Bakanl›¤›na, FRUS: 806-807).

BM Genel Kurulunun ilk oturumu, Londra’da 10 Ocak 1946 tarihinde bafllad›.ABD D›fliflleri Bakan› James Byrnes, SSCB D›fliflleri Bakan› Andrey Vyshinskiy ve‹ngiltere D›fliflleri Bakan› Ernest Bevin’in kat›l›m›yla gerçekleflen oturum, yeni ör-gütün bar›fla hizmet edebilece¤i yönünde güçlü bir umut ›fl›¤› ortaya ç›kard›. TürkD›fliflleri Bakan› Hasan Saka, Türk heyetine baflkanl›k etti. 11 Ocak günü H. Saka,‹ngiliz D›fliflleri Bakan› E. Bevin ile görüfltü ve Türk-Sovyet iliflkilerini tart›flt›. Be-vin’i 1921 y›l›nda Türkiye ile Sovyet Rusya’s› aras›nda imzalanan Moskova ve KarsAnlaflmalar› hakk›nda bilgilendirdi. H. Saka “Kars Anlaflmas›’n›n Türk ve SovyetHükûmetleri aras›nda s›n›r konusunda kesin çözüm için özgürce müzakere edildi-¤ini ve Stalin’in de müzakerelerde yer ald›¤›n› ve haritada s›n›r hatt›n› çizdi¤ini”ifade etti (ABD Ulusal Arflivi, Doc. 761.67/3-2646). Ayr›ca Bakan, 17 Ocak tarihin-de Londra’da ABD D›fliflleri Bakan› Brynes ile görüfltü. Brynes, Türk topraklar› üze-rinde ve Çanakkale’de askeri üsler kurma yönündeki Sovyet iste¤i karfl›s›nda endi-flelerini dile getirdi. Türk Bakan, Amerikal› muhatab›na ülkesinin Moskova’dan buyönde hiçbir resmî talep almad›¤›n› söyledi ve alt› ay önce Sovyetler Birli¤i’nin1925 y›l›nda imzalanan anlaflman›n gözden geçirilmesi için gerekli koflullar› aç›k-lad›¤›n› ekledi. Buna göre, Sovyetler Birli¤i Kars ve Ardahan’› geri istiyor ve Bo-¤azlar rejiminin gözden geçirilmesini talep ediyordu. Bu bölgelerin etnik kompo-zisyonunun sorulmas› üzerine Türk Bakan, Kars ve Ardahan’da yaflayanlar›n Türkolduklar›n›, Türkçe konufltuklar›n› ve Türk hükûmetinin sundu¤u demokrasidentamamiyle hoflnut olduklar›n› ifade etti (ABD Ulusal Arflivi, Doc. 761.67/1-1746;Doc. 761.67/3-446).


4 fiubat tarihinde D›fliflleri Bakan Vekili Nurullah Sümer, Türkiye’deki SovyetBüyükelçisi S. Vinogradov ile görüfltü, Vinogradov Türk medyas›ndaki Sovyet kar-fl›t› kampanyan›n dizginlenmesi için destek istedi. Türk-Sovyet iliflkilerinden bah-sederken Büyükelçi neden Türklerin bu iliflkileri ilerletmeyi denemedi¤ini sordu.N. Sümer, Türkiye’nin egemenli¤ine ve ba¤›ms›zl›¤›na sayg› duyulursa bunun ger-çekleflebilece¤ini izah etti ve Sovyetler Birli¤i’nin do¤u bölgesindeki topraklar veBo¤azlar üzerinde taleplerinde neden hâlâ ›srarc› oldu¤unu anlamaya çal›flt›. Sov-yet Büyükelçisi toprak konusunun önem tafl›d›¤›n› ve Bo¤azlar’›n da ülkesi için“hayati” öneme sahip oldu¤unu ifade etti. Türk Bakan Bo¤azlar’daki Sovyet üssü-nün Türk egemenli¤ine zarar getirece¤ini, bunun da kabul edilemeyece¤ini söyle-di. Ayn› zamanda toprak meselesi “hayati” önem tafl›m›yorsa Sovyetler Birli¤i’nindo¤u bölgesindeki topraklar üzerindeki taleplerini geri çekebilece¤ini ekledi. Sov-yet Büyükelçisi cevaben, taleplerin Ermeni SSC taraf›ndan öne sürüldü¤ünü veanayasaya uygun olarak merkezî hükûmetin birlik içerisindeki cumhuriyetlerin ç›-karlar›n› korumak zorunda oldu¤unu ifade etti. Büyükelçi, görüflmeyi flu sözlerlesonland›rd›: “SSCB Polonya ile s›n›r› yeniden düzenleyen bir anlaflma imzalad› veayn› fleyin Türkiye ile yap›lmamas› için bir engel yok.” Daha sonra Sovyet Büyü-kelçisi ile konuflmas›n› yorumlarken N. Sümer, Sovyetler Birli¤i’nin Do¤u Anado-lu’daki topraklar ve Bo¤azlar üzerindeki taleplerini geri çekmeyece¤i sonucunavarm›flt›r (Büyükelçi Wilson’dan ABD D›fliflleri Bakanl›¤›na, FRUSS: 813-814). 25fiubat tarihinde yap›lan ikinci görüflmede, Sovyet Büyükelçisi, Türkiye SSCB ile it-tifak kurmak istiyorsa bu ittifak›n Haziran 1945’te ortaya ç›kan yeni flartlar alt›ndagerçekleflebilece¤ini dile getirmifltir. N. Sümer bu ifadelere itiraz ederek Türki-ye’nin ittifak kurmak istememifl oldu¤unu ve hâlâ da istemedi¤ini; yaln›zca dosta-ne ve güvenli iliflkiler kurmay› arzulad›¤›n› ve bu sebeple 1925 anlaflmas›ndan ge-riye gitmeyecek yeni bir anlaflmaya büyük önem atfetti¤ini kaydetmifltir. Bu nok-tada S. Vinogradov görüflmelerde ve yaz›flmalarda yer almayan yeni bir düflünceyimasaya koymufltur: “Türkiye’nin kayb› baflka bir yerde telafi edilebilir” (ViacheslavMolotov taraf›ndan alan› belirlenen ve Türkiye’nin Ermenistan’a vermesi beklenentopraklar›n baflka arazilerle telafisi) N. Sümer kararl›l›k içinde yan›tlad›: “Türkiyene topraklar›ndan feragat edecektir ne de baflka yerleri ilhak edecektir” (Büyükel-çi Wilson’dan ABD D›fliflleri Bakanl›¤›na, FRUS: 817-818).

1946 fiubat ay›na ait ABD D›fliflleri Bakanl›¤› Bilgi Bülteni, Türkiye’nin Sovyet-ler Birli¤i ile yaflad›¤› soruna genifl yer ay›rd›. Daha önce 27 fiubat tarihinde JamesByrnes, Edwin Wilson’a yazd›¤› gizli bir mektupta, bültenin Türkiye’ye iliflkin yeralan bölümleri hakk›nda görüfllerini sormufltu. Amerikan Büyükelçisi bültenin so-nuçlar›na, Bo¤azlarda Sovyet üsleri olas›l›¤› ve toprak talepleri konular›nda birçoknoktaya kat›lmam›flt›. Asl›nda hava gücünün II. Dünya Savafl› s›ras›ndaki geliflimi-nin Bo¤azlarda askeri üsler kurulmas›n› gereksiz hale getirdi¤i konusunda amir-lerini daha önce defalarca bilgilendirmiflti. Büyükelçi, D›fliflleri Bakanl›¤›’na yoru-munu flöyle yazd›: “Sovyetlerin gerçek hedefi Bo¤azlar’a iliflkin rejimin revize edil-mesi de¤il, Türkiye’yi himaye alt›na almakt›r. Sovyet Birli¤inin Balt›k’lardan Ka-radeniz’e uzanan güvenlik çemberindeki tek boflluk Türkiye’dir, çünkü Türkiyeba¤›ms›z bir d›fl politika izlemesinin yan›s›ra; Bat› demokrasilerini örnek almak-ta, Sovyetler ise buna tolerans göstermek istememektedir. Bu nedenle, Sovyetler’inhedefi mevcut ba¤›ms›z Türk Hükümetini y›k›p, yerine vasal ya da dostane bir re-jimin kurulmas›yla, Rusya’n›n bat› ve güney s›n›r›ndaki itaatkâr ülkelerden olu-flan güvenlik zincirini tamamlamak ve böylece Türkiye’deki bat› etkisini ortadankald›rmakt›r” (Türkiye Büyükelçisi E. Wilson’dan ABD D›fliflleri Bakan›na,23.03.1946, FRUS, cilt VII, 821-2).


1946 Mart ay› içerisinde baz› yay›nlar ABD D›fliflleri Bakanl›¤›n›n Türkiye ve‹ran’›n toprak bütünlü¤ünü garantilemeye haz›r oldu¤unu bildirdi. ABD, sald›rgan-l›k durumunda Türkiye ve ‹ran’a yard›m edilmesini hedefleyen BM fiart›na uyma-ya haz›rd›. Bu durum, Türkiye ve ‹ranl› liderlerin kendilerini daha güvende hisset-melerine imkân veriyordu (Büyükelçi Wilson’dan D›fliflleri Bakan›na, 19.03.1946,Millî Arflivler ‹daresi, ABD, 761.67/3-1946; E.Aliyev’den V. Dekanozov’a, 05.04.1946,SAAR, cilt 49: 147-8). 24 Mart 1946, ‹ran ve Orta Do¤u aç›s›ndan önemli bir tarihiifade ediyordu. Bu tarihte Stalin ve Genel Kurmay Baflkan› Aleksei Antonov,‹ran’dan Sovyet ordular›n›n çekilmesine yönelik bir emre imza atm›fllard›r. BM’ninWashington ve New York temsilcilikleri, Sovyetlerin ‹ran’dan çekilmesi meselesiy-le çok fazla ilgilenmifltir (Stalin ve Antonov’dan mektup, 24.03.1946, APDPARA,cilt 112: 39).

USS Missouri’nin 6 Nisan 1946 tarihinde ‹stanbul’a gelifli Sovyetlerin ‹ran’dançekilmesi kadar sansasyona yol açt›. 1944 y›l›nda vefat eden Türkiye’nin AmerikaBirleflik Devletleri Büyükelçisi Mehmet Münir Ertegün’ün naafl›n› tafl›yan savafl ge-misinin ziyareti, aç›kça ABD’nin Türkiye’nin arkas›ndaki deste¤ini gösteriyordu.USS Missouri, Baflkan Truman’›n Özel Temsilcisi Alexander W. Weddell ile birgrup gazeteciyi Türkiye’ye getirmiflti (Kuniholm, 335-6; Athanassopoulou, 49). Ga-zetecileri kabul eden Baflbakan Saraço¤lu, Türk milletinin “Amerika Birleflik Dev-leti’nin dostu” olarak ifade edilmesinden gurur duyduklar›n› ifade etti. Türk mille-ti bu atf›, ‹kinci Dünya Savafl›n’da gösterdi¤i ba¤l›l›kla kazanm›flt›. Sovyetlerin Bo-¤azlarda askerî üs elde etmesi ile toprak taleplerine iliflkin bir soru üzerine Baflba-kan, ABD’nin Türkiye’ye yönelik herhangi bir tehdite karfl› Türkiye’yi koruyaca¤›-n› söyledi (AR CSADSPO, Ermenistan Devlet Arflivi, cilt 47: 91-95; SAAR cilt 50, 12)


Resim 2.5

Missouri Z›rhl›s›‹stanbulAç›klar›nda, Nisan1946

Kaynak: http://www.history.navy.mil/photos/sh-usn/usnsh-m/bb63-m1.htm

Sovyetler Birli¤i, USS Missouri’nin Bo¤azlara geliflinin, Washington’un Türki-ye’ye deste¤ini aç›kça ortaya koydu¤unun ve bunun da ötesinde ABD’nin OrtaDo¤u’daki etkin mevcudiyetinin fark›ndayd›. Sovyetler Birli¤i’nin ABD Büyükelçi-si Nikolai Novikov, bunu Sovyetler Birli¤i’ne karfl› bir askerî-siyasi gösteri olaraktan›mlad› (Mezhdunarodnaya Zhizn, 1990:. 152). O dönemdeki uluslararas› iliflki-ler Sovyet liderlerine bu durumdan ç›k›fl için iki yol çiziyordu: Ya Türk hükûmeti-nin koflullar›yla uzlaflacaklar, toprak ve üslerle ilgili iddialar›n› geri çekecekler yada Türkiye’ye maksimum bask› uygulayarak kendi flartlar›n› sa¤lamaya çal›flacak-lard›. ABD ve do¤udaki otoritesini kaybeden Büyük Britanya ile bu bölgenin yüz-leflmelerle dolu bir hâle gelmesi, So¤uk Savafl ortam›nda Bo¤azlar sorunununSSCB için önemini art›rd›. Rus bilim adam› N. Kochlin flöyle diyordu: “Amerikandiplomatik giriflimlerinin Kremlin’i kendi pozisyonunu terk etmemesi için cesaret-lendirmifl olmas› çok büyük bir ihtimaldir” (Kochkin: 69-70). Türk hükûmeti Sov-yet bask›s›n› baflar›yla gö¤üsledi. Cumhurbaflkan› ‹nönü, Baflbakan Saraço¤lu, D›-fliflleri Bakan› Saka, D›fliflleri Bakanl›¤› Müsteflar› Cemal Erkin ve di¤er yetkililer,Türkiye’nin Sovyet bask›s›na boyun e¤meyece¤ine ve kararl› bir flekilde Sovyet ta-leplerini geri çevirece¤ine dair Türk halk›na garanti verdiler.

D›fliflleri Bakan› Saka, Nisan ortalar›nda bir bas›n toplant›s› düzenledi ve Sov-yetler Birli¤i’nin toprak iddialar›na iliflkin sorular› cevaplad›. Montrö Sözleflme-si’nin gözden geçirilmesi ihtimalinin konuflulmas› üzerine Saka, ABD, Büyük Bri-tanya ve Türkiye’nin bu konuda ayn› fikirde oldu¤unu ifade etti. Böyle yaparak il-gili bütün taraflar›n bo¤azlar hakk›nda düzenlenecek gelecek konferansa kat›l›m›-n›n gerekti¤ini vurgulam›fl oldu. ABD’li gazetecilerin sorusu üzerine Bakan,SSCB’nin konferansa ilgili bir taraf olarak kat›laca¤›n› ancak SSCB’nin bu konuda-ki görüflünü henüz belirtmedi¤ini ve Türkiye ile Sovyetler Birli¤i aras›nda henüzbir görüfl al›flverifli gerçekleflmedi¤ini ifade etti. Bo¤azlar bölgesinde uluslararas›bir yap› oluflturulmas› ve Türkiye’nin Bo¤azlar üzerindeki haklar›n› uluslararas› birkomisyona devretmesi konusuyla ilgili olarak Saka, Türkiye’nin hiçbir zaman bo-¤azlar üzerindeki haklar›ndan vazgeçmeyece¤ini ve hiçbir yabanc› devletin kon-trolünü kabul etmeyece¤ini söyledi. Kars ve Ardahan hakk›ndaki iddialarla ilgiliolarak Saka, bu konuda söylentiler oldu¤unu fakat herhangi bir resmî iddian›n bu-lunmad›¤›n› söyledi. Kendisine Moskova Radyosunu resmî bir organ olarak de¤er-lendirip de¤erlendirmedi¤i soruldu¤unda, Moskova Radyosunu resmî bir organolarak düflünmedi¤ini, dolay›s›yla bunun Sovyet hükûmetinin resmî pozisyonunuyans›tt›¤›na inanmad›¤›n› söyledi. Amerikal› gazeteciler, Sovyet askerî gücünün s›-n›rlar üzerinde özellikle de Kars ve Ardahan s›n›r›nda oluflturulmas› hakk›nda Tür-kiye’nin görüflleriyle fazlas›yla ilgilendiler. D›fliflleri Bakan› Saka, gazetelerin konuhakk›nda zaman zaman bilgiler yay›mlad›¤›n›, ancak flimdiye kadar herhangi resmibir bilginin bulunmad›¤›n› söyledi. “Asl›na bak›l›rsa, Kars ve Ardahan hakk›nda birproblem bulunmuyor” dedi (16.04.1946, Bas›n Toplant›s›, SAAR cilt 50: 95-97).

1946 y›l›n›n Nisan-May›s aylar›nda, Ermeni ve Gürcü D›fliflleri Bakanlar›, toprakiddialar›n›n dünyay› etkilemekte baflar›s›z oldu¤unu, dolayl› olarak onaylayan bel-geler yay›mlad›lar. Gürcü akademisyenlerinin makalelerine ve K. Chorkviani’ninkatk›lar›na verilen cevaplar›n nerdeyse tamam› olumsuzdu. Gürcü toprak iddialar›genifl bir Sovyet yay›lmac›l›¤› plan›n›n bir parças› olarak de¤erlendirilmiflti (AGP,cilt 283: 74-75, SAAR cilt 253: 61-86).

Arfliv belgeleri, ilgili bas›n organlar› ve yabanc› ülke devlet adamlar›n›n, Türki-ye’ye yönelik Ermeni iddialar›n›, Yak›n Do¤u’daki yay›l›mc› Sovyet politikas›n›nmeflrulaflt›r›lmas›n›n bir arac› olarak gördüklerini ve bunlar› reddettiklerini ortaya


Hasan Saka (1885-29Temmuz 1960)

koymaktad›r. Bu genel kan›; siyasi atmosfer ve kamuoyunun oluflumu üzerindebüyük etkisi olan Byrnes, Bevin, Poncet ve di¤er politikac›lar›n konuflmalar›nda dagörülmektedir (APDPARA, cilt 47: 178-194). Ermenilerin taleplerinin arkas›ndaSovyet genifllemesinin bulundu¤u fikrini tafl›yan savafl sonras› siyasi otoriteler, Er-meni diasporas› liderlerini hayal k›r›kl›¤›na u¤ratm›flt›r. Zira Ermenistan D›fliflleriBakanl›¤›nca haz›rlanan raporlar, Ermeni kurulufllar›n›n uluslararas› konferanslar›“bombard›man›” ve güçlü devlet baflkanlar›na yapt›klar› baflvurular ile gönderdik-leri mektup ve telgraflar›n, Kremlin’in talimatlar› uyar›nca bafllat›ld›¤›n› göstermek-tedir. Metinlerdeki benzerlikler, mektup ve telgraflar›n tümünün bir kerede ve ay-n› yerde haz›rland›¤›n› göstermektedir. Tüm belgeler, yaln›zca SSCB’nin, halklar›nkendi kaderlerini tayin haklar›n›n korunmas›n› destekledi¤ine, yaln›zca SovyetlerBirli¤inin az›nl›klar›n haklar›n› (menfaatlerini) korudu¤una ve Ermenileri yok ol-maktan kurtard›¤›na iflaret etmektedir. Ermeni topluluklar›, SSCB hükûmetinin veyoldafl Stalin’in, büyük bir aile olan Sovyetler Birli¤i’nin eflit üyelerinden olan Er-meni halk›n›n yar›s›n›n, ana vatanlar›ndan korumas›z bir flekilde uzakta oldu¤unukabul etmedi¤ini yazm›fllard›r. Ermeni topluluklar›, Sovyet hükûmetinin, Ermenihalk›n›n yaln›zca taleplerine destek verece¤ine de¤il, ayn› zamanda yüzy›llard›rsüren hayallerinin gerçeklefltirece¤ine yönelik güvenlerini ifade etmifllerdir. Tümyabanc› Ermeni kurulufllar›, istisnas›z flekilde, “Türkler taraf›ndan zorla ele geçiril-mifl” “Ermeni illeri” olan Kars, Ardahan, Erzurum, Trabzon ve Bitlis’in Sovyet Er-menistan’a ve SSCB’ye iadesini talep etmifllerdir (AR CSADSPO, cilt 47: 188-9).

Genel olarak Sovyet, özelde Ermeni talepleri olarak an›lan Türkiye’ye karfl› ta-lepler, Avrupa komunist partileri ve bas›n› taraf›ndan da destek görüyordu (ARCSADSPO, cilt 47: 167-8). Rusya’da aç›lan en son arfliv belgeleri, Sovyet KomunistPartisinin 1939-1976 y›llar› aras›nda yabanc› komünist kurulufllara mali destek sa¤-lad›¤›n› aç›¤a ç›karm›flt›r. Bu çerçevede, söz konusu partilerin “tarafs›zl›¤›”, özellik-le “Ermeni halk›n›n meflru haklar›n›n” yard›m beklentisi ile desteklenmesi bak›-m›ndan flüphelidir (Ba¤›fl listesi-1939-1976, George Washington Üniversitesi UlusalGüvenlik Arflivi, R9182, 9607). Avrupal› komünist faaliyetlere Sovyetler taraf›ndanmali destek sa¤lanmas›na, Kremlin’in gizli talimatlar›n›n efllik etti¤i ortaya ç›km›fl-t›r. Sonuç olarak Ermeni talepleri, Avrupal› ve Amerikal› H›ristiyan örgütler, dinîtopluluklar taraf›ndan da desteklenmifltir (AR CSADSOP, cilt 47: 166-7, 173-4). So-nuç olarak dünya Sovyetler Birli¤i’nden yana olmad›; Türkler kararl›l›k içinde Sov-yet, Ermeni ve Gürcülerin iddialar›n› reddetti.

Stalin’in Türk Bo¤azlar› Üzerine Plan› 7 A¤ustos 1946’da Sovyetler Birli¤i, Türk D›fliflleri Bakanl›¤›na “Bo¤azlar›n RejiminiDüzenleyen Montrö Bo¤azlar Sözleflmesi Hakk›nda” bafll›kl› bir Nota sunmufltur.Söz konusu Nota’da, son savaflta yaflanan olaylar›n, Karadeniz Bo¤azlar›ndaki reji-min, Karadeniz güçlerinin ç›karlar›n› korumakta yetersiz kald›¤›n› aç›kça gösterdi¤ive Karadeniz güçlerine karfl› düflmanca amaçlar için kullan›lmas›n›n engellenmesiiçin gereken durumlar› öngöremedi¤i ifade edilmifltir. Nota, çeflitli vesilelerle Almanve ‹talyan savafl gemilerinin Bo¤azlardan geçmifl oldu¤u gerçe¤ine dikkat çekerekBo¤azlar rejiminin güvenilirli¤ini yitirdi¤ini ve bundan Türkiye’nin sorumlu oldu¤u-nu kaydetmifltir (AFP RF, cilt 820: 31-33; Mark: 113-4; Kuniholm: 359-362). Ayn›gün, Sovyetler Birli¤i; Washington ve Londra’daki Büyükelçilikleri arac›l›¤›yla, Ame-rika ve ‹ngiltere’yi de söz konusu Nota hakk›nda bilgilendirmifltir. Türk D›fliflleri Ba-kan› Hasan Saka da benzer flekilde, ‹stanbul’daki Amerikan ve ‹ngiliz Büyükelçile-rine Sovyet Notas› hakk›nda bilgi vermifltir (FRUS, cilt VII: 830).


Yükselen Sovyet bask›s› ABD ve ‹ngiltere ile gerçeklefltirilen istiflarelerin s›kl›-¤›n› art›rm›flt›r. 15 A¤ustos’ta, Türk D›fliflleri Bakanl›¤› Genel Sekreteri Feridun Ce-mal Erkin, Türkiye’nin Sovyet Notas›na cevab›n› Edwin Wilson’a tan›tm›flt›r. TürkD›fliflleri, Nota’da tüm ulafl›labilir gerçekleri, savafl zaman›nda Sözleflme’yi ihlal et-tiklerinin iddia edildi¤i suçlamalar› reddetmek için kullanm›fl ve Türk hükûmetininiktidar› hakk›nda flüphe uyand›rmaya çal›flan bu tür iddialar› hiçbir zaman kabuletmeyeceklerini ifade etmifltir. Ayn› gün ABD Büyükelçisi, taslak Nota’y› ve CemalErkin’le görüflmesine iliflkin ayr›nt›l› raporu ABD D›fliflleri Bakan›na gönderdi. ABDD›fliflleri Bakan› Yard›mc›s› Dean Acheson; D›fliflleri, Ordu ve Denizcilik Daireleri-nin, Sovyet-Türk iliflkileri hakk›nda bir muht›ra verilmesi sonucuna vard›klar› bil-gisini vermek için, Paris’teki James Byrnes’e gizli bir telgraf çekmifltir. D›fliflleri Ba-kan› Yard›mc›s› Acheson, Baflkan Truman’›n önerilen bu siyasi duruflu onaylad›¤›-n› eklemifltir. Muht›rada di¤erleriyle birlikte flu cümleler yer almaktayd›: “SovyetlerBirli¤i’nin öncelikli amac›n›n Türkiye üzerinde kontrol elde etmek oldu¤unu dü-flünüyoruz. E¤er Sovyetler Birli¤i Türkiye’ye görünürde Bo¤azlar üzerinde ortakkontrol sa¤lamak amac›yla silahl› kuvvetler sokmakta baflar›l› olursa, SovyetlerBirli¤i’nin bu kuvvetleri Türkiye’de kontrol elde etmek için kullanaca¤›na inan›yo-ruz... Bu yüzden, tüm Sovyet sald›r›lar›na ve özellikle durum çok aç›k oldu¤u için,Türkiye’ye yönelik herhangi bir Sovyet sald›r›s›na karfl› tüm imkanlar› kullanarakkarfl› koyma zaman›n›n geldi¤ini düflünüyoruz. Bu politikay› yürütürken sözleri-miz ve davran›fllar›m›z Türkiye’nin Sovyet sald›r›s›n›n hedefi olmas›na izin ver-memedeki kararl›l›¤›m›z ve kanaatimize Sovyetler Birli¤ini inand›rmak amac›n-da olacakt›r” (FRUS, 15.08.1946: 840-2).

19 A¤ustos’ta, Amerikan hükumeti, Sovyet önerilerine cevab›n› Washington’da-ki Sovyet Maslahatgüzar› Fedor Orekhov’a iletti. Amerika, Sovyetler Birli¤inin Bo-¤azlar Rejiminin 2 Kas›m 1945’te yap›lan aç›klamaya göre sadece Karadeniz’e k›y›-s› olan ülkelerle s›n›rlanmas› tutumuna kat›lm›yordu. Sovyet hükûmetinin önerisi-ne karfl›l›k ABD, Bo¤azlar›n güvenli¤i konusunda tek sorumlunun Türkiye olmas›gerekti¤ini belirtmifltir. Ayr›ca Bo¤azlar›n bir sald›r›ya u¤ramas› durumunun ulus-lararas› güvenli¤e bir tehdit teflkil edece¤inden, BM Güvenlik Konseyi taraf›ndangerekli önlemlerin al›naca¤› belirtiliyordu. Bu cevap ayn› zamanda üstü kapal› ola-rak, ABD hükûmetinin Bo¤azlar Rejimini BM faaliyetlerine ve onun dayand›¤› ilkeve amaçlara ba¤lama e¤iliminde oldu¤unu da ilan etmekteydi. Amerikan Hükûme-ti ayr›ca Montrö Sözleflmesi’nin revize edilmesi için düzenlenecek konferansta yeralmak istedi¤ini de belirtmifltir (FRUS, 1946: 847-8; Mark: 121; Kuniholm: 359-360).

21 A¤ustos’ta, Türkiye ve ABD’deki siyasi çevrelerle yap›lan istiflarelerden son-ra, ‹ngiliz hükûmeti de Sovyet Notas›na cevap verdi. ‹ngiliz hükûmeti, Karadeniz’ek›y›s› olan ülkeler haricindeki ülkelerin de Bo¤azlar›n rejimiyle ilgilendiklerininhat›rlat›lmas›n›n gerekli oldu¤unu, bu durumun uluslararas› düzeyde herkes tara-f›ndan kabul edildi¤ini belirterek Bo¤azlar›n ilerideki yönetiminin Karadeniz’e k›-y›s› olan ülkelerin ve Türkiye’nin takdirine b›rak›lma teklifini kabul etmeyece¤inibelirtmifltir. ‹ngiliz kaynaklar›nca belirtildi¤i üzere, ‹ngiliz hükûmeti Türkiye’nin,tek bafl›na, Bo¤azlar› her türlü savunma hakk›na sahip oldu¤una inand›¤›n› vurgu-lam›flt›r (AFP RF, cilt 27: 16-17).

22 A¤ustos’ta, Türk hükûmeti, ‹ngiltere ve ABD ile yapt›¤› istiflareler neticesin-de oluflturdu¤u tutumu aç›klad›. Montrö Sözleflmesi’nin 29. maddesi, ABD ve Söz-leflmenin taraflar›n›n istekleri do¤rultusunda; Türk hükûmeti Sözleflmenin yenilen-mesine yönelik düzenlenecek bir konferansa itiraz etmiyordu. Nota’da SovyetlerBirli¤i’nin Bo¤azlar Rejimini sadece Türkiye ve Karadenize k›y›s› olan ülkelerle s›-


n›rlamak istedi¤i ve bu durumun Sözleflmenin yap›s› ve revizyon sürecine karfl› en-gel oluflturaca¤› ve Sözleflmenin süreklili¤ini baltalayaca¤› belirtildi. Nota, Sözlefl-menin en az›ndan 1956 y›l›na kadar yürürlükte kalmas› gerekti¤ini belirtiyordu.Türk hükûmeti, bu yaklafl›m›n, Sovyetler Birli¤i’nin Sözleflmeye taraf olan di¤er ül-kelerin etkinli¤ini azaltmaya yönelik niyetini gösterdi¤ini iddia etmifl, ve bu taraf-lar›n söz hakk› olan eflit üyeler oldu¤unu belirtmifltir. Türkiye, Sovyetler Birli¤i’nin,Bo¤azlar›n ortak savunma rejimini kendi ç›karlar› do¤rultusunda kullanma amac›izledi¤ini belirtmifltir.

Sovyet liderleri 7 A¤ustos tarihli notalar›na Türkiye’nin yan›t›n› kabul etmedilerve her fleyi analiz ettikten sonra ilk tekliflerine daha genifl bir yorum getiren bafl-ka bir nota ile yan›t verme karar› ald›lar. 21 Eylül’de Viacheslav Molotov, onay içinStalin’e, sadece Karadeniz ülkelerinin durumunu ele alan ikinci bir taslak sundu.24 Eylül’de yay›nlanan bu nota, Montrö Sözleflmesi’nin Karadeniz ülkelerinin gü-venlik menfaatlerine uymad›¤›, bunun ötesinde Bo¤azlar ile ilgili olan bu ülkelereyönelik bir sald›r›y› baflar›l› bir flekilde bertaraf edecek flartlar ortaya koymad›¤› yö-nündeki tutumu muhafaza etti¤ini kaydetmekteydi (Molotov’dan Stalin’e.21.09.1946. AFP RF, cilt 817: 132-6). Sovyet hükûmeti Türkiye’nin 22 A¤ustos tarih-li notunu sert bir flekilde elefltirmekle yetinmedi. Karadeniz ülkelerinin ortak sa-vunmas› olas›l›¤›na yönelik Türkiye’nin itiraz›n›n, Sovyetler Birli¤i ile yeniden dos-tane iliflkiler tesis etmeye yönelik daha önceki Türk aç›klamalar›n›n samimiyeti ko-nusunda flüphe uyand›rd›¤›n›, dahas›, flüpheleri ile SSCB’ye hakaret ettiklerini dilegetiriyordu. Sovyet hükûmeti Bo¤azlar›n güvenli¤inin sadece ortak bir giriflim ilesa¤lanabilece¤ine yönelik inanc›n› muhafaza etti¤ini belirtirken ve Türkiye’ninhaklar›n› ihlal etmeyece¤ini, aksine, Türk-Sovyet ortak savunma tedbirlerinin tekbafl›na Türkiye’ninkinden çok daha etkin olaca¤›ndan hareketle, Türk ç›karlar›n›destekleyece¤ini kaydetmekteydi (AFP RF, cilt 817: 136-41).

Türk D›fliflleri Bakanl›¤›, ilk aflamadaki k›sa ve özlü bir cevap verme niyetininaksine, 18 Ekim 1946’da oldukça uzun bir nota verdi. Bo¤azlar›n ortak savunmas›-na yönelik teklifi egemenlik haklar› ve güvenli¤i ile çeliflkili bir durum olarak gö-ren Türk hükûmeti, bunun gerçekleflmesi hâlinde Türkiye’nin egemenli¤ini mütte-fiki ile paylaflmaya zorlanaca¤›n› kaydetti. Notta Türk hükûmetinin, Sovyetler Bir-li¤inin kendini savunma hakk›n›n, neden Türkiye’nin egemenlik hakk›n› ihlal ede-cek flekilde ve Türk topraklar› üzerinden yap›laca¤›n› merak etti¤ine iflaret edil-mekteydi (AFP RF, cilt 26: 190-204). Bunun üzerine Sovyet liderleri, Türkiye ile iki-li bir anlaflma yapman›n imkans›z oldu¤unu anlad›lar.

Türk-Sovyet anlaflmazl›¤›, ABD’ye Orta Do¤u politikalar›n› de¤ifltirmesi gerek-ti¤ini telkin etti. 21 Ekim’de ABD D›fliflleri Bakanl›¤› Yak›n Do¤u ve Afrika ‹flleriDairesi Baflkan› Loy Henderson, stratejik olarak Türkiye’nin, Do¤u Akdeniz ve Or-ta Do¤u’da önemli bir faktör oldu¤unu ve Türkiye’nin geçilmesi hâlinde SovyetlerBirli¤i’nin, askerî ve siyasi etkisini Do¤u Akdeniz ve Orta Do¤u’da kolayl›kla yaya-bilece¤ini belirtmekteydi. Türkiye üzerinde kurulacak Sovyet etkisi, Ruslar›n Suri-ye, Lübnan, Irak, Filistin, M›s›r ve Arap yar›madas›n›n ötesine ulaflmas›n› sa¤laya-cakt›. Henderson’un bak›fl aç›s›yla, Türkiye’nin Sovyet etkisine girmesi ‹ran ve Yu-nanistan için de tehdit oluflturacakt›. Bu iki ülkenin hükûmetleri zaten SovyetlerBirli¤i ve onun uydular› ile olan iliflkilerinde zorluklar ile karfl› karfl›yayd›. Türki-ye’den farkl› olarak bu ülkeler asayifl ve birlikten uzakt› ve Türkiye’nin yenilgisihâlinde bu ülkelerin Sovyetlere karfl› durabilece¤ini beklemek anlams›z olurdu.Askerî konularda ise Henderson, Sovyetlerin Türkiye üzerinde kontrol sa¤lamas›hâlinde, bunun siyasi sonuçlar›n›n çok ac› olaca¤›n› kaydetmekteydi. Türkiye’nin


karfl› tutumunun belirleyicili¤i ve önemi ortadayd› çünkü Sovyet tehdidi alt›ndakidi¤er ülkeler, bu mücadeleyi çok yak›ndan izlemekte ve takip etmekteydi. Hen-derson’a göre bu ba¤lamda, Sovyetlerin lehine olabilecek en ufak bir zafiyet, buülkelerin felaketi ile sonuçlanabilirdi (FRUS, 1946, cilt VII: 894-6; Henderson Rapo-ru, ABD Milli Arfliv ve Kay›tlar, Doc. 761.67/10-2146).

Sovyetler Birli¤i taraf›nda ise D›fliflleri Bakanl›¤› kararl› bir flekilde Bo¤azlar kri-zinde kendisi için avantajl› bir sonuç istiyordu. 10 Aral›k 1946 tarihinde BüyükelçiVinogradov gönderdi¤i bir notta, ABD, ‹ngiltere ve Türkiye taraf›ndan önerilenformatta düzenlenebilecek uluslararas› bir konferansa karfl› Moskova’y› uyar›yor-du. Vinogradov, Sovyetler Birli¤i’nin az›nl›kta kalaca¤›na ve Bo¤azlar ile Karade-niz’in güvenlik sorununu kendi menfaatlerine uygun olarak çözemeyece¤ine ina-n›yordu (AFP RF, cilt 1: 30-32; ABD Milli Arfliv ve Kay›tlar, Doc. 761.67/12-3146).25 Ocak 1947’de Büyükelçinin önerileri Türkiye’yi kenara itmek hususundaki aç›kamac›n› yans›t›yordu. Zira Karadeniz’e k›y›s› olmayan ülkelerin savafl gemilerininBo¤azlardan geçiflini yasaklamak için, Birleflik Krall›k ve ABD ile anlaflmaya var-man›n yeterli olaca¤›na dikkat çekiyordu. Sovyetler Birli¤i’nin bilinçli bir flekildeTürkiye’ye s›rt›n› dönerek eski müttefiklerine yönelmesi ve Türkiye olmadan Bo-¤azlar hususunda görüflmelere bafllanmas› hâlinde, Türkiye’nin Amerikan ve ‹ngi-lizlerin Sovyetler Birli¤i’ne taviz vermeleri olas›l›¤› ile ilgili endiflelenece¤ini ifadeeden Büyükelçi, bu kayg›lar›n 1921 antlaflmas›n›n siyasi sonuçlar›, Türkiye’nin içsorunlar› ve ekonomik çözülmeye ba¤l› olarak artaca¤›n› ifade ediyordu (AFP RF,cilt 1129: 31-7).

16 fiubat 1948 tarihinde, Politbüro Türkiye’ye Alexandr Lavrishev’i Büyükelçiolarak atad› (RSPHSA, cilt 1069: 16). 29 Mart, 1948’de Politbüro, D›fliflleri Bakanl›-¤› taraf›ndan sunulan ve 4. maddesinde Türkiye Büyükelçisinin, Sovyetler Birli-¤i’nin Bo¤azlardaki pozisyonuna iliflkin sorular›n›n ortaya ç›kmas› hâlinde aç›kla-mas›n› s›n›rl› tutmas›n›n belirtildi¤i “Türkiye Büyükelçisine Talimatlar” bafll›kl› bel-geyi gönderdi (RSPHSA, cilt 39: 41). Bu belge, Sovyetlerin Bo¤azlara iliflkin sonönemli belgesiydi.

SO⁄UK SAVAfiIN TIRMANMASI1947 y›l›n›n bafllar›nda Sovyetler Birli¤i, Hatay sorununu Türkiye üzerinde yeni birbask› unsuru olarak kullanmak üzere, Suriye’yi Birleflmifl Milletler Güvenlik Kon-seyine gitmeye zorlad›. Sovyet Maslahatgüzar› Pavel Yershov ile Suriye Büyükelçi-si aras›ndaki ilk görüflmeler, 1947 y›l›n›n Ocak ay›nda Ankara’da büyük bir gizlilikiçerisinde gerçeklefltirildi. 26 Ocak’ta, Yershov’un verdi¤i bilgileri de¤erlendirenVladimir Dekanozov, ülkesinin Güvenlik Konseyine gitmesi hâlinde Sovyetler Bir-li¤i’nin bunu destekleyece¤ini, Suriye Büyükelçisine bildirmesi yönünde SovyetMaslahatgüzar›na talimat verdi (AFP RF, cilt 2, s. 1).

Suriye ve Türkiye aras›ndaki ihtilaf›n körüklenmesine büyük ilgi duyan Sovyet-ler Birli¤i, Suriye’nin cevab›n› beklemeden, sorunun BM Güvenlik Konseyine ta-fl›nmas› gerekti¤ini hakl› ç›karan, Hatay ve Kilikya sancaklar› hakk›nda genifl birdöküman haz›rlad›. Sovyet D›fliflleri Bakanl›¤›, Hatay ve Kilikya Sancaklar› hakk›n-da bilgilendirici mektubu, Ortado¤u Daire Baflkan› Ivan Samylovskiy, Türkiye’de-ki Sovyet Maslahatgüzar› P. Yershov, M›s›r’daki Sovyet diplomatik temsilci A. Shi-borin, Suriye ve Lübnan’daki Sovyet Büyükelçisi D. Solod ve Irak Büyükelçisi G.Zaytsev’e gönderdi. Samylovskiy, Suriye’nin sorunu BM’ye tafl›yaca¤›na iliflkin ya-banc› bas›n taraf›ndan yay›nlanan haberlerin Suriye taraf›ndan teyid edilmedi¤ini


diplomatlara bildirdi. Ancak “konunun istisnai önemine binaen, belge hakk›ndakiyorumlar›n›n ve bu konudaki di¤er görüfllerinin bildirilmesini talep etti” (AFP RF,cilt 2, s. 20).

Savafl sonras› iki kutuplu sistemdeki güç dengesi ve ‹ngiltere’nin zay›f durumu;bafllang›çta Türkiye ve Yunanistan’a yönelik politikalar ve destek konusunda ha-yal k›r›kl›¤›na yol açt›. 24 fiubat 1947 tarihinde ‹ngiltere’nin ABD nezdindeki Bü-yükelçisi, Amerikan D›fliflleri Bakanl›¤›na, ‹ngiliz hükûmetinin, Yunanistan ve Tür-kiye’ye daha önce yap›lan miktarlarda ekonomik ve askerî yard›mda bulunamaya-ca¤›n› bildiren ve bu görevi ABD’nin üstlenmesini talep eden notlar iletti (ABDMilli Arfliv ve Kay›tlar, Doc. 711.67/5-549). Dean Acheson baflkanl›¤›ndaki özel birkomite, ‹ngiltere’nin programdan çekilmesine iliflkin tüm ihtimalleri ve Ameri-ka’n›n projeyi üstlenme konusundaki muhtemel isteksizli¤ini detayl› biçimde eleald› (Kuniholm: 407). ABD D›fliflleri Bakan›, Harp ve Donanma Bakanlar›yla yapt›-¤› toplant› temelinde, 27 fiubat’ta Baflkan Truman’a bir bilgi notu gönderdi. Notta,Ruslar›n sinir harbi gerçeklefltirmek suretiyle, Türk ordusunu mobilize hâlde tuta-rak ekonomisinde, mevcut zay›f iktisadi yap›s›yla uzun süre destekleyemeyece¤ibir aç›¤a neden oldu¤u kay›tl›yd› (FRUS, 1947, cilt V: 60-61).

Baflkan Truman notu ciddiye ald›, ayn› gün Yunanistan ve Türkiye’nin ekonomikve maddi yard›m almaya devam edece¤ini aç›klad›. Truman, d›fl yard›m için tahsisedilen 400 milyon dolardan 150 milyon dolar›n Türkiye’ye ayr›lmas›n› talep etti.Amerikan Baflkan› flu flekilde konufltu: “Günümüzde neredeyse her ulus alternatifyollar seçmek durumundad›r. Bu, genellikle özgür bir seçim de¤ildir. Birinci yol ço-¤unlu¤un iradesine dayanmaktad›r. ‹kinci yol, ço¤unlu¤a cebren dayat›lan az›nl›-¤›n iradesine dayanmaktad›r. ABD’nin politikas›n›n, silahl› az›nl›¤›n veya d›fl bas-k›lar›n boyunduru¤una direnen ba¤›ms›z halklar›n desteklenmesi oldu¤una inan›-yorum... Ba¤›ms›z halklara kendi kaderlerini çizmeleri için yard›m etmeliyiz... Buitibarla, Kongre’den, Yunanistan ve Türkiye’ye yard›m edilmesine yetki vermesini ta-lep ediyorum” Bu aç›klama Truman Doktrini olarak adland›r›ld›. Konunun 22 Ni-san’da Senatoda, 9 May›s’ta Temsilciler Meclisinde tart›fl›lmas›ndan sonra, Kongre 22May›s 1947’de “Yunanistan ve Türkiye’ye Yard›ma Dair Kanunu” onaylad›. Ertesigün Baflkan, Türkiye’ye askerî yard›ma resmiyet kazand›ran kanunu da imzalad›.

Harry S. Truman’›n konuflma metni için bak›n›z: http://avalon.law.yale.edu/20th_cen-tury/trudoc.asp/

Truman Doktrini’nin So¤uk Savafl aç›s›ndan anlam›n› tart›fl›n›z.

Türk bas›n›, mali/askerî deste¤ini Türkiye’ye do¤ru geniflleten Amerika’n›n yal-n›zca Türkiye’yi savunma iste¤ini de¤il, ayn› zamanda kendini ve tüm di¤er ülke-leri Bolflevik ve Slav sald›rganl›¤›ndan koruma amac›n› da güttü¤ünü yazd›. Türkgazeteciler durumu, “Amerika’n›n gerçek s›n›r› Türkiye ile Yunanistan’dan geçi-yor” fleklinde ifade etmifllerdi (SAAR, cilt 84: 10-11). Türk siyasi çevreleri ise Sov-yet bas›n›n›n tutumunu yumuflatt›¤›n› ve Türkiye’nin do¤rudan tehdit edilmedi¤inigörmekten memnuniyet duyulsa da buna pek fazla güven duyulmad›¤›n› belirtti.Sovyetlerin Türkiye’nin do¤usu ile Bo¤azlar üzerindeki hak iddialar›na son ver-melerini istiyorlard›.

Amerika’n›n güvenlik siperine Türkiye ve Yunanistan’› dâhil etmesi ve bu ülke-lere ekonomik ve askerî yard›m karar› almas›, esasen Sovyet liderleri oldukça ra-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Harry S. Truman (8 May›s1884-26 Aral›k 1972)

hats›z etmiflti. Sovyet D›fliflleri Bakanl›¤›na, Truman Doktrini’nin Türkiye ile ilgilik›s›mlar›na iliflkin öneriler haz›rlama talimat› verildi. 25 Mart’ta Y. Malik ve S. Vi-nogradov, Molotov’a Ankara’daki Sovyet Büyükelçili¤i ile ‹stanbul’daki Baflkonso-loslu¤un, Türkiye’deki durumu inceleyecek ve merkeze rapor edecek ajanlarlatakviye edilmesi, askerî atafleli¤e ve deniz kuvvetleri atafleli¤ine de derhal atama-lar›n yap›lmas› önerilerini sundular. Ayr›ca, merkez medya temsilcilerine ve gaze-tecilere, Amerika’n›n Türkiye ve Orta Do¤u’da yürüttü¤ü yay›lmac› politikalar hak-k›nda bir dizi yay›n yapt›r›lmas› teklifinde bulundular (AFP RF, cilt 1071: 1).

SSCB D›fliflleri Bakan Yard›mc›s› ve BM Güvenlik Konseyi Sovyet Daimi Tem-silcisi Andrey Gromyko, Truman’›n Kongre’deki konuflmas›n› “sald›rgan ve k›flk›r-t›c›” olarak nitelemifltir. Gromkyo, Güvenlik Konseyindeki konuflmas›nda Yunanis-tan’›, “iflgalden zarar görmüfl bir müttefik ve dolay›s›yla d›fl yard›m› hak eden birülke” olarak nitelemifltir. Gromkyo konuflmas›n›n devam›nda, “Türkiye için ise bu-nu söyleyemeyiz. Türkiye’nin bu yard›m› almaya hakk› yoktur çünkü Türkiye sa-vafltan zarar gören bir ülke olarak tan›mlanamaz. Türkiye topraklar› iflgal görme-mifltir. Türkiye, Müttefiklerin Hitler Almanyas› ile mücadelesine yard›m etmek içinhiçbir fley yapmam›flt›r. Demokratik ülkelerin güçlü ve ac›mas›z düflman›na karfl›mücadelede Türkiye bizimle de¤ildi” (AFP RF, cilt 2: 85).

16 fiubat 1948’de, Sovyetler Birli¤i Komünist Partisi Politbüro, A. Lavrishev’iTürkiye’ye Büyükelçi olarak atad› (ABD Milli Arfliv ve Kay›tlar, Doc. 761.67/3-1548). 29 Mart’ta Politbüro, Viacheslav Molotov’un haz›rlad›¤› “Türkiye Büyükelçi-si Talimatnamesi”ni kabul etti. ‹lk maddede flöyle denmektedir: “Mevcut Türk Hü-kümeti’nin ülkesini, Sovyet ve yeni Balkan demokrasileri karfl›t› Anglo-Amerikanbir merkez haline getirme amac› nedeniyle SSCB’nin Türkiye Büyükelçili¤i bu ül-keyle iliflkilerini gelifltirme yönünde herhangi bir gaye gütmemelidir. Yeni atananSovyet Büyükelçisi, Türk Hükümeti’ni Sovyet-Türk iliflkilerinde bir iyileflme oldu-¤u veya Sovyet Hükümeti’nin Türkiye ve Türkiye’nin politikalar›na yönelik pozis-yonundan geri ad›m att›¤› yönünde bir düflünceye sevk etmemelidir.” Beflincimaddede, siyasi anlaflma konusunda Türkiye’nin a¤z›n›n aranmas›; Sovyet-Türk s›-n›r› sorunu gündeme gelirse k›sa ve öz olarak “konu ask›da” cevab› verilmesi tav-siye edilmektedir. Yedinci maddede ise Büyükelçiye, Türkiye’deki Amerikan ve‹ngiliz politikalar›n› yak›ndan izlemesi ve Sovyet D›fliflleri Bakanl›¤›n› Marshall-Truman plan›n›n geliflimi hakk›nda bilgilendirmesi talimat› verilmifltir (RSPHSA, cilt39: 41). Sovyet Büyükelçisi ve di¤er diplomatlar, Türk yöneticileriyle resmi iliflkilerharicinde görüflmeme, Sovyet-Türk iliflkilerine yönelik sorulara ise kesinlikle taah-hüt içeren cevaplar vermemeleri konusunda uyar›lm›flt›.

Sovyetler Birli¤i’nin 1945-1947 aras›nda sürdürdü¤ü yay›lmac› politikalar›, Türkiye’yiAmerika’n›n stratejik orta¤› hâline getirdi; Türkiye bir anlamda So¤uk Savafl için bafllan-g›ç noktas› oldu. Yeni arfliv belgeleri Türkiye krizinin Stalin’in ölümüne kadar sürdü¤ünükan›tlamaktad›r.

30 May›s 1953’te Molotov, Türk Büyükelçisi Faik Hozar’› D›fliflleri Bakanl›¤›na“Sovyet hükûmeti ad›na Sovyet-Türk iliflkileri hakk›nda bir aç›klama yapmak üze-re” davet etti. Molotov flunlar› ifade etmifltir: “Ermenistan ve Gürcistan hükümetle-ri, iyi komfluluk iliflkileri, daha güçlü bir bar›fl ve güvenlik için toprak taleplerindenvazgeçmelerinin mümkün oldu¤unu düflünmektedir. Sovyet Hükümeti Bo¤azlarkonusundaki önceki pozisyonunu de¤ifltirmifltir. Sovyetler Birli¤i’nin Bo¤azlar böl-gesindeki güvenli¤inin, Sovyetler Birli¤i ve Türkiye taraf›ndan ayn› oranda kabul


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



edilebilir bulunan flartlar dahilinde sa¤lanabilece¤ine inanmaktay›z. Sovyet Hü-kümeti SSCB’nin Türkiye üzerinde herhangi bir toprak talepleri olmad›¤›-n› teyid etmektedir” (AFP RF, cilt 5: 11-13).

18 Haziran’da Türk hükûmeti Sovyetlerin 30 May›s’taki karar›n› kabul eden biraç›klama yapm›flt›r. Fakat Moskova’n›n bu gecikmifl karar›, Ankara’n›n Bat› ile en-tegrasyonunu engelleyememifltir. Sovyetler Birli¤i, Türkiye’den toprak talebinden30 May›s 1953’te resmî olarak vazgeçti¤inde, bu sorunun zaten güncelli¤ini yitirdi-¤ini not etmek gerekmektedir. 1945’le k›yasland›¤›nda uluslararas› durum 1953’egelindi¤inde, dikkate de¤er bir biçimde de¤iflmiflti: Türkiye, Birleflik Devletler veBat› ülkelerinin bir müttefiki hâline gelmifl ve NATO üyesi olmufltu. Stalin’in yan-l›fl yönlendirilen ve riskli politikas›, Türk-Sovyet iliflkilerini So¤uk Savafl için bir de-neme alan› hâline getirmifl ve Türkiye bu teste baflar›yla dayanm›flt›.

1950-1989 ARASI TÜRK-SOVYET ‹L‹fiK‹LER‹Yeni incelenen arfliv belgelerinin analizi, Sovyetler Birli¤i’nin Türkiye’den topraktalebi ile Bo¤azlar üzerinde ortak kontrol mekanizmas› kurulmas› talebinin, So¤ukSavafl dönemi Türk-Sovyet iliflkilerinin önemli bir parças› oldu¤unu göstermekte-dir. “So¤uk Savafl” ifadesinin henüz kullan›lmad›¤› bu dönemde, Türkiye ile ilgilidiplomatik, askerî ve siyasi yaz›flmalar bir “sinir harbi” yafland›¤›na iflaret etmekte-dir. 1945-1953 y›llar› aras›nda, Sovyetler Birli¤i bir süper güce dönüflürken Türki-ye Balt›klardan Karadeniz’e kadar olan bölgede Sovyet etkisinden kaçabilen tekülke durumundayd›. Di¤er taraftan Ankara bunun bedelini çok a¤›r ödemiflti. Fa-flist Almanya’ya karfl› kazand›¤› zaferin etkisiyle Sovyetler, May›s 1953’e kadar, Bo-¤azlar ile Kars, Ardahan ve Artvin üzerinde hak iddia etmeye devam etmifltir. Sü-rekli tehdit ve flantaj karfl›s›nda Türkiye, sinir harbini oldukça büyük bir orduyuhaz›r tutarak aflmaya çal›fl›rken ekonomik aç›dan ciddi s›k›nt› yaflamaktayd›. Tür-kiye’nin bask› alt›nda tutulmas› yönündeki Sovyet politikas›na Güney KafkasyaCumhuriyetleri Gürcistan ve Ermenistan da katk› sa¤lam›flt›r. Bu bölgede Moskovataraf›ndan k›flk›rt›lan milliyetçilik dalgas›, esasen Stalin’in planlar› aras›nda en zay›fhalkay› teflkil etmifltir. Bu ba¤lamda, Ermenistan ve Gürcistan’› kullanarak Türki-ye’yi bunaltma ve karfl› uluslararas› kamuoyu yaratma çabalar› sonuçsuz kalm›flt›r.

Arfliv belgeleri incelendi¤inde, Türkiye’ye yönelik ›srarl› iddialar›n, SovyetlerBirli¤i’nin kendisi için de büyük sorunlar oluflturdu¤u anlafl›lmaktad›r. 1957 y›l›n›nHaziran ay›nda Stalin’in politikalar›n› gözden geçiren ve Georgi Malenkov, Viac-heslav Molotov, and Lazar Kaganoviç’e karfl› mücadele etmifl olan Sovyetler Birli-¤i Komünist Partisi Sekreteri Nikita Kruflev, Molotov’a karfl› ç›karak “... Devrimdensonra Türk’lerle dostça iliflkiler yaflad›k... Almanlar› yenerek zafer sarhoflu olduk.Türkler bizim dostlar›m›z, yoldafllar›m›zd›, fakat onlara Çanakkale Bo¤az›’n› ver-meleri için Nota verdik. Onlar aptal de¤ildi. Çanakkale Bo¤az› sadece Türkiye de-mek de¤ildi, orada birkaç devlet daha vard›. Biz dostluk anlaflmas›n› bozdu¤umu-zu Türklere bir Nota ile bildirerek kap›y› yüzlerine kapatt›k. Yapt›¤›m›z aç›kça buanlama geliyordu. fiimdi onlara çeflitli fleylerden bahsediyoruz, fakat onlar sadecegüvenilirli¤imizi sorguluyorlar. Neden bunu yapt›k? Son derece aptalcayd›. BizTürkiye’nin dostlu¤unu kaybettik, flimdi güneyimizde, bizi tehdit eden Amerikanüsleri var” (RNHSA, cilt 161: 223-4).

Molotov’un May›s 1953’te yapt›¤› aç›klama ile Kruflev’in 1950’li y›llardaki ko-nuflmalar› Türkiye ile iliflkileri normale döndürmek için yeterli olmad›. 1940’lar›nikinci yar›s› ile 1950’lerin bafllar›nda ülkenin yaflad›¤› endifle devam etmekteydi.Bu durum bir yandan, SSCB’nin olas› ad›mlar› hakk›nda bilgi sahibi olmamaktan


kaynaklanm›fl, di¤er yandan kamuoyunu Bat› ile bütünleflme konusunda yönlen-dirme gereklili¤inden kaynaklanm›flt›. Ayr›ca, 1950’lerin ikinci yar›s›nda, baz› ge-liflmeler Türk-Sovyet iliflkilerindeki gerilimi artt›rd›. Türkiye-Suriye aras›ndaki top-rak sorununa iliflkin planlar› çerçevesinde, Moskova Eylül 1957’de Ankara’ya birNota gönderdi. Efl zamanl› olarak Mareflal Konstantin Rokosovski komutas›ndakiSovyet askerlerinin Kafkaslardaki yo¤unlu¤u artmaya bafllad›. Di¤er taraftan Ekim1957’de Sovyet liderlerinin yapt›¤› aç›klamalarda Türkiye’ye karfl› savafl aç›lmas›n›nsöz konusu olmad›¤› vurgulanmaktayd›. ‹ki ülke aras›ndaki gerginlik hiç bir zamansavafl noktas›na ulaflmad› ancak Sovyet liderleri ülkelerinin füze ve nükleer potan-siyelinin Türkiye’de büyük endifleye yol açt›¤›n›n fark›ndayd›lar. 1958 yaz›nda ÇinLideri Mao Zedong ile görüflmesinde Kruflev, düflmanlar›n› füzelerle korkuttu¤unuflu flekilde ifade etmiflti: “Türklere 3-4 füzeyle ülkelerini yok edebilece¤imiz belirtil-di” (RF Baflkanl›k Arflivi, cilt 498: 63).

Uzun süren sürtüflme döneminin ard›ndan Türk-Sovyet yak›nlaflmas›n›n ilk ifla-retleri 1960’larda ortaya ç›kt›. Sovyet liderlerinin Türkiye ile iliflkilerin gelifltirilme-sine yönelik ça¤r›lar›na ra¤men, Sovyet gizli servisi 1950 ve 1960’l› y›llar boyuncaYak›n Do¤u’da Türkiye’ye karfl› özellikle Ermeni konusunu suistimal etmeyi sür-dürdü. Türkiye ve di¤er komflu ülkeler üzerinde toprak iddias›nda bulunan yaban-c› Ermeni örgütleri Sovyet Komünist Partisinin etki alan›na girmiflti. (RSPHSA, cilt48: 13). Sovyetlerin Ermeni örgütlerine deste¤i Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›na ka-dar sürmüfltür. Örne¤in 14 A¤ustos 1986 tarihli bir Merkezi Komite karar›, SovyetMaliye Bakanl›¤›na Lübnan, Fransa, ABD ve Arjantin’de bas›lan Ermeni gazeteleri-ne yap›lacak maddi destek için talimat vermifltir (RNHSA, cilt 89: 2). 1961 y›l› ya-z›nda, Kruflçev’in Ermeni Cumhuriyeti ziyareti öncesinde, Ermeniler Türkiye, Azer-baycan ve Gürcistan’daki eski Ermeni topraklar›n›n geri al›nmas› konusunu Mos-kova’ya mektuplarla aktarm›fllard›r. Hatta SSCB’nin bu talebi dikkate almamas› du-rumunda Birleflmifl Milletler’e baflvuruda bulunulaca¤› tehditinde bulunulmufltur.Kruflçev, Türkiye’den toprak talebi konusunu desteklememifltir. 1918 y›l›nda Lenintaraf›ndan Kars ve Ardahan’›n Türkiye’ye geri verildi¤i ve bunun do¤ru bir kararoldu¤unu düflündü¤ünü belirtmifltir (V. Titov’dan Merkez Komiteye, 26.01.1962,RNHSA, cilt 172: 16).

Türk Sovyet iliflkilerinde olumsuz geliflen bir di¤er konu Sovyetlerin K›br›s so-runu karfl›s›ndaki Türkiye karfl›t› tutumlar› olmufltur. 1956 y›l›nda, Yunan Parla-mentosundan Constantine Rodopulos, Sovyetler Birli¤i Yüksek Konseyine gönder-di¤i gizli bir mektup ile adada az›nl›k durumunda olan K›br›sl› Türklerin ‹ngilte-re’nin de taviz vermesiyle, K›br›sl› Rumlara uygulad›klar› bask› ve zulümü iletmiflve Sovyetlerden destek istemifltir (Rodopulos’tan Yüksek Konseye telgraf, Haziran1956, RNHSA, cilt 30: 1). Arfliv belgelerine göre, 1960’l› y›llarda K›br›s’taki geliflme-ler ve Türkiye’nin K›br›s politikas› Sovyet liderleri taraf›ndan mercek alt›na al›nm›fl-t›r (Yak›n Do¤u Durum Raporu, 20.03.1965, RNHSA, cilt 480: 16). ABD’deki Sov-yet Büyükelçili¤inin 1965 y›l›ndaki bir siyasi raporuna göre, “Türk-Amerikan iliflki-lerinin K›br›s sorunu nedeniyle oldukça etkilendi¤i” SSCB’ye bildirilmifltir. AncakABD hükûmetinin Türkiye ile iyi iliflkilere önem verdi¤i, NATO çerçevesindeki iflbirli¤i de dikkate al›narak Türkiye’ye sa¤lanan askerî, ekonomik ve teknik deste-¤in sürdü¤ü kaydedilmifltir (Sovyet D›fliflleri Bakanl›¤›, 14 Nisan 1966. NSA ArfliviR. 3254: 192). 1950’li y›llardan itibaren SSCB’nin K›br›sl› Rumlara deste¤i sürmüfl-tür (Andropov’dan Merkez Komiteye, 08.07.1974, RNHSA, cilt 30: 1).

ABD ve Sovyetler Birli¤i aras›ndaki Küba krizi, Türk-Sovyet iliflkilerini etkileyenbir di¤er geliflme olmufltur. Ekim 1962’de Türkiye’deki Amerikan üslerinin Kü-


ba’daki Sovyet füzelerinin kald›r›lmas› karfl›l›¤›nda kapat›laca¤› söylentileri yay›l-m›flt›. Bu fikrin Beyaz Saray’a yak›nl›¤› ile bilinen Walter Lippman’a ait oldu¤u dü-flünülmekteydi. Lippman’›n, The Washington Post gazetesinde 23 ve 25 Ekim ta-rihlerinde yay›nlanan yaz›lar› bu kayna¤a dayan›yordu. 16 Ekim tarihinde BaflkanJohn Kennedy, yapt›¤› kapal› bas›n toplant›s›nda bu fikri ve gerçeklefltirilebilece-¤ini aç›klam›flt›. Baflkan, Sovyet yetkilileriyle yapt›¤› görüflmelerde, Türkiye’dekifüzelerin 4-5 ay içerisinde geri çekilece¤i sözünü verdi (Sovyet Büyükelçi Dobr-ynin’den Sovyet D›flifllerine telgraf, 27 Ekim 1962, RNHSA cilt 13: 51). Kruflçev, 28Ekim 1962’de Baflkan Kennedy’e gönderdi¤i mesaj ile bu anlaflmay› onaylad›. An-cak bu görüflmeler gizli tutulamad›, Sovyetler Birli¤i’nin Ankara Büyükelçisi N.Ryzhov Türk yetkililere durumu bildirmiflti (Fursenko, s. 402).

Türk Sovyet iliflkileri bu sürtüflmelerden sonra 1960’l› y›llarda normale dönme-ye bafllad›. 28 Haziran 1960’da Komünist Parti Genel Sekreteri Kruflçev, BaflbakanCemal Gürsel’e tekrar tarafs›zl›k ça¤r›s›nda bulundu. May›s 1963’te iki ülke aras›n-da ticaretin gelifltirilmesine yönelik bir protokol imzaland›. 1965 y›l›nda Sovyet D›-fliflleri Bakan› Gromyko Ankara’y› ziyaret etti. 1966 y›l›nda, Sovyet Bakanlar Kon-seyi Sözcüsü Alexei Kosygin Türkiye ziyaretinde bulundu. 1967 y›l›nda ise Baflba-kan Süleyman Demirel Moskova’ya resmi bir ziyaret gerçeklefltirdi. Azerbaycan veOrta Asya’ya yapt›¤› ziyaret sonras›nda Demirel, Türk Sovyet iliflkilerinde yeni birdöneme girildi¤ini aç›klad›, iki halk aras›nda gerilim yafland›¤› ve savafl sonras›n-da iliflkilerin kesildi¤ini ancak art›k iki ülke aras›nda düflmanl›k bulunmad›¤›n› be-lirtti (Milliyet, 14 Ekim 1967).

1960’l› y›llardan itibaren Türk Sovyet iliflkilerinde görülen yumuflamay›, So¤uk Savafl ge-liflmeleri aç›s›ndan de¤erlendiriniz.

1969 Kas›m’›nda Cumhurbaflkan› Cevdet Sunay Sovyetler Birli¤i’ni ziyaret etti,Leonid Brezhnev (Brejnev) ve di¤er Sovyet yetkililerle toplant›lara kat›ld›. Aral›k1984’de Sovyet Bakanlar Konseyi Sözcüsü Nikolai Tikhonov’un Ankara ziyareti s›-ras›nda, uzun dönemli iktisadi, ticari ve bilim teknik konular›nda ifl birli¤i için ony›ll›k bir programa imza at›ld›. 1986 y›l›nda Baflbakan Turgut Özal’›n Sovyetler Bir-li¤i’ni ziyareti iliflkileri güçlendirdi. Di¤er taraftan, Mikhail Gorbaçov’un 1980’li y›l-larda bafla geldi¤i dönem, Ermeni lobisinin Moskova’da güçlendi¤i zamana denkgelmiflti. Genel Sekreter olmadan önce 21 fiubat 1985 tarihinde Komünist Parti Po-litbüronun, Ermeni soyk›r›m›n›n 70. y›l› gündemli toplant›s›n› Gorbaçov yönetmiflve bu toplant›da Ermeni Komünist Partisinin 24 Nisan’›n soyk›r›m günü olarak ka-bulü önerisi görüflülmüfltü. Bu öneri Politbüro temsilcilerince reddedildi (Toplant›notlar›, NSA, Doc. R 10045: 13-20).

Sosyalizmin yaflad›¤› kriz, 1990’l› y›llarda SSCB’nin da¤›lmas›na neden oldu.ABD ve Türkiye aras›nda So¤uk Savafl›’n bafl›nda geliflen ifl birli¤i, stratejik bir or-takl›¤a dönüfltü ve güçlendi. SSCB’nin da¤›lmas›yla Türkiye, Karadeniz ve Kafkas-larda (Hazar Denizi bölgesinde) daha da önemli bir aktör hâline geldi. So¤uk Sa-vafl’›n sona ermesi, Türkiye Rusya Federasyonu iliflkileri aç›s›ndan yeni bir döne-mi bafllatm›flt›r. So¤uk Savafl’›n zor y›llar› ard›ndan Türkiye, Karadeniz Ekonomik‹flbirli¤i Konseyinin temel üyelerinden ve hem siyasi hem iktisadi aç›dan en büyükortaklar›ndan ve bölge ülkelerinden biri olmufltur. Stalin’in politikalar›na hedef ol-mufl olan Türkiye, Gürcistan’›n toprak bütünlü¤ü ve ba¤›ms›zl›¤›na destek verenilk ülkeler aras›nda yer alm›fl, ABD ve NATO’nun stratejik orta¤› olmufltur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4


So¤uk Savafl dönemi, Türkiye Sovyetler Birli¤i ilifl-

kilerinin tarihsel geliflimini aç›klamak.

‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda, 1945-1953 y›lla-r› aras›ndaki dönem, Türkiye ve Sovyetler Birli¤iiliflkileri aç›s›ndan s›k›nt›l› geçmifltir. O dönemdebir sinir harbi olarak tan›mlanan gerilim, Sovyet-lerin Bo¤azlar rejimine yönelik iddialar› ve Do¤uAnadolu illeri üzerinde (Ermenistan ve Gürcis-tan’a verilmek üzere) toprak talepleri ile t›rman-m›flt›r. Türkiye, So¤uk Savafl aç›s›ndan bir testalan› olmufltur, yürütülen yo¤un diplomasi deABD’nin Truman Doktrini ile (1947) s›n›rland›r-ma politikas›n›n geliflimine itici güç oluflturmufl-tur. Türkiye’nin Bat› Bloku’nda yer almas› ve ikikutuplu uluslararas› sistemde ABD ve SSCB ara-s›nda etki alanlar›n›n netleflmesinde de Türki-ye’nin Sovyetler Birli¤i ile yaflad›¤› kriz etkilidir.Stalin döneminden sonra iki blok aras›nda ulus-lararas› iliflkilerde genelde yaflanan detente (yu-muflama) döneminin etkileri, NATO üyesi olanTürkiye ile SSCB aras›ndaki iliflkilerde de görül-müfltür. 1962 Küba krizinin ABD ve SSCB aras›n-da görüflmelerle çözülmesinin ard›ndan 1960’l›y›llarda Türkiye ve SSCB aras›nda iliflkiler nor-male dönmeye bafllam›flt›r. Ancak farkl› iki ku-tupta yer alan bu iki ülkenin politikalar› ve ulus-lararas› sorunlara yaklafl›mlar› da Sovyetler Birli-¤i’nin da¤›lmas› ve So¤uk Savafl›n sona ermesinekadar daha belirgin olmufltur.

Sovyet taleplerini ve Transkafkasya Cumhuriyet-

leriyle ba¤lant›s›n› tan›mlamak.

Sovyetler Birli¤i 1945 y›l›nda, Türkiye ile 1925’teimzalanan Dostluk ve Tarafs›zl›k Anlaflmas›’n›feshederek Do¤u Anadolu’da toprak iddialar›n-da bulunmufltur. Bu topraklar›n 1921 y›l›nda im-zalanan Kars Anlaflmas›’yla SSCB’den, içinde bu-lundu¤u güç durumdan istifade edilerek bask›y-la al›nd›¤› ve art›k flartlar›n de¤iflmesi dolay›s›yla,anlaflman›n revize edilmesi gerekti¤i Türk diplo-matlar› ve yetkililerine bildirilmifltir. Ayr›ca Sov-yetler Birli¤i, Bo¤azlar›n rejimine yönelik olarakda (Montrö Sözleflmesi revize edilerek) ortakkontrol ve üs kurma niyetlerini iletmifltir. Bu id-dia ve taleplerden özellikle Transkafkasya Sov-yet Cumhuriyetleri Ermenistan ve Gürcistan’› il-

gilendirenler, talep edilen topraklar›n (Kars, Ar-dahan, Artvin, Erzurum, Trabzon, Bitlis, Van) buCumhuriyetlere Sovyetler taraf›ndan söz verilmiflolmas›d›r. Bu planlara göre Ermenistan’›n top-raklar› % 80, Gürcistan’›n ise % 8 oran›nda genifl-leyecekti. Türkiye bu iddia ve talepleri kararl›l›k-la reddetti. SSCB, bu politikas›nda ‹ngiltere veABD’nin deste¤ini alamad›.

Türkiye’nin Bat› Bloku ile yak›nlaflmas›n›n ne-

denlerini aç›klamak.

Türkiye’nin Bat› Blok¤u ve özellikle ABD ile ya-k›nlaflmas›nda, Sovyetler Birli¤i’nin 1945-1953aras›nda uygulad›¤› bask›c› politika ve diploma-si, Bo¤azlar rejimine yönelik iddialar› ve Do¤uAnadolu’da toprak talepleri etkili olmufltur. SSCBbu dönemde yo¤un Türkiye karfl›t› propagandave kampanya izleyerek hem Türkiye hem deuluslararas› kamuoyu üzerinde etkili olmaya ça-l›flm›flt›r. Türkiye’nin yaflad›¤› durum karfl›s›ndaOrta Do¤u politikas›n› gözden geçiren ABD, s›-n›rland›rma politikas› ve Truman Doktrini’ylebölgede daha aktif politika izlemeye bafllam›fl-t›r. Nisan 1946’da ABD savafl gemisi USS Mis-souri’nin ‹stanbul’a gelifli, ABD’nin Türkiye’yedeste¤inin sembolü olarak alg›land›. So¤uk Sa-vafl 1947 y›l›nda flekillendi. ABD’nin mali ve as-kerî deste¤ine ra¤men, 1953 y›l›nda Sovyetlertaleplerini resmî olarak geri çekene kadar kriz,iliflkilerde etkili olmufltur. Türkiye 1952 y›l›ndaNATO üyesi oldu.

So¤uk Savafl’›n iki Blok aras›nda t›rmanmas›n›

tart›flmak.

‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda girilen ittifak› savaflsonras›nda sürdüremeyen ABD ve SSCB aras›n-da ideolojik görüfl ayr›l›klar› ve çat›flan ç›karlarYalta Konferans›’ndan itibaren kendini göster-meye bafllam›flt›r. 1945 sonras› Sovyet politikala-r›, özellikle Balkanlar ve Orta Avrupa’dan sonraTürkiye, Yunanistan ve ‹ran üzerinde art›r›lanbask›, baflta ABD olmak üzere Bat› Blokununtepkisiyle karfl›lanm›flt›r. 1947 y›l›nda ABD Bafl-kan› Truman’›n Türkiye ve Yunanistan’a yönlen-dirdi¤i mali ve askerî destek So¤uk Savafl’ta ikikutuplu sistemde ülkelerin bloklaflmas› ve bu

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


iliflkilerin kurumsallaflmas›n› da beraberinde ge-tirdi. 1960’l› y›llarda nükleer silahlar›n vurucu ka-pasiteleri nedeniyle diyalo¤un önemi ön planaç›kana dek, ç›kar çat›flmalar› t›rmand›. 1962 Kü-ba krizinin ard›ndan görüflmeler özellikle AG‹Kçerçevesinde yürütülerek iki blok aras›nda yu-muflama (detente) dönemine girilmifltir.

1945-1989 dönemi Türk-Sovyet iliflkilerini de¤er-

lendirmek.

So¤uk Savafl dönemi Türk Sovyet iliflkilerinde,uluslararas› iliflkilerin iki kutuplu sistemde gelifli-mi, bloklar›n bafl›nda yer alan ABD ve SSCB’ninliderleri ve politikalar› etkili olmufltur. Stalin dö-neminde Sovyetler Birli¤i’nin Türkiye’ye uygula-d›¤› bask›, Türkiye’nin So¤uk Savafl’ta ABD ya-n›nda Bat› Bloku’nda yer almas›na yol açm›flt›r.1952 y›l›ndan itibaren NATO üyesi olan Türkiyestratejik önemi olan bir ortak hâline gelmifltir.‹kinci Dünya Savafl›’na girmeyen Türkiye’nin, bü-yük güçlerin ideoloji ve ç›kar çat›flmalar›n›n t›r-mand›¤› savafl sonras› dönemde, tarafs›z politikaizlemesi mümkün olmam›flt›r. Kruflçev dönemiy-le birlikte iki blok aras›ndaki iliflkiler yumuflamabelirtileri gösterirken etki alanlar›n› geniflletmeyeçal›flan ABD ve SSCB aras›nda Küba krizi gibi so-runlar da bafl göstermifltir. NATO müttefi¤i Tür-kiye ile iliflkiler s›n›rl› olmakla beraber, Sovyetle-rin 1953 y›l›nda toprak taleplerini resmen geriçekmesinden sonra, 1960’l› y›llarda resmi ziya-retler ile diyalog güçlenmifltir. 1980’li y›llarda sos-yalizmin yaflad›¤› s›k›nt›l› süreç ve komünist blo-¤un da¤›lmas›, Türkiye ve SSCB iliflkilerini 1990’l›y›llarda farkl› bir zemine tafl›m›flt›r.

5NA M A Ç


1. Sovyetler Birli¤inin Mart 1945’te Türkiye’den topraktalepleri öncesinde, feshedece¤ini ilan etti¤i anlaflmaafla¤›dakilerden hangisidir?

a. 17 Aral›k 1925, Türk Sovyet Dostluk ve Tarafs›z-l›k Anlaflmas›

b. 16 Mart 1921, Türk Sovyet Dostluk ve KardefllikAnlaflmas›

c. 13 Ekim 1921, Türk Sovyet Transkafkasya Cum-huriyetleri Anlaflmas›

d. 1921, Kars Anlaflmas›e. 1921, Moskova Anlaflmas›

2. So¤uk Savaflta Türkiye’nin kriz alan› olmas›,SSCB’nin hangi politikas›ndan kaynaklanm›flt›r?

a. ABD ve ‹ngiltere ile gerginlikb. Balkanlarda hakimiyet kurmac. S›n›rlar›n Yak›n Do¤u ve Akdeniz’e geniflletil-

mesid. Sovyet birliklerinin Romanya ve Bulgaristan’da

konufllanmas›e. 1925 Dostluk Anlaflmas›n›n feshedilmesi

3. Afla¤›dakilerden hangisi 1945 y›l›nda SSCB’nin önesürdü¤ü iddia ve talepleri aras›nda yer almam›flt›r?

a. Bo¤azlarda Sovyet üssü kurulmas›b. Kars ve Ardahan’›n ilhak›c. Montrö Sözleflmesinin revizyonud. Hatay’›n ilhak›e. 1925 Türk Sovyet Anlaflmas›n›n feshedilmesi

4. 1945 y›l› Türk Sovyet diplomatik görüflmelerinin ya-p›ld›¤› ve krizin t›rmand›¤› dönemde SSCB D›fliflleri Ba-kan› afla¤›daki devlet adamlar›ndan hangisidir?

a. V. Molotovb. S. Vinogradovc. J. Stalind. V. Dekanozove. F. Orekhov

5. SSCB’nin Türkiye’den toprak talepleri (1945) han-gi konferansta verilen Sovyet taahhütlerine uyma-

maktad›r?

a. Potsdamb. Yaltac. Berlind. Montröe. Lozan

6. ABD savafl gemisi USS Missouri’nin ‹stanbul’a gelifli(Nisan 1946), So¤uk Savafl aç›s›ndan taraflara, bloklar›noluflumu konusunda hangi mesaj› vermifltir?

a. SSCB’nin toprak taleplerini geri çekti¤ib. Türkiye’nin SSCB ile iliflkilerinin olumlu geliflti¤ic. ABD’nin Bo¤azlarda üs kurmak istedi¤id. Türkiye’nin Bat› Blo¤unda yer ald›¤›e. ABD’nin Sovyetlere destek verdi¤i

7. Afla¤›dakilerden hangisi, SSCB’nin Bo¤azlar›n reji-mine yönelik olarak Türkiye’ye verdi¤i notada (A¤ustos1946), Türkiye’nin itiraz etti¤i konulardan biri de¤ildir?

a. Bo¤azlar rejiminin Türkiye ve Karadeniz’e k›y›s›olan ülkelerle s›n›rlanmas›

b. Montrö sözleflmesinin yenilenmesine yönelik birkonferans düzenlenmesi

c. Bo¤azlara Sovyet askerlerinin konufllanmas›d. Türkiye’nin Bo¤azlar› koruyamad›¤› gerekçesie. Bo¤azlar›n ortak savunulmas› önerisi

8. Afla¤›dakilerden hangisi, ABD’nin So¤uk Savafl poli-tikalar›n› yönlendiren Truman Doktrininin amaçlar›n-dan de¤ildir?

a. Sovyetler Birli¤inin etki alan›n›n s›n›rlanmas›b. Türkiye’ye Sovyet tehditleri karfl›s›nda destek

verilmesic. Türkiye ve Yunanistan’a ekonomik destek sa¤-

lanmas›d. Bo¤azlar rejiminin revize edilmesie. So¤uk Savaflta bloklar›n ve s›n›rlar›n›n çizilmesi

9. Stalin döneminde, 1945-1953 y›llar› aras›nda Sovyet-ler Birli¤inin Türkiye üzerinde yaratt›¤› diplomatik bas-k›y› hangi Sovyet lideri elefltirmifltir?

a. Kruflçevb. Molotovc. Lenind. Dekanozove. Malenkov

10. Afla¤›dakilerden hangisi 1960’l› y›llarda Türk Sovyetiliflkilerini etkileyen konular aras›nda yer almam›flt›r?

a. K›br›sb. Ermenilerin toprak talepleric. Küba krizid. SALT görüflmelerie. Türkiye’nin NATO’ya girmesi



1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sovyetler Birli¤i’nin Türki-ye Üzerinde Bask›lar›” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sovyetler Birli¤i’nin Türki-ye Üzerinde Bask›lar›” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sovyetler Birli¤i’nin Türki-ye Üzerinde Bask›lar›” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sovyet Talepleri ve GüneyKafkasya Cumhuriyetleri” konusunu yenidengözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sovyet Talepleri ve GüneyKafkasya Cumhuriyetleri” konusunu yenidengözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin Bat› Bloku ‹leYak›nlaflmas›” konusunu yeniden gözden geçi-riniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Stalin’in Türk Bo¤azlar›Üzerine Plan›” alt bafll›¤›n› yeniden gözden ge-çiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “So¤uk Savafl›n T›rmanmas›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “1950-1989 Aras› Türk Sov-yet ‹liflkileri” konusunu yeniden gözden geçi-riniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “1950-1989 Aras› Türk Sov-yet ‹liflkileri” konusunu yeniden gözden geçi-riniz.

S›ra Sizde 1

Sovyetler Birli¤i’nin Bo¤azlar konusundaki talepleri,Türkiye’nin bu stratejik geçiflleri kontrol edemeyece¤ive Bo¤azlar› savunamayaca¤› iddias›yla gündeme geti-riliyordu. Do¤u Anadolu’daki toprak talepleri ise Erme-nistan ve Gürcistan’›n haklar›n›n 1921 anlaflmas›nda ta-n›nmad›¤› ve de¤iflen koflullar nedeniyle anlaflman›nyenilenmesi gerekti¤i, pacta sund servanda (ahde vefa)ilkesine ra¤men Türk diplomat ve yetkililerine iletili-yordu.

S›ra Sizde 2

Türk kamuoyu, Rus ve Türk medyalar›n›n etkisi alt›n-dayd›. Komünist yay›nlar›yla bilinen gazete ve dergile-rin, Sovyetler Birli¤i’ni destekleyen görüflleri, endiflele-rin protesto gösterileri fleklinde soka¤a yans›mas›na ne-den oluyordu. Ö¤renci gösterileri vatansever gruplarcada destekleniyordu. Bu olaylar, propaganda ve medya-n›n siyasete etkilerini göstermektedir.

S›ra Sizde 3

Truman Doktrini ve Marshall Yard›m›, So¤uk SavafltaABD’nin Bat› Bloku’nun lideri olarak sorumluluk alma-s›n› ve nüfuz (ç›kar) küreleri ve s›n›rland›rma politika-lar›n›n da resmiyet kazanmas› anlam›na gelmektedir.Türk D›fl Politikas› aç›s›ndan ise Türkiye’nin So¤uk Sa-vafl’ta yerini belirlemesi yönüyle önemlidir.

S›ra Sizde 4

1962 y›l› Küba krizinden sonra So¤uk Savafl koflullar›genel olarak yumuflama e¤ilimine girmifltir. Kruflçev dö-nemiyle birlikte Sovyetler Birli¤i d›fl politikas›nda “bar›fliçinde bir arada yaflama” yaklafl›m›yla de¤iflim gözlen-mifltir. 1970’li y›llarda, Helsinki Nihai Senedine (1975)uzanan AG‹K görüflmelerinin de etkili oldu¤u uluslara-ras› iliflkilerdeki genel detente (yumuflama) iki ülkeniniliflkilerine de yans›m›flt›r.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


A.A. Fursenko. Rossiya I Mezhdunarodnye Krizisy:

Seredina XX Veka (Russia and International Cri-ses: Middle of the 20th Century). Moskva, 2006.

Ayflegül Sever. (1997). So¤uk Savafl Kuflatmas›nda

Türkiye, Bat› ve Orta Do¤u. 1945-1958. Istanbul.B. M. Potskhveriya. (1999). Sovetsko-Turetskie otnos-

heniya i problema Prolivov nakanune, v gody Vto-roy mirovoy voyny i poslevoennye desyatiletiya.Rosiya i Chernomorskie prolivy (XVIII-XX sto-

letiya). Otv. red. L. N. Nezhinsky, A. V. Ignatev.Moskva, ss. 437-506.

Bruce R. Kuniholm. (1984). The Near East Connecti-

on: Greece and Turkey in the Reconstruction

of Europe, 1946 - 1952. Brookline, MA: HellenicCollege Press.

Bruce R. Kuniholm. (1980). The Origins of the Cold War

in the Near East-Great Power Conflict and Diplo-

macy in Iran, Turkey and Greece, Princeton.Cemil Hasanl›. (2011). Stalin and Turkish Crisis of

the Cold War, 1945-1953. Lexington Books, Lan-ham, Boulder, New York, Toronto, Plymouth, UK,2011.

Cemil Hasanl›. (2011). Tarafs›zl›ktan So¤uk Savafla

Türk - Sovyet ‹liflkileri. 1939-1953. Ankara, BilgiYay›nevi.

Eduard Mark. (2005) “The Turkish War Scare”. MelvinP. Leffler and David S. Painter (eds). Origins of the

Cold War. An International History. RoutledgeTaylor and Francis Group, New York and London.

Ekavi Athanassopoulou. (1999). Turkey-Anglo-Ame-

rican Security Interests, 1945-1952. London:Frank Cass.

Geoffrey Roberts. (2011). “Moscow’s Cold War of thePeriphery: Soviet Policy in Greece, Iran and Turkey,1943-1948”. Journal of Contemporary History,

vol.48, no 1, ss.58-81.J. Robertson. (1986). Turkey and the Allied Strategy

1941-1945. N. Y., London.J.L. Gaddis. (2005). The Cold War: A New History.

New York: Penguin Press.N. V. Kochkin. (2003). SSSR, Angliya, SShA i “Turetsky

krizis” 1945-1947. Novaya i Noveyshaya Istoriya,

No:3, ss. 58-77.Selim Deringil. (1989). Turkish Foreign Policy Du-

ring the Second World War: An ‘Active’ Neutra-

lity. Cambridge: Cambridge University Press.

N. Sevostyanov (ed). (2004). Sovetsko-Amerikanskie

Otnoshenie, 1945-1948: Dokumenty. Moskova. The Economist, 21 Temmuz 1945.Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi. “Ar-

dahan Meselesi TBMM’de”. Aral›k 1945, ss. 367-370. Vladislav M. Zubok. (2007). A Failed Empire: The So-

viet Union in the Cold War from Stalin to Gor-

bachev. University of North Caroline Press.Vladislav M. Zubok. (1994). “SPY vs. SPY: The KGB vs.

the CIA, 1960-1962”, CWIHP Bulletin, Issue: 4.V. Pechatnov. (2006). Stalin, Roosevelt, Truman:

Soviet-American Relations in 1940s (in Russian),Moscow.

Wayne Bowen. (2002). “Türkiye ve ‹kinci Dünya Sava-fl›: Tarafl› Fakat Savaflmayan Ülke” Türkler, Cilt 16,Ankara.

Yararlan›lan Arfliv BelgeleriA. Kerr'den V. Molotov'a. 07.07.1945. Rusya Federasyo-

nu D›fl Politika Arflivi (AFP RF), f. 06, r. 7, fol. 25, v.307, s. 1.

ABD D›fliflleri Bakan› James Brynes'›n Türkiye D›fliflleriBakan› ile Görüflme Tutana¤›, Konu: Türkiye-Sov-yetler Birli¤i ‹liflkileri. 17.01.1946. ABD Ulusal Arfliv-ler ve Kay›tlar ‹daresi, RG 59, Box: 4010, NND7600050, Doc. 761.67/1-1746.

ABD Ulusal Arflivler ve Kay›tlar ‹daresi, RG 59, Box:4010, NND 7600050, Doc. 761.67/4-2445.

ABD'den SSCB D›fliflleri Bakanl›¤›na Nota. 09.10.1946.AFP RF, f. 06, r. 8, fol. 49, v. 812, ss. 4-5.

ABD'nin Türkiye nezdindeki Büyükelçisi E. Wilson'danABD D›fliflleri Bakan›'na. 02.02.1946. ABD D›fl ‹liflki-leri Arflivi FRUS, 1946, vol. VII, ss. 813-814.

ABD'nin Türkiye nezdindeki Büyükelçisi E. Wilson'danABD D›fliflleri Bakan›'na. 01.03.1946. FRUS, 1946,vol. VII, ss. 817-818.

AFP RF, f. 06, r. 30, fol. 287, v. 2, s. 85.AGP, f. 14, r. 20, v. 283, ss. 74-75.Andropov'dan Komünist Parti Merkez Komitesine,

08.07.1974. RNHSA, f. 89, r. 51, v. 30, s. 1.AR CSADSPO, f. 1, r. 286, v. 47, pp. 91-95; SAAR, f. 28,

r. 4, v. 50, s. 12.Bakanlar Kurulu Karar› "Kuzey ‹ran'da Endüstriyel Giri-

flimlerin Organizasyonu Hakk›nda" 10.06.1945.Azerbaycan Cumhurbaflkanl›¤› Siyasi Belgeler Arfli-vi (APDPARA), f. 1, r. 89, v. 106, ss. 8-10.

Yararlan›lan Kaynaklar


Barnes D›fliflleri Bakan›'na telgraf. 31.03.1945. ABD Ulu-sal Arflivler ve Kay›tlar ‹daresi, RG 59, Box: 4010,NND 7600050, Doc. 761.67/3-3145.

Berlinskaya (Potsdamskaya) konferensiya rukovodite-ley trekh soyuznykh derzhav - SSSR, SShA i Veli-kobritanii , s. 444.

Bulgaristan'daki ‹ngiltere Askeri Temsilcili¤i'nden Sa-vunma Bakanl›¤›'na. 03.07.1945. Ulusal Arflivler (‹n-giltere), Kamu Kay›tlar› Ofisi, FO 371/48774.

Büyük Britanya'dan SSCB D›fliflleri Bakanl›¤›na Nota.Ekim, 1946. AFP RF, f. 06, r. 8, fol. 48, v. 810, s. 4.

CIA, Araflt›rma ve De¤erlendirme Ofisi, ORE 1, "SovyetD›fl ve Askeri Politikas›", 23.06.1946, s. 66.

Devlet Savunma Komitesi Karar› "Kuzey ‹ran'da Jeolo-jik Arama Operasyonlar› Hakk›nda" 21.06.1945.Azerbaycan Cumhurbaflkanl›¤› Siyasi Belgeler Arfli-vi (APDPARA), f. 1, r. 89, v. 104, ss. 1-3.

D›fliflleri Bakan›'ndan Amerika'n›n Ankara'daki MisyonGeçici Maslahatgüzara. "Sovyet-Türk iliflkilerindeABD'nin Ç›kar›" bafll›kl› Gizli Tutanak. 18.04.1945.ABD Ulusal Arflivler ve Kay›tlar ‹daresi, RG 59, Box:3398, NND 7600050, Doc. 761.91/4-1845.

D›fliflleri Bakan›ndan Baflkan Truman'a Memorandum.27.02.1947. FRUS, 1947, vol. V, ss. 60-61.

D›fliflleri Bakan›ndan Orekhov'a. 19.08.1946. FRUS,1946, vol. VII, ss. 847-848.

D›fliflleri Bakanl›¤› D›fliflleri Bakan Vekili Joseph Grew ile‹ngiltere Geçici Maslahatgüzar› John Balfour'un gö-rüflme kayd›. Konu: Sovyet-Türk ‹liflkileri. 18.06.1945.ABD Ulusal Arflivler ve Kay›tlar ‹daresi, RG 59, Box:4010, NND 7600050, Doc. 761.67/6-1845.

D›fliflleri Bakanl›¤›'ndan Baflbakana. 16.06.1945. UlusalArflivler (‹ngiltere), Kamu Kay›tlar› Ofisi, FO371/48774.

D›fliflleri Bakanl›¤›'ndan ‹stanbul'a. 05.07.1945. UlusalArflivler (‹ngiltere), Kamu Kay›tlar› Ofisi, FO371/48774.

D›fliflleri Bakanl›¤›'ndan ‹stanbul'a. 13.07.1945. UlusalArflivler (‹ngiltere), Kamu Kay›tlar› Ofisi, FO371/48774.

D›fliflleri Bakanl›¤›'ndan Moskova'ya. 05.07.1945. Ulu-sal Arflivler (‹ngiltere), Kamu Kay›tlar› Ofisi, FO371/48774.

D›fliflleri Bakanl›¤›'ndan Washington'a. 05.07.1945. Ulu-sal Arflivler (‹ngiltere), Kamu Kay›tlar› Ofisi, FO371/48774.

D›fliflleri Bakanl›¤›'ndan Washington'a. 17.06.1945. Ulu-sal Arflivler (‹ngiltere), Kamu Kay›tlar› Ofisi, FO371/48774.

Dobrynin'den Sovyet D›fliflleri Bakanl›¤›na telgraf, 27Ekim 1962, RNHSA, f. 89, r. 28, v. 13, s. 51.

Do¤u Türkistan Geçici Hükümeti'ne (Çin'in Sincan böl-gesi) yard›m ile ilgili Politbüro Karar›. 22.06.1945. //RSPHSA, f. 17, r. 162, v. 37, ss. 145-146.

E. Aliyev'den V. Dekanozov'a. 05.04.1946. SAAR, f. 28,r. 4, v. 49, ss. 147-148.

E. Athanassopoulou. Turkey-Anglo-American SecurityInterests, ss. 39-40; AFP RF, f. 132, r. 30, fol. 109, v.7, p. 1.

Frans›z D›fliflleri Bakan›na. 15.08.1946. FRUS, 1946, vol.VII, ss. 840-842.

G. Arutinov'dan J. Stalin ve G. Malenkov'a, Kas›m, 1945.Sosyal ve Siyasi Örgütler Arflivi'nin Ermenistan Cum-huriyeti Merkezi Devlet Belgeleri (AR CSADSPO), f.1, r. 034, v. 27, ss. 73-75.

G. Arutinov'dan J. Stalin'e. 27.10.1945. Sosyal ve SiyasiÖrgütler Arflivi'nin Ermenistan Cumhuriyeti MerkeziDevlet Belgeleri (AR CSADSPO), f. 1, r. 034, v. 27,ss. 54-56.

G. Kiknadze'den K. Charkviani'ye. "Komünist" Gazete-si'ne Gürcü Akademisyenlerin gönderdikleri mektu-bun d›fl bas›nda yank›lar›. 14.08.1946. AGP, f. 14, r.20, v. 253, s. 72.

G. Kiknadze'den L. Beria'ya. 04.09.1945. AGP, f. 14, r.19, v. 209, ss. 49-50.

G. Kiknadze'den V. Molotov'a, A. Vyshinsky, V. Deka-nozov. Türkiye taraf›ndan ele geçirilen Gürcü top-raklar› hakk›nda. 04.09.1945. AGP, f. 14, r. 19, v.209, ss. 54-57.

Gordon H. Mattison'dan (Beyrut) ABD D›fliflleri Baka-n›'na telgraf, 22.01.1946. ABD Ulusal Arflivler ve Ka-y›tlar ‹daresi, RG 59, Box: 4010, NND 7600050, Doc.761.67/1-2246.

H. Saka'n›n Amerikal› gazeteciler ile bas›n toplant›s›n-dan. 16.04.1946. SAAR, f. 28, r. 4, v. 50, pp. 95-97.

I. Samylovsky'den P. Ershov'a, A. Shibarin, V. Solod, G.Zaytsev'e. 18.04.1947. AFP RF, f. 06, r. 30, fol. 287,v. 2, s. 20.

I. Tsatsulin'den V. Dekanozov'a. 20.01.1946. SAAR, f.28, r. 4, v. 47, ss. 78-79.

‹ngiliz Büyükelçili¤inden D›fliflleri Bakanl›¤›na. 23 Hazi-ran 1946 tarihli Türkiye Baflbakan› ve Ankara'dakiSovyet Büyükelçisinin Görüflme Notlar›n›n Kopyas›.ABD Milli Arfliv ve Kay›tlar ‹daresi, RG 59, Box:4010, NND 7600050, Doc. 761.67/9-1346.

‹ngiltere'nin Sovyet D›fliflleri Bakanl›¤›na Notas›.21.08.1946. AFP RF, f. 069, r. 30, fol. 100, v. 27, ss.16-17.


J. Stalin ve A. Antonov'dan I. Maslennikov ve A. Luc-hinsky'e. M. J. Baghyrov'a kopya. 24.03.1946. APD-PARA, f. 1, r. 89, v. 112, s. 39.

John Hickerson'dan Loy Henderson'a. 31.12.1946. ABDMilli Arfliv ve Kay›tlar ‹daresi, RG 59, Box: 4010,NND 7600050, Doc. 761.67/12-3146.

Komünist Ülkelerden Ba¤›fllar Listesi, 27.11.1939-20.02.1976. George Washington Üniversitesi Arflivi,R9182, 9607.

Londra'daki Türk Büyükelçisi Cevat Aç›kal›n'dan Er-nest Bevin'e, Kars ve Ardahan Bölgelerinin K›sa BirÖzeti, 04.03.1946. ABD Ulusal Arflivler ve Kay›tlar‹daresi, RG 59, Box: 4010, NND 7600050, Doc.761.67/3-446.

M. Peterson'dan D›fliflleri Bakanl›¤›'na. 13.06.1945. Ulu-sal Arflivler (‹ngiltere), Kamu Kay›tlar› Ofisi, FO371/48774.

M. Peterson'dan D›fliflleri Bakanl›¤›'na. 14.06.1945. Ulu-sal Arflivler (‹ngiltere), Kamu Kay›tlar› Ofisi, FO371/48774.

M. Peterson'dan E. Bevin'a. 11.08.1945. Ulusal Arflivler(‹ngiltere), Kamu Kay›tlar› Ofisi, FO 371/48774.

N. S. Khrushchev ve Mao Zedong aras›nda ilk toplant›.31 Temmuz. Rusya Federasyon Baflkan› Arflivi, f. 52,r. 1, v. 498, s. 63.

Pervoe pismo s "kholodnoy voyny".MezhdunarodnayaZhizn, 1990, no: 11, s. 152.

Politbüro Karar› "Güney Azerbaycan ve Kuzey ‹ran'›nDi¤er Bölgelerindeki Ayr›l›kç› Hareketle ‹lgili Ön-lemler" 06.07.1945. Rus Sosyal ve Siyasi Tarih Dev-let Arflivi (RSPHSA), f. 17, r. 162, v. 37, ss. 147-148.

Politbüro Karar› "Güney Azerbaycan ve Kuzey Kürdis-tan Hakk›nda" 08.10.1945. RSPHSA, f. 17, r. 162, v.37, ss. 152-153.

Politbüro'dan S. Vinogradov'a, 07.12.1945. RSPHSA, f.558, r. 11, v. 99, s. 117.

Politbüro'dan S. Vinogradov'a. 07.12.1945. RSPHSA, f.558, r. 11, v. 99, ss.117-118.

Politbüro'nun Toplant›s›. Ermenistan Komünist Parti-si'nin Merkezi Komitesi konusu. 21.11.1945.RSPHSA, f. 17, r. 3, v. 1054, s. 32.

Politbüro Toplant›s›, 21 fiubat 1985, NSA, George Was-hington University, Doc. R 10045, ss. 13-20.

Porter'dan (fiam) ABD D›fliflleri Bakan›'na telgraf,29.12.1945. ABD Ulusal Arflivler ve Kay›tlar ‹daresi, RG59, Box: 4010, NND 7600050, Doc. 761.67/12-2945.

Rio de Janeiro'daki ‹ngiltere Büyükelçili¤i'nden D›fliflle-ri Bakanl›¤›'na. 03.07.1945. Ulusal Arflivler (‹ngilte-re), Kamu Kay›tlar› Ofisi, FO 371/48774.

Rodopulos'tan SSCB Yüksek Konseyine Telgraf, Hazi-ran 1956. RNHSA, f. 89, r. 51, v. 30, s. 1.

S. Karapetyan'dan G. Arutinov'a. 29.05.1946. APDPA-RA, f. 1, r. 26, v. 47, s. 119.

S. Karapetyan'dan G. Arutinov'a. 29.05.1946. APDPA-RA, f. 1, r. 26, v. 47, ss. 178-194.

S. Karapetyan'dan G. Arutinov'a. 29.05.1946. AR CSADS-PO, f. 1, r. 26, v. 47, ss. 188-189.

S. Karapetyan'dan G. Arutinov'a. 29.05.1946. AR CSADS-PO, f. 1, r. 26, v. 47, ss. 167-168.

S. Karapetyan'dan G. Arutinov'a. 29.05.1946. AR CSADS-PO, f. 1, r. 26, v. 47, ss. 166-167, 173-174.

S. Vinogradov. Memorandum. 10.12.1946. AFP RF, f.0132, r. 29_, fol. 286, v. 1, ss. 30-32.

S. Vinogradov. Memorandum. 25.01.1946. AFP RF, f.06, r. 9, fol. 73, v. 1129, SS. 31-37.

SAAR, f. 14, r. 20, v. 253, ss. 61-86.Savafl Bakan› Patterson ve Deniz Kuvvetleri Komutan›

Forrestal'a Gönderilen Memorandum. 23.08.1946.FRUS, 1946, vol. VII, ss. 857-858.

Sincan'daki durumla ilgili Politbüro Karar›. 15.09.1945.RSPHSA, f. 17, r. 162, v. 37, ss. 150-151.

Sovyetler Birli¤i Komünist Partisi Toplant› Tutana¤›.28.06.1957. RNHSA, f. 2, r. 1, v. 161, ss. 223-224.

Sovyetler Birli¤i Komünist Partisinin Polit-Büro Karar›.Türkiye'ye Gönderilen Sovyet Büyükelçisi Hakk›n-da. 16.02.1948. RSPHSA, f. 17, r. 3, v. 1069, s. 16.

Sovyetler Birli¤i Komünist Partisinin Polit-Büro Karar›.Türkiye'ye Gönderilen Sovyet Büyükelçisine Talimat-lar. 29.03.1948. RSPHSA, f. 17, r. 162, v. 39, s. 41.

Sovyetler Birli¤i Komünist Partisinin Polit-Büro Karar›.Türkiye'ye Gönderilen Sovyet Büyükelçisine Talimat-lar. 29.03.1948. RSPHSA, f. 17, r. 162, v. 39, s. 41.

Sovyetler Birli¤i Komünist Partisinin Polit-Büro Kara-r›."Lusartsakh" Gazetesine Ba¤›fl Hakk›nda.15.01.1952. RSPHSA, f. 17, r. 162, v. 48, s. 13.

Sovyet-Türk ‹liflkileri Hakk›nda. 18.08.1945. AFP RF, f.06, r. 7, fol. 47, v. 762, s. 15.

Sovyet Komünist Partisi Merkez Komite Toplant› Proto-kolü no: 19, 14.08.1986. RNHSA, f. 89, r.13, v. 4, s. 2.

SSCB'deki Büyükelçi A. Harriman'dan D›fliflleri Baka-n›'na telgraf. 08.07.1945. ABD Ulusal Arflivler veKay›tlar ‹daresi, RG 59, Box: 4010, NND 7600050,Doc. 761.67/7-845.

SSCB'nin Türk D›fliflleri Bakanl›¤›na Notas›. 07.08.1946.AFP RF, f. 06, r. 8, fol. 49, v. 820, ss. 31-33.

Türkiye Büyükelçisi E. Wilson'dan D›fliflleri Bakan›'natelgraf. 12.06.1945. ABD Ulusal Arflivler ve Kay›tlar‹daresi, RG 59, Box: 4010, NND 7600050, Doc.761.67/6-1245.


Türkiye Büyükelçisi E. Wilson'dan D›fliflleri Bakan›na.08.08.1946. FRUS, 1946, vol. VII, s. 830.

Türkiye Büyükelçisi E. Wilson'dan D›fliflleri Bakan›na.19.03.1946. ABD Milli Arfliv ve Kay›tlar ‹daresi, RG59, Box: 4010, NND 7600050, Doc. 761.67/ 3-1946.

Türkiye Büyükelçisi E. Wilson'dan D›fliflleri Bakan›na.23.03.1946, FRUS, Vol. VII, 1946, ss. 821-822.

Türkiye Geçici Maslahatgüzar› E.L.Packer'den D›fliflleriBakan›'na telgraf. 28.04.1945. ABD Ulusal Arflivlerve Kay›tlar ‹daresi, RG 59, Box: 4010, NND 7600050,Doc. 761.67/4-2845.

Türkiye Geçici Maslahatgüzar› E.L.Packer'den D›fliflleriBakan›'na. Rus-Türk iliflkileri: Ahiren Türk bas›n›n-da yay›nlanan yorum. 24.04.1945.

Türkiye Politikas›. ABD D›fliflleri Bakanl›¤› 05.05.1949.ABD Milli Arfliv ve Kay›tlar ‹daresi, RG 59, Box:3392, NND 7600050, Doc. 711.67/5-549.

Türkiye Sovyet Büyükelçili¤inden Sovyet D›fliflleri Bakan-l›¤›na. 23.04.1947. SAAR, f. 28, r. 4, v. 84, ss. 10-11.

Türkiye'deki ABD Büyükelçisi E. Wilson'dan ABD D›-fliflleri Bakanl›¤›'na telgraf. 21.12.1945. ABD UlusalArflivler ve Kay›tlar ‹daresi, RG 59, Box: 4010, NND7600050, Doc. 761.67/12-2145.

Türkiye'deki ABD Büyükelçisi'nden ABD D›fliflleri Ba-kanl›¤›'na. 09.01.1946, FRUS, Vol. VII, 1946,ss. 806-807.

Türkiye'deki Sovyet Büyükelçili¤i'nden Sovyet D›fliflleriBakanl›¤›'na. ‹smet ‹nönü'nün Meclis'in III. Dönemaç›l›fl›nda yapt›¤› konuflma. 01.11.1945. SAAR, f. 28,r. 4, v. 47, ss. 8-10.

Türkiye'den SSCB D›fliflleri Bakanl›¤›na Nota.18.10.1946. AFP RF, f. 132, r. 31, fol. 114, v. 26, ss.190-204.

Türkiye'nin Sovyet D›fliflleri Bakanl›¤›na Notas›.22.08.1946. AFP RF, f. 132, r. 32, fol. 118, v. 26, ss.23-24.

Türk-Sovyet ‹liflkileri Hakk›nda. 18.08.1945. AFP RF, f.06, r. 7, fol. 47, v. 762, ss. 1-2.

Türk-Sovyet iliflkileri. 1945. Ulusal Arflivler (‹ngiltere),Kamu Kay›tlar› Ofisi, FO 371/48774.

V. Dekanozov'dan P. Ershov'a. 26.01.1947. AFP RF, f.06, r. 30, fol. 287, v. 2, s. 1.

V. Kornev. Türk Cumhubaflkan› ‹smet ‹nönü'nün ko-nuflmas› üzerine yorumlar. Kas›m, 1945. SAAR, f.28, r. 1, v. 47, ss. 21-22.

V. Molotov'dan J. Stalin'e. 21.09.1946. AFP RF, f. 06, r.8, fol. 49, v. 817, ss. 132-136.

V. Molotov'un günlü¤ünden. A. Eden'i kabul.16.07.1945. AF PRF, f. 06, r. 7, fol. 2, v. 31, ss. 75-76.

V. Molotov'un Günlü¤ünden. Türkiye Büyükelçisi F.Hozar ile Görüflme. 30.05.1953. AFP RF, f. 0132, r.36, fol. 324, v. 5, ss. 11-13.

V. Molotov'un günlü¤ünden. Türkiye Büyükelçisi SelimSarper'i kabul. 18.06.1945. AFP RF, f. 06, r. 7, fol. 2,v. 31, s.31.

V. Molotov'un günlü¤ünden. Türkiye Büyükelçisi SelimSarper'i kabul. 07.06.1945. AFP RF, f. 06, r. 7, fol. 2,v. 31, ss. 2-4

V. Molotov'un günlü¤ünden. Türkiye Büyükelçisi SelimSarper'in kabulü. 07.06.1945. Rusya FederasyonuD›fl Politika Arflivi (AFP RF), f. 06, r. 7, fol. 2, v. 31,ss. 1-11.

V. Molotov'un günlü¤ünden. Türkiye Büyükelçisi SelimSarper'in kabulü. 18.06.1945. AFP RF, f. 06, r. 7, fol.2, v. 31, ss. 30-38.

Washington'daki ‹ngiliz Büyükelçisi'nden, DC Halifaxto the Secretary of State. 26.03.1946. ABD Ulusal Ar-flivler ve Kay›tlar ‹daresi, RG 59, Box: 4010, NND7600050, Doc. 761.67/3-2646.

V. Titov'dan Sovyetler Birli¤i Komünist Parti Merkez Ko-mitesine, 26.01.1962. RNHSA, f. 5, r. 31, v. 172, s. 16.

W. Smith'den (Moskova) D›fliflleri Bakan›na. 15.03.1948.ABD Milli Arfliv ve Kay›tlar ‹daresi, RG 59, Box:4010, NND 7600050, Doc. 761.67/3-1548.

William A. Eddy'den Loy Henderson'a. Türk Bo¤azlar›Meselesi Üzerine Gözlemler. 21.10.1946. ABD MilliArfliv ve Kay›tlar ‹daresi, RG 59, Box: 4010, NND7600050, Doc. 761.67/10-2146.

Winant'tan ABD D›fliflleri Bakan›'na telgraf. 12.12.1945.ABD Ulusal Arflivler ve Kay›tlar ‹daresi, RG 59, Box:4010, NND 7600050, Doc. 761.67/12-1245, ss.47-50.

Winant'tan D›fliflleri Bakan›'na telgraf. 12.07.1945. ABDUlusal Arflivler ve Kay›tlar ‹daresi, RG 59, Box: 4010,NND 7600050, Doc. 761.67/7-1245.

Winant'tan D›fliflleri Bakanl›¤›'na telgraf. 24.07.1945.ABD Ulusal Arflivler ve Kay›tlar ‹daresi, RG 59, Box:4010, NND 7600050, Doc. 761.67/7-2445.

Y. Malik ve S. Vinogradov'dan V. Molotov'a. 25.03.1947.AFP RF, f. 06, r. 9, fol. 69, v. 1071, s. 1.

Y. Malik ve S. Vinogradov'dan V. Molotov'a. 25.03.1947.AFP RF, f. 06, r. 9, fol. 69, v. 1071, s. 1.

Yak›n Do¤u Dairesinin Türkiye Hakk›nda Memorandu-mu. 21.10.1946. FRUS, 1946, vol. VII, ss. 894-896.

Yak›n Do¤u Durum Raporu, 20 Mart 1965. RNHSA, f. 5,r. 30, v. 480, s. 16.

Yordan Baev. KGB v Blgaria. Strudnichestvoto mezhduSvetskite i Blgarskite tayni sluzhbi, 1944-1991."Vo-enno izdatelstvo" EOOD, s. 127-134.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Rusya’n›n Orta Asya ve Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u politikalar›n›n teorikesaslar›n› aç›klayabilecek, BDT’nin kurucu esaslar›n› ve organlar›n› tan›mlayabilecek,Rusya’n›n BDT güvenlik politikalar›n›n co¤rafyas›na yönelik stratejik esasla-r›n› aç›klayabilecek,BDT bölgesinde ABD, fianghay Örgütü ve Çin’in ç›karlar›n› ifade edebilecek,Türkiye’nin bölgeye yönelik politik, ekonomik yaklafl›mlar›n› tart›flabilecek-siniz.

‹çindekiler

• Rusya Federasyonu• Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u

(BDT)

• fianghay Örgütü• Yak›n Çevre Doktrini

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

NN

NN


• G‹R‹fi• RUSYA’NIN ORTA ASYA DIfi

POL‹T‹KASINDAK‹ DE⁄‹fi‹M‹NTEOR‹K ARKA PLANI

• BDT’N‹N KURULUfiU, KURUMSALVE ‹fiLEVSEL YAPISI

• RUSYA’NIN BDTCO⁄RAFYASINDA ‹ZLED‹⁄‹POL‹T‹KALARIN STRATEJ‹K ÖNEM‹

• AVRASYA EKONOM‹KTOPLULU⁄U ORTAK ENERJ‹POL‹T‹KALARI

• ORTA ASYA’DA DE⁄‹fiEN GÜÇDENGELER‹ VE BÖLGESELAKTÖRLER


Rusya’n›n Orta Asyave BDT Politikalar› Kapsam›nda Bölgesel Güç Dengelerinin De¤iflimi

G‹R‹fi Rusya’n›n Orta Asya ve BDT (Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u) politikalar›n›n ince-lenmesi ve bölgesel güç dengelerinin analizi, Moskova’n›n d›fl politika stratejilerin-deki tarihsel de¤iflimin nedenlerini incelemeyi gerekli k›lmaktad›r. Bu aç›dan ba-k›ld›¤›nda uluslararas› sistemde sosyalist kamp›n “Amiral Gemisi” vizyonuna sahipSovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan yeni güç dengelerine ba¤l› olarak XXI.yüzy›ldaki siyasal ve ekonomik geliflmeler, yeniden yap›lanmaktad›r. II. Dünya Sa-vafl› sonras›nda Bat› ve Do¤u kamplar› aras›ndaki 45 y›ll›k So¤uk Savafl süreci, birnükleer s›cak savafl olmaks›z›n bitmifltir. 1917 Bolflevik Devrimi sonras›nda Mark-sist siyasal yap›y› esas alan, Sovyet d›fl politikas›na yön veren ideolojik çat› alt›n-daki “Komünist Parti-KGB-K›z›l Ordu-Merkezî Devlet” bürokratik yap›s› de¤iflimetabi k›l›nm›flt›r. Bu noktada yeni Rus siyasal kimli¤i Slav etnik yap› ve Ortodoks Hris-tiyanl›k temellerini odak noktas›nda toplayan ve kültürel, tarihi, sosyolojik olaraktoplumsal bütünlefltirmeyi amaç edinen; Rus milliyetçili¤i ö¤elerinin hâkim unsurolarak ön planda tutuldu¤u neo-realist bir kurgu esas al›nm›flt›r.

Hukuken SSCB’nin ard›l devleti konumundaki Rusya Federasyonu’nun Orta As-ya ve BDT politikalar›n›n bölgesel güç dengelerindeki de¤iflim süreci uluslararas›iliflkiler disiplini aç›s›ndan analiz edilince geçifl dönemindeki sars›nt›l› ve kaotikdönemin ard›ndan Rusya’n›n eski co¤rafyas›ndaki nüfuz alanlar›n› terk etmedi¤igörülmektedir. Ayr›ca esasen zengin petrol ve gaz rezervlerine sahip Orta Asya böl-gesinin geçmiflte Moskova’n›n mutlak kontrolünde olmas›na karfl›l›k, günümüzdeve gelecekte ABD-AB-Çin’in aç›l›mlar›, söz konusu bölgede rekabetin zorluklar›n›ortaya koymaktad›r. Belirtmek gerekir ki Kremlin’in siyasal karar al›c›lar›n›n, BDTülkeleri ile ortakl›k politikalar› ba¤lam›nda takip etmeyi tasarlad›¤› enerji ve gü-venlik politikalar›, dünya ekonomisini ve bölge bar›fl›n› oldu¤u kadar Türkiye’yide yak›ndan ilgilendirmektedir. Tarihte eski düflman, bugün ise stratejik ekonomikortak konumundaki Rusya’n›n d›fl politikas›ndaki BDT ve Orta Asya politikalar›n›nbütünlü¤ünü ve hayati ç›karlar›n› akademik olarak anlayabilmek için, bu ülkeninve yak›n co¤rafyas›n›n tarihî, askerî, sosyolojik, kültürel ve ekonomik dinamikleri-ni incelemek gerekir. Küreselleflen dünyada ABD, Çin ve di¤er bölge ülkelerininyan› s›ra NATO, AB, AG‹T ve fianghay Örgütü gibi uluslararas› organizasyonlar› dabölgedeki rekabete kat›lan yeni aktörler olarak dikkate almak gerekmektedir.

Rusya’n›n Orta Asya ve BDT Politikalar›

Kapsam›nda Bölgesel Güç Dengelerinin De¤iflimi

RUSYA’NIN ORTA ASYA DIfi POL‹T‹KASINDAK‹ DE⁄‹fi‹M‹N TEOR‹K ARKA PLANISSCB, II. Dünya Savafl› sonras›ndaki uluslararas› sisteme yön veren Süper Güç ola-rak Do¤u Avrupa-Orta Asya eksenine hâkim mutlak egemen aktör olmufltur. An-cak, Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› ile ortaya ç›kan anayasal sistemde baflkanl›k re-jimi ve çok partili demokratik siyasal sisteme geçiflteki zorluklar, d›fl politikan›n te-mel önceliklerini de¤ifltirmifltir. Rus d›fl politika s›ralamas›nda, SSCB’den ayr›landevletlerin oluflturdu¤u artç› deprem dalgalar›n›n yaratt›¤› tehlike unsuru olarakRusya topraklar›n›n daha fazla parçalanma riskinin önlenmesi, acil ihtiyaç olarak önplana ç›km›flt›r. Rusya, özetle, bafllang›çta Gorbaçov’un bafllatt›¤› “Glasnost ve Peres-troyka - Yeniden Yap›lanma ve Aç›kl›k’’ politikas›ndaki demokratikleflme sürecindeac› reçeteyi uygulayarak merkezî ekonomik modelden, liberal sisteme geçiflte hiperenflasyonun neden oldu¤u bir sanc›l› geçifli yaflamak zorunda kalm›flt›r.

Boris Yeltsin, söz konusu siyasal ve ekonomik sars›nt›y› d›fl borçlanma ile atla-t›rken, Vladimir Putin yönetimi ülkesini, dünya enerji fiyatlar›ndaki art›fl trendini iyitakip ederek kurtarmay› baflarm›flt›r. Bu kaos dönemi icinde Rusya, 1991 tarihindeBDT Örgütünü kurmufltur. Baflkan Yeltsin’in geçifl dönemindeki siyasal ve ekono-mik kaos ortam›ndaki hayati s›k›nt›lar›n› aflan Baflkan Putin ve Baflkan Medvedev,Rusya’n›n Do¤u Avrupa ve Orta Asya’daki ç›karlar›ndan vazgeçmeyece¤ini izledik-leri yeni d›fl politika tercihleri ile ortaya koymufllard›r. Nitekim Rus siyasal eliti ge-çen yirmi y›l zarf›nda ekonomik zorluklar›n› do¤ru enerji politikalar› ile afl›p tek-rar dünya politikalar›na yön veren konumunu muhafaza etmifltir. Bu itibarla,SSCB’nin da¤›lmas›na ra¤men Rusya 143 milyon nüfus yap›s› ile Avrupa k›tas›n›nen kalabal›k nüfusuna sahip olup 17.075.400 kilometre kare topraklar› ile dünya-n›n en büyük ülkesidir. Rusya hâlen BM Güvenlik Konseyinin daimi üyesi, nükle-er bir büyük güçtür.

Vladimir Putin taraf›ndan bafllat›lan çok yönlü d›fl politika hamlesi, yans›malar›-n› baflta Orta Asya bölgesi olmak üzere yak›n çevrede hissettirmeye bafllam›flt›r.Kremlin’in izledi¤i siyaset ve elindeki güçlü parametreler k›sa süre içerisinde Rus-ya Federasyonu’nu BDT’nin ve bölgenin en etkili aktörü konumuna getirmifltir.Öte yandan Rusya söz konusu süreci, askerî ifl birlikleri ve bölgesel örgütlerdeki li-derlik konumunu ön plana ç›kararak derinlefltirme çabas› içerisindedir. (Kamalov,2011.) Rusya, yak›n co¤rafyas›nda meydana gelen ekonomik ve politik geliflmele-ri s›k› bir flekilde takip etmeye çal›flmaktad›r. Putin’e göre, Rusya Federasyonu et-raf›nda gerçekleflen Renkli Devrimler, Rusya’n›n kurucu Sovyet co¤rafyas› üzerin-deki etkisini büyük oranda k›s›tlamaktad›r. Ukrayna’daki seçimlerde Rus yanl›s› li-derlerin seçimi kaybetmesi, Gürcistan’daki Rus askerî birliklerinin geri çekilmesigibi süreçler Rusya’n›n yak›n co¤rafyadaki etkisinin kayb› olarak nitelendirilmek-tedir. Rusya söz konusu d›fl politik etkinli¤ini bölge ülkeleri üzerinde tekrar güç-lendirmek amac›yla, Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u’nun ekonomik ve siyasal ku-rumlar›na vermifl oldu¤u önemi art›rmaktad›r (Wishnick, 2006).

Rusya, BDT’yi neden kurmufltur? Bu sorunun cevab›n›n ayn› zamanda bölgeningelecek yüzy›ldaki geliflmelerine ›fl›k tutacak mahiyette oldu¤unu ifade etmekmümkündür. Yeni Rus d›fl politikas›, Çarl›k ve Sovyet miras›n›n devam› olan SüperGüç statüsünden, Büyük Güç olarak dünya politikas›na yön verme dinamizminegöre flekillenmifltir. Zira, yeni Rusya BDT’yi kurarken Bat›’da modern ve kendisin-den daha geliflmifl bir Avrupa, Pasifik ekseninde Çin, Japonya, Kore ve Avrasya dayeni Cumhuriyetlerin merkezkaç kuvvetten kopma e¤ilimleri ile karfl› karfl›ya kal-


144.978.573 milyonlukRusya nüfusunun % 27’sinik›rsal kesimde yaflayanlar,%73’ünü ise kentlerdeyaflayanlar oluflturmaktad›r.Rusya nüfusu dünya nüfusuiçinde 8. s›radad›r.

m›flt›r. Avrupa s›n›rlar›nda küçülen Rusya, buna karfl›l›k olarak gere¤inde BDT böl-gesinde ortaya ç›kabilecek bir güç zaafiyetine karfl›, nükleer gücün kullan›lmas› se-çene¤ini masada tutmufltur. ‹kinci bir husus olarak Rusya, bu bölgenin enerji kay-naklar›ndaki hâkimiyetini sürdürmedeki kararl›l›¤›n› ortaya koymaktad›r. Üçüncüparametre ise Tacikistan’›n, Çecenistan ve Afganistan’da ortaya ç›kan radikal ‹sla-mi hareketlerin, D›fliflleri Bakan› Primakovun deyimi ile, domino etkisi yapmas›n›önleyerek, ekonomik ve co¤rafi etkinli¤in devam› olarak öngörülmesidir. Dördün-cü parametre ise Avrupa’da Alman-Frans›z ittifak›n›n Ukrayna, Belarus ve Balt›kekseninde ilerleyerek Rusya’n›n Slav dünyas›n› etkisi alt›na almas›n› önlemektir.Beflinci unsur ise BDT Avrupa Atlantik ittifak›n›n devam› olarak yorumlanan NA-TO’nun genifllemesine ve Rusya ana vatan›n› tehdit etmesine karfl› bir kalkan ola-rak kurgulanm›flt›r (Cafl›n, 2006).

Siyaset bilimcileri ve uluslararas› iliflkiler analistleri üstünde süren etkisine ra¤-men realizm, 1970’lerin son dönemlerinden itibaren yavafllayan bir politik etkiyesahiptir (Booth, 1994). Buna ra¤men uluslararas› politikada hâkim paradigma rea-lizmdir. Realizmin önemli bir yap› tafl› olarak klasik realizm ise ulus devletin temelpolitik tutumlar›n›n yan›nda farkl› birkaç yaklafl›ma da önem vermektedir. Bu çer-çevede klasik realizm, s›kça referans gösterilen realizmden farkl› olarak var olansistematik kavramsallaflt›rmalardan öteye gitmekte ve dünyan›n çok daha yap›salbir görünümünü rehber edinmektedir. Buradan hareketle Rusya için SSCB’nin da-¤›lmas›n› takiben geçen befl y›ll›k süre zarf›nda meydana gelen yap›sal de¤iflimler,ABD liderli¤ini kabul etmek ve NATO genifllemesiyle karfl› karfl›ya kalmak gibi ka-bul edilmesi zor bir durum olarak ifade edilmektedir (Sullivan, 2001). Bu do¤rul-tuda Rusya, neorealist bir paradigmaya at›fta bulunarak Orta Asya ülkeleri ile olaniliflkisinde de tarihsel süreçte yaflad›¤› hâkimiyet teorisinden öte bir tutum benim-seme durumunda kalmaktad›r. Klasik realist paradigmadan bak›ld›¤›nda Rusya’daortaya ç›kan sorunlar›n, devletin do¤rudan yapm›fl oldu¤u hamleler ile ba¤lant›l›oldu¤u görülürken yeni realistler söz konusu aksakl›klar›n devletle birlikte ulusla-raras› sistemin yap›sal unsurlar›ndan kaynakland›¤›n› iddia etmektedirler. ‹ki yak-lafl›m aras›nda, devletin davran›fllar›n›n hangi siyasal felsefe yaklafl›m›n› temel ala-ca¤› noktas›nda farkl›l›klar bulunmaktad›r (Vasquez ve Elman, 2003: 49).

Öte yandan uluslararas› düzeni sarsan tehditlere karfl› neorealistler taraf›ndanda çeflitli ç›kar›mlarda bulunulmaktad›r. Bunlar s›ras›yla, uluslararas› politikan›nanarfli durumundan kaynakland›¤›, devletlerin uluslararas› politikada temel aktöroldu¤u, güvenlik ihtiyac› oldu¤unda devletin bunu gerçeklefltirmek için tüm gücü-nü maksimize edece¤i ve son olarak devletlerin güvenlik riski hissettikleri durum-larda güçlerini yükseltmeleri gerekti¤idir (Vasquez ve Elman, 2003: 168). Bu aç›-dan bak›ld›¤›nda Rusya’n›n Orta Asya ülkeleri politikas›n›n temel de¤iflim sürecin-de, uluslararas› politikada yaflanan güç dengesinin önemli bir rolü oldu¤u de¤er-lendirilmektedir. Bu güç dengesindeki dönüflüm, Rusya’n›n Orta Asya co¤rafyas›n-da tarihsel süreçteki hâkimiyet teorisini ciddi anlamda etkilemifltir. Günümüze ge-len süreçte bu co¤rafyada Rusya, baflta Çin olmak üzere bölgede etkin olan dev-letler ile bölgesel güç dengesi sorununu yaflamaya bafllam›flt›r. Rus d›fl politikas›realist paradigma aç›s›ndan incelendi¤inde, son zamanlarda yaflanan gerilemegörülmektedir. Bu do¤rultuda Rus d›fl politikas›n›n BDT bölgesine odaklanmas› vetekrar nükleer süper güç konumunu sürdürmesi gerekti¤i öne sürülmektedir (McFa-ul, 2001).

Komünizm sonras› Rus d›fl politikas›nda, de¤iflen dönemlerde liberal de¤erle-rin üstünlü¤ü göze çarpmaktad›r. Bu dönemde, liberalizmin Rusya’da önemli de-

653. Ünite - Rusya’n›n Orta Asya ve BDT Pol i t ikalar › Kapsam›nda Bölgesel Güç Dengeler in in De¤ifl imi

¤iflikliklere neden oldu¤u da gözlemlenmektedir. Burada temel çeliflki eski de¤erlerile yeni de¤erlerin ne flekilde bütünlefltirilece¤i olmufltur (Kapustin ve Klyamkin,1997:5). Liberal paradigmadan bak›ld›¤›nda, Rusya’daki d›fl politika elitlerinin, Atlan-tik veya Avrasya merkezli hareket etti¤i göze çarpmaktad›r. Bu çerçevede, Rusya’n›nOrta Asya ile iliflkisi enerji ve güvenlik üzerine odaklanmaktad›r. Özellikle bu ba¤-lamda, bölgedeki ABD varl›¤› Rusya’y› rahats›z eden durumlar›n bafl›nda gelmekte-dir. Buna karfl›n Ruslar, ABD’nin bölgede geçici oldu¤unu, kendilerinin ise bölgeningerçek sahibi oldu¤una inanmaktad›rlar. Öte yandan Rusya, ABD ile k›s›tl› konular-da bölgesel iflbirli¤ine de gitmektedir. ‹fl birli¤i yap›lan konular›n bafl›nda ise terö-rizmle mücadele gelmektedir. Di¤er taraftan Rusya, Yeni Avrasyac›l›k ak›m› ile bir-likte Orta Asya üzerinde tekrar nüfuz sahas› kurmaya çal›flmaktad›r (Allison, 2004).

Rusya D›fl Politikas›nda Atlantikçi OkulSSCB’nin da¤›lmas› ile kurulan Rusya Federasyonu, Yeltsin ile yoluna devam et-mifltir. Rusya yeni d›fl politika yönelimi olarak, Bat› demokratik modelleri ve libe-ral ekonomik esaslar›na dayanan ülkeler ile So¤uk Savafl sürecindeki rekabetçi ça-t›flma ortam› yerine, NATO ve AB gibi kurumlar ile iflbirli¤ini prensip edinen At-lantik Okulu’nun çözüm olabilece¤ini öngörmüfltür. Atlantik merkezli d›fl politikakarar vericilerinin, liberal de¤erleri ön plana ç›karan bir yönetim yaklafl›m› sergile-di¤i görülmektedir. Atlantikçiler, NATO ile iliflkilerin gelifltirilmesi, terörizme karfl›ortak mücadele gibi yap›c› liberal kuram çerçevesinde Bat› ile iliflkilerin gelifltiril-mesini, temel amaç olarak de¤erlendirmektedir.

Rus d›fl politikas›ndaki Atlantikçi paradigmaya göre, Rusya’n›n temel d›fl politikyönelimi Bat›’ya do¤ru olmal›d›r ve bu çerçevede Rusya, Bat›’yla olan ekonomikiflbirli¤ini h›zla tamamlamal›d›r. Rusya Federasyonu bu amaç do¤rultusunda ‘çat›fl-mac›’ d›fl politika tutumundan vazgeçmelidir. Atlantikçilere göre Rusya’n›n bu d›flpolitik tutumu, ülkenin uluslararas› sisteme entegre olmas›n› engellemifl, Rusya’y›düflman ülke alg›lamas›ndan öteye götürmemifltir (Saraç, 2008: 65). Atlantikçiler,uluslararas› demokratik de¤erler ve ekonomik determinizm temelinde hareket et-mektedirler.

Atlantikçi görüfl, Avrasyac›lar›n s›kl›kla at›f yapt›¤› “uluslararas› iliflkilerin jeopolitik vestratejik boyutlar›n›” gözden kaç›rmas› yönüyle elefltirilmektedir. Salt ekonomik de¤erle-rin yüceltilmesini ön plana alan bu yaklafl›m, Rusya’n›n güvenlik eksenli d›fl politikas›ndanfarkl› bir yöne a¤›rl›k verilmesi sonucunu do¤urmaktad›r (Arbatov, 1993).

Rusya, So¤uk Savafl sonras›nda küreselleflen dünya ekonomisinde insan hak-lar› ve demokratikleflme hareketleri ile ve Avrupa-Atlantik bölgesinde eski “sos-yalist” co¤rafyan›n kapitalist ekonomik sisteme eklemlenmesinin askerî boyutu-nu teflkil eden NATO ile bütünleflmenin sonuçlar›n› büyük bir dikkatle takip et-mifltir. Di¤er yandan, Asya-Pasifik bölgesinde Çin ve Japonya ekonomilerininönem kazanmalar›, Rus d›fl politikas›n› da yak›ndan etkilemifltir. Rus siyasal elitibu noktada; ideolojik denklemden uzak, liberal esaslar› benimseyen, daha de-mokratik, fleffaf, kat›l›mc› ve özgür bir Rus siyasal modelini kurmak için Bat› ileyak›n güvenlik ve ekonomi düzleminde iflbirli¤inin gelifltirilmesi ana fikrinde yo-¤unlaflm›flt›r. Bu noktada Atlantikçi Okul’un temel d›fl politika e¤ilimi, Rusya’n›nBat› ile geleneksel ayr›l›klar›n› ortadan kald›rmak, siyasal ve ekonomik entegras-yonu desteklemek olmufltur. Yeltsin dönemi Rus d›fl siyasetinde Atlantikçi görüflhâkim unsur olmufltur. Dönemin bu politikay› destekleyen önemli aktörleri; Bafl-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



kan Yeltsin, Baflbakan ‹gor Gaydar ve D›fliflleri Bakan› Andrei Kozirev’dir. Kozi-rev, izlenen d›fl politikan›n temel ilkesini Bat› ile entegrasyon ve tüm yönleriyle or-takl›k olarak ilan etmifltir. Kozirev, Rusya’n›n Bat›’ya karfl› mesafeli durma politika-s›ndan vazgeçip ABD gibi Bat›l› devletlerle çok yönlü iliflkiler kurmaya çal›flmas› ge-rekti¤ini savunmufltur. Yeltsin, Rusya’n›n G-8 üyesi olmas›n› savundu¤u gibi, Bat›ekonomik sistemi ile entegrasyonun ülkedeki krizin atlat›lmas›nda önemli bir basa-mak oldu¤unu ileri sürmüfltür. Yeltsin, So¤uk Savafl’›n sona erdi¤ini ve Rusya’n›nart›k ABD’yi düflman olarak görmedi¤ini öngören 1992 tarihli Camp David Protoko-lü’nü imzalad›¤› gibi, iki ülke aras›ndaki stratejik öneme sahip START- II StratejikNükleer Silahlar›n Azalt›lmas› Antlaflmas›’n› da 1993 tarihinde imzalam›flt›r.

Atlantik Okulu, Rusya’n›n tehdit alg›lamas›n›n So¤uk Savafl sürecinde düflmanolarak tan›mlad›¤› NATO ve Bat›’dan de¤il, Çin ve Orta Asya’da radikal ‹slam’›n ya-y›lmac› kimli¤inden kaynakland›¤› hipotezini benimsemifltir. Bu yaklafl›mda, Sa-muel Huntington’›n ortaya att›¤› ‘’medeniyetler çat›flmas›” hipotezinin teorik daya-na¤›n› teflkil eden iki kutuplu güçler dengesindeki komünist tehdit alg›lamas› ye-rine radikal ‹slam merkezli güç dengesi aray›fl›n›n ve Bat› medeniyet anlay›fl›nakarfl› bir yeni bir blo¤un yükselifl içinde oldu¤u ana fikri ön plana ç›km›flt›r. AncakBaflkan Yeltsin ve Rus D›fliflleri Bakan› Andrei Kozirev, Yugoslavya krizinde NATOmüttefikleri ile görüfl ayr›l›¤›na düflmüfltür. NATO k›sa sürede Do¤u Avrupa ekse-ninde Rusya s›n›rlar›na do¤ru genifllerken Balkanlar ve Karadeniz- Kafkasya böl-gesinde etkili olmufltur. Özellikle Pembe Devrimlerin Ukrayna ve Gürcistan’› etki-si alt›na almas›, 11 Eylül sonras›nda Afganistan’da NATO askerî gücünün yer alma-s› Rusya için di¤er endifle kayna¤› geliflmeler olmufltur. Rusya bu noktada, eskiVarflova Pakt› üyelerini kaybetti¤i gibi bu devletlerin silah pazar›n› da NATO veABD’ye kapt›rm›flt›r. ABD’nin savunma bütçesini art›rmas›, hegemonik tek güç ol-ma iddias› bu gerginli¤i art›rm›flt›r. ABD bafllang›çta “Russia first” (önce Rusya) po-litikas› ba¤lam›nda, Rusya’da siyasal ve ekonomik istikrar›n ABD için yaflamsal de-¤er tafl›d›¤› fikrini savunmufl ancak daha sonra 1996 tarihinde bu yaklafl›mda de¤i-flikli¤e giderek, Kafkasya ve Orta Asya’y› yeni yaflam alan› olarak tan›mlam›flt›r. Budurum, Rusya’n›n Washington karfl›s›nda d›fl politika önceliklerini yeniden belirle-mesi fikrini güçlendirmifltir (Cafl›n, 2006).

Atlantikçi Okul, ABD’nin yeterli ekonomik deste¤ini ve güvenini sa¤lamay› ba-flaramam›flt›r. Moskova yönetiminde söz sahibi olan romantik Atlantik Okulu, mil-liyetçi Rus siyasal elit taraf›ndan fliddetle elefltirilmifltir. Moskova’n›n ulusal güven-li¤ini NATO eksenli planlama politikalar›, kamuoyunda Atlantik Okulu’nun siyasaldeste¤inin azalmas›na yol açm›flt›r. Bu noktada, NATO ile yak›nlaflma, ABD vemüttefiklerinin ç›karlar›na hizmet etmek olarak yorumlanm›flt›r. Bir di¤er yorumagöre, Yeltsin’in Bat› ekonomik yard›mlar› ve zordaki ekonomik geçifl sürecininIMF borçlar› ile dengelenmesi politikalar›n›n, Rusya’n›n NATO ve ABD’ye taviz ol-mas›n›n yan›s›ra, dünya politikas›ndaki liderlik vizyonu ve uluslararas› ölçektekiprestij politikalar›na zarar verdi¤i ve diplomatik anlamda küçük düflürücü bir dav-ran›fl oldu¤u düflüncesi ön plana ç›km›flt›r. Öte yandan, Pasifik bölgesinde II. Dün-ya Savafl›’ndan kalan Japonya ile anlaflmazl›klar yeniden gündeme gelmifltir. Nite-kim, 1990’lar›n ortalar›ndan bafllayarak Ryutaro Haflimoto yönetimindeki Japonya,Kuril Adalar›’n›n statüsünün yeniden düzenlenmesi gere¤ini diplomasi masas›na ge-tirmifltir. Bütün bu geliflmeler, Atlantik Okulu karfl›s›nda yer alan Avrasyac› Okul’unD›fliflleri Bakan› Primakov’un liderli¤inde güçlenmesine ve h›zla güçlenen Çin’inABD’ye karfl› dengeleyici güç olarak kurgulanmas›na yol açm›flt›r.


Yeltsin iktidar›n›n 1996-99y›llar› aras›ndakidöneminde, Orta Do¤u veÇin iliflkilerinden sorumluKGB flefi YevgeniPrimakov’un 1996 Ocakay›nda, Bat› yanl›s› veliberal d›fl politikayürütmekle Duma taraf›ndanelefltirilen Kozirev’in yerineD›fliflleri Bakanl›¤›naatanmas›, Rus d›flpolitikas›ndaki dönüflünönemli bir göstergesi olarakyorumlanm›flt›r. 1996 y›l›ndaYevgeni Primakov’unD›fliflleri Bakanl›¤›nagelifliyle bafllat›lan bu yenidönemde Rus d›fl politikas›,Amerikan hegemonyas›nakarfl› duruflun, Avrasya veBDT ekseni iledengelenmesiyletan›mlanmaktad›r.

Rusya’n›n gelecekteki hayati ç›karlar›n›n Orta Asya ve BDT ülkelerinde oldu¤u,yer alt› madenleri ve zengin enerji kaynaklar› ile entegre olabilen d›fl politika ön-celiklerinin hayata geçirilmesi gerekti¤i savunulmaya bafllanm›flt›r. Böylece, Putinyönetiminde, her iki görüflü sentez edebilen karma ölçekli bir d›fl siyaset yaklafl›-m›nda, BDT ile iliflkiler yeniden h›zland›r›lm›flt›r. NATO’nun Füze Kalkan› Proje-si’ne ra¤men, ABD ve NATO ülkelerine do¤rudan nükleer sald›r› düzenleyebilecektek nükleer büyük devlet Rusya’d›r. Ancak, NATO 2010 Lizbon Zirvesi esnas›ndamüttefikler, yeni stratejik yaklafl›m kapsam›nda, Rusya ile ortakl›k yaklafl›m›n›n, buülkeyi izole edici ve d›fllay›c› politikalardan daha yararl› sonuçlar getirece¤i veMoskova’n›n demokratikleflme sürecini h›zland›raca¤› konusunda fikir birli¤i için-de olduklar›n› ifade etmifllerdir.

Rusya D›fl Politikas›nda Avrasyac›l›k Kavram›Yeltsin hükümetinin ikinci defa seçilmesinden sonra yap›lan antlaflmalar ile Rus-ya’da, bölgesel otonomi yolunda reformlar›n gerçeklefltirildi¤i, merkezî yönetimingüçlendirildi¤i, ekonomik entegrasyon ve merkezî vergilendirmenin hayata geçiril-di¤i ileri sürülmüfltür. 1997 ekonomik krizinin ise bu yap›lanmay› yavafllatt›¤›, Kaf-kaslardaki Çeçenistan savafl›n›n ülkenin toprak bütünlü¤ü ve Rus ordusunun hare-kât yetene¤i ve imaj›n› sorgular hâle getirdi¤i belirtilmifltir. Dönemin D›fliflleri Ba-kan› Yevgeni Primakov’un yapt›¤› aç›klamalarda, federal yap›n›n bu durumdanolumsuz etkilendi¤i öne sürülmüfltür. Rusya, bütün bu olumsuz geliflmeler karfl›-s›nda ve Bat›’n›n eski Sovyet co¤rafyas›ndaki artan bask›lar› sonucunda “Near Ab-road - Yak›n Çevre” doktrinini, sistematik olarak devreye sokmaktad›r.

Putin’in yak›n çevrede tekrar etkin olma çabas› çerçevesinde, olas› yeni bafl-kanl›k dönemiyle beraber 2015 y›l›na kadar ‘Avrasya Birli¤i’ projesini hayata geçir-meye çal›flaca¤› görülmektedir. Söz konusu proje, Kremlin aç›s›ndan ekonomikkazan›mlarla birlikte bölgede var olan Rus jeopolitik üstünlü¤ünün tekrar kazan›l-mas›n› amaçlamaktad›r (Has, 2012). Rusya’n›n d›fl politikas›nda, liberal demokra-tikleflme ve Bat› ile ortakl›k çizgisinden, Avrasya’ya dönüflü içeren realist paradig-ma de¤iflikli¤inin, 1996 y›l›nda D›fliflleri Bakan› olan Andrei Kozirev’in yerine iyibir Asya ve Orta Do¤u uzman› olan Evgenii Primakov’un geçifli ile oldu¤u söyle-nebilir. Ancak, bu de¤iflimde, eski Sovyet peykleri olan Polonya-Çek Cumhuriye-ti-Macaristan’›n NATO’ya tam üyeliklerinin gerçekleflmesi ve NATO’nun Yugoslav-ya Harekât› ile yak›n bir iliflki içinde oldu¤unu da belirtmek gerekir (Lynch, 2001).Konstantin Eggerton’a göre, Rusya bu noktadan sonra uluslararas› sistemdeki yenirolü ve dünya politikas›ndaki siyasal, ideolojik, psikolojik vizyon ve sorumluklar›-n› yeniden sorgulam›flt›r (Chafetz, 1996-1997).

Rus siyasal eliti, SSCB’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan, yeni Rus kimli¤inin , “Kafkas-ya-Asya-Do¤u Asya” olarak üç ayr› eksende yeniden tan›mlanmas› gere¤i üzerin-de durmufltur. Bu yaklafl›m, Rus diplomasisinin ABD ve Bat› karfl›s›ndaki yeni den-ge anlay›fl›n› ifade etmektedir. Örne¤in Stalin, Japonya D›fliflleri Bakan›na, “Ben desizler gibi Asyal›y›m” aç›klamas›nda bulunurken, Gorbaçov, 1986 y›l›nda Vladivos-tok konuflmas›nda, SSCB’nin “bir Asya” devleti oldu¤unu aç›klarken, Avrupa’dayapt›¤› aç›klamalarda “Ortak Avrupa Evi” nin yarat›lmas› fikrini öne sürmüfltür. So-¤uk Savafl sonras›nda Rusya D›fliflleri Bakan› Kozirev, Avrasyac›l›k kavram›n›n, d›flpolitikada mutlak Bat› karfl›tl›¤› olarak kullan›lmas› anlam›na gelmeyece¤i ana te-mas›n› savunmufltur. Baflkan Putin, Avrupa Birli¤i-Rusya Zirvesinde yapt›¤› de¤er-lendirmesinde, “Rusya’n›n gerek ekonomik entegrasyon gerekse co¤rafik yerleflimolarak bir Avrupa devleti” oldu¤unu ileri sürmüfltür. Ancak, Do¤u Asya konuflma-


s› s›ras›nda Rusya’n›n “Hem Avrupa hem de bir Asya devleti” oldu¤unu, bu neden-le de Rus d›fl politikas›n›n “Avrupa’n›n adil pragmatizmine ve Asya bilgeli¤inebenzer” (Rangsimaporn, 2006) bir denge içinde olmas› gere¤ini savunmufltur.

Rusya’n›n d›fl politika anlay›fl› içerisinde jeopolitik önemi olan Avrasya bölgesi,Rusya aç›s›ndan kültürel bir motif olarak da de¤erlendirilmektedir. Yeni Avrasya-c›l›¤›n Bat›l› liberaller ve Atlantikçilerle olan iliflkilerden kaç›nmas›na ra¤men, za-man zaman Rusya’n›n jeopolitik egemenli¤ini gerçeklefltirme ad›na, sadece Avras-ya ve Yak›n Çevre’de de¤il, söz konusu kesimler ile de iflbirli¤i yap›ld›¤› görülmek-tedir. Yeni Avrasyac›l›k ak›m› öte yandan Rusya’da ‘yeni sa¤’ olarak da nitelendi-rilmektedir (Smith, 1999).

Avrasyac›l›k, Orta Asya’da Rusya’n›n önemini ve bölgedeki en etkili aktörler-den birisi olma konumunu devam ettirmek istemektedir (Rangsimaporn, 2006). Bubak›mdan bu doktrinde, Rusya’n›n hâkimiyet teorisinde yaflad›¤› gerilemeye karfl›tepki ve ezeli rakip ABD karfl›tl›¤› yükselmektedir. Avrasyac›l›k, Rusya’da özellik-le 1980’lerde ve 1991 y›l›nda tekrar gündeme gelmifltir.

Avrasyac›l›k ak›m›n›n öncüsü olan Dugin’e göre, bugün Rus d›fl politikas›n›nönünde iki seçenek vard›r. Bunlar, tamamen Bat›’ya eklemlenme amac›n› güdenneo-liberal yaklafl›m ve Sovyet zaman›na dönülmesini isteyen muhalif yaklafl›md›r.Ancak ona göre, her iki yaklafl›m da Rusya için geçerli bir çözüm reçetesi de¤ildir.Rusya için kurtulufl Avrasya’dad›r. Ruslar ancak Avrasya’ya hâkim olarak tekraryükselifle geçebilecektir. Öte yandan Dugin’e göre Rusya’n›n gelece¤i ‘hâkimiyetteorisi’ yaklafl›m›ndad›r. Rusya tekrar imparatorluk görünümüne kavuflmal›d›r. Buimparatorluk Avrasya’da kurulmal›d›r ve ne bölgesel devlet ne de ulus devlet afla-malar›n› kapsamal›d›r. Dugin, Avrasyac›l›k temelinde kurgulad›¤› Yeni ve BüyükRusya’y› Orta Asya ülkeleriyle olan iliflkileri çerçevesinde flöyle tan›mlamaktad›r;“Atlantikçiler ‹slam inanc›na sahip Orta Asya dünyas›na genelde kendi potansiyeldüflmanlar› gibi bakarlar. Dolay›s›yla Avrasya ‹mparatorlu¤u, ‹slam dünyas›n›nflahs›nda tek bir hedeftir, yerküre üzerinde Amerikan ve Bat› hükümranl›¤›n› k›r-ma ve ileride tam olarak durdurma do¤rultusunda çal›flan muteber potansiyelmüttefiklere sahiptir” (Dugin, 2010: 73).

BDT’N‹N KURULUfiU, KURUMSAL VE ‹fiLEVSEL YAPISIRusya Federasyonu-Ukrayna-Beyaz Rusya (Belarus), 8 Aral›k Minsk Antlaflmas› çerçe-vesinde SSCB yönetimi ile iliflkilerin sona erdi¤ini aç›klam›flt›r. Bu yeni statü, BDT’ninkurulmas›n› ve hukuken 15 ba¤›ms›z devletin egemenli¤ini kazanmas›n› gündemegetirmifltir. SSCB’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan kurulan Rusya Federasyonu, yaklafl›k30.000 nükleer silah ve 54 atom santralini devralm›flt›r. Rusya, eski SSCB topraklar›n›n%76’s›na, toplam nüfusun ise %60’›na sahip olmufltur. “Karaganov Doktrini” ad›ylabilinen belgeyle RF’nin nükleer silahlara ilk baflvuran ülke olmayaca¤› ilkesi reddedi-lirken RF ve BDT ülkelerinin güvenli¤ini sa¤lamak üzere gerekti¤inde RF askerlerininülke d›fl›nda da konufllanabilece¤i ilkesi kabul edilmifltir (Tellal, 2010).

Rusya; Avrupa, Kafkasya, Orta Asya co¤rafyas›ndaki topraklar›n›n ve bu ülke-lerdeki endüstriyel ve askeri altyap›s›n›n yan› s›ra, s›n›rlar› d›fl›nda yaflayan 26 mil-yon Rus vatandafl›n›n, yönetim hakk›n› da siyasal ve hukuki anlamda terk etmifltir.Kremlin yönetimi, tarihi ve siyasal olarak bu çöküntüyü atlatarak Büyük Güç yete-ne¤i ile donat›lm›fl Rusya’y› yeniden kurmak ve uluslararas› sistemdeki eski etkin-lik ve prestijini tekrar infla etmek maksad› ile de¤iflen koflullara cevap verebilecek,yeni bir d›fl politika stratejisi kurgulama ihtiyac› hissetmifltir. Ancak, Rusya karfl›lafl-t›¤› bu dramatik de¤iflime ra¤men, stratejik olarak Sovyet Merkezî Yönetimi, ortak


Pragmatik Avrasyac›l›k,Rusya’n›n Avrasyac›kimli¤ini Bat›’da ve Asyaaras›nda dengelenmifl birpolitik tutum olarak ifadeetmektedir. YeniAvrasyac›l›k, Bat› karfl›tl›¤›çerçevesinde Rus kimli¤inininflas›n› hedeflemektedir.Medeniyetleraras›Avrasyac›l›k ise Asya’dakidi¤er uluslarla iliflkileringelifltirilmesi gerekti¤inisavunmaktad›r.

Ba¤›ms›z DevletlerToplulu¤u KuruluflAntlaflmas›n’da “SSCB’ninbir uluslararas› hukuk süjesive jeopolitik gerçeklik olarakvarl›¤›n›n sona erdi¤i” ifadeedilmifltir.

kurumsal düzlemde çal›flan sanayi, tar›m, kültür, dil, edebiyat, ticaret, ulafl›m, sa-vunma vb. alanlarda bütünleflmifl bir birliktelik modelinin “ba¤›ms›z” hareket et-meyi k›s›tlayan hayati avantajlar›n› ifllevsellefltirmek için dü¤meye basm›flt›r. Birbaflka ifade ile 85 y›ll›k Sovyet yönetiminden ayr›lan yeni cumhuriyetler, iç içe geç-mifl Moskova’n›n entegre ekonomik üretim, pazarlama, ulaflt›rma ve idari yönetimzincirinden kopamam›flt›r. Rusya’n›n, Ukrayna ve Beyaz Rusya ile yeniden kurma-y› amaç edindi¤i “Slav Birli¤i” ve BDT’nin örgütsel ortak paydas› etraf›nda yenidenbütünleflme fikri, di¤er cumhuriyetlerin tepkisi ile karfl›laflm›flt›r. Ancak, bu yeni veradikal oluflumdaki ekonomik, askerî ve siyasal tercihlerini AB ve NATO istikame-tinde kullanan üç Balt›k ülkesi Letonya, Litvanya ve Estonya bafl›ndan itibarenBDT’ye kat›lmam›flt›r. Örgüte 11 Cumhuriyetin kat›lmas› ile, 21 Aral›k 1991 Almaa-ta Deklarasyonu’yla hukuki olarak geniflleyen kat›l›m sürecine, 1993’te Gürcistanda ifltirak etmifltir.

Antlaflmaya göre, Toplulu¤a üye devletler birbirlerinin iç ifllerine kar›flmayacaklard›r. Nük-leer silahlar›n azalt›lmas› ve merkezden kontrol faaliyetlerine kat›lacaklard›r. D›fl politika-da, ekonomide, uluslararas› göç ve örgütlü suçlarla mücadelede ortak hareket edeceklerdir.Bu ilkeleri kabul eden eski SSCB cumhuriyetleri de yeni birli¤e kat›labileceklerdir. AlmaataAntlaflmas›’n›n 2. ve 3. maddeleri BDT’nin ilkelerini afla¤›daki gibi ortaya koymaktad›r:• Siyasi, ekonomik, çevresel, insani, kültürel ve di¤er alanlarda iflbirli¤inin yap›lmas›,• Ortak ekonomik alan›n oluflturulmas›, devletler aras› iliflkilerin gelifltirilmesi, bütünlefl-me sonucu üye devletler aras›nda dengeli ekonomik ve sosyal geliflmenin tesis edilmesi,• BM ve uluslararas› hukuk taraf›ndan tan›nan ilke ve normlar çerçevesinde insan hakla-r›n›n ve di¤er temel haklar›n sa¤lanmas›,• Kitle imha silahlar›n›n ve nükleer silahlar›n yay›lmas›n›n engellenmesi, • Askerî harcamalar›n düflürülmesi, • Uluslararas› bar›fl ve güvenli¤in sa¤lanmas›nda etkinli¤i art›rmak amac›yla üye devletleraras›ndaki iflbirli¤inin gelifltirilmesi,• Üye devletler aras›nda serbest iletiflimin ve dolafl›m›n sa¤lanmas›,• Üye devletler aras›ndaki münakaflalara ve çat›flmalara bar›flç›l çözümlerin bulunmas›.

Gürcistan Rusya’n›n askerî harekat›ndan sonra, 12 A¤ustos 2008’de bu ittifaktanayr›ld›¤›n› bildirmifltir. Böylece BDT, on bir ülkenin üyesi oldu¤u bir toplulu¤a dö-nüflmüfltür (“Saakashvili: Georgia to leave CIS”, 2008). Moskova BDT politikalar›n›;

• BDT üyesi ülkeler ile karfl›l›kl› iliflkilerin gelifltirilmesinde uygun bir platfor-mun yarat›lmas›,

• Uluslararas› terörizm ile mücadelenin ve BDT Ortak Güvenlik Antlaflmas›kapsam›nda askerî-politik düzlemde “ikili” bir iflbirli¤inin sürdürülmesi,

• BDT ülkeleri ile ortaya ç›kabilecek uyuflmazl›klar›n çözümünde politik uz-lafl› ve ortakl›¤›n önemi, Rus ulusal güvenli¤inin garanti zemini olarak ta-n›mlam›flt›r.

Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u (BDT) co¤rafi s›n›rlar çerçevesinde 22 milyon ki-lometrekarelik yüzölçümü ile Sovyetler Birli¤i döneminin yaklafl›k % 99’luk birtoprak k›sm›na karfl›l›k gelmektedir. 1992 y›l›nda Moskova Uluslararas› ‹liflkilerDevlet Enstitüsü taraf›ndan yap›lan bir çal›flmada, Ba¤›ms›z Devletler Toplulu-¤u’nun temel dinamikleri flu flekilde s›ralanm›flt›r: Çok tarafl› antlaflmalar›n koordi-nasyonu, ekonomik ifllemler ve ortak pazar›n kurulmas›na yönelik kurumsal yap›la-r›n inflas›. BDT üyeleri aras›nda ekonomik farkl›l›¤›n kald›r›lmas› ve iki tarafl› iflbirlik-lerinin gelifltirilmesi, üzerinde durulan bir di¤er konudur. Bu çerçeveden bak›ld›¤›n-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



da BDT içerisinde, ekonomik entegrasyonun tam olarak gerçeklefltirilemedi¤i ortayaç›kmaktad›r. Belarus ve Kazakistan’›n Rusya ile ekonomik iliflkilerinin geliflti¤i gözle-nirken di¤er ülkelerin Avrupa ve ABD yanl›s› bir ekonomik yol izledikleri görülmek-tedir (Jayashekar, 1993). Orta Asya ülkeleri için finansal destek kritik bir önem tafl›-maktad›r. Özellikle, K›rg›zistan ve Tacikistan Cumhuriyetleri, söz konusu finansal yar-d›ma ihtiyac› olan devletlerin bafl›nda gelmektedir. Çok tarafl› kurumlar çerçevesindegeliflen bölgesel iflbirli¤inin, Orta Asya Cumhuriyetlerinin ulusal politikalar›na pozitifve negatif katk› yapt›¤› durumlar bulunmaktad›r (Pomfret, 2010). Öte yandan siyasiaç›dan analiz edildi¤inde, kurucu Sovyet co¤rafyas› üzerinde yer alan ülkelerde mey-dana gelen rejim de¤iflikliklerinin birço¤unda ülkeler, demokratik yöntemlerden uzakbir yönetim sistemini benimsemektedir (Sharafutdinova, 2006).

Rus d›fl politikas›nda BDT’nin kurulufl sebepleri nelerdir?

BDT’nin Kurucu Antlaflmalar›Yap›lan tahminlere göre dünya enerji kaynaklar›n›n yaklafl›k dörtte biri, sanayi po-tansiyelinin ise %10’u BDT co¤rafyas›nda yer almaktad›r. BDT’nin kurucu antlafl-mas›, 8 Aral›k 1991 tarihinde Belarus’un Minsk kentinde; Ukrayna, Rusya Federas-yonu ve Belarus Devlet Baflkanlar› taraf›ndan imzalanm›flt›r. Öte yandan kurucuantlaflman›n 7. maddesi çerçevesinde taraflar; ortak koordinasyon kurumlar› arac›-l›¤›yla ve eflit flartlarda gerçeklefltirilecek müflterek faaliyet alan›na, afla¤›da yaz›l›konular›n dâhil oldu¤unu kabul etmektedir:

i. D›fl politika faaliyetlerinin koordinasyonu;ii. Ortak ekonomik alan ile ortak Avrupa ve Avrasya pazarlar›n›n oluflumu ve

geliflimi, gümrük politikas› konular›;iii. Ulaflt›rma sistemlerinin gelifltirilmesi;iv. Çevrenin korunmas›, uluslararas› çevre güvenli¤i sisteminin oluflturulmas›,

göç politikas› ile ilgili konular,v. Organize suçlarla mücadele (Hüseynov, 2003).BDT’nin 1991’de ortaya ç›kmas›ndan bu yana, örgüte üye ülkeler aras›ndaki

iliflkilerin gelifltirilmesine yönelik olarak yap›lan 2800 antlaflman›n ancak % 10’uuygulanabilmifl durumdad›r. Günümüze kadar BDT tüzü¤ü bile tüm üye ülkelertaraf›ndan onaylanmam›fl ve buna ek olarak Rusya ile sorun yaflayan Gürcistan,Ukrayna, Azerbaycan ve Moldova, BDT karfl›t› bir tutum sergilemifllerdir (Saraç,2008: 65). BDT örgütünün kurumsal yap›s› iki asli organ üzerine kurulmufltur. Bu-na göre, birinci karar alma mekanizmas› Devlet Baflkanlar› Konseyi, ikinci tüzel ki-flilik ise Hükümet Baflkanlar› Konseyidir. Topluluk, 1993’te bünyesine D›fliflleri Ba-kanlar› Konseyi, Savunma Bakanlar› Konseyi, Parlamentolararas› Meclis ve ‹ktisatMahkemesini dâhil etmifltir. Topluluk, 15 May›s 1992’de imzalanan ancak 1994’teyürürlü¤e giren Taflkent Antlaflmas›’nda ise ortak güvenlik unsurunu ön plana ç›-karm›flt›r. Bu antlaflmaya göre üye devletler aras›ndaki sorunlar›n bar›flç›l çözümükarar› al›nm›fl, ayr›ca BDT’ye dâhil olan herhangi bir devlete karfl› oluflacak askerîbir ittifaka topluluk üyesi ülkelerin kat›lamayaca¤› belirtilmifltir (fieker, 2011).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

BDT her ne kadar Balt›klar d›fl›ndaki eski Sovyet Cumhuriyetleri taraf›ndan ku-rulmuflsa da bu toplulu¤un kurulmas›nda ve bir kimlik kazanmas›nda Rusya baflatrol üstlenmifltir. Rusya Federasyonu’nun milli güvenli¤ini ve d›fl politikas›n› düzen-leyen konseptlere bak›ld›¤›nda bu husus daha iyi anlafl›lmaktad›r. 23 Nisan 1993’teyay›nlanan Rusya Federasyonu D›fl Politika Konsepti’nde, Rusya’n›n eski Sovyetalan›na yönelik amaçlar›:

• Yeni ba¤›ms›z ülkelerle siyasi, ekonomik ve askerî iflbirli¤ini BDT çerçeve-sinde ve ikili iliflkiler baz›nda derinlefltirmek,

• BDT altyap›s›n› güçlendirmek, • Bütün yeni ba¤›ms›z devletlerde Rus vatandafllar›n›n haklar›n›n korunmas›, • BDT bar›fl gücünün oluflturulmas› olarak ifade edilmifltir. 22 Haziran 2000’de yeniden oluflturulan Rusya Federasyonu D›fl Politika Kon-

septi’nde de 1993’te yay›nlanan ilk konseptte oldu¤u gibi “bölgesel önceliklere”büyük önem verilmifltir. Yay›nlanan bu son belgede de Rusya Federasyonu d›fl›n-da yaflayan “soydafllar” ile iliflkilere özel bir önem atfedilmifl, Rusya Federasyonud›fl politikas›n›n öncelikli sahas› olarak BDT üyesi ülkelerle olan ikili ve çok taraf-l› iliflkilerin ülkenin milli güvenlik ihtiyaçlar› ile uyum içerisinde olmas› gerekti¤ibelirtilmifltir. Nitekim bu hususu Putin’in aç›klamalar›nda da görmek mümkündür.Baflkan Putin, BDT liderlerinin Soçi’deki gayriresmî toplant›s›nda yapm›fl oldu¤uaç›klamada “Rus D›fl Politikas›”nda bir numaral› öncelik BDT’ye verilmifltir” de-mifltir. Di¤er yandan 10 Ocak 2000’de yay›nlanan Rusya Federasyonu Milli Güven-lik Konsepti’nde “BDT içerisindeki bütünleflmenin zay›flamas›” Rusya’n›n milli gü-venli¤ine yönelik en önemli tehditler aras›nda gösterilerek Rusya’n›n BDT ile olaniliflkilerine verdi¤i önem vurgulanm›flt›r. Rusya Federasyonu’nun BDT içerisindeson dönemlerde büyük önem verdi¤i hususlar›n bafl›nda, BDT ülkelerinde Rusça


Parlamentolararas› Asamble

EkonomikKonsey

D›fliflleriBakanlar›Konseyi

‹craKomitesi

S›n›r Muhaf›zKomutanlar›

KonseyiAntiterörMerkezi

Devletler Aras›Banka

Devletler Aras›‹statistikKomitesi

SavunmaBakanlar›Konseyi

‹fl Birli¤iKomiteleri

DevletBaflkanlar›Konseyi

BDT ORGANLARI

fiekil 3.1

BDT’nin bafll›caorganlar›; DevletBaflkanlar› Konseyi(DBK), HükümetBaflkanlar› Konseyi(HBK),Parlamentolararas›Asamble, EkonomikMahkeme, D›fliflleriBakanlar› Konseyi,Savunma Bakanlar›Konseyi ve S›n›rKorumalar›Komutanlar›Konseyidir. Ayr›cayaklafl›k 70 adet yanve koordinasyonkuruluflu faaliyetgöstermektedir.Yürütme, idari ve eflgüdüm alanlar›ndasürekli olarakfaaliyet gösterenorgan BDT YürütmeKomitesidir.

Sovyetler Birli¤i’nde bask›nunsur olan Rusya, ayn›rolünü BDT içerisinde desürdürmüfltür. Eski SovyetCumhuriyetleri daha gevflekba¤larla bu toplulukiçerisinde yer alsalar da,BDT, Rusya’n›n yak›nçevresindeki hegemonyas›n›sürdürmesi için en önemliaraç durumunda olmufltur.

dilinin yayg›n olarak kullan›lmas›n›n sa¤lanmas› stratejisi ile bu ülkelerde Rusça di-line bir resmî kimlik kazand›rma çabalar› gelmektedir. Bu statü giriflimlerine birkurumsal yap› olarak BDT’nin kendisinden bafllan›lm›flt›r. Rusya Federasyonu’nunönerisi ile bütün üye ülkelerin Rusça’y› kullanabilirlik oran› göz önüne al›narakRusça, BDT’nin resmî dili olarak kabul edilmifltir.

Rusya, eski Sovyet Cumhuriyetlerinde Rus dilinin yayg›n olarak kullan›lmas› veRusça’ya K›rg›zistan’da oldu¤u gibi resmî dil (devlet dili statüsünden farkl›d›r) sta-tüsünün verilmesi için çaba harcamaktad›r. Ancak, bütün bu çabalara ra¤men eskiBDT ülkelerine bak›ld›¤› vakit, bu ülkelerden sadece Beyaz Rusyada, Rusça’ya Be-larusçan›n yan›nda “devlet dili” statüsü verildi¤i görülecektir. Bunun yan›nda K›r-g›zistan, Moldova, Tacikistan, Türkmenistan ve Kazakistan (1995 Anayasas›nda)Rusça’ya resmî olarak “iletiflim dili” statüsü verirken K›rg›zistan May›s 2000’de Rus-ça’ya “resmî dil” statüsü sa¤lam›flt›r. Asl›nda, eski BDT ülkelerinin birço¤unda Rus-ça’ya iletiflim dili statüsünün verilmesi Rusya aç›s›ndan bir baflar› say›labilir (O¤an,2006: 2011).

RUSYA’NIN BDT CO⁄RAFYASINDA ‹ZLED‹⁄‹ POL‹T‹KALARIN STRATEJ‹K ÖNEM‹ XIX. yüzy›lda Çarl›k Rusya’s› ve ‹ngiltere Krall›¤› aras›ndaki güç mücadelesi, 1870’teRusya’n›n Avrasya’y› kontrolü ile sonuçlanm›flt›r. 1991 tarihinde SSCB’nin çökmesiise Avrasya’da istikrar ve güç mücadelesini yeniden gündeme getirmifltir. Günü-müzde ve gelecekte Rusya’n›n BDT ülkeleri ile olan ekonomik, siyasal ve askerîiliflkilerinin anlafl›lmas› için, bu ülkenin siyasal tarihindeki geliflmelerin k›saca göz-den geçirilmesi gerekmektedir. Bugünkü Rusya, Do¤u Slavlar› ( Rus-Ukraynal›-Be-larus) ›rk›ndan gelen bir ulus olarak Dinyeper Nehri ve Balt›k k›y›lar›nda VIII. yüz-y›ldan itibaren yerleflmifllerdir. Türklerin ana vatan› anlam›na gelen Türkistan Böl-gesi, SSCB’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan jeopolitik anlamda yeniden tan›mlanm›flt›r.Esasen BDT’nin kurulmas›n›, ABD ve NATO ülkeleri kadar, ba¤›ms›zl›¤›n› yeni ka-zanan devletler de “Moskova’n›n Geri Dönüflü” olarak flüphe ile karfl›lam›fllard›r.BDT politikas›na kuflku ile yaklaflan Bat›l› analistler, Kremlin’in üye ülkeler üzerin-de kuraca¤› bask›lar sonucunda, tarihsel Rus emperyalizminin Avrasya jeopoliti-¤inde yeniden bask›n rol oynayabilece¤i ve bu ülkelerin egemenliklerine gölgedüflebilece¤i endiflelerini gizlememifllerdir. Ancak, güçlü “Merkez-Çevre” iliflkisin-de ba¤›ms›zl›¤a haz›rl›ks›z yakalanan genç cumhuriyetler, ekonomik iflbirli¤ininRusya’ya olan tek yönlü ba¤›ml›l›¤›n›, iç içe geçmifllik zincirinin zay›flat›lmas› içinkurumsal ve örgütsel bir çat› olarak yorumlam›fllard›r. Buna karfl›l›k, Bat›l› yaklafl›-m›n odak noktas›, statü ve prestij kayb›na u¤rayan Kremlin’in kaybetti¤i topraklarüzerinde “askerî-ekonomik-siyasal” eksenli yeni bir kontrol mekanizmas› kurmayaçal›flmas› fleklindedir. BDT, Rusya’n›n bu amaç için kulland›¤› gizli bir enstrümanve SSCB’nin üstünlük mekanizmas› olarak merkezî yap›n›n inflas›ndaki kurumsaltutum olarak yorumlanm›flt›r.

Yukar›da özetlendi¤i üzere Rusya, eski SSCB’nin da¤›lmas›ndaki siyasal flaflk›n-l›k ve geçifl süresini k›sa sürede kendi lehine çevirmeyi amaç edinmifltir. Rusya,“Balt›k-Ukrayna-Kafkaslar-Orta Asya” eksenindeki s›n›r de¤ifliklikleri ile ba¤›ms›z-l›¤›n› kazanan devletlerin üzerinde yeniden egemenlik ve nüfuz alan›n› güçlendir-mek maksad› ile “Yak›n Çevre” doktrini, ulusal güvenlik ve 1992 d›fl politika dok-trini esaslar›nda, söz konusu ülkeleri belirli stratejik hedeflerine dâhil k›lm›flt›r.


Rusya, bu flekilde, • SSCB’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan oluflan güç bofllu¤unu yeniden doldurmak, • Arka bahçesi olarak tan›mlad›¤› bölgeye, büyük güçler olan ABD-AB-

Çin’in bölge d›fl›ndan, bölgede ise Türkiye ve ‹ran’›n etkinlik kazanmas›n›önlemek,

• Böylece, tarihî, kültürel ve ekonomik olarak, çevre ülkelerle iliflkilerinde ye-ni bir istikrar ve savunma hatt› kurabilmeyi kurgulam›flt›r.

Bir baflka ifadeyle, BDT ülkeleri ile siyasal-askerî-ekonomik iflbirli¤i farkl›co¤rafi/demografik yap›lanmalar ile dengelenmifltir. Rusya, bu suretle merkezîekonomi döneminde kendi Bat› topraklar› içinde kurdu¤u fabrika, otoyol-demiryolu ulafl›m a¤lar› ile bu ülkelerde terk etti¤i ekonomi üretim çarklar›n› kade-meli olarak harekete geçirmeyi planlam›flt›r. Rusya, BDT ülkelerine karfl› izleye-ce¤i d›fl politika hedeflerini belirlerken SSCB dönemindeki co¤rafi savunma-ekonomik öncelikleri göz önünde bulundurmufltur. Kafkaslar ve Karadeniz’de“Ermenistan-Gürcistan-Azerbaycan” üçlüsü ile, Orta Asya kap›s›n›n aç›k tutul-mas›na özel dikkat gösterilmifltir. Türkmenistan’›n, tarafs›zl›k politikas›ndaki ›s-rar› dikkate al›narak “Kazakistan-Özbekistan-K›rg›zistan-Tacikistan” dörtlüsü,Orta Asya’daki yeni cumhuriyetlerle dostane iliflkilerin yeniden koordine edil-mesi planlanm›flt›r. Orta Asya sektörü, fosil enerji (gaz/petrol) kaynaklar›na sa-hip olmas›na ra¤men, boru hatlar›n›n kontrolü ve dünya pazarlar›na aç›l›mlar›Rusya boru hatlar› vas›tas› ile “do¤rudan ba¤›ml›” bir “kapal›l›k” avantaj›n› gün-deme getirmifltir. Orta Asya devletleri, gaz ve petrollerini, Rusya boru hatlar› iledünya pazar›na sunabilirlerdi.

Rusya - Orta Asya Petrol ve GazBa¤›ms›z Devletler Toplulu¤u’nun 8 Aral›k 1991’de kuruluflu, bu yeni ba¤›ms›z ül-keleri ‘petrol’e endeksli Sovyet modeline’ entegre etmek amac›yla gerçekleflmifltir.Buna benzer bir flekilde Rusya, Kolektif Güvenlik Antlaflmas› çerçevesinde May›s1992’de at›lan imzalarla birlikte, bölge ülkelerini güvenlik eksenli bir halkada birarada tutmak istemektedir. Öte yandan Rusya, Orta Asya ülkeleri üzerindeki siya-sal ç›karlar›n› ekonomik verilerle destekleme çabas› içerisindeyken söz konusu ül-kelerin ba¤›ms›zl›klar›n› Moskova’ya karfl› muhafaza çabas› bulunmaktad›r (Park,2004). Rusya’n›n Orta Asya ülkeleri ile gelifltirmekte oldu¤u petrol ve gaz endeks-li enerji iliflkileri temelini, Rusya’n›n tarihsel d›fl politika aç›l›m› olan hâkimiyet te-orisinde bulmaktad›r. Son zamanlarda Orta Asya ülkelerinin gerek Bat› ile olanenerji iliflkilerinde gerekse di¤er ülkelerle olan petrol ve gaz ticaretlerinde, Rusyasürecin do¤rudan içerisinde olmak çabas› içerisindedir. Söz konusu çaba, Orta As-ya ülkelerinin gerçeklefltirmifl oldu¤u petrol ve gaza dayal› enerji anlaflmalar›na dayans›maktad›r.

Bölgede Yabanc› Sermaye Yat›r›mlar›Geliflmekte olan ülkelerde do¤rudan yabanc› sermaye yat›r›mlar› tarihsel süreçte1980’li y›llarda düflüfl yaflamas›na ra¤men, 2003 y›l› ile birlikte geliflmifl ülkelerdeazalan yat›r›mlarla birlikte, tekrar yükselifle geçmifltir. Bu at›l›m, Orta Asya ülkele-rinde % 33 oran›nda gerçekleflmifltir. Bölgede gerçekleflen do¤rudan yabanc› yat›-r›mlar, maden sahalar› ve enerji kaynaklar› üzerinde yo¤unlaflmaktad›r. Öte yan-dan BDT üyesi Orta Asya ülkeleri, topraklar›nda yap›lacak do¤rudan sermaye ya-


t›r›mlar›n› artt›rmak amac›yla, yat›r›mc› ülkelere çeflitli kolaylaflt›r›c› imkânlar sunananlaflmalar önermektedir. Orta Asya ülkelerinin hemen hepsinde tüketim mallar›-na yönelik büyük bir üretim talebi bulunmaktad›r. Söz konusu ülkeler, bu talebikarfl›layacak nitelikteki yat›r›mlara öncelik tan›makta, ülkelerinde üretimi ve istih-dam› sa¤layacak fabrikalar›n kurulmas›na önem vermektedir (Karaköy, 2006: 147).

Rusya, BDT ülkeleri içinde ulus devlet olma süreçleri ile ekonomik/siya-sal/askerî yap›lanmalar›ndaki zafiyet ve çalkant›lar› dikkate alarak bu devletlerinABD-AB ikilisi ile Çin’in kontrolü alt›na girme tehlikesini, ulusal güvenli¤ine karfl›bir tehdit olarak yorumlam›flt›r. BDT’nin kurumsal etkinli¤inin beklentilerin geri-sinde kalmas› nedeni ile Kremlin’in bu defa alternatif kurumsallaflma yollar› içinçaba sarf etti¤i görülmektedir. Bu ba¤lamda Rus siyasal elitinin Avrasya EkonomikBölgesi, Rusya-Belarus Birli¤i, Rusya-Belarus-Ukrayna-Kazakistan Büyük Dörtlüsügibi yeni iflbirli¤i modelleri kapsam›nda bölgesel üstünlü¤ünü muhafaza gayretle-rini sürdürmek istemektedir.

Rusya’n›n yak›n çevre doktrininde, BDT’nin Bat›, Kafkaslar, Orta Asya ekseninde hangistratejik hedefleri belirlenmifltir?

BDT Örgütünün Kolektif Savunma ve Güvenlik BoyutuSovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan kurulan Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u(BDT) alan›nda d›fl tehditlere karfl› güvenli¤i sa¤lamak amac›yla, 15 May›s 1992’deErmenistan, Kazakistan, K›rg›zistan, Rusya Federasyonu, Tacikistan ve Özbekistanaras›nda Kolektif Güvenlik Anlaflmas› (KGA) imzalanm›flt›r. 1993 y›l› içerisindeGürcistan, Azerbaycan ve Beyaz Rusya da bu anlaflmaya kat›lm›flt›r. KGA, bir üyedevletin toprak bütünlü¤üne ve egemenli¤ine karfl› bir tehdit olufltu¤u zaman,KGA çerçevesinde acil görüflmeler mekanizmas›n›n çal›flt›r›lmas›n›, bir üye devle-te karfl› sald›r› gerçekleflti¤i zaman ise askeri yard›m dâhil gerekli deste¤in sa¤lan-mas›n› öngörmektedir. 1990’l› y›llarda KGA, üye ülkelerin güvenliklerini sa¤lamak-


fiekil 3.2

BA⁄IMSIZ DEVLETLER TOPLULU⁄U-BDT

BelarusMoldovaUkrayna Rusya

KazakistanErmenistan

Azerbeycan

TürkmenistanÖzbekistan

K›rg›zistanTacikistan

1. Belarus

2. Moldova

3. Ukrayna

4. Rusya

9. Kazakistan

5. Ermenistan

6. Azerbeycan

7. Türkmenistan

8. Özbekistan

10. K›rg›zistan

11. Tacikistan

BDT Üye Ülkeleri(Türkmenistangözlemci üyedir)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

tan uzak kalm›fl, her fleyden önce eski Sovyet alan›nda Rus askerî etkinli¤ini sür-dürme arac› görevini görmüfltür. 1990 sonlar›nda Rusya Kafkasya’da askerî varl›k-lar›n› azaltmaya bafllam›flt›r. Rusya Gürcistan’daki üslerini kapatma noktas›na ge-lince bölgede müttefiki olarak düflündü¤ü Ermenistan’da askerî varl›¤›n› art›rmayabafllam›flt›r.

Rusya, güney kanattaki geliflmeleri kendi güvenli¤i ve karfl› dengenin ana ga-rantisi olan Rus ordular›n›n varl›¤›n›n devam› olarak yorumlam›flt›r. Rusya bu ba¤-lamda bölgedeki askerî gücünü takviyeli olarak modernize ederken Ermenistan ileyak›n bir savunma ittifak› kurmay› tercih etmifltir. Bu ba¤lamda, 1999 y›l›n›n sonu-na gelindi¤inde anlaflmadan üç ülke eksilmifltir: Azerbaycan, Gürcistan ve Özbe-kistan. BDT alan›nda Rusya’n›n üye oldu¤u di¤er teflkilatlarda da oldu¤u gibi,KGAÖ tamamen Rusya’n›n etkisinde bulunmaktad›r. K›sacas› Rusya, KGAÖ’nünNATO’ya denk bir bölgesel güvenlik örgütü olarak tan›nmas›n› istemektedir. Sondönemde, KGAÖ yetkililerinin belirtti¤i gibi, KGAÖ’nün öncelikli faaliyet alan› Or-ta Asya bölgesidir. Bölgedeki ABD askerî varl›¤›ndan rahats›z olan Rusya, KGAÖçerçevesinde Orta Asya’daki askerî nüfuzunu art›rmay› hedeflemektedir.

Rusya için BDT, eski SSCB topraklar›nda yeniden liderlik rolü oynamas›ndaaskerî güvenlik, ekonomi ve iflbirli¤i düzleminde önem tafl›maktad›r. Bu ba¤lam-da, “Orta Asya”, “Belarus ve Ukrayna” vazgeçilmezlik unsuru tafl›rken komünizminçöküflünün ard›ndan oluflan “kimlik bunal›m›n›n” yaratt›¤› sorunlar›n da etnik,co¤rafi, ekonomik faktörler ile desteklenmesi yoluyla, siyasal istikrar›n ve s›n›rla-r›n güvenli¤inin yeniden Rus varl›¤› ile desteklenmesi hedeflenmifltir. Rusya buçerçevede, Kazakistan Baykonur Hava Üssü baflta olmak üzere 7 önemli askerî üs-teki faaliyetlerini devam hakk›n› muhafaza etmifltir. K›rg›zistan’da ABD’nin Ma-nas’ta askerî üs edinme çabas›, Moskova’y› endiflelendirmifltir. Rusya, 999 Kant Ha-va Üssü baflta olmak üzere, radar ve istihbarat dinleme tesislerindeki hava ulaflt›r-ma ve savunma birliklerini yeniden takviye etmifltir.

Rusya, BDT içinde, Bat›’da NATO ve ABD askerî güç yap›s›na karfl› bir ileri sa-vunma hatt› elde etmek imkân›na sahip olmufltur. ‹kinci stratejik avantaj ise OrtaAsya bölgesindeki radar-uydu izleme istasyonlar› ile ABD ve Çin’in Diego GarciaAdas›-Hindistan-Pakistan-Basra Körfezi-‹ran-Hint Okyanusu eksenindeki tümaskerî faaliyetleri hakk›nda istihbarat ve erken uyar› hatt›n› kendi kontrolü alt›naalm›flt›r. Rusya’n›n BDT ile güvenlik alan›ndaki üçüncü önemli kazanc›, Do¤u Av-rupa ve Orta Do¤u silah pazar›n› kaybetmesi ile oluflan kritik aç›¤›n kapat›lmas›imkân›n›n sa¤lanmas›d›r. BDT ülkeleri, Rus silah sanayinin birinci derecede önem-li pazar› olmak durumunu korumaktad›r. Rusya, hem kendi silah sanayinin deva-m›n› sa¤lamakta hem de NATO-ABD-Çin’in bu ülkelere silah sat›fl› ile nüfuz alan›elde etmelerini önlemektedir.

Rusya, BDT içindeki askerî varl›¤›n›, Tacikistan topraklar›nda konufllu bulunan10 önemli askerî üs ile takviye etmifltir. Afganistan s›n›r›ndaki Rus Motorize Birlik-leri bölgeden terörist s›zmalar›n önlenmesi amac› ile özel askerî birlikler ile dona-t›lm›flt›r. Rusya Tacikistan’da Nurek askerî üssünün yan› s›ra, elektronik harp, uzayuydu izleme istasyonlar›, yüksek irtifa arama-tarama radarlar›, elektrooptik keflif is-tihbarat, lojistik destek taburlar› ile stratejik bir avantaj elde etmifltir. Rusya, budo¤rultuda BDT içindeki üye devletler aras›nda ortaya ç›kan anlaflmazl›klar›n çö-zümünde de önemli kazan›mlar elde etmifltir. 1992 Taflkent Antlaflmas› bu yoldakiciddi bir ad›md›r. Nitekim 1992’de Tacikistan iç savafl› esnas›nda ortaya ç›kan kar-gafla ortam›n›n bertaraf edilip çözüme kavuflmas›nda Rus askeri önemli rol üstlen-mifltir. 1993 y›l›nda BDT’nin d›fl hudutlar›n›n korunmas› amac› ile Orta Asya Cum-


Güvenlik anlam›nda BDTülkelerinin NATO muadiliolan örgütlerinin ad› KolektifGüvenlik Antlaflmas›Örgütü’dür (KGAÖ veyaCollective Security TreatyOrganization: CSTO). 7 Ekim2002’de Belarus,Ermenistan, Kazakistan,K›rg›zistan, RF ve TacikistanDevlet Baflkanlar›n›nkat›l›m› ile kurulmufltur.Di¤er ad› ile “TaflkentAntlaflmas›” olarak dabilinen örgüt, 23 Haziran2006’da Özbekistan’›n dakat›lmas›yla yedi ülkedenoluflan bir güvenlik örgütünedönüflmüfltür.

huriyetleri, Rusya ile ortakl›k antlaflmas› imzalam›flt›r. Tacikistan, 1993 Antlaflmas›ile Ortak Askerî Müdahale Gücü oluflturmufltur. 2000 tarihindeki Minsk Antlaflma-s›, üye devletler aras›ndaki askeri güvenlik ve savunma boyutunun derinlefltirilme-sini ve iflbirli¤inin kurumsal çerçevesinin güçlendirilmesini amaçlam›flt›r. Ancak,Özbekistan ve Türkmenistan bu askeri iflbirli¤i çemberinin d›fl›nda kalmay› tercihetmifllerdir.

AVRASYA EKONOM‹K TOPLULU⁄U (AET) ORTAK ENERJ‹ POL‹T‹KALARI BDT Toplulu¤u, üye ülkelerin yaklafl›k 240 milyon nüfus potansiyeli dikkate al›n-d›¤›nda, uluslararas› ticaret ve ekonomi alan›ndaki en büyük pazarlardan birisiniteflkil etmektedir. Avrasya Ekonomik Toplulu¤u (AET), Beyaz Rusya, Kazakistan,K›rg›zistan, Rusya, Tacikistan’›n gümrük birli¤inin oluflmas›n›n tamamlanmas› vedaha sonra da ortak ekonomik alan›n kurulmas›n› hedefleyen bir kurum olarakplanlanm›flt›r. 10 Ekim 2000 tarihinde imzalanan AET Kurucu Antlaflmas› 30 May›s2001 tarihinde yürürlü¤e girmifltir. May›s 2002 tarihinde Moldova ve Ukrayna, Ni-san 2003’te ise Ermenistan AET’ye gözlemci olarak kat›lm›fllard›r. Avrasya Ekono-mik Toplulu¤unda küçük bir yönetim sistemi, aç›k karar alma ve sorumluluk me-kanizmas› ifllemektedir. Kat›l›mc› ülkelerin finansal katk›lar›yla orant›l› bir flekildeyönetim organlar›nda ölçülü oylamay› öngören, kat›l›mc› ülkelerin ekonomik a¤›r-l›¤›na göre iflletilen bir sistem uygulanmaktad›r. AET uluslararas› bir örgüt statüsü-ne sahip bulunmakta, Entegrasyon Komitesi hem Moskova’da hem de Almaat›’dafaaliyet göstermektedir. May›s 2002 tarihinde AET Devletler Aras› Konseyi taraf›n-dan al›nan karar gere¤ince (Dünya Ticaret Örgütüne üye olan K›rg›zistan hariç ol-mak üzere) Topluluk üyeleri devlet baflkanlar› seviyesinde Dünya Ticaret Örgütü-ne kat›l›m konular›n› koordine etmektedirler. AET’nin faaliyetlerinin iyilefltirilmesiile ilgili güncel konular› ele alan 27 Nisan 2003 tarihli AET Duflanbe Zirvesi’ndeonaylanan Avrasya Ekonomik Toplulu¤unun 2003-2006 y›llar› için öncelikli gelifl-


Resim 3.1

BDTCo¤rafyas›ndakiRus AskerîÜslerinin Da¤›l›m›

Kaynak:Mesut Cafl›n, “NewHorizons inTransatlanticBallistic MissileDefense”,http://valdaiclub.com/usa/28841.html

tirme program›nda enerji, ulaflt›rma, tar›m gibi ekonominin reel sektörlerindekiiflbirli¤inin h›zland›r›lmas› konular› görüflülmüfl ve AET’in Mahkeme Tüzü¤ü onay-lanm›flt›r.

Yeni Rus Siyasal Kimli¤iOrta Asya bölgesinde egemenliklerini kazanan yeni cumhuriyetler Kazakistan,Türkmenistan, Özbekistan, K›rg›zistan ve Azerbaycan’›n Türkçe dilini kullanmala-r› ve Müslüman kimlikleri, Sovyet miras›n› reddeden siyasal durufllar›, demokratik-leflme ve liberal ekonomi aray›fllar›n› da harekete geçirmifltir. Gerek 1991 sonras›Rusya’n›n askerî gücünün azalmas› gerekse 11 Eylül sald›r›lar› sonras›nda genelolarak de¤erlendirildi¤inde, bölgede yükselme e¤ilimi gösteren radikal ‹slami ha-reketlerin sadece “Tacikistan-Özbekistan-K›rg›zistan” üçgeni ile s›n›rl› kalmad›¤›gözlemlenmektedir. Bununla birlikte, Rusya Avrasya’daki ‹slami hareketlerin ön-gördü¤ü siyasal düzen de¤iflikli¤i ile bölgesel ölçekte ‹slam Devleti modeli kurul-mas›n› tehdit olarak alg›layarak geliflmeleri dikkatle takip etmektedir. Ortodoks Ki-lisesinin kuruluflunun bininci y›l› olan 1988’de kiliseler aç›lm›fl, ‹ncil serbest b›ra-k›lm›flt›r. Putin’le birlikte RF ‹slam dünyas›yla da iliflkilerini gelifltirmifltir. 2005’te ‹s-lam Konferans› Örgütüne (‹KÖ) gözlemci s›fat›yla kat›lm›fl, ülke içindeki Müslü-manlar› benimseyerek Bat›’n›n aksine ‹slam dünyas›n› “tehdit” olarak alg›lamaktankaç›nm›flt›r.

Rus siyasal eliti kimlik problemini aflabilmek maksad› ile Sovyet Ana Vatan›kavram›n›, halk›n Slavik Rus kimli¤i ortak paydas› alt›nda yeniden buluflabilece¤ibir çözüm olarak tan›mlam›flt›r. Bu maksatla, XIX. yüzy›lda kullan›lan Avrasya Me-deniyeti fikri yeniden gündeme getirilmifltir. Ancak bu yaklafl›m, Marksist yakla-fl›mdan farkl› olarak, Do¤u medeniyetinin Bat›’dan uzaklaflarak, “iki medeniyetaras›nda jeopolitik mücadele” esas›na dayal› yeni Rus milliyetçilik anlay›fl›n›n Russiyasal eliti aras›nda bask›n görüfl olarak benimsenmesi ile neticelenmifltir. Bu ba¤-lamda, Slav, Türk, Kafkasyal›, Finli, Mo¤ol ve di¤er Rus halklar›n›n Avrasya ortakpaydas› alt›nda birleflmeleri gerekti¤i fikri ön plana ç›km›flt›r. Rusya’n›n, bölgedebüyük güç olarak yeni misyonunun ayn› zamanda ahlaki ve siyasal sorumlulukalan› olarak Avrasya’n›n bölgesel polisi misyonu ile donat›ld›¤› iddia edilmifltir. Bumaksada uygun olarak da Near Abroad-Yak›n Çevre doktrininin ayn› zamandaRusya’n›n bir Avrasya Gücü olarak yeni emperyal konumlamas›n›n ifllevselli¤initemsil etti¤i belirtilmifltir.

Rusya ve BDT Ülkelerinde ‹slam ve Terör Alg›s›Modern Rus kimli¤inin en önemli bilefleni Ortodoks H›ristiyanl›kt›r. Gerek Çarl›kRusya’s› gerekse Sovyet yönetimi dönemlerinde Avrasya jeopoliti¤i kültürel veaskerî olarak oldu¤u kadar ekonomik özellikleri dolay›s›yla da Rusya için daimahayati önem tafl›m›flt›r. Rusya, çift bafll› kartal› simgeleyen bayra¤› ve Romanov dö-nemindeki millî marfl›n›n “Tanr›, Çar› Korusun” söylemini %20’si Rus ve OrtodoksH›ristiyan olmayan kendi halk›ndan talep etmifltir. SSCB’nin da¤›lmas›n›n ard›ndanAvrasya co¤rafyas›nda egemenliklerini kazanan Ukrayna, Gürcistan, Azerbaycan,Belarus, Moldova, Litvanya, Letonya, Estonya, Kazakistan, K›rg›zistan, Tacikistan,Türkmenistan ve Özbekistan’da etnik milliyetçilik yükselen siyasal çat›flma unsuruhâline gelmifltir. Bölgedeki sorunlar, Rusya’n›n Avrasya co¤rafyas›nda yeni bir ‹s-lami terör dalgas› ile çevrelendi¤i varsay›m›n› ön plana ç›karm›flt›r. Ancak Rusyaçok geçmeden Kazakistan, Tacikistan, Özbekistan ve Ermenistan ile Ortak Güven-lik Antlaflmas› imzalam›flt›r. Avrasya co¤rafyas›na flekil veren SSCB’nin da¤›lmas›


ayn› zamanda Sovyet de¤erlerinin y›k›lmas› ve farkl› uluslar› birbirinden ay›ranmilliyetçilik s›n›rlar›n›n da ortadan kalkmas› anlam›na gelmifltir. Çeçenistan, Afga-nistan ve Tacikistan’daki silahl› çat›flmalar ile eski Sovyet peyklerinde oluflan Müs-lüman hareketleri, pek çok Rus taraf›ndan Rusya’n›n istikrar›na ve özellikle ege-men bir H›ristiyan devlet olarak varl›¤›na karfl› büyük birer tehdit olarak görülmek-tedir.

ORTA ASYA’DA DE⁄‹fiEN GÜÇ DENGELER‹ VE BÖLGESEL AKTÖRLERUluslararas› iliflkilerde SSCB’nin da¤›lmas› sonras›nda, iki kutuplu sistemden ç›ka-rak ABD’nin tek hegemonik güç olarak dünya politikas›na yön veren aktör oldu-¤u hipotezine karfl›l›k, çok kutupluluk yaklafl›m›ndaki Rus-Çin ittifak›n›n geçerliolup olmayaca¤› tart›flmas› gündeme gelmifltir. Bu noktada ana argüman olan ko-münizm tehdidi yerine radikal ‹slam’›n dünya bar›fl›n› tehdit edece¤i ve hatta buörgütlerin ulus devletleri y›kmak için harekete geçece¤i hipotezi ön plana ç›kar›l-m›flt›r. Nitekim 11 Eylül sonras›nda ABD’ye destek veren Rusya, kapitalist ekono-miye geçiflini G8 örgütü ve NATO gözlemci üyeli¤i ile desteklemifltir. Putin yöne-timi, ABD’nin Afganistan savafl›nda do¤rudan yer almamakla birlikte Pentagona,istihbarat ve lojistik destek sa¤lam›flt›r. Ancak Kremlin eski Do¤u Avrupa ülkeleri-nin sosyalist kamptan ç›k›p NATO ve AB’ye tam üyelik almas› ile ileri karakollar›-n› da yitirmifltir. Öte yandan Rusya, ABD askerî gücünün Irak ve Afganistan’› iflga-lini kendine yönelik ileri bir hamle olarak alg›lam›fl ve Çin ile bölgedeki ittifak›n›güçlendirme yoluna gitmifltir. Bu ba¤lamda ele al›nd›¤›nda BDT örgütü; ABD, ABve NATO’nun yay›lmas›na karfl›l›k tampon olarak düflünülmüfltür. Bir di¤er kritikgeliflme ise “Renkli Devrimler” ve “Arap Bahar›’n›n” ABD taraf›ndan Rus siyasalrejimini sarsmak amac› ile kurgulanan tehlikeli bir senaryo fleklinde ve demokra-tik devrimlerin s›çrama tahtas› olarak de¤erlendirilmesidir.

Siyasal tarihte iki önemli geliflme olan 1989’da Berlin Duvar›’n›n y›k›lmas› ve1991’de SSCB’nin fiilen da¤›lmas›, dünya siyasal co¤rafyas›n› Avrupa ve Orta Asyadüzleminde yeniden organize etmifltir. 11 Eylül sonras›nda ise ABD ve NATO’nunAfganistan ve Orta Asya’da El Kaide ve Taliban gibi örgütlerin kulland›klar› fliddetve radikal terörle mücadele maksad› ile bölgede askerî güç konuflland›rmas›, ulus-lararas› iliflkilerde jeopolitik aç›l›mlar› yeniden tart›flmaya açm›flt›r. ‹flte bu radikalde¤iflim süreci içinde BDT co¤rafyas› da dünyan›n ilgi merkezî hâline gelmifltir.Rusya ve ABD aras›nda öncelikli konuyu ise Avrasya co¤rafyas›ndaki nüfuz yap›s›oluflturmaktad›r. Rusya’n›n etkinli¤ini art›rmak istedi¤i bir noktada ABD’nin ald›¤›yeni pozisyon ç›kar çat›flmalar›na yol açmaktad›r.

2008 küresel ekonomik krizi, 2011 Japonya depremi, Orta Do¤u’da Tunus veM›s›r’da bafllayan demokratikleflme ve totaliter liderleri iktidardan uzaklaflt›rma yo-lundaki devrim Libya’da 41 y›ld›r iktidardaki Kaddafi rejimin devrilmesi ülkede içsavafla dönüflürken NATO’nun silahl› müdahalesi yeni tart›flmalara yol açm›flt›r.

Avrupa Birli¤i’nin Orta Asya politikalar› uzun y›llar boyunca, co¤rafi uzakl›¤›ngetirdi¤i birtak›m zorluklardan dolay› reaktif konumda seyretmifltir. Ancak özellik-le enerji alan›nda AB’nin Rusya’ya olan ba¤›ml›l›k durumu, Birli¤i Orta Asya ülke-leri ile olan iliflkilerde proaktif bir politika izlemeye sevk etmifltir (Kavalski, 2007).

BDT yetkilileri AG‹T ile bölgedeki güvenlik sorunlar› ve seçimleri izleme konu-sundaki çal›flmalarda iflbirli¤inin artt›r›lmas› gerekti¤ini vurgulamaktad›r. Temmuz2010’da yap›lan AG‹T toplant›s›nda konuflan BDT Sekreteri Lebedev, Orta Asya’da-ki güvenlik sorunlar›n›n çözümünde AG‹T’in BDT için mutlak bir gözlemci ve


iflbirli¤i aktörü oldu¤unu ifade etmifltir. Öte yandan BDT co¤rafyas›ndaki demok-ratik geliflimi sürdürülebilir bir çizgide seyrettirmek için AG‹T’in rolü, s›kl›kla at›fyap›lan önemli bir unsurdur (Crozier, 2010). Öte yandan Rusya Federasyonu içinG-8’ler borç alma ve borç ödeme platformu olmufltur. Böylece RF’nin kapitalistekonomik sistemle bütünleflmesine katk›da bulunulmufltur.

Ukrayna’n›n NATO üyeli¤ine Rusya neden karfl› ç›kmaktad›r?

ABD’nin Hegemonik Oyuncu Olarak Rusya’ya Meydan Okumas›So¤uk Savafl süresince ABD ve SSCB aras›nda devam eden iki kutuplu denge so-na ermifltir. Amerikan d›fl politika kuramc›lar› Rusya’n›n yeniden eski gücünü eldeedip Orta Asya ve eski Slav co¤rafyas›n› oluflturan Do¤u Avrupa’da nüfuz elde et-mesini önlemek amac›yla, Balt›k Cumhuriyetleri, Ukrayna ve Belarus’un, Krem-lin’in çekim gücünden önce izole edilip müteakiben kopar›lmas› amaç edinilmifl-tir. ABD benzeri yaklafl›m›n›, Karadeniz-Kafkaslar bölgesine de tafl›mak için, bu ül-kelere ekonomik yard›m›n yan› s›ra demokratikleflme hareketlerinde de destek ve-rirken güvenlik boyutunda NATO örgütsel temel çat› olarak kullan›lm›flt›r. 11 Ey-lül sald›r›lar› ve Irak’›n iflgali sonras›nda terörle mücadele kapsam›nda ABD ve NA-TO askerî kuvvetlerinin Avrasya co¤rafyas›nda kal›c› flekilde bir statü tafl›mas›,Moskova’y› kuflkuya yöneltmifltir. Öte yandan, ABD’nin NATO ‹ttifak›n› Do¤u Av-rupa, Karadeniz ve Kafkasya co¤rafyas›nda geniflletme giriflimleri, bu endifleleri si-yasal rekabete sürüklemifltir. Bu ba¤lamda, özellikle renkli devrimlerin 2003 y›l›n-dan itibaren Gürcistan, Ukrayna ve K›rg›zistan’da güçlenmesi, Rusya’n›n sert tep-kilerine yol açm›flt›r.

ABD’nin sahip oldu¤u askerî, ekonomik, siyasal ve teknolojik yetenekleri dikkateal›narak uluslararas› sistemde Tek Hegemonik Güç oldu¤u hipotezi, yeni bir de¤iflimparadigmas›n›n temelini oluflturmufltur. Bu görüflün gerekçeleri olarak Beyaz Sa-ray’›n geçen 20 y›l zarf›ndaki kazan›mlar› tart›fl›lm›flt›r. Buna göre, SSCB’nin K›z›l Or-dusunun Do¤u Almanya ve Avrupa topraklar›ndan Rusya hudutlar›na geri çekilme-si ile bafllayan de¤iflim, uluslararas› sistemde yeni bir güç bofllu¤unun meydana gel-mesine yol açm›flt›r. Buna mukabil, Washington savunma bütçesini 550 milyar dola-ra yükselterek 1991 Körfez Savafl›’nda elde etti¤i baflar› sonras›nda Orta Do¤u’da as-kerî gücünü takviye etmifltir. ABD, Arap soka¤›nda Libya-M›s›r-Tunus-Suriye krizle-rine do¤rudan müdahale etmifltir. Bush yönetimi, 11 Eylül terör sald›r›lar› sonras›n-da Afganistan’da Taliban ve El Kaide örgütlerine karfl› terörle mücadelesini bafllatm›flve Obama yönetimi, Bin Ladin’i Pakistan topraklar›na düzenledi¤i harekât ile öldür-müfltür. Öte yandan ABD, terörle mücadele politikas› kapsam›nda ilk kez Kafkaslarve Orta Asya’da askerî güç konuflland›rm›flt›r. Washington, bölgede Taliban ve ElKaide terör örgütlerinin güçlenmesi tehdidinin, Rusya ve Çin’in d›fl politikalar› ve ha-yati ç›karlar›na ayk›r› oldu¤una iki ülkeyi ikna etmifltir.

Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› üzerine ABD bafllang›çta, tüm diplomatik veaskerî müzakere a¤›rl›¤›n›, nükleer silahlar›n tek elde toplanmas›na verirken OrtaAsya Devletlerinin de demokrasi, insan haklar› ve piyasa ekonomisi gibi konularaöncelik vermesini istemifltir. 1993-1995 y›llar› aras›nda Rusya’n›n Orta Asya’da et-kisini art›rma giriflimlerine ses ç›karmayan Amerikan yönetimi, 1995 y›l›ndan son-ra, bölgede faaliyet gösteren Amerikan petrol flirketlerinin ticari faaliyetlerinin Rus-ya taraf›ndan engellenmesi üzerine, 1997 y›l›nda bölge politikas›n› radikal bir fle-kilde de¤ifltirmifltir. Bu ba¤lamda, ‹ran üzerinden geçecek boru hatlar›n›n inflas›na


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

engel olan ABD yönetimi, çok yönlü boru hatlar› politikas›na uygun olarak Bakü-Ceyhan Petrol, Hazar Geçiflli Do¤al Gaz, Hazar Boru Hatt› Konsorsiyumu ve Kaf-kas Geçiflli Boru Hatlar› projelerine, hem stratejik hem de siyasi anlamda ciddi des-tek vermifltir. ABD, Avrupa ekseninde NATO’nun genifllemesine ba¤l› olarak Yu-goslavya krizinde temel aktör olmufltur. Ayr›ca buna ek olarak Balt›k Denizi-Do¤uAvrupa-Balkanlar ve Karadeniz’de nüfuz alan› etkisini NATO bayra¤› alt›nda genifl-letip Füze Kalkan› projesini hayata geçirmifltir. ABD, BDT içinde Ukrayna ve Gür-cistan’da demokratik seçimleri destekleyerek, bu ülkelerdeki Kadife Devrimleredestek vermifltir. ABD petrol flirketleri, Orta Asya ve Hazar enerji kaynaklar›na or-tak olma çabalar›n› güçlendirmifltir. Afrika ve Pasifik bölgesinde ekonomik veaskerî üstünlü¤ünü takviye etmifltir.

So¤uk Savafl sonras›nda ABD d›fl politikas› için öncelikli sorun, iki kutuplu güç-ler dengesi parçaland›ktan sonra, uluslararas› sistemin nas›l bir etki yarataca¤› veuluslararas› sistemdeki ABD gücünün yeni dünya düzenindeki istikrar›n sa¤lanma-s› için ne gibi de¤ifliklikler getirece¤i olmufltur. ABD’nin Grand Strategy-BüyükStrateji perspektifi aç›s›ndan ele al›nd›¤›nda, gelecekte Rusya ve Ukrayna aras›ndaç›kabilecek bir uyuflmazl›¤›n, Avrasya’da tehlikeli bir potansiyel çat›flma tipine dö-nüflebilece¤i endiflesine yer verilmifltir. Ayr›ca Avrasya’da meydana gelebilecek birçat›flmaya Büyük Güçlerin müdahale etme olas›l›¤›n›n kuvvetle muhtemel oldu¤uda vurgulanm›flt›r. Bu ba¤lamda, ABD’nin tek küresel süper güç olarak statüsünümuhafaza etmesi, eski Sovyet co¤rafyas›nda meydana gelebilecek bir çat›flmayamüsaade etmemesi gerekti¤i öne sürülmüfltür.

Zbigniew Brzezinski, Avrasya’y› Süper K›ta olarak tan›mlarken SSCB’nin çökü-flünün yaratt›¤› Kara Delik’in doldurulmas›n›n tek Süper Güç ABD için tarihsel birf›rsat› ortaya ç›karan, en önemli “Jeopolitik Ödül” oldu¤u hipotezini öne sürmüfltür.


fiekil 3.3

ABABD

TÜRK‹YE

BATI

AB

NATO

ABDRUSYA

KIRGIZ‹STANTAC‹K‹STAN

ERMEN‹STANGÜRC‹STAN

AZERBAYCAN

UKRAYNABELARUS

MOLDOVA

KAZAK‹STANTÜRKMEN‹STAN

ÖZBEK‹STAN

Ç‹N

TÜRK‹YE

BDT

fi‹Ö

fiANGHAY‹fiB‹RL‹⁄‹ÖRGÜTÜ

RUSYA’NIN BDT POL‹T‹KASI VE GÜÇLER DENGES‹BDT GüçlerDengesi

Peki, bu ödülü ABD tek bafl›na veya bölgesel müttefikleri ile kullanabilir mi? Yok-sa geçmiflte Rusya’n›n ‹ngiltere’yi Hindistan yar›m adas›ndan uzaklaflt›rmas› örne-¤inde oldu¤u gibi Yak›n Çevre- doktrini ile Atlantik Gücü’nü geri yollayabilir mi?Geçmiflte Mao’nun ileri sürdü¤ü üzere, Çin önce ABD’yi ard›ndan Rusya’y› Avras-ya’dan geri at›p yükselen ekonomik ve k›tasal gücünü Avrupa topraklar›na kadartafl›yabilir mi? Bir di¤er argüman olarak ABD Avrasya’da sürpriz ç›k›fllar yapabilirmi? Zbigniew Brzezinski, Huntington’un “ABD’nin üstün olmad›¤›” bir dünyan›ndaha fazla fliddet ve düzensizlik içine düflece¤i ve daha az demokratik olaca¤›n›,bu nedenle de Birleflik Devletlerin üstünlü¤ünün; “uluslararas› düzenin gelece¤inetemel teflkil etti¤i” hipotezinden yola ç›karak Avrasya üzerinde üstünlük mücade-lesinin, asl›nda küresel üstünlü¤ün sürdürülebilece¤i “satranç tahtas›” oldu¤unuiddia etmifltir. Brzezinski, bu tarihi f›rsat› de¤erlendirmek için, ABD’nin tek süpergüç s›fat› ile bir satranç ustas› gibi düflünerek Avrasya’n›n tümü ile bütünleflmifl,kapsaml› ve uzun vadeli bir jeostrateji oluflturmas› ve uygulamas› gerekti¤ini ilerisürmüfltür.

Rusya, içine düfltü¤ü siyasal istikrars›zl›k ve parçalanma tehlikesinin önünegeçmek isterken Çin, ABD’nin ekonomik, askerî ve siyasal varl›¤›n›n Avrasya den-gelerini bozaca¤› endiflesi ile Moskova’n›n reformlar›n› ve Washington ile iflbirli¤i-ni ciddi kayg›lar ile izlemeye alm›flt›r. Bu çerçevede Baflkan Putin 2007 MünihKonferans› s›ras›ndaki So¤uk Savafl sonras›nda öngörülen tek kutuplu dünyayla il-gili de¤erlendirmesinde, “...günümüz dünyas›nda, tek kutuplu dünyan›n kabuledilemez olmas›n›n yan› s›ra, ayn› zamanda imkâns›z oldu¤u kanaatindeyim”görüflünü dile getirmifltir. Putin’in, “ ...son y›llarda ABD politikalar›ndaki tek ku-tuplu bir dünya yaratma çabalar›n› tedirginlikle izliyorum. Bir ülke kendi kural-lar›n› dünyan›n geride kalan›na, sanki kendi iç düzeniymifl gibi, kabul ettirmeyeçal›fl›rsa huzur ve istikrar de¤il, sorunlar yuma¤› bekleyin. Ça¤dafl dünyada tekefendi fikri mümkün olmad›¤› gibi, kabul edilmez de. ABD, tehlikeli biçimde güçkullan›yor. Avrupa’ya füze kalkan› kurarsan›z gereken cevab› veririz...” aç›klama-s›, geleneksel diplomatik tan›mlamalar d›fl›ndaki en dikkat çekici radikal elefltiriolarak ön plana ç›km›flt›r. “NATO’nun genifllemesinin bar›fl›n korunmas›na katk›sa¤lamad›¤›n›’’ vurgulayan Putin, “dünyada tek bir güç olmas›n›n faydal› olmad›-¤›n›, tek bir ülkenin tek bafl›na hareket etmesinin dünyada her zaman daha fazlaac›ya neden oldu¤unu’’ ileri sürmüfltür.

Bafllang›çta ABD d›fl politikas› Rusya ve Çin ile ortakl›¤a ve Bush Doktrini çer-çevesinde terörle savafl denklemine oturtulmufltur. ABD’nin Taliban ve El Kaide te-rör örgütleri ile mücadelesi bu ba¤lamda destek bulmufltur. Ancak, harekât sonra-s›nda ABD askerlerinin NATO kuvvetleri ile birlikte Afganistan ve Orta Asya’da ko-nufllanmas› ve geri çekilmemesi, ABD’nin kurmaya çal›flt›¤› Füze Kalkan› projesin-deki ad›mlar›ndan ç›kan sonuca bak›ld›¤›nda, Beyaz Saray’›n Avrasya Gizli Ajan-das› oldu¤u, enerji kaynaklar›n› kontrol etmeyi planlad›¤› gerekçesi ile Moskovave Pekin’in sert tepkisi ile karfl›laflm›flt›r. Bu geliflme, Rusya ve Çin aras›nda So¤ukSavafl sonras›nda ABD karfl›s›nda yeni bir ittifak cephesi oluflturma e¤ilimlerinigüçlendirmifltir.

Çin ile özellikle fi‹Ö çerçevesinde iliflkilerin gelifltirilmesi bu yeni aray›fl›n birörne¤idir. Rusya, önceki y›llarda ABD ile ters düfltü¤ü zamanlar AB ile yak›nlafl›r-ken AB ile aras› bozuldu¤u zaman da ABD ile yak›nlaflm›flt›r. Ancak, Ukrayna’da-ki devrim s›ras›nda ve sonras›nda Rusya, hem Washington’u hem de Brüksel’i kar-fl›s›nda bulmufltur (Kamalov, 2011). ABD’nin Orta Asya’ya iliflkin bölgeselleflmeçerçevesindeki politikalar›, birtak›m çeliflkileri içerisinde bar›nd›rmaktad›r. ABD’nin


bölgeye olan ilgisi 1990’lar›n ikinci yar›s›ndan itibaren enerji kaynaklar› temelindeflekillenmektedir. Amerikan politika yap›c›lar›, Orta Asya’y› Amerikan ç›karlar›n›ngenifl bir flekilde uygulama alan› olarak görürlerken, bu uygulaman›n bölgesel iki-li iliflkilerin gelifltirilerek yap›lmas› gerekti¤ine inanmaktad›rlar. (MacFarlane, 2004).11 Eylül terör sald›r›lar› Orta Asya ülkelerinin Rusya ile olan iliflkilerinde bir dö-nüm noktas› teflkil etmektedir. Uluslararas› terörizme karfl› ABD taraf›ndan bafllat›-lan savafl, Orta Asya ülkelerinin kendi topraklar› çerçevesinde gerçekleflen uyufltu-rucu, kara para ve bununla ba¤lant›l› olarak terörle mücadele konular›nda ABD ilebafllayan iflbirli¤i sürecinin kap›s›n› aralam›flt›r. Bu durumdan bir hayli rahats›zolan Rusya, bölge ülkeleriyle güvenlik alan›ndaki iliflkilerini derinlefltirmek ad›naPutin döneminde proaktif bir politika izlemeye bafllam›flt›r (Kimura, 2005).

Öte yandan Orta Asya Cumhuriyetleri So¤uk Savafl’›n sona ermesiyle birlikte,bölgedeki iki önemli aktör olan Rusya ve ABD’nin etkisinden uzak kalma çabas›içerisindedirler. 19. yüzy›ldan bu yana Moskova, jeopolitik yönelifli çerçevesindebaflta Kazakistan olmak üzere Orta Asya bölgesini nüfuz alan› olarak de¤erlendir-mektedir. Rusya’n›n bölgeye iliflkin stratejik yöneliflini ekonomik konulardan ötegüvenlik çerçevesinde anlamland›rmak gerekmektedir (Thomas, 2010). Bat›l› ulus-lararas› örgütlerin eski Sovyet co¤rafyas›ndaki ülkelerle bütünleflme politikas› güt-meleri, Putin Rusya’s›n› rahats›z eden, bir yay›lmac›l›k alan› olarak alg›lanm›flt›r.Putin, Münih Konferans›’nda endiflelerini dile getirirken Ukrayna ve Gürcistan’›nNATO üyeliklerinin gelecekte savafl nedeni olabilece¤ini vurgulam›flt›r. Bu varsa-y›m, 2008 Rusya-Gürcistan savafl›nda, ABD ve NATO’nun Rusya ile, Karadeniz veKafkaslar› kapsayan bir çat›flman›n kritik efli¤ine sürüklenebilece¤ini de ortayakoymufltur.

Rusya’n›n Orta Asya Politikalar›nda Ortak ve Rakibi: Çin So¤uk Savafl döneminde çalkant›l› bir seyir izleyen SSCB ve Çin iliflkileri, her ikiülkenin kendilerini “sonsuza dek iki kardefl ülke” ilan etmeleriyle efl düzeyde ge-liflmifltir. Ancak, iki ülke iliflkileri Avrasya co¤rafyas› üzerinde s›n›r anlaflmazl›klar›,ideolojik, askerî ve siyasal çat›flma süreklili¤ini muhafaza etmifltir. Moskova ve Pe-kin, ABD’nin tek hegemonik güç iddias› karfl›ndaki ortakl›k zemininde birleflmeyihayati ç›karlar›na uygun bulmufllard›r. Yeltsin ve Jiang Zemin, 1994 tarihinde yap›-sal iflbirli¤i ad›mlar›n› atarken 1996’da iki ülke iliflkileri üst seviyeye tafl›nm›flt›r. ‹kiaktörün çok tarafl›l›k söylemleri, Tiamenan Meydan› olaylar›ndan sonra, BaflkanClinton’un insan haklar› ihlalleri nedeni ile Çin’i izole etme giriflimleri, bu yak›nlafl-may› h›zland›r›c› etki yapm›flt›r (Wishnick, 2001a). Taraflar, iliflkilerini 16 Haziran2001 tarihli “‹yi Komfluluk ve Dostane Komfluluk Antlaflmas›” ile derinlefltirmifller-dir. ABD’nin Avrasya ve Pasifik eksenli füze savunmas›n› amaçlayan Füze Kalkan›Projesi, NATO’nun genifllemesi, Kosova harekât› ve Renkli Devrimler, sonuç ola-rak ABD karfl›s›nda bu defa iki ülkenin askerî yak›nlaflmas›n› beraberinde getirmiflve Avrasya’da karfl› bir cephenin varl›¤›n› ortaya koyan yeni bir üçgenin do¤mas›-na yol açm›flt›r (Jingjie, 2000: 532; Tatu, 1999: 64).

Çin; sahip oldu¤u genifl topraklar›, ekonomiyi etkileyen nüfusu ve do¤al kay-naklar›yla bölgesel bir aktördür. Öte yandan BM Güvenlik Konseyindeki veto hak-k›, nükleer silah kapasitesi ve ekonomik dev olma yolunda ilerlemesi ile uluslara-ras› politikay› etkileme kapasitesindeki belirgin art›fl›n, Çin’i uluslararas› politikarenadaki belli bafll› ülkeler aras›na soktu¤u görülmektedir. Ancak bölgesel gücübüyük oranda ekonomik kalk›nmas›na dayanan Çin’in, gelecek y›llarda bu büyü-meyi devam ettirip ettiremeyece¤i de tart›flmal› bir konudur. Enerji kaynaklar› aç›-


s›ndan d›fla ba¤›ml› olan bu ülkenin, ‹ran ile olan iliflkileri de bu bak›mdan önemarz etmektedir. Duruma ‹ran aç›s›ndan bak›ld›¤›nda da; Çin’in ‹ran için uzun za-mand›r d›flland›¤› uluslararas› arenada politik ve ekonomik anlamda iflbirli¤ine gi-dece¤i küresel bir gücü temsil etti¤i söylenebilir. Çin ve Rusya’n›n diplomatik ola-rak yak›nlaflmas›, uluslararas› sorunlarda birbirlerine destek vermeleri ve ABD’yekarfl› bu konuda iflbirli¤ine gitmeleri aç›s›ndan önemlidir.

fianghay Örgütü: Orta Asya’n›n NATO’su Olur mu?ABD’nin öne sürdü¤ü tek kutupluluk hipotezine karfl› ç›kan Rusya, bu maksatlaÇin ile fianghay ‹flbirli¤i Örgütünü kurarak Avrasya bölgesinde ABD askerî varl›¤›-n› dengeleme e¤ilimini ön plana ç›karm›flt›r. Buna göre Rusya, AB ve NATO’nunDo¤u’ya do¤ru genifllemesinden rahats›zl›¤›n› gizlememektedir. Öte yandan Rus-ya, Renkli Devrimler ile Moldova- Ukrayna-Gürcistan’›n, ABD ve AB’nin siyasal,ekonomik ve askerî çekim alan›na girmesini, kendi hayati ç›karlar›na karfl› ciddibir tehdit olarak tan›mlamaktad›r.

ABD, kendisine rakip ve tehdit olarak gördü¤ü ‹ran’›n Avrasya’daki harekât sa-has›n› daralt›p Rusya ve Çin ile olan dinamik askerî, ticari ve siyasal ba¤lar›n› kes-meyi amaçlamaktad›r. Rusya Federasyonu Orta Asya ile olan iliflkilerini askerî alan›da kapsayacak nitelikte geniflletmek arzusu içerisindedir. Bu çerçevede Rusya’n›nkurucular› aras›nda yer ald›¤› fianghay ‹flbirli¤i Örgütü bölgesel güvenli¤i sa¤lama-y› amaçlayan bir örgüt olarak kurulmufltur. Hukuksal statü olarak ise fi‹Ö, NATO gi-bi bir askerî birlik niteli¤inde de¤ildir. Örgüt, Rusya ve Çin’in üzerinde uzlaflt›¤› As-ya bölgesinden ABD’yi uzaklaflt›rma çabas› içerisinde olmakla birlikte, terör veuyuflturucu trafi¤i ile mücadele, ekonomi ve enerji alanlar›nda iflbirli¤inin gelifltiril-mesi amac›na yönelik faaliyette bulunmaktad›r. Buna karfl›n Rusya ve Çin aras›ndaörgütün konumlanmas› konusunda çeflitli görüfl ayr›l›klar› bulunmaktad›r. Çin, fi‹-Ö’yü kendisi için önemli bir ekonomik pazar olarak görmekte ve örgütün güvenlikkonular›ndan ziyade ekonomik iliflkilerle ön plana ç›kmas› gerekti¤ini öne sürmek-tedir. Rusya ise Orta Asya ile olan ekonomik ba¤›n› ‘Avrasya Ekonomik Toplulu¤u’çerçevesinde de¤erlendirmektedir. fi‹Ö’yü ise güvenlik eksenli bir örgüt olarak Çinve ABD’yi dengeleme unsuru olarak görmektedir (Kamalov, 2011).

Pek çok uzmana göre ABD Rusya ile iliflkilerini gelifltirmek yerine, nerede venas›l olursa olsun onu s›n›rlama politikas› izlemelidir. 2008 A¤ustos’undaki Gürcis-tan Savafl›, Rusya-Ukrayna gaz krizi, ABD’ye göre Rusya’n›n neo-emperyalist yak-lafl›mlar›n› gösterdi¤i gibi, ‹ran ile gerçeklefltirdi¤i gelifltirilmifl konvansiyonel silahsat›fl› ve nükleer iflbirli¤i de ABD’ye karfl› tutumunu göstermektedir. Graham’a gö-re; Rusya’n›n siyasi, ekonomik ve güvenlik aç›s›ndan Orta Asya’daki varl›¤›, Rus-ya’y›, Çin ve ABD ile birlikte bölgede yeni güvenlik yap›lar› oluflturmada önemlibir oyuncu haline getiriyor. Rusya’n›n bölgedeki varl›¤› istikrarl› güvenlik yap›lar›-n›n oluflturulmas›ndaki olas›l›¤› artt›r›yor. Ama ABD, bölgede Rusya hariç, di¤erdevletlerle iflbirli¤i içinde olmal›d›r, aksi takdirde Rusya ile sa¤lanacak iflbirli¤i he-defin gerçeklefltirilmesine engel teflkil edebilir.

Çin, Orta Asya’da Rusya’n›n müttefiki mi, yoksa meydan okuyan güçlü bir rakibi midir?

Türkiye-Rusya ‹liflkileriSSCB’nin y›k›lmas› ve Rusya’n›n liberal demokratik siyasal modele geçiflinde dahi,Rusya taraf›; Orta Asya bölgesinde Türkiye’nin Pan-Türkist yaklafl›mlar ile bölgedenüfuz aray›fl› içerisinde oldu¤unu düflünmektedir. Türkiye’nin enerji projeleri ile


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Moskova’ya meydan okuyan bir aktör oldu¤u varsay›m›, Kremlin’de hâkim düflün-ce olmufltur. Nitekim Rus siyasal eliti, flüpheci yaklafl›mlar›nda, Türkiye’yi Kafkas-ya’da ve Rusya topraklar›nda meydana gelen terör olaylar› ve sald›r›lardan sorum-lu tutmufltur. Ancak, Rusya ve Türkiye aras›nda Baflkan Putin sonras› radikal birde¤iflim ile kurulan yeni iliflkiler, Avrasya’n›n iki stratejik aktörü aras›ndaki mevcutbuzlar›n k›r›l›p siyasal yak›nlaflman›n giderek güvensizlik ortam› yerine karfl›l›kl›güven ortam›na dünüflmesine yol açm›flt›r. Böylelikle, taraflar aras›nda hâkim dü-flünce olan tarihsel düflmanl›k anlay›fl›ndan, giderek stratejik ortakl›k boyutuna yö-nelen yeni bir siyasal iklim de¤iflikli¤inin tesis edildi¤ini söylemek mümkündür.Bu parametreden bak›ld›¤›nda, Baflbakan Putin ve Rusya Devlet Baflkan› Medve-dev ile Cumhurbaflkan› Gül ve Baflbakan Erdo¤an aras›nda tesis edilen liderler ara-s› iflbirli¤i, çok k›sa sürede ekonomik, askerî, siyasal ve kültürel boyutlarda tarihtegörülmedik flekilde uzun mesafeler al›nmas›n› sa¤lam›flt›r. Stratejik bir aç›dan ba-k›ld›¤›nda, uzun vadede Rusya ve Türkiye’nin aras›nda kurulan stratejik iflbirli¤i,yerini tarihsel rekabete b›rak›r m›? Türkiye ile Rusya aras›ndaki iliflkinin temelindeönde gelen kalemler olarak enerji ve ham madde ticareti denklemi oluflturmakta-d›r. Bu tespite göre, Türkiye-Rusya enerji iliflkileri,

• Mavi Ak›m Projesi, • Güney Ak›m Projesi, • Samsun- Adana Boru Hatt› Projesi, • Mersin Akkuyu Nükleer Santral inflas›, olarak dört ayr› sektörde faaliyet gös-

termektedir. So¤uk Savafl döneminde Süper Güç konumundaki Rusya, ticari ortak olarak

Türkiye ile iflbirli¤i yolunu seçmifltir. Günümüzde ise Rusya ile Türkiye, Avrasyabölgesinde güçlü bir ekonomik birlik oluflturmaktad›r. Bu farkl›laflma esasen, ak-törler aras›ndaki d›fl politika uygulamalar›nda geleneksellikten ayr›lma veya yenibir tür stratejik iflbirli¤i olarak yorumlanabilir. Nitekim, Rusya Devlet Baflkan› Di-mitriy Medvedev, Türkiye ve Rusya aras›ndaki iflbirli¤inin aktif bir flekilde gelifle-rek, stratejik seviyeye ulaflt›¤›n› belirtmifltir. Medvedev, “... uygulamay› planlad›¤›-m›z Türkiye’deki ilk nükleer santral inflaat›, Samsun-Ceyhan petrol boru hatt› veGüney Ak›m do¤algaz boru hatt› projesi çerçevesindeki ortak çal›flmalar›m›z gibibüyük projelerin iflbirli¤i ufkumuzu geniflletece¤inden eminim” aç›klamas›nda bu-lunmufltur.

1997 y›l›nda dengede olan Türkiye-Rusya d›fl ticareti pefl pefle yap›lan do¤algaz anlaflmalar› ile Türkiye aleyhine aç›lmaya bafllam›flt›r. Ancak bu anlaflmalarlabirlikte geliflen ikili ekonomik iliflkiler, iki ülkeyi de birbirleri için çok önemli birkonuma tafl›m›flt›r. 1997 y›l›nda iki ülke aras›ndaki ticaret hacmi 4 milyar $ seviye-sinde ve dengeli bir konum sergilemifltir. Ancak 2003 y›l›ndan sonra Mavi Ak›mkapsam›nda, Türkiye’nin Rusya’dan do¤algaz al›m›na bafllamas› bu dengeyi hergeçen y›l daha fazla bozmufltur.

Y›llar

(Milyon $) 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999

‹hracat 441 504 820 1238 1482 2049 1347 586

‹thalat 1040 1542 1046 2082 1846 2048 2154 2371

T. Hacmi 1482 2047 1866 3320 3328 4097 3502 2958

Denge -598 -1037 -225 -844 -364 1 -807 -1785


Tablo 3.1Türkiye-RusyaTicaret ‹statistikleri1992-1999

Kaynak:TÜ‹K

2003 y›l›nda iki ülke aras›ndaki ticaret hacmi 7 milyar $ seviyesine yükselirkenTürkiye aleyhine 4 milyar dolarl›k bir aç›k meydana gelmifltir. 2008 y›l›na kadar ar-tan ticaret hacmi, ayn› y›l 38 milyar seviyesine ulaflm›flt›r. Ancak 2008 y›l›nda Tür-kiye aleyhine olan aç›k, 25 milyar dolara yükselmifltir. 2008 y›l›nda 38 milyar do-larl›k seviyeye ulaflan ticaret hacmi, 2009 y›l›nda 22,6 milyar dolar seviyesine geri-lemifltir. Küresel krizin etkilerinin azalmas›yla beraber iki ülke aras›ndaki ticarethacmi tekrar yükselen bir e¤ilim yakalam›flt›r. 2010 y›l›nda ticaret hacmi 26 milyardolar seviyesine yükselmifltir. Fakat ticaret hacminde Türkiye aleyhine olan ticaretaç›¤› 17 milyar seviyesine ulaflm›flt›r.

2011 y›l› verilerine göre de Rusya, Türkiye d›fl ticaretinde, Türkiye’nin ihracatyapt›¤› ülkeler aras›nda 5’inci, ithalat yapt›¤› ülkeler aras›nda ise 1’inci s›rada yeralmaktad›r. 2011 y›l›nda tekrar 30 milyar seviyesine ç›kan ikili ticaret hacminde yi-ne Türkiye aleyhine 18 milyar dolarl›k bir aç›k olmufltur. 2011 y›l›nda Türkiye’ninRusya’dan yapt›¤› 23,952 milyon dolarl›k ithalat›n, 16,832 milyon dolarl›k k›sm›n›mineral yak›tlar, mineral ya¤lar oluflturmaktad›r. Rusya’dan yap›lan enerji ithalat›-n›n Türkiye için do¤urdu¤u en önemli problem, enerji alan›nda Rusya’ya ba¤›ml›hâle gelmesidir. Bugünkü rakamlar üzerinden bakarsak Türkiye, enerji ihtiyac›n›n%70’i d›flar›dan karfl›lamakta, bunun %65’ini Rusya’dan almaktad›r. Mavi Ak›m Pro-jesi kapsam›nda yap›lan anlaflmaya göre, Türkiye %65 oran›nda Rusya’dan ithal et-ti¤i do¤algaz› kullansa da kullanmasa da 25 y›l süreyle para ödemekte, ald›¤› gaz›ihracatç› ülkelerin izni olmadan üçüncü bir ülkeye ihraç edememekte ve tesis ye-tersizliklerinden dolay› depolayamamakt›r (Cafl›n, 2012).

2011 y›l›nda Rusya Devlet Baflkan› Dimitri Medvedev’in onur konu¤u olarakRusya’da düzenlenen Küresel Politika Forumu’na kat›lan Cumhurbaflkan› AbdullahGül yapt›¤› aç›klamada, Rusya ile yap›lan ticaret hacminde önümüzdeki 5 y›l içinhedefin 100 milyar dolar oldu¤unu belirtmifltir (Murat, 2011). Bir di¤er aç›dan ba-k›ld›¤›nda ise yükselen bir e¤ilim kazanan iki ülke ticari ve ekonomik iliflkileri, po-litik, stratejik ve kültürel iliflkilerin geliflmesi aç›s›ndan önemli rol oynamaktad›r.Yap›lan enerji anlaflmalar›n›n yan›nda iliflkilerin ekonomik ortakl›¤›n ötesinde stra-tejik ortakl›k boyutuna tafl›nmas› iste¤i Rusya taraf›ndan 1 Mart tezkeresinden son-ra gerçekleflmifltir. Zira 1 Mart tezkeresinden sonra Ankara, Moskova’n›n gözündeBat›’dan ba¤›ms›z d›fl politika izleyebilen bir aktör olmufltur.

16 Nisan 2011’de Türkiye ile Rusya aras›ndaki Vize Muafiyeti ve Geri Kabul An-laflmas›’n›n yürürlü¤e girmesiyle, Rusya ile süreli ziyaretlerde vizeler karfl›l›kl› ola-rak kald›r›lm›flt›r. Vizelerin kalkmas›yla özellikle iki ülke aras›ndaki en önemli tica-ri iliflkilerden biri olan turizm alan›n›n daha fazla hareketlenmesi sa¤lanm›flt›r. An-laflma yürürlü¤e girdikten sonra Rusya’dan Türkiye’ye gelen turist say›s›nda %10’lukbir art›fl kaydedilmifltir.

Y›llar

(Milyon $) 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

‹hracat 2237 3237 4726 6483 3189 4628 5992 1523

‹thalat 12905 17806 23508 31364 19450 21600 23952 6094

T. Hacmi 15142 21043 28234 37847 22639 26228 29944 7617

Denge -10668 -14569 -18782 -24881 -16261 -16972 -17960 -4571


Tablo 3.2Türkiye-RusyaTicaret ‹statistikleri2005-2012

Kaynak:TÜ‹K

Vize muafiyetinin olas› uzun vadeli ve dolayl› sonuçlar›ndan bir di¤eri, ikili ilifl-kilerde göreceli olarak düflük düzeyde seyreden yönlerinin ivme kazanmas›d›r. Bi-lindi¤i üzere Türkiye-Rusya iliflkilerinde enerjinin hâkim oldu¤u ticari iliflkiler ol-dukça önemli bir noktaya ulaflm›fl olmas›na ra¤men, iliflkilerin siyasi ve toplumsalayaklar› gelifltirilmeye muhtaçt›r. Artan ticaret hacmi gibi artan toplumsal iliflkilerde daha fazla siyasi inisiyatif konusunda Moskova-Ankara hatt›nda itici güç unsu-ru oluflturabilir (Özdal, 2011).

Görüldü¤ü üzere, Türkiye-Rusya iliflkilerindeki müspet geliflmelerin, bölgeselanlamda iki ülkenin diplomatik, siyasi, ekonomik düzlemdeki iliflkileri aç›s›ndanolumlu sonuçlar getirdi¤i söylenebilir. Bu tespitin en önemli argüman›, Rus veTürk toplumlar›nda gözlemlenen yeni ve dinamik kültürel yak›nlaflman›n taraflararas›ndaki bürokratik ve siyasal yak›nlaflmay› h›zland›rmas›d›r. Tarihte, birbirlerinerakip ve düflman olan iki toplum XXI. yüzy›lda birbirlerini tan›d›kça daha ortak birbirlikteli¤e do¤ru yol almaktad›rlar. Nitekim, turizm alan›nda yukar›da belirtilen buyeni perspektifin yan› s›ra taraflar›n kurmay› planlad›klar› Rus ve Türk üniversite-leri ile de¤iflimin daha farkl› bir boyuta tafl›nabilece¤i düflünülmektedir. Akademikanlamda Rus ve Türk uzmanlar›n e¤itimleri, taraflar›n bölgede kuracaklar› yeni or-takl›klar›n en önemli yol haritas›n› teflkil edebilece¤i de¤erlendirilmektedir.

Avrasya’da Büyük Güçler aras›ndaki bir s›cak savafl›n nükleer silahlar›n yay›lmas› ve OrtaDo¤u enerji kaynaklar›n›n kontrolünün el de¤ifltirmesi tehlikesine yol açabilece¤i unutul-mamal›d›r (Art, 1991). Sovyet diplomasisi, Do¤u Avrupa’n›n sosyalist bloktan ayr›l›p Ba-t›’ya geçifli sürecinde yeterli askerî güce sahip olmas›na ra¤men, bölgeye müdahale etme-mifltir. Bir baflka ifade ile geçmiflte Macaristan veya Çekoslovakya örneklerinde oldu¤uüzere, bu devletlere karfl› askerî kuvvet kullanma veya çat›flma yoluna baflvurmam›fl; yak-lafl›k 500.000 askerini de kendi s›n›rlar›na geri çekmifltir (Wohlforth, 1994-1995). Ancak,2008 Rusya- Gürcistan Savafl›, Moskova’n›n Avrasya bölgesindeki ç›karlar› için gere¤indekuvvet kullanma yoluna gidebilece¤ini ve bölgesel ç›karlar› için dondurulmufl çat›flmalar›;Ukrayna-Moldova-Gürcistan ekseninde harekete geçirebilece¤i mesaj›n› aç›kça ortaya koy-mufltur.

Türkiye'ye Gelen Rus Turist Say›s›Y›l 2007 2008 2009 2010 2011

Turist Say›s› 2.465.336 2.879.278 2.694.733 3.107.043 3.468.214


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tablo 3.3


Rusya’n›n Orta Asya ve BDT politikalar›n›n teo-

rik esaslar›n› aç›klamak.

Rusya, neo-realist kuram çerçevesinde, Orta As-ya ülkeleri ile olan iliflkisinde, tarihsel süreçteyaflad›¤› hâkimiyet teorisinden farkl› bir tutumbenimseme durumunda kalmaktad›r. Klasik rea-list paradigma aç›s›ndan bak›ld›¤›nda Rusya’daortaya ç›kan sorunlar›n, do¤rudan devletin yap-m›fl oldu¤u hamleler ile ba¤lant›l› oldu¤u görü-lürken yeni realistler söz konusu aksakl›klar›ndevletle birlikte uluslararas› sistemin yap›sal un-surlar›ndan kaynakland›¤›n› tart›flmaktad›rlar.Rus d›fl politikas› realist paradigma aç›s›ndan in-celendi¤inde, Rus d›fl politikas›n›n BDT bölgesi-ne odaklanmas› ve tekrar nükleer süper güç ko-numunu sürdürmesi gerekti¤i öne sürülmekte-dir. Liberal paradigmadan bak›ld›¤›nda ise Rus-ya’daki d›fl politika elitlerinin, Atlantik veya Av-rasya merkezli hareket etti¤i göze çarpmaktad›r.So¤uk Savafl sürecindeki rekabetçi çat›flma orta-m› yerine, NATO ve AB gibi kurumlar ile iflbirli-¤ini prensip edinen Atlantik Okulu’nun çözümolabilece¤ini savunan Atlantikçiler, uluslararas›demokratik de¤erler ve ekonomik determinizmtemelinde hareket etmektedirler. Rusya, realistçerçevede de¤erlendirildi¤inde ve Bat›’n›n eskiSovyet co¤rafyas›ndaki artan bask›lar› sonucun-da “Near Abroad - Yak›n Çevre” doktrinini, siste-matik olarak devreye sokmaktad›r. Putin’in ya-k›n çevrede tekrar etkin olma çabas› çerçevesin-de, olas› yeni baflkanl›k dönemiyle beraber 2015y›l›na kadar ‘Avrasya Birli¤i’ projesini hayata ge-çirmeye çal›flaca¤› görülmektedir. Bu durum Av-rasya’ya dönüflü içeren realist bir paradigma de-¤iflikli¤idir. Avrasyac›l›k, Orta Asya’da Rusya’n›nönemini ve bölgedeki en etkili aktörlerden birisiolma konumunu devam ettirmek istemesidir. Bubak›mdan bu doktrinde, Rusya’n›n hâkimiyet te-orisinde yaflad›¤› gerilemeye karfl› tepki ve ezelirakip ABD karfl›tl›¤› temel argümanlard›r.

BDT’nin kurucu esaslar›n› ve organlar›n› tan›m-

lamak.

Rusya, Ukrayna ve Beyaz Rusya ile yeniden kur-may› amaç edindi¤i “Slav Birli¤i” ve yeniden bü-tünleflme fikrini BDT ile bafllatm›flt›r. BDT’nin

kurucu antlaflmas›, 8 Aral›k 1991 tarihinde Bela-rus’un Minsk kentinde, Ukrayna, Rusya Federas-yonu ve Belarus Devlet Baflkanlar› taraf›ndan im-zalanm›flt›r. Örgütün müflterek faaliyet alanlar›:D›fl politika faaliyetlerinin koordinasyonu; ortakekonomik alan ile ortak Avrupa ve Avrasya pa-zarlar›n›n oluflumu ve geliflimi, gümrük politika-s› konular›; ulaflt›rma sistemlerinin gelifltirilmesi;çevrenin korunmas›, uluslararas› çevre güvenli¤isisteminin oluflturulmas›, göç politikas› ile ilgilikonular ve organize suçlarla mücade olarak be-lirlenmifltir. BDT örgütünün kurumsal yap›s› ikiasli organ üzerine kurulmufltur. Buna göre, birin-ci karar alma mekanizmas› Devlet Baflkanlar›Konseyi, ikinci tüzel kiflilik ise Hükûmet Baflkan-lar› Konseyidir. Topluluk, 1993’te bünyesine D›-fliflleri Bakanlar› Konseyi, Savunma Bakanlar›Konseyi, Parlamentolar Aras› Meclis ve ‹ktisatMahkemesini dâhil etmifltir. BDT her ne kadarBalt›klar d›fl›ndaki eski Sovyet Cumhuriyetleri ta-raf›ndan kurulmuflsa da bu toplulu¤un kurulma-s›nda ve bir kimlik kazanmas›nda Rusya baflatrol üstlenmifltir.

Rusya’n›n BDT güvenlik politikalar›n›n kendi co¤-

rafyas›na yönelik stratejik esaslar›n› aç›klamak.

BDT politikas›na kuflku ile yaklaflan Bat›l› ana-listler, Kremlin’in üye ülkeler üzerinde kuraca¤›bask›lar sonucunda, tarihsel Rus emperyalizmi-nin Avrasya jeopoliti¤inde yeniden bask›n rol oy-nayabilece¤i ve bu ülkelerin egemenliklerine göl-ge düflebilece¤i endiflelerini gizlememiflledir.BDT, Rusya’n›n bu amaç için kulland›¤› gizli birenstrüman ve SSCB’nin üstünlük mekanizmas›olarak merkezî yap›n›n inflas›ndaki temel araçolarak yorumlanm›flt›r. Rusya, “Balt›k-Ukrayna-Kafkaslar-Orta Asya” eksenindeki s›n›r de¤iflik-likleri ve ba¤›ms›zl›¤›n› kazanan devletler üze-rinde yeniden egemenlik ve nüfuz alan›n› güç-lendirmek maksad› ile “Yak›n Çevre” doktrininigelifltirmifl, ulusal güvenlik ve 1992 d›fl politikadoktrini esaslar›nda, söz konusu ülkeleri belirlistratejik hedeflerine dâhil k›lm›flt›r. Rusya’n›nco¤rafyas›ndaki stratejik esaslar›; (1) SSCB’ninda¤›lmas›n›n ard›ndan oluflan güç bofllu¤unu ye-niden doldurmak, (2) Arka bahçesi olarak tan›m-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


lad›¤› bölgede, büyük güçler olan ABD-AB-Çin’inbölge d›fl›ndan, bölgede ise Türkiye ve ‹ran’›netkinlik kazanmas›n› önlemek, ve (3) Tarihî, kül-türel ve ekonomik olarak çevre ülkelerle iliflkile-rinde yeni bir istikrar ve savunma hatt› kurabil-mektir. Rusya, BDT ülkelerine karfl› izleyece¤id›fl politika hedeflerini belirlerken SSCB döne-mindeki co¤rafi savunma-ekonomik öncelikleri-ni göz önünde bulundurmufltur. Kafkaslar ve Ka-radeniz’de “Ermenistan-Gürcistan-Azerbaycan”üçlüsü ile Orta Asya kap›s›n›n aç›k tutulmas›naözel dikkat gösterilmifltir. Türkmenistan’›n, taraf-s›zl›k politikas›ndaki ›srar› dikkate al›narak “Ka-zakistan-Özbekistan-K›rg›zistan-Tacikistan” dört-lüsü, Orta Asya’daki yeni cumhuriyetlerle dosta-ne iliflkilerin yeniden koordine edilmesi planlan-m›flt›r. Enerji politikalar› son derece önemli olupOrta Asya devletlerinin gaz ve petrollerini Rusyaboru hatlar›yla dünyaya sunmalar› bir öncelikhâlini alm›flt›r. Ayr›ca kurulan KGAÖ’nün önce-likli faaliyet alan› da Orta Asya bölgesidir. Bölge-deki ABD askerî varl›¤›ndan rahats›z olan Rusya,KGAÖ çerçevesinde Orta Asya’daki askerî nüfu-zunu art›rmay› hedeflemektedir.

BDT bölgesinde ABD, fianghay Örgütü ve Çin’in

ç›karlar›n› ifade etmek.

BDT örgütü, ABD, AB ve NATO’nun yay›lmas›nakarfl› tampon olarak düflünülmüfltür. 11 Eylül sal-d›r›lar› ve Irak’›n iflgali sonras›nda terörle müca-dele kapsam›nda ABD ve NATO askerî kuvvetle-rinin Avrasya co¤rafyas›nda kal›c› flekilde bir sta-tü tafl›mas›, Moskova’y› kuflkuya yöneltmifltir.ABD, terörle mücadele politikas› kapsam›nda ilkkez Kafkaslar ve Orta Asya’da askerî güç konufl-land›rm›flt›r. 1995 y›l›ndan sonra, bölgede faali-yet gösteren Amerikan petrol flirketlerinin ticarifaaliyetlerinin Rusya taraf›ndan engellenmesiüzerine, 1997 y›l›nda bölge politikas›n› radikalbir flekilde de¤ifltirmifltir. Balt›k Denizi-Do¤u Av-rupa-Balkanlar ve Karadeniz’de nüfuz alan› etki-sini NATO bayra¤› alt›nda geniflletip, Füze Kalka-n› projesini hayata geçirmifltir. ABD, BDT içindeUkrayna ve Gürcistan’da demokratik seçimleridestekleyerek bu ülkelerdeki Kadife Devrimleredestek vermifltir. ABD petrol flirketleri, Orta Asyave Hazar enerji kaynaklar›na ortak olma çabalar›-n› güçlendirmifltir. Çin ise ABD’nin ekonomik,askerî ve siyasal varl›¤›n›n Avrasya dengelerini

bozaca¤› endiflesi ile Moskova’n›n reformlar›n›nve Washington ile iflbirli¤ini ciddi kayg›lar ile iz-lemeye alm›flt›r. ABD’nin kurmaya çal›flt›¤› FüzeKalkan› projesindeki ad›mlar, Rusya ve Çin ara-s›nda So¤uk Savafl sonras›nda ABD karfl›s›ndayeni bir ittifak cephesi oluflturma e¤ilimlerini güç-lendirmifltir. So¤uk Savafl döneminde çalkant›l›bir seyir izleyen SSCB ve Çin iliflkileri, her iki ül-kenin kendilerini “sonsuza dek iki kardefl ülke”ilan etmeleriyle efl düzeyde geliflmifltir. Ancak,iki ülke iliflkileri Avrasya co¤rafyas› üzerinde s›-n›r anlaflmazl›klar›, ideolojik, askerî ve siyasalçat›flma süreklili¤ini muhafaza etmifltir. ABD’ninöne sürdü¤ü tek kutupluluk hipotezine karfl› ç›-kan Rusya, bu maksatla Çin ile fianghay ‹flbirli¤iÖrgütünü kurarak Avrasya bölgesinde ABDaskerî varl›¤›n› dengeleme e¤ilimini ön plana ç›-karm›flt›r. Örgüt, Rusya ve Çin’in üzerinde uzlafl-t›¤› Asya bölgesinden ABD’yi uzaklaflt›rma çaba-s› içerisinde olmakla birlikte, terör ve uyuflturucutrafi¤i ile mücadele, ekonomi ve enerji alanlar›n-da iflbirli¤inin gelifltirilmesi amac›na yönelik fa-aliyette bulunmaktad›r.

Türkiye’nin bölgeye yönelik politik, ekonomik

yaklafl›mlar›n› tart›flmak.

So¤uk Savafl’›n ard›ndan, Türkiye’nin enerji pro-jeleri ile Moskova’ya meydan okuyan bir aktöroldu¤u varsay›m›, Kremlin’de hâkim düflünce ol-mufltur. Türkiye ile Rusya aras›ndaki iliflkinin te-melinde önde gelen kalemler olarak enerji veham madde ticareti denklemi gelmektedir. Rus-ya, ticari ortak olarak Türkiye ile iflbirli¤i yolunuseçmifltir. Günümüzde Rusya ile Türkiye, Avras-ya bölgesinde güçlü bir ekonomik birlik olufltur-maktad›r. Bu farkl›laflma esasen, aktörler aras›n-daki d›fl politika uygulamalar›nda geleneksellik-ten ayr›lma veya yeni bir tür stratejik iflbirli¤i ola-rak yorumlanabilir.

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u Örgütü kaç y›l›nda,hangi ülke taraf›ndan kurulmuflt›r?

a. ABD taraf›ndan 1989 y›l›ndab. Çin taraf›ndan 1990 y›l›ndac. ‹ngiltere taraf›ndan 1991 y›l›ndad. Rusya taraf›ndan 1991 y›l›nda e. Almanya taraf›ndan 1990 y›l›nda

2. Rus d›fl politikas›ndaki Atlantikçi paradigmaya göre,Rusya’n›n temel d›fl politik yönelimi ne olmal›d›r?

a. Rusya’n›n temel d›fl politika yönelimi Bat›’yado¤ru olmal› ve bu çerçevede Rusya Bat› ile olaniflbirli¤ini süratle tamamlamal›d›r.

b. Rusya’n›n temel d›fl politika e¤ilimi, Türkiye ileenerji konusunda yeni at›l›mlarda bulunup, eko-nomik iliflkileri artt›rmak olmal›d›r.

c. Rusya’n›n temel d›fl politika yönelimi “Yak›nÇevre” olmal› ve çevresindeki komflular› ile ikiliiliflkilerini artt›rmal›d›r.

d. Rusya’n›n temel d›fl politik yönelimi, Çin ile Ba-t›’ya karfl› ittifak kurmakt›r.

e. Rusya’n›n temel d›fl politik yönelimi Bat› karfl›t-l›¤› çerçevesinde Rus kimli¤inin inflas›d›r.

3. Afla¤›daki ülkelerden hangisi BDT’ye üye de¤ildir?

a. Ukraynab. Letonyac. Kazakistan d. Ermenistan e. Azerbaycan

4. BDT’nin temel dinamikleri afla¤›dakilerden hangiside¤ildir?

a. Çok tarafl› antlaflmalar›n koordinasyonub. Ekonomik ifllemler ve ortak pazar›n kurulmas›-

na yönelik kurumsal yap›n›n inflas›c. Bat›’ya yönelik politikalar gelifltirmek ve Bat›l›

ülkeler ile iliflkilerin güçlendirilmesid. BDT üyeleri aras›nda ekonomik farkl›l›¤›n kald›-

r›lmas› e. ‹ki tarafl› iflbirliklerinin gelifltirilmesi

5. Türkiye ve Rusya’n›n enerji ortakl›¤› afla¤›daki pro-jelerden hangisine dayanmamaktad›r?

a. Güney Ak›m Projesib. Güney Kafkasya Do¤al Gaz Boru Hatt› Projesic. Samsun-Adana Boru Hatt› Projesid. Mersin Akkuyu Nükleer Santral ‹nflas›e. Mavi Ak›m Projesi

6. Afla¤›dakilerden hangisi fi‹Ö’nün özelliklerinden bi-ri de¤ildir?

a. fi‹Ö, NATO gibi askerî birlik niteli¤inde de¤ildir.b. fi‹Ö, bölgesel güvenli¤i sa¤lamay› amaçlayan bir

örgüt olarak kurulmufltur.c. fi‹Ö ile Avrasya bölgesinde ABD askerî varl›¤›n›

dengeleme e¤ilimi ön plana ç›km›flt›r.d. Taraf ülkelerden herhangi birine bir sald›r› oldu-

¤u zaman anlaflmaya taraf di¤er ülkeler savun-ma birli¤i oluflmak zorundad›r.

e. fi‹Ö, terör ve uyuflturucu trafi¤i ile mücadele,ekonomi ve enerji alanlar›nda iflbirli¤inin geliflti-rilmesi amac›na yönelik faaliyetlerde bulunmak-tad›r.

7. KGAÖ’nün kurulufl amac› afla¤›dakilerden hangisidir?a. Bölgedeki ekonomik sorunlar› gidermekb. Üye ülkeler aras›ndaki ikili iliflkileri gelifltirmekc. Antlaflmaya taraf ülkeler aras›nda kal›c› bar›fl›

sa¤lamakd. D›fl tehditlere karfl› güvenli¤i sa¤lamake. Taraf ülkeler aras›nda yap›lacak gümrük antlafl-

malar› ile gümrük vergilerini indirmek

8. KGAÖ’nün Rusya için önemi afla¤›dakilerden hangi-siyle ifade edilmektedir?

a. Bu antlaflma ile Rusya bölgede tek güç olmufltur.b. Rusya Bat›’da NATO ve ABD askerî güç yap›s›-

na karfl› bir ileri savunma hatt› elde etmek imka-n›na sahip olmufltur.

c. Rusya, bölgede olas› bir tehlikede nükleer güçkullanma hakk›na sahip olmufltur.

d. Rusya Orta Asya’daki önemli ticaret yollar›ndasöz sahibi olma hakk›n› kazanm›flt›r.

e. Orta Asya ülkelerinde Rusça resmî dil olmufltur.



9. Afla¤›dakilerden hangisi Rusya’n›n 1992 d›fl politikadoktrini esaslar›ndan biri de¤ildir?

a. SSCB’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan oluflan güç bofl-lu¤unu yeniden doldurmak,

b. Arka bahçesi olarak tan›mlad›¤› bölgede, büyükgüçler olan ABD-Çin-AB’nin ve bölge d›fl›ndanTürkiye-‹ran’›n etkinlik kazanmas›n› önlemek

c. ABD’ye karfl› Çin ile ikili iliflkileri gelifltirmek, si-yasi, ekonomik antlaflmalar imzalamak

d. Kafkaslar ve Karadeniz’de Ermenistan-Gürcis-tan-Azerbaycan üçlüsü ile Orta Asya kap›s›n›naç›k tutulmas›

e. BDT ülkeleri ile siyasal-ekonomik-askerî iflbirli-¤ini farkl› co¤rafi, demografik yap›lanmalar iledengelemek

10. Afla¤›daki maddelerden hangisi BDT’nin kuruluflantlaflmas›nda yer almaz?

a. Ortak d›fl güvenlik uygulamalar›b. Çevrenin korunmas› alan›nda iflbirli¤ic. Ortak ekonomik alan ile ortak Avrupa ve Avras-

ya pazarlar›n›n oluflumud. Organize suçlarla mücadelee. Ulaflt›rma sistemlerinin gelifltirilmesi alan›nda ifl-

birli¤i

1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rusya’n›n Orta Asya D›flPolitikas›ndaki De¤iflimin Teorik Arka Plan›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rusya D›fl Politikas›nda At-lantikçi Okul” konusunu yeniden gözden geçi-riniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “BDT’nin Kuruluflu-Kurum-sal ve ‹fllevsel Yap›s›” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “BDT’nin Kuruluflu-Kurum-sal ve ‹fllevsel Yap›s›” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye-Rusya ‹liflkileri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “fianghay Örgütü Orta As-ya’n›n NATO’su Olur Mu?” konusunu yenidengözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “BDT’nin Kuruluflu-Kurum-sal ve ‹fllevsel Yap›s›” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “BDT Örgütünün KolektifSavunma ve Güvenlik Boyutu” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rusya’n›n BDT Co¤rafya-s›nda Takip Etti¤i Politikalar›n Stratejik Önemi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “BDT’nin Kurucu Antlaflma-lar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.


Rus d›fl politikas›, Çarl›k ve Sovyet miras›n›n devam›olan süper güç statüsünden, büyük güç olarak dünyapolitikas›na yön vermek üzerine kurulmufltur. Rusya’n›nsüper güç olma ekseninde, BDT Avrupa Atlantik ittifa-k›n›n devam› olarak yorumlanan NATO’nun geniflleme-sine ve Rusya ana vatan›n› tehdit etmesine karfl› kalkanolarak kurgulanm›flt›r. Bu ba¤lamda BDT örgütü ABD,AB, NATO’nun yay›lmas›na karfl› tampon olarak düflü-nülmüfltür.

S›ra Sizde 2

Rusya, Yak›n Çevre doktrininde, BDT’yi SSCB’nin üs-tünlük mekanizmas› olarak merkezî yap›n›n inflas›nda-ki kurum olarak görmüfltür. Bu nedenle Rusya, öncelik-le SSCB’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan oluflan güç bofllu¤u-



nu yeniden doldurmak istemifltir. Türkmenistan’›n, ta-rafs›zl›k politikas›ndaki ›srar› dikkate al›narak Kazakis-tan-Özbekistan-K›rg›zistan-Tacikistan dörtlüsüyle veOrta Asya’daki yeni cumhuriyetlerle dostane iliflkilerinyeniden koordine edilmesi planlanm›flt›r. Kafkaslar veKaradeniz’de Ermenistan-Gürcistan-Azerbaycan üçlüsüile Orta Asya kap›s›n›n aç›k tutulmas›na özel dikkat gös-terilmifltir.

S›ra Sizde 3

So¤uk Savafl sonras› iki kutuplu denge sona ermifl vedünya çok kutuplu bir yap›ya sahip olmufltur. FakatABD d›fl politika kuramc›lar› Rusya’n›n Yak›n Çevre po-litikas› uygulayarak yeniden güçlenmesini engellemekamac› ile bir tak›m stratejik taktikler gelifltirmifltir. ABD,Rusya’n›n Orta Asya ve Eski Slav co¤rafyas›n› teflkileden Do¤u Avrupa’da nüfuz elde etmesini önlemekamac› ile Balt›k Cumhuriyetleri, Ukrayna ve Belarus’uKremlin’in çekim gücünden önce izole edip koparmay›amaç edinmifltir. Bu ülkelere ekonomik yard›m›n yan›s›ra, demokratikleflme hareketlerinde de destek verir-ken, güvenlik boyutunda NATO örgütsel temel çat› ola-rak kullanm›flt›r. NATO askerî kuvvetlerinin Avrasyaco¤rafyas›nda kal›c› olmas›, Moskova’y› telaflland›rm›fl-t›r. ABD’nin bölgeye verdi¤i destek d›fl›nda ABD flirket-leri de Orta Asya ve Hazar enerji kaynaklar›na ortak ol-ma çabalar›n› art›rm›flt›r. Bütün bu geliflmeler, Rusya’n›nbölgedeki gücünü zay›flat›c› etki yapm›flt›r. Bu neden-lerden dolay› Rusya arka bahçesinde ABD’nin savunmamekanizmas› olan NATO’yu istememektedir.

S›ra Sizde 4

Çin uluslararas› arenada yükselen bir de¤er olarak yeri-ni almaya bafllam›flt›r. Günümüzün çok kutuplu dünya-s›n›n bir kutbunu da Çin oluflturmaktad›r. Rusya ve Çiniliflkilerinde iki ülke birbirini “sonsuza dek iki kardeflülke” ilan etmifltir. Ancak iki ülke aras›ndaki iliflkiler;Avrasya co¤rafyas› üzerinde s›n›r› antlaflmazl›klar›,askerî ve siyasal çat›flma süreklili¤ini de muhafaza et-mifltir. Moskova ve Pekin, ABD’nin tek hegemonik güçiddias› karfl›s›nda, ittifak yaparak ABD’nin karfl›s›ndayer almaktad›r. Fakat günümüzde uluslararas› arenada-ki güç dengesi de¤iflkendir. Çin; sahip oldu¤u genifltopraklar›, ekonomiyi etkileyen nüfusu ve do¤al kay-naklar›yla bölgesel bir aktör olarak karfl›m›za ç›kmakta-d›r. Öte yandan BM Güvenlik Konseyindeki veto hak-k›, nükleer silah kapasitesi ve ekonomik dev olma yo-lunda ilerlemesi ile uluslararas› politikay› etkileme ka-pasitesindeki belirgin art›fl ile Çin, uluslararas› politik

arenadaki belli bafll› ülkeler aras›ndad›r. Ancak bölge-sel gücü büyük oranda ekonomik kalk›nmas›na daya-nan Çin’in, gelecek y›llarda bu büyümeyi devam ettiripettiremeyece¤i de tart›flmal› bir konudur. Çin’in ileridenas›l bir yol izleyece¤ini uluslararas› arenadaki de¤i-flimler belirleyecektir.

Yararlan›lan KaynaklarA., Feigenbaum (2000), “The United States Is Driving

Russia and China Together Again”, International

Herald Tribune, 28. Aleksandr Dugin (2010), Rus Jeopoliti¤i Avrasyac›

Yaklafl›m, ‹stanbul: Küre.Allison, Roy (2004), “Strategic Reassertion in Russia’s

Central Asia Policy”, International Affairs, Vol 80,No. 2, s. 277-293

Arbatov, Alexei G. (1993), “Russia’s Foreign PolicyAlternatives”, International Security, Vol 18, No.2, s. 5-43.

B. Kapustin B. ve I. Klyamkin (1997), Russia in

Transition: Left, Right or Center?, (Ed) N. G.Bugeuli, ABD: Nova Science.

Booth, Ken (1994), Keyguide to Information Sources

in Strategic Studies, London: Mansell Publishing.Buszynski, Leszek (2004), “Russia and the CIS in 2003:

Regional Reconstruction”, Asian Survey, Vol 44,No. 1, s. 158-167.

Cafl›n Hakk› Mesut (2006), Rus ‹mparatorluk

Stratejisi, ‹stanbul, Okumufl Adam, s.403- 479.Cafl›n, Hakk› Mesut (2012), “Rusya Türkiye Ekonomik

Ortakl›k Politikalar›ndaki H›zl› De¤iflim

Çerçevesinde Vizelerin Kald›r›lmas›”, (Ed. HaydarÇakmak), Türk D›fl Politikas› 1919-2012, Ankara,Bar›fl Kitap, ss. 1074-1085.

Crozier, Sarah (2010), “CIS Executive Secretaryaddresses OSCE Permanent Council, stresses co-operation in addressing new security challenges,observingelections”, http://www.osce.org/pc/72098adresinden 20.02.2012 tarihinde al›nm›flt›r

Glenn Chafetz, “The Struggle for a National Identity inPost-Soviet Russia”, Political Science Quarterly,

Vol. 111, No. 4, K›fl, 1996-1997, s.661-688.Goble, Paul (1989), “Ethnic Politics in the USSR,”

Problems of Communism.

Has, Kerim (2012), “Putin’in Yeni Hamlesi: Neo-Avrasyac›l›k veya Avrasya Birli¤i Projesi”, USAK, 26Ocak 2012 tarihinde, http://usak.org.tr adresindenal›nm›flt›r.


Hüseynov, Fuad (2003), “Ba¤›ms›z DevletlerToplulu¤unun Oluflumunun Hukuki Boyutlar›”,Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi,

Cilt No. 52, Say› 4., s. 387-401.‹smayilov, Mefldi (2011), Avrasyac›l›k Mukayeseli bir

Okuma Türkiye ve Rusya Örne¤i, ‹stanbul: Do¤uBat›.

Jackson, Nicole J. (2006), “International Organizations,Security Dichotomies and the Trafficking of Personsand Narcotics in Post-Soviet Central Asia: A Critique ofthe Securitization”. Security Dialogue, 37 (3), 299-317.

Jayashekar (1993), “CIS: Economic Reintegration orDisintegration?”, Economic and Political Weekly,

Vol 28, No. 38, s. 1998-2003Jingjie, Li (2000), Pillars of the Sino-Russian

Partnership, Orbis 44: 4. Kamalov, ‹lyas (2011), “Türk Cumhuriyetlerinin

Ba¤›ms›zl›klar›n›n 20. Y›l›nda Rusya’n›n Orta AsyaPolitikalar›”, Hoca Ahmet Yesevi Uluslararas› Türk -Kazak Üniversitesi, ‹ncelem Araflt›rma Dizisi, Yay›nno:2, s. 7-67

Karaköy, Ça¤atay, (2006) “Orta Asya’da Do¤rudanYabanc› Sermaye Yat›r›mlar›: Politikalar›, Stratejilerive Teflvikler Üzerine De¤erlendirme”, Doktora Tezi,K›rg›zistan-Türkiye Manas Üniversitesi.

Kavalski, Emilian (2007), “Whom to Follow? CentralAsia between the EU and China”, China Report,

Vol 43, No. 55, s. 43-55.Kimura, Hiroshi (2005), “Russia and the CIS in 2004:

Putin’s Offensive and Defensive Actions”, Asian

Survey, Vol 45, No. 1, s. 59-66Lynch, Allen C. (2001), “The Realism of Russia’s Foreign

Policy”, Europe-Asia Studies, Vol. 53, No. 1, s.7-31MacFarlane, S. Neil (2004), “The United States and

Regionalism in Central Asia”, International Affairs,vol 80, No. 3, Regionalism and the Changing inInternational Order in Central Eurasia, s. 447-461

Matveeva, Anna, “Democratization, Legitimacy andPolitical Change in Central Asia”, International

Affairs, Vol 75, No. 1, s. 23-44. McFaul: “Russia’s Many Foreing Policies”’den aktaran,

Allen C. Lynch (2001), “The Realism of Russia’sForeign Policy”, Europe-Asia Studies, Vol 53, No.1, p. 7-31.

Menon, Rajan ve Hendrik Spruyt (1999), “The Limits ofNeorealism; Security in Central Assia”, Review of

International Studies, vol. 25, no. 1, s. 87-105.Murat, Ercan (2011) Avrupa Birli¤i Enerji Politikas›nda Tür-

kiye’nin Önemi, Akademik Bak›fl Dergisi, Temmuz-

A¤ustos,http://www.akademikbakis.org/25/24.pdfO¤an, Sinan (2006), “D›fl Politika Arac› olarak Rusça:

Türk Cumhuriyetleri Örne¤i: Rusya”, Stratejik

Araflt›rmalar›-1, ‹stanbul: Tasam.P. Herd, Graeme and Ella Akerman (2002), “Russian

Strategic Realignment and the Post-post-cold WarEra?”, Security Dialogue, Vol 33, No.3, s.357-372

Park, Sang-Nam (2004), “The Choice of the United Statesand Central Asia”, International Area Review, Vol7, No. 2, s. 249-265

Paula, J. Dobriansky, Paula J. (2000), “Be Wary When theBear Sides with a Dragon,” Los Angeles Times, 18.

Pomfret, Richard (2010), “Trade and Transport in CentralAsia”, Global Journal of Emerging Market

Economies, Vol 2, No. 237, s. 237-256 Rangsimaporn, Paradorn (2006), “Interpretations of

Eurasianism: Justifying Russia’s Role in East Asia”,Europe-Asia Studies, Vol. 58, No. 3, s.371-389

Renz, Bettina (2006), “Putin’s Militocracy? An AlternativeInterpratation of Siloviki in Contemporary RussianPolitics”, Europe-Asia Studies, Vol 58, No. 6, s.903-924

Rusya ile ticarette hedef 100 Milyar $ (9 Eylül 2011) Sa-

bah Gazetesi http://www.sabah.com.tr/Ekono-mi/2011/09/09/rusya-ile-ticarette-hedef-100-milyar-

Rusya’da sanayi üretimi azald› (17 fiubat 2009) Zaman

Gazetesi http://www.zaman.com.tr/haber.do?ha-berno=816291

Saraç, Esme (2008), “Rus D›fl Politikas›n› fiekillendirenTemel Dinamikler Çerçevesinde Rusya Federasyo-nu-Orta Asya Türk Cumhuriyetleri (Türkistan) ‹liflki-leri 1991-1999, Bas›lmam›fl Yüksek Lisans Tezi, Is-parta SDÜ.

Sharafutdinova, Gulnaz (2006), “When do ElitesCompete? The Determinants of Political Competitonin Russian Regions”, Comparative Politics, Vol 38,No. 3, s. 273-293

Shlapentokh, Dmitry (2007), “Dugin Eurasianism: AWindow on the Minds of the Russian Elite or AnIntellectual Ploy?”, Studies in East European

Thought, Vol 59, No.3, s. 215-236Smith, Graham (1999), “The masks of Proteus: Russia,

geopolitical shift and the new Eurasianism”,Transactions of the Institute of British

Geographers, New Series, Vol 24, No. 4, s. 481-494Sullivan, M. P. (2001), Theories of International

Relations Transition vs. Persistence, London:Palgrave.


fieker, Sevim (2011), “Rusya Federasyonu Orta Asya veGüney Kafkasya Siyaseti (1991-2010)”, Orta Asya

Güney Kafkasya Siyasi Geliflmeler 1991-2010,

Ed. Yrd. Doç. Dr. Necati ‹yikan, ‹stanbul: Hiperlink.ss. 555-573.

Tatu, Michel (1999), The Washington-Moscow-

Beijing Triangle, International Affairs, Moskova,45: 2.

Tellal, Erel (2010), “Zümrüdüanka: RusyaFederasyonu’nun D›fl Politikas›”, Ankara

Üniversitesi SBF Dergisi, 65-3, ss.189-236.Thomas, Pourcelot (2010), “Central Asia the Heart of

Russian and Chinese Issues”, International Area

Studies Review, vol 13, no. 3, s. 229-241Özdal Habibe, “Moskova yolcusu kalmas›n” 19 Nisan

2011, http://www.usak.org.tr/makale.asp?id=2060Vasquez, J. A. Vasquez ve C. Elman (2003), Realism

and the Balancing of Power, ABD: Prentice Hall.Wishnick, Elizabeth (2001a), “Russia and China:

Brothers again?”, Asian Survey, Vol. 41, No. 5,ss.797-821

Wishnick, Elizabeth (2006b), “Russia and the CIS in2005: Promoting East Asian Oil Diplomacy,Containing Change in Central Asia”, Asian Survey,

Vol 46, No. 1, s. 69-78.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› aflamas›nda Kafkas ve Orta Asya Cumhuriyet-lerinin ba¤›ms›zl›klar›n› kazanma süreçlerini aç›klayabilecek,1990’lar boyunca Kafkas ve Orta Asya Cumhuriyetlerinin bölgesel sorunlar›ve d›fl politikalar›n› de¤erlendirebilecek,2000’lerin bafl›ndan itibaren uluslararas› politikada yaflanan geliflmelerin bucumhuriyetler üzerindeki etki ve sonuçlar›n› tart›flabilecek,Kafkas ve Orta Asya Cumhuriyetlerinin ekonomik, jeopolitik özellikleri iled›fl politikalar›n› de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Azerbaycan• Gürcistan• Ermenistan• Kazakistan

• K›rg›zistan• Özbekistan• Türkmenistan• Tacikistan

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N


• G‹R‹fi• SSCB’N‹N DA⁄ILMASI VE

BA⁄IMSIZ CUMHUR‹YETLER• BA⁄IMSIZLIK SONRASI

KAFKASLAR VE ORTA ASYA• 2000’L‹ YILLARDA KAFKASLAR

VE ORTA ASYA POL‹T‹KALARI• KAFKASLAR VE ORTA ASYA

CUMHUR‹YETLER‹N‹NEKONOM‹LER‹ VE DIfiPOL‹T‹KALARI


Kafkaslar ve OrtaAsya ÜlkelerininSiyasi ve EkonomikYap›lar› ve D›flPolitikalar›

G‹R‹fiKafkaslar ve Orta Asya, uluslararas› politikada her dönemde önemini korumuflbölgelerdir. Bu iki bölge, Asya ve Avrupa’dan oluflan Avrasya’n›n ortas›nda yer al-maktad›r. Burada tarih boyunca daha çok Türk kökenli halklar yaflam›flt›r. Orta As-ya, 20. yüzy›l ortalar›na do¤ru kullan›lmaya bafllanm›fl bir isim olup; Türkistan, Mo-¤olistan ve Tibet’ten oluflmaktad›r. Bolflevik ‹htilali’nden itibaren (1917-) Türkistankavram› yerine genellikle Orta Asya ifadesi kullan›lmaktad›r.

Türkistan, do¤u ve bat› olmak üzere ikiye ayr›lmaktad›r. Do¤u Türkistan, günü-müzde Çin’in hakimiyeti alt›nda olup Sincan Uygur Özerk Bölgesi ad›n› tafl›r. Bat›Türkistan ise Kazakistan, K›rg›zistan, Özbekistan, Türkmenistan ve TacikistanCumhuriyetlerinden oluflmaktad›r. Kafkaslar olarak adland›r›lan bölge, kuzey vegüney olarak ikiye ayr›lmaktad›r. Kuzey Kafkasya, Rusya Federasyonu bünyesindeyer alan Adige, Karaçay-Çerkez, Kabartey-Balkar, Kuzey Osetya, ‹nguflistan, Çeçe-nistan, Da¤›stan Özerk Cumhuriyetlerinden oluflmaktad›r. Güney Kafkaslar iseAzerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan Cumhuriyetlerini kapsar. ‹ran ve Türkiye’nins›n›r bölgeleri, k›smen Kafkaslar bölgesinde say›lmaktad›r.

1936 Anayasas›’na göre oluflturulan Sovyet cumhuriyetleri, özerk bölge vecumhuriyetler ile bunlar›n s›n›rlar›, 1990’lara kadar pek de¤iflmemifltir. Bu Anaya-sa’ya göre Bat› Türkistan’da say›lan befl cumhuriyet ile Güney Kafkasya’daki üçcumhuriyet Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri (SSC) olarak varl›¤›n› sürdürmüfltür.Birlik da¤›l›nca da bu cumhuriyetler, ba¤›ms›z cumhuriyetler hâline gelmifltir. Bu-nunla beraber, ayn› anayasaya göre oluflturulan özerk bölgeler konusunda sorun-lar yaflanm›flt›r.

Sovyetler Birli¤i’nin 1980’lerde yaflad›¤› iç ve d›fl sorunlar devam ederken So-¤uk Savafl döneminin sembolü Berlin Duvar› 1989’da y›k›ld› ve Varflova Pakt› da-¤›ld›. Sovyet cumhuriyetleri ise 1990’da egemenliklerini ve 1991’de ba¤›ms›zl›kla-r›n› ilan ettiler. Kafkaslar ve Orta Asya’daki her bir cumhuriyetin siyasal ve toplum-sal yap›s›, ekonomisi, jeopolitik özellikleri farkl› olup, buna ba¤l› olarak birtak›md›fl politika sorunlar› söz konusudur. Sovyet döneminden kalan etnik ve s›n›r so-runlar› yeni cumhuriyetleri 1990’larda önemli ölçüde meflgul etmifltir. 2000’lerdeyaflanan geliflmelerle bu sorunlar›n baz›s› çözülmüfl, bir k›sm› hâlen gündem olufl-turmaya devam etmektedir.

Kafkaslar ve Orta AsyaÜlkelerinin Siyasi ve

Ekonomik Yap›lar› ve D›flPolitikalar›

SSCB’N‹N DA⁄ILMASI VE BA⁄IMSIZ CUMHUR‹YETLERSovyetler Birli¤i’nin kurulufl döneminde 33 y›l Genel Sekreter olan Stalin dönemison derece bask›c› ve ac›mas›z geçmifltir. Bu dönemin uygulamalar› sonucunda ye-ni nesil tamamen Rus e¤itim ve ideolojisinin ürünü olarak ortaya ç›km›fl, karfl› ç›-kanlar yok edilmifltir. II. Dünya Savafl› flartlar›nda Stalin bask›lar› yumuflatm›flt›r.Kendisinden sonra Kruflçev ise destalinist (Stalin’in son dönemde uygulad›¤› yu-muflama karfl›t›) politikalarla özellikle dinî ve kültürel alanda bask›lar› yo¤unlaflt›r-m›flt›r. Kruflçev’den sonra Komünist Partisi Genel Sekreteri olan Brejnev, daha ön-ce Kazakistan Komünist Partisi Sekreterli¤inde bulunmufltur. Bu y›llarda, Krufl-çev’in Kazakistan’daki “bakir topraklar› tar›ma açma projesi”ni desteklemifltir. Budurum yerli halk›n aleyhine olup Kazakistan’›n Ruslaflt›r›lmas›n›n önemli aflamala-r›ndan biridir. Bununla beraber Kazakistan’da parti ve devlet kademelerindeki Ka-zaklar›n say›s› ve oran› oldukça artm›flt›. Böylece Kazaklar merkezî ve yerel kuru-lufllardaki önemli mevkilerin birço¤unu ele geçirmifltir. Bu geliflme, daha sonrakiy›llarda gerçekleflen ve di¤er cumhuriyetleri, etnik gruplar› etkileyen Kazakistanolaylar›nda önemli bir faktör olmufltur.

Brejnev’in Kazakistan’daki bu etkisi ve uygulamas›, onun Sovyetler Birli¤i Ko-münist Partisi (KP) Genel Sekreterli¤i döneminde, bütün ülkede görülmüfltür. Budurum, rejimin istikrar kazanmas› ile Rus yöneticilerin belli bir rehavete kap›lma-lar› ile de aç›klanabilir. Bunun yan›nda rejim ma¤durlar›n›n daha ihtiyatl› ve gizlibir flekilde mücadelelerini sürdürmeyi ö¤renmeleri de söz konusuydu. Dönem iti-bariyle Rus e¤itim sisteminde okuyan yeni nesil, Ruslar› ve yönetim tarz›n› dahaiyi tan›m›flt›.

1959’da Kazakistan’daki demir çelik fabrikalar›nda iflçilerin ç›kard›¤› olaylardaha çok çal›flma flartlar›n›n kötü olmas›ndan kaynaklanmaktayd›. 1963 y›l›ndaGüney Rusya’da benzeri bir olayda halk›n üzerine tanklarla gidilmesi sonucu 120kiflinin öldü¤ü bilinmektedir. Daha sonra Litvanya ve Estonya’da da Rus aleyhta-r› olaylar meydana gelmifltir. 1982’de Almat›’da benzer olaylar gerçekleflmifltir. As-l›nda bütün bunlar Demirperde rejiminde giderek artan k›p›rdanmalar›n ve kaç›-n›lmaz sona gidilece¤inin iflaretleri olmufltur. 1979 Afganistan müdahalesinin,Türkistan Müslümanlar›n›n bilinçlenmelerinde önemli etkisi bulunmaktad›r. Mart1980’de Kabil’deki baz› Türkistan askerleri, Afgan mücahitlerine karfl› savaflmaya-caklar›n› belirtmifltir. Bunun üzerine yetkililer, bu birlikleri geri çekmek zorundakalm›flt›r. Bu flekilde, disiplinin ve emre uyman›n kesin oldu¤u askerî kesimde da-hi, geri ad›m at›labilece¤i, her istenenin yapt›r›lamayaca¤› ortaya ç›km›flt›. (Dev-let, 1989: 161).

Brejnev, haleflerine gittikçe daha kritik bir durum arz eden siyasal ve sosyal ya-p› yan›nda bir de Afganistan ç›kmaz›n› b›rakt›. Belki, daha önce gerçeklefltirilenmüdahalelerde oldu¤u gibi Afganistan hareketi ile iç ve d›fl politikalarda yenidenotoriteyi sa¤layaca¤›n› ümit etmiflti. Ancak hareketin uzamas› ve bu uzama ile ba-flar›s›zl›k yönündeki genel kanaat, Sovyetler Birli¤i’nin gelece¤i hakk›ndaki tered-dütleri art›rd›. Sovyetleri Birli¤i’nin da¤›lmas›n›n birçok iç ve d›fl nedenleri bulun-maktad›r. Özellikle Afganistan’daki baflar›s›zl›k ülkenin ekonomisini zorlarken re-jime olan güven de zay›flam›flt›r. Bürokrasi ve sanayi çal›flmaz duruma gelmifltir.Rüflvet ve yolsuzluklar yönetim ve üretimi bitirmifltir. Son SSCB Komünist PartisiGenel Sekreteri Gorbaçov’un, bu sorunlar› çözmek için gelifltirdi¤i Glasnost ve Pe-restroyka (fieffafl›k ve Yeniden Yap›lanma) reformlar› da sorunlar›n çözümüne ça-


SSCB Komünist Partisi GenelSekreterli¤i: SovyetlerBirli¤i’nde Cumhurbaflkan›ve Baflbakan bulunmaklaberaber, ülkenin gerçeklideri daima KomünistPartisi Genel Sekreteriolmufltur.

re olmad›. Bununla beraber, SSCB’nin kans›z bir flekilde da¤›lmas›nda önemli afla-malara geçilmesine yard›mc› oldu.

Daha önce Sovyetler Birli¤i’nin öncülü¤ündeki Varflova Pakt›’ndan ayr›lmak is-teyen veya bu rejimi elefltiren Macaristan ve Çekoslovakya’ya askerî müdahaledebulunulmufltu. 1956’da Macaristan’a ve 1968’de Çekoslovakya’ya yap›lan müdaha-lelerde binlerce kifli Rus tanklar› alt›nda can vermiflti. Benzeri tecrübeler ve Sovyetrejimine karfl› hareketlere yönelik tavizsiz durum, devletleri ihtiyatl› hareket etme-ye zorlam›flt›r. Bu co¤rafyada önce Hristiyan devletler, Gürcistan ve Ermenistan bucesareti göstermifltir. Afla¤›da bu devletler, ba¤›ms›zl›klar›n›n ilan edildi¤i tarih s›-ras›na göre ele al›nm›flt›r.

Gürcistan’›n Ba¤›ms›zl›k ‹lan›, 28 Nisan 1991Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan gibi Güney Kafkasya Cumhuriyeti’dir. BüyükKafkas Da¤lar›n›n ötesinde (güneyinde) bulundu¤undan bu üç cumhuriyete Trans-kafkasya (Kafkas ötesi) Cumhuriyetler de denir. Gürcistan, Bolflevik ‹htilali döne-minde ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmifltir. Stalin de Gürcistan do¤umlu olup bu ülkeye K›-z›l Ordu di¤erlerinden sonra girmifl ve Gürcistan Sovyetler Birli¤i’ne kat›lmak zo-runda kalm›flt›r.

Gürcistan, SSCB’nin da¤›lmas› aflamas›nda ise di¤er devletlerden önce ba¤›m-s›zl›¤›n› ilan etmifltir. Rusya Federasyonu s›n›r›nda yer alan Abhazya ve GüneyOsetya ile Türkiye s›n›r›ndaki Acarya, Gürcistan’a ba¤l› özerk birimlerdir. Sovyet-ler Birli¤i iç ve d›fl sorunlarla u¤rafl›rken Gürcistan bünyesindeki bu birimler dahafazla siyasi hak veya ba¤›ms›zl›k talebinde bulunarak ayaklanm›flt›r. Gürcistan or-dusu bu taleplere fliddetle karfl› koydu ancak özellikle Abhazya’da kontrolü sa¤la-yamad›. Bu süreçte baflkent Tiflis’teki çekiflmeler de sürüp giderken Sovyetler Bir-li¤i’nden ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etti. Bu süreçte büyük katk›s› olan afl›r› milliyetçi liderGamsakhurdia, ülkenin ilk Cumhurbaflkan› seçildi. Gürcistan’›n özerk birimlerle il-gili sorunlar› hâlen devam etmektedir. Bu konu, bölgesel hatta küresel aktörlerinetkisiyle küresel bir sorun hâline gelmifltir.

Ermenistan’›n Ba¤›ms›zl›k ‹lan›, 23 A¤ustos 1991Ermenistan, bu bölgede ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eden ikinci devlettir. Ermenistan ve he-men arkas›ndan di¤er cumhuriyetlerin ba¤›ms›zl›k ilanlar› tarihinde önemli bir ay-r›nt› vard›r. 12 Haziran 1991’de Rusya Federasyonu’nda baflkanl›k seçimini BorisYeltsin kazand›. 18 A¤ustos’ta yönetim askerî darbe ile devrilmek istendi. Bu s›ra-da Gorbaçov, K›r›m’da yazl›¤›nda idi. Yeltsin tanklar›n üzerine ç›karak darbeyi ta-n›mad›¤›n› ilan etti. Rus halk›n›n ad›na darbecilere karfl› direnece¤ini söyledi. Bu-nun üzerine halk sokaklara dökülerek Yeltsin’in etraf›nda topland›. 21 A¤ustos’tadarbeciler Moskova’dan kaçt›. 23 A¤ustos’ta ise Ermenistan ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etti.

Ermenistan’›n ba¤›ms›zl›k sürecinde Azerbaycan ile Yukar› Karaba¤ (Da¤l›kKaraba¤) krizi yaflanm›flt›r. Azerbaycan’a ba¤l› olan bu özerk bölgenin nüfusununço¤u Ermeni idi. 1988’de Yukar› Karaba¤ Özerk Bölgesi Azerbaycan’dan ayr›larakErmenistan’a kat›lma karar› ald›. Azerbaycan ve Ermenistan aras›nda gerilim t›rma-n›rken her iki ülkede de az›nl›klar sald›r›lara u¤rad›lar. Rusya, Yukar› Karaba¤’›nbu karar›n›n kabul edilemece¤ini duyurduysa da uygulamada Ermenistan yanl›s›politika izledi. 1990’da Ermenistan, K›z›l Ordu’dan ba¤›ms›z kendi ordusunu kur-du. Baflar›s›z Moskova darbesi ertesinde de ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etti. Levon Ter Pet-rosyan ilk Cumhurbaflkan› oldu. Yukar› Karaba¤ sorunu hâlen devam etmektedir.

994. Ünite - Kafkaslar ve Orta Asya Ülke ler in in S iyasi ve Ekonomik Yap› lar › ve D›fl Pol i t ikalar ›

K›rg›zistan’›n Ba¤›ms›zl›k ‹lan›, 31 A¤ustos 1991K›rg›zistan, Türkistan’›n en do¤usunda yer alan, daha çok da¤l›k alanlarla kapl›bir cumhuriyettir. Sovyetler Birli¤i’nin Çin hududunda bulundu¤undan, önemligörevlerde Ruslar›n say›ca fazla oldu¤u bir ülkedir. Örne¤in K›rg›zistan Hükûme-ti’nin yedi kiflilik Bakanlar Kurulunda Ruslar›n say›s› 5, K›rg›zlar›n say›s› 2 idi.Ruslar K›rg›zistan nüfusunun %30’unu oluflturmaktayd›. Bu durum büyük tepkile-re yol aç›yordu.

Askar Akayev’in, 27 Ekim 1990’da Devlet Baflkan› seçilmesinden sonra olaylarh›zla K›rg›zlar lehinde geliflmeye bafllam›flt›r. Kültürel haklar›n› alan K›rg›z Türkle-ri, komünist rejimden kurtulmak için f›rsat kollamaktayd›. K›rg›z halk› y›llarca kol-hozlarda köle gibi çal›flt›r›lm›fl fakat yönetimden olabildi¤ince uzak tutulmufltu.Moskova’da gerçekleflen baflar›s›z darbeden birkaç hafta sonra K›rg›zistan ba¤›m-s›zl›¤›n› ilan etmifl ve Askar Akayev ilk Cumhurbaflkan› olmufltur. K›rg›zistan’›n ba-¤›ms›zl›¤›n›n yerleflmesinde, 12 Aral›k 1991 de önemli tarihlerden kabul edilir. (Sa-ray, 1993A: 74-84)

Özbekistan’›n Ba¤›ms›zl›k ‹lan›, 1 Eylül 1991Yukar›da belirtildi¤i gibi Brejnev dönemindeki geliflmeler bütün Türkistan’da bas-k›c› rejime karfl› halk›n bilinçli mücadele yetene¤ini art›rm›flt›r. 1970’ler ve 1980’ler,Özbek Türklerinin millî kültürleri ile gasp edilmifl ekonomik haklar›n› geri istedik-leri bir dönemdir. Haziran 1989’da ‹slâm Abdülganiyeviç Kerimov, Özbekistan Ko-münist Partisi I. Sekreteri oldu. Kerimov’un göreve gelmesinden bir müddet sonra,Fergana’da kanl› olaylar meydana geldi. KGB (Sovyet Gizli Polis Teflkilat›)’nin k›fl-k›rtmas› ile harekete geçen bir grup Özbek, Fergana’daki Ah›ska Türklerine sald›r-m›fl, yüzlercesini öldürmüfl, binlercesini de evlerini terke mecbur b›rakm›flt›. Bu ge-liflme, KGB’nin da¤›lmakta olan Sovyet ‹mparatorlu¤u’nda Türk’ü Türk’e k›rd›rmaoperasyonlar›ndan biriydi. Ah›ska Türklerine yap›lan bu sald›r›dan bir müddet son-ra, 1990 bafllar›nda, Özbeklerin, K›rg›zlarla Ofl flehrinde çat›flmaya girmesi de dik-kat çeker. Kerimov, bu olaylar üzerine K›z›l Ordu birliklerini yard›ma ça¤›rm›flt›r.

28 May›s 1989’da Muhammed Salih ve Abdurrahim Polat önderli¤inde befl binüyeli “Birlik Partisi” kurulmufltur. Halk›n, Sovyet sömürüsünden kurtulmak için birparti etraf›nda toplanmaya bafllamas›, Kerimov’u da daha milliyetçi bir politika iz-lemeye sevketmifltir. Kerimov, Mart 1990’da di¤er cumhuriyetlerde de gerçekleflti-¤i gibi kendini baflkan seçtirdi. Bundan sonra Sovyetlerin, uzun y›llar Özbekistan’›bir ham madde ambar› olarak kulland›¤›n›, bunun ise Özbek halk›n›n geri kalma-s›na sebep oldu¤unu anlatmaya bafllam›flt›r.

Moskova’da, Gorbaçov’un 1986’dan beri ad›m ad›m gelifltirdi¤i aç›kl›k ve yeni-den yap›lanma hareketinin Ruslar›n menfaatine olmad›¤›na inanan gruplar›n ger-çeklefltirdi¤i askeri darbenin baflar›s›z kalmas› üzerine, di¤er cumhuriyetler gibi,Özbekistan da ba¤›ms›zl›k yolunda harekete geçmifltir. Heyecanl› bir toplant›dansonra Özbekistan Parlamentosu, 1 Eylül 1991’de Özbekistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› ilanetmifltir. Özbekistan Komünist Partisi kendisini la¤vederek Demokratik Parti ad›n›alm›flt›r. 29 Aral›k 1991’de yap›lan cumhurbaflkanl›¤› seçimini de ‹slam Kerimovkazanm›flt›r. Kerimov 2012 y›l› bafl› itibariyle Özbekistan Cumhurbaflkanl›¤› göre-vini sürdürmektedir. Böylece Kazakistan Cumhurbaflkan› Nazarbayev yan›nda Sov-yet sonras› en uzun baflkanl›kta kalan iki liderden biridir (Saray, 1993B: 72-78; Sa-lih, 2002).


Tacikistan’›n Ba¤›ms›zl›k ‹lan›, 9 Eylül 1991Orta Asya Cumhuriyetleri içerisinde daha çok iç savaflla ismi duyulan bir ülkedir.Nüfusunun ço¤unlu¤u Taciklerden olufltu¤u hâlde, bu halk›n Türk kökenli oldu-¤u tart›fl›lmaktad›r. Buna karfl›n örne¤in Kazak, Özbek, K›rg›z, Türkmen, Karakal-pak gibi halklar›n Türk kökenli oldu¤u konusunda tereddüt yoktur. Tacikçe, Fars-ça dil grubundan say›lmakta olup Taciklerin de Hint-Avrupa toplulu¤undan oldu-¤u ileri sürülür. Bununla beraber, ‹ranl›lar›n aksine Tacikler Sünni’dir. Tarihte vegünümüzde bu bölge Türkistan s›n›rlar›nda oldu¤u gibi, halk›n›n da Türk kökenlioldu¤u bilinmektedir. Enver Pafla’n›n da¤›n›k Türk kuvvetlerini toplay›p K›z›l Or-du’ya karfl› savaflt›¤› yer olan Belçivan, Tacikistan topraklar› içerisindedir. EnverPafla’n›n naafl› 1966’da Belçivan’dan Türkiye’ye getirilmifltir.

Tacikistan, 1924’de Tacikistan Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ad›yla Öz-bekistan SSC’ye ba¤l› özerk bir birim olarak kurulmufltur. 1936 Anayasas› ile SSCB’yioluflturan cumhuriyetlerden biri hâline gelmifltir. Di¤er cumhuriyetlerin arkas›ndan9 Eylül’de ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmifltir. Tacikistan’›n ba¤›ms›zl›k aflamas› ve sonra-s›nda Rusya Federasyonu ile ciddi bir problemi olmam›flt›r. Birçok aflamada d›fl po-litikada Rusya’n›n yan›nda yer alm›flt›r. Bununla beraber ülke içindeki afliret vebölgecilik kavgalar› iç savafla dönüflmüfl ve y›llarca devam etmifltir. 24 Kas›m1991’de Rahman Nebiyev ba¤›ms›z Tacikistan’›n ilk Cumhurbaflkan› olarak seçil-mifltir. (Sönmezo¤lu, 1996: 420)

Azerbaycan’›n Ba¤›ms›zl›k ‹lan›, 18 Ekim 1991Türk dünyas› genel hatlar›yla do¤u ve bat› olarak ikiye ayr›ld›¤›nda Hazar Denizibunun ortas›nda yer al›r. Azerbaycan ise t›pk› Türkiye gibi bat› Türklerinden say›-l›r. Bununla beraber Azerbaycan do¤u Türklerine komflu olan bir bölgedir. Buyüzden bu bölgeye Türk dünyas›n›n köprüsü denmektedir. Azerbaycan kuzey vegüney olarak iki bölgeye ayr›lmaktad›r. Güney Azerbaycan ‹ran s›n›rlar› içerisindeolup Sovyetler Birli¤i sonras›nda ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eden ise kuzeydeki Azerbay-cand›r. Kuzey Azerbaycan’›n yüzölçümü 86.600 kilometre kare olup 2009 nüfusu8.832.000’dir (Azerbaijan, 2012). ‹ran yönetimi alt›ndaki bölge ise 113.000 kilomet-redir. Kesin rakamlar tart›flmal› olmakla birlikte ‹ran nüfusunun üçte birini yaniyaklafl›k 25.000.000’unu Azeri Türkleri oluflturmaktad›r.

Azerbaycan’›n ba¤›ms›zl›k ilan› ve sonras›nda Ermenistan ile yaflad›¤› kriz Mos-kova ile iliflkilerini de etkilemifltir. fiubat 1988’de Yukar› Karaba¤ Özerk Bölgesi,Azerbaycan’dan ayr›larak Ermenistan’a kat›lma karar› ald›. Azerbaycan bunu red-detti. Moskova bunu tan›mayarak Yukar› Karaba¤’›n bu karar›n›n kabul edileme-ce¤ini duyurdu. Çünkü mevcut s›n›rlar›n de¤iflmesi yolunun aç›lmas› kendi aleyhi-ne olacakt›. Ancak, Ermeniler lehine, Azeriler aleyhine birçok taviz verdi. Bu ara-da Ermeniler ve Türkler aras›nda ç›kan olaylarda; Ermenistan’da Türkler, Bakü’deErmeniler öldürüldü. Rusya’n›n Ermenistan’›n bu hareketine karfl› izledi¤i tutum,Azerilerin gittikçe daha fazla tepkisini çekmeye bafllad›. Bu koflullarda, ba¤›ms›z-l›k talepleri gündeme geldi. Bunun üzerine K›z›l Ordu birlikleri 1990 bafl›nda Ba-kü’ye girerek 100’den fazla Azeri Türk’ünün ölmesine neden oldu. 19 ve 20 Ocak1990 tarihlerinde gerçeklefltirilen bu harekat, hem Sovyet sistemi hem de gündem-deki aç›kl›k rejiminin flampiyonu olarak bilinen Gorbaçov için kara bir leke olaraktarihe geçmifltir. Bu olaydan sonra Gorbaçov’a Nobel Bar›fl Ödülü verilmifltir. HalkCephesi lideri Ebulfez Elçibey’in Azerbaycan halk›n›n haklar›n› ve ülkenin ba¤›m-s›zl›¤›n› aç›ktan savunmaya bafllamas›yla, Azerbaycan 18 Ekim’de ba¤›ms›zl›¤›n›ilan etti. Elçibey, Azerbaycan’›n ilk Cumhurbaflkan›d›r. (Saray, 1993C: 7)


Türkmenistan’›n Ba¤›ms›zl›k ‹lan›, 27 Ekim 1991Türkmenistan’›n ba¤›ms›zl›¤› yolunda di¤er cumhuriyetlerde oldu¤u gibi Moskovamerkezli ekonomik ve siyasi bask›lar›n rolü olmufltur. Aral Gölü’nün kurumayabafllamas› ve di¤er çevre felaketleri bu yöndeki ad›mlar› desteklemifltir. Öte yan-dan di¤er Müslüman unsurlar gibi, Türkmenler de zorla ateist e¤itime tabi tutul-mufllard›r. Mesela 1917’de 500 caminin bulundu¤u Türkmenistan’da bunlar›n he-men tamam› Sovyet devrinde ya y›k›lm›fl veya kapat›lm›flt›r. Türkmenistan’›n bafl-kenti Aflkabad, Türkistan baflkentleri içerisinde camisi olmayan tek flehir hâlinegelmiflti. Aç›kl›k (Glasnost) dönemiyle birlikte Türkmenler camilerinin yenidenaç›lmas›n› istemeye bafllam›fllard›. 1985’de Türkmenistan Komünist Partisinin bafl›-na Saparmurat Atayeviç Niyazov (Türkmenbafl›) getirilmifltir.

Niyazov’un ilk ifli halk› aras›nda birli¤i sa¤lamak olmufltur. Zira Rus yönetimi,“böl ve yönet”i uygulam›fl, el alt›ndan kabilecilik zihniyetini canl› tutmaya çal›flm›fl-t›r. “Sen Teke’sin”, “sen Yamud’sun”, “sen Salur’sun” ve “sen Ersar›’s›n” diye Türk-men halk›n› ça¤ d›fl› bir kabilecili¤e teflvik etmiflti. Niyazov, Sovyetlerin ülkedenpamu¤u ve do¤al gaz› son derece ucuza ald›¤›n› ve Türkmenistan’a çok az gelir b›-rakt›¤›n› her f›rsatta dile getirmifltir. Bunun ise Türkmenistan’› fakirlefltirdi¤ini an-latm›flt›r. Niyazov’un ikinci ç›k›fl› ise Türkmen dili üzerine olmufltur. TürkmenlerinRusça’n›n etkisi ile ana dillerini kullanmada u¤rad›klar› haks›zl›¤› saptam›flt›r. Türk-men dilinin, cumhuriyetin resmî dili olmas› gerekti¤ini söylemifltir. Hükûmetin,1989’da ald›¤› bir kararla Türkmen dili, Rusça ile birlikte cumhuriyetin resmî diliolarak ilan edildi. Niyazov ba¤›ms›zl›k ilan›ndan önce prestij kazanmak için Türk-menistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› ilan edip etmeme konusunu halkoyuna sunmufltur. Ya-p›lan halkoylamas› sonucu, halk›n %93’ü ba¤›ms›zl›k için oy kullanm›flt›r. 27 Ekim1991’de toplanan Türkmen Parlamentosu halkoylamas› sonuçlar›n› oy birli¤i ilekabul ederek Türkmenistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etti. Türkmenistan’›n ba¤›ms›zl›-¤›n› ilk tan›yan ülke Türkiye olmufltur. Ayn› flekilde Türkmenistan’da Büyükelçili-¤ini ilk açan ülke de Türkiye olmufltur. Buna karfl›l›k Türkmenistan da ilk Büyü-kelçili¤ini Türkiye’de açm›flt›r (Saray, 1993D: 66-69).

Kazakistan’›n Ba¤›ms›zl›k ‹lan›, 16 Aral›k 1991Kazakistan, Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› sürecine iflaret eden önemli olaylarasahne olmufl bir Türk yurdudur. Huzursuzluklar Aral›k 1986’da verilen bir kararlasu yüzüne ç›km›flt›r. Bu tarihte Dinmuhammed Kunayev, emeklili¤i bahane edile-rek Kazakistan Komünist Partisi 1. Sekreterlik görevinden al›nm›fl yerine Rus as›ll›Kolbin seçilmiflti. Kazaklar bundan çok rahats›z oldu. Baflkent Almat› (Alma-Ata)ve di¤er birçok flehirde gösteriler, olaylar meydana geldi: Jeltoksan (Aral›k) olay-lar› denen bu süreçte ölenler oldu. SSCB ve Kazakistan’›n kaderi aç›s›ndan önem-li olan, bu olaylardan çok, bu olaylar›n art›k saklanamamas› oldu. Kazakistan’dakiresmî Sovyet haber ajans› APN’nin muhabiri ilk defa bir ö¤renci protestosunu ha-ber yapt›. Bu haber daha sonra bat›ya ulaflt›. Yönetim, bütün bu olaylar›n bafllama-s›na Kunayev’in görevden uzaklaflt›r›lmas›n›n sebep oldu¤unu anlad›. Yine Din-muhammed Kunayev’in kardefli Kazakistan ‹limler Akademisi Baflkan› Askar Ku-nayev de Kazak millî tarihinin yaz›lmas› sürecini bafllatt›. Zaten görevden al›nmanedenlerinden biri de Kazak halk›n›n tarihî geçmiflini inceleyen eserleri yay›nlama-ya a¤›rl›k vermesiydi. Bu geliflmeler, Kazakistan’›n bu¤day ve petrol deposu olma-s› sebebiyle Rusya’y› tedirgin etmiflti. Art›k gizlenemeyen olaylar üzerine, Kazakis-tan Komünist Partisi 2. Sekreteri Rus as›ll› Miroflkin bu görevden al›narak Kazakas›ll› Saidullah Kubaflev getirildi. Sovyet yönetimi bu konuda taviz vermifl oldu.


Almat›: Kazakistan’›n öncekibaflkenti olup Elmal›(Almal›) demektir.Anadolu’da oldu¤u gibiTürkistan’da birçok beldeninad› Elmal› anlam›na gelir.Sovyet döneminde “elman›natas›” anlam›nda “AlmaAta” kullan›lm›flt›r. Ancakba¤›ms›zl›k sonras› yenidenAlmat› ismikullan›lmaktad›r.

Yaflanan geliflmeler üzerine Nursultan Nazarbayev, 22 Haziran 1989’da Kaza-kistan Komünist Partisi Baflkanl›¤›na getirildi. Nazarbayev, Kazakistan’›n Mosko-va’dan de¤il, Almat›’dan yönetilmesi gerekti¤ini söyledi. Cumhuriyetlerin millîkaynaklar›na (petrol, do¤algaz ve madenler vb.) dünya piyasalar›na uygun fiyat-lar verilmesi gerekti¤ini aç›klayan Nazarbayev’in bu tutumu, di¤er Sovyet cumhu-riyetlerinin deste¤ini alm›flt›r. Kazakistan’da Kazak nüfusuna yak›n Rus nüfusubulunmaktayd›. Sovyetlerin izledi¤i kültürel bask› ve asimilasyon siyaseti sonucuRusça, Kazakistan’›n resmî dili olarak kullan›l›yordu. Bu Kazaklar› son derece ren-cide eden bir durumdu. Nazarbayev, Eylül 1989’da ald›¤› bir karar ile resmî dilinKazak Türkçesi oldu¤unu ilan etti. Onun bu karar› Ruslar taraf›ndan protesto edil-mifl ise de Kazak Türkleri taraf›ndan büyük bir sevinçle karfl›lanm›flt›r. Bununlaberaber, Nazarbayev, Kazak Türklerinin millî haklar›n› elde etmede taflk›nl›k gös-termelerine de engel olmufltur. Bu tip afl›r› milliyetçi gösterilerin ülkesinde yafla-yan di¤er az›nl›klar›, özellikle Ruslar› tahrik edece¤i ve bunun da memlekette hu-zursuzluk yarataca¤› endiflesini tafl›maktayd›. Onun en büyük arzusu Kazakis-tan’›n ve Kazaklar›n haklar›n› gürültü yapmadan ve meflru zeminlerde müdafaaederek temin etmekti.

24 Nisan 1990’da Nazarbayev, Parlamento taraf›ndan ilk Kazak Cumhurbaflka-n› olarak seçilmifltir. Nazarbayev, Kazak Türklerinin hayat›n› tehdit eden Sovyetnükleer deneme bölgesi olan Semipalatinsk Üssü’nü kapatt›rm›flt›r. Rusya Federas-yonu’nun Kazakistan’dan Kuzey Kazakistan’› almas› gerekti¤i s›k s›k gündeme ge-tirilmifltir. Rusya Federasyonu Baflkan› Yeltsin de Kazakistan’›n ba¤›ms›zl›¤› hâlin-de baz› s›n›r ayarlamalar› yap›lmas› gerekti¤ini ileri sürmeye bafllam›flt›r. Rus flove-nistlerinin bu tutumlar›, baflta Nazarbayev olmak üzere bütün Kazak ayd›nlar› veparlamento üyeleri taraf›ndan fliddetle protesto edilmifltir. Kazakistan’›n KazakTürklerinin ana yurdu oldu¤u ifade edilerek ülkenin bütünlü¤üne göz diken kimolursa olsun sonuna kadar savafl›laca¤› belirtilmifltir. Kazak Türklerinin bu hakl› vesert tepkisi karfl›s›nda Rus flovenistleri geri çekilmek mecburiyetinde kalm›flt›r. Birmüddet sonra da Rusya Federasyonu ile Kazakistan Cumhuriyeti birbirlerinin s›n›r-lar›n›n de¤iflmezli¤ini kabul eden bir antlaflma imzalayarak meseleyi resmen ka-patm›fllard›r. Bununla beraber Nazarbayev, Ruslar›n yo¤un oldu¤u Kuzey bölge-sindeki Kazak egemenli¤ini pekifltirmek üzere 1995’te baflkenti bu bölgedeki Asta-na’ya (Akmola) tafl›m›flt›r (Yalç›nkaya, 1997).

Kazakistan, 16 Aral›k 1991’de ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmifltir. Bu aflamaya gelme-den önce 1 Aral›k 1991’de yap›lan seçim ile Nazarbayev, Cumhurbaflkanl›¤›na se-çilmifltir. Yap›lan yemin töreninde Nazarbayev, eski Kazak töresine göre hareketedip makam›na oturmufltur. Eskiden Kazak hanlar› vazifeye bafllarken, beyaz keçeüzerinde yürüyerek makamlar›na otururlard›. Nazarbayev de beyaz keçe üzerindeyürüyerek makam›na ç›km›flt›r.

1956 Macaristan, 1968 Çekoslovakya’da oldu¤u gibi Sovyet güçleri niçin ba¤›ms›zl›k ilan-lar›na karfl› askeri gücünü kullanmam›flt›r?

Nadir Devlet (1989), Ça¤dafl Türk Dünyas›, ‹stanbul, Marmara Üniversitesi Yay›nlar›.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



BA⁄IMSIZLIK SONRASI KAFKASLAR VE ORTA ASYA1990 y›l›nda egemenliklerini ilan eden Kafkas ve Orta Asya Cumhuriyetleri1991’de ba¤›ms›zl›klar›n› ilan ettiler. Bununla beraber Sovyet döneminde Mosko-va yönetimi, cumhuriyetler üzerinde sürekli denetimi korumak maksad›yla, heryönüyle birbirine ba¤›ml› bir sistem kurmufltu. Örne¤in bir otomobilin motorubir cumhuriyette, kaportas› di¤erinde, her bir önemli aksam› farkl› cumhuriyet-lerde, nihayet montaj› bir di¤erinde yap›l›rd›. Bu durumda ba¤›ms›zl›¤›n› ilaneden bu devletler için Moskova kontrolünde ifl birli¤i devam etmedi¤i takdirdebütün bu fabrikalar›n hiçbir anlam› kalmayacakt›. Esasen daha Sovyet dönemin-de bu sistem çökmeye bafllam›flt›. Örne¤in bir gübre fabrikas› üretir, gübredenoluflan tepelerin üzerine kar ya¤ar, çocuklar burada kayak yapard›. Ancak ikiyüz kilometre ötedeki tar›m çiftliklerine gübre ulaflmad›¤› için tar›msal üretimdebüyük düflüfl yaflan›rd›. Özbekistan SSCB’nin pamuk deposu idi. Ancak çorapüretimi dahi Rusya’da yap›l›rd›.

Sovyet sisteminin kas›tl› olarak kurdu¤u devletlerin karfl›l›kl› ba¤›ml›l›¤› sistemi,cumhuriyetlerin ba¤›ms›zl›k ilanlar›n›n felaketle sonuçlanmas›na yol açabilirdi. Buyüzden mevcut iliflkileri herkesin kabul edece¤i flekilde yürütmek ve ortadan kal-d›rmak üzere bir zemin arand›. 8 Aral›k 1991’de Rusya, Ukrayna ve Beyaz Rusyaaras›nda Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u (BDT) anlaflmas› imzalanarak SovyetlerBirli¤i’ne son verildi. Kazakistan Cumhurbaflkan› Nursultan Nazarbayev’in girifli-miyle 21 Aral›k’ta Gürcistan, Litvanya, Letonya ve Estonya d›fl›ndaki 11 cumhuriye-tin temsilcileri Alma Ata Deklarasyonu ile BDT sözleflmesini imzalad›lar. Sovyet-ler Birli¤i’nin son Devlet Baflkan› Gorbaçov’un görev süresi 1991 Aral›k sonu itiba-riyle sona erdi ve yerine yenisi seçilmedi. Böylece 1991 sonu itibariyle SovyetlerBirli¤i resmen da¤›lm›fl oldu. BDT, Sovyetler Birli¤i’nin kans›z bir flekilde da¤›lma-s› yolunda önemli bir araçt›r.

Cumhuriyetlerin ba¤›ms›zl›k ilan›ndan sonra her bir devletin birtak›m iç ve d›flsorunlar› gündeme geldi. Sovyet döneminin ideolojik temelli bask›c› rejim kuralla-r›, tarihi ve kültürel boyutu olan etnik sorunlar›n ortaya ç›kmas›n› önlemifltir. Ayn›zamanda idari ve siyasi birlik olan Sovyet sistemi içinde s›n›r sorunlar› da bir flekil-de çözülmüfl veya ertelenmifltir. Ancak ba¤›ms›zl›ktan sonra bütün bu sorunlar sa-vafllar ve iç savafllar›n kayna¤›n› oluflturmufltur. Buna karfl› zaman zaman uluslara-ras› örgütler veya BDT devreye girmifltir. Sovyet döneminin etkili kurumu olanKGB, yeni dönemde de faaliyetlerini sürdürmüfltür. Ekonomik ve stratejik bak›m-dan Moskova’n›n kontrolünde olmas› istenen ba¤›ms›z cumhuriyetlerde gizli ser-vis destekli çat›flmalar dikkati çekmifltir. Bir flekilde çözülmesi gereken etnik veyasiyasi sorunlar y›llarca çözümsüz kalarak Moskova’n›n müdahalesine zemin haz›r-lanm›flt›r. Öte yandan yeni ba¤›ms›z cumhuriyetlerin uluslararas› örgütlerle olaniliflkileri, bunlara üyelikleri veya üyelik sürecine girmeleri, bölgesel ve küresel po-litikalar›n ipuçlar›n› vermifltir.

Ba¤›ms›zl›k Sonras› Gürcistan: Abhazya Sorunu ve BDT Üyeli¤iGürcistan, bölgede iki Hristiyan devletten biri olup ayn› zamanda Stalin’in do¤umyeridir. Bolflevik ‹htilali sonras›nda birçok konuda Ermenistan gibi Moskova’n›nmüsamahal› politikalar› söz konusu olmufltur. Çerkez kökenli bir kavim olan Ab-


hazlar›n bulundu¤u bölgenin, Gürcistan s›n›rlar› içinde yer almas› bu hoflgörülü tu-tuma örnek olarak gösterilebilir. Benzer durum k›smen Acarya, Güney Osetya, Je-vahati (cavahati), Borçal› için de geçerlidir. Bu durum Moskova’n›n Kafkasya’daGürcistanlaflt›rma ve Ermenistanlaflt›rma stratejisi olarak de¤erlendirilebilir. Bunun-la beraber Gürcistan halk› ve yönetimi Rusya’n›n bask›c› ve merkezi yönetimindenkurtulma yolunda ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eden ilk devlettir. Rusya’n›n politikalar›naSlav kökenli Ukrayna ile Balt›k Cumhuriyetleri de karfl› ç›km›flt›r.

Gamsakhurdia, Ekim 1990’da Gürcistan SSC Yüksek Konseyi Baflkanl›¤›naseçildi ve 1991’de ba¤›ms›zl›k ilan›ndan sonra da ülkenin ilk Cumhurbaflkan› ol-du. Bununla beraber afl›r› milliyetçi politikalar› birçok kesimden tepki görmüfl-tür. Yaflanan silahl› çat›flmalar ve askeri darbe sonucu Gamsakhurdia Gürcistan’›terk etmek zorunda kalm›flt›r. Sovyetler Birli¤i’nin son D›fliflleri Bakan› olan She-vardnadze (fievardnadze) 1992’de Gürcistan’a gelerek yönetimi ele alm›flt›r.1990’lar boyunca gerek Gamsakhurdia yanl›lar› gerekse Abhazya ve Acara ÖzerkBölgelerinin ba¤›ms›zl›k talepleriyle, ülkede siyasi istikrars›zl›k, iç savafl ve dar-be giriflimleri yaflanm›flt›r. Abhazya savafl›nda yaklafl›k 20.000 kifli ölürken260.000 kifli göç etmifltir. Gürcistan, 1992’de BM, AG‹K, IMF ve Dünya Banka-s›na üye oldu. Ülke içindeki kar›fl›kl›klar›n devam etmesine karfl› son çare ola-rak 1993’de BDT’ye de üye olmak zorunda kalm›flt›r (Sönmezo¤lu, 1996: 208).Gürcistan; Ukrayna, Azerbaycan ve Moldova ile birlikte daha çok ABD yanl›s›olan GUAM Demokrasi ve Ekonomik Kalk›nma Örgütünün de kurucu üyesidir.Ayr›ca, Türkiye’nin önderli¤inde kurulan Karadeniz Ekonomik ‹flbirli¤i Örgütü(KE‹) üyesidir.

Ermenistan’›n Geniflleme Politikas› ve Komflular›yla Sorunlar›A¤ustos 1991’de ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eden Ermenistan’›n Azerbaycan ile sorunlar›daha önce Yukar› Karaba¤ (Da¤l›k Karaba¤) anlaflmazl›¤› ile bafllam›flt›r. 23 A¤us-tos 1990 tarihli Ermenistan SSC Yüksek Sovyeti’nin Ba¤›ms›zl›k Beyannamesi, Tür-kiye’nin Do¤u Anadolu topraklar›n› “Bat› Ermenistan” olarak zikreder. 1995 tarihliErmenistan Anayasas›’n›n Girifl bölü-münde ise “Ba¤›ms›zl›k Beyanname-si’nde yer alan Ermenistan’›n milli arzu-lar›n› tan›r” ifadesi yer al›r. Öte yandanErmenistan Parlamentosu fiubat 1991’deald›¤› karar ile, Kars Antlaflmas›’n› tan›-mad›¤›n› deklare etmifltir. 1921 tarihin-de Rusya’n›n da kat›ld›¤› bu antlaflmaile Türkiye, Ermenistan, Gürcistan veAzerbaycan aras›nda bugün de geçerliolan s›n›rlar düzenlenmifltir. Öte yandanGürcistan’›n Ermenistan s›n›r›nda Erme-nilerin yaflad›¤› Jevahati (cavahati) böl-gesi ile ilgili talepleri söz konusudur.Azerbaycan ile savafl hâli sebebiyle Er-


Resim 4.1

Ortas›nda A¤r›Da¤›’n›nbulundu¤uErmenistan devletarmas›

menistan bu konuda ›srarl› de¤ildir. Ermenistan BDT kurulufl sözleflmesi durumun-daki Almat› Deklarasyonu’nu imzalam›flt›r. Daha sonra BM, AG‹K, KE‹, IMF, Avru-pa ‹mar ve Kalk›nma Bankas›na üye olmufltur.

Yukar› Karaba¤ sorunu ba¤›ms›zl›k sürecinde de devam etmifltir. A¤ustos1991’de Yukar› Karaba¤ ile Ermenistan aras›ndaki Laçin Koridoru’nu, Ermenistaniflgal etmifl ve Yukar› Karaba¤’› fiilen kendisine ba¤lam›flt›r. 1991-1995 aras›nda bir-çok bölgede savafl yaflanm›flt›r. May›s 1994’de BDT zemininde Azerbaycan ile atefl-kes imzalanm›fl ve bar›fl görüflmeleri konusunda Minsk Süreci bafllam›flt›r. Geçensüre zarf›nda bar›fl anlaflmas› imzalanamad›¤› gibi zaman zaman s›cak çat›flmalarda yaflanmaktad›r. Yukar› Karaba¤ ve çevresindeki 7 vilayet Ermenistan iflgali al-t›ndad›r. (Sönmezo¤lu, 1996: 179)

Azerbaycan’›n Yukar› Karaba¤ Savunmas› ve Siyasal ‹stikrars›zl›kSovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›ndan sonra yeni ba¤›ms›z cumhuriyetler aras›ndakien önemli kriz Azerbaycan-Ermenistan aras›nda yaflanm›flt›r. Bununla karfl›laflt›r›la-bilecek di¤er bir kriz ise Gürcistan-Abhazya sorunudur. Hazar sahildar› ülke olanAzerbaycan’›n komflular› Gürcistan, Rusya Federasyonu (Da¤›stan), ‹ran, Türkiye(Nahç›van Özerk Bölgesi), Ermenistan’d›r. Azerbaycan; BM, BDT, Ekonomik ‹flbir-li¤i Teflkilat› (E‹T), ‹slam ‹flbirli¤i Örgütü (‹‹Ö), KE‹, TÜRKSOY (Uluslararas› TürkKültürü Teflkilat›) ve GUAM örgütlerine üyedir. Yukar›da ele al›nd›¤› üzere ba¤›m-s›zl›k ile birlikte Yukar› Karaba¤ sorunundan kaynaklanan savafl sonunda ateflkesimzalanm›fl ancak bar›fl anlaflmas› Minsk Süreci’ne havale edilmifltir. Ermenistan ilesavafl devam ederken Azerbaycan’da isyan da bafl göstermifltir.

Elçibey’in önderli¤inde ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eden Azerbaycan’›n Rusya’ya karfl›derin bir öfkesi bulunmaktayd›. Gerek Çarl›k döneminde gerekse Sovyet dönemin-de petrol ve do¤algazdan elde edilen gelirden Azerbaycan istifade edemiyordu.Sanayi alan›nda üst görevler genellikle Rus, Ermeni ve Yahudilere verilmiflti. Aze-riler fabrika ve tar›m alan›nda genellikle iflçi idi ve kazançlar› çok azd›. Bu flartlaralt›nda göreve gelen Elçibey, ekonomik ba¤›ms›zl›k yönünde önemli ad›mlar att›.Ermenistan iflgaline karfl› verilen savaflta belirli bir baflar› elde edildi ve bunda kat-k›s› olan Suret Hüseyinov’a kahramanl›k ünvan› verildi. Hüseyinov beklenmedikbir flekilde Gence’de isyan bafllatarak kendisine ba¤l› birliklerle Bakü’ye do¤ru ha-rekete geçti. Elçibey, savafl devam ederken, iç savafl yaflanmamas› için görevi b›ra-karak Bakü’den ayr›lmak zorunda kald› ve Nahç›van’da bulunan Haydar AliyevBakü’ye gelerek Haziran 1993’te Devlet Baflkan› oldu. 2003’te vefat›na kadar Cum-hurbaflkan› olarak görev yapan Haydar Aliyev, Rusya ve ‹ran’a karfl› daha yumu-flak politikalar uygulad›. Bununla beraber Azerbaycan’›n beflte birindeki Ermeni ifl-galini kald›ramadan vefat etti. Azerbaycan’da savafl devam ederken Ermeni birlik-leri iflgal etti¤i bölgelerde sivil, yafll›, kad›n, çocuklara karfl› katliam uygulad›. Bin-lerce Azeri öldürüldü. Yap›lanlar Bat›l› ülkelerde de büyük tepkiye yol açt›. Ancakbu katliam› yapanlar hakk›nda herhangi bir takibat yap›lamad›¤› gibi katliam›n ön-de gelen sorumlusu Koçaryan iki dönem Cumhurbaflkan› olmufltur. Di¤er sorum-lular ise hâlen Ermenistan’da yönetim kademelerinde bulunmaktad›r.


Ebulfez Elçibey’in devletpolitikas›n›n esaslar›: 1.Türk dünyas›n›nbütünleflmesi; 2. Türkiye ileen ileri derecede ifl birli¤i; 3.‹ran iflgalindeki GüneyAzerbaycan ve ‹ran’dakiyaklafl›k 25.000 milyonAzeri’nin kuzey ile birleflmesi(Vahit Azerbaycan); 4.Rusya’n›n yeni cumhuriyetlerüzerinde yeniden nüfuzkurma arac› olan Ba¤›ms›zDevletler Toplulu¤u’na (BDT)girmemek; 5. Baküpetrollerinde Rusya’y› devred›fl› b›rakmak. Moskova’datoplanan Rus, ‹ranl›, Ermenilve Azerbaycanl› eskikomünistler Elçibey’indevrilmesi yönünde kararalm›flt›r. Ç›kart›lan olaylarsonucu 18 Haziran 1993’teElçibey Bakü’den ayr›lmakmecburiyetinde kald›.

K›rg›zistan: 1990’lar›n Sakin CumhuriyetiK›rg›zistan 31 A¤ustos 1991’deki ba¤›ms›zl›k ilan›ndan sonra 1990’lar› en sakin ge-çiren, ayn› zamanda di¤erlerine göre demokrasiye geçifli daha h›zl› ve yumuflakolan cumhuriyettir. Ekim 1990’da K›rg›z Parlamentosu taraf›ndan Cumhurbaflkan›seçilen Askar Akayev, bölgede daha önce Komünist Partisi örgütlerinde önemligörevlerde bulunmayan tek lider durumundad›r. Daha sonraki seçimlerde de Cum-hurbaflkan› seçilmifltir. Akayev’in anayasal yetkileri ve seçimlerdeki uygulamalarakarfl› muhaliflerin tepkileri olmakla beraber bu dönemde ciddi bir sorun yaflanma-m›flt›r. 2005’te gerçekleflen renkli devrim sonucu baflkanl›ktan ayr›lmak zorundakalm›flt›r.

1993’te kabul edilen K›rg›z Anayasas›, K›rg›zcay› resmî dil olarak kabul etti. Ba-¤›ms›zl›k ile birlikte K›rg›zistan’da merkezî planlama esas›na dayal› ekonomik re-jim terk edilmifltir. Bunun yerine serbest pazar ekonomisine dayal› süreç bafllat›l-m›flt›r. Di¤er birçok ülkede oldu¤u gibi merkezî planlamaya ba¤l› devletçi ekono-minin terkinden sonra serbest piyasa ekonomisinin kurulup geliflmesinde aksak-l›klar yaflanm›flt›r. Öncelikle bu yöndeki yat›r›mlar için gerekli döviz bulunamam›fl,teknoloji ve yönetim altyap›s› yüzünden yabanc› sermaye için cazip olmam›flt›r.Ba¤›ms›zl›k sonras›nda BM, BDT, IMF gibi kurulufllar yan›nda Rusya ve Çin’in ön-cülü¤ündeki fianghay ‹flbirli¤i Örgütüne (fi‹Ö) üye olmufltur. Bunun yan›nda kuru-luflunda Türkiye ve ‹ran’›n öncü oldu¤u Ekonomik ‹flbirli¤i Teflkilat› (E‹T), ‹‹Ö ileTÜRKSOY (Uluslararas› Türk Kültürü Teflkilat›) gibi uluslararas› örgütlere üyedir.(K›rg›zistan, 1996: 19)

K›rg›zistan’›n komflular› Özbekistan, Tacikistan, Kazakistan ve Çin’dir. Özbekis-tan’la s›n›rlar› iç içe geçen K›rg›zistan’da Özbek as›ll›lar, Özbekistan taraf›nda iseK›rg›zlar›n yo¤un oldu¤u yerleflim bölgeleri vard›r. Özbeklerin yo¤un oldu¤u Oflflehrindeki olaylara Özbekistan da müdahil olmufltur.

Özbekistan’da Muhaliflerin TasfiyesiÖzbekistan, Orta Asya cumhuriyetleri içerisinde co¤rafi bak›mdan en büyü¤ü ol-mad›¤› hâlde, nüfus bak›m›ndan en kalabal›¤›d›r. Di¤er dört cumhuriyetin ortas›n-da yer al›r. Türkmenistan, Afganistan, Tacikistan, K›rg›zistan ve Kazakistan ilekomflu olan Özbekistan içinde Karakalpakistan Özerk Bölgesi bulunmaktad›r. Öz-bekistan, BDT’ye kuruluflunda kat›lm›flt›r. Ba¤›ms›zl›k sonras›nda BM, ‹‹Ö, E‹T,TÜRKSOY üyesi olmufltur. 1996’daki kurulufl döneminde fianghay Befllisi aras›ndayer almam›fl, sonradan üye olmufltur. Özbekistan, GUAM’›n 1997’deki ilk kuruluflsürecinde yer almad›¤› hâlde, 1999’da bu giriflime kat›lm›flt›r. 2001’de fi‹Ö’ye kat›-lan Özbekistan, 2005’te GUUAM’dan (Georgia-Ukraine-Uzbekistan-Azerbaijan veMoldova) ayr›lm›fl ve örgüt yeniden GUAM olmufltur.

1 Eylül 1991’de ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eden Özbekistan’›n ilk Cumhurbaflkan› ‹slamKerimov, 1989’da Özbekistan Komünist Partisi Genel Sekreteri olmufltur. Ba¤›m-s›zl›k sonras›nda yap›lan Cumhurbaflkanl›¤› seçimlerine Erk Partisi lideri Muham-med Salih de kat›lm›fl ve % 12 oran›nda oy alm›flt›r. M. Salih, daha sonra ülkeyi terketmek zorunda kalm›fl ve Erk Partisi kapat›lm›flt›r. (Özbekistan, 1995: 12)

Ekonomik ve jeopolitik bak›mdan Türkistan’›n merkezi durumundaki Özbekis-tan’da ba¤›ms›zl›k sürecinde etnik çat›flmalar yaflanm›flt›r. Ülkede etkili bir muha-lefet bulunmamaktad›r. M. Salih’in hâlen yurt d›fl›nda yaflamak zorunda kalmas›Özbekistan’› demokrasi ve insan haklar› bak›m›ndan zor durumda b›rakmaktad›r.


fianghay Befllisi: fianghayBefllisi; Rusya, Çin,Kazakistan, K›rg›zistan veTacikistan ile 1996’dakuruldu. Özbekistan üyeolarak 2001’de kat›ld›.fianghay Befllisi giriflimininuluslararas› örgüt hâlinegelmesi 2001’de gerçekleflti.

Tacikistan’da Ba¤›ms›zl›k Sonras› ‹ç SavaflOrta Asya cumhuriyetleri içerisinde ekonomisi en zay›f olan Tacikistan, ba¤›ms›z-l›k sonras›nda y›llarca süren iç savafl sorunu yaflam›flt›r. BDT’nin ve Rusya’n›n yar-d›m› ile etnik ve siyasi çat›flmalar bir dereceye kadar önlenebilmifltir. Bu gerçektenhareketle Tacikistan, BDT’nin kuruluflundan itibaren üye olup fianghay Befllisi’ni(fi‹Ö) oluflturan befl devletten biridir. Yine Rusya ile birlikte Avrasya EkonomikToplulu¤u üyesidir. Tacikistan; BM, E‹T ve ‹‹Ö gibi örgütlere de üyedir. Co¤rafiolarak Rusya’ya en uzak cumhuriyetlerdendir. D›fl politikada temel konularda Rus-ya’n›n yan›nda yer alm›flt›r. Komflular› Özbekistan, Afganistan, K›rg›zistan veÇin’dir. Afganistan ile uzun ve da¤l›k s›n›r›, ülkedeki istikrars›zl›¤› besleyen bir un-sur durumundad›r.

Ba¤›ms›zl›k ilan› sonras›nda baflkanl›k seçimini Rahman Nabiyev kazanm›flt›r.Bir müddet sonra baflkent Duflanbe’de bafllayan ve di¤er bölgelere s›çrayan olay-larda çok say›da insan ölmüfltür. Baflkan görevinden ayr›lm›fl ve ‹skenderov geçiciDevlet Baflkan› olmufltur. Kas›m 1992’de olaylar› önleyemeyen ‹skenderov da isti-fa etmek zorunda kalm›flt›r. Rahmanov, ülkenin yöneticisi durumuna gelmifltir.1993’te BDT bar›fl gücü bünyesindeki ço¤unlu¤u Rus olan askerler ülkede konufl-lanm›flt›r. 1990’lar›n sonuna kadar zaman zaman çat›flmalar yaflanmakla birlikte, ül-kede belirli bir istikrar sa¤lanm›flt›r.

Ba¤›ms›zl›k Sonras› Türkmenistan: Sürekli Tarafs›zl›k StratejisiTürkmenistan, yeni ba¤›ms›z cumhuriyetler içerisinde zengin do¤algaz kaynakla-r›yla bilinmektedir. Ba¤›ms›zl›k sonras›nda “daimi tarafs›zl›k stratejisi” ile siya-si ve ekonomik güvenli¤ini sa¤lama yoluna gitmifltir. Hazar k›y›dafl› ülke olanTürkmenistan’›n komflular›; Kazakistan, Özbekistan, Afganistan ve ‹ran’d›r. Türk-menistan; BM, IMF, AG‹T, ‹‹Ö, E‹T, TÜRKSOY gibi uluslararas› örgütlere üyedir.BDT’nin kurucu üyelerinden oldu¤u hâlde, 2005’te bu örgütten ayr›lm›flt›r. (Türk-menistan, 1996: 14)

Türkmenistan do¤algaz› ve pamu¤unun Rusya’ya çok ucuza verilmesine karfl›tepkiler, ba¤›ms›zl›k sonras› politikalar›n temelini oluflturmufltur. Ülkenin ilk Cum-hurbaflkan› Saparmurat Niyazov, daha sonra Türkmenbafl› soyad›n› alarak Türk-menistan’›n ayn› zamanda kültürel ve ideolojik bak›mdan yeniden kurulmas› yö-nünde önemli giriflimlerde bulunmufltur. Dinî, millî, medeni ve ahlaki kural vegörevleri ele alan Ruhname adl› eseri, yeni Türkmen ulusunun temel kitab› hâ-line gelmifltir.

Ba¤›ms›z Türkmenistan’›n, en önemli ekonomik ürünü olan do¤algaz›, dünyastandartlar›na göre satabilmesi için Rusya d›fl›nda bir al›c› bulmas› gerekmifltir. Sov-yet döneminden kalan Rusya ba¤lant›l› do¤algaz boru hatt› Türkmenistan’› Mosko-va’ya mahkum k›lmaktayd›. Rusya d›fl›nda tek alternatif, ‹ran üzerinden sat›flt› an-cak bu duruma da ABD karfl› durmaktayd›. Bu durum dikkate al›nmayarak 1998bafl›nda ‹ran’a do¤algaz boru hatt› kurulmaya bafllanm›flt›r. Türkmenistan’›n do¤al-gaz baflar›s› ile Rusya’n›n eski Sovyet cumhuriyetlerinden düflük fiyatla petrol, do-¤algaz ve di¤er ürünleri art›k alamayaca¤› ortaya ç›km›flt›r. Bu anlaflmadan sonra,ABD yönetimine yapt›r›mlar›n kald›r›lmas› yönündeki bask›lar artm›flt›r. Türkme-nistan’›n ‹ran’a do¤algaz sat›fl›, Sovyet sonras›nda büyük güçlerden ba¤›ms›z poli-tika izleme ve uygulama bak›m›ndan önemli bir örnektir (Yalç›nkaya, 2001: 77).


Daimi Tarafs›zl›k Stratejisi:Bir devletin hem bar›fl hemde savafl zaman›ndaüstlendi¤i biryükümlülüktür. Askeriittifaklara kat›lmamas›,ülkesinde baflka devletlereüs vermemesi dolay›s›ylahiçbir flekilde savaflakat›lmamas› gerekmektedir.Genellikle bu strateji, di¤erdevletlerin bir devletedayatt›¤› strateji oldu¤uhâlde, Türkmenistanbölgesel çat›flma vekrizlerden uzak durmak içinkendi iradesiyle bunu talepetmifltir.

Ruhname: Türkmenistan’›nKurucu Devlet Baflkan›SaparmuratTürkmenbafl›’n›n (Niyazov)önemli eseridir. Ruhname,Türkmenistan kamuyönetimi ve e¤itim sistemiaç›s›ndan temel baflvurukayna¤› olmufltur. Bukitapta dinî ve millîde¤erler, inanç esaslar›yan›nda aile terbiyesi,çal›flmak, dürüstlük gibiahlak konular› ifllenir.http://www.turkmenistan.gov.tm/ruhnama/ruhnama-tur.html 2012-02-04

‹stikrar ve Denge Politikalar›yla KazakistanKazakistan, yeni ba¤›ms›z cumhuriyetler içerisinde en kritik durumda olan devlet-tir. Ülkenin kuzeyinin Rusya ile uzun bir s›n›r› bulunmakta olup özellikle bu böl-gede Rus nüfusu toplam nüfusun % 80’i civar›ndayd›. Üstelik Moskova’da önemliçevreler Kuzey Kazakistan’›n Rusya’ya verilmesini istemekteydi. Ülkenin baflkentido¤u s›n›r›nda bulunan Almat›’dan kuzeyde bulunan Astana’ya (Akmola’ya) tafl›-narak bu sorun kal›c› olarak çözüldü. Kazakistan’›n Rusya d›fl›ndaki komflular› iseÇin, K›rg›zistan, Özbekistan ve Türkmenistan’d›r. Ülke ayn› zamanda Hazar k›y›-dafl›d›r. BDT ve fi‹Ö’nün kurucu üyelerinden olan Kazakistan; BM, IMF, AG‹T, E‹T,‹‹Ö, TÜRKSOY gibi örgütlerin de üyesidir.

Ba¤›ms›zl›k sonras›nda Nazarbayev yönetiminde, ülkede siyasi istikrar sorunuyaflanmam›flt›r. Bununla beraber tarihî, millî ve dinî de¤erlerin de ön planda tutul-du¤u e¤itim ve kültür politikalar› ile Kazak milletinin oluflumu yönünde politika-lar da izlenmektedir. ‹zlenen reform politikalar› ile hem millî bir devlet oluflturul-mas› yönünde önemli geliflmeler kaydedilmifl hem de ekonomik s›k›nt›lar›n yaflan-d›¤› geçifl döneminde sosyal ve etnik çat›flmalara karfl› tedbirler al›nm›flt›r. Bu afla-mada ülkedeki Ruslar›n bir k›sm› Rusya’ya göç etmifltir. Ancak önemli askerî vebürokratik mevkilerde bulunan Rus kökenli vatandafllara karfl› ayr›mc›l›k veya bas-k› uygulanmam›flt›r (Kazakistan, 1996: 19).

Ba¤›ms›zl›k sonras›nda Cumhuriyetler, Rusya’n›n ekonomik ve siyasi ç›karlar›na karfl› po-litikalar› uygulam›flt›r. 2000’li y›llara kadar Moskova’n›n bu politikalara müdahale etme-me nedenleri neler olabilir?

Alaeddin Yalç›nkaya (1998), Türk Cumhuriyetleri ve Petrol Boru Hatlar› (Derleme), ‹stan-bul, Ba¤lam.

2000’L‹ YILLARDA KAFKASLAR VE ORTA ASYA POL‹T‹KALARIUluslararas› politika alan›nda 2000’li y›llar›n bafl›nda önemli geliflmeler yaflanm›fl-t›r. 2000 y›l› bafl›nda Rusya’da Vladimir Putin’in Devlet Baflkan› olmas› ile Kafkas-ya ve Orta Asya cumhuriyetleri aç›s›ndan yeni bir dönem bafllam›flt›r. Bütün dün-yay› ilgilendiren di¤er bir geliflme ise 11 Eylül 2001’de ABD’de gerçekleflen teröristsald›r›lard›r. Teröristlere karfl› mücadeleyi terörle savafl kavram› ile bütün dünyayayayan ABD, üslerini bu bölgelere de kurmufltur. Baz› cumhuriyetlerde kurulanABD üsleri, So¤uk Savafl dönemi benzeri rekabetleri gündeme getirerek Rusya’n›ndaha fazla müdahalesine de zemin haz›rlam›flt›r.

Ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eden Çeçenistan’a karfl› büyük kay›plar veren Rusya’da,1999 yaz›nda Putin Baflbakanl›¤a getirildi. Eski KGB fiefi olan Putin, farkl› yöntem-lerle uluslararas› kamuoyunun tepkisini çekmeden Çeçenistan’a büyük darbelervurmufltur. Yeltsin 2000 y›l› bafl›nda görevini Putin’e devrederek Baflkanl›ktan ay-r›ld›. Putin, Çeçen sorununu çözerken Rusya’daki özerk birimler üzerinde Sovyetdönemine benzer Moskova merkezli idari sistemi yeniden kurdu. 2001’de ABD’degerçekleflen terörist sald›r›lardan sonra ABD ile ifl birli¤ini gelifltirdi ve Çeçen hare-ketini de terör kapsam›na alarak d›fl tepkileri önlemeye çal›flt›. Ayn› flekilde, Çin deDo¤u Türkistan’daki (Sincan Uygur Özerk Bölgesi) hak ve özgürlüklerini k›s›tlamayönündeki politikalar›n› terörle mücadele kapsam›na alm›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



11 Eylül Sonras›nda Kafkasya ve Türkistan’da ABD ÜsleriABD’de 11 Eylül 2001 sald›r›lar›ndan sonra BM Güvenlik Konseyi karar› ile Afga-nistan’a müdahale süreci bafllad›. Bu aflamada Baflkan Bush’un “Ya bizdensiniz yateröristlerden” sözünde anlam›n› bulan tehditlere karfl›, talep edilen her ülkedeABD üsleri kuruldu. K›rg›zistan, Özbekistan ve Gürcistan’da kurulan üsler, ayn› za-manda Rusya’n›n da bölgeye daha fazla müdahalesi için gerekçe oluflturdu. ABD’ninAfganistan’a müdahale için K›rg›zistan’da üs kurmas›ndan sonra, Putin de bu ülke-de bir Rus askeri üssünü kurdu. 11 Eylül’den hemen sonra üs kurulan di¤er bir ül-ke ise Özbekistan’d›r. ABD’nin Andican olaylar›n›n üzerine gitmesinden sonra Öz-bekistan 2005’de ABD üssünü kapatm›flt›r. Ayn› y›l Özbekistan ABD yanl›s› bir ör-güt olan GUAM’dan da ayr›lm›flt›r.

ABD, Afganistan operasyonuyla beraber, Orta Asya ülkelerinin tümünden insa-ni amaçl› yard›mlar için uçufl hakk› elde etmifltir. Ayr›ca operasyon esnas›nda ba-z›lar› lojistik destek, baz›lar›ysa do¤rudan operasyonel amaçlarla kullan›lmak üze-re üsler kurulmufltu. Özbekistan’da biri Karfli-Kanabad’da, di¤eri Kokand’da iki üs;Tacikistan’da biri Duflanbe di¤eri Kulyab’da iki üs; K›rg›zistan’›n baflkenti Biflkekyak›n›ndaki Manas’ta bir üs ve Türkmenistan’›n Aflkabat kentinde bir hava ikmalistasyonu elde etmifl ve Kazak demir yolunun lojistik destek amaçl› kullan›lmas›sa¤lanm›flt›r. Ancak Orta Asya devletlerinin sa¤lam›fl oldu¤u bu kolayl›klar içinde,özellikle Özbekistan’daki Karfli-Kanabad Üssü ile K›rg›zistan’daki Manas Üssü’nünABD aç›s›ndan önemli oldu¤u belirtilmelidir. Nitekim, Afganistan’daki aktif müda-halenin bitmesinden sonra di¤er üsler ya boflalt›lm›fl ya da önemini yitirmiflken Öz-bekistan’daki Karfli-Kanabad Üssü yukar›da belirtildi¤i gibi 2005’e kadar kalm›flt›r.K›rg›zistan’daki Manas Üssü, bölgedeki Amerikan askerlerine ev sahipli¤i yapma-ya hâlen devam etmekdir. Müdahalenin ilk y›llar›nda ABD Savunma Bakan Yar-d›mc›s› Crouch,”Orta Asya devletleriyle askeri iliflkilerinin 11 Eylül öncesinde ha-yal edilemeyecek ölçüde geliflti¤ini” belirtirken, “terörist tehditleri cayd›rmak veyayok etmek için ABD’nin Orta Asya’daki savunma ve güvenlik ifl birli¤ini öngörüle-bilir bir gelece¤e kadar devam ettirmesi gerekti¤ine” dikkat çekmekteydi (Pirinççi,2008: 15).

ABD, 11 Eylül sonras›nda Gürcistan’›n Pankisi Vadisi’ne de askeri üs kurmufl-tur. Sald›r›lar› gerçeklefltirdi¤i ileri sürülen El Kaide militanlar› ile lideri Üsame BinLadin’in sakland›¤› iddia edilerek Gürcistan’›n Pankisi Vadisi’nde Rusya ile ortak-lafla operasyon düzenleme karar› al›nm›flt›r. Bölgede Çeçen direniflçi ve mültecile-rin etkili oldu¤u, bunlar›n yan›nda El Kaide teröristlerinin bulunabilece¤i kuflkusuile bu müdahaleye karar verilmifltir. Ancak fievardnadze liderli¤indeki Gürcistanyönetimi buraya ABD ile birlikte ortak bir NATO müdahalesi talebinde bulunmufl,Rusya’n›n bu operasyonda yer almas›na karfl› oldu¤unu belirtmifltir. Bu aradaABD’nin Gürcistan ve Pankisi Vadisi’ne yerleflmesinin de önü aç›lm›flt›r (Yalç›nka-ya, 2006B: 177).

Kafkasya ve Orta Asya’da Renkli DevrimlerBu dönemde Gürcistan’da bafllay›p Ukrayna ve K›rg›zistan’da yönetim de¤iflikli¤i-ne neden olan halk hareketlerine renkli devrimler denmifltir. 2003’te Gürcistan’da-kine Gül (veya Kadife), 2004 Ukrayna’da Turuncu ve 2005 K›rg›zistan’daki hareke-te Lale Devrimi denmektedir. Baflta Özbekistan olmak üzere baz› di¤er ülkelerdebafllayan hareketler ise baflar›ya ulaflamam›fl, yönetim taraf›ndan bast›r›lm›flt›r.

Gürcistan devrimi bu bir dizi devrimin ilkidir. fievardnadze, ba¤›ms›zl›ktan iti-baren her f›rsatta Bat› ve ABD yanl›s› ve Rusya karfl›t› politikalar›na ra¤men, 2003’te


yaflanan iç kar›fl›kl›klardan sonra görevini terketmek zorunda kalm›flt›r. fievardnad-ze, Sovyetler Birli¤i’nin son D›fliflleri Bakan› olarak dengeli bir politika izlemifltir.Renkli devrimi destekleyenler ise daha fazla ABD yanl›s› bir Gürcistan istemektey-diler. E¤itimini ABD’de gerçeklefltirmifl olan Saakaflvili, Gürcistan’da yönetimin ba-fl›na geçmifl ve ülkede ABD’nin temsilcisi olarak kabul edilmifltir. Saakaflvili de bugerçe¤i kabul etmifltir. Bununla beraber Gürcistan ve bölgenin ç›karlar› için d›flgüçlerin kendisini Gürcistan’da görevlendirdi¤ini ileri sürmüfltür. 34 yafl›ndaki Saa-kaflvili, ülkenin bafl›na geçtikten sonra, özerk bölgelerle ilgili sorunlar› çözmek is-temifltir. Ancak Acara yönetimine karfl› bir politika izlemifltir. Bunun üzerine Aca-ra’ya müdahale edilerek Gürcistan’a ba¤l› bir yönetim kurulmufltur (Yalç›nkaya,2006B: 178). Saakaflvili’nin özerk bölgelerle ilgili sorunlar› çözmek üzere GüneyOsetya’ya asker sevketmesi sonucunda, A¤ustos 2008’de Rus-Gürcü savafl› baflla-m›flt›r. Savafl sonunda Abhazya ve Güney Osetya’n›n ba¤›ms›zl›klar› Rusya ve di-¤er baz› devletler taraf›ndan tan›nd›. Saakaflvili 2012 bafl› itibariyle, Gürcistan Dev-let Baflkanl›¤› görevini sürdürmektedir.

2005’de K›rg›zistan’da gerçekleflen Lale Devriminde yaflanan olaylar üzerine,ba¤›ms›zl›ktan beri ülkenin bafl›nda bulunan Asker Akayev ülkeyi terk etmek zo-runda kalm›fl ve Bak›yev, K›rg›zistan Cumhurbaflkan› olmufltur. Ayn› y›l Özbekis-tan’da bafllayan Andican olaylar› fliddetle bast›r›lm›flt›r. Di¤er ülkelerdekine benzerhalk hareketi bafllang›ç safhas›nda iken durdurulmufltur. Devrimin baflar›ya ulafl-mas›na karfl›n K›rg›zistan’da siyasi istikrar sa¤lanamam›flt›r. Yaflanan olaylardansonra 2010 Nisan’da Roza Otunbayeva geçici Cumhurbaflkan› olmufltur. Haz›rlanananayasa gere¤i 2011 Aral›k’ta yap›lan seçimlerden sonra Ayambayev ülkenin yeniCumhurbaflkan› seçilmifltir.

2012 y›l› bafl› itibariyle Kazakistan’›n ilk Cumhurbaflkan› Nursultan Nazarbayevile Özbekistan’›n ilk Cumhurbaflkan› ‹slam Kerimov hâlen bu görevlerini yürüt-mektedirler. Azerbaycan’da Hüseyinov ayaklanmas›ndan sonra Cumhurbaflkan›olan Haydar Aliyev, 2003’te vefat etmifl ve yerine o¤lu ‹lham Aliyev geçmifltir.Türkmenistan’›n ilk Cumhurbaflkan› Saparmurat Türkmenbafl› (Niyazov) ise 2006’davefat etmifl yerine seçilen Gurbanguli Berdimuhammedov hâlen Cumhurbaflkanl›-¤›n› sürdürmektedir. Tacikistan’da ise ba¤›ms›zl›k sonras›nda Rahman Nabiyev ilkDevlet Baflkan› seçilmiflti. Ancak 1992’de yaflanan olaylardan sonra Nabiyev görev-den ayr›lm›fl ve daha sonra ‹mamali Rahmanov, Devlet Baflkan› olmufltur. Rahma-nov hâlen bu görevdedir. Ermenistan’da ba¤›ms›zl›k sonras› ilk Cumhurbaflkan›Levon Ter-Petrosyan, 1998’de yerini Robert Koçaryan’a b›rakmak zorunda kald›.Koçaryan’›n iki dönem devlet baflkanl›¤›ndan sonra 2008’de yerini b›rakt›¤› SerjSarkisyan hâlen Devlet Baflkan›d›r.

Azeri-Ermeni, Gürcü-Ermeni meseleleri ve Hazar Denizi’nin statüsü ve di¤er ihtilafl› ko-nular 8. ünitede ele al›nmaktad›r.

Edward fievardnadze, Bat› yanl›s› bir devlet baflkan› oldu¤u hâlde niçin ABD’nin destekle-di¤i devrim ile yerine Saakaflvili getirilmifltir?

Tayyar Ar› (2010), Orta Asya ve Kafkasya: Rekabetten ‹flbirli¤ine, ‹stanbul, MKM Yay›nc›-l›k (Derleme).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



KAFKASLAR VE ORTA ASYA CUMHUR‹YETLER‹N‹NEKONOM‹LER‹ VE DIfi POL‹T‹KALARI2011 y›l› Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetlerinin ba¤›ms›zl›klar›n›n 20. y›l dönü-müdür. Ba¤›ms›zl›k sonras› ekonomik ve sosyal problemler, birçok cumhuriyettesiyasi istikrars›zl›¤› da beslemektedir. Kafkasya ve Türkistan CumhuriyetlerindeRus-ABD rekabeti yan›nda Çin etkisi ve yat›r›mlar› da gittikçe artmaktad›r. Malikrizden beslenen dünyadaki geliflmeler de bölgeyi etkilemekte, genellikle kat›l›m-c› ve demokratik uygulamalar zay›flamaktad›r.

2011 y›l› boyunca devam eden Arap Bahar› adl› halk hareketleri Tunus, M›s›rve Libya’da yönetim ve rejim de¤iflikli¤ine sebep oldu. Baz›lar›nda reformlar yap›l-d›. Baflta Suriye olmak üzere istikrar›n sa¤lanmad›¤› ülkeler vard›r. Renkli devrim-ler gibi bu geliflmelerin Orta Asya ve Kafkasya’y› da etkileyece¤i yolunda iflaretlerbulunmaktad›r. Kazakistan, Özbekistan, K›rg›zistan ve Tacikistan liderleri düflünce,inanç, toplant› gibi temel haklarda k›s›tlamaya gittiler. Bu uygulamalar›n hedefi,muhalefetin siyasi faaliyetler düzenlemesini ve bu faaliyetleri geniflletmesini engel-lemek oldu¤u yönünde iddialar da vard›r.

2012 bafl› itibariyle, Azerbaycan-Ermenistan aras›ndaki Yukar› Karaba¤ sorunudevam etmektedir. Azerbaycan’›n yaklafl›k yüzde 20’si Rusya deste¤i alt›ndaki Er-menistan iflgali alt›ndad›r. A¤ustos 2010’da imzalanan anlaflma ile Gümrü’deki Rusüssünün süresi 2044’e kadar uzat›ld›. Böylece Ermenistan savunma bak›m›ndanRusya ile ittifak yapm›fl durumdad›r. Sovyet sonras›nda da Moskova, Ermenistan’›nher türlü silah ve asker ihtiyac›n› ço¤u zaman bedelsiz, hibe olarak karfl›lam›flt›r.Rusya, ayn› zamanda Azerbaycan’a da silah satmaktad›r. Rusya böylece hem Azer-baycan’›n gelirlerini Rusya’ya aktarmakta hem de Azerbaycan’› askerî olarak kon-trol etmektedir. Azerbaycan’da 2002’de Rusya’ya on y›ll›¤›na kiraya verilen GebeleÜssü’nün Türkiye ve ‹ran’› gözetleme ile beraber Azerbaycan’› izleme fonksiyonuda bulunmaktad›r (Yalç›nkaya, 2010).

Azerbaycan’›n y›ll›k askeri bütçesi (yaklafl›k 3.5 milyar dolar), Ermenistan’›ntoplam bütçesinin iki kat›na yak›nd›r. Bununla beraber, Azerbaycan’da oldu¤u gi-bi di¤er Kafkas ve Orta Asya Cumhuriyetlerinde de sosyal politikalar için bütçe-den daha fazla kaynak ayr›lmas›na ihtiyaç vard›r. 2012 bafl› itibariyle, Orta Asyave Kafkasya Cumhuriyetlerinin kimlik kartlar› ile ekonomi ve d›fl ticaret özellikle-ri afla¤›da verilmektedir. Kafkas ve Türkistan Cumhuriyetlerinin ba¤›ms›zl›k vesonras› geliflmeler, kronolojik s›raya göre verilmifltir. Ekonomik iliflkilerde iseönem s›ras›na göre, kilit ülke durumundaki Azerbaycan’dan bafllayarak verilmesiuygun görülmüfltür.

AzerbaycanAzerbaycan’›n baflkenti Bakü, yak›n tarihe kadar “Bakü Hanl›¤›”olarak devlete dead›n› vermekteydi. “Bakü Petrolleri” ise 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren pet-rolün Rusya ve dünyadaki yeri aç›s›ndan baflta gelen kaynaklardan biri olmufltur.Öte yandan Azerbaycan, Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›ndan sonra Kafkasya içinoldu¤u gibi Orta Asya aç›s›ndan da kilit ülke durumunda kalm›flt›r. Bakü petrolle-rinin Rus ekonomisi aç›s›ndan öneminin yan› s›ra, ülkenin stratejik konumu da sonderece önemlidir. Sanayi devrimi aflamas›nda Bakü petrollerinin Rusya ve Avrupaaç›s›ndan önemi büyüktü. Ancak bugün Rusya’n›n baflta Sibirya olmak üzere bir-çok farkl› petrol ve gaz rezervi de söz konusudur. Bununla beraber, Çarl›k döne-minde Kafkasya ve Türkistan’› ele geçirme sürecinin bafl›nda Azerbaycan yer al-


m›flt›r. Bu aflamada Azerbaycan’›n stratejik mevkisi etkili olmufltur. SSCB’nin da¤›l-mas› aflamas›nda Rusya’n›n Karaba¤ sorunundan dolay› Azerbaycan ile savaflm›flolmas› da bu stratejik önemi ortaya koymaktad›r.

Sovyetler sonras› Gürcistan ile birlikte Azerbaycan’›n oluflturdu¤u Güney Kaf-kas Koridoru, Kafkasya ve Orta Asya Cumhuriyetlerinin d›fl ticaretlerini Rusya’danba¤›ms›zlaflt›rma projesidir. AB’nin deste¤i ile gerçekleflen TRACECA (TransportCorridor Europe-Caucasus-Asia) Avrupa-Kafkasya-Asya Tafl›ma Koridoru projesiy-le K›rg›zistan’dan Polonya’ya kadar Moskova’n›n kontrolü d›fl›nda bir ulafl›m siste-mi kurulmufltur. Günümüzde bu sistem bir uluslararas› örgüte dönüflmüfl olupmerkezi Bakü’dür.

Azerbaycan’›n nüfusu 2012 bafl› itibariyle yaklafl›k 9 milyondur. Azerbaycan’›nyaklafl›k beflte biri Ermeni iflgali alt›nda olup bu bölgenin nüfusu kaynaklarca fark-l› de¤erlendirilmektedir. Öte yandan birçok eski Sovyet cumhuriyetinde oldu¤u gi-bi nüfusun önemli bir k›sm› baflta Rusya olmak üzere di¤er ülkelere ifl için gitmek-tedir. Bunlar›n da ço¤u gitti¤i ülkeye yerleflmektedir. Bu bak›mdan Azerbaycan ve-ya di¤er cumhuriyetler aç›s›ndan kaynaklar farkl› rakamlar verebilmektedir. Öteyandan eski Sovyet cumhuriyetlerinde Sovyet döneminde yerleflmifl olan Ruslar›nbir k›sm› Rusya’ya dönmüfllerdir. Ancak bunlar›n kay›tlar›nda sorun bulunmakta-d›r. Azeri-Ermeni savafl›ndan sonra Bakü’deki Ermeni ve Ruslar›n önemli bir k›sm›da ülkeden ayr›lm›flt›r. Ermenistan ve iflgal alt›ndaki bölgede yaflayan Azeriler iseAzerbaycan’a gelmifllerdir. Bunlar kaçk›n (mülteci) statüsünde olup, nüfus say›-m›nda farkl› sonuçlara sebep olabilmektedir. Azerbaycan nüfusunun yaklafl›k%93’ü Azeri, %3’ü baflta Lezgiler ve Avarlar olmak üzere Kafkas kavimleri olup bu-nun d›fl›ndakiler Ruslar, Ukraynal›lar, Yahudiler ve di¤erleridir. Ülkedeki Türklerve Kafkas kavimleri Müslüman’d›r. Di¤er etnik gruplar aras›nda Ortodoks Hristi-yanl›k inanc› da vard›r (Azerbaijan, 2012).

Azerbaycan ekonomisi önemli ölçüde petrol ve do¤algaz ihrac›na dayanmakta-d›r. Bunun d›fl›nda baflta TRACECA olmak üzere Orta Asya ile Avrupa aras›ndakiulafl›m hizmetlerinin ülke ekonomisine belirli bir katk›s› bulunmaktad›r. Ülkedebaflta petro-kimya olmak üzere makine, tar›m ve hayvanc›l›k ürünlerine dayal› en-düstri bulunmaktad›r. 2011 y›l› GSMH de¤eri (Gayri Safi Milli Has›la: Üretilen malve hizmetlerin toplam de¤eri) 57 milyar dolar civar›nda olup fert bafl›na düflen mil-li gelir ise yaklafl›k 6.300 dolard›r. 2011 rakamlar› ile ihracat› 28 milyar dolar olanAzerbaycan’›n ithalat› ise 7.5 milyar dolard›r. Azerbaycan’›n d›fl ticareti baflta Rus-ya ile olmak üzere eski Sovyet cumhuriyetleriyledir. Ba¤›ms›zl›k sonras› Türkiye veAvrupa ülkeleriyle ticareti de gittikçe artmaktad›r.

Azerbaycan ile ilgili afla¤›daki siteleri inceleyiniz: http://www.indexmundi.com/AZERBAIJAN/ http://www.itso.org/docs/pdf/country_reports/Azerbaycan_ulke_raporu_2011.pdf

GürcistanGürcistan’›n baflkenti Tiflis olup, Temmuz 2012 itibariyle nüfusu yaklafl›k 4.585bindir. Nüfusun yaklafl›k %84’ü Gürcü, %6.5’u Azeri, %5.7’si Ermeni ve %1.5’uRus’tur. Gürcüler ço¤unlukla Ortodoks inanc›na sahip olup özellikle Acara bölge-sinde yaflayanlar›n önemli k›sm› Müslüman’d›r. Toplam nüfusun yaklafl›k %84’üOrtodoks, %10’u Müslüman, %4’ü Ermeni Apostolik’tir (Georgia, 2012).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



TRACECA: Transport CorridorEurope-Caucasus-Asia:Avrupa-Kafkasya-AsyaUlafl›m Koridoru. Çin’denAvrupa’ya uzanan tarihî ‹pekYolu’nun bir bak›mabugünkü karfl›l›¤›d›r. AB’ninöncülü¤ünde K›rg›zistan’danPolonya’ya kadar uzananulafl›mda ifl birli¤i olupgünümüzde uluslararas›örgüt statüsündedir.Sovyetler Birli¤i’ninda¤›lmas›ndan sonra TACIS(Technical Assistance forCIS: BDT Üyelerine TeknikYard›m) projesininuygulama alan›durumundaki TRACECA’n›nkurulufl sözleflmesi 1998’deimzalanm›fl olup örgütünmerkezi Bakü’dedir. Örgütünüyeleri Azerbaycan, Türkiye,Bulgaristan, Ermenistan,Gürcistan, Kazakistan,K›rg›zistan, Özbekistan,Romanya, Tacikistan,Türkmenistan, Moldova,Ukrayna ve ‹ran’d›r. ABörgüte do¤rudan taraf olupdolay›s›yla AB üyeleri deörgüt üyesi durumundad›r.TRACECA konusundaayr›nt›l› bilgi için bkz.:http://www.traceca.org.tr/

Gürcistan, zengin do¤al kaynaklara sahip olmay›p 2010 y›l› gayrisafi milli has›-las› (GSMH) yaklafl›k 11 milyar dolard›r. Fert bafl›na düflen gelir ise 2500 dolard›r.Ülkede çelik, havac›l›k, a¤aç, makine parçalar›, kimya ürünleri ve tar›msal temellisanayi ile elektrik üretimi mevcuttur. ‹hracat› yaklafl›k 2.5 milyar dolar olup ithala-t› ise 5 milyar dolard›r. Gürcistan 2003’te Kadife Devrimi ile A¤ustos 2008’de Rus-ya ile yaflad›¤› savaflta ekonomik olarak da büyük darbe yemifltir. Öte yandan ül-kenin ekonomik ve demografik de¤erleriyle ilgili Abhazya ve Güney Osetya’n›nstatüsü konusundaki uzlaflmazl›k ekonomik göstergelere de yans›maktad›r. Bun-dan dolay› ayn› y›la ait rakamlar aras›nda kaynaklar aç›s›ndan ciddi farkl›l›klar ola-bilmektedir (Gürcistan Ülke Raporu, 2011).

Gürcistan’›n stratejik konumu ile Azerbaycan ve Asya ülkelerinden Avrupa’yaulafl›mdaki kilit konumu belirli bir dereceye kadar ülke ekonomisine katk›da bu-lunmaktad›r. Bakü-Tiflis-Ceyhan Petrol Boru Hatt›, Bakü Erzurum Do¤algaz Hat-t›, Bakü-Ah›lkelek Demir yolu Hatt›, TRACECA kapsam›ndaki ulafl›m yollar› ileproje aflamas›ndaki Nabucco çerçevesinde ulafl›m ve istihdamdan ülke ekonomisi-ne önemli katk› söz konusudur.

Gürcistan’›n ülke profili ile ilgili ayr›ca afla¤›daki sitelere bak›n›z:http://www.itso.org/docs/pdf/country_reports/Gurcistan_ulke_raporu_2011.pdf,http://www.indexmundi.com/georgia/

Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) ve Türkiye’nin Güney Kafkasya ile olan iliflkileri Ünite 5’te eleal›nmaktad›r.

ErmenistanErmenistan Kafkasya’da son iki as›r içinde tarih sahnesine ç›km›fl bir devlettir. Gü-nümüzde yay›lmac› bir politika izlemektedir. Rusya’n›n deste¤i ile Azerbaycan’›nyaklafl›k beflte birini iflgal alt›nda tutan ve Türkiye’nin do¤u vilayetlerinin bir k›s-m›n› kendi ülkesinden sayan Ermenistan’›n komflular›yla önemli sorunlar› bulun-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Resim 4.2

TRACECA ülkeleriharitas›

Kaynak:http://www.traceca-org.org/fileadmin/fm-dam/traceca_map/TRACECA_MAP_A3.pdf

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



maktad›r. Bundan dolay› ülke ekonomisi büyük s›k›nt› içinde olup nüfusu ba¤›m-s›zl›ktan sonra yaklafl›k yar› yar›ya azalm›flt›r.

Ermenistan’›n baflkenti Erivan olup 1828’e kadar bir Türk devleti olan RevanHanl›¤› ad›n› tafl›maktayd›. Ermenistan’›n bugünkü nüfusu yaklafl›k 2.900 bindir.Nüfusun yaklafl›k % 98’i Ermeni olup az miktarda Rus ve Yezidi yaflamaktad›r. Rus-ya’n›n Çarl›k ve Sovyet döneminde kültürel oldu¤u kadar etnik olarak da Ermeni-lefltirme politikas›n›n sonucu olarak bölgede yaflayan Türkler ve di¤er etnik grup-lar ayr›lmak zorunda kalm›fllard›r. Ermenistan’daki son Türkler ise Yukar› Karaba¤savafl›nda yaflanan katliamlardan sonra buradan ayr›lm›fllard›r. Ermenilerin yakla-fl›k %94’ü Ermeni Apostolik olup az miktarda di¤er mezheplerden Hristiyanlar veYezidiler bulunmaktad›r (Armenia, 2012). Ermensitan’›n iflgal politikas›ndan dola-y›, Azerbaycan ve Türkiye ile s›n›rlar› kapal›d›r. Bu ülkelerle ulafl›m ve ticaretininolmamas› Ermenistan ekonomisine büyük zarar vermekte olup ülkedeki iflsizlik,genç nüfusun baflta Rusya olmak üzere baflka ülkelere göç etmesine ve orada yer-leflmesine neden olmufltur. Türkiye ile s›n›r› kapal› olmas›na karfl›n kaçak yollarlaTürkiye’ye girerek genellikle ev hizmetlerinde çal›flan yaklafl›k yüz bin Ermeni’ninbulundu¤u tahmin edilmektedir.

Ermenistan GSMH’si 2010 y›l› itibariyle yaklafl›k olarak 16 milyar dolar olup fertbafl›na milli geliri 5.500 dolard›r. Sovyetler Birli¤i taraf›ndan kültürel alanda oldu-¤u gibi ekonomik bak›mdan da desteklenmifltir. Ermenistan’da nükleer santral,modern sanayi, makine gereçleri, tekstil ve di¤er üretim sistemleri kurulmufl olupbunlar›n ürünlerinin birço¤u di¤er cumhuriyetlere sat›lmaktayd›. Azerbaycan, Gür-cistan ve Türkiye’nin de bulundu¤u bölgesel ulafl›m sisteminden izole olan Erme-nistan ekonomisi küçülmekte olup 2012 bafl› itibariyle önemli ölçüde Rusya’ya ba-¤›ml› hâle gelmifltir. 2009 rakamlar› itibariyle ihracat› 684 milyon dolar olup ithala-t› ise 3.174 milyon dolard›r.

Ermenistan ile ilgili ayr›ca afla¤›daki kaynaklara bak›n›z: http://data.un.org/CountryProfile.aspx?crName=ARMENIAhttp://en.wikipedia.org/wiki/Armenia

KazakistanKazakistan’da ba¤›ms›zl›k ilan›ndan önceki y›llarda baz› olaylar yaflanm›fl ve Na-zarbayev’in devlet baflkanl›¤› ile istikrarl› bir döneme girilmifltir. Ba¤›ms›zl›ktansonra baflkent, ülkenin do¤u s›n›r›nda yer alan Almat›’dan (Alma Ata), Rusya’n›nkendisine verilmesini istedi¤i Kuzey Kazakistan’da bulunan Astana’ya (Akmola) ta-fl›nm›flt›r. Baflkent olarak kabul edildi¤i 1995’te nüfusu 10 bin civar›nda olan bu fle-hir bugün milyona yaklaflan bir nüfusa sahiptir. 2011 itibariyle Kazakistan’›n top-lam nüfusu 15.5 milyondur. Nüfusun %63’ü Kazak Türk’ü, %23’ü Rus olup bunla-r›n d›fl›nda Özbek ve Uygur Türkleri ile Ukraynal›lar ve Almanlar yaflamaktad›r.Kazakistan’› Ruslaflt›rma uygulamalar›n›n sonucu olarak 1950’lerde ülkede Ruslarço¤unlukta iken günümüzde Kazaklar›n oran› üçte ikiye yaklaflm›flt›r. Kazakis-tan’da Rus kökenliler ordu ve bürokrasi baflta olmak üzere önemli resmi ve sivilmakamlarda olmalar›na ra¤men, yönetimin bunlara karfl› bir bask›s› yoktur. Bunara¤men Ruslar›n önemli bir k›sm›, di¤er cumhuriyetlerde de oldu¤u gibi Rusya’yagöç etmektedir. Kazakistan nüfusunun yaklafl›k %70’i Müslüman olup %20 civar›n-da Hristiyan ve az miktarda da Budist inanc› ve di¤erleri bulunmaktad›r (Kazakh-stan, 2012).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Siyasi istikrarla beraber ekonomik refah da di¤er cumhuriyetlere göre Kazakis-tan’da daha belirgindir. Petrol ve do¤algaz ülkenin temel zenginli¤i olup önemlibir k›sm› ihraç edilmektedir. Ülke; uranyum, bak›r ve çinko gibi baflka metaller iletar›m ve hayvanc›l›k bak›m›ndan da zengindir. Kazakistan, Rusya’dan sonra eskiSovyet cumhuriyetlerinin co¤rafi bak›mdan da en büyü¤ü olup dünyada 9. s›rada-d›r. Ülkenin, ürünlerini dünya pazarlar›na ulaflt›rma problemi olup bu konudaönemli ölçüde Rusya’ya ba¤›ml›d›r. Hazar ve Azerbaycan üzerinden Türkiye vedünyaya ulafl›m konusundaki çal›flmalar devam etmektedir. 2011 y›l› GSMH’si 196milyar dolar olup fert bafl›na düflen milli gelir ise 12.600 dolard›r. 2011 y›l› ihraca-t› 60.6 milyar dolar ve ithalat› ise 35.8 milyar dolard›r.

Kazakistan ile ilgili ayr›ca flu sitelere bak›n›z:http://www.itso.org/docs/pdf/country_reports/Kazakistan_ulke_raporu_2011.pdfhttp://data.un.org/CountryProfile.aspx?crName=KAZAKHSTAN

K›rg›zistanKonum olarak Orta Asya’n›n en do¤usunda yer alan K›rg›zistan’›n baflkenti Bifl-kek’tir (Frunze). Fergana Vadisi çevresinde Özbekistan ve Tacikistan ile s›n›rlar›iç içe girmifl olup s›n›rlar›n karfl› taraf›nda di¤er ülke etnik grubundan önemlimiktarda nüfus bulunmaktad›r. Bu durum zaman zaman istikrars›zl›k sebebi ol-maktad›r. 2011 itibariyle K›rg›zistan’›n nüfusu yaklafl›k olarak 5.5 milyondur. Nü-fusun %65’i K›rg›z Türk’ü olup %14 komflu ülkeye ad›n› veren Özbek Türk’üdür.Bunun d›fl›nda %14 Rus, % 1 civarlar›nda Dungan, Ukraynal›, Uygur Türk’ü iletoplam % 5 di¤er etnik gruplar bulunmaktad›r. Nüfusun yaklafl›k %80’i Müslüman,%16’s› Hristiyan ve Budist vb. inançlara mensuptur.

Orta Asya’n›n ikinci fakir ülkesi olan K›rg›zistan’›n önemli bir bölümü da¤larlakapl›d›r. Tar›m ve hayvanc›l›¤›n a¤›rl›kl› oldu¤u ülkede pamuk, tütün, yün ve etsektörüne dayanan üretim tesisleri bulunmaktad›r. ‹hracat kalemleri aras›nda alt›n,civa, uranyum, do¤algaz ve elektrik enerjisi de bulunmaktad›r. Özellikle II. DünyaSavafl› s›ras›nda Rus ordular› geri çekilirken baz› sanayi tesislerinin Orta Asya’yakayd›r›lmas› ile ordular›n enerji ihtiyaçlar› için K›rg›zistan’da kurulan hidroelektriksantralleri önemlidir. K›rg›zistan’›n GSMH’si 2011 y›l› için yaklafl›k 12 milyar dolarolup fert bafl›na düflen millî gelir ise 2.200 dolard›r. 2009 y›l›nda 1.17 milyar dolar-l›k ihracat ve 2.9 milyar dolarl›k ithalat gerçekleflmifltir (Kyrgyzstan, 2012).

K›rg›zistan ile ilgili ayr›ca flu sitelere bak›n›z.http://www.ibp.gov.tr/pg/section-pg-ulke.cfm?id=K%C4%B1rg%C4%B1zistanhttp://data.un.org/CountryProfile.aspx?crName=KYRGIZSTAN

ÖzbekistanÖzbekistan, cumhuriyetler içerisinde nüfusu en fazla olan ülke olup baflkenti Tafl-kent’tir. Seyhun ve Ceyhun (Sri Derya, Amu Derya) Nehirleri ile kollar›n›n kuzey-den ve güneyden sulad›¤› ülke, Türkistan bölgesinin tam ortas›nda yer almakta-d›r. 2011 nüfusu yaklafl›k olarak 28 milyondur. Nüfusun yaklafl›k %80’i ÖzbekTürk’ü olup %5.5 Rus, %5 Tacik, %3 Kazak, %2.5 Karakalpak, %1.5 Tatar ve %2.5di¤erlerinden oluflur. Bu nüfusun yaklafl›k %90’› Müslüman olup kalan› ise Orto-doks Hristiyan ve di¤er inançlara sahiptir.

Özbekistan ekonomisi tar›m ve hayvanc›l›k ile birlikte petrol ve do¤algaza da-yanmaktad›r. ‹hracat kalemleri aras›nda petrol ve gaz yan›nda pamuk ve alt›n


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



önemli yer tutar. ‹hraç ürünleri aras›nda tekstil, g›da ve otomobil de bulunmakta-d›r. Dünyan›n ikinci büyük pamuk ihracatç›s› durumundad›r. GSMH’si 2010 içinyaklafl›k 85 milyar dolar olup fert bafl›na düflen millî gelir ise 3.100 dolard›r. Tespitedilebilen 2006 rakamlar›na göre ihracat› 5.51 milyar dolar olup ithalat› ise 3.99milyar dolard›r (Uzbekistan, 2012).

Özbekistan için ayr›ca flu sitelere bak›n›z:http://www.ulkeler.net/ozbekistan.htmhttp://data.un.org/CountryProfile.aspx?crName=UZBEKISTAN

TacikistanTacikistan, Orta Asya Cumhuriyetlerinin en yoksulu olup baflkenti Duflanbe’dir.2011 nüfusu yaklafl›k olarak 7.600 bindir. Nüfusun %80’i Tacik, %15’i Özbek, %1’iRus, %1’i K›rg›zd›r. Bu nüfusun %85’i Sünni Müslüman olup %5’i fiii Müslüman’d›r.Tacikistan, etnik köken olarak Farisi (‹ranl›) kabul edildi¤i hâlde Müslümanlar›n ta-mam›na yak›n› Sünni’dir.

Tacikistan’›n ba¤›ms›zl›ktan sonra yaflad›¤› iç savafl, ekonomiyi de önemli ölçü-de etkilemifltir. Çal›flan nüfusun önemli bir k›sm› Rusya’da ifl bulabilmektedir. Ül-kenin yaklafl›k % 7’si tar›ma elveriflli olup pamuk önemli bir üründür. Gümüfl, al-t›n, uranyum, tungsten gibi madenler de bulunmaktad›r. 2010 y›l› millî geliri yak-lafl›k olarak 14 milyar dolar olup fert bafl›na düflen millî gelir ise 1.840 dolar civa-r›ndad›r. (Tajikistan, 2012)

Tacikistan konusunda ayr›ca bak›n›z:http://www.ulkeler.net/tacikistan.htmhttp://data.un.org/CountryProfile.aspx?crName=TAJIKISTAN

TürkmenistanTürkmenistan, Orta Asya’n›n en bat›s›nda Hazar Denizi k›y›dafl› bir Türk Cumhu-riyeti olup baflkenti Aflkabat’t›r. Ba¤›ms›zl›k sonras› sürekli tarafs›zl›k stratejisi ilesiyasi ve ekonomik istikrar› sa¤lam›fl bir ülkedir. Türkmenistan’›n 2011 nüfusu yak-lafl›k 4.900 bindir. Nüfusun % 85’i Türkmen, % 5’i Özbek, % 4’ü Rus ve kalan› di-¤er milletlerden oluflur. Bu nüfusun da yaklafl›k % 90’› Müslüman’d›r.

Türkmenistan ekonomisi önemli ölçüde do¤algaz ve pamu¤a dayanmaktad›r.Zengin do¤algaz kaynaklar›n› Rusya ve ‹ran üzerinden pazarlamada sorunlar yafla-maktad›r. Son y›llarda Çin’e ulaflan boru hatt› üzerinde çal›fl›lmaktad›r. Hazar’danAzerbaycan’a ve Türkiye’ye hat konusunda da henüz uzlaflmaya var›lmam›flt›r.2011 y›l› GSMH’si yaklafl›k 37 milyar dolar olup fert bafl›na millî geliri ise 7.800 do-lard›r. 2000 y›l› rakamlar›na göre toplam ihracat› 2.400 milyon olup ithalat› ise1.650 milyon dolard›r. (Turkmenistan, 2012)

Türkmenistan hakk›nda flu sitelere bak›n›z:http://www.ibp.gov.tr/pg/section-pg-ulke.cfm?id=T%C3%BCrkmenistanhttp://data.un.org/CountryProfile.aspx?crName=TURKMENISTAN

Sovyetler Birli¤i’nin çöküfl sebeplerinden biri de merkezî devletçi ekonominin verimsizli-¤i idi. Yeni cumhuriyetler serbest piyasa ekonomisine geçtikleri hâlde niçin birçok ülkedeekonomik krizler yaflanmaktad›r?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4


Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› aflamas›nda Kaf-kas ve Orta Asya Cumhuriyetlerinin ba¤›ms›zl›k-lar›n› kazanma süreçlerini aç›klamak.Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lma sürecine girmesi ile1991 y›l›nda Kafkasya’da yer alan Azerbaycan,Gürcistan ve Ermenistan ile Orta Asya’da bulu-nan Kazakistan, K›rg›zistan, Özbekistan, Tacikis-tan ve Türkmenistan Cumhuriyetleri ba¤›ms›zl›k-lar›n› ilan ettiler. 8 Aral›k 1991’de Rusya, Ukray-na ve Beyaz Rusya aras›nda Ba¤›ms›z DevletlerToplulu¤u (BDT) anlaflmas› imzalanarak Sovyet-ler Birli¤i’ne son verildi. 1990’l› y›llar önemli öl-çüde yeni döneme al›flma y›llar› olarak yafland›.Bölgesel ihtilaflar yeni cumhuriyetlerin iç ve d›flpolitikalar›nda etkili oldu: 1990’larda Azerbay-can-Ermenistan savafl› ile Gürcistan’›n AbhazyaÖzerk Bölgesi aras›ndaki çat›flmalar örnek ola-rak verilebilir. Tacikistan’da ise farkl› siyasi/afliretunsurlar› aras›nda iç savafl gerçekleflti. Bu y›llar-da Yeltsin’in liderli¤indeki Rusya daha çok Çeçe-nistan gibi iç sorunlarla meflgul idi. Vladimir Pu-tin, 2000 y›l› bafl›nda Rusya’n›n Devlet Baflkan›oldu ve eski cumhuriyetler üzerinde nüfuz kur-ma politikas› izlemeye bafllad›.

1990’lar boyunca Kafkas ve Orta Asya Cumhuri-yetlerinin bölgesel sorunlar› ve d›fl politikalar›n›de¤erlendirmek.Kafkaslar ve Orta Asya’daki her bir cumhuriyetinsiyasal ve toplumsal yap›s›, ekonomisi, jeopolitiközellikleri farkl› olup buna ba¤l› olarak farkl› d›flpolitika sorunlar› bulunmaktad›r. Sovyet döne-minden kalan etnik ve s›n›r sorunlar› yeni cum-huriyetleri 1990’larda önemli ölçüde meflgul et-mifltir. Gürcistan’›n Rusya Federasyonu s›n›r›ndayer alan Abhazya ve Güney Osetya ile Türkiye s›-n›r›ndaki Acarya özerk birimleriyle sorunlar› bu-lunmaktad›r. Ermenistan ile Azerbaycan aras›ndayaflanan Yukar› Karaba¤ (Da¤l›k Karaba¤) krizidevam etmektedir. Tacikistan’da ülke içindeki afli-ret ve bölgecilik kavgalar› iç savafla dönüflmüfl vey›llarca devam etmifltir. Sovyetler Birli¤i döne-minde kurulmufl olan ve cumhuriyetler üzerindesürekli denetimi sa¤layan birbirine ba¤›ml› sistemnedeniyle yeni cumhuriyetlerin ba¤›ms›zl›k son-ras› demokratik sürece geçiflleri ve ekonomik kal-k›nmalar› da sanc›l›d›r. Sovyet yönetiminde, etnikveya siyasi sorunlar y›llarca çözümsüz kalarakMoskova’n›n müdahalesine zemin haz›rlad›¤› içinyeni ba¤›ms›z cumhuriyetler sorunlar›na ikili ilifl-kilerden ziyade üye olduklar› uluslararas› örgüt-lerle çözüm bulmaya, bölgesel ve küresel politi-kalarda etkili olmaya çal›flm›fllard›r.

2000’lerin bafl›ndan itibaren uluslararas› politi-kada yaflanan geliflmelerin Orta Asya ve KafkasCumhuriyetleri üzerindeki etki ve sonuçlar›n›tart›flmak.2000 y›l› bafl›nda göreve gelen Vladimir Putin,Rusya’daki özerk birimler üzerinde Sovyet döne-mine benzer Moskova merkezli idari sistemi ye-niden kurdu. 11 Eylül 2001’de ABD’de gerçekle-flen terörist sald›r›lardan sonra Rusya, ABD ile iflbirli¤ini gelifltirdi. ABD, Afganistan’a müdahalegerekçesiyle, birçok bölge ülkesinde üsler kur-du. Bu dönemde Gürcistan’da bafllay›p Ukraynave K›rg›zistan’da yönetim de¤iflikli¤ine nedenolan halk hareketleri, di¤er ad›yla renkli devrim-ler gerçekleflmifltir. Baflta Özbekistan olmak üze-re baz› ülkelerde bu toplumsal hareketler yöne-tim taraf›ndan bast›r›lm›flt›r. Kafkas ve Orta AsyaCumhuriyetlerinin en çok üyelikleri bulunanuluslararas› örgütler flunlard›r: BM, BDT, AG‹T,KE‹, IMF, E‹T, ‹‹Ö, TÜRKSOY, GUAM ve fi‹Ö.

Kafkas ve Orta Asya Cumhuriyetlerinin ekono-mik, jeopolitik özellikleri ile d›fl politikalar›n› de-¤erlendirmek.Kafkas ve Orta Asya Cumhuriyetlerinin farkl› do-¤al kaynaklar›, jeopolitik özellikleri bulunmakta-d›r. Bu kaynaklar ülkelerin ekonomik kalk›nma-lar›n› ve d›fl politikalar›n› etkilemektedir. Özel-likle komflu devletlerle yaflanan bölgesel ihtilaf-lar d›fl politika gündemlerini flekillendirmektedir.2012 bafl› itibariyle Azerbaycan-Ermenistan ara-s›nda bar›fl yap›lmam›fl olup Azerbaycan petrolve gaz gelirlerinin önemli bir k›sm›n› savunmayaay›rmaktad›r. Gürcistan’›n ise ekonomik durumuiyi olmay›p Abhazya ve Güney Osetya’y› kendi-sine ba¤l› saymaktad›r. Kazakistan petrol ve gazzengini bir ülkedir. Türkmenistan’da gaz ve pa-muk üretilmektedir. Özbekistan’›n ise pamuk vepetrol ürünleri bulunmaktad›r. Bu cumhuriyetlerba¤›ms›zl›k sonras›nda ürünlerini daha rasyonelbir flekilde dünya piyasalar›na ulaflt›rmaya çal›fl-maktad›rlar. K›rg›zistan’da renkli devrimler ve ar-kas›ndan gelen siyasi istikrars›zl›klar do¤al kay-nak zenginli¤i olmayan bu ülkenin ekonomisinide olumsuz etkilemektedir. Bölgenin en fakir ül-kesi Tacikistan’da ise iç savafl ve asayiflsizlik, eko-nomiyi ve sosyal hayat› çok daha olumsuz hâlegetirmifltir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Sovyet Cumhuriyetleri afla¤›da verilen hangi y›llardaegemenliklerini ve ba¤›ms›zl›klar›n› ilan ettiler?

a. 1989, 1990b. 1990, 1991c. 1989, 1991d. 1988, 1989e. 1991, 1992

2. Afla¤›da ad› verilen bölgelerden hangileri, 1991’deGürcistan ba¤›ms›zl›¤›n› ilan ederken Gürcistan’a ba¤-

l› özerk bölge/cumhuriyet statüsüne sahipti?a. Abhazya, Acara, Cevahatib. Ah›ska, Acara, Güney Osetyac. Abhazya, Güney Osetya, Acarad. Borçal›, Nahcivan, Güney Osetyae. Abhazya, Acara, Nahcivan

3. Afla¤›daki cumhuriyetlerden hangisi, ba¤›ms›zl›ksonras›nda baflkentini tafl›m›flt›r?

a. Özbekistan, Taflkent’ten, Semerkant’ab. Kazakistan, Almat›’dan, Akmola’yac. Türkmenistan, Aflkabat’tan, Türkmenbafl›’nad. Gürcistan, Batum’dan, Tiflis’ee. K›rg›zistan, Biflkek’ten, Duflanbe’ye

4. Ermenistan afla¤›daki uluslararas› örgütlerden han-gisine üye de¤ildir?

a. BDTb. IMFc. KE‹d. BMe. NATO

5. Azerbaycan’›n ilk Cumhurbaflkan› ................, Erme-nistan ile savafl devam ederken ................’un isyan› üze-rinde görevinden ayr›lm›fl ve .............. Cumhurbaflkan›olmufltur. Afla¤›daki seçeneklerden hangisi yukar›daki ifadedeboflluklar› do¤ru tamamlamaktad›r?

a. Ebulfez Elçibey, Suret Hüseyinov, Haydar Aliyevb. Haydar Aliyev, Asker Akayev, ‹lham Aliyevc. Haydar Alieyv, Suret Hüseyinov, ‹mamali Rah-

manovd. ‹slam Kerimov, Ebulfez Elçibey, ‹lham Aliyeve. Ebulfez Elçibey, Haydar Aliyev, ‹lham Aliyev

6. Ba¤›ms›zl›k ilan›ndan sonra hangi Orta Asya devle-ti, daimi tarafs›zl›k stratejisi uygulam›flt›r?

a. Azerbaycanb. Gürcistanc. Kazakistand. Türkmenistane. Tacikistan

7. Demokrasi ve Ekonomik Kalk›nma Örgütü GUAM’›nüye say›s›n› bir süre için befle ç›karan ve örgütün ad›-n›n GUUAM olmas›na neden olan eski Sovyet cumhu-riyeti hangisidir?

a. K›rg›zistanb. Gürcistanc. Ukraynad. Türkmenistane. Özbekistan

8. Renkli devrimler olarak bilinen, yönetim karfl›t› ha-reketler, afla¤›daki Orta Asya Cumhuriyetlerinden han-gisinde etkili olamam›flt›r?

a. Gürcistanb. K›rg›zistanc. Ukraynad. Azerbaycane. Özbekistan

9. Afla¤›daki cumhuriyetlerden hangilerinin petrol, gaz

veya pamuk kaynaklar› zengindir? a. Azerbaycan, Kazakistan, Özbekistan ve Türk-

menistanb. Gürcistan, Azerbaycan, Kazakistan, Türkmenistanc. Azerbaycan, Ermenistan, Tacikistan, K›rg›zistand. Kazakistan, K›rg›zistan, Özbekistan, Türkmenistane. Azerbaycan, Kazakistan, Özbekistan ve Erme-

nistan

10. Tacikistan, Orta Asya cumhuriyetleri içerisinde en...... olup, Tacikler etnik olarak ..... kabul edildi¤i haldehalk›n büyük ço¤unlu¤u....... dir.Afla¤›daki seçeneklerden hangisi, yukar›daki ifadeyido¤ru flekilde tamamlamaktad›r?

a. zengini, ‹ranl›, fiiib. kahraman›, Farisi, fiiic. yoksulu, Farisi, Sünnid. yoksulu, Slavik, Sünnie. zengini, Türk, fiii



K›rg›z Yazar Cengiz Aytmatov

“....Dünyaca ünlü yazar›m›z Cengiz Aytmatov, ölmedenönce yapt›¤› son konuflmas›nda Türk dünyas›n›n tekrarcanlanarak, ortak kültürüne sahip ç›kt›¤›n› söyledi. K›r-g›z-Türk Manas Üniversitesinde (KTMÜ) konuflan Cen-giz Aytmatov, “Ö¤rencilik y›llar›m›zda Türkiye’nin ne-rede oldu¤unu dahi bilmiyorduk. Sovyetler zaman›ndabizlere Türkiye hakk›nda hiçbir bilgi verilmiyordu. fiim-di ise KTMÜ çat›s› alt›nda tüm Türk Cumhuriyetlerin-den ö¤rencilerin bir arada bulundu¤unu görüyorum.Bu tabloyu yaflamak çok güzel bir duygu.”dedi. 80 ya-fl›ndaki yazar için, K›rg›zistan’da Aytmatov y›l› ilan edil-di ve kutlama törenleri yap›l›yor. KTMÜ’de ise 22-26Nisan tarihleri Cengiz Aytmatov haftas› olarak ilan edil-di ve üniversitenin Cal Kampüsü’nde tören düzenlendi.Törene kat›lan Aytmatov, konuflmas›nda olmas› gere-kenin hayata geçti¤ini belirterek “Ben 1976 y›l›nda birkitab›m›n tan›t›m› için Türkiye’ye giden ilk K›rg›z’›m. Ozamanlar flartlar çok farkl›yd›. Oysa flimdi aradaki en-gellerin ortadan kalkmas› ile birlikte tüm Türk dünyas›birbirimize daha yak›n›z” dedi. Say›n Aytmatov, Türki-ye’ye her gidiflinde çok iyi a¤›rland›¤›n› vurgularkenkendi roman›ndan uyarlanan Beyaz Gemi filminin Tür-kiye’de yeniden çekilmesinin gündemde oldu¤unu kay-detti. Aytmatov, Türkiye’ye gitti¤inde hiç yabanc›l›kçekmedi¤ini söyleyerek, kendisini evinde gibi hissetti-¤ini vurgulad›. Sekseninci yafl günü dolay›s›yla Türki-ye’den de davetler alan Aytmatov, geçti¤imiz y›l 15. Ha-zar fiiir Akflamlar›’na kat›lmak üzere Elaz›¤’a gitti¤ini,orada aç›lan bir parka kendi isminin verilmesi dolay›-s›yla çok sevindi¤ini aktard›. Bu gibi fleyleri ortak kül-türü gelece¤e tafl›ma ad›na olumlu buldu¤unu dile ge-tiren Aytmatov, iki ülke aras›ndaki dostluk ba¤lar›n›ngurur verici oldu¤unu sözlerine ekledi...”

Kaynak: http://www.tvetvakfi.org.tr/index.php? kid=5&sid=10

Rus Stratejist A.Dugin’in Türkiye-Ermenistan-Kafkasya-Orta Asya ba¤lam›nda “Karadeniz’le Hazar Denizi Ara-s›nda” bafll›kl› yaz›s›ndan:“...Rusya’n›n Kafkasya’daki geleneksel ve güvenilir müt-tefiki olan Ermenistan özel bir jeopolitik rol oynamak-tad›r. Türkiye’nin kuzeye ve do¤uya, yani Orta AsyaTürk dünyas›na yay›l›fl›n›n önüne set çekilmesinde Er-menistan, mühim bir stratejik üs vazifesini yerine getir-mektedir. Ve aksine, jeopolitik sald›r› boyutunda isegüneye kadim Ermenistan’›n önemli bir k›sm›n›n vebafll›ca kutsal yerinin -A¤r› Da¤›- bulundu¤u Türkiyetopraklar›na do¤ru kesintisiz devam eden bir etno-kül-türel birlik olarak önemlidir. Di¤er önemli bir faktör iseErmenilerin Kürtlerle ›rksal ve dilsel akrabal›k ba¤lar›-n›n olmas›d›r. Türkiye dâhilinde jeopolitik sars›nt›lar›tahrik etmek maksad›yla bu husus kullan›labilir. Buba¤lamda tüm Kafkasya’y› ortadan kesen ve Ermenis-tan’la ‘Hazar Üçgeni’nin güvenli irtibat›n› kuran karasalbir koridorun inflas› hayli önemlidir. Ermenistan baflkabir anlamda ehemmiyet arz etmektedir. ‹ran’la tarihî veetnik yak›nl›¤a istinat ederek Avrasyac› itici gücün [Rus-ya’n›n] merkezden ‹ran rimland›na genifllemesindeönemli bir halka görevini ancak Ermenistan yapmayakadirdir. Bu da Moskova-Erivan-Tahran ekseninin ku-rulmas› anlam›na gelmektedir..”

Kaynak: Aleksandr Dugin (2005), Rus Jeopoliti¤i: Av-

rasyac› Yaklafl›m, (terc.: V.Imanov) 4. Bask›, ‹stanbul,Küre Yay›nlar›, s.179-180.

Yaflam›n ‹çinden

”

“Okuma Parças›


1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yenidengözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Gürcistan’›n Ba¤›ms›zl›k‹lan›, 28 Nisan 1991” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹stikrar ve Denge Politika-lar›yla Kazakistan” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ermenistan’›n GenifllemePolitikas› ve Komflular›yla Sorunlar›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Azerbaycan’›n Yukar› Kara-ba¤ Savunmas› ve Siyasal ‹stikrars›zl›k” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ba¤›ms›zl›k Sonras› Türk-menistan: Sürekli Tarafs›zl›k Stratejisi” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ba¤›ms›zl›k Sonras› Gürcis-tan: Abhazya Sorunu ve BDT Üyeli¤i” ve “Öz-bekistan’da Muhaliflerin Tasfiyesi” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kafkasya ve Orta Asya’daRenkli Devrimler” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Azerbaycan”, “Kazakistan”,“Özbekistan” ve “Türkmenistan” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tacikistan” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Moskova’daki yönetim, 1956 ve 1968’deki gücüne sahipde¤ildi. Bunun birçok iç ve d›fl sebepleri bulunmakta-d›r. Dünyan›n iki süper gücünden biri durumundakiSovyet ordusu, henüz kabile dönemini yaflayan Afganmücahitleri karfl›s›nda yenilmifltir. Savafl yedi y›l sürmüflve bu süre zarf›nda her cumhuriyetten gelen askerlerirejime olan güveni/korkuyu yitirmifltir. Bunun yan›ndaSovyet yönetimi içindeki yolsuzluk, rüflvet, t›kan›kl›k,rejimi ifllemez hâle getirmifltir. Ekonomi, e¤itim, tar›m,üretim gibi farkl› alan ve sektörlerdeki t›kanma güven-lik ve savunma birimlerini de etkilemifltir. Özellikle1980’lerde belirginleflen bu geliflmelerden sonra Hazi-ran 1991’de Moskova’da askerî darbe teflebbüsünün ba-flar›s›z kalmas›, K›z›l Ordu’nun prestijini bitirmifltir. Yelt-sin, darbe için caddelerde konufllanan tanklar›n üzerineç›karak orduyu hedef alan konuflmalar yapm›fl, bununsembolik de¤eri de son derece önemli olmufltur. Bütünbunlar›n yan›nda ekonomik s›k›nt› içinde olan Rus hal-k›, kendilerinin kazan›p di¤er cumhuriyetlerdekilerinyedi¤ine inan›yordu. Bir an önce di¤er cumhuriyetlerinRusya’ya yük olmamas› için Sovyetlerin da¤›lmas› ge-rekti¤ine inanan kamuoyu bask›s› da büyümüfltü.

S›ra Sizde 2

Bu durum büyük ölçüde Rusya’n›n iç problemleriyleba¤lant›l›d›r. Rusya Federasyonu içerisinde özerk bircumhuriyet olan (Sovyetler Birli¤i’ni oluflturan 15 cum-huriyetten biri olmayan) Çeçenistan ba¤›ms›zl›¤›n› ilanetmiflti. Rus ordusu 1990’lar›n sonuna kadar iki milyonnüfuslu bu özerk birimi yenemedi ve büyük kay›plarverdi. Bunun sonucu Rusya Federasyonu içinde Tata-ristan, Baflkurdistan ve di¤er birçok birim de ba¤›ms›z-l›k yönünde ad›mlar att›. Yeltsinli y›llar olarak bilinenbu dönemde federasyonun da¤›lmas› dahi zaman za-man gündeme gelmifltir. 2000’in bafl›nda Rusya bu so-runu çözebildikten sonra eski Sovyet cumhuriyetleriüzerinde yeniden nüfuz kurmaya bafllam›flt›r.

S›ra Sizde 3

Edvard fievardnadze, denge politikas› gere¤i ülkesiniBDT üyesi yapm›fl ve baz› konularda tavizler vermiflti.ABD ise Gürcistan’› NATO üyesi olarak görmek istiyor-du. E¤itiminin bir bölümünü ABD’de yapm›fl olan Saa-kaflvili bu bak›mdan çok daha uygun idi.



S›ra Sizde 4

Devletçi ekonomi, 70 y›l boyunca üretim ve ulafl›mdamerkezî planlama sistemini uygulam›flt›r. Karfl›lafl›lanmahalli sorunlar›n veya ihtiyaçlar›n merkeze ulaflmas›ile bunun için rasyonal çözüm ve uygulamaya geçil-mesi aras›nda uzun zaman geçebilmektedir. Böylecebirçok sorun çözümsüz kalabilmektedir. Bununla be-raber, yetersiz de olsa bu dönemde bir üretim sistemibulunmaktayd›. Bu sistem çökünce bir anda piyasaekonomisinin yerleflip baflar›l› bir flekilde uygulamayageçmesi mümkün olamam›flt›r. Birçok iflletmeyi, Bat›l›firmalar veya onlar›n ortaklar› de¤erinin çok alt›ndabedellerle ele geçirmifllerdi. Kamu bürokrasisinde h›z-la yayg›nlaflan yolsuzluk hâlen önemli bir sorundur.Yeni bir ekonomik sistemin baflar›yla ifllemesi için ya-sa de¤iflikli¤i yetmeyip bu sistemi kavrama, uygulamave her ülkenin kendi flartlar›na adapte etmesi için za-mana ihtiyaç vard›r.

Yararlan›lan KaynaklarArmenia (2012), http://www.indexmundi.com/ARME-

NIA/religions.html, 2012-02-11.Azerbaijan (2012), http://data.un.org/CountryProfi-

le.aspx?crName= AZERBAIJAN, 2012-02-11Azerbaycan Ülke Raporu, (1995), Ankara, Tika.Bohr, A. (1990), “Turkmenistan under Perestroika: An

Overview”, Report on USSR, Mart 23.Devlet, N. (1989), Ça¤dafl Türk Dünyas›, ‹stanbul,

Marmara Üniversitesi Yay.Do¤u Türkistan 2012, http://www.gokbayrak.com/ Georgia (2012), http:// data.un.org/ CountryProfile.

aspx? crName= GEORGIA, 2012-02-10Kazakhstan (2012), http://www.indexmundi.com/KA-

ZAKHSTAN/population.html, 2012-02-12Kazakistan Ülke Raporu, (1996), Ankara, Tika.K›rg›zistan Ülke Raporu, (1996), Ankara, Tika.Kyrgyzstan (2012), http://www.indexmundi.com/

KYRGYZSTAN/, 2012-02-12Orta Asya’da Arap Bahar›’n›n Ard›ndan (2012), Dünya

Bülteni, http://www.avim.org.tr/bultentekli.php?haberid= 44866, eriflim: 2012.02.03

Özbekistan Ülke Raporu, (1995), Ankara, Tika.Pirinççi, F. (2008), “So¤uk Savafl Sonras›nda ABD’nin

Orta Asya Politikas›: Beklentiler ve Gerçekler”, SBF

Dergisi, C.63, No:1, ss.207-235.Salih, M. (2002), Yolname: Özgürlük Mücadelesi, ‹s-

tanbul, Ötüken Neflriyat.

Saray, M. (1993A), K›rg›z Türkleri Tarihi, ‹stanbul.Saray, M. (1993B), Özbek Türkleri Tarihi, ‹stanbul.Saray, M. (1993C), Azerbaycan Türkleri Tarihi, ‹stanbul.Saray, M. (1993D), Türkmen Tarihi, ‹stanbul.Sönmezo¤lu, F. (1996), Uluslararas› ‹liflkiler Sözlü-

¤ü, ‹stanbul, Der Yay›nlar›.Tajikisan, (2012), http://www.indexmundi.com/TAJI-

KISTAN/, 2012-02-12Turkmenistan (2012), http://www.indexmundi.com/

TURKMENISTAN/, 2012-02-12Türkmenistan Ülke Raporu, (1996), Ankara, Tika.Uzbekistan (2012), http://www.indexmundi.com/UZ-

BEKISTAN/, 2012-02-12Yalç›nkaya, A. (1997), Almat›’dan Akmola’ya Kaza-

kistan’›n Baflkenti, Sakarya, Sakarya ÜniversitesiBas›mevi.

Yalç›nkaya, A. (2001), “Türk Cumhuriyetlerinin Ba¤›m-s›zl›k Aflamalar›”, Avrasya Etütleri, Ba¤›ms›zl›¤›n

Onuncu Y›l›nda Türk Cumhuriyetleri, Ankara,Türk ‹flbirli¤i ve Kalk›nma Ajans›, ss.61-82.

Yalç›nkaya, A. (2006A), Sömürgecilik Pan-‹slamizm

Ifl›¤›nda Türkistan 1856’dan Günümüze, Anka-ra, Lalezar Kitabevi.

Yalç›nkaya, A. (2006B), Kafkasya’da Siyasi Geliflme-

ler: Etnik Dü¤ümden Küresel Kördü¤üme, An-kara, Lalezar Kitabevi.

Yalç›nkaya, A. (2010), Ermenistan-Rusya, Öncevatan,h t tp : / /www. turk i shnews .com/t r /conten t /2010/08/26/ermenistan-rusya-yakinlasmasiyla-ne-degisti/ eriflim, 2012-02-05

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Güney Kafkasya’n›n temel sorunlar›n› ve bu bölgenin Türkiye aç›s›ndan tafl›-d›¤› önemi de¤erlendirebilecek,Bölgenin temel aktörleri olan üç ülkenin (Azerbaycan, Ermenistan, Gürcis-tan) kendi aralar›ndaki etkileflimlerini aç›klayabilecek,Türkiye’nin So¤uk Savafl’›n ard›ndan bu bölgedeki ülkelere yönelik bak›flaç›s›ndaki de¤iflimleri aflama aflama tan›mlayabilecek,Bölgedeki olaylar üzerinde Türkiye’nin oluflturdu¤u etkileyici gücü ifadeedebilecek,Bölgedeki geliflmelerin Türkiye üzerindeki hareketlendirici ya da sak›nd›r›c›etkilerini tart›flabileceksiniz.

‹çindekiler

• Güney Kafkasya• Hazar Petrolleri• Gürcistan, Ermenistan,

Azerbaycan

• Ermeni Sorunu, Da¤l›k Karaba¤ Sorunu

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N

N


• G‹R‹fi• TÜRK‹YE’N‹N GÜNEY KAFKASYA

POL‹T‹KASI• TÜRK‹YE-AZERBAYCAN ‹L‹fiK‹LER‹• TÜRK‹YE-ERMEN‹STAN ‹L‹fiK‹LER‹• TÜRK‹YE-GÜRC‹STAN ‹L‹fiK‹LER‹

Türkiye-GüneyKafkasya Ülkeleri‹liflkileri


G‹R‹fiSovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan ba¤›ms›zl›klar›na kavuflan Güney Kaf-kasya ülkeleri, de¤iflik nedenlerle Türkiye’nin dikkatini çekmifltir. Bu nedenlerinbafll›calar›:

• Hazar havzas›n›n zengin petrol ve do¤algaz kaynaklar›,• Türkiye’nin Orta Asya’ya ulaflmas› için bir geçifl koridoru sunmas› (dolay›-

s›yla stratejik konumu),• Bölgenin çevre ülkelere sa¤layabilece¤i cazip ticari olanaklar›,• Boru hatlar›n›n geçifl güzergâh› olmas›,• Dünya siyaseti aç›s›ndan önemli say›labilecek çat›flmalar› bünyesinde bar›n-

d›rmas›d›r. Güney Kafkasya’daki Türk bölgeleri (Azerbaycan), Türkiye aç›s›ndan büyük bir

manevi de¤er de tafl›maktad›r. Azerbaycan, Türkler aç›s›ndan her zaman kültürelbir anlam ifade etmifltir. Türkiye’nin etraf›ndaki Türk-Müslüman bölgelerinde yafla-nan sorunlar, Türk kamuoyunda hassasiyetle etkili olmaktad›r. Türkiye’de en az 5milyon Türk vatandafl›n›n, Güney Kafkasya kökenli oldu¤u tahmin edilmektedir.Bu vatandafllar›m›z›n önemli bir k›sm› ise seslerini duyurabilmek için bir tak›mbask› gruplar› oluflturabilmifllerdir. Örne¤in bunlar›n aras›nda ‘Kaf-Der’ gibi flemsi-ye örgütler bulunmaktad›r. Kafkasya kökenli vatandafllar›m›z›n oluflturduklar› bas-k› gruplar›n›n ço¤u, aç›kça Çeçen, Abhaz ve Azeri davalar›n› çok coflkulu flekildedesteklemektedirler. Tabii, Türkiye’nin Da¤l›k Karaba¤ uyuflmazl›¤›nda Azeri tez-lerini desteklemesinin arkas›nda, bilinçalt› seviyesinde de olsa ‘Ermenilerin tarihteTürklere yapm›fl olduklar› zulüm ve eziyete’ dair halk aras›nda yayg›n olarak anla-t›lan rivayetlerin de do¤rudan etkisinin oldu¤u tahmin edilmektedir.

TÜRK‹YE’N‹N GÜNEY KAFKASYA POL‹T‹KASITürkiye’nin, Güney Kafkasya’ya yönelik izledi¤i d›fl politika, bafl›ndan beri iki te-mel ilkeye dayanmaktad›r:

• Bölge ülkelerinin ba¤›ms›zl›k, egemenlik ve toprak bütünlüklerinin ko-runmas›,

• Bölgedeki uyuflmazl›klar›n bar›flç› yollarla çözümlenmesi.Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan’›n ba¤›ms›zl›¤›ndan sonra Türkiye, ç›ka-

r›n› her üç ülkeyle birden iyi iliflkiler kurup gelifltirmekte gördü. Ancak, Türkiye Er-

Türkiye-Güney KafkasyaÜlkeleri ‹liflkileri

menistan’la diplomatik iliflkileri henüz tesis etmemifltir. Ankara, bunun için en ba-fl›ndan itibaren üç flart ileri sürmüfltür. Bunlar:

• Ermenistan’›n “Ermeni soyk›r›m›” iddialar›ndan vazgeçmesi;• Ermenistan’›n Türkiye’den toprak taleplerinde bulunmamas› ve 1921 Kars

Antlaflmas›’n›n flartlar›n› kabul etmesi; • Ermenilerin Da¤l›k Karaba¤ Savafl›’n› ve Azerbaycan’a yönelik sald›r›lar›n›

durdurmalar›. Bu flart günümüze uyarlanm›fl hâliyle flu flekilde ifade edil-mektedir: ‘Ermenilerin iflgal alt›nda tuttuklar› Azeri topraklar›n›n tümündençekilmeleri’.

Ermenistan bu flartlardan hiçbirini yerine getirmedi¤i için Türkiye de henüz buülkeyle resmî diplomatik iliflkiler kurmufl de¤ildir. Baflbakan Demirel, Türkiye’ninErmenistan’› hukuki anlamda tan›ma karar› ald›¤›n› Cumhurbaflkan› Levon Ter-Pet-rosyan’a 24 Aral›k 1991 tarihinde flu ifadeleri içeren bir mektupla bildirmifltir: “Hü-kûmetimiz, Ermenistan Cumhuriyeti’ni tan›rken Ermenistan’›n Türkiye Cumhuri-yeti ve di¤er komflular› ile iliflkilerinde uluslararas› hukukun temel ilkelerine veözellikle toprak bütünlü¤üne sayg› ve s›n›rlar›n de¤iflmezli¤i ilkelerine ba¤l› kala-ca¤›, iyi komfluluk iliflkilerinin tüm gereklerini yerine getirece¤i ve davran›fllar›n›nbu do¤rultuda olaca¤› anlay›fl› içinde hareket etmifltir. Türkiye Cumhuriyeti ile Er-menistan Cumhuriyeti aras›ndaki iliflkilerin bu temel ilkelere sayg› ve ortak yarartemelinde tesis edilip gelifltirilece¤ine inan›yorum”.

Türkiye’nin çok önem verdi¤i bölgesel bar›fl ve istikrar, bölgesel uyuflmazl›klarhalledilmeden sa¤lanamaz. Türkiye, bu uyuflmazl›klara askerî müdahale boyutlar›-na sürüklenmekten daima imtina etmifl ve topyekûn bölgesel bar›fla önem vermifl-tir. Türkiye “21. yy.›n Türk yüzy›l›” olaca¤›na veya “Adriyatik’ten Çin Seddi’ne ka-dar bir Türk dünyas›n›n oluflaca¤›na” dair inanc›n› ancak bölgedeki temel ve po-tansiyel uyuflmazl›klar› çözme baflar›s›n› göstererek gerçe¤e dönüfltürebilirdi. ZiraTürkiye’nin ikilemi, bu hayallerine karfl›n Türk dünyas› ile Nahç›van Özerk Cum-huriyeti d›fl›nda do¤rudan hiçbir kara ba¤lant›s›n›n bulunmamas›d›r. Dolay›s›yla,Ermenistan, Gürcistan ve ‹ran Türkiye’nin Türk dünyas› ile do¤rudan ba¤lant› ku-rabilmesinin önündeki co¤rafi engellerdir. Bu durumda, Türkiye’nin ç›kar› tümKafkasya’y› tek bir istikrar ve bar›fl bölgesi hâline getirerek bölgede etkinlik kura-bilmesidir. Nitekim Cumhurbaflkan› Demirel’in 1998 y›l›nda önerdi¤i ‘Kafkas ‹stik-rar Pakt›’ projesinin, Güney Kafkasya’da muhataplar› uzlaflt›r›c› bir etkisi olmufltur.Türkiye’nin bu yaklafl›m›n›n muhatap bulmas›, Rusya’y› da harekete geçirmifltir. Bukonuda 1999 y›l›n›n ilk aylar›nda Rus D›fliflleri Bakanl›¤› da bir ‘Kafkasya Forumu’oluflturulmas› önerisinde bulunmufltur. Bütünsel çözüm önerilerinin yo¤unlaflt›¤›bu dönemde Gürcistan Devlet Baflkan› Eduard Shevardnadze de bir ‘Bar›flç› Kaf-kasya’ girifliminde bulunmufltur. Bu gibi projelerin içerdi¤i bütünsel, bölgesel çö-züm fikrinin, 18-19 Kas›m 1999 tarihlerinde ‹stanbul’da yap›lan AG‹T (Avrupa Gü-venlik ve ‹flbirli¤i Teflkilat›) Zirvesi’nde yo¤un destek buldu¤unu söyleyebiliriz. Yi-ne bu atmosferden etkilenerek Erivan yönetimi önce bir ‘Güney Kafkasya Güven-lik Antlaflmas›’ yap›lmas›n› önermifl, ard›ndansa Ocak 2000’de ‘Güney Kafkasya’da‹stikrar Üzerine Yuvarlak Masa’ oluflturulmas› fikrini ileri sürmüfltür.

2002 y›l›nda kurulan AK Parti iktidar›, Güney Kafkasya’daki çetrefilli sorunlar›n(en baflta da Da¤l›k Karaba¤ sorununun) taraflar›na yönelik olarak Baflbakan RecepTayyip Erdo¤an’›n ifadesiyle ‘kazan-kazan (win-win) mant›¤›’yla yaklaflmaya çal›fl-m›flt›r. Bu çerçevede öncelikle ‘halklar çözüm konusunda ikna edilmelidirler’. Dolay›-s›yla, Da¤l›k Karaba¤ sorununun çözülebilmesi için, öncelikle Azerbaycan ve Erme-nistan halklar› aras›ndaki ‘düflmanca’ yaklafl›mlara bir son verilmesi gerekmekteydi.


ErmenistanParlamentosu’nun 23A¤ustos 1991 tarihindekabul etti¤i Ba¤›ms›zl›kBildirisi’nin 11. Maddesi’ndeflu ifadeler yer al›yordu:“Ermenistan Cumhuriyeti,Osmanl› Türkiye’sitaraf›ndan 1915’te Bat›Ermenistan’da ifllenensoyk›r›m suçununuluslararas› alanda kabuledilmesi için sürdürülecekçabalar› destekleyecektir”.Bildiride, Türktopraklar›ndan ‘Bat›Ermenistan’ diye sözedilmesi de dikkat çekicidir.

Kazan-Kazan Mant›¤›: ‹kitaraf›n da kazanaca¤› tezinedayal› bu strateji,uyuflmazl›k taraflar›n›nkarfl›l›kl› fedakârl›klara haz›rolmalar›n› gerektirmektedir.

Türkiye, Kafkaslar›n hiçbir ülkenin tek bafl›na ‘arka bahçesi’ olmas›na r›za gös-termeyece¤i imaj›n› da elden geldi¤ince vermeye çal›flm›flt›r. Dolay›s›yla, GüneyKafkasya’n›n istikrar› için, bölgede NATO (Kuzey Atlantik Antlaflmas› Örgütü) veAB (Avrupa Birli¤i) gibi örgütlerin deste¤i sürekli k›l›nmal›d›r. NATO ve AB’ninTürkiye’nin de destekledi¤i Kafkasya stratejisi, ‘iyi komfluluk anlay›fl›’ üzerine da-yanmaktad›r. Buna göre, Güney Kafkasya’daki ülkeler/toplumlar kendi aralar›nda-ki sorunlar›n› kendi bafllar›na çözememifllerdir. O hâlde, d›fl destek vererek bu ül-keler aras›nda iflbirli¤ini gelifltirmeye çal›flmak kaç›n›lmazd›r. Sözü edilen bu iflbirli¤inin ayr›nt›lar› ise Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan d›fliflleri bakanlar› se-viyesinde yap›lan toplant›lar neticesinde belirlenecektir.

Türkiye’nin Ermenistan’la diplomatik iliflki kurmamas›, Türkiye’nin ba¤›ms›z bir tercihimidir, yoksa Ermenilerin politikalar›n›n bir sonucu mudur?

TÜRK‹YE-AZERBAYCAN ‹L‹fiK‹LER‹Türkiye, Sovyetler Birli¤i’nin resmen da¤›lmas›ndan önce Azerbaycan’›n iç iflleri veçat›flma ortam›na do¤rudan müdahale etmemeye çal›flm›flt›r. Türkiye, bölgeye yö-nelik genelde korudu¤u so¤ukkanl› tavr›n›, Sovyet ordusu 1990 y›l› bafllar›nda Ba-kü’ye müdahale etti¤inde de devam ettirmifltir. Bu s›rada Ermenilerin Nahç›van’ayönelik tehditleri art›nca Nahç›van halk› Türk ordusundan yard›m istemifltir. Nah-ç›van’daki iç huzursuzluklar haftalarca devam etmifltir. Neticede Nahç›van Parla-mentosu, bölgenin Ermenilerin eline geçmemesi için Nahç›van Özerk Cumhuriye-ti’nin SSCB’den (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli¤i) ayr›ld›¤›n› ilan ederek Tür-kiye ile birleflme karar› vermifltir. Bu ani karar, do¤al olarak Ankara’da politik birflok etkisi yaratm›flt›r. Türk yetkililer yine de Sovyetler Birli¤i’nin iç ifllerine kar›fl-

1275. Ünite - Türk iye-Güney Kafkasya Ülke ler i ‹ l iflk i ler i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

fiekil 5.1

Güney Kafkasya Ha-ritas›

Kaynak:http://www.lib.utexas.edu/maps/commonwealth/caucasus_region_1994.jpg

maktan sak›narak tedbirli hareket etmifllerdir. Olaylar olurken Türk hukukçular,1921 Kars Antlaflmas›’n›n Türkiye’ye Nahç›van s›n›r›ndaki kargaflalara askerî müda-halede bulunma hakk› vermedi¤ini ileri sürerlerken siyasi partiler, bu hakk› verdi-¤ini iddia etmekteydiler. Sonuçta, Türkiye ‘Nahç›van kriziyle’ ilgili olarak herhan-gi bir giriflimde bulunmad›¤› gibi, Kas›m ay› bafllar›nda Azerbaycan Parlamento-su’nun ba¤›ms›zl›k karar›n› tan›m›fl olmas›na ra¤men, gerçek tan›may› (9 Kas›m1991), SSCB’nin y›k›lmas›na kadar ertelemifltir. Azerbaycan’›n içindeki geliflmeleri,daha ziyade Moskova’n›n kendi iç meseleleri olarak alg›lamaya devam etmifltir.Sovyetler Birli¤i da¤›ld›ktan sonra ise Güney Kafkasya ülkelerini ilk tan›yan ülkeyine Türkiye olmufltur.

Türkiye, yeni ba¤›ms›zl›klar›na kavuflan Türk Cumhuriyetlerine iliflkin genelolarak nas›l bir politika izleyece¤ini, TBMM’nin (Türkiye Büyük Millet Meclisi) 12ve 17 Aral›k 1991 tarihli oturumlar›nda ele alm›flt›r. Her iki oturumda da Türki-ye’nin ‹ran, Suudi Arabistan, Almanya ve ABD (Amerika Birleflik Devletleri) gibi ül-kelerden önce harekete geçmesi gerekti¤i konusunda net bir görüfl birli¤i ortayaç›km›flt›r. Bu ortamda, milletvekilleri hissettikleri büyük heyecan içinde, ‘D›fl Türk-ler’den sorumlu bir Devlet Bakanl›¤›n›n oluflturulmas›n› da talep etmifllerdir. 25Aral›k 1991’de ise D›fliflleri Bakan› Hikmet Çetin, Ermenistan hariç olmak üzere ye-ni cumhuriyetlerin tümünde Büyükelçilikler aç›laca¤›n› bildirmifltir. Hükûmet bukonudaki kesin karar›n› 30 Aral›k 1991 tarihinde alm›flt›r.

Baflbakan Süleyman Demirel, Kas›m 1991’de Azerbaycan Baflbakan› Hasan Ha-sanov’a “bölgede gerginli¤i art›r›c› k›flk›rtmalardan sak›nmalar›n›” isteyenbir mesaj yollam›fl ama Türk D›fliflleri Bakanl›¤› hemen devreye girerek, Türki-ye’nin bölgedeki uyuflmazl›klara herhangi bir flekilde kar›flmak ya da arabulucu ol-mak istemedi¤ini aç›klama zorunlulu¤unu hissetmifltir. Türkiye’nin bu tavr›SSCB’nin y›k›lmas›na kadar sürmüfltür.

Resmî ‹liflkilerin Bafllang›ç DönemiAzerbaycan’la 14 Ocak 1992’de imzalanan protokolle diplomatik iliflki kurulmuflve Baflkonsolos olarak görev yapmakta olan temsilcili¤imiz Büyükelçilik düzeyineyükseltilmifltir. Hâlihaz›rda Bakü’deki Büyükelçili¤imiz ile Nahç›van ve Gence Bafl-konsolosluklar›m›z faaliyet göstermekte olup, Azerbaycan’›n ise Ankara’da Büyü-kelçili¤inin yan› s›ra, ‹stanbul ve Kars Baflkonsolosluklar› bulunmaktad›r. Resmîiliflkiler kurulduktan sonra iki ülke aras›nda h›zla sorunsuz ve s›cak iliflkiler tesisedilmifltir. Nitekim 23-24 Ocak 1992’de Ankara’ya gelen Azerbaycan Devlet Baflka-n› Ayaz Muttalibov’a, Da¤l›k Karaba¤ sorununda arabuluculuk yap›labilece¤i me-saj› verilmifltir.

Azerbaycan ba¤›ms›zl›¤›na kavufltuktan sonra, Türkiye bu ülkenin uluslararas›toplumla sa¤l›kl› bir iletiflim kurmas›n› desteklemifl ve bu konuda ona yard›mc› ol-mufltur. Bu çerçevede, Azerbaycan’›n Avrupa Güvenlik ve ‹flbirli¤i Konferans›’na(AG‹K) üyelik sürecini aç›kça desteklemifltir. Uluslararas› toplum ise Türkiye’nin gi-riflimleriyle, ba¤›ms›zl›¤›na yeni kavuflan Bakü yönetiminin Birleflmifl Milletler’e(BM) kat›lma talebini reddetmemifltir. Türkiye, Azerbaycan’›n uluslararas› toplumakat›larak bir an evvel Rus etki alan›ndan kurtulmas›n› arzu etmifltir. Bu ba¤lamda,Rusya’n›n Güney Kafkasya’daki birliklerini yavaflça geri çekmesi de önemlidir.Azerbaycan’daki yaklafl›k 60.000 kiflilik Rus askerî varl›¤›, 1993 y›l›n›n ortalar›nakadar ülkeden tamamen geri çekilmifltir.

25-26 fiubat 1992 gecesi Ermenilerin Karaba¤’›n Hocal› bölgesine düzenledikle-ri sald›r› ve peflinden gelen katliamlar (Hocal› Katliam›), devam eden bölgesel sa-


vafl›n seyrinde ve dolay›s›yla Türkiye’nin Azerbaycan ile iliflkilerinde önemli birdönüm noktas› olmufltur. Bu bak›mdan Türkiye, Azerbaycan’a verdi¤i deste¤i ar-t›rman›n yollar›n› aram›flt›r. Alparslan Türkefl ve Bülent Ecevit baflta olmak üzere,muhalefet parti liderleri Hükûmeti bölgeye ve olaylara müdahale etme yönündeetkilemeye çal›flm›fllard›r. Öte yandan Türkiye’nin uluslararas› toplumu katliamdanhaberdar etmeye çal›flt›¤› gözlenmifltir. Türkiye bu aflamada bilhassa ABD, Fransave ‹ngiltere’den destek bulma aray›fllar›na girmifltir.

Türkiye’nin Azerbaycan ile yak›nlaflmas›nda, önemli bir engel Azerbaycan top-raklar›n› henüz tamamen boflaltmam›fl olan Rus askerî birlikleriydi. Türkiye bu or-tamda uyuflmazl›k üzerindeki Rus etkisini k›rabilmek için, meseleyi mümkün oldu-¤unca uluslararas› topluma sunmaya çal›flm›flt›r. Bunun için de gerek BM gerekseAG‹K platformunu hareket noktalar› olarak de¤erlendirmeye gayret etmifltir. Tür-kiye, Rusya’dan do¤rudan do¤ruya Azerbaycan’daki birliklerini boflaltmas›n› iste-yemese de bu amaçla AG‹K platformunu kullanm›flt›r.

Türkiye, Da¤l›k Karaba¤ sorununun çözümü için, ‘Ermenistan-Karaba¤ veAzerbaycan-Nahç›van aras›nda iki ba¤lant› koridorunun’ oluflturulmas›n› strate-jik sebeplerle desteklemifltir. Ama bu konuya stratejik olarak de¤il de bir toprak vevatan meselesi olarak bakan Azeri yönetimini, koridor formülü konusunda iknaedememifltir. Türkiye’nin çat›flmalar›n yay›lma riski gösterdi¤i Nahç›van’a müdaha-le düflüncesinin Rusya taraf›ndan engellenmesinden sonra Demirel Hükûmeti,Azerbaycan’a silah yard›m› yapmaktan ve çat›flmalara askerî aç›dan müdahaledenimtina etmifltir.

Azerbaycan’da Elçibey ‹ktidar› ve Türk D›fl Politikas›7 Haziran 1992 tarihinde yap›lan Baflkanl›k Seçimlerini kazanan Azerbaycan HalkCephesi (AHC) lideri Ebulfez Elçibey’in bafla geçmesi, Türk diplomasisi aç›s›ndanhiç flüphesiz ki büyük bir baflar› olmufltur. ‘Atatürkçülü¤üyle’ tan›nan Elçibey,Azerbaycan’›n Türkiye ile çok yak›n iliflkiler kurmas›na taraftard›. Lider Elçibey’inTürkiye ile iliflkilere dair baz› idealleri vard›. Bunlardan birkaç› afla¤›daki gibidir:

• Türkiye ile Azerbaycan aras›nda bir ‘konfederasyon’ kurulmas›, dolay›s›ylaiki ülke aras›nda s›n›rlar›n kalkmas› ve iki ülke insanlar›n›n birbirlerinin ül-kelerinde serbestçe çal›flabilmeleri,

• ‹ki ülke aras›ndaki askerî iflbirli¤inin Rusya ve Ermenistan aras›nda bulunanseviyeye ç›kar›lmas›,

• Türkiye ve Azerbaycan aras›nda bir ‘ittifak antlaflmas›n›n’ yap›lmas› suretiy-le Rusya’n›n Azerbaycan’a müdahalesinin önüne geçilmesi,

• Azerbaycan’da Türk Silahl› Kuvvetleri ve NATO’ya ait üslerin oluflturulmas›,• Azerbaycan’›n NATO üyesi olmas›,• Türkiye’nin de yard›m›yla Azeri ordusunun en modern silahlarla donat›l-

mas›. Türkiye, bu dönemde de Azerbaycan ile Ermenistan aras›ndaki sorunun çözüm

yolu olarak ‘toprak de¤iflimi’ (iki koridor aç›lmas›) formülünü yinelemifltir. Buplan, Da¤l›k Karaba¤ ve onun Ermenistan’la ba¤lant›s›n› sa¤layacak bir bölgenin(Laçin) Ermenistan’a, karfl›l›¤›nda ise Nahç›van’› Azerbaycan’›n geri kalan k›sm›naba¤layacak olan Zangezur bölgesinin Azerbaycan’a verilmesini öngörüyordu. Tür-kiye, bu plan›n hayata geçirilmesi hâlinde, Bakü - Hazar Denizi - Orta Asya ülke-leriyle do¤rudan iletiflim sa¤lama olana¤›na kavuflmufl oluyordu. Ancak bu proje,sorunun taraflar›nca kabul edilmemifltir. Elçibey’in Türkiye ile iliflkilere özel önemverdi¤i bilinmektedir. Ancak, bu durum, bölgede Rusya ve ‹ran’› fazlas›yla rahats›z


Koridor Formülü: Azerbaycanile Nahç›van aras›ndaMegri’den, Ermenistan ileDa¤l›k Karaba¤ aras›ndaysaLaçin’den koridoraç›lmas›d›r.

etmifltir. Bu arada Ermenistan’›n da Türkiye’nin bölgede bu denli etkinlik kazan-mas›n› kendisine karfl› önemli bir tehdit olarak gördü¤ü aflikârd›r.

Elçibey’in görevinden uzaklaflmak zorunda b›rak›lmas›na varan geliflmelerinönemli bir ateflleyicisi de Türkiye ve Bat›l›lar lehine izledi¤i ‘petrol politikas›’ idi.Haziran 1992 - Haziran 1993 aras›nda devam eden Elçibey iktidar› s›ras›nda Gü-neflli, Azeri ve Ç›rak petrol sahalar›nda aç›kça Türkiye, ABD, ‹ngiltere ve Norveçfirmalar›n›n oluflturdu¤u uluslararas› konsorsiyum lehinde bir tutum sergilenmifl;Rusya ile ‹ran ise d›fllanm›fllard›r. Türkiye’nin Azerbaycan petrol ifline dâhil edilme-si Elçibey iktidar› s›ras›nda gerçekleflmifltir. Petrol tafl›ma güzergâhlar› konusundaise Elçibey döneminde, 7 olas› seçenek aras›ndan sadece Türkiye üzerinden geçe-cek güzergâhlara öncelik verilmifltir. Türkiye üzerinden geçen iki olas› güzergâhöngörülmüfltü: Bunlar, Bakü-Tebriz-Nahç›van-Ceyhan seçene¤i ve Bakü-Tebriz-Nahç›van-Trabzon güzergâh›d›r.

Elçibey, ayr›ca, ‘Ermenistan üzerinden geçerek Türkiye’ye gelecek bir boru hat-t› projesine de s›cak bakm›flt›r. ‘Bar›fl Boru Hatt› Projesi’ olarak bilinen bu pro-je, Ermenistan için de çok faydal› olacakt›. Türkiye o s›rada Azerbaycan ve Erme-nistan’a iki alternatif bar›fl projesi önermifltir: toprak de¤iflimi projesi ile bar›fl boruhatt› projesi. ‹lk proje daha çok Cumhurbaflkan› Özal, ikincisi ise Baflbakan Demi-rel taraf›ndan desteklenmifltir.

Elçibey iktidar› için dönüm noktas›, flüphesiz ki 27 Mart 1993 tarihinde Ermeni-lerin, bir Azeri topra¤› olan Kelbecer’i iflgal etmeleridir. ‹flgalden k›sa bir süre son-ra Azerbaycan Türkiye’den, Kelbecer katliam›ndan kaçmaya çal›flan Azeri ‘kaçg›n-lar›n’ kurtar›lmas› için yard›m istemifltir. Ancak, Türkiye Rusya ile bir gerginlik ya-flamamak için hareketsiz kalm›fl ve sert protestolardan baflka bir tepki göstereme-mifltir. Ankara bu s›rada ‹ran’›n katliamdan kaçan insanlara Azerbaycan s›n›rlar›içinde yard›m etmesini ise olumlu karfl›lam›fl ve desteklemifltir.

Kelbecer bölgesinin iflgali s›ras›nda Demirel Hükûmeti’nin, Azerbaycan’›n yara-l›lar ve sivilleri bölgeden ç›kartmak için istedi¤i helikopterleri göndermeyi, bir mü-dahale olarak alg›lanabilece¤i gerekçesiyle reddetmesi, Elçibey karfl›t› Azeri muha-lefetinin güçlenmesine ve Türkiye-Azerbaycan iliflkilerinin de gerginleflmesine ne-den olmufltur. Türkiye’nin bu aflamada Elçibey’e deste¤ini bir flekilde göstermesigerekiyordu. Onun için, Cumhurbaflkan› Özal, 13-16 Nisan tarihleri aras›nda yap-t›¤› Bakü ziyareti esnas›nda, Azerbaycan Parlamentosu’nda yapt›¤› konuflmada“Türkiye’nin Azerbaycan’la askerî ittifak yapmay› düflünebilece¤ini” ifade etmifltir.

Haydar Aliyev Dönemi ve Türkiye’nin Politikalar›Kelbecer’in kaybedilmesi ile bafllayan iç kar›fl›kl›klar sonunda, 4 Haziran 1993 ta-rihinde yap›lan bir darbeyle Elçibey Hükûmeti’nin devrilmesi ve yerine Haydar Ali-yev’in getirilmesi, iç ve d›fl çevrelerde Türkiye’nin Azerbaycan’da dost bir yöneti-mi iktidarda tutma konusunda baflar›s›z oldu¤u fleklinde de¤erlendirildi. Yine baz›çevreler bu geliflmeleri, “Türk modelinin sonu” olarak da yorumlad›lar. K›sacas›Türkiye Azerbaycan’daki kar›fl›k ortam›n neticesinde ortaya ç›kan oldu-bittiyi ka-bul etmekte zorlanm›flt›r. Darbeden oldukça sonraki bir tarihte (24 Haziran 1993)bile, D›fliflleri Bakan› Hikmet Çetin, BM Genel Sekreterine gönderdi¤i mektuptaflöyle diyordu: “Yasal hükûmeti devirmeyi amaçlayan askerî isyan karfl›s›nda Tür-kiye Azerbaycan’›n yasal temsilcilerini desteklemeyi sürdürecektir”.

Bu arada Türkiye, Kelbecer iflgalini ortadan kald›rabilmek için uluslararas› düz-lemde baz› diplomatik gayretler sergilemifltir. Türkiye’nin özel çabalar› neticesindeacil olarak AG‹K’in Prag toplant›s› yap›lm›flt›r. Bu toplant›n›n sonunda bar›fl görüfl-


Kaçg›n: Azericede, zorunlugöçmen, mültecianlam›ndad›r.

melerinin devam› için Ermenistan’›n Kelbecer’i boflaltmas›n›n flart oldu¤u bir kezdaha vurgulanm›flt›r. Ard›ndan yine Azerbaycan ve Türkiye’nin çabalar› ile BM Gü-venlik Konseyi 30 Nisan günü Azerbaycan-Ermenistan çat›flmalar› ve özellikle deKelbecer’in iflgali konusunu görüflmüfltür. 15 üyenin oy birli¤i ile Güvenlik Konse-yinin 822 say›l› karar› kabul edilmifltir. BM Güvenlik Konseyinin Da¤l›k Karaba¤çat›flmalar› konusundaki ilk karar› budur. Karar, isim vermeden Kelbecer’in Erme-nilerce iflgalinden duyulan rahats›zl›¤› dile getirmifltir.

Durdurak bilmeyen Ermeni sald›r›lar› karfl›s›nda 1993 y›l›n›n sonlar›nda Aliyevyönetimi Türkiye ile yak›nlaflma sinyalleri vermifltir. Azerbaycan D›fliflleri Bakan›Hasan Hasanov, 28-29 Aral›k 1993 tarihlerinde Ankara’ya k›sa bir ziyarette bulun-mufltur. Ziyaret s›ras›nda Türkiye ve Azerbaycan, Nahç›van bölgesi s›n›rlar›n›nkuvvet kullanma yoluyla de¤ifltirilmesini 1921-Kars Antlaflmas›’n›n ihlali olarak yo-rumlayacaklar› konusunda anlaflm›fllard›r. Aliyev, 8 fiubat 1994’te 80 kiflilik büyükbir delegasyonla Türkiye’ye 4 günlük resmî bir ziyarette bulunmufltur. Aliyev’inçok önem verdi¤i bu ziyaret s›ras›nda Türkiye ile Azerbaycan aras›nda 10 y›ll›k birDostluk ve ‹flbirli¤i Antlaflmas› imzalanm›flt›r. Aliyev, Cumhurbaflkan› Demirel ilekurdu¤u yak›n iliflkiden sonra Türkiye ve Azerbaycan’›n “bir millet iki devlet” ol-du¤unu ilan etmifltir. Böylece Aliyev de selefi Elçibey gibi Türkiye ile yak›nlaflma-n›n önemini görmüfltür.

Azerbaycan’da Aliyev iktidar›n›n kurulmas›, Türkiye-Azerbaycan iliflkilerinde daha idealistbir söylemi mi, yoksa daha realist (gerçekçi) bir söylemi mi ön plana ç›karm›flt›r?

Azerbaycan’daki darbe giriflimi atlat›ld›ktan sonra, Azerbaycan Uluslararas› Pet-rol Konsorsiyumu (AIOC), gelecekte Azerbaycan ana petrolünün Türkiye toprak-lar› üzerinden tafl›nmas›n› hedeflemifltir. Bu noktada ‹ran üzerinden geçifl opsiyo-nu art›k tamamen göz ard› edilmifltir. Ayr›ca, Baflbakan Tansu Çiller, Temmuz1995’te Azerbaycan’› ziyaret etmifltir. Bu ziyaretin bir amac›n›n da erken petrolünGürcistan güzergâh› (Bakü-Supsa) üzerinden tafl›nmas› konusunda görüflmeleryapmak oldu¤u iddia edilmifltir. Nitekim Aliyev’le yapt›¤› görüflme sonras›nda Çil-ler, ‘Avrasya Ana Tafl›ma Hatt›’ (Avrasya Koridoru) adl› dev bir projeyi hayatageçirmeyi kararlaflt›rd›klar›n› aç›klam›flt›r. Bu proje eski SSCB’nin Orta Asya’dakiTürkçe konuflan cumhuriyetlerini petrol ve do¤algaz nakliyat› yoluyla Türkiye ilebütünlefltirme amac› tafl›yordu.

1996 y›l› ortalar›nda Rus ordu birliklerinin Çeçenistan’dan çekilmesi Türkiye’ninGüney Kafkasya’daki ç›karlar› aç›s›ndan çok olumlu karfl›lanm›flt›r. Esasen, Rus-ya’n›n 1996’da Çeçenistan’da u¤rad›¤› yenilginin Türkiye aç›s›ndan en önemli so-nucu; Azerbaycan ve Ermenistan’›n üzerlerindeki Rus bask›s›n›n hafiflemesi nede-niyle, daha Bat› yönlü politikalar izlemeye bafllamalar› ve Bat› dünyas›n›n da bu ül-kedeki petrol endüstrisine yapt›klar› yat›r›mlar›n büyük bir h›zla artmas›yd›.

Öte yandan, tahmin edilen zengin petrol rezervlerinden dolay› Bat›l›lar›nAzerbaycan’a yönelik ilgisinin artmas›, Bakü’nün kendine daha fazla güvenmesi-ne neden olmufl, bir anlamda Türkiye’ye olan ba¤›ml›l›¤› azalm›flt›r. Baflta ABDolmak üzere Bat›l› ülkeler, yapt›klar› yat›r›mlar›n güvenli¤i aç›s›ndan ilkin Da¤-l›k Karaba¤ uyuflmazl›¤› olmak üzere bölgedeki tüm uyuflmazl›klar›n çözülmesi-ni tercih etmekteydiler. Bu ise Azerbaycan’›n kolayca ‘maksimalist’ bir yaklafl›msergileyerek kendi ç›kar›na uygun olmayan görüflleri peflinen reddedebilmesineyard›mc› olmufltur. Azerbaycan’›n bu tavr› ise Türkiye aç›s›ndan zaman zamanafl›lmas› çok güç durumlar ortaya ç›karm›flt›r. Örne¤in Temmuz 1996’da Minsk


Bir Millet, ‹ki Devlet Söylemi:Haydar Aliyev’e göre, Türkiyeve Azerbaycan ayr› devletlerolmas›na ra¤men, budevletlerde tek bir milletolarak Türkleryaflamaktad›rlar.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Erken petrol: Herhangi yenibir sondaj yap›lmadan,hâlihaz›rda bulunan veüretilen petrol.

Grubu çerçevesinde Stockholm’de düzenlenen görüflmelerde Azerbaycan taraf›görüflme masas›n› terk etmifltir.

1999 y›l› içinde, Bakü yönetimi Azerbaycan’da NATO ve Türk üslerinin kurul-mas›n› destekleyen bir tutum içinde olmuflsa da Aliyev bu söyleminde fazlaca ile-ri gitmemifl ve tedbirli davranmay› tercih etmifltir. Dönemin Türk D›fliflleri Bakan›‹smail Cem ise bu konuya çok daha ciddi olarak e¤ilmenin gerekli oldu¤u fikrin-deydi. Neticede, Azerbaycan Savunma Bakan› Sefer Abiyev, fiubat 1999’da Anka-ra’ya gerçeklefltirdi¤i ziyaret s›ras›nda, ülkesiyle Türkiye aras›nda bir ‘askerî pakt’oluflturmay› önermifltir. Daha sonra ise dönemin Savunma Bakan› Sebahattin Çak-mako¤lu’nun, Eylül 2000’de yapt›¤› Bakü ziyareti s›ras›nda iki ülke aras›nda ‘sa-vunma sanayiinde iflbirli¤i’ üzerine bir anlaflma imzalanm›flt›r. Bu anlaflmayagöre, Azerbaycan’›n askerî-endüstriyel kompleksinin gelifltirilebilmesi için Türki-ye’nin bilgi ve tercübesinden yararlan›lacakt›r. 2001 y›l› Ocak ay›n›n ikinci yar›s›n-da Türk D›fliflleri Bakanl›¤› Müsteflar› Faruk Lo¤o¤lu, çat›flan Azerbaycan ve Erme-nistan’› yak›nlaflt›rmak amac›yla Bakü’yü ziyaret etmifltir. Lo¤o¤lu, bu ziyaretinde,Aliyev’i Ermenistan’la ‘bir flekilde iliflki kurulmas›n›n gereklili¤ine inand›rmaya’ ça-l›flm›flt›r. Lo¤o¤lu’na göre, Türkiye’nin Ermenistan’la hemen hiçbir iliflkisi bulun-mad›¤› için, bu ülkeyi etkileme flans› bulunmamaktayd›. Dolay›s›yla öncelikle Aze-ri lider, Türkiye-Ermenistan yumuflamas›n›n olabilmesi için ikna edilmeye çal›fl›l-m›fl ama Aliyev bu öneriyi kabul etmemifltir.

2001 y›l›n›n Mart ay›nda Aliyev, Ankara’ya resmî bir ziyaret yapm›flt›r. Bu ziya-ret s›ras›nda, “iki ülke aras›nda daha yak›n askerî iflbirli¤inin kurulmas›” ça¤r›s›ndabulunulmufltur. Hatta Aliyev, Türk askerlerinin Azerbaycan topraklar›nda konufl-land›r›lmas›n› istemifltir. May›s 2001’de Türkiye, bölgedeki problemlerin (Da¤l›kKaraba¤ sorunu) çözülmesi sürecinden d›fllanm›flt›r. D›fliflleri Bakanl›¤› MüsteflarYard›mc›s› Yi¤it Alpogan, Bakü’yü ziyaret etmifltir. Ziyaretin gündemini Karaba¤için Key West-Minsk Grubu toplant›s›nda önerilen bar›fl plan› oluflturdu. Ancak,Aliyev plan›n ayr›nt›lar›n› ve gerek Minsk Grubu efl-baflkanlar›yla gerekse bizzatErmenistan Devlet Baflkan› Koçaryan’la perde arkas›nda yapt›¤› konuflmalar›n içe-ri¤ini Türkiye ile paylaflmaya pek yanaflmad›. Devlet Bakan› Abdülhaluk Çay,Azerbaycan’›n Da¤l›k Karaba¤ sorununun çözümüne iliflkin izledi¤i politikay› çoksert biçimde elefltirmifltir.

Türkiye, A¤ustos 2001’de Bakü’ye F-16 savafl uçaklar›n› göndererek bölgedevar oldu¤u mesaj›n› vermifltir. Hazar’daki sürpriz geliflme, 23 Temmuz’da ‹ran sa-vafl gemilerinin kendi karasular›nda araflt›rma yapan Azeri gemilerini bölgedenuzaklaflt›rmas›yla patlak verdi. ‹zleyen günlerde ise ‹ran savafl uçaklar› birkaç defaAzeri hava sahas›n› ihlal ettiler. Bu flekilde Azerbaycan, 1992-94 y›llar› aras›nda de-vam eden Karaba¤ Savafl›’ndan beri kendi egemenlik sahas›na yönelik en büyüktehditle yüz yüze kald›. Bu olay karfl›s›nda gösterilen tepkilerde bafl› çeken ülke-ler ise Türkiye, Gürcistan, Kazakistan ve ABD oldular.

Türkiye geliflmeler karfl›s›nda, ilk bafllarda çok düflük tonda bir tepki gösterdi.Türkiye, bir sonraki ad›mda, güç kullanman›n bölgede do¤uraca¤› tehlikelere ifla-ret etmekle yetindi. Bu geliflmeler ABD ve Türkiye taraf›ndan ‹ran’›n art›k Hazar’daköklü bir politika de¤iflikli¤ine gitmek istedi¤i fleklinde yorumlanmaya baflland›.Türkiye, Ankara’daki ‹ran Büyükelçisine gerekli ikazlar›n› iletti. Genelkurmay Bafl-kan› Hüseyin K›vr›ko¤lu ile birlikte 10 adet F-16 uça¤› Azerbaycan’a yolland›. Tür-kiye’nin Azerbaycan’a deste¤i bölgedeki Türkiye imaj›n› da de¤ifltirmeye bafllam›fl-t›r. Karaba¤ Savafl› boyunca Türkiye’nin Azerbaycan’a yeterli maddi deste¤i vere-memesi ve ard›ndan da herkesin gözleri önünde Karaba¤ ve etraf›ndaki bir tam-


pon bölgenin tamamen iflgal edilmesi Türkiye’nin de bölgedeki prestijinin düflme-si anlam›na geliyordu. Dolay›s›yla, Bakü’ye savafl uçaklar› göndererek Türkiye’ninkararl› tutumunun onun Kafkasya ve Orta Asya’daki konumunun düzelmesine çokbüyük bir katk›da bulunaca¤› ve belki de bunun Ermenistan’›n Azerbaycan ile an-laflmas› için en uygun f›rsat› yarataca¤› düflünüldü.

11 Eylül 2001 terörist sald›r›lar› sonras› ortamda Azerbaycan’›n lehine geliflme-ler yaflanm›flt›r. ABD Azerbaycan’a ekonomik ambargo uygulamay› öngören ve Er-meni lobisinin etkisiyle yürürlü¤e soktu¤u ‘Özgürlü¤ü Destekleme Yasas›’n›n 907say›l› bölümünü ask›ya alm›flt›r. Öte yandan, ABD Nahç›van ile Azerbaycan aras›n-da Ermenistan’›n Zangezur topraklar›ndan geçen demir yolunun yeniden aç›lmas›için giriflimlerini yo¤unlaflt›rm›flt›r. Bu anlamda toprak de¤iflimi ve koridor formül-leri yeniden gündeme gelmeye bafllam›flt›r. Esas›nda 11 Eylül sonras› ortamda,ABD aç›s›ndan Afganistan’a ve Orta Asya’ya Kafkasya üzerinden giden tüm yolla-r›n aç›lmas› ve iflletilmesi bafll› bafl›na önemli bir konu hâline gelmifltir.

Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan aras›nda Nisan 2002’de düzenlenen zirve ileAnkara bölgede yeni alternatifler için öncü olabilece¤ini göstermeye çal›flm›flt›r.Zirvede, do¤u-bat› yönünde kurulmas› öngörülen ulaflt›rma koridorlar› (‹pek YoluProjesi), zirveye kat›lan 3 ülkenin topraklar›ndan geçecek petrol ve do¤algaz boruhatlar› (Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hatt› ve fiahdeniz-Tiflis-Erzurum Do¤algaz BoruHatt›), bunlar›n yan›nda birtak›m iletiflim projeleri ile bu türden projelerin güven-li¤ine iliflkin konular; 11 Eylül sonras› ortaya ç›kan yeni koflullar ›fl›¤›nda terörle sa-vafl›m alan›nda iflbirli¤i, insan ve uyuflturucu kaçakç›l›¤›, ekonomik iliflkiler eleal›nm›flt›r.

Kas›m 2002 genel seçimlerinin ard›ndan AK Parti Hükûmetinin iktidara gelme-si ve Türkiye’yi bölgenin üstün gücü k›lma stratejisiyle, Türkiye’nin d›fl politikas›n-da baz› de¤ifliklikler görülmeye bafllanm›flt›r. Komflular›yla problemi olan bir Tür-kiye yerine, çevresiyle yak›n iflbirli¤ine dayal› bir çevre politikas› yürütülmesiniesas alan bir ülke profili çizilmifltir.

2003 y›l›ndan itibaren Türk D›fl Politikas›’nda “Komflularla S›f›r Problem Politi-kas›” bafllat›lm›flt›r. Azerbaycan bu politikay› eskiye nazaran biraz sorunlu bulmuflve Türkiye’nin Ermenistan ile yak›nlaflmas›ndan endifle etmifltir. Ancak, bu yeniyaklafl›m Türkiye-Azerbaycan iliflkilerini zedelememifltir. 2002 y›l›nda Türkiye’ninAzerbaycan’a mali yard›mlar› devam etmifl ve taraflar aras›nda harp tarihi, askerîarfliv, askerî müze ve askerî matbuat alanlar›nda iflbirli¤i protokolleri yap›lm›flt›r.2003 y›l›nda ise Azerbaycan Devlet S›n›r Hizmetine Türkiye taraf›ndan e¤itim, uy-gulama ve teknik alanlarda yard›m sa¤lanmas›, mali yard›m konusu, karargâhlararas›nda keflfiyat mevzusunda iflbirli¤i anlaflmalar› yap›lm›flt›r. Yine ayn› y›l içindeAzerbaycan, Gürcistan ve Türkiye aras›nda Do¤u-Bat› Enerji Hatt›’n›n güvenli¤ikonusunda iflbirli¤i anlaflmalar› imzalanm›flt›r.

2004 y›l›ndan itibaren, petrolün yan› s›ra Azerbaycan do¤al gaz›n›n da Türki-ye’ye ak›fl› bafllam›flt›r. Bu sürecin dayana¤›, 12 Mart 2001’de Ankara’da imzalan-m›fl olan Do¤algaz Anlaflmas›’d›r. Bu anlaflmaya göre, 2004-2018 y›llar› aras›ndaAzerbaycan’›n fiahdeniz yata¤›ndan elde edilecek do¤algaz Türkiye’ye sat›lacakt›r.Ayr›ca 13 Nisan 2004 tarihinde, iki ülke aras›nda imzalanan Uzun Vadeli Ticari veEkonomik ‹flbirli¤i Anlaflmas› ile ülkeler aras›nda ticari ba¤lar daha da kuvvetlen-dirilmifltir. Tahmin edilece¤i gibi, Azerbaycan, ticaretin yan› s›ra yat›r›m alan›ndada Türk ifl adamlar›nca tercih edilen bir ülkedir. Bu itibarla birçok Türk flirketiAzerbaycan’da müflterek tesis kurmufl, flube ve temsilcilikler açm›flt›r. Petrol sana-yinde 3, telekomünikasyonda 3, inflaat sektöründe 18, bankac›l›k alan›nda 3, tafl›-


mac›l›kta 10, yay›n ve matbaac›l›k konusunda 5 ve imalat sektöründe ise 70’e ya-k›n Türk firmas› faaliyette bulunmaktad›r. Ayr›ca hizmet ve ticaret sektöründe fa-aliyet gösteren 100’ün üzerinde Türk flirketi vard›r.

25 Haziran 2005’te dönemin Cumhurbaflkan› Ahmet Necdet Sezer’in de kat›ld›-¤› bir törenle aç›l›fl› yap›lan Bakü-Tiflis-Ceyhan Boru Hatt› ile iliflkilerde daha is-tikrarl› bir döneme girilmifltir. Y›ll›k 50 milyon ton kapasiteli bu hat, aç›k denizle-re ç›k›fl› bulunmayan Hazar Denizi’nin petrol kaynaklar› için ana geçifl güzergâh›olarak düflünülmüfltür.

2006 y›l›nda bölgedeki iki geliflme, iki ülke aras›ndaki iliflkiler konusunda yeniboyutlar ortaya ç›karm›flt›r:

• Azerbaycan’›n Kuzey K›br›s Türk Cumhuriyeti’ne yönelik baz› aç›l›mlar›olmufltur,

• Rusya, enerji diplomasisi alan›nda ata¤a kalkm›fl ve bunun sonucunda iseAzerbaycan-Gürcistan-Türkiye hatt› üzerindeki korumac› hassasiyet daha dagüçlenmifltir.

2007 y›l› Türkiye-Azerbaycan iliflkileri aç›s›ndan oldukça s›k›nt›l› geçmifltir.2007’de Ermenilerin ABD Senatosunda sözde Ermeni Soyk›r›m› yasa tasar›s›n› ka-bul ettirme yönünde ciddi giriflimleri olmufltur. Bu dönemde Azerbaycan’›n tefleb-büsüyle Bakü’de Türkiye ve Azerbaycan’›n yurt d›fl›ndaki lobi teflkilatlar›n›n ortakstrateji belirlemesi için toplant› yap›lm›flt›r. Türkiye, Azerbaycan’›n resmî düzeydeFransa ve ABD’ye tepki göstermesini beklemifltir. Ancak, Azerbaycan bu konudahareketsiz kal›nca Türkiye’nin elefltirileri olmufltur. May›s 2007’de ‹stanbul’da ya-p›lan Karadeniz Ekonomik ‹flbirli¤i Zirvesi’nde Ermenistan D›fliflleri Bakan›yla birgörüflme yapan, dönemin D›fliflleri Bakan› Abdullah Gül, “Ermenistan iflgal etti¤itopraklardan ç›kmad›¤› sürece s›n›r kap›lar›n›n aç›lmayaca¤›n›” ifade etmifltir.Azerbaycan’›n, Türkiye’nin tepkileri üzerine verdi¤i resmî destek ise 10 Ekim2007 tarihinden sonra gelmifltir. Bu tarihte Amerikan Temsilciler Meclisi D›fl ‹liflki-ler Komisyonu sözde Ermeni Soyk›r›m yasa tasar›s›n› kabul etmifltir. 10 Ekim’detoplanan Azerbaycan Millî Meclisi de bu tasar›y› k›nayarak ABD’nin Minsk Gru-bu’ndan ç›kmas› gerekti¤ini savunmufltur. Türkiye ise buna bir jest olarak, Azer-baycan vatandafllar›n›n 30 günü aflmayan turistik ziyaretlerinde vize almalar› mec-buriyetini kald›rm›flt›r.

2008 y›l›n›n sonlar›ndan itibaren, Türkiye ile Azerbaycan aras›nda k›sa sürelikrizler yaflanm›flt›r. Bu s›rada Türkiye’nin, komflularla s›f›r sorun siyasetini Erme-nistan’la olan münasebetlerine de yans›tmaya çal›flmas›, Azerbaycan’› rahats›z et-meye bafllam›flt›r. Bakü yönetimi, Ermenistan’›n silahl› güçlerinin Azerbaycan’›n ifl-gal edilmifl topraklar›ndan ç›kar›lmadan, Ankara’n›n Erivan ile iliflkilerinin normal-leflmemesi gerekti¤ini savunmufl ve bu durumun Azerbaycan’›n ulusal ç›karlar›nauymad›¤›n› dile getirmifltir. Türkiye ile Azerbaycan iliflkilerinin tarihî köklere da-yand›¤›n› belirten Azeriler, Türkiye’nin Azerbaycan’›n ulusal ç›karlar›na ters düfle-cek bir davran›fl›n›n, iki ülke aras›ndaki kardefllik iliflkilerinin “ruhuna gölge düflü-rece¤ini” bildirmifllerdir. K›sacas› Türkiye ile Ermenistan aras›nda 2009 protokolle-rinin imzalanmas› suretiyle, Türkiye-Ermenistan iliflkileri ‘iyi komfluluk’ zemininetafl›nmaya çal›fl›lm›fl ancak bu, Türkiye- Azerbaycan iliflkilerini salt iyi komfluluklas›n›rlamak sonucunu verme tehlikesiyle bafl bafla b›rakm›flt›r.

Türkiye’nin bu politikas›, hiç flüphesiz, D›fliflleri Bakan› Ahmet Davuto¤lu’nungöreve gelmesiyle (1 May›s 2009) iyice belirginleflmifltir. Davuto¤lu bu göreve ata-n›ncaya kadar, Baflbakan ve Cumhurbaflkan›na politik dan›flmanl›k yapmaktayd›.Komflularla S›f›r Sorun Politikas› ba¤lam›nda Ermenilerle iliflki kurma yönündeki


ilk ad›m, 6 Eylül 2008 tarihinde Erivan’da oynanan Ermenistan-Türkiye millî maç›-na Cumhurbaflkan› Abdullah Gül’ün Ermenistan Cumhurbaflkan› Serj Sarkisyan’›ndavetine “evet” demesiyle at›lm›flt›r. Azerbaycan’›n tepkisini gösterdi¤i esas gelifl-me, Türkiye ile Ermenistan aras›ndaki protokolün 10 Ekim 2009 tarihinde ‹sviç-re’nin Baflkenti Zürih’te imzalanmas› olmufltur. Azerbaycan bu protokole çok sertelefltiriler getirmifltir. Elefltirilerin oda¤›nda, “Da¤l›k Karaba¤ sorunu çözülmeden,Türkiye s›n›r kap›lar›n› Ermenistan’a açmamal›” ifadesi bulunmaktad›r.

Türkiye ile Ermenistan iliflkileri normalleflme sürecine girerken Azerbaycan’›nbu sürece elefltirisi, iki ülke aras›nda k›sa süreli de olsa gergin ve k›rg›n günleringeçmesine neden olmufltur. Üstelik, Türkiye; ‘Ermenistan’a ekonomik ambargoyukald›raca¤›’ ve ‘bu ülkeyle diplomatik iliflkiler kuraca¤›’ bilgilerini yalanlamas›nave Türkiye’nin Ermenistan taraf›ndan Da¤l›k Karaba¤ ve çevresinin iflgali sona er-medikçe bu ülkeye yönelik politikas›nda bir de¤ifliklik olmayaca¤›n› söylemesinera¤men, Azerbaycan ilk ciddi tepkisini göstermifl ve Cumhurbaflkan› ‹lham Aliyev,‹stanbul’da yap›lan ‘Medeniyetler ‹ttifak› Zirvesi’ni boykot etmifltir. AzerbaycanHükûmeti bu zirveye bakan düzeyinde dahi bir temsilci göndermemifltir. Dahas›kriz ortam›nda ‹lham Aliyev Moskova’y› ziyaret ederek bu ülkeyle stratejik ortak-l›k düzeyinde bir iflbirli¤i istedi¤ini lanse etmifltir. Yine bu s›rada Azerbaycan, NA-BUCCO Projesi’nden çekilme sinyalleri vermifltir. Türkiye bu giriflimleri do¤al birerdiplomatik manevra olarak de¤erlendirmifltir. ‹ki ülke iliflkilerinin gerilmesinde Er-menistan medyas›ndaki propaganda mahiyetli ve yanl›/yanl›fl haberlerin de önem-li rolünün oldu¤u ileri sürülebilir.

Cumhurbaflkan› Abdullah Gül’ün 16-17 A¤ustos 2010 tarihlerinde Azerbaycan’agerçeklefltirdi¤i ziyarette iki ülke aras›nda Stratejik Ortakl›k ve Karfl›l›kl› Yard›mAnlaflmas› imzalanm›flt›r. 15-16 Eylül 2010 tarihlerinde ‹stanbul’da gerçeklefltirilenTürk Dili Konuflan Ülkelerin Devlet Baflkanlar› 10. Zirvesi esnas›nda Baflbakan Re-cep Tayyip Erdo¤an ile Azerbaycan Cumhurbaflkan› ‹lham Aliyev taraf›ndan iki ül-ke aras›nda Yüksek Düzeyli Stratejik ‹flbirli¤i Konseyi kurulmas›na dair ortak aç›k-lama yap›lm›flt›r. 2011 sonbahar›nda Van’da gerçekleflen büyük deprem felaketisonras›nda da Azerbaycan Türkiye’ye büyük yard›mlar göndermifl ve dostluk eliniuzatm›flt›r.

Sizce, Türkiye’nin ‘iyi komfluluk politikas›’ çerçevesinde Ermenistan’la iliflkileri nor-mallefltirme giriflimlerinin, Da¤l›k Karaba¤ uyuflmazl›¤›n›n çözümüne bir katk›s› ol-mufl mudur?

TÜRK‹YE-ERMEN‹STAN ‹L‹fiK‹LER‹Sovyetler Birli¤i’nin y›k›lma döneminde Baflbakan Y›ld›r›m Akbulut, Türkiye’ninSSCB’nin iç ifllerine kar›flamayaca¤›n› ancak Ermenilerin Da¤l›k Karaba¤’da yap-t›klar› katliamlar› da insani aç›dan onaylayamayacaklar›n› aç›klam›flt›r. Buna kar-fl›n, Sovyetler Birli¤i, hem Türkiye’yi üstü örtülü olarak kendi iç meselelerine ka-r›flmamas› konusunda sert bir dille uyarm›fl hem de bu hadiselerin iki ülke ve do-lay›s›yla iki blok aras›nda bir kriz hâline gelmemesi için Ermenistan’› SSCB’nin s›-n›rlar› içerisinde oldu¤u sürece Türkiye’den toprak talep edemeyece¤i konusun-da ikaz etmifltir.

Ocak 1990’da Türkiye - Nahç›van Özerk Cumhuriyeti aras›ndaki önemli ba¤-lant› noktalar›ndan biri olan Sadarak kasabas› Ermeni muhasaras› (kuflatmas›) al-t›nda kal›nca Türkiye, her fleye ra¤men so¤ukkanl› tutumunu koruyabilmifltir. An-cak bölgedeki Rus askerî varl›¤›, SSCB’nin y›k›lmas›ndan itibaren peyderpey (ka-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

demeli olarak) azal›nca Türkiye’nin hareket sahas› genifllemifltir. Nitekim, Ermenis-tan’da bulunan Rus 7. Ordusu’nun asker say›s› 25.000’den 5.000’e düflürülmüfltür.Türkiye, bu atmosferden yararlanarak üç Güney Kafkasya ülkesinin Sovyet geçmi-flinin izlerini çabucak ve sorunsuz flekilde terk etmelerini desteklemifltir.

Sorunlu Bir Bafllang›çfiubat 1992 sonlar›nda gerçekleflen Hocal› Katliam’›n›n, Türkiye’nin Ermenilereyönelik bak›fl›nda önemli etkileri olmufltur. Bu katliamdan sonra Türkiye’nin Er-menilere yönelik kulland›¤› söylemde dikkate de¤er bir sertleflme görülmeyebafllanm›flt›r. Bu arada Ermeniler de bofl durmam›fllar ve Türkiye’nin kendilerineyönelik giderek sertleflen tepkileri karfl›s›nda, diasporan›n da (Ermenistan d›fl›n-da yaflayan Ermenilerin) yard›mlar›yla, ‘Türklerin 1915’teki tehcir s›ras›nda Erme-nilere soyk›r›m yapt›¤›’ tezini canland›rmaya çal›flm›fllard›r. Ermenistan’›n bu tav-r›na karfl› en sert tepki ise dönemin Cumhurbaflkan› Özal’dan gelmifltir. Özal, Er-menistan’a Karadeniz üzerinden ulaflan ihracat-ithalat rotas›n› ablukaya al-ma tehdidinde bulunmufltur.

Bölgede Türkiye ve ‹ran gibi bölgesel güçlerin varl›k göstermeye çal›flmalar›Rusya kadar Ermenistan’› da endiflelendirmifltir. Örne¤in May›s 1992’de Tahran yö-netiminin arabuluculuk giriflimlerinin somutlaflmas›ndan birkaç gün sonra, Rus-ya’n›n verdi¤i üstü örtülü destekle, fiufla ve peflinden Laçin gibi bölgenin en stra-tejik mevkileri Ermenilerce iflgal edilmifltir. Bu olaylar, Rusya’n›n bölgede kendisin-den baflka hiçbir aktörün etkili olmas›n› istemedi¤i fleklinde yorumlanm›flt›r.

Bu ba¤lamda, Türkiye’nin önerdi¤i, ‘Karaba¤ ve Nahç›van’a çifte koridorformülü’, Ermeniler taraf›ndan kabul edilmemifltir. Bu aflamada, Türkiye, Erme-nistan’a askerî iflgalleri sona erdirdi¤i takdirde her türlü ekonomik ve insani yar-d›mlar›ndan faydalanabilece¤ini de sürekli olarak vurgulamaktayd›. Ermenilerinbu formüle karfl› ç›kmalar›n›n nedeni gayet aç›kt›r. Çünkü e¤er bu plan gerçekle-flebilseydi, öngörülen Azerbaycan-Nahç›van koridoru, Ermenistan’›n ‹ran s›n›r›nda-ki Megri kasabas›ndan geçecekti. Bu durumda ise, Ermenilerin ‹ran ile s›n›r ba¤-lant›s› kalmayacakt›. Dolay›s›yla, Ermeniler Karaba¤ meselesinin çözümü kadar,‹ran’la aralar›ndaki s›n›r ba¤lant›s›n›n korunmas›na da önem veriyorlard›. Ermeni-ler, bu ba¤lamda, arkalar›na Rusya’n›n deste¤ini alarak Azeri topraklar›n› iflgale de-vam etmifllerdir. Örne¤in May›s 1992’de Ermeni sald›r›lar›, Nahç›van bölgesinedo¤ru yönelmifltir. Bu geliflme üzerine, Türkiye o zamana kadarki so¤ukkanl› venispeten tarafs›z görünümlü yaklafl›m›n› sürdürmekte zorlanm›flt›r. Hatta döneminD›fliflleri Bakan› Hikmet Çetin Ermenistan’› uyararak ‘e¤er sald›rganl›¤›na son ver-mezse bunun sonuçlar›na katlanaca¤›n›’ duyurmufltur. Bu aç›klaman›n yap›ld›¤›gün Cumhurbaflkan› Özal da ‘Nahç›van’a Türk askerî gönderme’ ça¤r›s›nda bulun-mufl ve Laçin ile fiufla’n›n da derhal Azerbaycan’a geri verilmesini talep etmifltir.Türkiye bu tepkisini dile getirirken, Ermenistan Rusya’ya daha fazla yaklaflarak,Kolektif Güvenlik Antlaflmas›’na kat›lma karar› alm›flt›r. Yani Ermeniler, Türkiye’yekarfl› Rusya’n›n deste¤ini arkalar›na alm›fllard›r. Nitekim hemen ard›ndan, BDTGüçleri Baflkomutan› Yevgeny Shaposhnikov, yapt›¤› sert aç›klamada, Türkiye’ninolas› bir müdahalesi hâlinde “Üçüncü Dünya Savafl›”n›n ç›kabilece¤i uyar›s›ndabulunmufltur. Bu tehdit karfl›s›nda, Azeri-Ermeni çat›flmas›na yönelik olarak, Cum-hurbaflkan› Özal’dan daha yumuflak ve tedbirli bir politika izlenmesine taraftarolan Baflbakan Demirel, 25 May›s 1992 tarihinden bafllayarak yapt›¤› 2 günlükMoskova ziyaretinde Rusya’ya Nahç›van’da asker kullan›lmayaca¤› garantisi vermiflve bu flekilde kriz büyümeden yat›flt›r›lm›flt›r. Demirel, Türk Hükûmetinin bu s›ra-


daki d›fl politik yaklafl›m›n›, “dikkatli ve yap›c› bir siyaset” olarak tan›mlamaktayd›.Öte yandan Baflbakan, Avrupa ülkeleri ile ABD’yi de Azeri-Ermeni anlaflmazl›¤›n›nKafkaslarda ‘Arap-‹srail benzeri bir sorun’ hâline dönüflmesine engel olacak taraf-s›z ve sorumlu bir siyaset takip etmeleri yönünde s›k›flt›rmaktayd›. Ancak, s›cak ça-t›flmalar artarak devam ederken Türkiye de Ermenilere gözda¤› vermek amac›yla3. Orduya ba¤l› baz› birliklerini Ermenistan s›n›r›na kayd›rm›fl ve bir müddet ora-da tutmufltur. Daha sonra ABD’nin araya girmesiyle bu birliklerini s›n›rdan çekmiflve olas› bir müdahaleden vazgeçti¤ini göstermifltir. Dolay›s›yla Türkiye ve Erme-nistan aras›ndaki her gerginlik Ermenileri Rusya’ya daha fazla itmifltir. Bu ise Erme-nistan ile Rusya aras›nda güçlü müttefiklik iliflkilerinin geliflmesine olanak vermifl-tir. Türkiye, bu durum karfl›s›nda, yeniden So¤uk Savafl dönemindeki gibi klasikblok politikas›na geri dönme sinyalleri vermeye bafllam›flt›r.

1992 y›l›n›n A¤ustos ay› sonlar›nda Türkiye, Erivan’a gönderdi¤i aç›k bir mesaj-da; ‘Karaba¤’› Azerbaycan’›n özerk bir bölgesi olarak tan›mas› hâlinde, kendisininsa¤layaca¤› baz› ekonomik kazançlar› elde edebilme flans›na sahip olabilece¤ini’ifade etmifltir. Hatta bu amaçla, Türkiye’den Erivan’a diplomatik bir heyet dahigönderilmifltir. Türkiye’nin Erivan’a önerdi¤i plan tam olarak fluydu: ‘ErmenistanTürkiye’den gelen yiyecek ve di¤er yard›mlardan faydalanabilecek, Türkiye’ninKaradeniz’deki limanlar›na serbestçe girebilecek ve karfl›l›¤›nda da Türkiye ileAzerbaycan’› birbirine ba¤layacak bir koridora izin verip buradan geçecek bir pet-rol boru hatt›n›n inflas›na imkân sa¤layacakt›.’ Ermenistan bu öneriye hemen ce-vap vermedi. Devlet Baflkan› Levon Ter-Petrosyan Türkiye ile iliflkileri gelifltirme-nin gerekli oldu¤una inan›yordu. Ancak, Ermenistan’daki afl›r› ulusçu ve Türk kar-fl›t› çevreler, iki ülke aras›ndaki yak›nlaflmaya engel olmaktayd›lar. Bu engeli yu-muflatabilmek için Türkiye, Ermenistan’a, talep etti¤i 100.000 ton bu¤day› gönder-me karar› ald›. Türkiye bu politikas› sayesinde, sertlik yanl›s› ve Türk aleyhtar› D›-fliflleri Bakan› Raffi Hovanissian’› istifa ettirmeyi baflarm›flt›r. Peflinden, Türkiye ileErmenistan aras›nda, 300 milyon kilovat/saatlik elektrik sat›fl› konusunda görüflbirli¤ine var›lm›flt›r. Türk-Ermeni iliflkilerinin geliflimi, di¤er taraftan Bakü’yü (Elçi-bey yönetimini) zor durumda b›rak›yordu. D›fliflleri Bakan› Çetin, Bakü’ye Türki-ye’nin bu elektrik sat›fl›yla, Bakü ile Erivan aras›ndaki uyuflmazl›¤a bar›flç›l bir çö-züm bulmak amac›nda oldu¤unu; Erivan’a da elektri¤in daha fazlas›na ihtiyaçlar›varsa Azerbaycan’la uzlaflmak zorunda olduklar›n› belirten mesajlar vermifltir. An-cak, Azerbaycan D›fliflleri Bakan› Kas›mov, Türkiye’nin Ermenistan’a elektrik sata-rak Ermenileri rahata kavuflturaca¤›n›, dolay›s›yla Türkiye’nin bu çabas›n› yanl›flbulduklar›n› aç›klam›flt›r. Türk muhalefet partilerinden de benzer tepkiler geldi¤in-den dolay›, bu sat›fl hayata geçirilememifltir. Ancak yine de Türkiye, çok sert ge-çen 1992-93 k›fl› boyunca, Bat›dan Ermenistan’a gönderilen insani yard›mlar›n ken-di ülkesinden geçirilmesini kabul etmifltir. Türkiye’nin bu fiili de Azerbaycan’› birölçüde hayal k›r›kl›¤›na u¤ratm›flt›r.

Kelbecer’in ‹flgali ve ‹liflkilerin Kopmas›Ermenilerin, Azeri topra¤› Kelbecer bölgesine sald›r› düzenledikleri 27 Mart 1993tarihinde, tesadüfen Demirel de yapt›¤› bir aç›klamada, Türkiye’nin Azerbaycan veErmenistan’la ayn› koflullarda yak›n iliflki kurmak istedi¤ini belirtiyordu. Ancak he-men sonra, Türk yetkililer, Kelbecer’in iflgalinden dolay› Ermenistan’a karfl›, serttepkilerini dile getirdiler. Hatta Cumhurbaflkan› Özal, Ermenilere karfl› “diflimizigöstermezsek bu ifl halledilemez” diyerek Türkiye’nin soruna askerî müdahalesiniyeniden gündeme getirmifltir. Baflbakan Demirel de bu iflgaller karfl›s›ndaki hofl-


nutsuzlu¤unu ve tepkisini çeflitli flekillerde ortaya koymufltur. Azerbaycan’› aslayaln›z b›rakmayacaklar›n› aç›klayan Hükûmet, 3 Nisan 1993 tarihinde alm›fl oldu-¤u bir kararla, Ermenistan’a giden tüm insani ve di¤er yard›mlar›n s›n›rlar›ndantransit geçiflini durdurmufltur. Yani, her türlü s›n›r geçiflini kapatm›flt›r. Bundan 4gün sonra da Do¤u Anadolu’daki 3. Ordu yeniden alarma geçirilerek Ermenistans›n›r›na asker y›¤›lmaya bafllanm›flt›r. Türk Hükümeti bu s›rada Ermenileri çok sertbir dille uyarm›flt›r. Türkiye’nin BM nezdindeki temsilcisi, “Hükümetinin, Ermenisald›rganl›¤›n› püskürtmek için askerî önlemler de dâhil olmak üzere tüm önlem-leri alaca¤›n›” aç›klam›flt›r. Türkiye, BM Güvenlik Konseyinin daimî üyelerine desürekli olarak, Ermenilerin ‘emperyalistçe hareket ederek’ BM’nin temel ilke venormlar›n› hiçe sayd›¤›n› vurgulam›flt›r.

Anlafl›laca¤› gibi bu s›rada Türk yetkililer Ermenistan’a bir askerî müdahaleyidevre d›fl› b›rakm›fl de¤illerdi. Dolay›s›yla, Ermenistan Türkiye’nin her an bir mü-dahalede bulunmas› riskine karfl›, tedbir olarak s›n›r bölgelerini Rus 7. Ordusunaba¤l› birliklerle güçlendirmeye çal›flm›flt›r. BM karar›ndan etkilenmeyen Da¤l›k Ka-raba¤ Ermenileri bu s›rada düzenledikleri bir dizi sald›r›larda Temmuz ay› sonla-r›nda A¤dam’›, Ekim’in bafllar›nda Fuzuli ve Cebrayil’i, Ekim’in sonlar›nda ise Go-radiz’i ele geçirmifllerdir. 26-28 A¤ustos tarihleri aras›nda Akdere’yi de alan Erme-niler, Azerbaycan topraklar›n› iflgale tüm h›z›yla devam etmifllerdir. Bu durum sü-rerken Türkiye’nin BM nezdindeki giriflimiyle, 29 Temmuz 1993’te Güvenlik Kon-seyi A¤dam’›n acilen ve kay›ts›z flarts›z boflalt›lmas›n› isteyen 853 say›l› karar› ka-bul etmifltir. Güvenlik Konseyi benzer isteklerini, Kas›m 1993’te verdi¤i 884 say›l›karar›nda da tekrarlam›flt›r. Arada Türkiye ve ‹ran’›n giriflimiyle, Güvenlik Konseyi14 Ekim 1993’te 874 say›l› karar›n› da alm›flt›r.

‹liflkilerde Yumuflama Belirtileri: 1996-1997Anlafl›laca¤› üzere, 1993 sonras›nda Türk-Ermeni iliflkileri bir süre iyice donmanoktas›na ulaflm›flt›r. Bu durum, 1996’da Rus-Çeçen Savafl›’n›n bitimine kadar sür-müfltür. Rusya, ad› geçen savaflta bölgede tam anlam›yla kontrol kuramam›fl ve iti-bar kaybetmifltir. Bu durum ise Ermenistan’›n Rusya’ya olan güvenini sarsm›fl ola-cak ki Ermeniler Bat› ve Türkiye ile iliflkilerini gelifltirmeye çal›flm›fllard›r. Örne¤inErmeniler uzun süre ifltirak etmedikleri Da¤l›k Karaba¤ bar›fl görüflmelerine, Eylül1995’ten itibaren yeniden kat›larak ‘aflamal› olmayan çözüm modeli’ üzerindeAzerbaycan ile anlaflm›fllard›r.

Ermenistan’da 1996 y›l›nda yap›lan Baflkanl›k Seçimlerinden sonra, Baflkan Le-von Ter-Petrosyan, o zamana dek hem Ermenistan’da hem de Da¤l›k Karaba¤’dafaaliyetlerini sürdüren ve gittikçe de güçlenen Taflnak Partisini hukuk d›fl› ilan ede-rek kapatm›flt›r. Ter-Petrosyan ayr›ca, ‘soyk›r›m tezini’ iki ülke aras›ndaki iliflkiler-de, s›k›fl›ld›kça baflvurulan bir koz olarak kullanma siyasetinden de geri ad›m atmado¤rultusunda kararl› sinyaller vermifltir. Anlafl›laca¤› üzere, Türkiye’nin Azerbay-can ile birlikte izledi¤i ambargo/abluka politikalar› yavafl yavafl olumlu sonuçlarvermeye bafllam›flt›r.

Türkiye May›s 1997’de AG‹T Minsk Grubunun taraflara sundu¤u ‘toptan çö-züm plan›’n› desteklemifltir. Bu plan çerçevesinde, yurtlar›ndan edilmifl Azerileriniflgal edilmifl bölgelere geri dönmeleri karfl›l›¤›nda Ermenilere uygulanan ablukada ortadan kald›r›lacakt›. Amerikal› yetkililer bu plan› ortaya koymadan önce, An-kara’da Türk yetkililerle görüflmüfl ve plan›n iflletilmesi hâlinde Ermenistan’a uygu-lanan ablukan›n kald›r›lmas› yönünde Ankara’dan destek alm›fllard›r.


S›n›r geçiflinin kapat›lmas›:Sözkonusu ülke ile aradakibütün s›n›r kap›lar›n›nkapat›lmas›.

Türkiye ve Azerbaycan’›ngiriflimiyle, BM GüvenlikKonseyi, Kelbecer’in iflgalidolay›s›yla toplanm›fl ve 30Nisan 1993’te verdi¤i 822say›l› karar›nda, isimvermeden Kelbecer’iniflgalinden duydu¤urahats›zl›¤› vurgulam›fl,iflgalin bir an önce sonaermesini istemifltir. Ancak,Ermeniler bu karara riayetetmemifllerdir. Bundandolay› Türkiye; Ermenistan’ave Da¤l›k Karaba¤ üzerineambargo ve ablukauygulama karar› alm›flt›r. Bukarar günümüzde de hâlâgeçerlili¤ini korumaktad›r.

Azerbaycan’›n k›sa zamandaelde edece¤i petrolgelirleriyle silahlanabilmesiihtimali de Ermeni yetkilileriendiflelendirmifltir. Türkiyeise bu aflamada yeni birsavafl› asladesteklemiyordu. Zira e¤erböyle bir durum söz konusuolursa belki de tarafs›zl›¤›n›sürdürmesi mümkünolamayacakt›.

Bu noktada ifade etmek gerekir ki Ermenistan d›fl politikas› üzerinde Da¤l›k Karaba¤ Er-meni yönetiminin de zaman zaman büyük etkisi olmufltur. Nitekim bu aflamada da yukar›-da bahsi geçen plan karfl›s›nda Da¤l›k Karaba¤ lideri Gukasyan tav›r alm›fl ve Hanken-di’nin (Da¤l›k Karaba¤’›n baflkenti) Azerbaycan içinde kalarak ba¤›ml› bir statü kazanma-s›na asla r›za göstermeyeceklerini aç›klam›flt›r. Buna karfl›n, Türkiye ad›na, Türk Cumhu-riyetlerinden sorumlu Devlet Bakan› Ahat Andican, 7 Eylül 1997 tarihinde yapt›¤› aç›kla-mada “Ermeniler iflgal ettikleri bölgelerden geri çekilmedikçe Türkiye kap›s›n›n kendile-rine aç›lmayaca¤›” uyar›s›nda bulunmufltur. O dönemki Hükûmetin program›nda da, ‘Er-menilerin bu topraklardan kay›ts›z flarts›z geri çekilmesi’ maddesi bulunuyordu.

21 Kas›m 1997 tarihinde ise Bakan Andican, ‘Türk-Ermeni iliflkilerinin normal-leflmesini, Ermenilerin AG‹T’in (Avrupa Güvenlik ve ‹flbirli¤i Teflkilat›) teklif etti¤i‘iki aflamal› plan’ formülünü kabul etmeleri’ flart›na ba¤l›yordu. Cumhurbaflkan›Aliyev’in ABD Baflkan› Clinton’la görüflmesinin ard›ndan gerek ABD’nin gerekseErmeni yönetiminin Karaba¤ sorununa bak›fl›n›n de¤iflti¤ini ve Azerbaycan’›n ka-bul etti¤i ancak Ermenistan’›n karfl› ç›kt›¤› ‘iki aflamal› bar›fl plan›na’, Ermeni tara-f›nca da s›cak bak›lmaya baflland›¤›n› kaydeden Andican, “Aliyev’in Clinton’la gö-rüflmesinden sonra, Levon Ter-Petrosyan, bize göre büyük ölçüde [ABD’nin] bask›-s›yla, fikir de¤ifltirdi. Petrosyan’›n a¤z›ndan bu ifade edildi ve Ermenistan Hükû-meti art›k yavafl yavafl bu savafl›n ve uzlaflmazl›¤›n kendisine zarar vermeye bafl-lad›¤›n› anlad›” demifltir. Andican’a göre Türk-Ermeni iliflkilerinde ‘normalleflme-nin’ bariz göstergeleri flunlar olacakt›: s›n›r ticaretinin bafllat›lmas›, s›n›r kap›lar›-n›n aç›lmas›, karfl›l›kl› ticaretin bafllat›lmas›.

Robert Koçaryan Döneminde Türkiye-Ermenistan ‹liflkileri1998 y›l› içinde Türkiye, Ermenistan’la ciddi gerginlikler yaflam›flt›r. Bunda sertlikyanl›s› tutumuyla tan›nan Robert Koçaryan’›n, önce Baflbakan s›fat›yla siyaset sah-nesinde yer almas› ve Baflkan Ter-Petrosyan’›n ard›ndaki popüler deste¤in iyiceazalmas›n›n önemli rolü olmufltur. fiubat 1998’de Baflbakan Koçaryan, baflta Mar-kara olmak üzere, s›n›r kap›lar›n›n aç›lmas› konusunda Türkiye’den “asla ricac› ol-mayacaklar›n›” bildirmifltir. 24 Haziran 1998 tarihinde ise Ermenistan’›n Da¤l›k Ka-raba¤’› tamamen ilhak etme tehdidine Türkiye’den sert bir dille tepki gelmifltir. An-kara, Ermenistan D›fliflleri Bakan› Vartan Oskanyan’›n “Karaba¤ meselesinin 3-4 y›liçinde çözülmemesi durumunda bölgeyi ilhak edecekleri”ne dair aç›klamas›n› k›-nam›flt›r. Dönemin Cumhurbaflkan› Demirel, Haziran 1998’de düzenlenen Karade-niz Ekonomik ‹flbirli¤i (KE‹) Zirvesi’nde ‘KE‹ fiart›’ için yap›lan imza töreninin ar-d›ndan, Ermenistan Devlet Baflkan› seçilen Koçaryan ile bir araya gelmifltir. Görüfl-mede Koçaryan, ‘Türkiye ile Ermenistan aras›ndaki iliflkilerin Ermenistan ile Azer-baycan aras›nda yaflanan sorunlara ba¤lanmamas› gerekti¤ini’ belirterek iliflkilerinnormalleflmesini önermifltir. Cumhurbaflkan› Demirel ise ‘Ermenistan’›n, bir Azer-baycan topra¤› olan Karaba¤’› iflgal etti¤ini ve 1 milyonu aflk›n kiflinin de sefil flart-lar alt›nda yurtlar›ndan mahrum edilmelerine neden oldu¤unu’ hat›rlatm›flt›r. Bah-sedilen bu zirve esnas›nda Demirel ile Koçaryan aras›ndaki görüflme, Ermenis-tan’›n iste¤i ve Ukrayna’n›n da arac›l›¤›yla gerçeklefltirilmifltir. Görüflmede Koçar-yan, Ermenistan ile Azerbaycan aras›nda yaflanan sorunlarda her iki taraf›n da çe-flitli hakl› gerçekleri oldu¤unu ancak Türkiye ile Ermenistan aras›ndaki iliflkilerinbu soruna ba¤lanmamas› gerekti¤ini ifade etmifltir. Türkiye ile iliflkilerini gelifltir-

1395. Ünite - Türk iye-Güney Kafkasya Ülke ler i ‹ l iflk i ler iS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



mek istediklerini belirten Koçaryan, iki ülke aras›ndaki s›n›r›n aç›labilece¤ini ve ti-cari iliflkilerin de bafllat›labilece¤ini çok net biçimde belirtmifltir.

Koçaryan, Türkiye’nin Ermenistan’la iliflkilerinde Da¤l›k Karaba¤’› ‘ön flart’ ola-rak ileri sürmeye devam etmesi hâlinde Ermeni taraf› olarak kendilerinin de ‘soy-k›r›m yap›ld›¤›n›n tan›nmas›’ gibi birçok ‘ön flart’ öne sürebileceklerini belirtmifltir.Koçaryan, Ermenistan’›n Rusya ile iliflkilerinin geliflmesine sebep olarak da Türki-ye’nin Ermenistan’la ilgili tak›nd›¤› olumsuz tavr› gerekçe göstermifltir. Ermeni ta-raf›, önkoflulsuz görüflmelere ise her zaman aç›k oldu¤u mesaj›n› vermifltir. Erme-nistan Devlet Baflkan›, tarihsel iddialardan kaynaklanan sorunlardan kurtulman›nen iyi yolunun bunlar› tart›flmaktan geçti¤ini düflünmektedir. Dolay›s›yla Koçar-yan, iki ülke aras›ndaki yaflamsal sorunlar› tart›flmak istemifltir. Ancak, iki lider ara-s›ndaki görüflmelerin sonucunda bu yönde de herhangi bir ilerleme kaydedileme-mifltir. Zira Koçaryan, Türkiye ile Ermenistan aras›ndaki tüm sorunlar›n toptan eleal›n›p çözümlenmeye çal›fl›lmas›n› destekleyen bir profil çizmifltir.

1999 y›l› içinde, Ermenistan Parlamentosunun teröristler taraf›ndan bas›lmas› vearalar›nda Baflbakan ve Meclis Baflkan›n›n da bulundu¤u baz› milletvekillerinin öl-dürülmesi ve rehin al›nmas› olay› Türkiye-Ermenistan iliflkilerine damgas›n› vur-mufltur. Cumhurbaflkan› Demirel, Ermenistan Cumhurbaflkan› Robert Koçaryan’aolayla ilgili bir baflsa¤l›¤› mesaj› göndermifltir. Demirel’in, diplomatik iliflkimizin bu-lunmad›¤› Ermenistan’a bu mesaj› göndermesi bir jest olarak alg›lanm›flt›r. Baflba-kan Ecevit ise, sald›r›y› “bölge için kayg› verici bir hadise” olarak nitelendirmifltir.

Yaflanan bu parlamento bask›n›ndan hemen sonra, neredeyse her istikrars›zl›k-ta görülebilece¤i üzere, Ermenistan’da da rejimin kuvvetlendirilebilmesi için, ka-muoyunun ilgisinin d›flar›ya kanalize edilmesinin yollar› aranm›flt›r. Zay›flayan re-jimin kuvvetlendirilmesi için “sözde” Ermeni Soyk›r›m› iddialar›ndan daha uygunbir araç bulunamazd›. Araflt›rmac› Andrew Mango da Ermenilerin 1915’te ölen ata-lar› için “f›rt›na kopararak” 2001 y›l›nda hâlâ topraklar›ndan uzakta ve sefillik için-de yaflamak zorunda b›rak›lan bir milyondan fazla Azeri’yi unutturmaya çal›flt›kla-r› tezini ileri sürmüfltür. (Zikreden Zaman, “Gürültü Karaba¤ ‹çin”, 16 Mart 2001)Türkiye’ye karfl› üslubunu giderek sertlefltiren Koçaryan ise Cumhurbaflkan› Demi-rel’e 15 A¤ustos 2000 tarihinde Da¤l›k Karaba¤ sorununun çözümü için düzenle-nen Yalta Zirvesi’nde “önce tarihi tart›flal›m” diyerek bir bak›ma ikili iliflkilerin önü-ne bir ‘ön koflul’ koymufltur.

2000 y›l›n›n sonlar›nda Türk D›fliflleri Bakanl›¤›, Türk/Azeri-Ermeni iliflkilerindeas›l sorun kayna¤› olarak gördü¤ü Ermeni diasporas›n› gerek Da¤l›k Karaba¤ me-selesinden gerekse Ermeni soyk›r›m› davas›ndan soyutlayabilmek için, 3 boyutlubir plan haz›rl›¤› içine girmifltir. Bask›n Oran bu plan› flöyle aç›kl›yor: “[...] ilk bo-yutta; s›n›r ticaretini art›rmak, Karadeniz’den liman kolayl›klar› sa¤lamak gibiekonomik aç›l›mlarla Ermenistan kazan›lacak ve ayr›ca ekonomik s›k›nt›lar›nazalt›lmas› yoluyla ülke içindeki Taflnakç›lar›n etkisi törpülenecek; ikinci boyutta,soyk›r›m iddialar›n›n akademik düzeyde tart›fl›laca¤› uluslararas› ya da ikili birsüreç bafllat›lacak; üçüncü boyutta ise Türkiye’deki Ermeni az›nl›¤›n sorunlar› gi-derilecekti”. (Oran, 2002: 235) Ancak, dönemin Baflbakan› Ecevit, “Azeriler tepkigöstermez mi?” deyince, bu giriflimin önce Azerbaycan’la paylafl›lmas› kararlaflt›r›l-d› ve at›lacak ad›mlar ertelendi.

Bu dönemde Türkiye-Ermenistan iliflkilerinde iniflli ç›k›fll› geliflmeler yaflanm›fl-t›r. 2000 y›l›n›n yaz aylar›nda, Kars’ta düzenlenen bir toplant›ya kat›lmak için gelenErmeni yetkililer s›n›r d›fl› edilmifl olsalar da daha sonra ayn› Ermeni yetkililer, 2001y›l›n›n fiubat ay›nda Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakf›n›n (TESEV) düzen-


ledi¤i bir toplant›ya davet edilmifllerdir. Türkiye’nin bu s›radaki öncelikli amaçlar›,sorun ç›karan Ermeni diasporas› ile Ermenistan Hükûmetini birbirinden ay›rmak;ard›ndan da Ermenistan halk›n› ‘kazanmak’ idi. Türkiye bu amaçla baflka önlemle-ri de hayata geçirmeyi denemifltir: Örne¤in Ermenilere s›n›rda vize kolayl›¤› sa¤la-mak gibi... Ancak, bu dönemde Türk-Ermeni iliflkilerini gerginlefltirecek baflka ge-liflmeler de yaflanm›flt›r. Frans›z Meclisi, AG‹T-Minsk Grubunun bar›fl planlar›na ta-mamen ters düflecek bir flekilde, 18 Ocak 2001 tarihinde, “Fransa, 1915 Ermeni Soy-k›r›m›’n› aç›kça tan›r” cümlesinden ibaret bir kanun kabul etmifltir. Kanun, 30 Ocaktarihinde Cumhurbaflkan› Chirac taraf›ndan onaylanarak yürürlü¤e girmifltir. Bu ka-nun kabul edildikten sonra, Koçaryan, Türkiye’nin soyk›r›m› tan›mas› ve af dileme-si üzerinde durmufltur. Koçaryan, “e¤er Türkiye bunlar› yaparsa hukuken Türki-ye’den toprak ve tazminat talep etmeyeceklerini” vurgulam›flt›r. Türkiye ise Koçar-yan’›n bu sözlerini ciddiye almay›p ona resmî bir cevap vermemifltir.

D›fliflleri Bakan› ‹smail Cem, Ermeni delegelerin de kat›ld›¤› 17 fiubat 2001 ta-rihli ve ‘Kafkasya’da ‹stikrar Aray›fl›’ konulu TESEV Konferans›’nda Erivan’a “Da¤-l›k Karaba¤ sorununu çözelim de Kafkaslar huzura kavuflsun” mesaj›n› vermifltir.Cem’in yaklafl›m› genel olarak Ermeni heyeti ve Türkiye’deki Ermeni cemaati üze-rinde olumlu etkiler yaratm›flt›r. Cem, Da¤l›k Karaba¤ sorununun çözülmesi yolun-da AG‹T’e ba¤l› Minsk Grubu çabalar›n›n yan› s›ra; Ermenistan, Azerbaycan veTürkiye’nin ‘üçlü zirveler’ yapmas›n› da önermifltir. Dokuzuncu Cumhurbaflkan›Demirel’in ‘Kafkas ‹stikrar Pakt›’ önerisine de de¤inen Cem, Ermenistan DevletBaflkan› Koçaryan’›n talebine yeflil ›fl›k yak›p paktta Rusya, ‹ran, AB ve ABD’ ninde yer almas›na olumlu bakt›klar›n› söylemifltir.

Ermenistan Parlamentosunda temsil edilen siyasi partiler 28 Nisan 2001 tarihin-de Karaba¤ sorununun çözümü hakk›nda ortak bir bildiri yay›mlam›fllard›r. Bildi-ride, Türkiye’nin, Karaba¤ sorununun çözümünde arabulucu olmas›n›n kabul edi-lemeyece¤i, bu bölgedeki tüm ulaflt›rma yollar›n›n derhal aç›lmas› gerekti¤i (Türk-Ermeni s›n›r kap›lar›n›n aç›lmas› kastedilmektedir), bu konuda var›lacak anlaflma-n›n da Ermeni siyasi güçleri ile Ermenistan-Karaba¤ halklar› taraf›ndan kabul edil-mesi gerekti¤i gibi hususlar yer alm›flt›r. Bu olumsuz ortam›n bask›s› alt›nda, dö-nemin Baflbakan› Bülent Ecevit’in, 5 Haziran 2001 tarihinde vermifl oldu¤u bir be-yanatta, Ermenistan ile diplomatik iliflki kurman›n önündeki, daha önce bahsedi-len, 3 temel flarta bir flart daha ilave etti¤i görülmüfltür. Bu yeni flart da ‘Ermenis-tan’›n Azerbaycan ile Nahç›van aras›nda bir koridorun aç›lmas›na izin ver-mesidir’.

Bu arada, bir sivil örgütlenme giriflimi olmufl, Türkiye ve Ermenistan’› yak›n-laflt›rmay› hedefleyen bir ‘Bar›flma Komisyonu’ kurulmufl ve çal›flmalar›na baflla-m›flt›r. Bu komisyon Azerbaycan taraf›ndan da genel olarak faydal› bulunmufltur.Ancak bu noktada Türkiye-Ermenistan iliflkilerinin Azerbaycan-Ermenistan ihtila-f›na ne derece endeksli oldu¤u bir kez daha görülmüfltür. Diplomatik anlamdaresmî bir s›fat veya görevi olmayan ancak kendi alanlar›nda isim yapm›fl olan 6Türk ve 4 Ermeni temsilcinin kat›l›m›yla 9 Temmuz 2001 tarihinde Cenevre’de‘Türk - Ermeni Bar›flma Komisyonu’ oluflturulmufltur. Komisyon’un amaç ve gö-revleri, özet olarak flunlard›r: Türkler ve Ermeniler aras›nda karfl›l›kl› anlay›fl veiyi niyeti gelifltirmek, Ermenistan ile Türkiye iliflkilerinin iyilefltirilmesini teflviketmek, Türk ve Ermeni sivil toplum örgütleri ve Ermeni diasporas›nda mevcutbar›flma arzusundan yararlanmak ve söz konusu örgütler aras›nda temas, diyalogve iflbirli¤ini desteklemek, baz› faaliyetlere do¤rudan giriflmek ve di¤er kurulufl-lar›n projelerinin gerçekleflmesine yard›mc› olmak, hükümetlere sunulmak üzere


baz› tavsiyeler gelifltirmek; ifl dünyas›, turizm, kültür, e¤itim, araflt›rma, çevre,medya ve güven art›r›c› önlemler alan›nda resmî olmayan ifl birli¤ini destekle-mek; talep üzerine, tarihî, psikolojik, hukuki ve di¤er alanlardaki baz› projeleriçin uzman incelemesi sa¤lamak.

Bu konuda detayl› bilgi için bak›n›z Kamer Kas›m, “Türk-Ermeni Bar›flma Komisyonu: K›-sa Süren Bir Diyalog Giriflimi”, Stratejik Analiz, Say› 22, fiubat 2002, http://www.era-ren.org/tur/eren.html

Komisyondaki Ermeniler soyk›r›m iddialar›n› gündeme getirmeme konusunu,Türkler ise Türk-Ermeni iliflkilerini Da¤l›k Karaba¤ meselesine dayand›rmama ilke-sini ön plana ç›karm›fllard›r. Ancak, Türkiye’nin resmî politikas›, bu Komisyon üye-lerinin düflüncelerinden çok farkl›yd›. Örne¤in Komisyonun kuruldu¤u haberininal›nmas›ndan bir gün sonra Baflbakan Yard›mc›s› Mesut Y›lmaz, Azerbaycan Mec-lis Baflkan› Aleskerov’u kabulü s›ras›nda Türkiye ile Ermenistan aras›ndaki sorun-lar›n çözümünün Karaba¤ sorununun çözümüne ba¤l› oldu¤unu ifade etmifltir. BuKomisyonun varl›¤› ve amaçlar›, gerek Ermenistan’da gerekse Türkiye ve Azerbay-can’daki baz› çevreler taraf›ndan elefltiri konusu yap›lm›flt›r. Diasporadaki Taflnakkurulufllar› bu komisyonun çal›flmalar›ndan memnun olmad›klar›n› aç›klam›fllard›r.Neticede, sözü edilen komisyon, Ermeni temsilcilerin 11 Aral›k 2001 tarihinde ya-y›mlad›klar› bir deklarasyonla da¤›lm›flt›r.

2000’li Y›llarda Artan ‹kili ‹liflkilerAK Parti iktidar› döneminde, Türk D›fliflleri Bakanl›¤›, Ermenistan’la iliflkilerin nor-male döndürülmesinin (bunun en önemli göstergesi, herhâlde, iki ülke aras›nda1993 y›l›nda kapat›lan Akyaka S›n›r Kap›s›’n›n tekrar aç›lmas› olacakt›), do¤rudando¤ruya bu ülkenin Da¤l›k Karaba¤ uyuflmazl›¤›n›n çözümü yönünde gösterece¤iesnekli¤e ba¤l› oldu¤u tezini bir tarafa b›rakmam›flt›r. Türkiye’nin bar›fl sürecineiliflkin tavr›, çözümü daha ziyade zamana yaymakt› (aflamal› yaklafl›m); Ermeni ta-raf› ise ‘paket yaklafl›m›’ üzerindeki ›srar›n› sürdürmüfltür.

Koçaryan, Türkiye’nin “sözde” Ermeni soyk›r›m›n› tan›mad›¤› gerekçesiyle, 28-29 Haziran 2004 tarihlerinde ‹stanbul’da düzenlenen NATO Zirvesi’ne kat›lmamakarar› alm›flt›r. D›fliflleri Bakan› Abdullah Gül, bu zirve toplant›s› esnas›nda ‹stan-bul’da görüfltü¤ü Ermenistan D›fliflleri Bakan› Vartan Oskanyan’a, “Azerbaycan veErmenistan’da sorunlar› çözmek isteyen siyasi iradenin mevcut oldu¤unu” ifade et-miflse de Ermenistan’›n so¤uk tavr›nda herhangi bir de¤ifliklik olmam›flt›r. Çözümyöntemi üzerindeki ›srar›n› koruyan Koçaryan, Avrupa Konseyi ParlamenterlerAsamblesinde yapm›fl oldu¤u konuflmas›nda da çözüme yönelik paket yaklafl›m›n-dan yana olmaya devam ettiklerini bir kez daha vurgulama ihtiyac› duymufltur.

Türkiye’nin 2004 y›l› sonu itibar›yla, AB üyeli¤i için bafllat›lan müzakere süre-ciyle de ba¤lant›l› flekilde, tart›fl›lan önemli bir konu flu olmufltur: Türkiye’ye AB ta-raf›ndan müzakere tarihi verilmesinin ön flartlar›ndan biri de Ermenistan s›n›r ka-p›lar›n›n aç›lmas› olabilir miydi? Nitekim AB Komisyonu Baflkan› Romano Prodi,Kas›m 2004’te görev süresi dolmadan önce, Güney Kafkasya ülkelerine düzenledi-¤i gezi çerçevesinde Ermenistan’da D›fliflleri Bakan› Oskanyan’la birlikte gerçeklefl-tirdikleri bas›n toplant›s› esnas›nda “kapal› s›n›rlar konusunun Türkiye’nin ABüyeli¤i için gerekli ön koflullardan biri olabilece¤ini gözard› etmedi¤ini” söylemifl-tir. Daha sonra ise AB kaynaklar› böyle ya da baflka bir ön flart›n ileri sürülmeye-ce¤i garantisini vermemifllerdir. Ermenistan Hükûmeti de ‘ikili iliflkilerin normallefl-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



11 Eylül sonras›nda ABDaç›s›ndan Afganistan’a veOrta Asya’ya, Kafkasyaüzerinden giden tüm yollar›naç›lmas› ve iflletilmesi bafll›bafl›na önemli bir konuhâline gelmifltir. Dolay›s›ylaABD, Türkiye-Ermenistans›n›r kap›lar›n›n aç›lmas› veTürkiye ile Ermenistanaras›ndaki diplomatikiliflkilerin, ‘soyk›r›mkonusunu’ gözden uzaktutarak tesis edilmesimaddesini gündeminin ilks›ralar›na alm›flt›r.

tirilmesine f›rsat verece¤i’ gerekçesiyle, Türkiye’nin AB üyelik sürecinin kendileriaç›s›ndan olumlu olaca¤› düflüncesini ileri sürmüfltür. Baflbakan Erdo¤an, Nisan2005’te, Ermenistan Devlet Baflkan› Koçaryan’a bir mektup göndererek, Türk veErmeni tarihçileri ile di¤er uzmanlardan oluflacak bir Ortak Tarih Komisyonunun,1915 dönemine ait geliflme ve olaylar› sadece Türk ve Ermeni de¤il, üçüncü ülkearflivlerinde de araflt›rarak bulgular›n› uluslararas› kamuoyuna aç›klamalar› ça¤r›-s›nda bulunmufltur.

Ermenistan ile sorunlar›n ortadan kald›r›lmas› ve iliflkilerin normallefltirilmesiiçin, 2007 y›l›nda ‹sviçre’nin arabuluculu¤unda yeni bir süreç bafllat›lm›flt›r. Busüreci h›zland›ran bir unsur da Güney Osetya sorununun 8 A¤ustos 2008 tarihin-den itibaren Gürcistan ile Güney Osetya Otonom Bölgesi aras›nda s›cak çat›flma-lara dönüflmesi olmufltur. Rusya soruna h›zla müdahale edince, kriz uluslararas›boyut kazanm›flt›r. Savafl s›ras›nda, Gürcistan devleti, Rusya ile tüm iliflkilerini ke-serek s›n›rlar›n› kapatm›flt›r. Bu durumdan Ermenistan olumsuz etkilenmifltir. Eri-van, bölgede Rusya’n›n en yak›n müttefiki olmas›na ra¤men, tek ç›k›fl noktas› olanGürcistan’› k›zd›rmamak için, savafl süresince tarafs›z kalmaya çal›flm›flt›r. Bundanböyle Ermenistan bölgedeki tecrit durumunun daha da a¤›rlaflabilece¤ini fark et-mifltir. Bu noktadan sonra, Ermenistan’›n yeni seçilmifl olan Devlet Baflkan› SerjSarkisyan, bir ç›k›fl umudu olarak Türkiye’ye yak›nlaflma sinyalleri vermeye baflla-m›flt›r. Bu çerçevede Cumhurbaflkan› Gül’ü, millî maç› izlemek üzere Erivan’a da-vet etmifltir. Gül bu davete icabet edince bölgede yeni bir süreç ortaya ç›km›flt›r.Türkiye, bir yandan Ermenistan ile aras›ndaki sorunlar›n çözümünü masaya yat›r›r-ken di¤er yandan da Erivan ile Bakü aras›nda Da¤l›k Karaba¤ sorununun çözümüiçin Sarkisyan Yönetimine telkinde bulunmufltur. Neticede, BM Genel Kurulu kap-sam›nda, dönemin Türk D›fliflleri Bakan› Ali Babacan, Azerbaycan D›fliflleri Bakan›Elmar Memmedyarov ve Ermenistan D›fliflleri Bakan› Eduard Nalbandyan aras›nda26 Eylül 2008’de önemli bir buluflma gerçekleflmifltir.

Bu sürecin neticesinde ise 10 Ekim 2009 tarihinde Türkiye ile Ermenistan ara-s›nda, ‘Diplomatik ‹liflkilerin Tesisi Protokolü’ ile ‘‹kili ‹liflkilerin Gelifltirilmesi Pro-tokolü’ ‹sviçre’nin baflkenti Zürih’te imzalanm›flt›r. Bu iki Protokol, ikili iliflkilerinnormalizasyonu için bir çerçeve sunmaktad›r. Ayr›ca bu ad›m›n bölgede bar›fl sü-recine de olumlu etkide bulunaca¤› iddia edilmifltir. Hatta bu do¤rultudaki bir id-diaya göre, Ermenistan; iflgal alt›nda tuttu¤u 7 Azeri rayonunu vermeyi, Nahç›vanile Azerbaycan aras›nda bir koridorun aç›lmas›n› ve Karaba¤’›n gelece¤i (statüsü)konusunda bir halk oylamas›n›n yap›lmas›n› kabul etmifltir. Bahsi geçen bu Proto-kol’ler iki ülkede de onaylanmalar› için ilgili mercilere iletilmifltir. Bu ba¤lamdaTürk Hükûmeti Protokolleri imzan›n hemen ertesinde onaylanmalar› için TBMM’yegöndermifltir. Ermenistan Hükümeti ise ilgili mevzuat› uyar›nca protokolleri önceAnayasas›’na uygunlu¤unun denetimi için Anayasa Mahkemesine iletmifltir. Mah-keme, uygun bulma karar›n› 12 Ocak 2010’da al›p bunlar› onay için Ulusal Mecli-se göndermifltir. Bilahare, Devlet Baflkan› Sarkisyan, 22 Nisan 2010 tarihinde yap-t›¤› televizyon konuflmas›nda Protokol’lerin onay sürecinin donduruldu¤unu aç›k-lam›flt›r.

Türk-Ermeni iliflkilerinde 2010 y›l›n›, önemli ölçüde 2008 öncesine dönüfl sü-reci olarak tan›mlamak mümkündür. Son dönemde Türkiye-Ermenistan iliflkileri-nin geliflmesi için en çok gayret gösteren kiflilerden biri olan Ermenistan Ulusal veUluslararas› Çal›flmalar Merkezi (ACNIS) Koordinatörü Richard Giragosian, Türkmedyas›nda yay›mlanan söylefli ve makalelerinde Türkiye ad›na görüflmeleri yü-rütenlerin Ermeni taraf› kadar samimi olmad›klar›n›, Haziran 2011’de yaklaflan ge-


nel seçimler nedeniyle cesur ad›mlar atamad›klar›n›, önemli geliflmeler için bu se-çimlerden sonraki dönemin beklenmesi gerekti¤ini ifade etmifltir. Ama 2011 y›l›-n›n bafllar›nda, Türkiye-Azerbaycan Parlamentolararas› Dostluk Grubu Baflkan› veAK Parti Milletvekili Mustafa Kabakç› yapt›¤› de¤erlendirmede, “topun art›k Erme-nistan’da oldu¤unu” belirtmifltir. Anlafl›lan, Türkiye ve Azerbaycan, Da¤l›k Kara-ba¤ meselesinin çözümünde Ermenistan’›n somut ad›mlar atmas›n› beklemekte-dirler. O hâlde, Türkiye’nin bundan sonra ataca¤› ad›mlar, Ermenistan’›n ataca¤›ad›mlara ba¤lanm›flt›r. Buna karfl›n Ermenistan, Türkiye’yi suçlay›c› ve tehdit edi-ci tavr›n› sürdürmüfltür. 2011 y›l›n›n ilk gününde Ermenistan Devlet Televizyo-nunda konuflan D›fliflleri Bakan› Eduard Nalbandyan, Türkiye’ye yönelik sert elefl-tirilerde bulunmufltur.

Di¤er bir olumsuz geliflme de Türkiye’nin çok istemesine ve hatta ciddi beklen-ti içine girmesine karfl›n, AG‹T’te yap›lan Genel Sekreterlik seçiminde Ermenis-tan’›n deste¤ini alamamas› olmufltur. 15 fiubat 2011’de Ermenistan D›fliflleri Bakan-l›¤› Sözcüsü Tigran Balayan, yapt›¤› aç›klamada, AG‹T’te yap›lacak bu seçimdeTürkiye’nin aday›n› desteklemeyeceklerini aç›kça bildirmifltir.

TÜRK‹YE-GÜRC‹STAN ‹L‹fiK‹LER‹Gürcistan, jeopolitik konumu itibariyle hem Türkiye için bölgede kilit önemdedir,hem de Avrasya’n›n en önemli aktörlerindendir. Orta Asya ile Türkiye’yi, dolay›-s›yla Bat›’y› birbirine ba¤layan önemli bir köprüdür. Gürcistan siyasal, ekonomik,askerî ve sosyo-kültürel aç›lardan Türkiye’nin Do¤u’ya aç›lan kap›s›d›r. Türkiyeaç›s›ndan Gürcistan, e¤er müttefik olunursa Rusya’ya karfl› hem dengeleyici bir un-sur hem de stratejik bir üstür. Gürcistan ile iyi iliflkiler kurmak, Ermenistan, Azer-baycan, hatta ‹ran’› kontrol edebilmeyi, enerji anlaflmalar› ve boru hatlar› projele-rinde yer alabilmeyi, bölge siyasetinde etkin güç olabilmeyi de beraberinde getirir.Gürcistan aç›s›ndan ise Türkiye, Bat›’ya aç›lan kap›d›r. Türkiye, Gürcistan’›n ulus-lararas› örgütlere girmesinde destekçi ve ulusal ç›karlar›n›n korunmas›nda yard›m-c› olan dost bir komflu ülkedir. Ayr›ca onun siyasal, ekonomik ve askerî geliflimin-de önemli rol oynayan temel bir ortakt›r. Gürcistan’›n d›fl politika rotas›n› Bat›yaçevirmesi de iki devletin birbirine yak›n olmas› için bir baflka nedendir.

Türkiye-Gürcistan Siyasî ‹liflkileriGürcistan henüz Sovyetler Birli¤i topraklar›n›n içindeyken Türkiye-Gürcistan ilifl-kileri 1989 y›l›nda Sarp S›n›r Kap›s›’n›n aç›lmas›yla bafllar. Bu flekilde, daha SSCBy›k›lmadan önce, ilk kez bir NATO üyesiyle bir Varflova Pakt› ülkesi aras›nda (Gür-cistan üzerinden SSCB) s›n›r kap›s› aç›lm›flt›r.

Türkiye, 9 Nisan 1991 tarihinde ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eden Gürcistan’› ancak SSCBy›k›ld›ktan sonra (16 Aral›k 1991) tan›m›flt›r. ‹ki devlet aras›nda iliflkilerin kurulma-s› için 21 May›s 1992’de bir protokol imzalanm›flt›r. Bu protokol, dönemin D›fliflle-ri Bakan› Hikmet Çetin’in 21 May›s’taki Tiflis ziyareti s›ras›nda akdedilmifltir. Bu-nun hemen ard›ndan Cumhurbaflkan› Süleyman Demirel’in 30 Temmuz 1992’dekiGürcistan ziyareti önemlidir. Ziyaret s›ras›nda Tiflis’te “Dostluk ve ‹yi KomflulukAntlaflmas›” imzalanm›flt›r. Bu protokol ve antlaflmaya istinaden Türkiye’nin Gür-cistan’daki diplomatik misyonlar› baflkent Tiflis’te Büyükelçilik, Batum’da Baflkon-solosluk düzeyinde Türkiye’yi temsil etmektedirler. Gürcistan’›n ise Ankara’da Bü-yükelçili¤i, ‹stanbul ve Trabzon’da Baflkonsolosluklar› bulunmaktad›r.

Türkiye bölge için oldu¤u kadar, Gürcistan için de bar›fl ve istikrar istemektedir.Bu bak›mdan, Türkiye, Gürcistan dâhilinde y›llard›r devam eden ve çözülemeyen


Türkiye-Gürcistan iliflkileridostluk ve iflbirli¤i temelindeeflit düzeyde egemen ikidevlet iliflkisi fleklinde devametmektedir. Türkiye’ninGürcistan’›n toprakbütünlü¤üne veba¤›ms›zl›¤›na iliflkinhassasiyeti devlet politikas›olarak yerleflmifltir. AncakGürcistan’›n tam olarakkurtulamad›¤› ve tarihtengelen negatif baz› Türkalg›lar› bulunmaktad›r.Rusya’n›n yüzy›llarca TürkleriGürcülere yönelik tehditunsuru olarak göstermesinin,bu bilincin oluflmas›ndabüyük etkisi olmufltur. Buendiflelerin ortadan kalkmas›,iki devlet aras›ndaki normaliliflkilerin geliflimi ile mümkünhâle gelmifltir.

Abhazya ve Güney Osetya sorunlar›n›n Gürcistan toprak bütünlü¤ü içinde çözülme-sinden yanad›r. Türkiye’nin Acaristan üzerinde ise Moskova ve Kars Antlaflmala-r›’ndan do¤an garantörlük hakk› bulunmaktad›r. Bunlar›n d›fl›nda, Türkiye, Gür-cistan’›n bir parças› olan ve aras›nda akrabal›k ba¤lar› bulunan Ah›ska Türkleri ko-nusunda da geliflmeleri takip etmektedir. Türkiye, Stalin döneminde Gürcistan’dakitopraklar›ndan Orta Asya’ya sürülen Ah›ska Türklerinin vatanlar›na döndürülmesikonusunda, Gürcistan’›n Avrupa Konseyine verdi¤i sözü tutarak, Ah›ska Türklerininsa¤l›kl› bir flekilde dönüfllerinin sa¤lanmas› gerekti¤ini düflünmektedir.

Gürcistan’›n 1999 y›l›nda gerçekleflen Avrupa Konseyi üyeli¤i, Ah›ska Türkle-rinin yurtlar›na geri dönmeleri konusunda tetikleyici bir etken olmufltur. Üyelikiçin ön flart koyan Avrupa Konseyi, geri dönüflün 2011 y›l›na kadar tamamlanma-s› gerekti¤ini belirtmifltir. Gürcü taraf› ise çözümü a¤›rdan alan bir politika için-de olmufltur. Geri Dönüfl Yasas› Temmuz 2007’de kabul edilerek Ocak 2008’deyürürlü¤e girmifltir. Geri dönüfl prosedürü olarak Ah›skal›lar’›n yaflad›klar› ülke-lerdeki Gürcistan Baflkonsolosluklar›na müracaat etmeleri gerekmekteydi. ‹flin il-ginç taraf›; Gürcistan devleti, baflvuru yapabilmeleri için de bir ön flart ileri sür-müfltür: o da, resmî makamlara bu sürgüne u¤rad›klar›na dair bir ‘Sürgün Belge-si’ sunmalar›d›r.

Gürcistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n›n ilk y›llar›nda Abhazya ve Güney Osetya sorunlar›-na odaklanmak zorunda kalmas›, Türkiye’nin Güney Kafkasya politikas›n› Da¤l›kKaraba¤ ve Azerbaycan üzerine yo¤unlaflt›rmas›, Rusya’n›n ilan etti¤i “Yak›n Çev-re Doktrini” ile arka bahçesinde tekrar etkinlik aray›fl›na girmesi gibi faktörler Tür-kiye-Gürcistan iliflkilerini 1994 y›l›na kadar duraklatm›flt›r. 13 Ocak 1994 tarihindeGürcistan Devlet Baflkan› Shevardnadze’nin Türkiye ziyaretinde iki ülke aras›ndabir dizi antlaflma imzalanm›fl ve böylece iliflkilerin daha sa¤lam bir temele oturtul-mas› sa¤lanmaya çal›fl›lm›flt›r.

Shevardnadze, Mart 1994’te Gürcistan’›n BDT’ye kat›lmas›n› kabul ederek Rus-ya ile ters düflmemeye çal›flm›flt›r. Gürcistan bu üyeli¤i, hiç kuflkusuz, ayr›l›kç› ha-reketlerin gölgesinde kabul etmek durumunda kalm›flt›r. Çok yönlü d›fl politikay›benimseyen Shevardnadze, k›sa süre sonra, NATO’nun Bar›fl için Ortakl›k (B‹O)program›na da kat›lm›flt›r. Tiflis yönetiminin hem BDT’ye hem de B‹O’ya kat›l›m›,bu liderin gerekti¤inde Bat› ile Rusya aras›nda denge siyaseti yürütmeyi isteyebile-ce¤inin sinyallerini de vermifltir.

Sizce, içinde bulundu¤u flartlar alt›nda Gürcistan’›n BDT’ye kat›lmamak gibi bir seçene¤igerçekçi olabilir miydi?

1997-1998 dönemi, Gürcistan’›n BTC Boru Hatt› projesine destek verdi¤i y›llarolmufltur. Bu proje, Türkiye ile Gürcistan’› yak›nlaflt›rm›flt›r. ‹ki ülkeyi yak›nlaflt›ranbir baflka proje de 2000 y›l›nda Cumhurbaflkan› Süleyman Demirel’in önerdi¤i“Kafkas ‹stikrar Pakt›” fikridir. Demirel, 1999 y›l›nda ‹stanbul’da düzenlenen AG‹T-‹stanbul Zirvesi’nde ortaya att›¤› bu fikri, 15 Ocak 2000 tarihli Tiflis ziyaretindeShevardnadze ile paylaflm›flt›r. Rus-Gürcü iliflkilerinin gerginleflti¤i ve Rusya’n›nyeni askerî doktrinini aç›klad›¤› bu dönemde ortaya konan bu öneri, Shevardnad-ze taraf›ndan büyük destek görmüfltür. Ekim 2001’de Shevardnadze’nin Gürcistan’›“Rusya’n›n güney kanad› olarak de¤il, Türkiye’nin kuzey kanad› olarak ni-telendirmesi”, (Demira¤, 2005: 134) Gürcistan’›n d›fl politik yönelimini net olarakortaya koymufltur. Cumhurbaflkan› Ahmet Necdet Sezer de Kas›m 2001’de gerçek-lefltirdi¤i Tiflis ziyareti s›ras›nda, Türkiye-Gürcistan iliflkilerinin mükemmel düzey-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

de oldu¤unu belirtmifltir. Ard›ndan, 18 Eylül 2002 tarihinde BTC Boru Hatt›’n›n in-flaat›n›n bafllamas› sebebiyle Bakü’de yap›lan temel atma töreninde Türkiye, Gür-cistan ve Azerbaycan liderleri bir araya gelmifllerdir.

Türkiye, 2003 y›l› sonlar›nda Gürcistan’da gerçekleflen Kadife Devrim ile She-vardnaze’nin görevinden ayr›ld›¤› ve Ocak 2004’teki Cumhurbaflkanl›¤› seçiminiMikhael Saakaflvili’nin kazand›¤› süreçte Gürcistan’a yönelik net bir tav›r gösterme-mifltir. Bunda o s›rada ‹stanbul’da gerçekleflen terör sald›r›lar›, AB süreci veKKTC’deki (Kuzey K›br›s Türk Cumhuriyeti) seçimlerden oluflan yo¤un gündeminde etkisi olmufltur. Ama Saakaflvili iktidar› da Shevardnadze’den devrald›¤› iyi dü-zeydeki Türkiye-Gürcistan iliflkilerini daha da ileri seviyelere tafl›ma çabas› içindeolmufltur. May›s 2004’te Ankara ziyareti s›ras›nda Saakaflvili, Türkiye’nin hukukiaç›dan garantörü oldu¤u Acaristan Özerk Cumhuriyeti’nde olan kar›fl›kl›klar karfl›-s›nda, sorunu Gürcistan’›n iç ifli olarak görüp aktif müdahaleci bir politika sergile-memesinden duydu¤u memnuniyeti dile getirmifl ve Türkiye’nin bu tavr›yla dostbir ülke oldu¤unu kan›tlad›¤›n› belirtmifltir. (Günay, 2009: 231)

2004-2007 aras› dönemde de iki devlet aras›nda pek çok karfl›l›kl› ziyaret ger-çeklefltirilmifl, siyasal-ekonomik ve askerî alanlarda anlaflmalar imzalanm›flt›r. Cum-hurbaflkan› Abdullah Gül, 21 Kas›m 2007 tarihinde Bakü-Tiflis-Kars (BTK) DemirYolu’nun Gürcistan bölümündeki temel atma törenine kat›lm›flt›r.

7 A¤ustos 2008 tarihinde Gürcistan’›n Güney Osetya’y› egemenlik alt›na almakiçin bafllatt›¤› harekâtla ortaya ç›kan 5 Gün Savafl› süresince, Türkiye, Gürcistan’›ntoprak bütünlü¤ünden yana bir tutum içerisinde olmufltur. Baflbakan Erdo¤an, s›-ca¤› s›ca¤›na bölgeye gidip, önce Saakaflvili ile daha sonra da Rus liderler Medve-dev ve Putin ile bir araya gelerek Türkiye’nin sorumlu ve arabulucu bir devlet ol-du¤unu göstermeye çal›flm›flt›r. Erdo¤an’›n ziyaretler s›ras›nda taraflara sundu¤u“Kafkasya ‹flbirli¤i ve ‹stikrar Platformu” önerisi ise iki taraftan da yeterli destek bu-lamay›nca salt bir teklif olma düzeyinden öteye geçememifltir.

Türkiye-Gürcistan iliflkileri ‘egemen eflitlik’ esas›na dayal› olarak birbirlerinintoprak bütünlüklerine ve ba¤›ms›zl›klar›na sayg› duyma do¤rultusunda devam et-mektedir. Bu anlamda, Gürcistan’›n Abhazya, Güney Osetya, Acaristan ve Cevahe(Cavahati) gibi sorunlar› karfl›s›nda üniter devlet ve ulus devlet yap›s›n›n korunma-s›, Türkiye’nin devlet politikas›d›r. Türkiye etnik, dinî, kültürel ve sosyal nedenler-den dolay› Gürcistan’›n bölünmesi sonucunu do¤uracak her türlü giriflime karfl›d›r.Türkiye Gürcistan’›n içinden veya d›fl›ndan gelebilecek tehlikelere karfl› bu ülke-nin dostu olarak yan›nda yer almaya çal›flmaktad›r.

Türkiye siyasi, askerî ve ekonomik yönlerden Gürcistan için model bir ülke-dir. Bir NATO üyesi olarak Türkiye, Gürcistan’›n toprak bütünlü¤ünün korunma-s› ba¤lam›nda bu ülkenin NATO güvenlik flemsiyesinden yararlanmas›n› uygungörmektedir. Ancak, olas› bir NATO üyeli¤ine karfl› Rusya’n›n verebilece¤i potan-siyel tepki, Türkiye’nin Gürcistan’›n NATO üyeli¤i konusunda tedbirli davranma-s›n› gerektirmektedir.

Türkiye’nin, Gürcistan içindeki halklarla, etnik, tarihî ve dinî ba¤lar› bulunmak-tad›r. Abhazlar, Acaral›lar ve Ah›skal›lar Türk etno-sosyalinin bir parças› durumun-dad›rlar. Günümüzde Gürcistan’da yerleflik bulunan Türk soydafllar oldu¤u gibi,Türkiye’de yaflayan Abhaz, Acara ve Ah›ska nüfusu bulunmaktad›r. Bu gruplar›nvarl›¤› Türkiye’nin zaman zaman ikili iliflkilerde politika üretme aflamas›nda ‘duy-gusal’ yaklafl›mlara sebep olabilmektedir. Dolay›s›yla bu kaynaklardan beslenenkamuoyu bask›lar›n› da dikkate alacak olursak Türkiye’nin Gürcistan politikas›ndazaman zaman baz› gelgitler oluflabilmektedir.


Bölgenin donmufl sorunlar›bölgesel istikrar›nkurulmas›n›n önündeki enbüyük engeldir. Bölgedesürdürülebilir-kal›c› bar›fl›nsa¤lanmas›ylaistikrars›zl›ktan ötürü uzunzamand›rgerçeklefltirilemeyen projelerhayata geçirilebilecektir. Budurum ise bölge halk›n›ngönencini art›racak ve buhalklar›n çal›flmak içind›flar›ya göç etmelerinigereksiz hâle getirecektir.

Türkiye Abhazya sorununa Gürcistan’›n toprak bütünlü¤ü içinde yaklaflmakta-d›r. Abhazya’n›n Gürcistan’dan ayr›l›p ba¤›ms›z olmas› Türkiye’nin bölge politika-s›yla uyumlu olmaz. Türkiye bu türden hareketleri ‘ayr›l›kç›l›k’ olarak nitelendir-mektedir. Türkiye’nin temel iste¤i, sorunun Gürcistan toprak bütünlü¤ü içerisindeiki taraf›n da isteklerinin karfl›land›¤› bir flekilde ve Gürcistan’a istikrar getirecek bi-çimde sonuçland›r›lmas›d›r. Türkiye, bir tarafta yak›n iliflkiler içinde oldu¤u Gür-cistan ve di¤er tarafta da Türkiye’de say›lar› 500.000 civar›nda olan Türk yurttafl›Abhazlar aras›ndaki mücadelede aktif taraf olmak istememektedir. Öte yandanTürkiye, Abhazya’n›n, ba¤›ms›zl›¤a kavuflsa bile, hiç kimsenin (bilhassa Rusya’n›n)himayesine girmeden kendi bafl›na ayakta durabilece¤ine inanmamaktad›r. Anka-ra, Abhazya’n›n Gürcistan içinde güçlü bir özerklikle varl›¤›n› sürdürmesinin dahaiyi olaca¤›n› öngörmektedir (Günay, 2009: 226).

A¤ustos 2008 Savafl›’ndan sonra, Rusya’n›n Abhazya’y› resmen tan›mas›n›n ar-d›ndan, Rus-Abhaz iliflkileri zirve noktas›na ulaflm›flt›r. Türkiye de Abhazya ile ilifl-kilerini savafl sonras›nda gelifltirmeyi amaçlam›flt›r. D›fliflleri Bakan› Ahmet Davu-to¤lu Eylül 2009’daki Tiflis ziyareti esnas›nda Büyükelçi Ünal Çeliköz’ü görüflme-ler yapmas› için Abhazya’ya göndermifltir. Çeviköz, Abhazya’ya giden ilk Türk dip-lomat olmufltur. Onun bu ziyareti, Türkiye’nin resmî olarak tan›masa da fiilî olarakAbhazya’y› tan›mas› anlam›na geldi¤i fleklinde yorumlanm›flt›r. Türkiye, bu flekildeGürcistan ve Abhazya ile olan iliflkilerini dengede tutmaya çal›flmaktad›r. Türkiye-Abhazya ekonomik iliflkileri de son y›llarda art›fl göstermifltir. Gürcistan’›n koydu-¤u resmî yasa¤a ra¤men, Türk gemileri uzun y›llar boyunca Abhazya’n›n limanla-r›na yüklerini götürmüfllerdir. Ancak, 2008 Savafl› sonras› Türk ticaret gemileri ula-fl›mda ciddi s›k›nt›larla karfl›laflmakta ve Gürcistan karasular›nda a¤›r cezalar öde-mek zorunda kalmaktad›rlar.

Güney Osetya sorunu Türkiye için Abhazya sorununa göre daha geri plandaolmufltur. Bunun sebebi, Türklerin Abhazlarla olan ortak tarih ve etnisiteyi Oset-lerle fazla paylaflmamas›d›r. Ancak yine de Güney Osetya sorunu bölge ve Gürcis-tan’›n güvenli¤ini do¤rudan etkiledi¤inden, Türk d›fl politikas›n›n ilgi alanlar›ndanbiridir. Türkiye, her fleyden önce, Güney Osetya’n›n Gürcistan’dan ayr›larak, ba-¤›ms›z olmas›n›, dahas› Kuzey Osetya ile birleflip Rus egemenli¤i alt›na girme ça-balar›n› tasvip etmemifltir. Türkiye, ba¤›ms›zlaflan Güney Osetya’n›n hiçbir zamankendi ayaklar› üzerinde duramayaca¤› ve dolay›s›yla Rusya’n›n bir uydusu hâlinegelece¤i düflüncesindedir. Ayr›ca, Gürcistan’da Abhazya’dan sonra Güney Oset-ya’n›n da ayr›l›kç› taleplerinin ülke içinde di¤er sorunlu bölgelere kötü örnek ola-ca¤› ve bir domino etkisinin Gürcistan’› parçalanmaya götürece¤inden çekinir. Ni-tekim Türkiye, 1992’de ve 2008’de gerçekleflen Güney Osetya Savafllar›nda benzertutum sergilemifl ve savafllar›n bir an önce sona ermesini destekleyerek, uluslara-ras› toplulu¤un iradesinin çözüme yans›mas› gerekti¤ini ortaya koymufltur. (Gü-nay, 2009: 228)

Gürcistan’daki etnik bölgeler aras›nda Türkiye’yi en çok ilgilendireni, he-men s›n›rlar›m›z›n ötesinde bulunan Acaristan bölgesidir. 1921 Kars Antlaflma-s› Türkiye’ye Acaristan’›n dinî-kültürel özerkli¤inin ve s›n›rlar›n›n de¤iflmezli¤i-nin garantörü olma hakk›n› vermifltir. Bu durum, Türkiye’nin Acaristan’a di¤erGürcistan bölgelerinden daha farkl› gözle bakmas›na neden olmaktad›r. Öteyandan bu garantörlük hakk›, Gürcü taraf›nca kendi üzerinde sürekli bir endi-fle, bask› ve korku kayna¤› olarak görülmüfltür. Gürcistan ayr›ca, halk›n›n %70’iMüslüman olan Acaristan’›n Türkiye’ye yaklaflmas›ndan ve günün birinde Tür-kiye ile birleflmek istemesinden de çekinmifltir. Ancak, Türkiye Acara’ya yöne-


Abhazya Savafl› Türkiye’ninbölgeye yönelik resmî vegayriresmî politikalar›aras›ndaki farkl›l›¤›nsimgesi olmufltur. Gelece¤iplanlanmaya çal›fl›lanTürkiye-Gürcistan iliflkileri,henüz oluflmaaflamas›ndayken Abhazyasorununun devreye girifliTürk taraf›n› zorda b›rakm›flve Türkiye’nin Gürcistanpolitikas›n›n ‘yumuflakkarn›’ olmufltur. Türkiye’deyaflayan Abhaz diasporas›Abhazya’n›n ba¤›ms›zl›¤›nadestek vermekteydi ve buTürkiye’nin gayriresmî birpolitikas› olarakgözüküyordu. Türkiye, budurumda, uluslararas›toplum nezdinde yürüttü¤üçal›flmalar›yla Gürcistan-Abhazya aras›ndaki sorununsiyasal diyalog yoluylaçözülmesine çal›flm›flt›r.

Domino etkisi: Aktörlerinbirbirlerini etkileyerek ayn›yönde (genelde olumsuzyönde) ilerlemeleri.

lik olarak yay›lmac› bir politika izlememifl, statükocu politika takip etmeyi ye¤-lemifltir. Acara halk›n›n da hiçbir zaman Türkiye ile birleflme veya ba¤›ms›z ol-ma gibi bir talebi olmam›flt›r.

Ah›ska Türkleri ve onlar›n vatanlar›na geri dönüflü konusu da Türk d›fl politi-kas›nda hak etti¤i ilgiyi uzun y›llar boyunca görmemifltir. 1944 y›l›nda Orta As-ya’ya, 1989 y›l›nda da Orta Asya’dan çevre ülkelere sürülen Ah›ska Türkleri, yafla-d›klar› bütün olumsuzluklara karfl›n “Türk kimliklerini” korumay› baflarm›fllard›r.1999 y›l›nda Gürcistan, Avrupa Konseyine üye olurken, üyelik ön flart› olarak Ah›s-ka Türklerinin anavatanlar›na geri dönmelerinin sa¤lanmas› yükümlülü¤ünü üst-lenmeyi kabul etmifltir. Gürcistan, bu meseleyi, 2011’e kadar, 12 y›l içinde çözüm-leme taahhüdünde bulunmufltur. Ah›skal›lar›n geri dönmeleri, zaman zaman az sa-y›da ailenin Gürcistan topraklar›na geri getirilmeleri fleklinde denendiyse de bu-gün onlar›n tarihsel bölgelerinde yaflayan Ermeniler, bu durumdan hiç hoflnut ol-mam›fllard›r. Dolay›s›yla art›k, Ah›skal›lar›n bu toprakla ba¤lar›n›n koptu¤u iddiaedilmifltir. Gürcistan yönetiminin bununla ilgili yaflad›¤› bir endifle de Ah›skal›lar›ntarihsel topraklar›na geri dönmeleriyle, Ankara’n›n ileriki y›llarda Gürcistan’dantoprak talep edebilece¤i beklentisinden do¤maktad›r. Türkiye ayr›ca, geri dönecekAh›skal›lar›n bölgedeki Ermenilerle sorun yaflamas›ndan endiflelenmektedir. Bu-gün Do¤u Anadolu’da, Ah›lkelek bölgesine yak›n yerlerde oldukça önemli miktar-da Ah›ska Türk’ü yaflam›na devam etmektedir.

Sizce, Türkiye Gürcistan’da yaflanan etnik temelli sorunlara eflit düzeyde yaklafl›p yeterin-ce mesafeli kalabilmifl midir?

Türkiye-Gürcistan Askerî ‹liflkileriBa¤›ms›zl›¤›n› ilan etti¤i 1991 y›l›ndan itibaren Güney Osetya, Abhazya, Acaristan,Cevahati ve Pankisi Vadisi’ndeki sorunlar ve yer yer iç savafla giden geliflmeler ya-flayan Gürcistan’›n askerî aç›dan eksikliklerini giderme iste¤i kaç›n›lmazd›r. Ba¤›m-s›zl›¤›n› elde etti¤inde, Gürcistan düzenli bir askerî güçten yoksundu. Ordu para-militer güçlerden olufluyordu. Hâlbuki içinde bulundu¤u parçalanma tehlikesi bü-yüktü. Bununla mücadele etmek için mutlaka güçlü bir düzenli orduya gereksini-mi vard›. Bir de ülkedeki askerî varl›¤›n› bir türlü sona erdirmek istemeyen ‘Rusbirlikleri ve BDT askerleri’ problemi mevcuttu. Bu faktör de ülkedeki istikrars›zl›k-lar›n arkas›nda katalizör rolü oynuyordu. Dolay›s›yla, tüm bu veriler dikkate al›n-d›¤›nda, Türkiye, Gürcistan ordusunun güçlendirilmesinde etkili olabilecek bafll›cakap› durumundayd›. Nitekim Türkiye, Gürcistan ordusunun modernizasyonu vegeliflimi için NATO flemsiyesi alt›nda olmak üzere faaliyete geçmeye hevesli ol-mufltur. Türkiye ve Gürcistan aras›nda 4 Nisan 1996 tarihli ‘Askerî Alanda E¤itim,Teknik ve Bilimsel ‹flbirli¤i Antlaflmas›’, 4 Kas›m 1998’de ‘Savunma Sanayi ‹flbirli¤iAntlaflmas›’, Mart 1999’da ‘Befl Y›l Süreyle Gürcistan Silahl› Kuvvetlerine Mali-Tek-nik Yard›m ve Askerî Tesislerin Modernizasyonu Antlaflmalar›’ imzalanm›flt›r.

Askerî e¤itim antlaflmalar› çerçevesinde Türkiye, Gürcistan ordusunun NATOstandartlar›nda yeniden teflkilatlanmas›, savaflma imkân ve kabiliyetlerinin art›r›l-mas›, e¤itilmifl personel ihtiyac›n›n karfl›lanmas›, özel birliklerin yetifltirilmesi veteçhizat ihtiyac›n›n karfl›lanmas›na yönelmifltir. Bu amaçlara yönelik olarak NATO-Bar›fl ‹çin Ortakl›k Program› E¤itim Merkezi ve Türk Silahl› Kuvvetlerine ba¤l› mer-kezlerde, Gürcü personelin e¤itilmesinin yan› s›ra, Tiflis’te Müflterek Harp Okulu,Koçori, Lilo ve Gori’de e¤itim merkezleri kurulmufl ve s›n›r jandarma birliklerineözel e¤itimler yapt›r›lm›flt›r. Ayr›ca, 1997 y›l›ndan günümüze kadar, iki ülke aras›n-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

da çok say›da ortak tatbikat yap›lm›flt›r. Mart 1999’da ise Shevardnadze, Türk-Gür-cü askerî iliflkilerinin ulaflt›¤› son noktay› nitelerken, iki ülke aras›nda ‘stratejik or-takl›¤›n’ olufltu¤unu vurgulam›flt›r. (Günay, 2009: 216)

Türkiye Gürcistan’daki Marneuli Askerî Havaalan›’n›n modernize edilmesi veRusya’n›n boflaltt›¤› Vaziani Askerî Üssü’nün iyilefltirilmesi çal›flmalar›n› da üstlen-mifltir. Hatta bu ifl bitirildikten sonra, 2002 y›l›nda Vaziani Üssü’nde ‘CooperativeBest Effort-2’ adl› NATO tatbikat› yap›lm›flt›r. Bu tatbikat, SSCB’nin y›k›lmas›ndansonra, Gürcistan topraklar›nda gerçeklefltirilen ilk NATO askerî manevras›d›r.

Türkiye-Gürcistan Ekonomik ‹liflkileriTürkiye ve Gürcistan aras›ndaki ekonomik iliflkilerin hukuki çerçevesini, 1992 y›-l›nda imzalanan ‘Ticaret ve Ekonomik ‹flbirli¤i’, ‘Yat›r›mlar›n Karfl›l›kl› Teflviki veKorunmas›’ ve ‘Uluslararas› Kara Yollar› Tafl›mac›l›¤›’ antlaflmalar› oluflturmaktad›r.Bunlar›n d›fl›nda 15 Eylül 2005 tarihli ‘Karma Ekonomik Komisyon IV. DönemToplant›s› Protokolü’, 28 Ocak 2005 tarihli ‘Türkiye-Gürcistan Gümrükleri Aras› ‹fl-birli¤i Anlaflmas›’, 21 Kas›m 2007 tarihli ‘Serbest Ticaret Anlaflmas›’ ile ‘Çifte Vergi-lendirmeyi Önleme Anlaflmas›’ imzalanm›flt›r.

Türkiye-Gürcistan ekonomik iliflkileri, 2002 y›l›ndan sonra geliflen bir ivme ya-kalam›fl olsa da yine de beklenen seviyenin alt›ndad›r. Türkiye, 2007 y›l›ndan iti-baren Gürcistan’›n en büyük ticari orta¤› durumuna gelmifltir. Ancak, 2008 y›l›nda-ki Osetya Savafl›’n›n istikrar› bozaca¤› ve yabanc› yat›r›mc›lar› ülkeden kaç›raca¤›öngörüsü yap›lm›flt›r. Fakat aksine, özellikle 2008 y›l›nda Türkiye-Gürcistan eko-nomik iliflkileri tavan yaparak tarihinin en yüksek hacmine (1.5 milyar dolar) ulafl-m›flt›r. ‹ki ülke aras›ndaki ticaret hacmi 2010 y›l› verilerine göre, 1,059 milyar do-lar civar›nda gerçekleflmifltir. Türkiye’nin Gürcistan’a ihracat› 769 milyon dolariken ithalat› 290 milyon dolar olmufltur.

Gürcistan, ihracat›n›n % 32’sini, ithalat›n›n ise %16’s›n› Türkiye ile yaparken;Türkiye, ihracat›n›n %0.75’ini, ithalat›n›n ise %0.26’s›n› Gürcistan ile yapmaktad›r.Türkiye’nin Gürcistan’a yapt›¤› ihracat›n %76.8’ini sanayi ürünleri (plastik ürünler,makine teçhizat›, elektrikli aletler), %12.5’ini madenler ve %8’ini tar›m ürünlerioluflturmaktad›r. Türkiye’nin Gürcistan’dan yapt›¤› ithalat›n %80’ini petrol ürünle-ri, %17’sini hurda metal, %3’ünü ise tar›m ürünleri teflkil etmektedir.

Gürcistan’da faaliyet gösteren 100’e yak›n Türk firmas› içinde, birkaç büyük fir-ma d›fl›nda, a¤›rl›k KOB‹’lerdedir. Ülkedeki toplam Türk yat›r›mlar›n›n 536 milyondolar oldu¤u belirtilmektedir. Türkiye, yabanc› yat›r›mc›lar aras›nda Gürcistan’daüçüncü s›rada yer almaktad›r. Türk müteahhitlerin 1992-2010 y›llar› aras›nda ger-çeklefltirdikleri 80 projenin maliyetinin 1 milyar dolardan fazla oldu¤u belirtilmek-tedir. Ayr›ca telekomünikasyon, imalat, liman iflletmecili¤i, tekstil, su flifleleme vebankac›l›k alanlar›nda da Türk yat›r›mlar› mevcuttur.



Güney Kafkasya’n›n temel sorunlar›n› ve bu böl-

genin Türkiye aç›s›ndan tafl›d›¤› önemi de¤er-

lendirmek.

Güney Kafkasya nispeten küçük bir bölge olma-s›na karfl›n, önemli sorunlar› vard›r. Bölgede yeralan Azerbaycan ile Ermenistan aras›nda hâlâ hal-ledilememifl olan Da¤l›k Karaba¤ uyuflmazl›¤›mevcuttur. Gürcistan’›n Abhazya, Güney Osetyagibi bölgelerinde ayr›l›kç›l›k sorunu yaflanmakta-d›r. Bölgede Azerbaycan önemli petrol ve do¤algaz kaynaklar›na sahiptir. Türkiye bölgeye bü-tünsel olarak bakar. Bölgedeki ülkelerin toprakbütünlüklerini destekler. Uyuflmazl›klar›n bar›fl-ç›l yöntemlerle çözümlenmesi için elinden gele-ni yapar. Bölgenin bar›fla kavuflmas›, Türkiye’ninç›kar›nad›r. Bu durumda Türkiye, Orta Asya’yadaha kolay ulaflabilir. Bölgenin kaynaklar› daTürkiye üzerinden daha rahatça tafl›nabilir.

Bölgenin temel aktörleri olan üç ülkenin kendi

aralar›ndaki etkileflimlerini kavramak.

Azerbaycan ve Ermenistan aras›nda, eskilere ka-dar uzanan birtak›m problemler vard›r. Bu etki-leflimlerde Türkiye, Azerbaycan’›n yan›nda yeralm›flt›r. Ermenistan ise s›rt›n› Rusya’ya dayama-ya çal›flm›flt›r. Ermeniler, Da¤l›k Karaba¤’› veçevresindeki 7 ili iflgal etmifllerdir. 1994 ateflke-sinden beri, bu sorun çözülememifltir. Ermenile-rin Gürcistan ile de baz› s›k›nt›lar› mevcuttur.Buna karfl›n Gürcistan’›n Türkiye ve Azerbay-can’la iliflkileri çok olumlu seviyededir. Bu üçülke aras›nda enerji ve ulafl›m hatlar› oluflturul-mufltur. Ermenistan ise tecrit durumundan kur-tulabilmifl de¤ildir.

So¤uk Savafl’›n ard›ndan, Türkiye’nin bölge ül-

kelerine yönelik bak›fl aç›s›ndaki de¤iflimleri afla-

mal› olarak tan›mlamak.

SSCB da¤›ld›ktan sonra Türkiye bu üç ülkeyi deayn› anda tan›m›flt›r. Azerbaycan ve Gürcistan’lailiflkilerde gün geçtikçe ileriye do¤ru gidilmekte-dir. Ancak, Ermenistan’› hukuksal olarak tan›yanAnkara, diplomatik iliflkiye girmifl de¤ildir. Bu-nun üç sebebi bulunmaktad›r. Bunlardan biri,

soyk›r›m iddialar›d›r. Di¤eri, ba¤›ms›zl›ktan son-ra, Ermenistan’›n Do¤u Anadolu Bölgemizden“Bat› Ermenistan” olarak bahsetmesidir. Son se-bep ise Da¤l›k Karaba¤ ve çevresinin iflgalininsürmesidir. Türkiye, Ermenistan’a tepki olarak s›-n›r kap›lar›n› kapatm›fl ve bu ülkeye ambargo-abluka uygulama karar› alm›flt›r.

Bölgedeki olaylar üzerinde Türkiye’nin olufltur-

du¤u etkileyici gücü ifade etmek.

Türkiye, bölgedeki geliflmeleri yak›ndan takipetmektedir. Ama ne yaz›k ki Ermeni-Azeri çat›fl-malar›na direkt müdahale edememifltir. Di¤erbölgesel güçlerin de taraf olabilece¤inden çekin-mifltir. Her fleye ra¤men, Türkiye, Azerbaycan’›ndestekçisidir. Öte yandan, Ermenistan’› da tama-men ihmal etmifl de¤ildir. Onunla da uygun ze-minde iliflkileri normallefltirmenin peflindedir.Gürcistan’daki içsel çekiflmelere de müdahale et-memifltir. Türkiye, Gürcistan’›n toprak bütünlü-¤ünden yanad›r. Genel olarak Güney Kafkasyabölgesinde diplomatik, ekonomik, kültürel vek›smen de askerî araçlarla etki etme kabiliyetinesahiptir.

Bölgedeki geliflmelerin Türkiye üzerindeki hare-

ketlendirici ya da sak›nd›r›c› etkilerini tart›flmak.

Türkiye, toprak iflgallerine göz yummamas›nara¤men, askerî olarak müdahale etme konusun-da ABD ve Rusya taraf›ndan kontrol edilmifltir.Azerbaycan, enerji zenginli¤ini Bat›l› piyasalaraintikal ettirme yolu olarak Türkiye’yi görmekte-dir. Bat›l›laflmak isteyen Gürcistan da Türkiyeüzerinden hareket etmek durumundad›r. Ancak,maruz kald›¤› bölünme tehditleri, Gürcistan’› ge-nelde do¤uya ve kuzeye yak›nlaflma zorunda b›-rakm›flt›r. Türkiye, bu ülkelere kendi ayaklar›üzerinde, insanca ve demokratik perspektiftedurmay› önermektedir. Onlar için adeta, bir mo-del ülke s›fat›n› tafl›maktad›r. Onlar›n iç ifllerinekar›flmaktansa sak›nmaktad›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’nin Güney Kafkas-

ya’ya yönelik d›fl politikas›n›n temel ilkelerinden biridir?

a. Böl ve yönet stratejisi izlemek.

b. Bölgesel uyuflmazl›klar› körüklemek.

c. Bölgesel uyuflmazl›klar› görmezden gelmek.

d. Bölgedeki uyuflmazl›klar›n bar›flç›l yollarla çö-

zümlenmesini sa¤lamak.

e. Ermenistan’› ortadan kald›rmaya çal›flmak.

2. SSCB’nin y›k›lmas›na kadar, Türkiye’nin Azerbay-

can’a yönelik politikas› hakk›nda hangisi söylenemez?

a. Türkiye bir kez de olsa Azerbaycan ile aram›z-

daki mezhepsel farkl›l›¤›m›z› vurgulam›flt›r.

b. Azerbaycan Meclisi’nin ba¤›ms›zl›k ilan› karar›n›

hemen tan›mam›fl ve SSCB’nin y›k›lmas›n› bek-

lemifltir.

c. Bölgedeki çat›flmalarda arabuluculuk yapmak

istedi¤ini aç›klam›flt›r.

d. SSCB y›k›l›ncaya kadar, Türkiye Bakü’de Büyü-

kelçilik açmam›flt›r.

e. Bölgede gerginli¤i art›r›c› k›flk›rtmalardan sak›n-

m›flt›r.

3. Azeri-Ermeni çat›flmas›nda Türkiye’nin önerdi¤i ko-

ridor formülü nas›l bir karasal ba¤lant› seçene¤i sun-

maktad›r?

a. Sadece Da¤l›k Karaba¤ ile Ermenistan aras›nda

bir koridor.

b. Sadece Azerbaycan ile Nahç›van aras›nda bir ko-

ridor.

c. Azerbaycan ile Ermenistan aras›nda bir koridor.

d. Türkiye ile Azerbaycan aras›nda bir koridor.

e. Hem Azerbaycan ile Nahç›van, hem de Erme-

nistan ile Da¤l›k Karaba¤ aras›nda karfl›l›kl› iki

koridor.

4. Afla¤›dakilerden hangisi 2002 y›l›ndan bugüne Tür-

kiye ile Azerbaycan aras›nda sorun oluflturan konular-

dan biri olmufltur?

a. Azerbaycan-‹ran yak›nlaflmas›.

b. Haydar Aliyev’e yap›lan darbe teflebbüsleri.

c. Frans›z Senatosu’nun ç›kard›¤› soyk›r›m yasas›na

ortaklafla tepki verilmesi konusundaki uyuflmazl›k.

d. Bayrak krizi.

e. Minsk Grubu eflbaflkanl›¤› konusundaki giriflim-

lerimizin desteklenmemesi.

5. Türk Hükümeti özel olarak hangi hadiseden sonra,

3 Nisan 1993 tarihinde alm›fl oldu¤u bir kararla Erme-

nistan’a giden insanî yard›mlar dâhil, tüm s›n›r geçiflle-

rini kapatm›flt›r?

a. Kelbecer’in iflgali.

b. Agdam’›n iflgali.

c. Hocal› katliam›.

d. fiufla’n›n iflgali.

e. Laçin koridorunun iflgali.

6. Ermeniler, BM Güvenlik Konseyi’nin 822 no.lu kara-

r›na uymay›nca, Türkiye Ermenistan’a karfl›, hangi mü-

eyyideyi hayata geçirmifltir?

a. Ermeni mallar›na boykot uygulanmas›.

b. S›n›r kap›lar›n›n kapat›lmas›.

c. Ambargo ve abluka.

d. Büyükelçinin geri ça¤›r›lmas›.

e. Ermeni Büyükelçisinin ‘istenmeyen adam’ ilan

edilip, s›n›rd›fl› edilmesi.

7. 2002’den günümüze Türkiye, Ermenistan’a yönelik

olarak, afla¤›da belirtilen giriflimlerden hangisini yap-

mam›flt›r?

a. ‹yi komfluluk iliflkilerini tesis etmeye çal›flm›flt›r.

b. Ermenistan’la aram›zdaki s›n›r kap›lar›n› açm›flt›r.

c. 2005 y›l›nda Ortak Tarih Komisyonu kurma giri-

fliminde bulunmufltur.

d. Futbol diplomasisini desteklemifltir.

e. Ermenistan’la aram›zda iki önemli protokol im-

zalanm›flt›r.

8. Gürcistan, 1999 y›l›nda Avrupa Konseyi’ne üye olur-

ken, ön flart olarak hangi halk›n yurtlar›na geri dönüflü-

nü kabul etmifltir?

a. Ah›ska Türklerinin.

b. Ermenilerin.

c. Azerilerin.

d. Abhazlar›n.

e. Acaral›lar›n.



9. Afla¤›dakilerden hangisi Türkiye’nin Gürcistan’dakiaskerî faaliyetlerinden biri de¤ildir?

a. Tesislerin modernizasyonu.b. Düzenli ordunun oluflturulmas›.c. Ayr›l›kç› etnik gruplar›n birliklerine destek ve-

rilmesi.d. Askerî e¤itim verilmesi.e. Ortak tatbikatlar düzenlenmesi.

10. A¤ustos 2008’de gerçekleflen Rus-Gürcü Savafl›’n›ndi¤er ad› nedir?

a. Alt›gün Savafllar›.b. Befl Gün Savafl›.c. Çeçenistan Savafl›.d. Karaba¤ Savafl›.e. Abhazya Savafl›.

1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye’nin Güney KafkasyaPolitikas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye-Azerbaycan ‹liflki-leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye-Azerbaycan ‹liflki-leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye-Azerbaycan ‹liflki-leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye-Ermenistan ‹liflkile-ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye-Ermenistan ‹liflkile-ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye-Ermenistan ‹liflkile-ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye-Gürcistan ‹liflkileri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye-Gürcistan ‹liflkileri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Türkiye-Gürcistan ‹liflkileri”konusunu yeniden gözden geçiriniz.



S›ra Sizde 1

Bu, Türkiye’nin bir tercihi olmay›p Ermenistan’›n üç te-mel yaklafl›m ve girifliminin bir sonucudur. Bunlar; soy-k›r›m iddialar›, baz› Türk topraklar›na yönelik sahibiyetiddialar› ve Da¤l›k Karaba¤ ile çevresini iflgal alt›ndatutmaya devam etmeleridir.

S›ra Sizde 2

Aliyev bafla geçince, selefi Elçibey’in yapt›¤› hatalardanuzak durmaya ve d›fl politikas›n› da mümkün oldu¤un-ca hissî olmaktan ziyade, mant›ki ve gerçekçi temellereoturtmaya çal›flm›flt›r.

S›ra Sizde 3

Türkiye bu girifliminde flüphesiz, bölgesel bar›fl içinad›m att›¤›n› varsaysa da görmüfltür ki bu ad›ma he-nüz hem Azerbaycan hem de Ermenistan haz›rl›kl› de-¤ildir.

S›ra Sizde 4

O dönemde Rusya, Gürcistan’daki etnik gerginliklerikörükleyince, Tiflis Yönetimi hayati bir ikilemde kala-rak Rusya’n›n deste¤ini istemekten baflka bir ç›kar yolbulamam›flt›r.

S›ra Sizde 5

Türkiye, Abhazya meselesini, Güney Osetya meselesin-den daha çok sahiplenmifltir. Ancak yine de bu sahip-lenme, duygusall›ktan öteye geçmeyip resmî d›fl politi-kas›na etki etmemifltir. Türkiye, Gürcistan’›n toprak bü-tünlü¤ünü ön planda tutmufltur.

Demira¤, Y. (2005). Ba¤›ms›zl›ktan Kadife Devrime Tür-kiye-Gürcistan ‹liflkileri. Uluslararas› ‹liflkiler Der-

gisi, (2/7), Güz, 125-155.Günay, A.C. (2009). Gürcistan Sorunlar› Ba¤lam›n-

da Türkiye ve Rusya Federasyonu’nun Politika-

lar›. (Bas›lmam›fl Yüksek Lisans Tezi). Bursa: Ulu-da¤ Üniversitesi SBE.

‹flyar, Ö.G. (2004). Bölgesel ve Güvenlik Ç›karlar›

Ba¤lam›nda Sovyet-Rus D›fl Politikalar› ve Ka-

raba¤ Sorunu. ‹stanbul: Alfa.‹flyar, Ö.G. (2006). Türkiye’nin Azerbaycan-Ermenistan

Uyuflmazl›¤›na Yönelik Politikalar›: 1992-2004. De-mira¤, Y. ve Karadeli, C. (der.). Geçmiflten Günü-

müze Dönüflen Orta Asya ve Kafkasya. Ankara:Palme Yay›nc›l›k, 241-310.

Kas›m, K. (2002). Türk-Ermeni Bar›flma Komisyonu: K›-sa Süren Bir Diyalog Giriflimi. Stratejik Analiz, (22),http://www.eraren.org/tur/eren.html.

Oran, B. (2002). 1990-2001 - Küreselleflme EksenindeTürkiye: Dönemin Bilançosu. Oran, B. (der.). Türk

D›fl Politikas›: Kurtulufl Savafl›’ndan Bugüne Ol-

gular, Belgeler, Yorumlar, 2. Cilt. (2. Bask›). ‹s-tanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, 203-242.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Orta Asya’n›n Türkiye aç›s›ndan jeostratejik önemini aç›klayabilecek,1991 - 1993 döneminde Türkiye ile Orta Asya aras›ndaki siyasi, ekonomik,kültürel ve askeri iliflkileri ifade edebilecek,1993 - 2002 döneminde karfl›l›kl› iliflkilerin gerilemesinin ve Türkiye’nin böl-gedeki etkisinin azalmas›n›n nedenlerini aç›klayabilecek,2002 sonras› dönemde Türk D›fl Politikas›n›n Orta Asya’ya iliflkin yaklafl›m›-n› aç›klayabilecek ve bu dönemde at›lan ad›mlar› s›ralayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Büyük Oyun• Yeni Büyük Oyun• Türk Yüzy›l›• Orta Asya’n›n Jeostratejik Önemi• Türk Siyasi Birli¤i• Türk Zirvesi• T‹KA• TÜRKSOY

• Rusya• Sovyetler Birli¤i• ABD• Orta Asya Devletleri• Avrasya Jeopoliti¤i• TÜRKPA• Devlet Baflkanlar› Konseyi

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

N

N


• G‹R‹fi• TÜRK‹YE VE ORTA ASYA• SOVYETLER B‹RL‹⁄‹ DÖNEM‹• 1991 - 1993 DÖNEM‹• 1993 - 2002 DÖNEM‹• 2002 - 2011 DÖNEM‹


Türkiye-Orta AsyaDevletleri ‹liflkileri

G‹R‹fi‹ngiliz co¤rafyac› Mackinder, Orta Asya bölgesini, Do¤u Avrupa ile birlikte, dün-yan›n merkezi olarak tan›mlam›flt›. Mackinder’a göre, dünyan›n merkezini kontro-lü alt›na alan ülke, önce iç hilali, ard›ndan da d›fl hilali oluflturan bölgeyi kontrolüalt›na alabilecektir. Bu sayede, Orta Asya bölgesini iflgal eden ülke, dünya siyase-tini belirleyen ve dünya sistemine yön veren yegâne ülke haline gelecektir. KaraHâkimiyet Teorisi olarak adland›r›lan bu teorik yaklafl›m, halen jeopolitik ku-ramlardan birisini oluflturmakta ve Alexander Dugin, Zbigniew Brzezinski ve Ah-met Davuto¤lu gibi stratejistlerin bölgeye iliflkin de¤erlendirmelerine teorik temelioluflturmaktad›r (Davuto¤lu, 2001:97-109).

Mackinder’›n ortaya att›¤› Kara Hâkimiyet Teorisine uygun olarak Bat›’da ilerle-me imkân› bulamayan Çarl›k Rusya’s›, 1552’lerden itibaren yönünü, Orta Asya veKafkasya (Do¤u ve Bat› Türkistan) co¤rafyas›na çevirmiflti. Di¤er taraftan ‹ngiliz‹mparatorlu¤u da, Hindistan’daki sömürgeci emellerini düflünerek bölgede yay›l-mac› politikalar izliyordu. 1900’lere gelindi¤inde, Çarl›k Rusya’s›, Kafkasya ve Or-ta Asya iflgalini tamamlayarak Afganistan s›n›r›na dayanm›flt›. ‹ngiliz ‹mparatorlu¤uda, Afganistan’a güneyden ulaflm›flt›. Böylece bir yandan ‹ran, di¤er yandan Afga-nistan, iki sömürgeci ‹mparatorluk aras›nda tampon bölge görevi görmeye baflla-d›lar. Birbirlerine üstünlük sa¤layamayacaklar›n› anlayan iki ‹mparatorluk, bu ikiülkeyi, kendi aralar›nda “tampon s›n›r” olarak b›rakt›lar. Çarl›k Rusya’s› ile ‹ngiliz‹mparatorlu¤u aras›nda yaflanan bu sömürgeci mücadeleye, tarihçiler ve siyaset bi-limcileri, “Büyük Oyun” ad›n› vermektedir (Togan, 1981:213-237).

TÜRK‹YE VE ORTA ASYA‹ngiliz ‹mparatorlu¤unun gücünü yitirmesi ve Çarl›k Rusya’s›n›n da¤›lmas›yla bir-likte, iki emperyalist güç aras›ndaki rekabet ortadan kalkt›. Ancak stratejik ideolo-jik rekabet, II. Dünya Savafl› sonras› dönemde, Sovyetler Birli¤i ile Amerika Birle-flik Devletleri aras›nda yaflanmaya bafllad›. Çeflitli vesilelerle iki süper güç ‹ran veAfganistan’› kendi kontrolleri alt›na almak istediyseler de, baflar›l› olamad›lar. Budönemde, Türkiye de, bu rekabet içerisinde, NATO’nun kanat ülkesi rolünü üst-lenmiflti. 1985 y›l›nda Sovyetler Birli¤i Genel Sekreterli¤ine Mikhail Gorbaçov’ungelmesi, bu stratejik rekabetin gerilemesine giden yolu açm›fl oldu. Gorbaçov, Sov-yetler Birli¤i’ndeki kötü gidiflat› durdurmak için, Glasnost ve Perestroyka politika-lar›n› (Efegil, 2001:1-12) uygulamaya bafllad›. Ancak bu politikalar, beklentilerinaksine Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lma sürecini h›zland›rd›. 19 A¤ustos 1991 y›l›nda

Türkiye-Orta AsyaDevletleri ‹liflkileri

Kara Hakimiyet Teorisi‹ngiliz co¤rafyac›s›Mackinder taraf›ndan ortayaat›lm›flt›r. Avrasyajeopoliti¤i, dünyan›n merkeziolarak tan›mlan›r. Bubölgeye hakim olan, iç hilalikontrolü alt›na alabilecektir.‹ç hilali kontrolü alt›na alan,d›fl hilali hakimiyeti alt›naalabilecektir. Sonuçtadünyaya hakim halegelecektir.

Büyük Oyun, 19. Yüzy›l›nbafl›nda, Çarl›k Rusyas› ile‹ngiliz ‹mparatorlu¤unun,Asya co¤rafyas›ndahakimiyetlerini kurmamücadelesine verilenisimdir.

gerçeklefltirilen baflar›s›z askeri darbenin ard›ndan, Sovyetler Birli¤i k›sa sürede da-¤›ld›. Üç Slav Cumhuriyeti’nin Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u’nu kurmas›yla birlik-te, Sovyetler Birli¤i resmen sona erdi. Bu süreç, Kafkas ve Orta Asya Cumhuriyet-lerinin ba¤›ms›zl›k yolunu da açm›fl oldu.

Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›yla birlikte, Orta Asya ve Hazar Havzas›nda bir güçbofllu¤u ortaya ç›kt›. Dönemin siyaset bilimcileri ve stratejistleri, bu bofllu¤un ya‹ran ya da Türkiye taraf›ndan doldurulaca¤›n› öngörüyorlard›. Bu akademisyenleregöre, “Yeni Büyük Oyun”, bölgede Türkiye ile ‹ran aras›nda yaflanacakt›. Bir yanda‹slamc› rejime sahip ‹ran, di¤er yanda ‹slam ülkesi olan ancak demokratik, laik veserbest pazar ilkelerini benimsemifl Türkiye, bu oyunda rol üstlenmifllerdi. Ancakzaman içerisinde stratejik denkleme; Rusya, Çin, Avrupa Birli¤i (AB), Amerika Bir-leflik Devletleri (ABD) ve Hindistan gibi güçlü aktörler de dâhil olmaya bafllad›.

Orta Asya devletleri ba¤›ms›zl›klar›n› kazan›nca, neden Bat›l› akademisyenler, Türkiye ile‹ran aras›nda stratejik rekabetin yaflanaca¤›n› öngördüler?

Orta Asya bölgesinde bu stratejik rekabetin yaflanmas›n›n sebeplerine kaba-ca bak›nca flu unsurlar› s›ralamak mümkündür: Bölgenin sahip oldu¤u eflsiz je-ostratejik konumu (Davuto¤lu, 2001:202-206), ekonomik imkânlar› ve yer alt›kaynaklar›.

Orta Asya Havzas›nda yaflananlar, Türk insan›n› ve Türk d›fl politikas›n› da do¤-rudan ve gözle görülür düzeyde etkilemifltir. Bölgeye co¤rafi yak›nl›¤›, Orta Asya ül-keleri aras›ndaki dinsel, dilsel, tarihsel ve kültürel ba¤lar› nedeniyle, Türkiye’nin böl-gedeki jeostratejik rekabete ve bölgesel geliflmelere kay›ts›z kalmas› mümkün de¤il-di. Hatta Türk siyasetçilerinin ifade etti¤i gibi, “bu bir zorunluluk idi ve Türkiye’yetarih baz› sorumluluklar yüklemekteydi” (K›l›ç, 2009; Laçiner, 2008).

SOVYETLER B‹RL‹⁄‹ DÖNEM‹“D›fl Türkler” ve komünizm tehlikesi konusunda, Sovyetler Birli¤i ile Türkiye Cum-huriyeti, 1920’lerde karfl›l›kl› bir uzlaflma içerisine girmiflti. 1921 y›l›nda, Türkiye,Enver Pafla önderli¤inde Orta Asya’da görülen ve Basmac› Hareketi (Yalç›nkaya,1997:305-320) olarak adland›r›lan Turanc› ak›mlara destek vermeyece¤ini, bunun


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Hazar Havzas›nda yaklafl›k200 milyonluk bir nüfusyaflamaktad›r. Bu da, çokciddi bir pazar imkân›anlam›na gelmektedir.

Ülke ‹spatlanm›fl Muhtemel Toplam

Azerbaycan 0,9 1 1,9

Kazakistan 1,8 2,5 4,3

Türkmenistan 2 4,5 6,5

Özbekistan 1,9 1 2,9

Toplam 6,6 9 15,5

Tablo 6.1Hazar Havzas›n›nDo¤al Gaz Rezervleri(trilyon metreküp)

Kaynak:www.eia.doe.gov.

Ülke ‹spatlanm›fl Muhtemel Toplam

Azerbaycan 12,5 32 44,5

Kazakistan 29 92 121

Türkmenistan 1,7 38 39,5

Özbekistan 0,594 2 2,594

Toplam 43,794 164 207,794

Tablo 6.2Hazar Havzas›n›nPetrol Rezervleri(milyar varil)

Kaynak:www.eia.doe.gov.

karfl›l›¤›nda ise, Sovyetler Birli¤i de, Türkiye’de komünizmi yayma konusunda her-hangi bir giriflim içerisinde olmayaca¤›n› kabul ediyordu. Böylece Türkiye’de “D›flTürkler” konusu, resmi d›fl politika söyleminde gündeme gelmedi. Türkiye, Sov-yetler Birli¤i y›k›ld›¤› ana kadar, geleneksel olarak Sovyet Sosyalist CumhuriyetlerBirli¤i (SSCB)’nin iç ifllerine müdahale etmemeye, Sovyet Türk Cumhuriyetleriyledo¤rudan iliflki kurmamaya ve SSCB’nin ba¤›ms›zl›¤›n› tehdit edici tav›rlardan vesöylemlerden uzak durmaya çal›flt›. Türk Cumhuriyetleri ile kurulan kültürel iliflki-ler de, Moskova üzerinden yürütüldü. Ekonomik alanda herhangi bir iflbirli¤i ön-görülmedi (Ayd›n, 2003:366-371).

Bu politika, 1989’lara kadar Türk karar vericileri taraf›ndan titizlikle izlendi. As-l›nda Türk siyasetçileri, bu mevcut politikadan memnun idi. Çünkü Sovyetler Bir-li¤i ile yaflanan ideolojik rekabetten istifade eden Türkiye, So¤uk Savafl dönemin-de güvenlik ve d›fl politikas›n›, Bat› ile olan ittifak iliflkilerine ve ABD taraf›ndan al-g›lanan jeostratejik önemine dayand›rm›flt›. Bu sayede, bir yandan Sovyet tehdidi-ne karfl› ABD ve NATO’nun güvenlik garantisini üzerinde hissediyordu, di¤er yan-dan Bat›l› müttefiklerinden askeri ve mali yard›m alabiliyordu (Ayd›n, 2003:366-371).

Hatta 1986 y›l›nda Kazakistan’da ve 1990’da Azerbaycan’da yaflanan geliflmele-re karfl›, geleneksel politikas› çerçevesinde tepki veren Türkiye, bu geliflmeleri,Sovyetler Birli¤i’nin “iç ifli” olarak nitelendirdi. Türkiye, Gorbaçov’un glasnost veperestroyka politikalar›na ra¤men, Sovyet Cumhuriyetleriyle iliflkilerini Moskovaüzerinden sürdürmeye özel önem gösterdi. Dönemin Cumhurbaflkan› Turgut Özal,Moskova’ya gerçeklefltirdi¤i Mart 1991 tarihli gezisi s›ras›nda, Ukrayna, Azerbaycanve Kazakistan’a gitti. Kazakistan ile bilimsel ve teknik iflbirli¤i ile kültürel de¤iflimanlaflmalar› imzalad›. Almat›-‹stanbul aras›nda do¤rudan tarifeli uçak seferlerininbafllat›lmas› konusunu görüfltü. May›s 1991’de ise K›rg›zistan Cumhurbaflkan›, An-kara’ya geldi. Haziran 1991’de, ‹stanbul’daki Dünya Ekonomik Forumu’na kat›l-mak üzere Türkiye’ye gelen Tacikistan Cumhurbaflkan›, Türk yetkililer ile görüfltü.Eylül 1991’de ise, Kazakistan Cumhurbaflkan› Nursultan Nazarbayev, Ankara’yagelerek “Amaçlar ve Hedefler Ortak Bildirgesi”’ni imzalad›. Bu do¤rudan temasla-ra ra¤men, Türkiye bölge devletlerinin egemenliklerini tan›ma konusunda isteksizdavrand›. Çünkü Türkiye, Sovyetler Birli¤i ile iliflkilerini s›k›nt›ya sokacak herhan-gi bir davran›flta bulunmaktan sak›nd› (Turan, Turan ve Bal, 2004:291-326; Hale,2003:307-346).

Türkiye, Eylül 1991’de bölgedeki geliflmeleri incelemek üzere, iki diplomatik he-yeti, bölgeye gönderdi. Heyetlerden birisi, Azerbaycan ve Orta Asya devletlerine; di-¤eri de Ukrayna, Moldova, Gürcistan ve Ermenistan’a gitti. Azerbaycan ve Orta Asyadevletlerini ziyaret eden Türk heyeti, bölge devletlerine Türkiye’nin bölgeye iliflkinyak›n ilgisini aktar›rken bu devletlerin Türkiye’den beklentilerini ö¤renmeye çal›flt›.Heyet üyeleri Ankara’ya döndükleri zaman, haz›rlad›klar› raporlar›nda flunlar› tavsi-ye ettiler: Bu devletler, Türkiye ile ticari iliflkilerini gelifltirmeye, ortak yat›r›m yapma-ya ve Türkiye’ye e¤itim için ö¤renci ve personel göndermeye istekliydiler. Türkiye’yimodel ülke olarak alg›l›yorlard›. Türkiye taraf›ndan tan›nmay› talep ediyorlard›. An-cak heyet, tan›nman›n “daha uygun zamanda” gerçeklefltirilmesini önerdi. Bu ba¤-lamda, Ankara’ya ziyaretleri s›ras›nda, Türkiye, Orta Asya devletlerinin tan›nma yö-nündeki taleplerine olumlu yan›t vermedi (Ayd›n, 2003:366-371).

Özellikle 19 A¤ustos 1991 tarihinde gerçeklefltirilen baflar›s›z askeri darbeninard›ndan, Sovyetler Birli¤i h›zl› bir flekilde da¤›lma sürecine girdi. Bu durumda,Türkiye’nin geleneksel politikas›n› sürdürmesi imkâns›zd›. Di¤er taraftan Sovyetler

1576. Ünite - Türk iye-Orta Asya Devlet ler i ‹ l iflk i ler i

D›fl Türkler kavram›yla,Misak-› Milli s›n›rlar›d›fl›nda yaflayan Türklerkastedilmektedir. Türkiye,D›fl Türkler ile ilgilenmeyiemperyalist emelleriça¤r›flt›r›r diye tercihetmemifltir. Daha çokuluslaflma, devletleflmesüreçlerine odaklanm›flt›r.Sovyetlerin ba¤›ms›zl›¤›n›tehdit edici tav›rlardan vesöylemlerden uzak durmayaçal›flt›.

Birli¤i’nde görülen Bat› yanl›s› tav›rlar ve ard›ndan 1991 y›l›nda resmen da¤›lmasüreci, Avrupa k›tas›nda daha güvenli bir co¤rafyan›n ortaya ç›kmas›na neden ol-du. Hatta dünya siyasetinde daha bar›flç›l bir dönemden bahsedilmeye baflland›.Almanya ve Fransa gibi Avrupa ülkeleri taraf›ndan NATO’nun Avrupa güvenli¤in-deki yeri sorguland›. Bu durum, Türk siyasetçileri için hiç de arzu edilmeyen birsonucun ortaya ç›kmas›na neden oldu. Art›k Türkiye, Bat› nezdinde stratejik öne-mini kaybediyordu ve Bat›l› müttefiklerinin askeri ve mali deste¤ini yan›nda hisset-miyordu. Bu nedenle jeostratejik aç›dan Türkiye kendisini bir bofllukta bulmufltu(Bal, 2001:327-344).

Ancak bu durum uzun sürmedi. K›sa sürede, küresel bar›fl yönündeki temenni-ler bofla ç›kmaya bafllad›. Çünkü devletiçi çat›flmalarda h›zl› bir art›fl görüldü (Y›l-maz, 2007:11-37). Böylece Türkiye’nin çevresinde istikrars›zl›k alanlar› artt›. Ayr›caAvrasya jeopoliti¤inde güç boflluklar› ortaya ç›kmaya bafllad›. Bu da, bölgesel li-derlik konusunda y›k›c› rekabetin ortaya ç›kmas›na neden oldu. Özellikle 1989 y›-l›nda Avrupa Birli¤i’ne baflvurusu ret edilen Türkiye için, bölgedeki durum, “bircesaretlendirici” veya di¤er bir ifadeyle “yeniden hayata dönüfl için bir ilaç” gibigeldi. Art›k Türkiye’nin önünde politik, ekonomik ve psikolojik avantajlar eldeedebilece¤i tarihi bir f›rsat vard›. Ba¤›ms›zl›klar›n›n ilk günlerinde, Orta Asya dev-letleri de, özellikle ba¤›ms›zl›klar›n› pekifltirmek, dünyada sayg›n bir konum edi-nebilmek ve statü kazanmak için Türkiye’nin deste¤ine ihtiyaç duyuyorlard›. Butalepler de, Türk karar vericilerinin bölgeye daha fazla ilgi duymalar›na neden olu-yordu (Çaman, 2006:185-214).

D›fl dünyada yaflanan bu geliflmeler ile birlikte, Türk kamuoyunda görülen mil-liyetçi söylem ve ‹ran’›n bölgede etkin konuma gelme giriflimleri, Türkiye’yi, bölge-ye iliflkin politikas›n› de¤ifltirmeye zorlad›. Art›k Türkiye, 1991 y›l›n›n son aylar›nda,Sovyetler Birli¤i’ni endifleye sevk etmeme politikas›ndan vazgeçmeye bafllad›. 8Aral›k 1991 y›l›nda Sovyetler Birli¤i’nin resmen y›k›lmas› ve Ba¤›ms›z DevletlerToplulu¤u’nun kurulmas›, Türkiye’yi, bölge devletlerini resmen tan›ma konusundacesaretlendirdi. TBMM’de yap›lan görüflmelerin ard›ndan, Türkiye, 16 Aral›k 1991tarihinde, Orta Asya devletlerinin tamam›n› tan›d› (Ayd›n, 2001:271-292).

Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› Türkiye için neden olumsuz bir geliflme olarak de¤erlendi-rildi?

1991 - 1993 DÖNEM‹8 Aral›k 1991 günü Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u’nun kurulmas›yla birlikte, Türki-ye, So¤uk Savafl döneminde izledi¤i geleneksel d›fl politika anlay›fl›ndan uzaklafl-maya bafllad›. Art›k Orta Asya devletleriyle iliflkilerini, siyasi ve ekonomik birlikte-lik temelinde ve Türkiye’nin bölgesel liderli¤ine dayanan anlay›fl çerçevesinde ge-lifltirmeye gayret eden Türkiye, daha duygusal ve yer yer “Pan-Türkizmi” ça¤r›flt›-ran söylemler benimsedi.

Orta Asya’ya Genel Yaklafl›mTürkiye, Orta Asya’daki geliflmelere haz›rl›ks›z yakalanm›flt›. Bunun nedenleri flöy-le s›ralanm›flt›r: 1. Türkiye’nin geleneksel politikas›n› son ana kadar sürdürmesi, 2.Uluslararas› sistemdeki mevcut dengeyi bozar düflüncesiyle bu devletler ile do¤ru-dan iliflki kurmak istememesi ve 3. Sovyetler Birli¤i’ndeki geliflmeler hakk›nda ye-terli bilgiye sahip olunmamas›. (Turan ve Turan, Bal; 2004). Dönemin Baflbakan›Süleyman Demirel, “Adriyatik’ten Çin Seddi’ne Türk Dünyas›”ndan bahsediyordu.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Meryem K›r›ml›’ya göre, “Türk neslinden olan millet ve gruplar tarihlerinin hemenhemen hiçbir devrinde Balkanlardan Çin Seddi’ne kadar olan alanda tek bir yöne-tim sistemi alt›nda yaflamay› baflaramad›” (2001:359-372).

Demirel’e göre, uluslararas› sistem radikal flekilde de¤iflime u¤ram›flt›. Art›kblok sistemi sona ermiflti. Türkiye, yeni politik ve iktisadi oluflumun, di¤er birifadeyle “Avrasya’n›n tam merkezi”ndeydi. Bu durum, Türkiye’nin bölgesel veuluslararas› sorumluluklar›n› art›rm›flt›. Türkiye’yi bölgesel güç olmak zorundab›rak›yordu (Musao¤lu ve Efegil, 2008:151-160). Türkiye’nin sorumluluklar› ara-s›nda, Orta Asya devletlerinin dünyayla ba¤lant› kurmalar›na yard›mc› olmak,kimliklerini belirlemelerine destek vermek ve bölgesel istikrara katk› sa¤lamakgibi ad›mlar yer al›yordu. Enerji kaynaklar›, ekonomik potansiyeli ve Türkiye’yesundu¤u liderlik f›rsatlar› nedeniyle stratejik aç›dan büyük bir öneme sahip olanbölge devletleri, Demirel ve Özal’a göre, ‹slami rejime sahip ‹ran modelinden zi-yade, ‹slam, demokrasi, insan haklar› ve pazar ekonomisini bünyesinde bar›nd›-ran Türk modelini benimsemeliydiler (Turan, Turan ve ‹dris Bal, 2004:291-326).Bu politikaya, o dönemde baflta ABD olmak üzere, Bat›l› devletler de destek ve-riyordu (Mustafa Ayd›n, 2001:271-292). Çünkü Bat›l› güçler, ‹ran’›n bölgede orta-ya ç›kan güç bofllu¤unu doldurmas›ndan endifle ediyorlard› ve bunun yerinemevcut bofllu¤un Türkiye taraf›ndan doldurulmas›n› arzu ediyorlard›. Bu durum,kendi ulusal ç›karlar›na daha uygundu (Ayd›n, 2003:366-371).

Dönemin Cumhurbaflkan› Turgut Özal da, “Yeni Osmanl›c›l›k (Yavuz, veKas›m 2001:35-64)” kavram›n›, d›fl politika anlay›fl›n›n merkezine oturtarak 21.yüzy›l›n, “Türk Yüzy›l›” olaca¤›n› belirtiyordu (Y›lmaz, 2010:419-438). Cumhur-baflkan› Özal; etnik, dinsel, tarihsel ve dilsel ba¤lar› kullanarak Türkiye’nin Or-tado¤u, Kafkaslar ve Orta Asya’da etki alan›n› geniflletmesini arzu ediyordu. Bubölgelerde etkisini gelifltiren Türkiye, dünya siyasetinde etkin bir aktör olabi-lecekti. Bu düflünceler temelinde, ekonomik ve siyasal düzeyde bir “Türk Or-tak Pazar›” ve “Türk Siyasi Birli¤i” gibi düflünceleri, seyahatlerinde ve Türk Zir-vesinde seslendirmeye bafllad›. Baflbakan Demirel de, Nisan - May›s 1992’degerçeklefltirdi¤i Orta Asya gezisinde; “Türk Milletler Toplulu¤u” veya “Ba¤›m-s›z Türk Devletler Birli¤i” gibi önerileri gündeme getirdi. Ayn› geziye kat›lanMilliyetçi Hareket Partisi Genel Baflkan› Alparslan Türkefl; bölgesel ve uluslara-ras› sorunlar ile ortak konular› de¤erlendirecek “Devlet ve Hükümet Baflkanla-r› Konseyi”’nin kurulmas›n› önerdi (Yuval›, 2006:389-411).

Bu düflünceler ›fl›¤›nda, Türkiye, afla¤›daki ilkeleri, Orta Asya’ya yönelik d›fl po-litikas›n›n temel hedefleri olarak benimsedi:

1. Orta Asya devletlerinin devletleflme süreçlerine destek vermek,2. Ekonomik ve siyasi reform süreçlerine katk›da bulunmak,3. Dünya ile bütünleflmelerine yard›mc› olmak,4. ‹kili iliflkileri, karfl›l›kl› ç›karlar ve egemen eflitlik ilkeleri temelinde gelifl-

tirmek,5. Do¤u - Bat› enerji koridorunu hayata geçirmek (Musao¤lu ve Efegil,

2008:151-160; Efegil, 2006:271-296).

Türk karar vericilerinin bu dönemde bu tür söylemleri benimseme nedenleri neler olabilir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Somut Ad›mlarD›fl politika hedeflerini hayata geçirmek için Türkiye, 1991 - 1993 y›llar› aras›ndagözle görülür düzeyde çeflitli alanlarda ad›mlar att›. Öncelikle ortak sorunlara kar-fl› ortak pozisyon almak, var olan dilsel ve kültürel farkl›l›klar› azaltarak ekono-mik iflbirli¤i alanlar› açmak ve d›fl politikada ortak tav›rlar tak›nmak amac›yla Tür-kiye, “Türk Zirveleri’nin” düzenlenmesine ön ayak oldu. Bu zirvelerin ilki, 30 -31 Ekim 1992 tarihinde Ankara’da gerçeklefltirildi. Bu zirve s›ras›nda, Cumhurbafl-kan› Özal; Türk Ortak Pazar›, Türk Kalk›nma ve Yat›r›m Bankas› gibi önerileri di-le getirdi ve Türkiye’ye petrol ve do¤algaz boru hatlar› konusunda garantiler ve-rilmesini bekledi (Çaman, 2006:185-214; Ayd›n, 2003:366-371). Fakat zirve s›ras›n-da, Orta Asya devletleri, Türkiye’nin bu beklentilerini karfl›layacak somut ad›m at-maktan sak›nd›lar. Her ne kadar ba¤›ms›zl›klar›n›n ilk günlerinde Orta Asyal› li-derler, Türk modelini örnek alacaklar›n› belirten beyanatlarda bulunsalar ve Tür-kiye’yi “büyük a¤abey” ve “sabah y›ld›z›” gibi nitelendirseler de, Rusya’yla iliflki-lerine zarar verebilece¤ini düflündükleri için dini ve/veya etnik k›staslara göre or-taya ç›kabilecek oluflumlara karfl› olduklar›n› söyleyerek zirveden hemen önceTürkiye taraf›ndan tek tarafl› olarak haz›rland›¤› anlafl›lan siyasi ve ekonomik ifl-birli¤ine yönelik bildirileri imzalamad›lar. Hatta Da¤l›k Karaba¤ sorununa iliflkinolarak Azerbaycan’› ve K›br›s’taki geliflmelerden ötürü Kuzey K›br›s Türk Cumhu-riyeti’ni aç›kça desteklemekten sak›nd›lar (Y›lmaz, 2010:419-438).

Di¤er taraftan Orta Asya devletleri, bu dönemde, Bat›l› ülkelerle iflbirli¤i yapa-bilmek ve uluslararas›/bölgesel örgütler bünyesinde iliflkiye girebilmek için Türki-ye’nin Bat› dünyas› nezdindeki konumundan faydalanmak istiyorlard› (Çaman,2006:185-214). Ba¤›ms›zl›klar›n› pekifltirmek için Bat›l› devletler ve bölgesel/ulus-lararas› örgütler ile iliflki içerisinde olmay› gerekli görüyorlard›. Bölge devletlerininbu yöndeki ihtiyaçlar›n› yerinde tespit eden Türkiye, D›fliflleri Bakanl›¤› kanal›yla,Orta Asyal› devletlerin diplomatlar›na meslek içi e¤itim programlar› düzenledi. Av-rupa Güvenlik ve ‹flbirli¤i Teflkilat›, Avrupa Konseyi, Karadeniz Ekonomik ‹flbirli-¤i, Birleflmifl Milletler ve Ekonomik ‹flbirli¤i Örgütü gibi bölgesel ve uluslararas› ör-gütlere üyelik baflvurular› yapmalar›na ve hatta üye olmalar›na ön ayak oldu (Canve Uulu, 2009: 11). 1992 y›l›nda, Türkiye’nin deste¤i sayesinde, Azerbaycan, Türk-menistan, Özbekistan, Tacikistan, K›rg›zistan, Kazakistan ve Afganistan, Ekonomik‹flbirli¤i Örgütüne üye oldular. Ancak yetersiz altyap›, ‹ran ve Türkiye gibi güçlüüyelerin yetersiz mali güce sahip olmas› ve üye ülkeler aras›nda yeterli iflbirli¤i or-tam›n›n oluflturulamamas› gibi nedenlerden ötürü, örgüt istenen düzeyde baflar›gösterememifltir. Bölge ülkelerinin e¤itimli personel ihtiyac›n› karfl›layabilmek için10 bin ö¤renciye burs sa¤land›.


Türk Zirveleri’nin ikincisi,18-19 Ekim 1994’ te‹stanbul’ da; üçüncüsü, 28A¤ustos 1995’ te Biflkek’ te;dördüncüsü, 21 Ekim 1996’ta Taflkent’ te; beflincisi, 9Haziran 1998’ de Astana’da; alt›nc›s›, 8 Nisan 2000’de Bakü’ de; yedincisi, 26Nisan 2001’ de ‹stanbul’ da;sekizincisi, 17 Kas›m 2006’da Antalya’ da;dokuzuncusu, 3 Ekim 2009’da Nahç›van’ da veonuncusu da, 15 Eylül 2010’da ‹stanbul’ dagerçeklefltirildi. Orta Asyadevletleri, o dönemde, ciddidüzeyde Rus az›nl›knüfusuna sahipti. Rusya’n›netki sahas› içerisindeydiler.Çünkü bu ülkelerinekonomik, sosyal ve siyasalaltyap›lar›, büyük ölçüdeRusya’ya ba¤›ml›yd›.

Ülke Yüzdesi

Azerbaycan 6

Kazakistan 38

K›rg›zistan 22

Özbekistan 8

Türkmenistan 10

Tacikistan 8

Tablo 6.3Rus Nüfusun BölgeÜlkelerine Da¤›l›m›(1989)

Kaynak: (TuranTuran, Bal,2004:309)

Milli E¤itim Bakanl›¤› ve özel vak›flar, bölgede, ortaö¤retim kurumlar›, liselerve üniversiteler açt›lar. Türkçenin bölgedeki gençler taraf›ndan ö¤renilmesi içinTürkiye’de TÖMER ve bölgede de Türkçe Merkezleri faaliyete geçirildi.

1992 y›l›nda Kazakistan’da Uluslararas› Hoca Ahmet Yesevi ve 1995 y›l›nda daK›rg›zistan’da Manas Üniversitesi e¤itim faaliyetine bafllad›. Bu alanda yap›lan fa-aliyetlerin amaçlar›n› flu flekilde özetleyebiliriz: Türk Cumhuriyetleri ve Topluluk-lar›n›n e¤itim düzeyini gelifltirmek, yetiflmifl insan gücüne olan gereksinimi karfl›-lamaya yard›mc› olmak, Türkiye dostu genç bir nesil yetifltirmek ve Türk Dünya-s›yla kal›c› bir kardefllik ve dostluk köprüsü kurmak.

Ayr›ca 1991, 1992 ve 1993 y›llar›nda, Türkiye, Türk devletleri ve topluluklar›aras›nda ortak alfabe belirleyebilmek için bir dizi konferanslar düzenledi. Ancakkat›l›mc›lar taraf›ndan ortak bir alfabe benimsenmedi. Yine de Türkiye’nin teflvi-kiyle, Orta Asya devletleri, zaman içerisinde Latin alfabesine geçtiler. Türkiye’nino dönemdeki dil politikas›, Türk Devletleri ve Topluluklar› aras›nda genifl co¤raf-yada dilsel iletiflimi gelifltirerek ortak bir yaz›l› kültür oluflturmay› hedefliyordu.

Türkiye, bu ba¤lamda, Orta Asya devletlerinde izlenmek üzere, TRT Avrasyakanal›n› yay›na bafllatt›. Zamanla TRT’yi, Samanyolu, Türkiye Gazetesi Radyo Te-levizyonu (TGRT), Star ve Show TV izledi (Gül Turan, ‹lter Turan ve ‹dris Bal,2004:291-326). Dini alanda ise, Türkiye ile Orta Asya devletleri aras›nda karfl›l›kl›iflbirli¤inin bu dönemde artt›¤› görülmektedir. Öncelikle Türkiye Diyanet ‹flleriBaflkanl›¤›, bölgeye çok say›da dini kitap gönderdi, din görevlisi görevlendirdi.Bölgede yeni camiler infla edildi. Azerbaycan, K›rg›zistan ve Türkmenistan gibi ül-kelerde, ‹lahiyat Fakülteleri kuruldu. Avrasya ‹slam Konseyi de faaliyete geçirildi.


Ülkeler TÖMER Yüksekokul Lisans Yüksek lisans Doktora Toplam

Azerbaycan 61 3 253 143 187 647

Kazakistan 109 17 194 122 41 483

K›rg›zistan 64 28 316 150 68 626

Özbekistan 17 - 18 4 - 39

Tacikistan - - 41 7 2 50

Türkmenistan 21 - 559 16 9 605

Toplam 272 48 1381 442 307 2450

Tablo 6.4Türkiye’de Ö¤renimGören Orta Asyal›Ö¤renciler (Eylül2009)

Kaynak: (FahriTürk, 2010:1-17).

Azerbaycan 1

Türkmanistan 2

K›rg›zistan 2

Özbekistan 7

Tablo 6.5MEB’in açt›¤› e¤itimkurumlar›

Kaynak: (MustafaAyd›n, 2003:384)

Ülke Say›s›

Azerbaycan 8

Kazakistan 7

K›rg›zistan 4

Özbekistan 7

Türkmenistan 4

Tacikistan 7

Tablo 6.6Bölgeye GönderilenDin Görevlisi Say›s›


Ekonomik ve ticari iliflkileri gelifltirebilmek amac›yla da çeflitli ad›mlar at›ld›.Öncelikle Türk Eximbank’›, bölgeye 1,1 milyar dolar yat›r›m kredisi açt›. Bu saye-de bölgede faaliyet gösteren firmalara finansman garantisi sa¤lan›yordu (Ayata,2010:641-655; Hale, 2003:307-346).

D›fl Ekonomik ‹liflkiler Konseyi (DE‹K) bünyesinde, 16 Kas›m 1992’de Türki-ye-Azerbaycan, 5 Aral›k 1992’de Türkiye-Türkmenistan, 10 Aral›k 1992’de Türki-ye-Kazakistan, 25 Aral›k 1992’de Türkiye-K›rg›zistan ve 12 Nisan 1993’te de Tür-kiye-Özbekistan ‹fl Konseyi kuruldu. Bu sayede ticari iliflkiler daha kurumsal ya-p›ya kavuflturuldu.

Ticari faaliyetleri desteklemek amac›yla Türkiye, bölge ülkelerine dijital iletiflimsantralleri hibe etti. Türk Hava Yollar› da, 1992 y›l›nda Bakü, Taflkent, Almat› ve da-ha sonra da Aflkabat ve Biflkek tarifeli seferlerine bafllad›. Sarp S›n›r Kap›s› aç›ld›. Busayede Türk t›rlar›, Gürcistan ve Azerbaycan üzerinden Orta Asya’ya kara yolu ara-c›l›¤›yla ulaflma imkân› buldu (Turan, Turan ve Bal, 2004:291-326).

Türkiye bölge ülkelerine askeri, emniyet ve istihbarat alanlar›nda da destekverdi. Bir yandan NATO’nun Bar›fl ‹çin Ortakl›k bünyesinde bölge ülkelerinin as-keri personeline e¤itim verildi, di¤er yandan bölge ülkelerine askeri teçhizat vemalzeme deste¤i sa¤land›. Terörle mücadele konusunda da taraflar iflbirli¤i içeri-sindedir. (Özkan, 2010:109-132).

Türkiye ile Orta Asya devletleri aras›nda iliflkileri daha kurumsal düzeyde yürü-tebilmek amac›yla Türkiye ‹flbirli¤i ve Kalk›nma Ajans› (T‹KA) ile Türk Kültür veSanatlar› Ortak Yönetimi (TÜRKSOY) kuruldu. 24 Ocak 1992’de kurulan T‹KA’n›nhedefleri aras›nda, Türkiye ile bölge ülkeleri aras›nda ekonomik, ticari, teknik, sos-yal, kültürel ve e¤itim alanlar›nda iflbirli¤i projelerini gelifltirmek, bölge ülkelerinindünya ile bütünleflmelerine yard›mc› olmak yer almaktad›r. Bunlara ek olarak pi-yasa ekonomisine geçifli h›zland›rmak için yap›lmas› gereken kurumsal ve yap›saldüzenlemeler ile proje ve programlara ba¤l› olarak insan gücü ihtiyaçlar›n› karfl›-lama gibi faaliyetler de bulunmaktad›r (Y›lmaz, 2010: 419-438; Topbafl ve Turan,2010:252).


Ülke Ayr›lan Kullan›lan

Azerbaycan 250 92

Kazakistan 240 213

K›rg›zistan 75 48

Özbekistan 375 347

Türkmenistan 163 133

Toplam 1100 883

Tablo 6.7EximbankKredilerininDa¤›l›m›


Türkiye ile TürkCumhuriyetleri aras›nda1986-1996 y›llar›nda 472adet ikili ve 43 adet çoktarafl› olmak üzere 515anlaflma imzaland›.

12 Temmuz 1993’te kurulan TÜRKSOY’un amaçlar› aras›nda, Türk dili konuflanülkeler aras›nda kültür ve sanat alanlar›nda iflbirli¤inin gelifltirilmesi ve TürkiyeTürkçesi ile Latin alfabesinin yayg›nlaflt›r›larak Türk Cumhuriyetlerinde bunlar›kullanan okullar›n say›s›n›n artt›r›lmas› gibi unsurlar bulunmaktad›r (Y›lmaz,2010:419-438).

1993 - 2002 DÖNEM‹1991 - 1993 y›llar› aras›nda yaflanan heyecan, 1993 y›l›ndan itibaren yerini dahagerçekçi bir yaklafl›ma b›rakt›. Di¤er bir ifadeyle, Türkiye ile Orta Asya devletleriaras›ndaki iliflkiler daha pragmatist bir zemine oturmaya bafllad›. Ancak 1995’ tensonra 2002’lere kadar olan süreçte Türkiye’de yaflanan iç siyasi çekiflmeler, koalis-yon hükümetlerinin yaflad›¤› s›k›nt›lar, 1999 y›l›nda Türkiye’nin Avrupa Birli¤i’neadayl›k sürecinin bafllamas› ve 2001 y›l›nda yaflanan siyasi ve ekonomik krizler,Türk D›fl Politikas›nda, Orta Asya bölgesinin öneminin gerilemesine neden oldu (Mutlu, 2011).

Her ne kadar 1993 sonras› dönemde karfl›l›kl› resmi ziyaretler devam etse veTürk Zirveleri’nin düzenlenmesi sürse de, art›k Türkiye’nin “bölgedeki liderli¤i” ve“büyük a¤abey” konumu, diplomatik söylemlerde dile getirilmiyordu. Rusya’n›ndiplomatik bask›s›ndan ötürü, Orta Asyal› liderler, Ocak 1994’te Bakü’de ‹kinci Zir-venin gerçeklefltirilmesi fikrine karfl› ç›kt›lar. Bunun üzerine zirve, Ekim 1994’te ‹s-tanbul’da gerçeklefltirilebildi. ‹kinci Zirve s›ras›nda, Orta Asya devletleri ve Türki-ye, Da¤l›k-Karaba¤ sorununa bar›flç›l çözüm bulunmas› ve petrol/do¤algaz boruhatlar›n›n Türkiye üzerinden geçirilmesi konular›nda uzlaflmaya vard›lar. A¤ustos1995’te Biflkek’te gerçeklefltirilen Üçüncü Zirvede, taraflar, bölgesel iflbirli¤i konu-suna yo¤unlaflt›lar. Bu zirveler esnas›nda, taraflar, enerji nakil hatlar›n›n oluflturul-mas›, telekomünikasyon hizmetleri, ö¤renci de¤iflim programlar›, sivil ve askeripersonelin e¤itimi ile ulaflt›rma alanlar›nda baz› ortak projeler gibi konular› görüfl-tüler. Kat›l›mc› ülkeler, proje bazl› daha gerçekçi sorunlar üzerine yo¤unlaflt›lar(Hale, 2003:307-346).

Di¤er taraftan Orta Asya devletleri, ortak bir Türk kimli¤i oluflturmak yerine,mevcut devlet sistemlerini pekifltirecek ve meflrulaflt›racak ayr› ulus-devlet kimlik-lerine sahip olmay› tercih ettiler. Bu da ortak tarih, siyasi ve kültürel birliktelik yak-lafl›mlar›n› geçersiz k›l›yordu. Çünkü ulus oluflturma düflüncesiyle, bu devletler,kendi tarihlerini, kültürlerini, dillerini ve geleneklerini yeniden yazmaya ve infla et-meye gayret ettiler. Bu çabalar neticesinde, ayr› ayr› Kazak, Türkmen, Özbek, Ta-cik, K›rg›z ve Azeri dili, tarihi, kültürü ve gelene¤i oluflturuldu.

Ayr›ca Orta Asya devletleri, Tacikistan ve K›rg›zistan gibi ülkelerde yaflanan iççat›flmalardan oldukça etkilendiler. Bu nedenle kat›l›mc› demokrasinin kendilerineuygun olmad›¤›na karar verdiler. Bu nedenle Devlet Baflkanlar›, zaman içerisindeistikrar›n, demokrasiden daha önemli oldu¤unu düflündüler. Ayr›ca kabileci anla-y›fla sahip sosyolojik yap›lar› da, bu konuda baz› s›k›nt›lar ortaya ç›kar›yordu. Bu


Sosyal Altyap› Projeleri (e¤itim, sa¤l›k, su, idari, sivil

altyap›lar vb.)81.77

Ekonomik Altyap›lar (bankac›l›k, finans, iletiflim,

enerji, ulaflt›rma vb.)10.64

Üretim (tar›m, ormanc›l›k, bal›kç›l›k vb.) 3.70

Çoklu ve Çak›flan Sektörler 3.89

Tablo 6.8T‹KA’n›n Projeleri(yüzdelik da¤›l›m)

Kaynak: (T‹KA,2009)

faktörlerin etkisiyle, bölge liderleri Bat› tarz› demokrasi ile serbest piyasa ekono-misine s›cak bakmad›lar. Daha çok anayasal-patronaj-otoriter rejimler (Efegil, 2006;Efegil Neziha Musao¤lu, 2007) infla eden Orta Asya devletleri, Çin ve Güney Koregibi ülkelerin yönetim anlay›fllar›n› benimsediler. Böylece, Türk modeli tezi sonaermifl oldu. Bat›l› devletler de, ‹ran’›n ‹slami rejiminin bölgede ortaya ç›kan güçbofllu¤unu doldurmas›n›n mümkün olmad›¤›n› zaman içerisinde anlad›lar. ÇünküOrta Asya devletleri, ‹ran’›n ‹slami temele dayal› d›fl politika giriflimlerine tepkigöstermifllerdi (Efegil ve Stone, 2003:55-77; Efegil ve Stone, 2001:353-366). 1991 -1992 y›llar›nda, ‹ran, daha çok ‹slami anlay›fla dayal› d›fl politika izlemeyi tercih et-miflti. Ancak ‹ran’›n bu d›fl politikas›, bölge devletleri taraf›ndan a¤›r bir flekildeelefltirildi. Bu tepkiler üzerine, ‹ran, 1993’ten sonraki dönemde, daha pragmatistd›fl politika izlemeye bafllad›. Bu sayede, ‹ran’›n Orta Asya devletleri ile iliflkileridüzelmeye bafllad›.

Ayn› dönemde ekonomik iliflkiler de geriledi. Çünkü Orta Asya devletleri, Türki-ye’nin finansal aç›dan yetersiz oldu¤unu anlamaya bafllad›lar. Bu durumda, Rusya,ABD, Çin ve Avrupa Birli¤i gibi, ekonomik aç›dan daha güçlü devletler ile ticari iliflki-lerini gelifltirmeye gayret ettiler. 1993’ten itibaren, bu devletler de, Orta Asya ülkeleriy-le iliflkilerini gelifltirme konusunda radikal bir flekilde politika de¤iflikliklerine gittiler.

1993 y›l›nda, Rusya’da, daha milliyetçi ve emperyalist söyleme sahip Avrasyac›olarak adland›r›lan grup iktidara geldi. Avrasyac›lar›n iktidara gelmesiyle birlikte,Yak›n Çevre politikas›n› benimseyen Rusya; Orta Asya ve Kafkaslar›, kendi etkialan› içerisinde gördü¤ünü ilan etti ve Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u’nu hareketegeçirerek Orta Asya devletleriyle ekonomik, siyasi, askeri ve enerji alanlar›nda ilifl-kilerini derinlefltirmeye çal›flt›. Ayn› flekilde Çin de, mevcut ekonomik kalk›nmas›-n› sürdürebilir hale getirmek için Orta Asya bölgesindeki enerji alanlar›na yat›r›myapmaya ve üretti¤i ucuz mamulleri de, Orta Asya pazar›nda satmaya bafllad›. Buda, bölgedeki ticari faaliyetleri daha rekabetçi düzeye getirdi (Güngörmüfl Kona,2005:79-136; Efegil, 98-104).

Rusya’n›n bölgedeki giriflimlerinden etkilenen Amerikan ticaret ve enerji firma-lar›, 1997 y›l›nda, Yeni Orta Asya stratejisinin benimsenmesini sa¤lad›lar. Bu stra-tejide, ABD, aç›kça Do¤u-Bat› enerji koridorunu ve bölgede faaliyet gösterenve/veya gösterecek olan Amerikan firmalar›n› destekleyece¤ini aç›klad›. Ayr›cabölge devletlerinin, demokratikleflme, uluslaflma ve devletleflme süreçlerine vedünya ile bütünleflmelerine büyük önem verdi¤ini ifade etti (Demirtepe ve Özkan,2001:34-46).

1990’larda Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u ülkelerine teknik yard›mda bulunmaküzere TACIS program›n› haz›rlayan ve bu program dâhilinde Orta Asya devletleride dâhil olmak üzere, Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u üyesi ülkeler ile ticari ve eko-nomik iliflkilerini gelifltirmeye çal›flan Avrupa Birli¤i, bu ülkelere yönelik olarakteknik yard›m programlar› bafllatt›. Bu ba¤lamda, her bir Orta Asya devletiyle Or-takl›k ve ‹flbirli¤i Anlaflmalar› imzalad› (Efegil, 2010:71-88). Bu sayede güçlü dev-letler ile do¤rudan iflbirli¤i içerisine girebilen Orta Asya devletlerinin Türkiye’yeolan ihtiyaçlar› azald›. Bu durum, Türkiye’nin bölgedeki yat›r›mlar›n›, bölgeye yö-nelik ihracat›n› olumsuz yönde etkiledi.

D›fl faktörler, 1993-2002 döneminde, Türkiye’nin bölgedeki etkisini neden olumsuz yön-de etkilemifltir?


Orta Asya devletlerinin kendikimliklerini infla etmeleri,otoriter rejimleribenimsemeleri, Türkiye’ninfinansal aç›dan yetersizli¤i,Rusya’da Avrasyac›lar›niktidara gelmesi, ABD’ninYeni Orta Asya stratejisi,Çin’in bölgede etkisiniart›rma gayretleri ve AB’ninTACIS program›, Türkiye’ninbölgede etkisiningerilemesine nedenolmufltur.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

2002 - 2011 DÖNEM‹

Türk D›fl Politikas›nda Yeni Orta Asya Anlay›fl›Bu dönemde Türk D›fl Politikas›nda, Avrasya jeopoliti¤i, “So¤uk Savafl sonras›uluslararas› sistemin flekillenmesinde do¤rudan etkide bulunabilecek öneme sahipbir alan” olarak görülmektedir. Bu co¤rafyan›n ana üssünü, Hazar Havzas› olufltur-maktad›r. Bu Havzan›n da merkezinde, Azerbaycan ve Türkiye yer almaktad›r(Aras, 2008:1-8).

Genel politika; Balkanlar, Kafkaslar, Karadeniz Havzas›, Orta Do¤u, Akdeniz,Orta Asya ve Türkiye s›n›rlar› içerisinde güvenlik, istikrar, refah, dostluk ve ifl bir-li¤i ortam› oluflturmay› hedeflemektedir. Bu hedefi Orta Asya jeopoliti¤inde haya-ta geçirmek için Türkiye, bölgesel bütünleflme oluflumlar›na destek vermektedir.Bu oluflumlara, bölge devletlerinin destek vermesini de arzu etmektedir. Çünkübölgesel iflbirli¤i sayesinde bölgenin ekonomik kaynaklar› verimli flekilde kullan›-labilecektir. Bu sayede, bölgede bar›fl, istikrar ve refah kal›c› hale gelecektir. Çün-kü bölgesel devletler aras›ndaki karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k; devletleri, daha bar›flç›l poli-tikalar izlemeye teflvik edecektir. Ancak bölgesel oluflumlara; ‹ran, Rusya, ABD veAB gibi bölge ve bölge-d›fl› aktörlerin de katk›da bulunmalar›na s›cak bak›lmakta-d›r (Fidan, 2010:109-121; Efegil, 2006:271-296).

Türkiye ile Orta Asya devletleri aras›ndaki bölgesel iflbirli¤i giriflimlerinin hayata ge-çirilmesi konusunda, Türk halklar›n›n tarihi birikiminin kolaylaflt›r›c› rol oynayaca¤›n›düflünen D›fliflleri Bakan› Ahmet Davuto¤lu’na göre, Türkiye ile Orta Asya devletleri, or-tak kültür ve co¤rafyay› paylaflmaktad›r ve halklar aras›ndaki iliflkiler tarihin derinlikle-rine dayanmaktad›r. Türk Dünyas›n›n hoflgörüye, hümanizme ve insan sevgisine daya-nan kadim medeniyeti, Avrasya’da istikrar ve bar›fl ortam› ile kalk›nma hamlelerineolumlu yönde katk› sa¤layabilecektir (16 fiubat 2010; D›fliflleri Bakanl›¤›, 3 Ekim 2011).

Orta Asya’da ortaya ç›kan “büyük bir jeokültürel bütünleflme alan›”n›n teflvikiy-le, flu ad›mlar›n at›lmas› önerilmektedir:

1. Yeni demir yolu, kara ve hava hatlar› ile enerji koridorlar› infla ederek Tari-hi ‹pek Yolu’nu yeniden canland›rmak.

2. Bölgede bar›fl kültürünü teflvik etmek. 3. Bölgesel ekonomik bütünleflme giriflimlerine önayak olmak.4. Bölgesel ölçekli ortak kültürel projelere a¤›rl›k vermek. (Davuto¤lu, 5 Ekim

2011).Türkiye, günümüzde Orta Asya devletleri ile iliflkilerin kardefllik, ortak dil, or-

tak inanç ve ortak de¤erler üzerine yürütülmesi taraftar›d›r. Bu ba¤lamda, devlet-ler aras›ndaki iliflkilerde, karfl›l›kl› güvenin ve sayg›n›n hâkim olmas›n› istemekte-dir. Bölgesel devletlerin, demokratikleflme, serbest pazar ekonomisi ve insan hak-lar›na sayg› konular›nda ciddi ad›mlar atarak dünya ile bütünleflmelerini ve bölge-sel sorunlar›n› da bar›flç›l yöntemlerle çözmelerini isteyen Türkiye, bu konulardayap›lan elefltirilerde, bölgenin kendisine has özelliklerinin dikkate al›nmas› gerek-ti¤ini vurgulamaktad›r. Bu ba¤lamda, Türkiye, bölgesel sorunlar›n çözümünde,arabuluculuk görevi üstlenmeye haz›rd›r (Efegil, 2011:497-522).

Günümüzde Orta Asya’ya iliflkin Türk D›fl Politikas› hangi kuramsal temellere dayand›r›labilir?

Sonuç olarak Türkiye, afla¤›daki ilkeleri, Orta Asya’ya iliflkin d›fl politikas›n›n te-mel unsurlar› olarak zikretmektedir:

1. Bu ülkelerin devlet yap›lanmalar›n›n güçlendirilmesine katk›da bulunmak,


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

2. Bölgede siyasi ve ekonomik istikrar›n korunmas›n› ve bölgesel iflbirli¤initeflvik etmek,

3. Ekonomik ve siyasi reformlar› desteklemek,4. Bölge ülkelerinin dünya ile bütünleflebilmelerine ve Avrupa-Atlantik ku-

rumlar›yla bütünleflmelerine yard›mc› olmak, 5. Bölge ülkeleri ile ikili iliflkileri her alanda karfl›l›kl› ç›karlar ve egemen eflit-

lik temelinde gelifltirmek, 6. Bölge enerji kaynaklar›n›n uluslararas› piyasalara serbestçe ve farkl› güzer-

gâhlardan nakledilmesini desteklemek.

Türkiye’nin Giriflimleri2002 y›l›ndan itibaren, karfl›l›kl› resmi temaslarda bir art›fl bulunmaktad›r. 2003 y›-l›nda K›rg›zistan, Tacikistan ve K›rg›zistan’a giden Baflbakan Recep Tayyip Erdo-¤an, bu ülkelerde düzenlenen ‹fl Konseyleri toplant›lar›na kat›lm›flt›r. Ayr›ca Erdo-¤an, Özbek yetkililer ile terörle mücadelede ifl birli¤i konusunda uzlaflmaya var-m›fl, Karma Ekonomik Komisyon Protokolü’nü imzalam›flt›r. Daha sonraki y›llardada, Baflbakan Erdo¤an, Türkmenistan ve K›rg›zistan’› ziyaret etmifltir. K›rg›zistan zi-yareti s›ras›nda, Yüksek Düzeyli Stratejik ‹flbirli¤i Konseyi’nin kurulmas› karar›navar›lm›flt›r (Fidan, 2010:109-121; Efegil, 2006:271-296).

Baflbakan Erdo¤an’›n yan› s›ra, Cumhurbaflkan› Abdullah Gül de, K›rg›zistan,Tacikistan, Türkmenistan ve Kazakistan’a resmi ziyaretlerde bulunmufltur (Türk,2010:1-17). Türkmenistan’a yapt›¤› ziyaretleri s›ras›nda, Türkiye-Türkmenistan II.Dönem Hükümetleraras› Karma Ekonomik Komisyonu’nun toplant›s›na kat›lanCumhurbaflkan› Gül, Azerbaycan ile Türkmenistan aras›nda Hazar Denizi’nin pay-lafl›m› konusunda arabuluculuk yapm›flt›r.


Dönem ‹hracat ‹thalatD›fl Ticaret

Hacmi

Azerbaycan

1997-2000 1.125.299 248.231 1.373.530

2001-2004 1.176.075 400.844 1.576.919

2005-2008 3.815.907 1.840.363 5.656.270

Toplam 6.117.281 2.489.438 8.606.719

Kazakistan

1997-2000 640.182 1.061.240 1.701.422

2001-2004 869.532 1.003.026 1.872.558

2005-2008 3.074.972 5.109.368 8.184.340

Toplam 4.584.686 7.173.634 11.758.320

Türkmenistan

1997-2000 440.130 280.449 720.579

2001-2004 600.494 477.564 1.078.058

2005-2008 1.340.176 1.107.537 2.447.713

Toplam 2.380.800 1.865.550 4.246.350

Özbekistan

1997-2000 548.555 324.251 872.806

2001-2004 467.108 389.520 856.628

2005-2008 863.928 1.860.162 2.724.090

Toplam 1.879.591 2.573.933 4.453.524

K›rg›zistan

1997-2000 134.719 19.458 154.177

2001-2004 156.923 48.220 205.143

2005-2008 580.768 131.306 712.074

Toplam 872.410 198.984 1.071.394

Toplam 1997-2008* 15.834.768 14.301.539 30.136.307

Tablo 6.9Türkiye ile Orta AsyaÜlkeleri Aras›ndakiD›fl Ticaret (1997-2008)

Kaynak: (FahriTürk, 2010:1-17).

* 2008 y›l›na ait veriler Ocak ve Ekim 2008 dönemini kapsamaktad›r.

D›fliflleri Bakan› Ahmet Davuto¤lu da, Kazakistan’a giderek K›rg›zistan’daki ge-liflmeleri, Kazak yetkililer ile de¤erlendirmifltir. Türkmenistan’›n Daimi Tarafs›zl›kBayram›’na kat›lan Davuto¤lu, K›rg›zistan’daki iç çat›flmalarda arabuluculuk rolüüstlenerek bu ülkeyi ziyaret etmifltir. Türkmen yetkililer ile görüflen Enerji ve TabiiKaynaklar Bakan› Taner Y›ld›z, ortak petrol ve do¤algaz projeleri hakk›nda görüfl-müfltür. Devlet Bakan› Zafer Ça¤layan da, Türk ifl adamlar› ile birlikte Türkmenis-tan’› ziyaret ederek karfl›l›kl› ekonomik ve ticari iliflkilerin gelifltirilmesini görüfl-müfltür (Karasar, 2011:410-440).

Türk yetkililerinin ziyaretlerine karfl›l›k olarak Orta Asyal› liderler de Türkiye’yiziyaret ettiler. 2006 y›l›nda Kazakistan Parlamento Heyeti, 2009 y›l›nda da Türkme-nistan Devlet Baflkan› Berdimuhammedov, Ankara’ya geldi. 21 - 24 Ekim 2009’daTürkiye’ye gelen Kazakistan Devlet Baflkan› Nazarbayev, Türk yetkililer ile Strate-jik Ortakl›k Antlaflmas›’n› imzalad›. Nazarbayev, ortak Türk kültürel miraslar›n›dünyaya tan›tmak için, Türk Dünyas› Akademisi’nin kurulmas›n› önerdi. Cey-han’da ortak rafinerinin iflletilmesine ve Tarihi ‹pek Yolu’nun canland›r›lmas›nakarar veren Türk ve Kazak yetkililer, Türkiye-Kazakistan ‹fl ve Yat›r›m Forumu’nakat›ld›. 16 - 22 Mart 2009’da Tacikistan Devlet Baflkan› Rahman, ‹stanbul’da düzen-lenen V. Dünya Su Forumu’na kat›ld›. 19 - 23 Nisan 2009 tarihinde, Türkiye - Ta-cikistan Hükümetleraras› Karma Ekonomik Komisyonu’nun 7. Dönem toplant›s›,Duflanbe’de gerçeklefltirildi (Efegil, 2011:497-522).

2011 y›l›nda bu ziyaretler devam etti. Tacik, Türkmen, Kazak ve K›rg›z yetkililer, Anka-ra’y› ziyaret etti. Bak›n›z: www.mfa.gov.tr

Karfl›l›kl› iliflkilerin yan› s›ra, Türkiye ile Orta Asya ülkeleri aras›nda çok tarafl›kurumsal iliflkiler de geliflmeye bafllad›. Bakü’de 6’nc›s› düzenlenen Türk Zirve-si’nin 7’ncisi, Nisan 2001’de ‹stanbul’da gerçeklefltirildi. 8’nci Zirve, 2006 y›l›ndaAntalya’da düzenlendi. 9’ncu Zirve ise, 2 - 3 Ekim 2009’da Azerbaycan’›n Nahç›vanÖzerk Cumhuriyeti’nde gerçeklefltirildi. Zirve s›ras›nda, kurumsal yap›n›n olufltu-rulmas› amac›yla, kat›l›mc› devletler, Devlet Baflkanlar› Konseyi, D›fliflleri BakanlarKonseyi, K›demli Memurlar Komitesi, Aksakallar Heyeti ve merkezi ‹stanbul’daolan Sekretarya’n›n kurulmas›na karar verdiler (Dikkaya, 2009). Zirve s›ras›nda ko-nuflan Cumhurbaflkan› Gül, Zirvelerin, baflkalar›na (Rusya’ya) karfl› düzenlenmedi-¤ini, dayan›flma ve dan›flma platformu oldu¤unu ve karfl›l›kl› sayg›ya ve eflitli¤e da-yal› iflbirli¤ini öngördü¤ünü belirterek ekonomik iliflkilerin gelifltirilmesinin gerek-lili¤ine vurgu yapt›.

16 Eylül 2010’da, ‹stanbul’da Türk Dili Konuflan Ülkeler Devlet Baflkanlar› 10ncuZirvesi düzenlendi. Zirvenin sonuç bildirgesinde, taraflar flu kararlar› kabul ettiler:

1. K›rg›zistan’da istikrar önemlidir. Bölgesel güvenlik ve istikrar konusundagenifl iflbirli¤i gereklidir.

2. TÜRKSOY ve TÜRKPA desteklenmelidir.3. Türk Dili Konuflan Ülkeler ‹fl Konseyi’nin kuruluflu ile ‹stanbul merkezli

Türk Dili Konuflan Ülkeler Kalk›nma Bankas› ve Ortak Sigorta fiirketi’ninkurulmas›.

4. Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hatt›n›n, Kazakistan’›n Aktau liman› ile ba¤lanmas›.5. Türk Akademisi bünyesinde Türk Tarihi Müzesi, Türk Kütüphanesi ve Üni-

versiteleraras› Birlik kurulmas› (Karasar, 2011:410-440).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Nahç›van’da düzenlenenTürk Dili Konuflan ÜlkelerDevlet Baflkanlar› Zirvesi’nin9’ncusunda, kurumsallaflmayönünde somut ad›mlarat›ld›. Bu kurumlar, Zirveninbölgesel örgüt halinegelmesine imkânsunabilecektir.

Bunlar›n d›fl›nda, 21 Kas›m 2008’de kurulan Türk Dili Konuflan Ülkeler Parla-menter Asamblesi’nin I. Genel Kurulu, 28 - 29 Eylül 2009’da Bakü’de düzenlendi.Türk Dili Konuflan Ülkeler Parlamenter Asamblesi’nin II. Genel Kurul toplant›s›,2010 y›l›nda Astana’da yap›ld›.

Türkiye, 2007 y›l›nda, bölge ülkelerine 420 milyon dolar kalk›nma yard›m› sa¤-lad›. Kalk›nma yard›mlar›, ekonomik ve endüstriyel altyap›n›n gelifltirilmesi, sa¤l›kve e¤itim, akademik iflbirli¤i, Türk dili programlar› gibi projelere harcand› (HakanFidan, 2010:109-121). 1 - 4 Eylül 2009’da, Türkmenistan’da 2. Türk ‹hraç Mallar›Fuar› düzenlendi. 2009 y›l›nda TRT Avaz yay›na bafllad›. 7. Avrasya ‹slam fiuras›,2009 y›l›nda topland› (Efegil, 2011:497-522).

Orta Asya bölgesi, gerek jeopolitik konumu gerekse ekonomik imkânlar› veenerji kaynaklar› aç›s›ndan dünya siyasetinde oldukça etkili ve önemli bir yere sa-hiptir. Bu nedenle, Türk karar vericilerinin ciddiyetle üzerinde durmas› gereken biralan› oluflturmaktad›r. Özellikle Bat› dünyas›yla iliflkilerini gelifltirmek isteyen vedünya siyasetinde daha aktif, etkili d›fl politika gütmek arzusu içerisinde bulunanTürkiye, Orta Do¤u ile birlikte, Orta Asya co¤rafyas›na s›rt›n› dönemez. Çünkü bubölgelerde etkili hale gelen Türkiye, Bat› Dünyas› ile iliflkilerinde daha fazla özgü-vene sahip bir yap›ya kavuflacakt›r.

Son dönemde, Türkiye’nin Orta Asya ile iliflkileri, daha çok ekonomik, ticari veenerji alanlar›na dayand›r›lm›fl görülmektedir. ‹thalat-‹hracat verilerine de bakt›¤›-m›zda, 2002 sonras› dönemde karfl›l›kl› ticarette art›fl›n oldu¤u gözlenmektedir.Demokratikleflen Türkiye’de yeni orta ölçekli ekonomik s›n›flar ortaya ç›km›flt›r.Daha çok ihracata dayal› olarak faaliyetlerini sürdüren bu firmalar, Orta Asya, Or-ta Do¤u ve Afrika gibi daha geri kalm›fl bölgeleri kendi ticari alanlar› olarak seç-mifllerdir. Ayr›ca ekonomisi daha istikrarl› hale gelen ve ekonomik kalk›nma süre-ci yaflayan Türkiye’nin sürdürülebilir ekonomi politikalar› için yeni enerji kaynak-lar›na duydu¤u ihtiyaç her geçen gün artmaktad›r. Bu ihtiyaç, Türkiye’yi, Nabuc-co, Trans-Hazar boru hatt› gibi projelerde aktif rol oynamaya teflvik etmektedir.



Orta Asya’n›n Türkiye aç›s›ndan jeostratejik öne-

mini aç›klamak.

Orta Asya bölgesi, Türkiye aç›s›ndan, enerji, si-yasi ve ekonomik alanlarda jeostratejik önemesahiptir. Hazar Havzas›, önemli enerji kaynakla-r›na sahiptir. fiu anda tek bafl›na 33 y›l boyuncaAsya ülkelerinin enerji ihtiyac›n› karfl›layabilecekrezervleri bulunmaktad›r. Bölgenin enerji kay-naklar› nedeniyle, Türkiye, Avrupa Birli¤i’nindördüncü enerji sa¤lay›c›s› olabilecektir. Siyasiaç›dan, Orta Asya bölgesi, Türkiye’nin dünya si-yasetinde etkisine olumlu etki yapabilecek po-tansiyele sahiptir. Özellikle Türk Zirveleri’nin ku-rumsallaflmas›, Türk devletlerinin birlikte hareketetmelerine, uluslararas› ve bölgesel sorunlara or-taklafla müdahale etmelerine imkân sa¤layacak-t›r. Ekonomik aç›dan, bölgenin potansiyeli, ihra-cat seviyesinin art›r›lmas› aç›s›ndan oldukçaönemlidir. Bölgenin nüfusu, yaklafl›k 200 mil-yondur. Ayn› zamanda Orta Asya bölgesi, Türkfirmalar› için, Güney ve Güneydo¤u Asya ülkele-rine yat›r›m yapmalar› için arac› bölge olabilecekpotansiyele sahiptir.

1991 - 1993 döneminde Türkiye ile Orta Asya

aras›ndaki siyasi, ekonomik, kültürel ve askeri

iliflkileri ifade etmek.

Bu dönemde, Türkiye, Orta Asyal› liderlerin ka-t›ld›¤› Türk Zirveleri’ni düzenledi. Petrol ve do-¤algaz boru hatlar›n›n inflas› konusunda bölge li-derleri ile görüflüldü. Karfl›l›kl› siyasi temaslargerçeklefltirildi. Türk firmalar›n›n bölgede yat›-r›m yapmalar› teflvik edildi. Bu ba¤lamda, TürkEximbank’› bölge ülkelerine kredi sa¤lad›. Bölgeülkelerine, Milli E¤itim Bakanl›¤› ve özel kuru-lufllar taraf›ndan, e¤itim kurumlar› aç›ld›. Askerialanda NATO Bar›fl ‹çin Ortakl›k çerçevesindeTürkiye, bölge ülkelerine askeri e¤itim sa¤lad›.‹liflkilerin kurumsallaflt›r›lmas› için Türkiye ‹flbir-li¤i ve Kalk›nma ‹daresi ve TÜRKSOY kuruldu.

1993 - 2002 döneminde karfl›l›kl› iliflkilerin geri-

lemesinin ve Türkiye’nin bölgedeki etkisinin

azalmas›n›n nedenlerini aç›klamak.

Bu dönemde, Türkiye’nin bölgedeki etkisininazalmas›n›n ve gerilemesinin, iç ve d›fl nedenleribulunmaktad›r. 1993 y›l›ndan itibaren, özellikle‹ran, bölgeye yönelik politikas›n›, dini temeldenpragmatik zemine kayd›r›nca, bölge ülkeleriyleiliflkilerini gelifltirmeye bafllad›. Rusya’da Avras-yac› grubun iktidara gelmesinden ötürü, Rusya,Orta Asya jeopoliti¤inde etkisini art›rma aray›fl›içerisinde olmufltur. Rusya’n›n etkisinden endifleeden ABD de, 1997 y›l›nda, yeni Orta Asya stra-tejisini benimsedi. Çin de, bölge ülkeleriyle eko-nomik ve ticari alanlarda iliflkilerini gelifltirirkenenerji alan›na yat›r›m yapmaya bafllad›. AvrupaBirli¤i de, eski Sovyet Cumhuriyetleriyle iliflkile-rini gelifltirmek amac›yla Teknik Yard›m progra-m› bafllatt›. Bölge ve bölge-d›fl› devletlerin, bölgepolitikas›ndaki etkisinin artmas›, Türkiye’nin et-kisinin gerilemesine neden olmufltur. ‹ç neden-ler olarak Türkiye’de yaflanan siyasi ve ekono-mik s›k›nt›lar ifade edilebilir.

2002 sonras› dönemde Türk D›fl Politikas›n›n Or-

ta Asya’ya iliflkin yaklafl›m›n› aç›klamak ve bu

dönemde at›lan ad›mlar› s›ralamak.

Son dönemde, Orta Asya co¤rafyas›, uluslararas›sistemi yönlendirecek çok önemli bir jeopolitikalan olarak görülmektedir. Hatta, Orta Asya, Av-rasya jeopoliti¤inin merkezindedir ve bu jeopoli-ti¤in de merkez ülkesi Türkiye’dir. Türkiye, li-derlik iddias›nda de¤ildir. Ancak bölgesel bütün-leflme gayretlerine destek vermektedir. Bu dö-nemde, Türkiye, ekonomik ve ticari iliflkileringelifltirilmesine öncelik verdi. Türk Zirveleri’ninkurumsallaflmas› için yo¤un çaba harcad›. T‹-KA’n›n bölgeye yönelik yat›r›mlar›n› sürdürmesi-ne destek verdi. Ayr›ca Türkiye, bölgesel sorun-larda arabuluculuk rolü üstlendi. Siyasi iliflkilerincanland›r›lmas› için yo¤un karfl›l›kl› siyasi temas-lar hâlâ sürdürülmektedir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi Sovyetler Birli¤i dönemin-de, Türk hükümetlerinin temel politikas›d›r?

a. Türk Cumhuriyetleriyle iliflkilerini sürdürme.b. Türk Cumhuriyetleriyle iliflkilerini tümüyle kesme.c. Sovyetler Birli¤i’ni endifleye sevk edecek ad›m-

lar atmaktan sak›nma.d. Türk Cumhuriyetlerinin ba¤›ms›zl›klar›n› yeni-

den kazanmas›na destek verme.e. Türk Cumhuriyetleriyle sadece ekonomik alan-

da iliflkileri sürdürme.

2. 1991 - 1993 döneminde siyasi temaslar› s›ras›nda li-derler en çok afla¤›daki mesajlardan hangisini vermifltir?

a. Türk Cumhuriyetleri kendi sorunlar›n› kendileriçözmeli.

b. Türk Cumhuriyetleri Rusya ile bölgesel bütün-leflme içerisinde olmal›.

c. Türk Cumhuriyetleri ile Türkiye aras›nda TürkSiyasi ve Ekonomik Birli¤i kurulmal›.

d. Türk Cumhuriyetleri, Avrupa Birli¤i ile bütün-leflmeli.

e. Türk Cumhuriyetleri, Çin ile iliflkilerini gelifltir-meli.

3. Afla¤›dakilerden hangisi Ankara’da düzenlenen ilkTürk Zirvesi’nin tarihidir?

a. 30-31 Ekim 1992b. 12-13 Kas›m 1992c. 01-02 Aral›k 1992d. 10-12 Ekim 1992e. 05-07 Ekim 1992

4. ‹lk Türk Zirvesi’nde Orta Asya liderlerinin Türki-ye’nin imzalanmas›n› istedi¤i belgeleri onaylamama ne-denleri afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Parlamentolar›nda tart›fl›lmas›n› istedikleri için.b. Kendi aralar›nda istiflare etmek istedikleri için.c. Belgelerin kendi beklentilerinin çok alt›nda so-

mut ad›mlar içerdi¤ini düflündükleri için.d. Dini ve/veya etnik k›staslara göre ortaya ç›kabi-

lecek oluflumlara karfl› olduklar› için.e. ABD’nin deste¤ini bekledikleri için.

5. Afla¤›dakilerin hangisi, TÜRKSOY’un temel amaçla-r›ndan birisi de¤ildir?

a. Türk dili konuflan ülkeler aras›nda kültür alan›n-da iflbirli¤ini gelifltirmek.

b. Türk dili konuflan ülkeler aras›nda sanat alan›n-da iflbirli¤ini gelifltirmek.

c. Türkiye Türkçesini bölge ülkeleri aras›nda yay-g›nlaflt›rmak.

d. Latin alfabesinin Türk devletleri taraf›ndan be-nimsenmesini teflvik etmek.

e. Bölge ülkelerinin ekonomik ve sosyal kalk›n-mas›na yard›mc› olmak.

6. Afla¤›dakilerden hangisi, 1993 - 2002 aras›ndaki dö-nemde, Türkiye’nin bölgedeki etkisini zay›flatan faktör-lerden de¤ildir?

a. Rusya’n›n Yak›n Çevre politikas›.b. ABD’nin Yeni Hazar Havzas› stratejisi.c. Türkiye’nin Balkanlara yönelik yaklafl›m›.d. Avrupa Birli¤i’nin TACIS program›.e. Çin’in enerji alanlar›na yapt›¤› yat›r›mlar.

7. 2002 sonras› Türk D›fl Politikas›nda Orta Asya’ya ilifl-kin yaklafl›m› afla¤›dakilerden hangisi yans›tmamak-

tad›r?

a. So¤uk savafl sonras› uluslararas› sistemin flekil-lenmesinde do¤rudan etkide bulunabilecek öne-me sahip bir bölge olmas›.

b. Orta Asya jeopoliti¤inde bölgesel bütünleflme-nin gereklili¤i.

c. Türkiye’nin, bölgede lider olmas› ve bölgedekisiyasi geliflmeleri yönlendirmesi gerekti¤i.

d. Bölgesel bütünleflme süreçlerine, di¤er bölge vebölge-d›fl› devletlerin kat›lmas› gerekti¤i.

e. Türk halklar›n›n sahip oldu¤u medeniyetin, Av-rasya jeopoliti¤inde istikrar›n yaflanmas›na kat-k›da bulunaca¤›.

8. Türk D›fl Politikas›nda, günümüzde afla¤›daki ad›m-lar›n hangisinin at›lmas› istenmemektedir?

a. Tarihi ‹pek Yolu’nu yeniden canland›rmak.b. Bölgede bar›fl kültürünü gelifltirmek.c. Bölgesel ekonomik bütünleflme giriflimlerine

önayak olmak.d. Bölgede siyasal birlik kurmak.e. Ortak kültürel ba¤lar› güçlendirmek.



9. Afla¤›dakilerden hangisi günümüz d›fl politika ilkele-ri aras›nda de¤ildir?

a. Bölge ülkelerinin devlet yap›lanmalar›n›n güç-lendirilmesine katk›da bulunmak.

b. Bölgede siyasi ve ekonomik istikrar›n korunma-s›n› ve bölgesel iflbirli¤ini teflvik etmek.

c. Ekonomik ve siyasi reformlar› desteklemek.d. Bölgede ortak bar›fl gücü operasyonlar› düzen-

lemek.e. Bölge ülkeleriyle iliflkileri karfl›l›kl› ç›karlar ve

egemen eflitlik temelinde gelifltirmek.

10. Afla¤›dakilerden hangisi, Türk Dili Konuflan ÜlkelerDevlet Baflkanlar› 10’ncu Zirvesinden al›nan kararlar-dan birisi de¤ildir?

a. K›rg›zistan’›n istikrar›, bölge güvenli¤i için önem-lidir.

b. Do¤u Türkistan’daki insan haklar› ihlallerine sonverilmelidir.

c. TÜRKSOY ve TÜRKPA desteklenmelidir.d. Türk Tarih Müzesi, Türk Kütüphanesi ve Üni-

versiteleraras› Birlik kurulmal›d›r.e. Ortak Sigorta fiirketi faaliyete geçirilmelidir.

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sovyetler Birli¤i Dönemi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “1991 - 1993 Dönemi” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “1991-1993 Dönemi” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “1991-1993 Dönemi” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “1991-1993 Dönemi” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “1993-2002 Dönemi” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “2002-2011 Dönemi” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.



10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “2002-2011 Dönemi” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.



S›ra Sizde 1

Bat›l› stratejistler, So¤uk Savafl mentalitesi ile dünya si-yasetini de¤erlendirdikleri için, Orta Asya jeopoliti¤in-de Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›yla ortaya ç›kan güçbofllu¤unun mutlaka baflka bir bölgesel güç taraf›ndandoldurulaca¤›n› düflünüyorlard›. Özellikle ABD’li stra-tejistler, çal›flmalar›nda, bölgesel etki alanlar›ndan vebölgesel siyasi paylafl›mlardan bahsediyorlard›. Bu bofl-lu¤un, ABD, Rusya veya Çin taraf›ndan doldurulmas›ise mümkün de¤ildi. Çünkü Rusya, da¤›lman›n getirdi-¤i zararlardan kurtulmak için Bat› ile iliflkilerini gelifltir-meye önem veriyordu. Bu sayede, Bat›l› ülkelerin fi-nansal ve ekonomik yard›mlar›n› sa¤layabilecekti. ABDde, o dönemde, tüm politikas›n› Rusya üzerine kurgu-lam›flt› ve Sovyet nükleer füzeleri önceli¤i al›yordu. Onedenle bölgedeki güç bofllu¤unun Türkiye ve ‹ran ta-raf›ndan doldurulaca¤› yönünde görüfller ortaya at›ld›.Bu görüfller, Türk karar vericileri taraf›ndan da hemenbenimsendi.

S›ra Sizde 2

Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas›, Türk karar vericileri ta-raf›ndan olumsuz bir geliflme olarak alg›lanm›flt›. Çün-kü mevcut durumdan memnun olan Türk siyasetadamlar›, bu sayede Bat› dünyas›n›n önemli bir mütte-fiki idi ve istedi¤i ekonomik, finansal ve askeri yar-d›mlar› zorlanmadan sa¤layabiliyordu. Güvenli¤i de,ABD ve NATO taraf›ndan garanti alt›na al›nm›flt›. An-cak Sovyetler Birli¤i’nin y›k›lmas›n›n ard›ndan, buavantajlardan mahrum kalabilecekti. Bat› nezdindeönemini yitiren Türkiye, bir kenara b›rak›labilecek vekendi sorunlar›yla kendi imkanlar› çerçevesinde çö-züm üretmek zorunda kalacakt› ki bu da gerçekçi birdurum de¤ildi.

S›ra Sizde 3

Türk siyasetçilerinin bu tür söylemleri hemen benim-semelerinin çeflitli sebepleri bulunmaktad›r. Öncelikletarih boyunca çeflitli imparatorluklar kuran Türk mille-ti, uzun süredir “çevre ülke”, “kanat ülke” konumundabulunarak güçlü devlet imaj›ndan oldukça uzaklafl-m›flt›. “Büyük devlet anlay›fl›”, kültürünün temel par-ças›n› oluflturan Türk insan› için, Orta Asya bölgesi,eski güçlü dönemlere duyulan özlemi tatmin eden birkavram olarak ortada duruyordu. ‹kinci olarak Türkkarar vericileri, Bat›l› ülkeler nezdinde Türkiye’nin je-ostratejik öneminin azalmad›¤›n› göstermek istiyorlar-

d›. Bu durumda, Orta Asya bölgesinde önemi artanTürkiye, Bat›l› ülkeler için yeniden eski konumunukazanabilecekti. Son olarak bu söylemlerin ifade edil-mesinin di¤er bir nedeni ise, Türk karar vericilerininduygusall›¤›d›r.

S›ra Sizde 4

Bu dönemde, ‹ran, Rusya, Çin, Avrupa Birli¤i veABD’nin izledi¤i politikalar, bölge ülkelerinin ihtiyaçla-r›n› karfl›layabilecek düzeydeydi. ‹ran, kendi topraklar›üzerinden petrol ve do¤algaz boru hatlar› infla ederek,swap anlaflmalar› imzalayarak, bu ülkelere yard›mc›oluyordu. Ayr›ca Tejen-Saraks demir yolu hatt› infla edi-lerek Orta Asya ile ‹ran ulafl›m hatt› birlefltirilmiflti. Rus-ya ise, enerji, ekonomi ve ticaret alanlar›nda, bölge ül-keleriyle yak›n iflbirli¤i içerisindeydi. Avrupa Birli¤i, Or-takl›k ve ‹flbirli¤i Anlaflmalar› ile, bölge ülkelerinin ta-lep etti¤i alanlarda, teknik yard›mlar sunuyordu. Çinlive Amerikal› firmalar›n, bölge ekonomilerinde ve ener-ji alanlar›nda yat›r›m yapmalar›, bölge ülkelerinin kal-k›nmas›nda önemli birer unsuru oluflturuyordu.

S›ra Sizde 5

Bölgeye yönelik yaklafl›m›n temelinde, bir yandan rea-list kurama uygun anlay›fl, di¤er yandan da kurumsalneoliberalist kuram etkilidir. Bu çerçevede, önceliklebölge devletleri aras›nda oluflturulacak bütünleflmeler,bölge bar›fl› ve istikrar› aç›s›ndan gerekli olan giriflim-lerdir. Ayn› zamanda, kazan-kazan anlay›fl› temelindehareket edilerek bölge-d›fl› devletler ile rekabet içeri-sinde olmak da benimsenmektedir. Bu nedenle Rus-ya’n›n ve di¤er bölge/bölge-d›fl› devletlerinin giriflim-lerine s›f›r-toplaml› oyun olarak bak›lmamaktad›r. An-cak di¤er taraftan realist kuram da göz önünde bulun-durularak ekonomik ç›karlar›n gelifltirilmesi ve enerjihatlar›n›n Türkiye co¤rafyas› üzerinden geçirilmesi is-tenmektedir.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Aras, Bülent. (Nisan 2008), “Turkish Foreign Policy towardCentral Asia,” SETA Policy Brief. Say› 12, s. 1 - 8.

Ayata, Ali. (2010), “Türkiye’nin Orta Asya Politikas›,”(der.) Cüneyt Yenigün ve Ertan Efegil, Türkiye’nin

De¤iflen D›fl Politikas›. Ankara: Nobel Yay›n Da-¤›t›m, içinde ss. 641 - 655.

Ayd›n, Mustafa. (2001), “Global De¤iflim ve GeniflleyenTürk Dünyas›: Türkler ve Türkîler,” (der.) fiaban H.Çal›fl, ‹hsan D. Da¤› ve Ramazan Gözen, Türki-

ye’nin D›fl Politika Gündemi: Kimlik, Demok-

rasi, Güvenlik. Ankara: Liberte Yay›nlar›, içinde ss.271 - 292.

Ayd›n, Mustafa. (2003), “Kafkasya ve Orta Asya’yla ‹lifl-kiler,” (der.) Bask›n Oran, Türk D›fl Politikas› Cilt

II. ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, içinde ss.371-404.Bal, ‹dris. (2001), “So¤uk Savafl Sonras› Türk D›fl Politi-

kas› için Türk Cumhuriyetleri’nin Önemi,” (der.) ‹d-ris Bal, 21. Yüzy›l›n efli¤inde Türk D›fl Politikas›.

‹stanbul: Alfa Bas›m Yay›m, içinde ss. 327 - 344. Can, Nurettin ve ‹skender Ormon Uulu. (209) “Büyük

Güçlerin K›skac›nda Türkiye-Orta Asya Türk Cum-huriyetleri Siyasi ve ‹ktisadi ‹liflkileri (K›rg›zistan Ör-ne¤i),” Journal of Azerbaijani Studies.

Çaman, Efe. (2006), “Kafkasya ve Orta Asya’da Türki-ye’nin Yeni Bölgesel Politikas›: D›fl Politikan›n Yö-nelim Sorunsal›,” Avrasya Dosyas›: Türk Dünyas›

- Çin. Cilt 12, Say› 1, ss. 185 - 214. Davuto¤lu, Ahmet. (16 fiubat 2010), “Avrasya’n›n Gü-

venli¤i ve Türkiye-Kazakistan Dayan›flmas›,” Ege-

men Kazakistan Gazetesi.

Davuto¤lu, Ahmet. (2001), Stratejik Derinlik: Türki-

ye’nin Uluslararas› Konumu. ‹stanbul: Küre Ya-y›nlar›.

Davuto¤lu, Ahmet. (5 Ekim 2011), “Ba¤›ms›zl›klar›n›n20. Y›l›nda Türk Cumhuriyetleri,” www.mfa.gov.tr.(Eriflim Tarihi: 20 Aral›k 2011).

Demirtepe, M. Turgut ve Güner Özkan. (Eylül 2011),“Türkiye-Türk Cumhuriyetleri ‹liflkilerinin 20 Y›l›,”Analist. Say› 7, ss. 34 - 46.

Dikkaya, Mehmet. (16 Kas›m 2009), “Türk Dili KonuflanÜlkeler ‹flbirli¤i Konseyi Yolun Neresindeyiz?,”http://www.usak.org.tr/makale.asp?id=1156, (Eri-flim Tarihi:20 Aral›k 2011).

Efegil, Ertan ve Leonard A. Stone. (Bahar 2003), “Iranand Turkey in Central Asia: Opportunities for Rap-prochement in the post-Cold War era,” Journal of

Third World Studies. Cilt XX, Say› 1, ss. 55 - 77.

Efegil, Ertan ve Leonard A. Stone. (Eylül 2001), “Iran’sInterests in Central Asia: A Contemporary Assess-ment,” Central Asian Survey. Cilt 20, Say› 3, ss.353 - 366.

Efegil, Ertan ve Neziha Musao¤lu. (2007), “Transitionfrom Democratic Rhetoric to Authoritarian Regimesin the Central Asia,” Warsaw East European Con-

ference, 4. Year Session. Warsaw University Cen-ter for East European Studies, Polonya, 15 - 18 Tem-muz 2007.

Efegil, Ertan ve Y›lmaz Çolak. (2003), “Geçifl SürecindeOrta Asya: Liderlik, Milliyetçilik ve Demokrasi,”(der.) Ertan Efegil ve P›nar Akçal›, Orta Asya’n›n

Sosyo-Kültürel Sorunlar›: Kimlik, ‹slam, Milli-

yet ve Etnisite. ‹stanbul: Gündo¤an Yay›nlar›, için-de ss. 201 - 220.

Efegil, Ertan. (2000), “Russian Policy in Central Asia,”Central Asia and the Caucasus: Journal of Soci-

al and Political Studies. Say› 5, ss. 98 - 104. Efegil, Ertan. (2006), “Authoritarian / Constitutional-Pat-

ronage Regimes in Central Asia,” Central Asia and

the Caucasus: Journal of Social and Political Stu-

dies. Say› 5, Cilt 41. Efegil, Ertan. (2006), “Türkiye’nin Orta Asya Politikas›-

n›n Rasyonalitesi Sorunu,” Avrasya Dosyas›. Ocak-fiubat-Mart-Nisan 2006, Cilt 12, Say› 1, ss. 271 - 296.

Efegil, Ertan. (2010), “The European Union’s New Cen-tral Asian Strategy,” (ed.) Emilian Kavalski, The New

Central Asia: The Regional Impact of Interna-

tional Actors. Singapore: World Scientific Publis-hing, içinde ss. 71 - 88.

Efegil, Ertan. (Mart 2011), “Türkiye - Orta Asya ‹liflkile-ri 2009,” (der.) Burhanettin Duran, Kemal ‹nat veMuhittin Ataman, Türk D›fl Politikas› Y›ll›¤› 2009.

‹stanbul: SETA, içinde s. 497 - 522. Efegil, Ertan. (fiubat 2001), “Rusya’n›n Orta Asya Poli-

tikas›n›n Tarihsel Geliflimi (1985 - 1999),” Bilig:

Türk Dünyas› Sosyal Bilimler Dergisi. Say› 16,ss 1 - 12.

Ercan, Muzaffer Ercan. (Aral›k 2007), “Intra-State Conf-licts in the Post-Cold War Era,” International Jour-

nal on World Peace. Cilt XXIV, Say› 4, ss. 11 - 37.Fidan, Hakan. (Mart 2010), “Turkish Foreign Policy to-

wards Central Asia,” Journal of Balkan and Near

Eastern Studies. Cilt 12, Say› 1, ss. 109 - 121. Hale, William. (2003), Türk D›fl Politikas› 1774 - 2000.

Çev. Peter Demir. ‹stanbul: Mozaik.



Karasar, Hasan Ali. (Ekim 2011), “Türkiye - Orta Asya‹liflkileri 2010,” (der.) Burhanettin Duran, Kemal ‹natve Mesut Özcan, Türk D›fl Politikas› Y›ll›¤› 2010.

‹stanbul: SETA, içinde ss. 410 - 440.K›l›ç, Gülay. (28 Ekim 2009), “Türkiye-Türk Dünyas›

‹liflkileri: 1991-2009,” http://www.usak.org.tr/ ma-kale.asp?id=1087, (Eriflim Tarihi: 20 Aral›k 2011).

K›r›ml›, Meryem. (2001), “So¤uk Savafl Sonras› Ba¤›ms›zTürk Cumhuriyetlerine Yönelik Türk D›fl Politikas›,”(der.) ‹dris Bal, 21. Yüzy›l›n efli¤inde Türk D›fl

Politikas›. ‹stanbul: Alfa Bas›m Yay›m, içinde ss.359 - 372.

Kona, Gamze Güngörmüfl. (2005), “Central Asia andTurkish Foreign Policy,” Turkish Review of Eura-

sian Studies. Say› 5, ss. 79 - 136.Laçiner, Sedat. (28 Ekim 2008), “Orta Asya ve Türkiye,”

http://www.usak.org.tr/ makale.asp?id=266, (EriflimTarihi: 20 Aral›k 2011).

Musao¤lu, Neziha ve Ertan Efegil. (2008), “AK Party’sCentral Asia and Caucasia Policies: Critiques andSuggestions,” (der.) As›m Balc›, Coflkun Can Aktanve Özkan Dalbay, International Conference on

Social Sciences. 21 - 22 A¤ustos 2008, ‹zmir, için-de ss. 151 - 160.

Mutlu, Gülay. (23 Ekim 2011), “Türkiye-Türk Cumhuri-yetleri: ‘Eskimeyen Yeni Vizyon’,” USAK Gündem

(Star Gazetesi Aç›k Görüfl Eki). (Eriflim Tarihi: 20Aral›k 2011).

Özkan, Gökhan. (2010), “So¤uk Savafl Sonras› Orta Asyave Kafkasya Ekseninde Türkiye - NATO - Rusya ‹lifl-kileri ve Türk D›fl Politikas›’na Yans›malar›,” Gazi Üni-

versitesi ‹‹BF Dergisi. Cilt 12, Say› 1, ss. 109 - 132. Tika, “Faaliyet Raporu’09”, store.tika.gov.tr/yayinlar/fa-

aliyet-raporlari/faaliyet-raporu-2009.pdfTogan, Zeki Velidi. (1981), Bugünkü Türkîli (Türkis-

tan) ve Yak›n Tarih, Cilt I: Bat› ve Kuzey Türkis-

tan. ‹stanbul: Enderun Kitabevi. Topbafl, Eriman ve Hüseyin Salih Baran. (2010) “Türk

Dünyas› Co¤rafyas›nda Yer Alan Ülkeler Aras›ndakiKültürel ‹liflkilerin Güçlendirilmesinde E¤itim Ku-rumlar›n›n Rolü,” Journal of Azerbaijani Studies,

ss. 252-268

Turan, Gül, ‹lter Turan ve ‹dris Bal. (2004), “Turkey’sRelations with the Turkic Republics,” (der.) ‹dris Bal,Turkish Foreign Policy in Post-Cold War Era.

Florida: BrownWalker Press, içinde ss. 291 - 326.

Türk, Fahri. (2010), “Türkiye ile Orta Asya ülkeleri ara-s›ndaki iliflkiler (1992 - 2009),” (der.) Fahri Türk,Türk D›fl Politikas›nda Güncel Paradigmalar. ‹s-tanbul: Kriter Bas›m Yay›m, içinde ss. 1 - 17.

Türkiye D›fliflleri Bakanl›¤›, “Türkiye-Orta Asya Ülkeleri‹liflkileri,” www.mfa.gov.tr.

Yalç›nkaya, Alâeddin. (1997), Sömürgecilik ve Panis-

lamizm Ifl›¤›nda Türkistan, 1856’dan Günümü-

ze. ‹stanbul: Timafl. Yavuz, M. Hakan. (Kas›m 2001), “De¤iflen Türk Kimli¤i

ve D›fl Politika: Neo-Osmanl›c›l›¤›n Yükselifli,” (der.)fiaban H. Çal›fl, ‹hsan D. Da¤› ve Ramazan Gözen,Türkiye’nin D›fl Politika Gündemi: Kimlik, De-

mokrasi, Güvenlik. Ankara: Liberte Yay›nlar›, için-de ss. 35 - 64.

Y›lmaz, Muzaffer Ercan. (2010), “So¤uk Savafl Sonras›dönemde Türkiye-Orta Asya Türk Cumhuriyetleri‹liflkileri,” (der.) Tayyar Ar›, Orta Asya ve Kafkas-

ya: Rekabetten ‹flbirli¤ine. Bursa: MKM Yay›nc›-l›k, içinde ss. 419 - 438.

Yuval›, Abdülkadir. (2006), “Türkiye Cumhuriyeti’ninTürk Dünyas› Politikas›,” (der.) Nejat Do¤an ve Ma-hir Nakip, Uluslararas› ‹liflkiler ve Türk Siyasal

Partileri. Ankara: Seçkin, içinde ss. 389 - 411. “3 Ekim Türk Dili Konuflan Ülkeler ‹flbirli¤i Günü”, 3

Ekim 2011, Say› 222, www.mfa.gov.tr.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Rusya Federasyonu’nun bölgedeki enerji hammaddeleri ve mevcut kaynaklarüzerindeki enerji politikalar›n› aç›klayabilecek,Rusya’n›n, baflta Avrupa Birli¤i ülkeleri olmak üzere ulusal, bölgesel ‘enerji iflbirli¤i’ni, oluflturdu¤u doktrinler çerçevesinde aç›klayabilecek,Rusya’n›n ‘yeni uluslararas›c›l›k’ yaklafl›m›ndan yola ç›karak Avrupa ve Asyaiflbirliklerinin sonuçlar›n› tart›flabilecek,Rusya’n›n de¤iflen ‘d›fl politikas›’n› de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Sovyetler Birli¤i• Hazar Havzas›• Rusya Federasyonu• GazProm

• Rus Tandemi• Avrasya Enerji Hatlar›• Rusya Enerji Politikalar›• Rusya Enerji Hatlar›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N


• G‹R‹fi• 20. YÜZYILDA SOVYET SONRASI

DE⁄‹fi‹M VE ENERJ‹• SOVYETLER’DEN RUSYA’YA

DÜNYA ENERJ‹ ARZI VE ENERJ‹SEKTÖRÜNDE KAMUNUN YER‹

• RUSYA’DA PETROL VE KURUMSALYAPI

• RUSYA FEDERASYONU: ENERJ‹ÜZER‹NDEK‹ YÖNET‹M VEÇATIfiMA

• 2000-2012 DÖNEM‹ ENERJ‹POL‹T‹⁄‹

Rusya ve AvrasyaEnerji Politikalar›


G‹R‹fi20. yüzy›l›n en radikal siyasi de¤iflimi, Rusya’da yaflanm›flt›r. 24 Ekim 1917’deÇarl›k Rusya’s›n›n baflkenti St. Petersburg’da yaflanan Ekim Devrimi ile RusÇarl›¤› sona erdi. 1918 y›l› Ocak ay›nda III. Tüm-Rusya Kongresi’nde, RusyaSosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti (RSFSC) ilan edildi. Sonras›nda ise eskiÇarl›k topraklar›ndaki bölge yönetimleri bu Cumhuriyete farkl› yönetim statü-leriyle kabul edilmeye baflland›. RSFSC’ye kat›lan özerk bölgeler aras›nda; 1918y›l›nda Türkistan, 1919 y›l›nda Baflk›rt, 1920 y›l›nda Tatar, 1923 y›l›nda Karel-ya, 1921 y›l›nda Da¤›stan ve 1923 y›l›nda Yakutya say›labilir. 30 Aral›k 1922’de,SSCB Sovyetleri I. Kongresi’nde kurulan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli¤i,18 A¤ustos 1991 y›l›nda siyasi yönetim zaafiyetiyle sona erdi. Böylece 2. Dün-ya Savafl› sonras›nda bafllayan ‘So¤uk Savafl Süreci’ fiilen sona ermifltir. Sovyet-sonras› dönemde, 15 ba¤›ms›z yeni egemen devlet ortaya ç›km›flt›r: Azerbay-can, Beyaz Rusya, Ermenistan, Estonya, Gürcistan, Kazakistan, K›rg›zistan, Le-tonya, Litvanya, Moldova, Özbekistan, Rusya Federasyonu, Tacikistan, Türk-menistan ve Ukrayna.

20. YÜZYILDA SOVYET SONRASI DE⁄‹fi‹M VE ENERJ‹ 21. yüzy›l›n ilk on y›l›nda dünya siyasi sisteminde meydana gelen ‘süper güç’dengesizli¤i, geliflen teknoloji ve haberleflme olanaklar›na paralel olarak önem-li farkl›l›klar› ortaya ç›karm›flt›r. Yüksek teknolojideki geliflim ve kullan›m yay-g›nl›¤›, enerjinin önemini ve vazgeçilmezli¤ini de ortaya koymaktad›r. Hidro-karbon içeren petrol ve kömür, bilinen en eski enerji kaynaklar›d›r. Mevcutenerji kaynaklar›n›n ç›kar›lmas› ve hemen kullan›ma arz edilmesi ise tercih edi-len en k›sa yoldur.

Baflta Çin, Hindistan gibi devletler yüksek büyüme oranlar› yakalam›fllard›r.Geliflen Asya ekonomileri bu büyüme ile birlikte, birer enerji tüketicisi olarakortaya ç›km›fllard›r. Enerji tüketimindeki ola¤anüstü art›fl, petrol fiyatlar›na dayans›m›flt›r. Petrol fiyatlar›ndaki art›fl›n nedeni sadece tüketim talebindeki art›flde¤ildir. ABD ve müttefikleri taraf›ndan Nisan 2003’te Irak devletine yap›lanaskerî müdahâle de dünya petrol fiyat›nda art›fla neden olmufltur. Yani savaflhâli, düzenli ve planlanan petrol üretimini aksatm›flt›r. Y›llara göre petrol fiya-t›ndaki de¤iflimi afla¤›daki tablodan da görmek mümkündür:

Rusya ve Avrasya EnerjiPolitikalar›

Enerji ham maddekaynaklar›ndan en çokpetrol, teknolojilerin veekonomilerin geliflmesiyle20. yüzy›lda vazgeçilmez birkaynak olmufltur. Bunedenle petrol, gözde birenerji olarak iki yüzy›ldanberi tüm dünyan›n ilgi oda¤›iken politik kararlarda “kilit”rolü üstlenmesi nedeniyleekonomik iliflkilerde deönemli bir politikbelirleyicidir.

Enerji tüketiminin h›zl› artmas›, sanayileflmifl ülkeleri farkl› arz aray›fl›na itmifltir.Özellikle zengin do¤algaz ve petrol rezervleri bulunan bölgeler, baflta Hazar havza-s› olmak üzere, hem bölgedeki hemde bölge-d›fl› devletlerin ilgisini çekmifltir. Ener-ji gereksinimi duyan ve enerji hammaddesine sahip tüm ülkeler için, petrol vedo¤algaz ‘Stratejik Ürün’ dür. SSCB ve sonras›nda miras› alan Rusya Federasyonuiçin de petrol ve do¤algaz ‘Stratejik’ önemdedir. SSCB taraf›ndan da Hazar Havzas›petrol ve do¤algaz› ç›kar›lmakta, ülke içinde kullan›lmakta ve ihraç edilmektedir.

SSCB döneminde petrol ve do¤algaz ç›kar›lmas›, kullan›m› ve ihracat›, merkezîplanlarla yap›lm›flt›. Sovyet sonras›nda ise petrol ve do¤algaz ç›kar›lmas›nda kulla-n›lan teknolojiler daha çok yabanc› ortakl›klarla yenilenmifltir. Ancak Hazar Hav-zas›’n›n petrol ve do¤algaz ihracat› baflta GazProm olmak üzere Rusya’n›n kamuflirketi taraf›ndan yap›lmaktad›r. Yeni egemen cumhuriyetlerden Azerbaycan’›npetrol üretimi 19. yüzy›ldan beri bilinmektedir. Türkmenistan’›n do¤algaz rezerviise dikkat çeken di¤er bir husustur. Hazar Havzas›’nda bulunan bu yeni egemencumhuriyetler, bir yandan kendi ihracatlar›n› kendileri belirlemek istemekte di¤eryandan ise Rusya’n›n enerji arz›ndaki ‘tekel’i konusunda çekinceleri bulunmaktad›r.Yeni egemen cumhuriyetler hem kendi enerji kaynaklar›n›n eldesinin kendileri ta-raf›ndan ç›kar›lmas› hem de dünya piyasas›na arz› ve tahsilat›n› istemifllerdir. An-cak, bu ülkelerin henüz dünya do¤algaz ve petrol piyasas›n› tan›mamas›, ilgili tek-nik koflullar›n yeterlili¤i, zaman/saat teslimat›, tahsilat koflullar›, al›m/sat›m garan-tileri ve teslim flekillerine kendilerini uyumlaflt›rma bilgi ve deneyimsizli¤i vard›.Ayr›ca 70 y›l› aflan ‘Sovyet kültürü’ gelene¤iyle yetiflmifl ve ‘Büyük A¤abey’ olanRusya’y› incitme kayg›lar› da vard›r. Her ne kadar çok uluslu petrol ve enerji flir-ketleri, Kafkas ve Orta Asyal› devletlerle ifl birli¤ine geçmiflse de al›nan kararlar veverilen izinlerden Rusya haberdard›r. Rusya ile Kafkas ve Orta Asya Cumhuriyet-leri, ‘ortak’ kararlar çerçevesinde hareket etmektedirler. Bu nedenlerle, Rusya’n›nbölgedeki enerji ‘tekel’i k›r›lamam›flt›r. Sovyet sonras› durumda, çok uluslu flir-ketler bölgede ç›kar›lan petrol ve do¤algaza teknolojik yenilik kazand›rsa da he-nüz Rusya’n›n Hazar Havzas› enerji kaynaklar üzerindeki ‘arz hâkimiyeti’ de¤ifl-memifltir.

Rusya’n›n Hazar Havzas›’ndaki enerji tekelinin k›r›lamama nedenlerini tart›fl›n›z?

Y›l 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012*

Fiyat 48.89 59.05 67.19 92.57 59.04 75.87 102.67 115.21

Y›l 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Fiyat 12.13 15.54 17.14 20.62 18.49 12.07 17.27 27.72 21.99 23.71 28.73 35.89


Tablo 7.1‹thal Ham PetrolFiyatlar› (Y›l /Amerikan Dolar›-USD)

2012 y›l› fiyat›, sadece 31 Ocak 2012 tarihi itibariyle al›nm›flt›r.Kaynak:http://www.eia.gov/forecasts/steo/query/index.cfm Son Eriflim Tarihi : 30.03.2012

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

SOVYETLER’DEN RUSYA’YA DÜNYA ENERJ‹ ARZI VEENERJ‹ SEKTÖRÜNDE KAMUNUN YER‹SSCB’de devlet yap›s›, merkezî karar verme süreçleri olan, s›n›rlar› dâhilindeki tümtafl›nmazlar›n ‘devlet’e ait oldu¤u sosyalist bir yap›dayd›. Bu nedenle, SSCB s›n›rla-r› dâhilindeki tüm üretim-al›m-sat›m-tedarik iflleri devlet kurumlar› taraf›ndan yap›-l›r, sa¤lan›rd›. SSCB’de enerji sektöründe de sadece ‘kamu sektörü’ bulunmaktay-d›. SSCB s›n›rlar›nda bulunan ve ç›kar›lan tüm petrol-do¤algaz, yine ilgili alandauzmanlaflan ‘kamu sektörü’ taraf›ndan ülke içinde kullan›l›r ve planland›¤› orandada ihraç edilirdi. Enerjiyle ilgili kurulmufl olan kamu kurumlar›n›n de¤iflim süreç-leri afla¤›da incelenmektedir.

SovGazEkspo, SSCB s›n›rlar›nda bulunan enerji ham maddelerinin ç›kar›lma-s›, ülke içinde da¤›t›lmas› ve ülke d›fl›na sat›fl›yla ilgili ilk devlet kurumuydu. HemHazar Havzas›nda hem de Sibirya, Irkutsk bölgelerinde do¤algaz ç›kar›lmas›, da¤›-t›m› ve ihracat›yla ilgiliydi. 1991 y›l›nda SSCB’nin da¤›lmas›yla 1973 y›l›nda kurul-mufl olan Soyuzgazeksport ile birlefltirildi.

SoyuzGazEksport, 1973 y›l›nda dünya petrol krizi döneminde enerji arzçeflitlili¤i çerçevesinde SSCB Enerji Bakanl›¤› taraf›ndan tüm Sovyetler Birli¤ico¤rafyas›ndaki do¤algaz ç›kar›l›fllar›n›n ihracat›n› düzenlemek amac›yla kuru-lan kamu kurumudur.

GVP Gazeksport, 1991 y›l› ilk çeyre¤inde tüm Sovyetlerin do¤algaz ihra-cat›n› yapan SoyuzGazEksport ile yeniden yap›land›r›lan kamu kurumudur.SSCB’nin resmi olarak Aral›k 1991’de sona ermesinden sonra bu kurum, RusyaSovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti’nden Rusya Federasyonu’na yine enerjisektöründe faaliyet gösteren bir kamu kurumu fleklinde yap›land›r›lm›flt›r.

VEP Gazeksport, 1993 y›l›nda D›fl Ticaret Kurumu Gazexport ad›n› alm›flve kamu kurumu yap›s›n› bozmam›flt›r.

OOO Gazeksport, 1997 y›l›nda Aç›k Ortakl›k fiirketi Gazeksport olarak ye-niden yap›land›r›lm›flt›r. Rusya Gazprom Ortakl›k fiirketi Yönetim Kurulu tara-f›ndan yönetim de¤iflikli¤i yap›lm›flt›r. 1999 y›l›nda ise Moskova Sicil Odas› ta-raf›ndan onaylanarak resmi olarak Gazprom çat›s› alt›nda yer alm›flt›r.

1797. Ünite - Rusya ve Avrasya Ener j i Po l i t ikalar ›

fiekil 7.1

Orta Asya’da yeniBa¤›ms›z Devletler( 1991 sonras› )

Kaynak:http://www.24haber.com/?newstype=normal&newsid=28176 ‹nternettenson eriflim tarihi.23.11.2010

OOO Gazprom Eksport, 2007 y›l›nda OOO Gazexport’un tamam›yla OO-O Gazprom ‹hracat Kurumu ad›yla yeniden yap›land›r›lm›fl hâlidir. MerkeziMoskova’da bulunan Gazprom flirketi, tüzel kiflili¤iyle ‘d›fl ticaret flirketi’ olsada yine kamu kurumu yap›s›n› korumaktad›r. Toplam 18.5 trilyon metreküp is-patlanm›fl ve olas› gaz rezervine sahip olan Gazprom, RF do¤algaz üretiminin% 90’›ndan fazlas›n› gerçeklefltirmekte olup do¤algaz boru hatlar› alan›nda te-kel konumunda bulunmaktad›r. Boru hatlar› oldukça eski olan flirketin (2004sonu itibariyle hatlar›n % 17.3’ü 35 yafl›n üzerinde, % 40.7’si 20-35 yafllar› ara-s›nda, % 30.9’u 11-20 yafl aras›ndad›r) büyük yat›r›mlar yapmas› gerekmektedir.fiirketin hâlen yat›r›mlar›n›n yar›s›ndan fazlas› da üretime de¤il tafl›mac›l›¤a ya-p›lmaktad›r. RF bütçesine günlük katk›s› yaklafl›k 1 milyar Ruble (350 milyonUSD) olan flirket, 2004 y›l›nda 545.1 milyar metreküp do¤algaz üretmifl, ayn› y›lyeni kefliflerle gaz rezervlerini 378.1 milyar metreküp art›rm›fl, üretti¤i gaz›n292.1 milyar metreküpünü iç piyasaya, 140.5 milyar metreküpünü Türkiye dâ-hil Avrupa’ya, 52.5 milyar metreküpünü BDT ve Balt›k ülkelerine satm›flt›r. Bal-t›k ülkeleri geçifl ülkeleri oldu¤undan sat›n ald›klar› gaz›n bir k›sm›n›n bedeli-ni geçifl ücretine mahsuben ödememektedirler. 2004 y›l›nda Ukrayna sat›n al-d›¤› gaz›n yaklafl›k % 85’ini, Belarus % 14.8’ini, Moldova ise % 45.7’sini bu yol-la finanse etmifltir.

2000 y›l›ndan beri iç piyasaya do¤algaz sat›fl fiyatlar› her y›l enflasyonun üzerin-de art›fl göstermektedir. Petrol üretimi nisbeten düflük olan Gazprom, Sibneft’i sat›nalarak petrol sektöründe de a¤›rl›k kazanmaya bafllam›flt›r. Sibneft hisselerinin %72.7’si Gazprom taraf›ndan, 13.1 Milyar Amerikan dolar› bedel ile 2005 y›l›nda sat›nal›nm›flt›r. Sibneft’in petrol rezervleri SEC standartlar›na göre 2.46 milyar varil, SPEstandartlar›na göre ise 4.66 milyar varildir. Sibneft’in sat›n al›nmas›n› müteakip Gaz-prom’un y›ll›k üretiminin 57 milyon tona ç›kmas› beklenmektedir. Bu üretim mikta-r› Gazprom’u RF’nin orta büyüklükteki petrol flirketleri aras›na sokacakt›r. Gazpromenerji sektörünün (petrol, do¤algaz, rafineri ve elektrik enerjisi üretimi) yan› s›rabankac›l›k ve medya gibi çok farkl› sektörlerde de faaliyette bulunmaktad›r. Yurt d›-fl›nda da aktif olan flirket Türkiye, Almanya, ‹talya, Çin, Orta Asya ve Balt›k ülkeleriile Orta Do¤u’da pek çok ülkede faaliyette bulunmakta ya da faaliyete geçmek içinproje gelifltirmektedir.

Rusya’n›n enerji sektöründeki kamu pay›n› art›rmas›n›n nedenlerini tart›fl›n›z.

Gazprom’un inflas›na bafllam›fl oldu¤u önemli projeleri afla¤›da yer almaktad›r; a. Kuzey Ak›m Projesi: Kas›m 2011’de ilk do¤algaz ak›fl› sa¤lanan bu projenin

amac›, do¤rudan do¤algaz arz›n›n Avrupa’ya tafl›nmas›d›r. Yaklafl›k 4 y›lüzerinde çal›fl›lan ve 18 ayda inflas› tamamlanan bu projeyle, Almanya ileRusya aras›nda do¤rudan do¤algaz ihracat› sa¤lanmaktad›r. Böylece her ikiülke herhangi bir üçüncü ülkeden ba¤›ms›z, güvenli¤i daha kolay sa¤lananbir ikili ifl birli¤i yapm›fllard›r. Projede iki hat infla edilerek ( y›ll›k tafl›ma ka-pasitesi 27.5 milyar m3) Balt›k Denizi alt›ndan Almanya’n›n Greifswald sahi-line ç›k›fl verilmifltir. Bu do¤algaz hatt› 1200 km uzunlu¤undad›r.

A¤ustos 2011’de ise Kuzey Ak›m hatt›, Finlandiya Körfezi’ne ba¤lanm›flt›r. 2012y›l› sonlar›nda buradan çift boru hatt› daha yüksek kapasitede iflletime al›nacakt›r.


Gazprom mevcut petrol,do¤algaz ihracat›n›geniflletmek, yeni pazarlaraulaflmak, yeni tafl›magüzergâhlar› bulmak ve ürünçeflitlerini art›rmak (LNG veLPG gibi) için yeni projelergelifltirmektedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

b. Mavi Ak›m Projesi: Karadeniz dibine döflenen do¤algaz boru hatt› ile Rus-ya’n›n Türkiye’ye do¤rudan do¤algaz ihracat› sa¤lanmaktad›r. Bu projeninamac›, do¤rudan do¤algaz arz›n›n Rusya’dan Türkiye’ye arac›s›z tafl›nmas›-d›r. Türkiye bu hatla beraber tüm ülkede do¤algaz kullan›m› ve döflenmesiata¤›n› da gerçeklefltirmifltir. Rusya, Türkiye’nin artan enerji gereksiniminekarfl› bu yüksek kapasiteli inflaat› 2002 y›l›nda tamamlam›flt›r. 2002 y›l› so-nunda tamamlanm›fl olan hat, 1213 km uzunlu¤undad›r. Bu hatt›n 376 km’siKaradeniz’in alt›ndan geçmektedir. 2010 y›l›nda 8 milyar metreküp kapasi-teye ulaflan do¤algaz hatt›ndan 2010 y›l›nda Türkiye’ye 45.5 milyar metre-küp do¤algaz ihraç edilmifltir. Hatt›n y›ll›k do¤algaz hacmi ise 16 milyarmetreküptür.

c. Yamal-Avrupa Hatt›: Yamal do¤algaz hatt›, Rusya-Belarus-Polonya üze-rinden Almanya’ya do¤algaz tafl›maktad›r. Hatt›n kapasitesi 1 trilyonm3/y›l’d›r. Gazprom, Almanya’ya kadar hatt› tafl›m›flt›r; buradan kuzey, gü-ney ve bat› yönlerine eklenen sistemle do¤algaz ihracat› yapmaktad›r.Rusya’n›n ve Bat› Avrupa’n›n tercihli kulland›¤› bu ihraç koridoru, artanesnekliktedir ve hat çeflitlili¤ine iyi bir örnektir. Avrupa Birli¤i (AB) tara-f›ndan da imzalanan Trans-Avrupa A¤› ( Trans-European Network, TEN)bir yat›r›m projesidir. 1994 y›l›nda inflas›na bafllanan Yamal-Avrupado¤algaz boru hatt›, ancak 2006’da 32.9 milyar metreküp /y›l olarak ta-mamlanm›flt›r. Hat 2000 km uzunlu¤undad›r.


fiekil 7.2

Gazprom Projeleri.

Kaynak:http://www.gazpromexport.ru/projects/6/ son eriflim tarihi:30.03.2012.

ç. Balt›k Do¤algaz Boru Hatt›: Almanya ile Rusya aras›nda Balt›k Denizi’ninalt›ndan geçecek bir boru hatt›n›n inflas› projesi gündemdedir. Yap›lacak buyeni hat; AB’nin Balt›k ve Do¤u Avrupal› yeni üyelerini by-pass (baypas) et-me amac›na yönelik olmas›, projenin Polonya Hükümeti’nin Angela Mer-kel’den yard›m istedi¤i bir dönemle çak›flmas›, Avrupa Birli¤i aç›s›ndan tat-s›z bir durumdur. Bu projenin gerçekleflmesi ile, Avrupa’n›n ortak bir ener-ji politikas›n›n var olmad›¤› bir kez daha teyit edilmifltir. Bu proje Almanyaile Rusya’n›n bir kez daha Polonya’y› saf d›fl› etmek için bir araya gelmifl ol-malar› gibi birçok sebeple elefltirilmektedir. Almanya yeni hatt›n var olanhatlara bir alternatif olmad›¤›n› aç›klam›flt›r. Söz konusu projenin Balt›k ül-keleri ve Polonya’n›n enerji güvenli¤ini tehlikeye düflürece¤i de Avrupa’dadile getirilmifltir. Alman-Rus gaz boru hatt› di¤er alternatiflere göre dahayüksek maliyetli oldu¤u hâlde, bu hatt›n tercih edilmesi, ana gerekçenin “si-yasi” oldu¤u fikrini güçlendirmektedir. Hatt›n AB enerji politikas› d›fl›nda ta-mamen ikili anlaflmalara göre yap›lmas›, sadece AB içindeki yeni üyelerinstatülerinin de¤il, Rusya ile iliflkilerin, AB’nin di¤er ülkeleri ile Rusya ve Al-manya aras›ndaki iliflkilerin de yeni bir boyut kazand›¤›n› göstermektedir.Aral›k 2005’te Alman-Rus enerji yak›nlaflmas›n› tamamlay›c› olarak AlmanDresdner Bank, Gazprombank’›n üçte birini sat›n alm›flt›r. Bu yat›r›m, Rus-ya bankac›l›k sektörüne yap›lan en büyük yabanc› sermaye yat›r›m›d›r.

d. Kuzey Avrupa Gaz Boru Hatt›: 2003 y›l›nda ‹ngiltere ve Rusya taraf›ndangündeme getirilen bu projeye göre, Rusya’dan Finlandiya’ya ve oradan daBalt›k Denizi’nden ‹ngiltere’ye gidecek 2000 km’lik bir boru hatt› planlan-m›flt›r. Hatt›n yaklafl›k 700 km’si Balt›k Denizi’nin alt›ndan gidecektir. Hâlenbu hatt›n yap›lmas› için petrol flirketlerinden oluflan herhangi bir konsorsi-yum oluflturulmufl de¤ildir. 2007’de faaliyete bafllamas› planlanan hatt›n fa-aliyete geçmesinin 2014 y›l›na kadar ertelenmesi gündemdedir. 2014 y›l›n-dan itibaren 0,7-10 Tcf do¤algaz tafl›mas› planlanan hatt›n maliyetinin 5.7milyar Amerikan dolar› olaca¤› düflünülmektedir. Bu hattan ‹sveç’e de bir


fiekil 7.3

Yamal-AvrupaHatt›.

Kaynak:http://www.gazpromexport.ru/en/projects/4/ Son eriflimtarihi. 30.03.2012.

ayr›mla gaz verilmesi mümkün olacak ve Rusya birçok ülkeyi by-pass ede-rek geçifl ücreti ödemekten kurtulacakt›r. Projenin önündeki önemli engel-lerden biri, Rusya’n›n devlet taraf›ndan düzenlenen sistemi ile Avrupa’n›n li-beral sistemi aras›ndaki uyumsuzluktur.

e. Orta Asya Gaz Da¤›t›m Sistemi: Bu proje, Türkmen, Özbek ve Kazak ga-z›n›n tafl›nmas› için ek kapasite yaratman›n gerekip gerekmedi¤ine göre eleal›nacak bir projedir. RF (Rusya Federasyonu) bir yandan Balt›k ülkele-rine, Polonya’ya ve Ukrayna’ya satt›¤› gaz›n fiyat›n› yükseltirken di¤eryandan bu ülkelerin Orta Asya’dan gaz al›mlar›n› kontrol etmeye çal›fl-makta ve kendisi de bir geçifl ülkesi oldu¤undan, bu avantaj›n› maksi-mum kullanmaya gayret etmektedir. Orta Asya ülkeleri ile yapt›¤› anlafl-malarda Balt›k ülkeleri, Ukrayna, Gürcistan gibi ülkelerin Orta Asya’danenerji sat›n almalar› durumunda dahi Gazprom’un nihai onay mercii ol-mas› temin edilmeye çal›fl›lmaktad›r.

f. Sahalin II: Bu proje Gazprom’um LNG sektörüne giriflidir. Gazprom’un Bat›Sibirya’daki ana do¤algaz rezervlerinin azalmas›na paralel olarak flirket, yenirezervlere baflvurmaktad›r. Nadim-Pur Taz bölgesi, Yamal ve Arktik bölgeleribunlar›n bafl›nda gelmektedir. Öte yandan, Kuzey Amerika, Güney Do¤u As-ya gibi yeni pazarlara ulafl›m, boru hatlar› ile yüksek maliyet getirmektedir.Enerji talebinde bulunan ülkelere boru hatlar›yla ba¤›ml› kalmak istenmedi¤in-den, yeni do¤algaz sahalar›ndan ç›kar›lacak gaz›n likit hâle getirilmesi yönün-de bir karar al›nm›flt›r. LNG ve sentetik yak›tlar (LPG gibi) pazar›n›n büyüyece-¤i düflüncesinden hareketle Gazprom, pazarlama yetenekleri de olan flirketler-le LNG projeleri konusunda görüflmelere bafllam›flt›r. Bu çerçevede Chevron-Texaco, Statoil ve PetroCanada ile ‘Niyet Mektubu’ da imzalanm›flt›r. Öte yan-dan Gazprom, Sahalin II projesinde Shell’e ait hisselerden % 25’lik k›sm› (Sibir-ya’daki sahalar›ndan bir k›sm›n› Shell’e vererek) bünyesine katmak için ad› ge-çen flirketle anlaflmaya varm›flt›r. fiu anda Gazprom do¤algaz boru hatlar› ile Av-rupa’ya yönelik neredeyse tam kapasiteye yak›n çal›flmaktad›r. Avrupa’n›n artantalebinin karfl›lanmas›; Asya ve Pasifik devletlerine ihracat konular›nda çözümLNG’dir. Rusya’n›n Uzak Do¤u bölgesinde, Sahalin Adas›’nda ilk kez Bütünle-flik Do¤algaz üretimi çal›flmalar› bafllat›lm›flt›r. Devlet politikas› olarak ‘yenileflti-rilmifl enerji’ amac›yla, proje Çin ve Asya-Pasifik pazarlar›na yöneliktir.

Rusya için Sahalin II projesi, LPG, LNG temelinde düflünülmüfl olsa da, temel hedef ‘enerjiarz›’ d›r. Sahalin II’de iki faz mevcuttur; birincisi, petrol üretiminden Molkpak deniz plat-formuna tafl›ma; ikinci faz ise 300 km uzunlu¤undaki boru hatt›n›n denizde üç ayr› plat-formla birlefltirilmesidir. Böylece petrol ve do¤algaz, 800 kmden fazla bir alan› bu flekil-de geçerek gemilere daha h›zl› yüklenebilecektir. Çevresel koruma ve do¤al kaynaklar›nen az zararla ç›kar›lmas› ve tüketimi, bu ortakl›kta dikkate al›nm›flt›r.

g. Stokmann Projesi: Aç›k denizde, Kuzey Kutbu’nun buzul bölgesindedo¤algaz arama projesidir. Gazprom liderli¤indeki uluslararas› konsorsi-yumla, Kuzey Kutbu’nda k›ta sahanl›¤› s›n›rlar›nda ve anlaflmal› deniz saha-s›nda do¤algaz aramas› yap›lmaktad›r. Avrupa ve Kuzey Amerika ülkelerihedeflenerek LNG ihracat› ve Avrupa’ya do¤algaz ihrac› art›r›lmak isten-mektedir. Bu nedenle bu projede Frans›z Total ve Norveçli StatoilHydro ileifl birli¤ine gidilmifltir. Stokman sahas›, dünyan›n en genifl do¤algaz sahas›olarak tespit edilmifltir. Elde edilen bilgilere göre, 3.8 trilyon metreküpdo¤algaz rezervi bulunmaktad›r. Kuzey Amerika’ya gaz ihrac› için en uygun


Sahalin II projesi, dünyan›nen genifl yeflil alan petrol vegaz iflleme tesislerinde,s›v›laflt›r›lm›fl gaz›nstoklanmas› ve enerjiçeflitlendirilmesidir. 2010y›l› sonunda Uluslararas›Finansal RaporlamaStandartlar› kurumuna(International FinancialReporting Standards-IFRSs)göre, projenin kâr› 2.2 milyarAmerikan dolar›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



alan Murmansk bölgesidir. Gazprom di¤er yandan, do¤algaz ihraç etti¤i ül-kelerle yapt›¤› swap anlaflmalar› ile hâlen az da olsa LNG ihracat› faaliyetin-de de bulunmaktad›r. Stokman sahas›, Barents Denizi’nin ortas›d›r ve Mur-mansk kentine 600 km uzakl›ktad›r. Buradan ç›kar›lan do¤algaz Avrupa ül-kelerinde yo¤un talep görmekte ve ‘mavi yak›t’ olarak bilinmektedir.

RUSYA’DA PETROL VE KURUMSAL YAPISovyet sonras› Rusya’da, petrol üretiminin % 90’ ›n› 14 Rus petrol flirketi gerçeklefl-tiriyordu. Bu flirketler dikey olarak entegre olan flirketlerdi. Bu flirketlerin hemenhepsi petrol ç›kar›lan bölgede bulunan ve genellikle bölge ad›yla oluflturulan ya-p›lard›. Örne¤in Baflneft, Baflk›rdistan bölgesinden ç›kar›lan petrol ve do¤algaz ileilgili petrol flirketidir. Neft, Rusça petrol demektir. Tatneft, Tataristan bölgesi petrolve do¤algaz ile ilgili flirkettir. Rus petrol flirketlerinin adlar›; Lukoil, Yukos, TümenOil, Surgutneftegaz, Rosneft, Baflneft, Komitek, Onaco, Sibneft, Sidanko, Slavneft,Tatneft, East Oil ve East Siberia Oil’dir. Ancak zaman içinde birbirleri aras›nda, sa-t›n alma ve birleflmeler sonucu bu say› azalm›flt›r. Bu flirketlerden Lukoil 1999 y›-l›nda Komitek’i sat›n alarak kendi idaresine ba¤lam›flt›r. Yukos, 1998 y›l›nda EastSiberia Oil’i, 1999 y›l›nda East Oil’i sat›n alarak yeniden yap›lanm›flt›r. Yukos gelifl-me ve alan gelifltirme iste¤indeydi. Ancak 2000 y›l›nda devlet baflkan› olan V. Pu-tin’in yo¤un devletlefltirme politikas› sonucu, üretim sahas›nda daralma yaflam›flt›r.Üretim sahas›n›n %60’l›k k›sm›n› Rosneft’e satmak zorunda b›rak›lm›flt›r. TümenOil, 2001 y›l›nda Onako’yu sat›n alm›flt›r. Aral›k 2002’de Tümen Oil ve Sibneft bir-likte Slavneft’in özellefltirmesine kat›lm›fl ve ortakl›¤›n› geniflletmifltir. A¤ustos2003’de Tümen Oil ve BP taraf›ndan her birinin % 50 hissesi olan TNK-BP kurul-mufltur. 2005 y›l›nda Sibneft Gazprom taraf›ndan sat›n al›nm›flt›r. Sadece 2005 y›-l›nda yaflanan geliflmelerin sektör üzerindeki etkilerinin görülebilmesi bak›m›ndan,Rusya’da faaliyet gösteren petrol ve do¤algaz flirketlerinin 2010 y›l› üretimleri afla-¤›daki tabloda ele al›nm›flt›r.

Yukar›daki tabloda yer alan Sibneft, art›k Gazprom’a aittir. Özetle, 2010 y›l› so-nuna gelindi¤inde RF’de petrol üretiminin yaklafl›k % 90’›n› befl büyük (LUKO‹L,TNK-BP, Surgutneftegaz, Gazprom ve Rossneft) bir zay›flat›lm›fl (YUKOS) ve ikiorta büyüklükteki (Tatneft, Baflneft) flirket gerçeklefltirir olmufltur. Bu firmalardanGazprom ve Rosneft, Rus Federal Hükûmet’in tam kontrolündedir. Rus Federal

YUKOS 85. 678

LUKOIL 84. 103

THK-BP 70. 265

Surgutneftegaz 59. 619

Sibneft 33. 984

Tatneft 25. 099

Rosneft 21. 599

Baflneft 12. 031

Gazprom 12. 008

ÜPA Anlaflmalar› ile Üretilen 2. 382

Di¤er 30. 031

RF Toplam Petrol Üretimi 458. 808


Tablo 7.2Rusya FederasyonuPetrol Üretimi 2010(Bin Ton)

Kaynak: WTE RussianPetroleum Investor‘Year 2010 Recordsand Anti-Records’

Hükümeti, kontrolündeki flirketleri petrol ve gaz varl›klar›n› art›rmalar› konusundateflvik etmekte ve yard›mc› olmaktad›r.

Tamam› kamuya ait olan Rosneft, devletin enerji piyasalar›na müdahâlesinin enönemli araçlar›ndan birisidir. Rosneft’e ait toplam 13 petrol üretim flirketi ortakl›¤›vard›r. Son olarak genifl üretim sahas›na sahip olan Yuganskneftegaz’› ve Severna-ya Neft’i bünyesine katm›flt›r. Bu flekilde Rosneft, gerek petrol rezervlerini ve ge-rek üretimini önemli ölçüde art›rm›flt›r. Rosneft’in toplam petrol rezervleri 3.245milyar tona ulaflm›fl, toplam gaz rezervleri 1.9 trilyon metreküp civar›ndad›r. Üste-lik bu oran, Rosneft’in gaz rezervlerinin yaklafl›k yar›s›n› Gazprom’a devretmesin-den sonraki rakamd›r. Yurt d›fl›nda Kazakistan, Cezayir ve Türkmenistan’da faali-yetleri ve projeleri bulunan flirketin piyasa de¤eri 50 milyar Amerikan dolar› olaraktahmin edilmektedir. Rosneftegaz adl› holding flirketinin Rosneft’de k›smi özellefl-tirme yaparak Gazprom hissesi almas› sa¤lanm›flt›r.

Rusya’da Yabanc› Ortakl›klar ve Enerji Politikas› incelendi¤inde, ‹ngiliz ortakl›-¤›n›n yüksek oldu¤u çok uluslu petrol flirketi British Petroleum’un (BP) TNK-BPortakl›¤› ile sektörde oynad›¤› rol dikkati çekmektedir. Rusya’da faaliyette bulunanyabanc› firmalar›n (ExxonMobil, ChevronTexaco, Royal Dutch/Shell gibi) faaliyet-te bulundu¤u ana sahan›n Sahalin Adas› ve çevresi oldu¤u söylenebilir.

Rusya’n›n Enerji Politikas›nda Petrol ve Do¤algaz BoruHatlar›: Transneft ve GazProm RF enerji sektöründe petrol boru hatlar› Transneft, do¤algaz boru hatlar› iseGazprom’un tekelindedir. Gazprom, RF do¤algaz üretiminde tekele yak›n birkonumdad›r ve Sibneft’i sat›n alarak petrol üretimi alan›nda da büyümeyi he-deflemifltir.

Rusya’da üretilen petrolün % 93’ünü boru hatlar› ile tafl›yan ve 336 petroldolum istasyonu ile 14.16 milyon metreküp rezerve sahip olan Transneft flirke-tinin tamam› Federal Hükûmete aittir. RF d›fl politikas›n›n uygulanmas›nda çokönemli bir yeri olan Transneft’in yeni boru hatt› projeleri büyük oranda strate-jik mülahazalar dikkate al›narak yap›lmaktad›r.

Gerek petrol gerekse do¤algaz boru hatt› projeleri incelendi¤inde, yeni pa-zarlara ulaflman›n yan›nda eski Do¤u Bloku ülkelerinin birbirlerini by-pass et-me çabalar›n›n çok büyük rol oynad›¤› görülmektedir. Bir di¤erini by-pass et-me çabas› sadece Rusya için de¤il bölgedeki her ülke için geçerlidir. Trans-neft’in gündemindeki bafll›ca projeler afla¤›daki gibidir:

1. Drujba Boru Hatt›: Yaklafl›k 2500 km uzunlu¤unda olan ve günlük tafl›-ma kapasitesi yaklafl›k 1.2-1.4 milyon varil olan bu hat, Bat› Sibirya, Ural-lar ve Hazar Havzas› petrollerinin topland›¤› Samara bölgesinden baflla-makta ve Belarus’dan sonra iki kola ayr›lmaktad›r. Birinci kol Polonyaüzerinden Almanya’ya, ikinci kol ise Ukrayna, Slovakya ve Çek Cumhu-riyeti üzerinden Macaristan’a ulaflmaktad›r. Proje Belarus ve Polonya ara-s›ndaki hatt›n kapasitesinin geniflletilmesini ve hatt›n di¤er k›sm›n›n daAlmanya’ya kadar uzat›lmas›n› içermektedir. Böylece Balt›k Denizi tan-ker trafi¤i de azalacakt›r.

2. Balt›k Boru Hatt› Projesi: Sibirya ve Timan-Pechora bölgesinden gelenpetrolü Rusya’n›n Finlandiya Körfezi’ndeki Primorsk Liman›’na tafl›may›öngören bu boru hatt› projesi 2001 y›l›nda gündeme al›nm›flt›r. 2010 so-nu itibariyle Primorsk Liman›’n›n kapasitesi bir milyon varil/gün’ü aflm›fl-t›r. Kapasitenin daha da art›r›larak 1.24 milyon varil/gün’e ulaflmas› bek-


lenmektedir. Bu projenin gerçekleflmesi ile beraber Rusya’n›n Balt›k ül-kelerine (Estonya, Litvanya ve Letonya) transit ülkeler olarak ihtiyac› kal-mayacakt›r. Balt›k ülkelerine ait limanlardan ihraç edilen Rus petrolününmiktar› da her geçen gün azalmaktad›r.

3. Murmansk Projesi: Özellikle Lukoil taraf›ndan gündeme getirilen ve Bat› Si-birya ve Timan-Pechora bölgesindeki petrolü Barents Denizi’ndeki Mur-mansk Liman›’na tafl›yacak bir petrol boru hatt› projesidir. Murmansk’da bü-yük tonajl› tankerlerin dolum yapmalar›na imkân sa¤layacak tesislerin yap›l-mas› ile beraber buradan ABD’ye dokuz günde 1.6-2.4 milyon varil petrolulaflabilecektir. Bu süre Orta Do¤u kaynakl› petrolün ABD’ye gitme süresin-den daha k›sad›r. (Ayn› bölgede LNG tesisleri yap›ld›¤› takdirde ABD’yedo¤algaz ihracat› da mümkün olacakt›r.) Bu projeye iliflkin baz› tereddütlervarl›¤›n› korumaktad›r. Bu hat için yeterli petrolün var olup olmad›¤› hatt›nözel sektör taraf›ndan yap›lmas› hâlinde Transneft’in tekel konumunun or-tadan kalkaca¤› ve bunun Rus d›fl politikas›na farkl› flekillerde yans›yabile-ce¤i, di¤er ihraç projelerinin bölge petrolünü tafl›mak için yeterli olaca¤› veMurmansk projesine gerek kalmayabilece¤i gibi elefltiri ve tereddütler bun-lara örnektir. Transneft, Murmansk yerine Indiga’ya bir terminal yapmay›planlam›fl ve 2008’de tamamlam›flt›r.

4. Adria Projesi: 1974 y›l›nda Orta Do¤u petrolünün, H›rvatistan’›n Adriyatikk›y›s›ndaki Omisalj Liman›’ndan kuzeye, Yugoslavya ve Macaristan’a tafl›n-mas› için kurulmufltur. Bu hatt›n Rus sistemi ile ba¤lant›l› oldu¤u da göz ö-nünde bulundurularak söz konusu hatt›n Rusya’dan gelecek petrol ile tersi-ne ak›t›lmas› projesidir. Adria sisteminin Drujba sistemi ile ba¤lanabilmesiiçin Rusya, Belarus, Ukrayna, Slovakya, Macaristan ve H›rvatistan’›n anlafl-mas› gerekmektedir. Projeye iliflkin olarak 2002 y›l›nda ilgili ülkeler bir önanlaflma imzalam›fllarsa da Slovakya’n›n ortaya att›¤› çevre sorunlar› ve tari-feler konusunda yaflanan anlaflmazl›klar sebebiyle herhangi bir ilerleme sa¤-lanamam›flt›r. Bu hat uygulamaya konuldu¤u takdirde bafllang›çta günlük100.000 varil Rus petrolü Adriyatik’e ulaflacak, daha sonra hat kapasitesi300.000 varile kadar ç›kar›labilecektir.

5. Uzak Do¤u Petrol Boru Hatt›: RF’nin bütün önemli boru hatt› projelerindeoldu¤u gibi Uzak Do¤u Petrol Boru Hatt› projesinde de ekonomik ve siyasikonular iç içe girmifl durumdad›r. Yukos Operasyonu’nun sebeplerinden bi-ri olarak hatt›n nihai ulafl›m noktas›n›n Çin mi yoksa Pasifik k›y›lar› m› ola-ca¤› uzun süredir tart›fl›lmaktad›r. Asl›nda ideal olan, her iki hatt›n da yap›-m› olmakla beraber, her iki hatta yetecek petrolün olup olmad›¤› tart›flmakonusudur. Çin’e gidecek hatt›n Çin’deki bölümünün kontrolü RF’nin elin-de olmayacakt›r. Bu projeyle Baykal Gölü yak›nlar›na kadar giden hatt›n bu-radan Rusya’n›n Pasifik k›y›lar›na ulaflmas› hedeflenmifl ve günlük kapasite-sinin 1.6 milyon varil olmas› planlanm›flt›r. Bu hatt›n, Çin’de Daking’e de¤il,Pasifik k›y›lar›nda Nahoda’ya gitmesi konusunda Baflkan V. Putin 2004 y›l›sonunda karar vermifltir. Hatt›n inflas› 2009’da tamamlanm›flt›r. Hatt›n bu gü-zergâhta Baykal Gölü’nün çevresinden geçmesinin öngörülmesi tepki çek-mifltir. Çünkü bu göl dünyan›n en büyük tatl› su rezervi niteli¤ini tafl›makta-d›r. Göl bu nedenle UNESCO taraf›ndan korumaya al›nm›fl; konu çevreproblemini ve tart›flmalar› da beraberinde getirmifltir. Hatt›n tahmini maliye-ti 15-18 milyar Amerikan dolar› kadard›r. Hatt›n güzergâh›na iliflkin tart›flma-lar Çin ve Japonya aras›nda zaten var olan tansiyonun daha da yükselmesi-


ne neden olmufltur. Japonya hatt›n 7 milyar Amerikan dolarl›k k›sm›n› finan-se etmeyi kabul etmifltir. Nakhoda hatt› Daking hatt›ndan daha uzun bir me-safe ve daha yüksek maliyetler demek oldu¤u hâlde, Rusya tek ülkeyeba¤l› kalmamak ve potansiyel rakibin daha da güçlenmesini önlemekaç›s›ndan Nakhoda’y› tercih etmektedir. Öte yandan, Nakhoda’dan sade-ce Asya ülkelerine de¤il ABD’ye de ihraç imkân› vard›r. Ancak, Transnefttaraf›ndan, ABD’nin Luisiana’daki Maraton Terminali’nin sadece 110 mil-yon varil Ural ve Sibirya petrolünü alabilecek kabiliyette oldu¤u, ABDkonusunda aceleci olmamak gerekti¤i belirtilmifltir. Üstelik Nahoda’yagiden hattan Skovorodina bölgesinde bir ayr›m yap›larak Çin’e de Ruspetrolü verilmesi mümkün olabilecektir. Çinlilerin Sibirya’ya do¤ru göç-leri h›zla devam etmektedir. Yakutistan, Habarovsk bölgelerinde Sovyet-ler zaman›nda kurulmufl, ekonomik yaflanabilirli¤i olmayan kentlerin bu-gün h›zla boflal›yor olmalar› gibi kayg›lar, kararlar›n verilmesinde rol oy-nam›flt›r ve oynamaktad›r. Rusya’n›n Dünya Ticaret Örgütüne girmesiiçin Çin ile yapt›¤› müzakereler ve Çin’e silah sat›fllar›na kadar her alanbu projeye iliflkin tart›flmalar›n sürdü¤ü zeminler hâline gelmifltir. Çin,Rusya’daki enerji özellefltirmelerinin d›fl›nda tutulmufltur. Çin’e yap›lanihracatta demir yollar› büyük rol oynamaktad›r. Rus yetkililerin aç›kla-malar›na göre demir yolu ile Çin’e gönderilen petrol miktar›n›n 2010 y›-l›ndan sonra 35 milyon tona ç›kar›lmas› düflünülmektedir.

6. Türk Bo¤azlar›n› By-Pass Etmeye Yönelik Projeler: Burgas-Aleksandro-polis (Dedea¤aç) Hatt›, K›y›köy-‹brikbaba Hatt› ve Samsun-Ceyhan Hat-t› bu projelerin bafll›calar›d›r. Bo¤azlardan geçen petrolün yaratt›¤› çev-re tehdidi dolay›s›yla, yaflanan aksamalar sebebi ile gündeme getirilenbu projeler birbiri ile rekabet hâlindedir. a. Burgas-Aleksandropolis Hatt›: Rusya, Bulgaristan ve Yunanistan ara-

s›nda Burgas-Aleksandropolis petrol boru hatt›n›n yap›m›n› öngöreniflbirli¤i anlaflmas› 2005 y›l›nda imzalanm›flt›r. 300 km uzunlu¤undaolacak Burgas Aleksandropolis petrol boru hatt›, Karadeniz’e liman›olan Burgas flehri ile Yunanistan’›n Ege denizine k›y›s› bulunan Alek-sandropolis flehirlerini birbirine ba¤layacakt›r. Rusya, Bulgaristan veYunanistan’›n üzerinde anlaflt›¤› projenin bedelinin 750 - 800 milyonAmerikan dolar› civar›nda olmas› ve hat ile bafllang›çta günlük 300 binvaril, 3 y›l içinde ise günlük 700 bin varil petrol tafl›nmas› planlanmak-tad›r.

b. K›y›köy-‹brikbaba Hatt›: Yap›lmas› hâlinde y›lda yaklafl›k 60 milyonton petrol tafl›yaca¤› düflünülen bu hat, alternatifler içinde, 200 kilo-metre ile en k›sa olan›d›r. Ancak Burgas-Aleksandropulos hatt›na ilifl-kin yaflanan geliflmeler bu hatt›n yap›m›n› geri plana itiyor görünmek-tedir. Liman derinliklerinin yetersizli¤i, çevre sorunlar› ve kamulaflt›r-ma bedellerinin yüksekli¤i de söz konusu projenin çekicili¤ini kaybet-mesinde rol oynam›flt›r.

c. Samsun-Ceyhan Boru Hatt›: Rusya’dan önce Samsun’a, Samsun’danAdana’n›n Ceyhan ve Yumurtal›k ilçelerinin ‹skenderun Körfezi k›y›la-r›na uzanan boru hatt› projesidir. Bu projenin maliyeti de 0.7-1 milyarAmerikan dolar› civar›nda tahmin edilmektedir. Hayata geçti¤i takdir-de bu hat ile y›ll›k 55 milyon ton ham petrol, Karadeniz’den Akdeniz’enakledilebilecektir.


Di¤er projeler; Çeçenistan by-pass hatt› projesi, Ukrayna by-pass hatt› projesi, Hazar Bo-ru Hatt› Konsorsiyumu (CPC) projesi, Rus petrolünün Kazakistan-Çin boru hatt› yoluylaÇin’e sat›fl› gibi projelerdir.

Enerji Sektöründe Vergi Uygulamalar›1 Ocak 1999 tarihinden bu yana yürürlü¤e giren vergi yasalar› ile Rusya Federas-yonu (RF) vergi sisteminin yeniden yap›land›r›lmas› bafllat›lm›flt›r. Süreç devam et-mekte ve yabanc› ortakl›klara çok özel koflullarla, Rus flirketlerine olan rekabetle-ri önemli oranda azalt›lmaktad›r. Enerji sektörünü ilgilendiren k›s›mlar› aç›s›ndanyeni sistem vergi say›s›n› azaltmakta, toplanan vergi miktar›n› art›rmakta, transferfiyatlamas›n› engellemeyi amaçlamaktad›r. Rusya’da enerji üzerinden al›nan vergi-lerin büyük k›sm› federal bütçeye aktar›lmaktad›r. Sektörde vergi d›fl› ödemelerinbafll›calar› lisans al›m› s›ras›nda yap›lan bir defal›k ödeme (bonus), mineral kay-naklar›n ç›kar›lmas› sürecinde yap›lan düzenli ödemelerdir (kilometrekare bafl›naher bir mineral kategorisi için yap›lan ödemeler). Ek olarak mineral kaynaklara ilifl-kin jeolojik enformasyon için yap›lan ödemeler, ihâlelere kat›l›m için yap›lan öde-meler ve lisanslar›n ç›kar›lmas› için yap›lan ödemelerden oluflmaktad›r.

Vergilere gelince 1 Ocak 2002 tarihinden itibaren mineral kaynak üretim vergi-si de yürürlü¤e girmifltir. Verginin oran› ilk 3 y›l için % 16.5 olarak belirlenmiflse debu oran›n petrol için uygulanmas› 2007 y›l›na kadar ertelenmifltir. Bu dönemdedünya enerji fiyatlar› ve döviz kurlar›na ba¤l› olarak de¤iflen bir vergi hesaplamayöntemi uygulanm›flt›r. RF’de enerji sektörüne iliflkin düzenlemeler 1995 tarihliSubsoil Yasas› ve yine 1995 tarihli Ürün Paylafl›m Anlaflmalar› Yasas› (PSA) çerçe-vesinde yap›lmaktayd›. Bu yasalar d›fl›nda baz› genel yasalar›n (1999 tarihli Yaban-c› Sermaye Kanunu gibi) ve uluslararas› anlaflmalar›n (yat›r›mlar›n karfl›l›kl› korun-mas› gibi) konuyla ilgili hükümleri de bu düzenlemelerde rol oynamaktad›r. Dü-zenlemelerin en önemlileri, üretim lisanslar›n›n edinilmesine ve ürün paylafl›m an-laflmalar›na (PSA) iliflkin olanlar›d›r. Petrol sahalar›n›n de¤il, üretilen petrolün özelmülkiyete ait olabilece¤ini öngören Subsoil Yasas›, lisanslar›n verilmesine iliflkinkonular› düzenlemektedir. Lisanslar ihâle ile verilmekte ve ihâleyi kazanan firma-lar ihâle bedelini (bonus) ödemekte ve ürün paylafl›m anlaflmas›n› imzalamaktad›r-lar. Lisanslar›n hangi hâllerde devredilebilece¤i ile hangi hâllerde iptal edilebilece-¤i de yine bu yasa ile düzenlenmifltir.

2005 y›l›nda Subsoil Yasas›’n›n de¤ifltirilmesi için yeni bir taslak imzalanm›flt›r.Bu yasa tasar›s› Rusya’n›n tüm federal yönetimlerinin milletvekillerinden oluflanDuma (Milletvekili Meclisi) taraf›ndan ele al›nm›flt›r. Tasar›, Rusya d›fl›ndan gelenyat›r›mc›lar›n do¤al kaynaklar alan›na kat›l›m›n› s›n›rland›rmay› amaçlamaktad›r.Tasar›ya göre do¤al kaynak sahalar›n›n co¤rafi ve fiziki koflullar›, kayna¤›n Rus-ya’da mevcudiyeti dikkate al›narak yabanc›lar›n sektöre girifllerine karar verilecek-tir. Bu durum çok uluslu dev petrol flirketlerinin Rusya içindeki büyüme potansi-yellerini s›n›rland›rmaktad›r. Bu s›n›rland›rma geliflmifl devletler taraf›ndan elefltiril-mifltir. Ancak karar›n ve durumun ‘ulusal’ çerçevede ve boyutta oldu¤u unutulma-mal›d›r. Yenilenen yasa ile sadece petrol ve do¤algaz de¤il bak›r, alt›n, krom, el-mas gibi madenler de yasa kapsam›na girmektedir. Yasa, 2005 y›l›nda Duma’dagörüflülerek kabul edilmifltir ve ayn› y›l yürürlü¤e girmifltir. Subsoil Yasas›, ilk kez1920’de Vladimir ‹lyiç Lenin taraf›ndan oluflturulan ve uygulanan Devlet Kalk›nmaPlan›’na (GOELRO veya GosPlan) çok benzer özellikler tafl›maktad›r.

188 Orta Asya ve Kafkaslarda SiyasetS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Subsoil Yasas›, Boris Yeltsin’in Baflkanl›k döneminde Ürün Paylafl›m Anlaflmalar› Yasas›(PSA) çerçevesinde yap›land›r›lan yasad›r. Yabanc› Sermaye Kanunu ve yat›r›mlar›n karfl›-l›kl› korunmas› gibi yasalarda düzenlemeleri tan›mlar. Düzenlemelerin en önemlileri, üre-tim lisanslar›n›n edinilmesi ve ürün paylafl›m anlaflmalar›na iliflkin olanlar›d›r. Petrol saha-lar›n›n devlete, üretilen petrolün özel mülkiyete ait olabilece¤ini öngören Subsoil Yasas›,lisanslar›n verilmesine iliflkin konular› düzenler. Rusya’da enerji kaynaklar›na yabanc› ya-t›r›mc›lar 2006’dan itibaren yat›r›m› çok k›s›tl› yapabilmifllerdir. Rusya Baflbakanl›k kara-r›na göre yabanc› flirketlere verilen izinler asl›nda bir bak›ma ‘verilmeyen izinler’dir.

Rusya’n›n enerji sektörünün ulusal ve bölgesel iflbirliklerinde uygulad›¤› korumac› politi-kalar› s›ralay›n›z.

RUSYA FEDERASYONU: ENERJ‹ ÜZER‹NDEK‹ YÖNET‹M VE ÇATIfiMA Sovyetler Birli¤i sonras›nda Rusya Federasyonu’nun ilk Baflkan› Boris Yeltsin’dir.Bu dönemde, de¤iflen siyasi durumu kontrol etme çabas› olmad›¤› ve bir tür ‘Lais-sez Faire, Laissez Passer’ (B›rak›n›z yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler) anlay›fl›n›n uy-guland›¤› söylenebilir. Bu plans›zl›k ve kontrolsüzlük sonucu, tüm sektörlerin ka-mu kurumlar›, h›zla ‘özellefltirilme’ kapsam›nda Rus üst düzey yöneticilere bedel-siz veya küçük bedeller karfl›l›¤› sat›lm›flt›r. Özellefltirme, ‘voucher’(hisse belgeleri)ile her kurumun kendi yönetimi taraf›ndan yap›lm›flt›r. Bu döneme ‘Rusya’n›n Sa-ç›lma Dönemi’ denilebilir. Sovyet dönemindeki yüksek tasarrufla biriktirilen vedevletin kasas›ndaki de¤erli tafl, alt›n stoklar›, devletin borç para bulmas› için ya-banc› kredilere harcanm›flt›r. Sovyet sonras› ekonomik sistemin da¤›lmas›yla hayatpahal›l›¤›, k›tl›kla beraber sosyal ve toplumsal çöküfl yaflanm›flt›r. Bu dönemdeözellefltirme karmaflas›ndan ve mülksüzlü¤ün mülkiyete dönüflümünden faydala-narak zengin bir s›n›f ortaya ç›km›flt›r. Bu s›n›fa oligark s›n›f denmektedir. Oli-gark s›n›f, her sektörde kapitalist yap›lanma örne¤iyle ‘bireysel’ ve ‘ç›karc›’d›r.Zenginleflmek sadece parasal boyuttad›r, düflüncesi dahi metalaflm›fl bir yap›dad›r.Genifl halk kesiminin psikolojik yaralanmas›nda ve umutsuzlu¤unda, oligarklar›npay› büyüktür.

Moskova’da, 30 Aral›k 1999 günü beklenmedik bir siyasal geliflme yaflanm›flt›r:Devlet Baflkan› Boris Yeltsin, Devlet Baflkanl›¤› görevini Vladimir Putin’e devretti.Vladimir Putin, Do¤u Almanya’da SSCB’nin istihbarat kuruluflu olan KGB’de su-bayl›k görevi yapm›flt›. Putin, SSCB’nin Do¤u Almanya’dan çekilmesiyle eski ad›Leningrad, yeni ad› Saint Petersburg olan kentin yönetiminde hukukçu olarak ça-l›flan Dimitri Medvedev’le beraber yerel hizmetlerde görev ald›. Putin göreve gelirgelmez, Rusya Federasyonu halklar›n›n dünyadaki iade-i itibar› ile ilgili planl›, di-siplinli çal›flmalar bafllatt›. ‘Özellefltirme’lere karfl› ‘Devletlefltirme’, ‘Millilefltirme’politikas›n› uygulamaya koydu. Bu asl›nda, Sovyetler Birli¤i’nde ilk kez Lenin ta-raf›ndan bafllat›lan ‘Devlet Planlama’n›n bir parças›yd›. Ancak, kapitalist devlet sis-temleri bunu Stalin döneminde ‘5 Y›ll›k Plan’ olarak ö¤renmiflti. Boris Yeltsin’inBaflkanl›k döneminde, 1991-1999 dönemi aras›nda oluflan oligarklara karfl› aç›k veac›mas›z bir savafl bafllatt›. ‹lk olarak kitle iletiflim sektörü ve araçlar› üzerinde ‘ka-mu kontrolü’ sa¤lad›. Özellefltirme trilyonerleri ve çok zenginleflen flah›s flirketleri-ne yapt›r›mlar ve alan k›s›tlamalar› uyguland›; k›s›tlamalara uymayan flirketler ka-mulaflt›r›ld›. fiirketlerin üst düzey yöneticileri hapis cezas›na çarpt›r›ld›, mülkle-rine devlet ad›na el konuldu.

1897. Ünite - Rusya ve Avrasya Ener j i Po l i t ikalar ›S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E TS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Oligark:Sovyetler Birli¤i’ninda¤›lmas›yla ortaya ç›kanRusya Federasyonu’nun yeniyap›s›ndaki ekonomik vesiyasi karmafl›kl›ktanfaydalanarak bir grup eskibürokrat›n çarp›közellefltirmelerle h›zlazenginleflmesiyle ortayaç›kan s›n›fa verilen isimdir.Oligarklar, öncelikle dünyapiyasas›nda de¤eri olansektörleri seçmifllerdir;enerji (petrol ve do¤algaz),de¤erli tafl madenleri,kentlerde arazi ve binaal›mlar› gibi. Sovyet sonras›Rusya’da ortaya ç›kanoligarklar, Vladimir Putin’inBaflkanl›k döneminde büyükmaddi kay›plaryaflam›fllard›r. Oligarklar›nbir k›sm› yurt d›fl›nakaçarken bir k›sm›usulsüzlükten hapis cezas›alm›fl, bir k›sm› ise iflinitasfiye ederek Moskovad›fl›nda inzivayaçekilmifllerdir.

Putin döneminde özel sektörde ciddi de¤iflimler yaflanm›flt›r. Yeltsin döne-minde da¤›lan kamu kaynaklar›, yeni kapitalist düzenin geliflmesi aleyhindetekrar ve yeniden yap›land›. Kontrolden ç›km›fl Rusya’y›, kontrol edilen Rus-ya’ya döndürme konusunda iddial› olan ve bunu devlet hazinesini zenginleflti-rerek gerçeklefltiren Putin olmufltur. Devlet Baflkan›n›n özel çabalar›yla devlet,özel sektör üzerinde ‘görünen el’ ve yönlendiren taraf olarak s›k› kontrol sa¤-lam›flt›r. Özel sektörde özel vergiler, yüksek denetim ve geriye yönelik çokyüksek oranlarda vergi borçlanmalar› sarmal›na al›nd›. Rusya’da enerji sektö-ründe yeni özellefltirme ve kamulaflt›rma 2000 y›l›nda bafllam›flt›r. Rus Hükû-meti bir yandan Yukos ve Sibneft olaylar›nda oldu¤u gibi kamunun sektördekipay›n› art›rmakta, öte yandan Lukoil’deki az›nl›k hissesini özellefltirmektedir.Burada amaç, önceliklerin devlet taraf›ndan belirlenmesi ve kamu kontrolününsüreklili¤inin sa¤lanmas›d›r.

2000-2012 DÖNEM‹ ENERJ‹ POL‹T‹⁄‹ 1990’lar›n bafl›nda, merkezi planlama ekonomisinden pazar ekonomisine geçiflsüreci RF’de ciddi bir iktisadi çöküntüye yol açm›fl ve 1998 krizi ile ülke eko-nomisi adeta çökme noktas›na gelmifltir. Ülkede 2000’li y›llarla birlikte petrolfiyatlar›nda görülen art›fl sonras›nda Rusya ekonomisi tekrar toparlanma süre-cine girmifltir. Bu dönemde Rusya, artan gaz fiyatlar›ndan fazlas›yla istifade et-mek istemifl, özellikle do¤algaz konusunu bir d›fl politika arac› olarak kullan-maya çal›flm›fl ve özellikle bu alanda tekel kurarak bütün boru hatlar›n›n ken-di denetiminde olmas›n› sa¤lamaya çal›flm›flt›r.

Rusya 1990’lar›n ilk yar›s›n›n aksine 2000’li y›llarda çok boyutlu bir d›fl po-litika izlemektedir. Bu çok boyutlu yeni d›fl politika alg›lay›fl›n›n ve ekonomikdengelemenin bir sonucu olarak dünyan›n farkl› co¤rafyalar›na ilgi duymayabafllam›flt›r. Çin ve baz› Orta Asya ülkelerinin oluflturdu¤u fiangay ‹flbirli¤i Ör-gütü daha aktif hâle getirilmeye çal›fl›lm›flt›r. Bu yolla Orta Asya’da yaflanabile-cek istikrars›zl›k ve radikal hareketleri engellemek, Orta Asya’da geçmiflten ge-len hâkimiyetini korumak ve ABD’nin So¤uk Savafl sonras›ndaki ‘tekelci ege-menli¤ine’ karfl› koyma amac› güdülmektedir. Bunun yan› s›ra Arap Birli¤i ilede yak›n iliflkiler sürdürülmektedir. Ayn› dönemde Afrika ülkeleri ile olan ilifl-kiler yeniden geliflmeye bafllam›fl ve Latin Amerika’yla olan ba¤lar da gelifltiril-mifltir. Böylece d›fl politika alan›nda farkl› alternatifler gelifltirilebilmekte ve ye-niden ‘Süper Güç’ olma e¤iliminde olan Rusya için dünyan›n farkl› bölgelerin-deki ülkelerle kendi ç›karlar› do¤rultusunda iliflkiler gelifltirmek kaç›n›lmaz birsonuç olmufltur. 2000’li y›llarda Rus d›fl politikas›n›n dayand›¤› temel felsefe;pragmatizm ve ekonomik ç›kar olmufltur. Rusya’n›n yeniden büyük bir güç ola-rak dünya sahnesine ç›kmas› dünyada yeniden çok kutuplulu¤un oluflmas›nakatk› sa¤lam›flt›r.

Rusya’n›n yeni uluslararas›c›l›k yaklafl›m›n› aç›klay›n›z.

Rusya’n›n en temel ihraç mal›n›n petrol, do¤algaz olmas› ve petrol ürünle-rinin üretim-da¤›t›m-arz›nda 2000 y›l›ndan itibaren devlet kontrolünün artmas›,gelirlerin kontrolü ile ekonomik aç›dan dengelenmeye bafllam›flt›r. Putin’in2000-2005 Baflkanl›¤›, Rusya’n›n sosyal, toplumsal aç›s›ndan da ‘onar›m’ döne-midir. 2006-2012 dönemi D. Medvedev’in Baflkanl›k dönemi ayn› zamanda Pu-tin’in Baflbakanl›k dönemidir. ‘Rus Tandemi’ olarak adland›r›lan bu iki siyasi li-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

der, hem ülke s›n›rlar›nda, hem ‘yak›n çevre’de hem de d›fl politikada “reelpo-litik” koflullar›n› tavizsiz uygulam›flt›r. 2012’nin ilk çeyre¤inde yeniden Baflkan se-çilen Putin ile yine ‘Rusya’n›n ulusal ç›karlar›n›’ koruma ve geniflletmede tavizsizuygulama beklenmektedir. Siyasi ve ekonomik olarak Rusya, tart›flmas›z ‘bölge li-deri’ ve ‘küresel aktör’dür; Kafkasya, Orta Asya, Yak›n Do¤u ve Karadeniz bölge-sindeki siyasal de¤iflimler de Rusya’n›n onay›yla gerçekleflebilecektir.

Rusya, geliflmifl ülkelerin çok uluslu enerji flirketlerini çok kontrollü koflul-larla kabul etmifltir. Ayr›ca, Rusya’n›n Urallar, Sibirya, Sahalin bölgesi ve HazarHavzas›ndaki petrol ve do¤algaz kaynaklar› üzerinde ‘Gölge Koruyucu’ ve‘Enerji Arz›nda Tekel’ durumu uzun vadede de devam edebilecek yap›dad›r.Yeni d›fl politikas› ile V.Putin’in yeni Baflkanl›k döneminde, yine dikkat çekenbir dönem de bafllam›flt›r. Burada 2014 K›fl Olimpiyatlar›’n›n dünyaya ihtiflaml›sunulmas›, NATO’nun k›s›tlanan Asya genifllemesi ve Orta Do¤u’daki geliflme-lerde ise ‘ frenleyici’ rolü ilk beklentiler aras›ndad›r. Her koflulda ve f›rsattaRusya’n›n gücünün göstermesi, ‘sa¤duyulu muhalif’ rolü ve Rus halklar›n›ndünyada prestijinin yükseltilmesi önümüzdeki y›llarda dünya siyasi arenas›ndagörmek mümkün olacakt›r.


Rus Tandemi: Dünyasiyasetine yeni bir kavramkazand›ran Vladimir Putin veDimitri Medvedev ‘RusTandemi’nin ikilisidir. ‘RusTandemi’ kelimeler itibar›yla‘Rus ‹kilisi’ , ‘Rus Çifti’anlam›n› tafl›r. Dünyasiyasetinde kritik süreciyaflayan bir devletinyönetiminde bu denli uzunsüreli, yüksek güvenli ve sad›kbir çift görülmemifltir. 1990 y›l›bahar›nda Do¤u Almanya’dançekilen Sovyet AskerîYönetiminden SaintPetersburg kent yönetiminegeçen Vladimir Putin, buradaHukukçu Dimitri Medvedev ilebirlikte çal›flm›flt›. 2000 y›l›ndaRusya Devlet Baflkanl›¤›n›kabul eden Vladimir Putin’inyapt›¤› ilk ifllerden birisi,Dimitri Medvedev’i önceGazProm’a Birinci Müdürlü¤eve k›sa bir süre sonraBaflbakan Yard›mc›l›¤›naatamas›yla devam etti. 2005y›l›nda Devlet Baflkanl›¤›na D. Medvedev, Baflbakanl›¤a V. Putin geçti. Mart 2012seçimlerinde bu kez V. Putinyeniden Devlet Baflkanl›¤›nageçmifltir.

Resim 7.1

Vladimir Putin veDimitri Medvedev


Rusya Federasyonu’nun bölgedeki enerji ham

maddeleri ve mevcut kaynaklar› üzerindeki ‘enerji

politikalar›n›’ aç›klamak.

SSCB dönemindeki enerji ham maddelerinin veenerji politikalar›n›n, Sovyet sonras› süreçte RusyaFederasyonu taraf›ndan farkl› bir yap›lanmaya dö-nüfltürüldü¤ü görülmektedir. Ayr›ca Rusya Fede-rasyonu’nda de¤iflen ve farkl›laflan yönetim yap›-lanmas› ve yasalar› da ilgili enerji kaynak kullan›m-lar›na göre de¤ifliklik arz etmektedir. Bununla bir-likte, devletin enerji kaynaklar›n›n ç›kar›lmas›, ifl-lenmesi (rafine edilmesi), nerede ve hangi koflul-larda kullan›laca¤›, ihracat› ve ihracat koflullar›, ar-z› konular›nda da etkin oldu¤u ortaya ç›kmaktad›r.Rusya Federasyonu’nda bütünleflik ve s›v›laflt›r›lm›flenerji kaynak çeflitlili¤i de önemli bir faktördür.

Rusya’n›n, baflta Avrupa Birli¤i ülkeleri olmak üze-

re ulusal, bölgesel ‘enerji iflbirli¤ini’ oluflturdu¤u

doktrinler çerçevesinde aç›klamak.

Rusya’da, petrol üretiminin % 90’›n› 14 Rus pet-rol flirketi gerçeklefltirmekteydi. Bu flirketler di-key olarak entegre olan flirketlerdi. Bu flirketlerinhemen hepsi petrol ç›kar›lan bölgede bulunanve genellikle bölge ad›yla oluflturulan yap›lard›.2000 y›l› bafl›ndan itibaren V. Putin’in yo¤un dev-letlefltirme politikas› sonucu, üretim sahas›ndadaralma yaflanm›fl ancak 2002’den itibaren yenisahalar›n aç›lmas›yla farkl› ortakl›klar ‘bölgesel’düzeylerde yeniden yap›land›r›lm›flt›r. Bir taraf-tan Avrupa’ya, bir yandan Çin’e ve ABD’ye fark-l›laflan petrol ve do¤algaz ihracat›n› art›ran Rus-ya, buradan elde edece¤i gelirinde en fazla pay›kamu ortakl›¤› olan GazProm ve RosNeft’e aktar-maktad›r. Ayr›ca kamunun kontrolünde olan flir-ketler taraf›ndan yenilenen gemi tafl›mac›l›¤›, bo-ru hatlar› projeleriyle de kendi belirledi¤i sorun-lu bölgeleri de istedi¤i gibi alan d›fl› b›rakabil-mektedir. Türk bo¤azlar›, Ukrayna devlet s›n›rla-r› ve Çeçenistan topraklar› da alan d›fl› b›rak›l-m›flt›r. Amaç, Rusya’n›n do¤rudan ve engelsizenerji ihrac›nda çoklu hatlar›n çal›flt›r›lmas› vegelirin kamu ortakl›¤›nda art›r›larak devam et-mesidir. Ayr›ca, petrol ve yeralt› kaynaklar›n›nelde edilmesi için, her ne kadar yabanc› yat›r›m-c›lara iliflkin yasa ç›kar›lm›fl da olsa bu yasan›n

uygulanmas›nda yabanc› yat›r›mc›ya önemli güç-lükler ç›kar›ld›¤› için yat›r›mc›lar bölgeye gireme-mektedir.

Rusya’n›n ‘yeni uluslararas›c›l›k’ yaklafl›m›ndanyola ç›karak Avrupa ve Asya ifl birliklerinin sonuç-lar›n› tart›flmak.Rusya’n›n 1991-1999 dönemindeki Baflkan› B. Yelt-sin döneminde uygulanan özellefltirme, kamununekonomide sektörlerden çekilmesi ve Federasyoniçinde yer alan Çeçenistan Özerk Cumhuriyeti yö-netimiyle yaflanan çat›flma hâli, 2000 y›l›ndan itiba-ren farkl› bir politik anlay›fla dönüflmüfltür. V.Pu-tin’in Baflkanl›¤› ile devlet, tekrar baflta enerji sek-törü olmak üzere güçlenen ve yeniden yap›lananbir disipline kavuflturulmufltur. Yabanc› yat›r›mc›larve oligarklara iliflkin s›k› ve sert tedbirler tavizsizuygulanm›flt›r. ‘Yeni Uluslararas›c›l›k’ baflta devletinç›karlar› do¤rultusunda ve s›n›rlar›n korunmas›ndayeniden yap›land›r›lm›flt›r. ‘Yeni uluslararac›l›k’ yak-lafl›m›, yeni neo-realist yaklafl›mlarla güçlendiril-mifltir. Bu güçlendirme ile d›fl politika karar ve uy-gulamalar›nda, baflta Avrupa ve Asya ülkeleri vePasifik komflulu¤unda ifl birlikleri art›r›larak Rus-ya’n›n ‘güçlü devlet’ imaj› desteklenmifltir. Ülke için-de kontrollü ve bölgesel, toplumsal kalk›nma içinsosyal devlet ilkesi korunmaya çal›fl›lm›flt›r. Ulusla-raras› ticarette ise bireysel giriflimlere destek sa¤-lanm›flt›r. Uluslararas› ifl birliklerinin do¤rudan ni-hai hedefi ulusal ç›kar olarak tan›mlanan Rusya Fe-derasyonu ve halklar›n ç›kar›d›r. Bunlar› korumak,kollamak ve sa¤lamak, Rusya Baflkan›, Baflbakan›ve Duma’n›n bafll›ca görevidir.

Rusya’n›n de¤iflen ‘d›fl politikas›n›’ de¤erlendirmek.2000-2008 y›llar› aras›nda iki kez Rusya Federasyo-nu Baflkan› olan V. Putin’in 4 Mart 2012’de yap›lanDevlet Baflkanl›¤› seçimlerinde kullan›lan oylar› %63.64 oran›nda alarak yeniden Baflkan seçilmesiile, 2000-2005 dönemiyle ilgili farkl›l›klar ve yeni-likleri izlemek de olas›d›r. Dünya siyasi geliflmele-rinde bölge koruyuculu¤u, enerji üzerinde devlettekeli durumlar›n› koruyarak Rusya’n›n daha dik-kat çekici rolünü ve mevcut durumunu vurgula-yaca¤›, bunu da dünyaya gösterece¤i bir özel dö-nem ortaya ç›km›flt›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. 1918 Ekim Devrimi hangi yönetimin sona ermesineyol açm›flt›r?

a. Buhara Hanl›¤› b. Karelya Krall›¤› c. K›r›m-Tatar Hanl›¤› d. Rus Çarl›¤›e. Tatar Hanl›¤›

2. Afla¤›dakilerden hangisi, Hazar havzas›ndaki cum-huriyetlerin, petrol ve do¤algaz sat›fl›na iliflkin çekince-lerinden biri de¤ildir?

a. Rusya’n›n enerji arz›ndaki tekelib. Dünya piyasas›n› tan›mamalar›c. Kendi ihracatlar›n› belirlemek istemelerid. Teknik bilgi ve deneyim eksikli¤ie. Rusya ile iliflkilerin bozulmas›

3. Afla¤›dakilerden hangisi, Rusya Federasyonu içinstratejik üründür?

a. Nükleer enerjib. Petrol ve do¤algazc. Madenlerd. Tafl ocaklar›e. Kömür

4. Afla¤›dakilerden hangisi, Subsoil Yasas› ile hedef-

lenmemifltir?

a. Do¤al zenginliklerden öncelikli Rus flirketlerinyararland›r›lmas›

b. Rusya’da yabanc› yat›r›mlar›n k›s›tlanmas›c. Rusya’da yeralt› kaynaklar›n›n ç›kar›lmas›n›n

planlanmas›d. Rusya’da devletin kontrol mekanizmas›n›n güç-

lendirilmesie. Rusya’da yabanc› yat›r›mlar›n özendirilmesi

5. Afla¤›dakilerden hangisi, günümüzde Rusya Fede-rasyonu’nun do¤algaz ve petrol ihracat›n› yönlendirenbafll›ca kamu kurumudur?

a. Subsoilb. Gazexportc. Sibneftd. Gazprome. Sahalin

6. Afla¤›dakilerden hangisi Gazprom’un projelerindenbiri de¤ildir?

a. Murmansk Transneft Projesib. Kuzey Ak›m Projesic. Yamal-Avrupa Hatt› Projesid. Balt›k do¤algaz Boru Hatt› Projesie. Orta Asya Gaz Da¤›t›m Sistemi

7. Avrupa Birli¤i ülkeleri Rusya’dan petrol-do¤algaz ta-lebini hangi anlaflmayla sa¤lamaktad›r?

a. AB Enerji Anlaflmas›b. ‹kili Anlaflmalar c. Kyoto Protokolüd. Maastricht Anlaflmas›e. Yeflil Çevre Anlaflmas›

8. Afla¤›dakilerden hangisi, Rusya’n›n eski SovyetlerBirli¤i s›n›rlar› dahilinde kat› ve tavizsiz uygulad›¤› po-litikas›n›n ad›d›r?

a. Do¤u Romab. Irkutsk Bölgesi c. Kabardin-Balkar d. Yak›n Çevree. Uzak Do¤u

9. Afla¤›dakilerden hangisi Transneft’in Türk bo¤azlar›-n› bay-pas etmeye yönelik projelerindendir?

a. Burgas-Dedea¤aç Hatt› Projesib. Adria Projesic. Balt›k Projesid. Hazar Boru Hatt› Projesie. Çeçenistan Hatt› Projesi

10. Afla¤›dakilerden hangisi Rusya için ‘yenilefltirilmiflenerji’ (yeni ürün) tan›m›na uygundur?

a. Rafine edilmifl ham petrolb Sibirya do¤algaz›c Tümen bölgesi petrolüd. LPG-LNGe. Mavi yak›t



1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yenidengözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “20. Yüzy›lda Sovyet Sonra-s› De¤iflim ve Enerji” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “20. Yüzy›lda Sovyet Sonra-s› De¤iflim ve Enerji” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Enerji Sektöründe Vergi Uy-gulamalar›” konusunu yeniden gözden geçiri-niz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sovyetlerden Rusya’ya Dün-ya Enerji Arz› ve Enerji Sektöründe KamununYeri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sovyetlerden Rusya’ya Dün-ya Enerji Arz› ve Enerji Sektöründe KamununYeri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sovyetlerden Rusya’ya Dün-ya Enerji Arz› ve Enerji Sektöründe KamununYeri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “2000-2012 Dönemi D›fl Po-litikada Enerji Politi¤i” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Rusya’n›n Enerji Politika-s›nda Petrol ve Do¤algaz Boru Hatlar›” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sovyetlerden Rusya’ya Dün-ya Enerji Arz› ve Enerji Sektöründe KamununYeri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Sovyetler Birli¤i’nin da¤›lmas› ve So¤uk Savafl’›n sonaermesi sürecinin ard›ndan yeni ba¤›ms›z cumhuriyetler,petrol ve do¤algaz›n dünya piyasalar›na sunulmas› ko-nusunda bilgi ve deneyim eksikli¤i yaflamaktad›r. Rus-ya’n›n enerji sektöründeki korumac› politikalar› da ba-¤›ms›z hareket etmeleri yönünde engeldir. Kafkas veOrta Asyal› devletler hem Rusya ile iliflkilerini bozabilmehem de çok uluslu flirketlerle iletiflim ve iflbirli¤i konu-lar›nda s›n›rlanma çekinceleriyle hareket etmektedirler.Rusya ile ortak al›nan kararlar sonucunda bu devletlerihracatlar›n› kendileri yönlendirmemektedir. Rusya’n›nkamu kurumlar› olan Gazprom ve Transneft’in çizdi¤ipolitika ve projelerin hâkim oldu¤u enerji sektöründe,Rusya’n›n tekeli sürmektedir.

S›ra Sizde 2

Rusya enerji sektöründe korumac› ve devletçi bir poli-tika izlemektedir. Bu nedenle kamu pay›n› art›rma e¤i-limindedir. 1990’l› y›llar›n bafl›nda yaflanan h›zl› özel-lefltirmeden sosyo-ekonomik olarak olumsuz etkilenenRusya, 2000’li y›llarda kamuya öncelik tan›makta ve çokuluslu flirketlerin sektöre giriflini de kontrol etmektedir.Bunun nedenleri aras›nda; stratejik kaynaklar›n devle-tin kontrolüne al›nmas›, enerji arz›ndan daha fazla gelirelde etme amac›, dolay›s›yla Gayri Safi Milli Has›lay›(GSMH) art›rmak hedefi de bulunmaktad›r. Enerji sek-törü Rusya’n›n d›fl politikas› ve gelirleri aç›s›ndan stra-tejik önemdedir.

S›ra Sizde 3

Enerji sektöründe kamu pay›n› art›rma ve tekel olufltur-ma, vergiler, vergi d›fl› ödemeler (lisanslar gibi), yaban-c› ortaklar/çok uluslu flirketlerin yat›r›mlar›n›n s›n›rlan-mas›, Avrupa devletleriyle ihracatta üçüncü ülkelerdenba¤›ms›z ikili ifl birli¤i anlaflmar›n›n yap›lmas›, hatlar›ndöflenmesinde di¤er ülkelerin by-pass (bay-pas) edile-rek kontrolün ve geçifl ücretinin uygulanmas›, Orta As-ya ve Kafkas devletlerinin ihracatlar›n›n kontrol edilme-si gibi uygulamalar say›labilir.

S›ra Sizde 4

2000’li y›llarda çok boyutlu bir politika izleyen RusyaFederasyonu, artan petrol gelirleri ve do¤algaz ihraca-t›yla dünya piyasalar›nda etkilidir. Bunun için aktif po-litika izleme tercihinde olan Rusya, kendi onay› olma-dan Kafkasya ve Orta Asya ülkelerinin ba¤›ms›z d›fl po-



litik kararlar›n› do¤rudan veya dolayl› olarak etkilemek-tedir. Bu etki alan›n› da di¤er yak›n çevrelerde (KuzeyAvrupa ve Orta Do¤u gibi) de etkin k›lmak istemekte-dir. So¤uk Savafl’›n sona ermesinin ard›ndan bu bölge-lerde artan ABD etkisi dengelenmeye çal›fl›lmaktad›r.fiangay ‹flbirli¤i Örgütünde baflat oyuncu olarak Çin ilebirlikte karar mekanizmalar›n› gelifltirmektedir. Dahapragmatik ve ekonomik ç›karlar›n öncelik kazand›¤› buyeni çizgide tekrar, hem küresel boyutta hem de bölge-sel olarak “siyasi bir güç olma” iddias› bulunmaktad›r.Bunu da d›fl politikada neo-realist yaklafl›m temelindeuygulayarak göstermektedir.

Yararlan›lan KaynaklarBrzezinski, Z. (1990), Büyük Çöküfl. Alt›n Kitaplar›: ‹s-

tanbul.Cuciyev, A. (2006), Atlas Etnopolitiçeskoy istorii

Kavkaza (1774-2004), Moskva. Demira¤ Y., Çelebi Ö. (2011), Son 10 Y›lda Türk D›fl

Politikas›. Palme Yay›nc›l›k: Ankara.Demira¤ Y., Karadeli C. (2005), Kafkasya ve Orta As-

ya Cumhuriyetleri. Palme Yay›nc›l›k: Ankara.Dugin A. (1996) , Misterii Evrazii. Moskva.Dugin A. (2003), Rus Jeopoliti¤i:Avrasyac› Yakla-

fl›m. Küre Yay›nlar›.Efegil E., K›l›çbeyli E.H., Akçal› P. (Der.) (2002) Yak›n

Dönem Güç Mücadeleleri Ifl›¤›nda Orta Asya.

Gündo¤an Yay›nc›l›k: ‹stanbul.Emrahov M. (2002), Hazar Havzas› Enerji Kaynakla-

r› ve Türkiye ile ‹liflkisi, Yay›nlanmam›fl YüksekLisans Tezi, Adana, Çukurova Üniversitesi, SosyalBilimler Enstitüsü,

Gumilyev L.N. (2003), Halklar›n fiekillenifli, Yükse-

lifl ve Düflüflleri. Selenge Yay›nlar›: ‹stanbul. Gumilyev L.N. (2003), Hazarya’da Biny›l. Selenge Ya-

y›nlar›: ‹stanbulGürsoy,Naskali E., fiahin E. (der.) (2002). Ba¤›ms›zl›k-

lar›n›n 10. y›l›nda Türk Cumhuriyetleri, SO-TA,Haarlem: Hollanda.

Gürsoy-Naskali E. (2001), Ba¤›ms›z K›rg›zistan: Dü-

¤ümler ve Çözümler. T.C.Kültür Bakanl›¤›, TürkDünyas› Dizisi, Ankara.

Kazgan G. (2008), Türkiye-Rusya: ‹thilafl› Konular,

‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›: ‹stanbul. Kazgan G. ve Ulçenko N. (2003), Dünden Bugüne

Türkiye ve Rusya, ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Ya-y›nlar›: ‹stanbul.

Lacoste Y. (2008), Büyük Oyunu Anlamak, NTV Yay›nlar›.Luzyanin S.G. (2007), Vastoçnaya Palitika Vladimira

Putina: Vazvrafleniya Rassii na ‘Balfloy Vastok

(2004-2008 gg.), Maskva.Medvedev Z. (2000), Zagadka Putina. Moskva. Minibayev Y.K., Yakubov R.‹. (2002), Yevrazistva :

Problemi Asmisleniya. Vvedenii Pub. Ufa, Baflk›r-distan.

Mütercimler E. (1997), 21. Yüzy›l ve Türkiye. YüksekStrateji: ‹stanbul.

Nartof N.A. (1999), Geopolitika: Maskva .Onay Y. (2002), Rusya ve De¤iflim. ‹stanbul. Özda¤ M. (1999), Türkiye’de ve Türk Dünyas› Je-

opoliti¤i Üzerine. Ankara.Pereslegin S. (2006), Samauçitel ‹gri na mirovoy flah-

matnoy doske. Ast Izdatelstva: Moskva.Puflkin S.N., (2001), Znaçeniya religioznava faktora

v yevraziskoy idei. Nijgorod, Rusya.Urazova Y.‹. (2003), Rassisko - Turyetsiye Atnafleni-

ya: ‹storiya, Savramenniye Sastayaniye i Pers-

pektivi, Moskva.Yergin D. (1999), Petrol. Türkiye ‹fl Bankas› Yay›nlar›:

‹stanbul.Yüce Ç.K. (2006), ‘Hazar Havzas› Enerji Kaynaklar›

ve Türkiye-Kafkasya Cumhuriyetleri ‹liflkileri’.

Yay›nlanm›fl Yüksek Lisans Tezi. Ni¤de Üniversite-si, Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Orta Asya ve Kafkaslardaki bölgesel ihtilaflar›n tarihsel geliflimlerini de¤er-lendirebilecek,Bu ihtilaflar›n üzerinde bölgenin yak›n çevresinde yer alan devletlerin (Tür-kiye, Rusya Federasyonu, ‹ran, Çin, Hindistan vb.) rollerini tart›flabilecek,Bu ihtilaflar›n üzerinde uluslararas› sistemde yer alan baz› devlet ve örgütle-rin (ABD, BM, AB, NATO, AG‹T, vb.) politikalar›n› tart›flabilecek,Söz konusu bölgesel ihtilaflar›n günümüz itibar›yla çözüm süreçlerini analizedebileceksiniz.

‹çindekiler

• ‹htilaf (Anlaflmazl›k)• Güç Bofllu¤u• So¤uk Savafl Sonras› Dönem

• Dondurulmufl Sorunlar• Radikalizm• ‹stikrars›zl›k

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N


• G‹R‹fi• OSETYA VE ABHAZYA SORUNLARI• ACAR‹STAN SORUNU• CAVAHAT‹ SORUNU• FERGANA VAD‹S‹• HAZAR’IN STATÜSÜ• DA⁄LIK KARABA⁄ VE ‹fiGAL

ALTINDAK‹ REYONLAR SORUNU

Orta Asya veKafkaslarda Bölgesel‹htilaflar


G‹R‹fiOrta Asya ve Kafkaslardaki bölgesel ihtilaflar tarihsel olarak incelendi¤inde, So¤ukSavafl döneminde komünist rejim alt›nda birleflen Sovyet Sosyalist CumhuriyetlerBirli¤inde (SSCB) sorun yaflanmad›¤›, ancak Birli¤in da¤›lmas›n›n ard›ndan Cum-huriyetlerin ba¤›ms›zl›klar›n› ilan etmeleriyle sorunlar›n gündeme gelmeye baflla-d›¤› görülmektedir. Bölgenin zengin do¤al kaynaklar› ve sorunlar›n etnik, kültürelboyutlar›, konular›n uluslararas›laflmas›n› beraberinde getirmifltir.

OSETYA VE ABHAZYA SORUNLARISo¤uk Savafl sonras› dönemde Gürcistan da di¤er Güney Kafkasya devletlerinde ol-du¤u gibi dil, din ve etnik köken farkl›l›¤›ndan kaynaklanan çat›flma potansiyelini ta-fl›maktad›r. Di¤er bir deyiflle Gürcistan’daki dondurulmufl sorunlar, SSCB da¤›ld›k-tan sonra oluflan güç bofllu¤u nedeniyle ortaya ç›km›flt›r. Bu sorunlardan ikisi Oset-ya ve Abhazya Sorunlar›d›r. Gürcistan Parlamentosu 1989 ve 1990’da ald›¤› kararlar-la Gürcistan’›n egemen, ba¤›ms›z ve üniter bir devlet oldu¤unu vurgulam›flt›r. Buaç›klamalar Abhazya ve Osetya’n›n statüleri ile ilgili s›k›nt›lar›n ilk belirtisi olmufltur.

Osetya Sorunu, So¤uk Savafl sonras›nda Kafkasya’da oluflan güç bofllu¤u so-nucunda ortaya ç›kan etnik çat›flmalardan biridir. Osetya Sorunu, Gürcistan’a ba¤-l›yken ba¤›ms›zl›¤›n› ilan eden Güney Osetya Cumhuriyeti’nin Rusya Federasyo-nu’na (RF) ba¤l› Kuzey Osetya Özerk Cumhuriyeti ile birleflme ve Oset Birli¤i’nisa¤lama amac› ile ilgilidir. Güney Osetya’n›n bu talebinin Gürcistan taraf›ndan top-rak bütünlü¤ünün ihlali olarak alg›lanmas›, sorunu çat›flmaya dönüfltürmüfltür.

Sorunun tarihsel temeline bak›ld›¤›nda Osetler 18. yy’dan itibaren Ruslar›n Kaf-kasya’da etkilerini art›rmas›yla beraber, Ruslara yak›n politika yürütmüfller ve s›k-l›kla Rus vesayeti alt›na girmeyi istemifllerdir. Hatta Osetler, Rus vesayeti alt›na gir-mek için 1749-1752 y›llar› aras›nda St. Petersburg’da daimi elçilik bulundurmufltur.Elçili¤in görevi, Ruslar›n Osetya’y› vesayet alt›na almas› için ikna etmektir. Ruslarvesayet fikrine olumsuz baksa da Osetlerden kendisini desteklemesini Osetya için-de Ortodokslu¤un teflvik edilmesini istemifltir.

Osetya’n›n güneyinin Gürcü egemenli¤ine girmesi 1801’de yaflanan geliflmelerlebafllam›flt›r. 1801’de Do¤u Gürcistan, Rus egemenli¤ine geçmifltir ve Osetya’n›n güne-yi 1843’te Ruslar taraf›ndan oluflturulan Tiflis eyaletine ba¤lanm›flt›r. Osetya’n›n güne-yi 19. yy ortalar›nda Ruslar taraf›ndan iflgal edilmesinden ve bu bölgenin 1922’de Rus-lar taraf›ndan Gürcülere verilmesinden beri Osetya siyasi aç›dan bölünmüfl hâldedir.

Orta Asya ve KafkaslardaBölgesel ‹htilaflar

Dondurulmufl Sorunlar: ‹kiKutuplu Sistem’de Kafkasyave Balkanlar gibi etnik, dinîve kültürel farklar› fazlaolan halklar› bünyesindebar›nd›ran bölgelerde, So¤ukSavafl’›n sona ermesiyleberaber bu farklar›n ortayaç›kmas› ve bölgeselihtilaflar hâlinedönüflmesidir.

Güç Bofllu¤u: Bir bölgedeoluflan ve eksikli¤indeçat›flmalara neden olan, üstotoritenin olmamas›durumudur.

Kuzey Osetya ise 1925’te Kuzey Osetya Özerk Bölgesi olarak SSCB’ye ba¤lanm›fl,1936’da Kuzey Osetya özerk bölgelikten, özerk cumhuriyet statüsüne geçirilmifltir.

Güney Osetya’da etnik ve kültürel problemlerin görülmeye bafllanmas› SSCB’ninson y›llar›nda olmufltur. 1988’de Gürcü dilinin Güney Osetya’da güçlendirilmesineiliflkin yasa, Gürcü-Oset çat›flmas›n› bafllatm›flt›r. Bu yasaya karfl›l›k Osetler; Rusça,Gürcüce ve Oset dilini resmî dil olarak kabul etmifltir. Güney Osetya, 1989’da Gür-cistan Yüksek Sovyetinden statüsünün özerk bölgelikten özerk cumhuriyetli¤e yük-seltilmesini talep etmifltir. Gürcistan Yüksek Sovyetinin bu talebi reddetmesi üzeri-ne Gürcistan ile Güney Osetya aras›ndaki iliflkiler gerilmifl ve Gürcistan, GüneyOsetya’n›n baflkenti Tsinvali’ye girmifltir. 1990’da Güney Osetya kendisini Demok-ratik Cumhuriyet olarak ilan etmifl, buna karfl›l›k Gürcistan Parlamentosu bölgeninözerkli¤ini kald›r›p bölgeyi Tiflis yönetimine sokmufltur. Gürcistan’da 28 Kas›m1990’da afl›r› milliyetçi Zviad Gamsahurdiya’n›n seçimleri kazanmas›yla birlikte Gü-ney Osetya’n›n ad› “Tsinvali Bölgesi” olarak tan›mlanm›flt›r. Ocak 1991’de GürcistanTsinvali’ye girmifl ve çat›flmalar artm›flt›r. 1992’de Eduard fievardnadze’nin iktidaragelmesi Gürcü-Oset çat›flmas›n› azaltm›flt›r. RF Devlet Baflkan› Boris Yeltsin ile Gür-cistan Cumhurbaflkan› Eduard fievardnadze Güney Osetya Sorunu’nu çözmek içinbir araya gelmifl ve Gürcistan ile Güney Osetya aras›nda ateflkes ilan edilmifltir. Yelt-sin ve fievardnadze, Soçi’de imzalad›klar› anlaflma ile Ortak Bar›fl Gücü ve OrtakKontrol Komisyonu ve Gürcistan-Güney Osetya s›n›r›nda ve Tsinvali çevresinde gü-venlik koridoru oluflturulmufltur (Ar›, 2012: 170). Komisyonun amaçlar› ateflkesinkontrolünü, askeri birimlerin geri çekilmesini ve savunma güçlerinin terhisini kon-trol etmek ve güvenlik rejimini sa¤lamak olmufltur. Fakat fievardnadze arabulucu-luk giriflimlerindeki Rus tekelini k›rarak sorunu uluslararas›laflt›rmaya çal›flm›fl; NA-TO (Kuzey Atlantik Pakt› - North Atlantic Treaty Organisation), Avrupa Güvenlik ve‹flbirli¤i Teflkilat› (AG‹T) ve Birleflmifl Milletler’e (BM) baflvurarak bar›flç› çözüm bu-lunmas› için tüm imkânlar›n kullan›lmas›n› istemifltir. Gürcistan’daki AG‹T Misyonu,merkezi Tiflis’te olacak flekilde Aral›k 1992’de kurulmufl, 1994 y›l›nda Gürcistan Hü-kûmetinin deste¤iyle Güney Osetya’daki bar›fl gücünü gözlemleme ve diplomatikçabalar›n gösterilmesi sorumlulu¤unu üstlenmifltir. 1995’te taraflar aras› görüflmeleryeniden bafllamas›na ra¤men 1995’te kabul edilen Gürcistan Anayasas›’nda GüneyOsetya’n›n özerkli¤i kald›r›lm›fl ve “Tsinvali Bölgesi” olarak Gürcistan’a ba¤l› idaribir birim hâline getirilmifltir.

1996’da Güney Osetya’da Cumhurbaflkanl›¤a ›l›ml› Ludvig Cibirov’un gelmesi-nin etkisiyle birlikte 16 May›s 1996 tarihinde Moskova’da iki taraf aras›nda güven-lik art›r›c› ve karfl›l›kl› güveni güçlendirmeye dönük memorandum imzalanm›flt›r.Memorandumda taraflar karfl›l›kl› olarak birbirlerine karfl› güç kullanmayacaklar›-na dair güvence vermifltir. 2001’de Güney Osetya kendi anayasas›n› kabul ettiktensonra 2004 y›l›nda Güney Osetya’da Eduard Kokoev ve Yedintsvo (Birlik) Partisiiktidara gelmifltir. Kokoev ve partisinin amac› Gürcistan’dan ayr›l›p RF ile birlefl-mektir. Güney Osetya’daki bu geliflmeden sonra Güney Osetya Sorunu yenidengündeme gelmifltir. 2003’te “Gül Devrimi” ile iktidara gelen ve 2004’te AcaristanSorunu’nu Gürcistan lehine çözen Mihail Saakaflvili, Abhazya ve Güney Osetya’n›nGürcistan ile birleflece¤ine dair inanc›n› dile getirmifltir.

Saakaflvili’nin yasa d›fl› ticareti önlemek amac›yla Güney Osetya ekonomisindeönemli bir yer tutan Ergneti Pazar›’n› kapatma karar› almas› Güney Osetya’dakiGürcü karfl›tl›¤›n› art›rm›flt›r. 2004’te yap›lan seçimleri yeniden kazanan Kokoev,Güney Osetya’n›n ortak tarihi ve kültürü paylaflan Kuzey Osetya ile birleflip RFegemenli¤ine girmesi gerekti¤ini dile getirmifltir. Bu amaçla Güney Osetya ÖzerkBölgesi Parlamentosu 9 Haziran 2004’te RF ile birleflme karar› alm›flt›r. Duma’daki


deste¤e ra¤men RF Devlet Baflkan› Vladimir Putin bu karar› reddetmifl ve Gürcis-tan’›n iç ifllerine kar›flmayaca¤› aç›klamas›n› yaparak Güney Kafkasya’daki sorun-lar›n kayna¤› olmad›klar› mesaj›n› vermek istemifltir (Yenigün ve Bolat, 2010: 468).Gürcü yetkililerin RF’den Güney Osetya’ya silah ve cephane tafl›yan araçlar›n var-l›¤›n› iddia etmeleri ve Saakaflvili’nin sorunun bir iç meseleden RF-Gürcistan me-selesine döndü¤ünü belirtmesi iliflkileri olumsuz etkilemifltir. Güney Osetya’da ar-tan çat›flmalar›n ard›ndan Ortak Kontrol Komisyonu toplanm›flt›r. Bu toplant›daGürcistan, Güney Osetya’y› RF’ye ba¤layan Roki Tüneli’nde kontrol noktas› olufl-turulmas›n› ve Java Bölgesi’nden askeri birliklerin çekilmesini; RF ve Güney Oset-ya ise 16 kontrol noktas›nda konufllanan 3000 Gürcü askerin çekilmesini istemifl-tir. 17 A¤ustos 2004’te ilan edilen ateflkes ile birlikte taraflar› aralar›nda tamponbölgeler konusunda anlaflm›fl, tampon bölgelerin Rus Bar›fl Gücü taraf›ndan kon-trol edilmesi ve AG‹T taraf›ndan gözlenmesi konusunda karara varm›flt›r.

Rusya Federasyonu 2004’ten itibaren statükocu politikas›n› terk etmifltir. RF buy›ldan itibaren Güney Osetya’daki ve Abhazya’daki ba¤›ms›zl›k yanl›s› hareketleridestekleyen kararlar alm›flt›r. 2004 y›l›ndan sonra RF-Gürcistan iliflkileri gerilmeyebafllam›flt›r. Güney Osetya’n›n Gürcistan’dan ayr›lmas›n›n on beflinci y›l dönümün-de 20 Eylül 2005’te Tsinvali’de üç bomba patlam›flt›r. Gürcistan bu olaylardan RF’yisorumlu tutmufl ve RF’nin bölge bar›fl› misyonunun sona ermesi ça¤r›s›nda bulun-mufltur. Saakaflvili AG‹T’ten bombalama eylemini araflt›rmas›n› istemifltir. ABD deGürcistan’›n toprak bütünlü¤ünün korunmas› için destek vermifltir. 2006’da Gürcis-tan, ülkesindeki Rus askerlerinin vize almad›klar› takdirde ülkeyi terk etmelerini is-temifltir. Güney Osetya’n›n güvence olarak gördü¤ü Rus askerlerinin Gürcistan’da-ki varl›¤›n›n tehlikeye girmesi Güney Osetya’n›n ba¤›ms›zl›k taleplerini yineleme-sini beraberinde getirmifltir. Güney Osetya’n›n ba¤›ms›zl›k talebini art›rmas›nda2008’de Kosova’n›n ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmesinin pay› vard›r. Güney Osetya 3 Mart2008’de ba¤›ms›zl›¤›n›n tan›nmas› için RF, Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u, BM veAvrupa Birli¤i’ne (AB) ça¤r›larda bulunmufltur. A¤ustos 2008’de bölgeye Rus as-kerlerinin sevk edilmesi üzerine Gürcistan, Güney Osetya’ya karfl› harekete geç-mifltir. RF bu sald›r›ya iki gerekçe ile sert karfl›l›k vermifltir. Birincisi, bölgedeki Rusvatandafllar›n›n can güvenli¤inin korunmas›; ikincisi, bölgedeki Rus Bar›fl Gücü as-kerlerinin Gürcü sald›r›s›na maruz kalmas›d›r. Literatürde “08.08.08 Savafl›” ya da“Befl Gün Savafl›” olarak geçen 7 A¤ustos-16 A¤ustos 2008 tarihleri aras›nda ger-çekleflen çat›flmalarda RF, Gürcistan’›n önemli flehirlerini ve limanlar›n› bombala-m›flt›r. Gürcistan bu savafl› kaybetmifl, RF’nin Gürcistan topraklar›n› iflgali AB Dö-nem Baflkan› Fransa’n›n arabuluculu¤unda yap›lan, 16 A¤ustos 2008’de imzalananSarkozy Plan›’na kadar sürmüfltür. RF, 1993’te de facto ba¤›ms›z olan Güney Oset-ya ve Abhazya’n›n ba¤›ms›zl›klar›n› de jure olarak tan›m›flt›r ve buralardaki askerîvarl›¤›n› devam ettirmifltir. RF d›fl›nda Venezuela, Nauru ve Nikaragua Güney Oset-ya ve Abhazya’n›n ba¤›ms›zl›klar›n› tan›maktad›r (Ar›, 2012: 169).

Bu sorun ilk bak›flta RF ile Gürcistan aras›ndaki bir mesele olarak görülebilir.Osetya Sorunu baflka boyutuyla ABD ile RF aras›ndaki mücadelenin bir parças›d›r.Osetya Sorunu SSCB da¤›ld›ktan sonra küresel hedeflerinden ziyade bölgesel he-deflerini ön plana alan RF’nin “Yak›n Çevresi”nde ABD varl›¤›na ve NATO genifl-lemesine karfl› gösterdi¤i reaksiyonu ifade eder. Bu anlamda “08.08.08 Savafl›”RF’nin Yak›n Çevresi’nde ABD etkisine gösterdi¤i tepkilerden biridir. 26 A¤ustos2008’de RF’nin Güney Osetya ve Abhazya’n›n ba¤›ms›zl›klar›n› tan›mas› da bir aç›-dan ABD ve AB’nin Kosova’n›n ba¤›ms›zl›¤›n› tan›malar›na verdi¤i bir cevap nite-li¤indedir. RF Yak›n Çevresi ile ilgili hassasiyetini Eylül 2009’da Abhazya ve GüneyOsetya’ya 1700 askerlik iki askeri üs infla etmeye bafllamas›yla da göstermifltir. Böl-

1998. Ünite - Orta Asya ve Kafkaslarda Bölgesel ‹ht i laf lar

08.08.08 Savafl›: 08.08.08Savafl›, 7-16 A¤ustos 2008tarihleri aras›nda, OsetyaSorunu’nun RusyaFederasyonu (RF) ileGürcistan aras›nda savafladönüflmesidir. Bu savafltaRF Gürcistan’› yenmifl veGürcistan topraklar›Fransa’n›n sorunu çözmekiçin devreye girmesine kadarRus iflgali alt›nda kalm›flt›r.Savafl›n sonunda GüneyOsetya ve Abhazya’n›nba¤›ms›zl›klar› RFtaraf›ndan tan›nm›flt›r.

gede hâlâ belirsizlikler bulunmaktad›r. Güney Osetya’da Kas›m 2011’deki son se-çimlerde Alla Cioyeva Cumhurbaflkan› seçilmesine ra¤men 10 fiubat 2012’de Gü-ney Osetya’daki yüksek mahkeme seçimleri iptal ettirmifltir.

Abhazya Sorunu, Osetya Sorunu gibi So¤uk Savafl sonras› Gürcistan’›n yaflad›¤›sorunlardan biridir. Sorunun kökeni Ruslar›n 1864’te Abhazya’y› iflgal etmesine ve1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl›’nda Abhazlar›n Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na göç etme-sine kadar uzan›r. Bu göçler sonucunda Abhazlar›n yaflad›¤› topraklara Ruslar, Er-meniler, Gürcüler ve Rumlar yerlefltirilmifltir. 1917’de Çarl›k Rejimi’nin y›k›lmas›ndansonra 1918’de Abhazlar, Birleflik Kafkasya Cumhuriyeti’ne kat›lm›flt›r. GürcistanRF’deki iç kar›fl›kl›klardan faydalanarak Abhaz topraklar›na girmifltir. I. Dünya Sava-fl› sonunda ise ‹ngiltere Gürcistan’› iflgal etmifl ve iflgalden sonra Müttefiklerin, Gür-cistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› 1920’de tan›mas›n› takiben 1921’de Abhazya Sovyet SosyalistCumhuriyeti kurulmufltur. Abhazya daha sonra Gürcistan ile özel birlik anlaflmas›imzalam›flt›r. 1922’de Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan taraf›ndan oluflturulmuflTranskafkasya Sovyet Sosyalist Federal Cumhuriyeti kuruldu¤unda, Abhazya’ya Bir-lik Cumhuriyeti statüsü verilmifltir. SSCB Devlet Baflkan› ve Gürcü kökenli lider Jo-sef Stalin, 1931’de Abhazya’n›n statüsünü düflürerek Gürcistan’a ba¤lam›flt›r.

Osetya Sorunu’nda oldu¤u gibi Abhazlar ile Gürcüler aras›ndaki sorunun görü-nen sebebi dildir. Gürcüler kendi dillerinin kullan›lmas›n› zorunlu k›larak Abhazlar›nsosyal, politik alanda ve e¤itimde ikinci planda kalmas›n› sa¤layarak asimile etmeyeçal›flm›flt›r. Bu çerçevede 1970’li y›llardan itibaren Gürcülerle Abhazlar aras›ndaki so-runlar ve çat›flmalar artm›flt›r. 1978’de Abhazlar Gürcü yönetimine karfl› düzenledi¤iprotestolarda RF’ye ba¤lanma taleplerini gündeme getirmifltir. Etnik ve kültürel so-runlar›n etkisiyle Abhazlar da Osetler gibi RF ile birleflmeyi istemektedir. RF’nin des-te¤i ile Abhazlar birtak›m kültürel haklar elde etmifltir. Gürcüler, ülkelerinin siyasi veüniter yap›s›na ayk›r› görülebilen bu geliflmelerden hoflnut olmamaktad›r.

Abhazya Özerk Cumhuriyeti 25 A¤ustos 1990’da ba¤›ms›z bir cumhuriyet oldu-¤unu ve 1921 öncesinde oldu¤u gibi SSCB’nin bir parças› oldu¤unu ilan etmifltir. Bukarar, RF taraf›ndan desteklenmifl ve Aral›k 1990’da Vladislav Ardzinba Cumhurbafl-kan› seçilmifltir. Eduard fievardnaze Osetya ve Abhazya Sorunlar›n› otonomi ile çöz-meye çal›flsa da baflar›s›z olmufltur. Abhazya’n›n ba¤›ms›zl›¤›n› ve SSCB’ye ba¤l›l›¤›-n› ilan etmesi Abhazya ile Gürcistan aras›ndaki sorunlar› çat›flmaya dönüfltürmüfltür.Gürcistan Abhazya’n›n baflkenti Sukhumi’yi iflgal etmifl ve Abhaz Hükûmeti Gudau-ta’ya çekilmek zorunda kalm›flt›r. Yeltsin ve fievardnadze taraf›ndan oluflturulan Or-tak Kontrol Komisyonu ile ateflkes sa¤lanm›flt›r. Gürcistan bölgedeki yabanc› birlik-lerin silahs›zland›r›lmas›, geri çekilmesi ve bölgedeki Rus birliklerinin tarafs›zl›¤›n›nsa¤lanmas› karfl›l›¤›nda özel ve yerel amaçlarla s›n›rland›r›lm›fl birlikleri d›fl›ndaki as-kerlerini bölgeden çekmeyi kabul etmifltir. Fakat Abhazya-Gürcistan aras›ndaki çat›fl-malar durmam›fl ve 1993’te yeniden bafllam›flt›r. Çat›flmalar›n sonunda Soçi Antlaflma-s› imzalanm›flt›r (Yenigün ve Bolat, 2010: 465) ve RF bu antlaflmada garantör olmufl-tur. BM yetkilileri, antlaflman›n uygulanabilirli¤ini kontrol etmek amac›yla Abhaz-ya’ya geldiklerinde ise Abhazlar antlaflmay› bozmufl ve Sukhumi’yi ele geçirmifltir.fievardnazde Yeltsin’i Soçi Antlaflmas› öncesinde oldu¤u gibi Abhazlara yard›m et-mekle suçlam›flt›r. fievardnadze’ye göre bölgedeki Abhaz-Gürcü çat›flmas›nda Rusbirliklerinin çat›flmay› fliddetlendirmesinin pay› yüksektir. Abhazya Parlamentosu1994’te yeni bir anayasay› ve Abhazya Cumhuriyeti’ni ilan etmifltir.

1997’de Gürcistan ve Abhazya aras›nda ilan edilen Tiflis Deklarasyonu iliflkile-ri yumuflatm›flt›r. Deklarasyona göre her iki taraf, sorunun bar›flç›l yollarla çözül-mesi için çaba harcayacaklar›n› beyan etmifltir. 1999’da Türkiye de taraflar aras›n-da arabuluculuk çabalar›nda bulunmufltur. 3 Ekim 1999’da Abhazya’da yap›lan re-


ferandumda Abhazlar % 98 oranda ba¤›ms›zl›k için oy vermifltir. Gürcistan ise oto-nom bölge teklifini öne sürmüfltür ve Abhazlar›n ba¤›ms›zl›¤›n› kabul etmemifltir.Taraflar aras› olumlu hava 2003’te Mihail Saakaflvili’nin iktidara gelifliyle beraberbozulmaya bafllam›flt›r. Abhazya’da yap›lan 2004 seçimlerinde de iktidara beklen-medik flekilde, RF’nin destekledi¤i Rauf Hacimba de¤il, Sergey Bagaflp gelmifltir.Bu geliflmelere paralel olarak sorunun 08.08.08 Savafl›’nda Abhazlar›n lehinedönmesinden önce RF, Çeçenlerin Abhazya’n›n Kodor Vadisi’nde konuflland›klar›gerekçesiyle Abhazya’ya ambargo ve deniz ablukas› uygulam›flt›r. Abhazya’dakipolitik geliflmeler, Saakaflvili’nin iktidara gelmesi ve Rus deste¤inin azalmas›, Ab-hazya’y› Gürcistan karfl›s›nda dezavantajl› konuma getirmifltir. Abhazya’n›n bu du-rumu “08.08.08 Savafl›”ndan sonra de¤iflmifl ve RF, Abhazya’n›n ba¤›ms›zl›¤›n› ta-n›m›flt›r. Bu savaflta Abhazlar Osetleri desteklemifltir. Savafl sonras› 2009’da seçim-leri kazanan Sergey Bagaflp, RF’ye Abhazya’da iki adet üs verece¤ini dile getirmifl-tir. Abhazya da Güney Osetya gibi hâlâ istikrars›zd›r. A¤ustos 2011’de Cumhurbafl-kan› seçilen Aleksandr Ankvab’a 22 fiubat 2012’de baflar›s›zl›kla sonuçlanan birsuikast düzenlenmifltir.

Abhazya Sorunu, Osetya Sorunu’nda oldu¤u gibi RF’nin Yak›n Çevresi’nde veGürcistan’da s›n›r de¤ifliklikleri yapmas›na ve müdahalelerde bulunmas›na zeminhaz›rlam›flt›r. RF hem Güney Osetyal›lara hem de Abhazlara vatandafll›k hakk› ve-rerek bölgeye olan müdahalesini meflrulaflt›rmaktad›r.

Güney Osetya ve Abhazya Sorunlar› görünürde sadece Gürcistan’›n siyasi bütünlü¤ü ile il-gilidir. Ancak sorun, So¤uk Savafl’tan sonra bölgede yaflanan güç bofllu¤unun yans›mas›d›r.

Kafkasya’daki etnik sorunlar›n SSCB da¤›ld›ktan sonra ortaya ç›kmas›n›n nedenlerinitart›fl›n›z.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Resim 8.1

Güney OsetyaBölgesi Haritas›

Kaynak: http://www.haberler.com/haber-resimleri/704/abhazya-ve-osetya-ya-rus-ussu-3022704_5599_o.jpg

Kafkasya Politikalar› ile ilgili Uluslararas› ‹liflkilere Girifl kitab›ndan kaynak olarak fayda-lanabilirsiniz (Tayyar Ar›, Bursa: MKM Yay›nlar›, 2012).

ACAR‹STAN SORUNUAcaristan Sorunu, Rusya’n›n SSCB Dönemi’nde uygulad›¤› politikalar sonucundaoluflmufltur. Nüfusunun ço¤unlu¤u Müslüman olan Acaristan 1921’de SSCB’ye,1937’de Gürcistan’a ba¤lanm›fl ve Müslüman Acar halk› Stalin taraf›ndan Kazakis-tan’a göç ettirilmifltir (Zeyrek, 1999: 8-10). SSCB Dönemi’nde stabil kalan AcaristanSorunu, SSCB’nin y›k›lmas›yla beraber gündeme gelmifltir. Abhazya ve Osetya So-runlar› gibi Acaristan Sorunu da Güney Kafkasya’daki “dondurulmufl sorunlar”aras›nda yer al›r.

Özellikle Gürcistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n›n ilk y›llar›nda Gamsahurdiya’n›n izledi¤iafl›r› milliyetçi politikalar› Acaristan Yüksek Komisyonu Baflkan› Aslan Abaflid-ze’nin RF ile iliflkilerini s›k› tutmas›na neden olmufltur. Gamsahurdiya iktidara gel-meden önce 1989’da Sarp S›n›r Kap›s›’n›n aç›lmas› ve Batum Liman›’n›n varl›¤›Acaristan’›n gelirlerini art›rm›flt›r. Bunlar›n yan›nda Batum-Bakü ve Batum-ErivanDemir yollar› Acaristan’› önemli bir ticaret merkezi hâline getirmifltir. Acaristan bukazan›mlar› Gürcistan ile paylaflmak istememektedir. Aslan Abaflidze’nin önceleriGamsahurdiya’y› destekleyip, sonra deste¤inden vazgeçip merkezden ba¤›ms›zhareket etmesinin arkas›nda ekonomik sebepler yatmaktad›r.

Gamsahurdiya’dan sonra Gürcistan’da iktidara gelen ve ›l›ml› politikalar uygu-lamay› amaçlayan Eduard fievardnadze, Acaristan Sorunu’nda sert bir tav›r alm›fl-t›r. fievardnadze Acaristan’›n Gürcistan’dan ba¤›ms›z hareketlerinin kabul edilemezoldu¤unu, Abaflidze’nin Acaristan’› serbest ekonomik bölge yapma fikrini reddet-mifltir ve Abaflidze’nin derhal istifa etmesi gerekti¤ini belirtmifltir. Abaflidze de Tif-lis yönetimini tan›mad›¤›n› ifade etmifltir. Acaristan, Gürcistan’a karfl› güçlü olabil-mek ve statüsünü korumak için Batum’daki Rus üssünün ülkede kalmas›n› amaç-lamaktad›r. Abaflidze, Sarp S›n›r Kap›s› ve Batum Liman› gelirlerinin Gürcistan ta-raf›ndan kontrol edilmesini ve Gürcistan ile paylafl›lmas›n› istememektedir. ÇünküAbaflidze’ye göre Gürcistan kas›tl› olarak Acaristan’›n altyap› çal›flmalar›na kaynakay›rmamaktad›r. Gürcistan’›n Acaristan’›n politikalar›na sert karfl›l›k vermemesininnedeni Gürcistan’›n Osetya ve Abhazya Sorunlar› ile u¤raflmas›d›r. Bu sorunlar›nda etkisiyle Gürcistan 2000’de Acaristan’a özerklik vermifltir. Bu karar Gürcü-Aca-ra iliflkilerini bir nebze yumuflatm›flt›r.

Mihail Saakaflvili’nin iktidar›ndan sonra Acaristan Sorunu farkl› boyutlara ulafl-m›flt›r. Saakaflvili’nin olumlu çabalar›na karfl›n Abaflidze, Gürcistan ile her türlü ilifl-kisini kesti¤ini aç›klayarak krizi t›rmand›rm›flt›r. 2004 genel seçimleri öncesindeSaakaflvili, Abaflidze muhaliflerini desteklemifltir. Abaflidze’nin muhalifleri tutuklat-mas› Saakaflvili’nin politikas›n› baflar›s›z k›lm›flt›r. Saakaflvili’nin muhaliflere karfl›bask›n›n sona ermesi ve Özerk Cumhuriyet Güvenlik Bakanl›¤›n›n feshedilmesineiliflkin ultimatomuna ra¤men, Acaristan’a giden Gürcistan Maliye Bakan›n›n al›kon-mas› ve Saakaflvili’nin Acaristan’a girifline izin verilmemesi krizi daha da t›rmand›r-m›flt›r. Gürcistan’›n ambargosu ve Acaristan s›n›r›na yak›n yerde askerî tatbikatyapmas› Abaflidze’yi endiflelendirmifltir. Gürcistan Acaristan’›n Tiflis yönetimineitaat etmesini ve Abaflidze’nin görevinden istifa ederek yurt d›fl›na ç›kmas›n› iste-mifltir. RF de Abaflidze’nin daha kontrollü davranmas›n› ve 2004 y›l›nda görevin-den istifa etmesini sa¤lam›flt›r. Acaristan seçimlerinde de Saakaflvili’nin destekledi-¤i aday seçimi kazanm›flt›r. Aslan Abaflidze’nin RF’ye s›¤›nmas›n›n ard›ndan Gür-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bu sorunda Abaflidze,Türkiye’den 1921’deimzalanan KarsAntlaflmas›’n› dayanakgöstererek Acaristan lehinegarantörlük hakk›n›kullanmas›n› istese deTürkiye, sorunu Gürcistan’›niç meselesi olarak görmüflve bu politika Gürcistantaraf›ndan “yap›c›” olarakde¤erlendirilmifltir. Bunara¤men Türkiye 1999’daGürcülerle Abhazlararas›nda yürüttü¤ü arabuluculuk misyonunu,2000’de de GürcülerleAcaralar aras›ndayürütmüfltür.

Kars Antlaflmas›: Buantlaflma Acaristan’›nGürcistan Sovyeti’ne 13Ekim 1921 tarihliantlaflmayla kat›lmas›n›öngörmüfltür.

cistan, Acaristan Bölgesi’nin idari haklar›n› k›s›tlayarak sorunu kans›z bir flekildeçözmüfl ve bölgeyi kontrol alt›na alm›flt›r. Bu baflar› Saakaflvili’yi Osetya ve Abhaz-ya Sorunlar›n› çözme konusunda da cesaretlendirmifltir (Kas›m, 2009: 74).

Acaristan Sorunu, Osetya ve Abhazya Sorunu’ndan anlaflmazl›k noktas› aç›s›n-dan ayr›l›r. Acaralar kendilerini Gürcü olarak görür ama Gürcülerle temel farkl›l›k-lar› dindir. Acaralar Müslüman Gürcülerdir. Gürcüler din farkl›l›¤›ndan ötürü Acara-lar› Gürcü olarak kabul etme e¤iliminde de¤ildir. Anlaflmazl›¤›n temelinde etnikfarkl›l›klar yer almad›¤› için Gürcistan’›n Acaristan ile çat›flmas›, Abhazya ve GüneyOsetya ile girdi¤i çat›flmalardan daha yumuflakt›r. Bunun d›fl›nda Acaralar›n ba¤›m-s›zl›k talebi yerine otonomi taleplerinin oldu¤u görülmektedir. Taleplerin niteli¤i deAcaralar ile Gürcüler aras›ndaki çat›flman›n fliddetini düflük seviyede tutmaktad›r.

Kars Antlaflmas› ile Türkiye sadece Acaristan’›n özerk bölge statüsünün garantörlü¤ünüüstlenmifltir.

Acaristan Sorunu ile ilgili Gürcistan, Acaristan ve Türkiye adl› kitaptan kaynak olarak fay-dalanabilirsiniz. (Yunus Zeyrek, Trabzon: Türk Ocaklar› Yay›nlar›, 1999)

CAVAHAT‹ SORUNUCavahati Sorunu So¤uk Savafl’tan sonra Gürcistan’da yaflanan etnik sorunlardan bi-risidir. Tam ad› Samtshe-Cavahati olan bölgede yo¤un Ermeni nüfus yaflamaktad›r.Cavahati Bölgesi’ndeki Ermenilerin paramiliter gruplarla özerklik talebinde bulun-mas›, bölgedeki Rus üslerinin kapat›lmas› ve Ah›ska Türklerinin durumu sorununözünü oluflturmaktad›r. Bölgedeki Ermenilere Ermenistan’›n ve RF’nin verdi¤i des-tek sorunu çok tarafl› hâle getirmektedir.

Sorun Mihail Gorbaçov’un Glasnost ve Perestroyka adl› reform politikalar›n-dan sonra geliflmifltir. Ama sorunun bafllang›c›n› 19. yy.’a kadar götürmek müm-kündür. Ruslar›n 19. yy.’dan itibaren Kafkasya’da etkin olmas›ndan sonra Kafkas-ya’daki Müslüman halk -özellikle Abhazlar- Osmanl›’ya, Osmanl›’daki ErmenilerKafkasya’ya göç etmifltir. Ermenilerin göç etti¤i k›rsal kesimde topraklar geneldeTürklere ve Gürcülere aittir. Bu yüzden k›rsal kesimlere göç eden Ermeniler Lori,Cavahati, Karaba¤ ya da Zengezur gibi yerlere yerleflmifltir (Yenigün ve Bolat,2010: 472). Bolflevik ‹htilali’nden sonra Ermenistan Cumhuriyeti’nin kurulmas›ylaberaber Büyük Ermenistan idealinin etkisiyle Ermenistan’›n, çevresindeki devlet-lere (Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan) yönelik irredentist politikalar› görülmek-tedir. Ermenistan’›n Gürcistan’dan talep etti¤i topraklar Tiflis’e kadar uzanmakta-d›r. Ermenistan 1918’de Gürcistan’a sald›rm›fl ancak ‹ngiltere’nin devreye girmesiy-le iki devlet aras›nda ateflkes yap›lm›flt›r.

Ermeniler Güney Kafkasya’n›n Ruslar taraf›ndan iflgal edilmesinden sonra Tif-lis’in güneyindeki Borçal›’n›n bir k›sm›n›n kendilerine verilmesiyle yetinmemifl,Cavahati Bölgesi’ne yönelik taleplerde bulunmufltur. Stalin Dönemi’nde Ermenile-rin toprak talepleri sona erse de iki devlet aras›nda talepler ve iddialara iliflkin tar-t›flmalar sürmüfltür. Perestroyka’n›n yaratt›¤› özgürlük ortam›nda Güney Kafkas-ya’daki devletlerden Azerbaycan ve Gürcistan SSCB’yi sorgulam›fl ve birlikten ay-r›l›p ba¤›ms›z devletlerini kurmay› amaçlam›flt›r. Azerbaycan ve Gürcistan iç sorun-lar›n›n kayna¤›n› Rus egemenli¤i olarak görüp karfl› politikalar gelifltirirken, Erme-nistan Karaba¤ Savafl›’ndan önce toprak taleplerini Ahalkale, Cavahati ve Nahçi-van’a yönelik belirlemifltir. Bu amaca uygun olarak Ermenistan ayn› anda Gürcis-tan ve Azerbaycan ile savaflmak yerine, Azerbaycan’a sald›rm›flt›r. K›sacas› Erme-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Glasnost ve Perestroyka:“Aç›kl›k ve YenidenYap›lanma” anlam›na gelen,SSCB Devlet Baflkan› MihailGorbaçov’un bafllatt›¤›reformlara verilen add›r.Reformlar devletbürokrasisini düzenleme,ekonomiyi canland›rma,demokratikleflme gibiamaçlar› içerir.

Büyük Ermenistan:Ermenilerin; Hazar,Karadeniz ve Akdeniz’e k›y›s›olan topraklarda kurulacakbir devlete sahip olmaidealidir. SSCB’denayr›ld›ktan sonraErmenistan’›n ilkCumhurbaflkan› olan LevonTer Petrosyan taraf›ndanyeniden gündemegetirilmifltir.

‹rredentist politika: Birdevletin baflka bir devletülkesinde yaflayan bir dil veetnik köken itibariylekendisinden oldu¤unainand›¤› insan topluluklar›n›kendi topraklar›na katmakistemesi ya da en az›ndanonlar üzerinde bir hak iddiaetmesi.

nistan Cavahati ve Karaba¤ aras›nda önceli¤ini, Rus politikalar›n›n da etkisiyle Ka-raba¤’dan yana kullanm›flt›r. Ermenistan fiilen Cavahati için savafla girmese deGürcistan’›n Abhazya ve Güney Osetya Sorunlar›ndan faydalanarak Cavahati’dekietnik milliyetçi hareketleri desteklemifl ve bölgenin Gürcistan’›n kontrolünden ç›k-mas›n› amaçlam›flt›r. Gürcistan Cavahati’nin sosyal ve ekonomik politikalar›n› des-teklerken, bölgeye Acaral›lar› yerlefltirip bölgedeki Ermeni nüfusunu dengelemeyeçal›flm›flt›r. Abhazya ve Güney Osetya Sorunlar›n›n yo¤unlu¤u ve Acaral›lar›nCavahati’den göç etmeleri Gürcistan’›n politikalar›n› etkisiz k›lm›flt›r.

Gürcistan’da afl›r› milliyetçi Gamsahurdiya’n›n söylemleri Cavahati’deki Ermeni-leri ürkütmüfl ve milliyetçi gruplar oluflturmalar›na sebep olmufltur. Örne¤in, kültü-rel amaçlarla kurulan Cavah Halk Hareketi, süreç içerisinde kendisine ba¤l› silahl›gruplar oluflturmufl ve Da¤l›k Karaba¤ Savafl›’nda Ermenilere destek vermifltir. Gam-sahurdiya’dan sonra iktidara gelen fievardnadze, Abhazya ve Güney Osetya Sorun-lar›na çözüm ararken Cavahati Ermenileri güçlenmeye devam etmifltir. Özellikle1991-1994 y›llar› aras›nda bölge Ermenilerin kontrolünde kalm›flt›r, bölge yönetimiErmenilerin oluflturdu¤u Temsilciler Konseyi taraf›ndan sa¤lanm›flt›r (Yenigün veBolat, 2010: 473). K›sacas› bölge hukuken Gürcistan egemenli¤i alt›ndayken fiilenCavahati Ermenilerinin egemenli¤inde olmufltur. 1990’lar›n ikinci yar›s›ndan itiba-ren Gürcistan’›n gücünü kazanmas› ve Ermenistan’›n Cavahati Ermenilerinin talep-lerini dengelemesiyle sorun Gürcistan’›n lehine dönmüfltür. Ermenistan Gürcistanile s›cak çat›flmaya girmek istememekte ancak Cavahati Ermenilerinin taleplerini ta-mamen göz ard› etmemektedir. D›fl ticaretinin %80’ini Gürcistan’dan sa¤layan Er-menistan, Cavahati Sorunu’nda Ermenilere destek verirse ekonomik aç›dan zararau¤rayaca¤›n› ve Da¤l›k Karaba¤ ve ‹flgal Alt›ndaki Rayonlar Sorunu’ndaki avantajl›konumunu kaybedebilece¤ini de¤erlendirmektedir. Gürcistan da mevcut durum-dan memnun olmasa da sorunun Abhazya ve Güney Osetya gibi s›cak çat›flmayadönüflmesinden endiflelenmektedir. Bu yüzden Cavahati Sorunu’nda sert ad›mlaratmaktan kaç›nmaktad›r. Ayr›ca sorunun çat›flmaya dönüflmesi Ruslar›n konuya dâ-hil olmas›n› ve Cavahati Bölgesi’nin Ermenistan’a ilhak›n› beraberinde getirece¤in-den, Gürcistan konuya ihtiyatla yaklaflmaktad›r. Sorunun s›cak çat›flmaya dönüflme-mesi bu aç›lardan Gürcistan’›n ç›kar›nad›r. Gürcistan bu politikay› yürütürkenCavahati Ermenilerinin özerklik taleplerini reddetmektedir.

Cavahati Sorunu sadece bölgedeki Ermenilerin ayr›l›kç› talepleri ve Gürcis-tan’›n toprak bütünlü¤ünün korunmas›yla ilgili de¤ildir. Bölgedeki Rus askeri üs-sü, Ah›ska Türklerinin geri dönüflü ve Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) Boru Hatt›’n›n ya-p›m süreci Cavahati Sorunu’nu etkilemifltir. RF, Avrupa Konvansiyonel KuvvetAntlaflmas›’n› (AKKA) ihlal ederek Ahalkale’deki üssünü kapatmam›flt›r. CavahatiErmenileri, bu üssün kapat›lmas›na ekonomik ve güvenlik gerekçeleriyle karfl› ç›k-maktad›r. Bölgedeki Ermenilerin bir k›sm› Rus askeri üssünde çal›flmakta, Cavahatihalk› ürünlerini Rus subaylara satarak geçimlerini sa¤lamaktad›r. ABD, NATO ül-keleri ve AB Cavahati Ermenilerinin üssün varl›¤›na iliflkin taleplerine karfl›n, üs-sün kapat›lmas› yönünde RF’ye bask› yapmaktad›rlar, üslerin kapat›lma süreci isehâlen devam etmektedir.

Cavahati Sorunu, Gürcistan’›n iç sorunu olmakla beraber k›sa ve orta vadede Türkiye-Er-menistan iliflkilerini yak›ndan ilgilendirebilir.

Ermeni Sorunu ve Cavahati Sorunu ile ilgili www.eraren.org sitesi takip edilebilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Cavahati Sorunu ve Güney Kafkasya’daki di¤er sorunlar ile ilgili Orta Asya-Güney Kafkas-ya Siyasi Geliflmeler (1991-2010) adl› kitaptan kaynak olarak faydalanabilirsiniz. (Necati‹yikan (ed.), ‹stanbul: Hiperlink Yay›nlar›, 2011)

FERGANA VAD‹S‹Fergana Vadisi, yap›s› ve içinde bar›nd›rd›¤› sorunlar›n çeflitlili¤i bak›m›ndan 11Eylül 2001 sonras›nda öne ç›kan bir bölgedir. Fergana Vadisi’nin önemi ve bölge-deki çat›flmalar SSCB’nin da¤›larak buradaki kontrolü kaybetmeye bafllamas›ylaartm›flt›r. Fergana Vadisi, Rus Çarl›¤› ve SSCB Dönemi’ndeki “Böl-Yönet” politika-lar›n›n sonuçlar›n› yans›tan bir çat›flma bölgesidir. SSCB, bölgedeki ülkeleri yapaykimlikler ve s›n›rlarla bölerek “Sovyet Kimli¤i” yaratmaya çal›flm›flt›r. Bunu yapar-ken farkl› etnik köken vurgusuyla bölgedeki ülkeleri bölmüfl, bu politika So¤ukSavafl sonras› yaflanan etnik çat›flmalar›n temelini oluflturmufltur.

Fergana Vadisi’nin %60’› Özbekistan’a, %15’i K›rg›zistan’a ve %25’i Tacikistan’aaittir. Bu devletlerin s›n›rlar›nda farkl› etnik kökenli insanlar›n bulunmas›, üç ülkearas›ndaki sorunlar›n önemli sebepleri aras›nda yer al›r. So¤uk Savafl öncesi poli-tikalar›n d›fl›nda ilk önemli etnik sorun 1944’te Stalin taraf›ndan göç ettirilen Ah›s-ka Türkleri ve Özbekler aras›nda olmufltur. Benzer biçimde 1989’da Taciklerle Öz-bekler aras›nda, 1990’da K›rg›zlarla Özbekler aras›nda etnik gerilimler yaflanm›flt›r.‹ki devlet aras›ndaki en ciddi sorun 1998’de Özbekistan ‹slami Hareketi’nin kurul-mas› ve faaliyetlerini yürütmesidir. Özbekistan ‹slami Hareketi, So¤uk Savafl’›n sony›llar›nda Fergana Vadisi’nde ‹slam Kerimov’un Özbekistan’da ‹slamc› muhalefetüzerindeki bask› politikalar›na karfl› kurulmufltur (Yaman, 2010: 602). Örgüt, Fer-gana Vadisi’ni kendisine üs edinmifl ve hem K›rg›zistan’da hem de Özbekistan’daterör faaliyetlerinde bulunmufltur. Örgütün, sorun olarak Özbek yönetimini gör-mesi ve Özbek yönetiminin tutars›z davranan K›rg›z yönetimini biraz daha kararl›olmaya ça¤›rmas›, iki devlet aras›ndaki iliflkileri gerginlefltirmifltir. Bu sebeple baz›K›rg›z köylerinin Özbeklerce vurulmas›, iki devleti savafl›n efli¤ine getirmifltir. K›r-g›zistan’›n içinde yer alan ama nüfusun ço¤unlu¤unu Özbeklerin oluflturdu¤u Oflflehrinde, Özbek Adalet Partisi, K›rg›z yönetiminin muhalifi olmufltur. Bu hareketde iki devlet aras›ndaki iliflkileri gerginlefltirmifltir.

Bölgedeki çat›flmalar›n sebeplerinden birisi de bölgenin topraklar›n›n verimliolmas›d›r. Tar›msal aç›dan Fergana Vadisi Orta Asya’n›n en önemli tar›msal mer-kezleri aras›ndad›r. Ayr›ca vadi; alt›n, gümüfl, uranyum, petrol, demir, bak›r, kur-flun gibi önemli madenler aç›s›ndan da zengindir. ABD’nin SSCB’yi yeflil kuflak ileçevrelemek istemesi bölgeyi ‹slami söylemli terörün önemli merkezlerinden birihâline getirmifltir.

Bölgedeki petrol ve do¤algaz kaynaklar›n›n uluslararas› pazarlara ulaflmas› so-runu, istikrars›z bir Fergana Vadisi’nin sevkiyatlarda ve enerji güvenli¤i aç›s›ndans›k›nt›l› sonuçlar do¤urmas›, bölgeye ilgisi olan ABD, Çin, AB gibi küresel aktörle-rin ç›karlar›n› zedelemektedir. Bu büyük güçler, Fergana Vadisi’nin istikrarl› olma-s›n› istemektedir. fianghay ‹flbirli¤i Örgütü (fi‹Ö) gibi örgütlerle de bölgenin is-tikrar› sa¤lanmaya çal›fl›lmaktad›r.

Fergana Vadisi özellikle 11 Eylül’den sonra önem kazanm›flt›r. Çünkü So¤ukSavafl’tan sonra NATO taraf›ndan belirlenen tehdit unsurlar›ndan olan “Radikal ‹s-lam”, etnik çat›flmalar ve uyuflturucu ticareti bu bölgede geliflmifltir (Yaman, 2010:595-596). ABD’nin Afganistan Operasyonu ve ABD-Rusya rekabeti dolay›s›yla böl-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Yeflil Kuflak: So¤uk Savafl’taABD’nin SSCB’yi çevrelemepolitikalar›ndan biridir.ABD’nin SSCB’yi güneyindeki‹slami oluflumlar›destekleyerekçevrelemesidir.

fianghay ‹flbirli¤i Örgütü(fi‹Ö): 1996’da Çin HalkCumhuriyeti’ningiriflimleriyle Çin, RusyaFederasyonu, Kazakistan,K›rg›zistan ve Tacikistantaraf›ndan kurulan“fianghay Befllisi”ne,Özbekistan’›n 2001’dekat›lmas›yla oluflanörgüttür. Örgütünkurulmas›na s›n›r güvenli¤isorunlar›, terörizm, ABD’ninbölgede artan önemininyaratt›¤› rahats›zl›k temeloluflturur.

Yeni Büyük Oyun: So¤ukSavafl’tan sonra OrtaAsya’da yaflanan güçmücadelesidir. ABD, AB, RF,Çin gibi küresel güçlerinyan›nda Hindistan, ‹ran,Türkiye gibi bölgesel güçlerde bu rekabette yer al›r.

ge ülkeleri tercih yapmak zorunda kalm›fllard›r. Bölge ülkeleri kendi içlerindeki is-tikrars›zl›klar›n yan› s›ra Yeni Büyük Oyun’da k›smen yer almaktad›rlar.

Fergana Vadisi ve Orta Asya ve Kafkasya’daki geliflmeler ile ilgili www.usak.org.tr/oaka/ si-tesi takip edilebilir.

Fergana Vadisi ve Dünya’daki di¤er önemli çat›flmalarla ilgili Dünya Çat›flmalar›’ndan kay-nak olarak faydalanabilirsiniz. (Kemal ‹nat, Burhanettin Duran, (ed.), Ankara: Nobel Ya-y›n-Da¤›t›m, 2010)

HAZAR’IN STATÜSÜHazar, statüsü tart›flmal› bir su kitlesidir. Hazar’›n statüsüne iliflkin tart›flmalar Ha-zar’›n deniz, göl ya da özel bir su havzas› olarak kabul edilip edilmemesiyle iliflkili-dir. Hazar’a k›y›dafl ülkeler Rusya, Azerbaycan, ‹ran, Kazakistan ve Türkmenistan’d›r.K›y›dafl ülkeler Hazar’›n statüsünü kendi ç›karlar› çerçevesinde yorumlamaktad›rlar.Bu aktörlerin d›fl›nda AB, ABD, Çin, Türkiye gibi aktörler de Hazar kaynaklar›ndanpay almay› ve kaynaklar› dünya enerji piyasas›na kazand›rmaya amaçlamaktad›r.Dolay›s›yla Hazar bölgesi küresel güç mücadelesinin yafland›¤› bölgelerden biridir.

Hazar; Bakü, Tengiz ve Türkmenistan k›y›lar›nda zengin petrol yataklar›n› içer-mektedir. Dünya’daki ilk petrol üretiminin yap›ld›¤› Hazar, Orta Do¤u’dan sonraDünya’n›n ikinci büyük petrol rezervine sahiptir ve do¤algaz aç›s›ndan da zengin-dir. Bunlar›n d›fl›nda Hazar’da bal›kç›l›k önemli bir geçim kayna¤›d›r. Hazar ve çev-resi, Dünya havyar ihtiyac›n›n %90’›n› karfl›layabilmektedir (Çolako¤lu, 1998: 1).

Hazar alternatif statüleri gere¤i kapal› bir deniz olabilir, göl olabilir ya da özelbir su havzas› olabilir. 1982 BM Deniz Hukuku Sözleflmesi’nin (BMDHS) 122.maddesine göre kapal› veya yar› kapal› deniz, iki veya daha fazla devlet taraf›ndanetraf› çevrilmifl ve baflka bir denize veya okyanusa dar bir ç›k›flla ba¤lanan veya ta-mamen veya esas itibariyle iki veya daha fazla k›y› devletinin karasular› ve mün-has›r ekonomik bölgesinden oluflan bir körfez, havza ya da denizdir (Terzio¤lu,2008: 34). 1982 BMDHS k›y›dafl ülkeler aras›nda sadece Rusya taraf›ndan onaylan-m›flt›r. Fakat Rusya Hazar’›n bir deniz oldu¤una karfl› ç›kmaktad›r. Bu yüzdenBMDHS’nin uygulanmas› mümkün görünmemektedir. BMDHS’ye göre Hazar ka-pal› veya yar› kapal› bir deniz ise her k›y›dafl devletin karasular›, k›ta sahanl›¤› vemünhas›r ekonomik bölgesi olmal›d›r. Karasular› d›fl›ndaki yerlerde aç›k deniz sta-tüsü uygulanacakt›r. Hazar bir göl olarak kabul edilirse iki yöntem gündeme gelir.Birincisi; Hazar’›n ortak kullan›m›d›r (condominium), ikincisi Hazar’›n ulusal sek-törlere bölünmesidir. Ulusal sektörlere bölünme seçene¤i göz önünde bulunduru-lursa gölün bir bölümü bir ülkede di¤er k›sm› baflka ülkede yer al›rsa bu sorunkarfl›l›kl› anlaflmalarla çözülmelidir. Bu yap›lmam›flsa orta hat ilkesi kullan›lmal›-d›r. Hazar özel bir su havzas› olarak kabul edildi¤inde denizde her devletin yetkialan›na giren k›s›mlar d›fl›nda ortak kullan›ma gidilebilir.

Hazar’›n statüsü Çarl›k Rusya’s›-SSCB ve ‹ran aras›nda yap›lm›fl antlaflmalarlabelirlenmeye çal›fl›lm›flt›r. Bu antlaflmalardan ilki 1813’te imzalanan Gülistan Ant-laflmas›’d›r. Bu antlaflmaya göre ‹ran Deniz Kuvvetleri Hazar’da kullan›lmayacakt›r.1828 Türkmençay Antlaflmas›, Rus-‹ran s›n›r›n› Hazar’da bitirmifltir. Rusya savafl ge-misi bulundurma hakk›n› elde etmifltir. 1921 Moskova Dostluk Antlaflmas› ile Türk-mençay Antlaflmas› iptal edilmifltir. Bu antlaflmaya göre; ‹ran ile SSCB için kendibayraklar› ile eflit olanaklarda seyrüsefer serbestli¤i vard›r. 1935 tarihli antlaflmayagöre SSCB ve ‹ran’›n gemileri Hazar’da seyrüsefer serbestli¤ini ilan etmifltir, bunun


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1982 BM Deniz HukukuSözleflmesi: Deniz hukukunudüzenleyen en kapsaml›metindir. BM’nin düzenledi¤iDeniz HukukuKonferanslar›’ndanüçüncüsünün sonundaimzalanm›flt›r. Di¤erkonferanslar 1958’de ve1960’ta düzenlenmifltir.1973-1982 y›llar› aras›ndadüzenlenen BM DenizKonferans›, BM DenizHukuku Sözleflmesi’ninimzalanmas›ylasonuçlanm›flt›r.

Orta Hat ‹lkesi: Orta Hat‹lkesi, BMDHS’nin 15.maddesinde düzenlenmifl vesahilleri bitiflik ya da karfl›karfl›ya olan devletlerinkarasular›n›ns›n›rland›r›lmas›n›düzenlemektedir. BMDHS’nin15. maddesine göre “‹kidevletin sahilleri bitiflik veyakarfl› karfl›ya oldu¤unda,aralar›nda aksine anlaflmaolmad›kça, bu devletlerdenne birinin ne de di¤erininkendi karasular›n›, bütünnoktalar› bu iki devletin herbirinin karasular›n›ngeniflli¤inin ölçülmeyebaflland›¤› esas hatlar›n enyak›n noktalar›ndan eflituzakl›kta bulunan ortahatt›n ötesine uzatmayahakk› yoktur.”

yan›nda 10 millik bal›kç›l›k alan› kurulmas› kararlaflt›r›lm›flt›r. Hazar, iki devlet ara-s›nda resmî s›n›r olarak kabul edilmemifltir. 1940 Tahran Antlaflmas›, büyük ölçü-de 1935 Antlaflmas›’n› teyit etmektedir. Bu antlaflmalar›n hiçbiri ortak kullan›m› dü-zenlememifltir. Mevcut antlaflmalar sadece bal›kç›l›k ve seyrüsefer serbestli¤i gibikonular› düzenlemektedir (Çolako¤lu, 1998: 2).

Hazar’›n devletler aras›ndaki önemi SSCB’nin da¤›lmas›yla artm›flt›r. SSCB’ninda¤›lmas›ndan sonra Hazar’da oluflan güç bofllu¤u, bölgede yaflanacak güç müca-delesinin tetikleyicisi olmufltur (Koçgündüz, 2010: 489). 1991’e kadar geliflen sü-reçte SSCB ile ‹ran’›n k›y›dafl devletler oldu¤unu görürüz. SSCB da¤›ld›ktan sonrak›y›dafl devlet say›s› befl olmufltur, 1994’te Hazar’›n statüsü tart›fl›lmaya bafllanm›fl-t›r. 1994’te Azerbaycan, ABD ve Avrupa flirketlerinin oluflturdu¤u konsorsiyumlar-la antlaflmalar imzalam›flt›r. Bu antlaflmalara göre Azerbaycan’dan dört milyar varilpetrol ç›kar›lacakt›r. Bu ihaleleri Kazakistan da takip etmifltir ve Rusya ile ‹ran, Ha-zar’›n statüsünü gündeme getirerek bu ihalelere karfl› ç›km›flt›r.

Azerbaycan’a göre Hazar, orta hatta (median line ilkesine) göre befl ulusal sektörebölünmelidir. Her devlet kendi sektöründe egemenlik hakk›n› kullanmal›d›r. Azerbay-can’a göre Rusya ve Kazakistan ile imzalanan Hazar’›n deniz taban›n› bölen antlaflmaolumlu bir geliflmedir ama deniz taban›yla beraber taban›n üstü de bölünebilir.

Kazakistan’a göre Hazar bir iç denizdir. Bu aç›dan Kazakistan’a göre BMDHSHazar’›n Statüsü Sorunu’nda kullan›labilir. Kazakistan bu konuda Azerbaycan ileayn› fikirdedir ve Kazakistan kendi egemenli¤i alt›nda, do¤algaz ve petrol sahas›n-daki egemenli¤ini önemli görmektedir. Kazakistan ile Azerbaycan aras›ndaki fark,Azerbaycan’›n Hazar’›n tamamen ulusal sektörlere verilmemesi gerekti¤ini savun-mas›d›r. Kazakistan’a göre ise Hazar’›n deniz yata¤› paylafl›labilir. Belirli münhas›ryetki alanlar› d›fl›nda ortak kullan›m taraftar›d›r.

‹ran, Hazar’›n ulusal sektörlere bölünmesine karfl›d›r. Hazar’›n bir göl oldu¤u-nu kabul etmektedir ama üçüncü devletlerin Hazar’dan faydalanmas›na ve Azer-baycan ve Kazakistan’›n Hazar’›n kaynaklar›n› tek tarafl› iflletmesine karfl› ç›kmak-tad›r. ‹ran bu konuda 1998 y›l›ndaki Rusya-Kazakistan Antlaflmas›’na kadar Rusyaile ayn› fikirdedir. ‹ran; Rusya-Kazakistan Antlaflmas›’n› BM nezdinde protesto et-mifltir ve befl k›y›dafl devletin r›zas› olmadan böyle bir paylafl›ma gidilmesinin uy-gun olmad›¤›n› savunmufltur. ‹ran’a göre Hazar’›n tek statüsü kaynaklar›n eflit veadil flekilde bölünmesidir.

Türkmenistan’›n politikalar› di¤er k›y›dafl devletlere göre tutars›zl›klar ve belir-sizlikler içermektedir. Türkmenistan 1997’ye kadar ‹ran ve Rusya’n›n politikalar›n›,bu iki devletin bask›lar›yla kabul edip desteklemifltir. Bu politikalara göre 45 mil-lik münhas›r etki alan› d›fl›ndaki alanlarda k›y›dafl devletlerin ortak kullan›m› esasolmal›d›r. Türkmenistan daha sonra orta hat yaklafl›m›na ve k›y›dafl befl devletinkendi sektörlerinde kalan bölümünde mineral kaynaklar› kullanma serbestisi yak-lafl›m›na kaym›flt›r. Fakat bir süre sonra Hazar’›n fiilen ulusal sektörlere bölünmesigerekti¤ini savunmufltur. 1998’de ise Saparmurat Türkmenbafl›’n›n Tahran ziyaretisonras›nda, Hazar’›n statüsüne iliflkin bu devletin tutumu k›y›dafl devletlerin onay-lad›¤› bir antlaflmaya kadar ‹ran ve SSCB’nin aralar›nda imzalad›klar› antlaflmalar›ngeçerli olmas› gerekti¤idir.

Hazar’›n statüsünün belirlenmesinde flüphesiz en önemli devlet Rusya Fede-rasyonu’dur. Fakat Rusya, Hazar konusunda üç farkl› tutum içine girmifltir. Birin-ci tutumu; 10, 12, 20 millik k›y› fleridi d›fl›ndaki su kütlesi ve deniz taban›n›n or-tak kullan›lmas›d›r. Bu çerçevede 1982 BMDHS Hazar’a uygulanamamaktad›r.‹kinci tutumu, Hazar’›n 40-45 mil k›y› fleridi d›fl›nda ortak kullan›m›d›r. Bu durum


Rusya’n›n Hazar’›n bölünmesi konusunda att›¤› bir ad›m olarak görülebilir. Üçüncütutumu ise 1998’de Kazakistan ile imzalad›¤› antlaflmada görülür. Taraflar Hazar’›ntaban›n› eflit uzakl›k ilkesine göre bölmüfltür, su kütlesini ise ortak kullan›ma b›rak-m›flt›r. Bu antlaflmada k›y›dafl devletlerin Hazar üzerinde sahip olacaklar› ulusal sek-törler konusunda aç›klama yap›lmam›flt›r. Yani deniz dibi bölünebilir ama su kütle-si ve yüzeyi ortak kullan›ma tabidir. Rusya bu tutumuyla Hazar’› “s›n›r gölü” tan›m›-na yak›n de¤erlendirmifltir. Rusya’n›n Hazar’› deniz olarak de¤erlendirme konusun-da çekincesi vard›r. Bu durumun sebeplerinden biri, Don-Volga ve Volga-Balt›k ka-nallar›n›n de¤iflecek olan statüsüdür. Bu kanallar mevcut durumda Rusya’n›n iç hu-kukuna tabidir. Hazar, BMDHS’de oldu¤u gibi “iç deniz” olarak tan›mlan›rsa bu ka-nallar uluslararas› su yolu olmaktad›r. Böylece k›y›dafl devletlere bu kanallardantransit geçifl hakk› do¤maktad›r. Hazar kapal› deniz olarak de¤erlendirilirse k›y›dafldevletler, karasular›ndan zarars›z geçifl ve münhas›r ekonomik bölgeden serbest ge-çifl hakk›ndan faydalanabilir. Rusya’n›n Hazar’›n ulusal sektörlere ayr›lmas›ndaki çe-kincelerinden bir di¤eri, bu durumun çevresel sorunlara sebep olmas›d›r. Rusya busorunu zaman zaman BM’ye tafl›m›flt›r. Örne¤in Kazakistan ve Azerbaycan’›n çokuluslu flirketlerle yapt›¤› petrol antlaflmalar›n› BM nezdinde s›kl›kla k›nam›flt›r. Ayr›-ca 1994’te BM nezdinde, ‹ran ile yapt›¤› antlaflmalar›n hâlâ geçerli oldu¤una dair birmemorandum yay›nlam›flt›r. Bu memoranduma göre ortak kullan›m çözümdür veherhangi bir k›y›dafl devletin tek tarafl› eylemi kabul edilemez.

Hazar’›n statüsü hâlâ tart›fl›lmaktad›r. Hazar’›n enerji kaynaklar› bak›m›ndan zengin ol-mas›, bal›kç›l›k aç›s›ndan elveriflli olmas› ve ABD, AB ve Çin gibi bölge d›fl› aktörler tara-f›ndan Hazar kaynaklar›n›n dünya enerji piyasas›na kazand›r›lma çabalar› bu tutumlar›devam ettirecektir.

Hazar’›n statüsü neden SSCB da¤›ld›ktan sonra tart›flma konusu olmufltur?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2Resim 8.2

Hazar’a K›y›s›Olan Devletler:RusyaFederasyonu,Azerbaycan,Kazakistan,Türkmenistan ve‹ran

Kaynak: http://turkkazak.com/site/wp-content/uploads/2011/03/hazar-denizi.jpg

DA⁄LIK KARABA⁄ VE ‹fiGAL ALTINDAK‹ REYONLARSORUNUTarihsel temelleri 19. yüzy›l›n bafllar›na dayanan Da¤l›k Karaba¤ ve ‹flgal Alt›nda-ki Reyonlar Sorunu’nun 1988’de uyuflmazl›¤a dönüflmesinde, uyuflmazl›¤›n 1992’des›cak savafl (silahl› çat›flma) hâlini almas›nda ve ateflkesin ilan edildi¤i May›s1994’ten günümüze kadar sorunun bar›flç› yollarla çözülememesinde, uluslararas›sistemdeki köklü de¤iflikliklerin çok önemli bir rol oynad›¤› görülmektedir.

So¤uk Savafl sonras› dönemde Rusya’n›n hâkimiyet sahibi oldu¤u di¤er bölge-lerde oldu¤u gibi Kafkasya’da da zay›flamas› sonucunda, bölgede savafla/çat›flma-lara engel olacak bir üst otorite eksikli¤i ortaya ç›km›flt›r. Güç bofllu¤u sonucun-da ise Gürcistan-Abhazya, Gürcistan-Güney Osetya, ‹ngufl-Osetya, Çeçenistan-Rusya Federasyonu ve Azerbaycan ile Da¤l›k Karaba¤ Ermenileri aras›nda befl bü-yük savafl/çat›flma yaflanm›flt›r. Bu savafllar›n/çat›flmalar›n hepsi baflta ABD ve RFolmak üzere bölge devletlerinin ve uluslararas› kamuoyunun bask›s› sonucundailan edilen ateflkeslerle durdurulmufl/dondurulmufl fakat sorunlara kal›c› çözümgetirilememifltir.

Da¤l›k Karaba¤ ve ‹flgal Alt›ndaki Reyonlar Sorunu irdelendi¤inde, günümüzekadar bu sorunun uluslararas› hukuka uygun bir biçimde çözüme kavuflturulama-mas›nda çeflitli faktörlerin rol oynad›¤› görülmektedir. Bu faktörlerin bafl›nda isebozulan bar›fl› yeniden tesis edebilecek bir üst otoritenin bölgede oluflamamas›gelmektedir. Bölgedeki güç bofllu¤unu doldurmaya yönelik baflta RF, ABD, Fran-sa, Türkiye ve ‹ran gibi uluslararas› aktörler aras›nda yaflanan güç çat›flmas›ndankaynaklanan bir üst otorite eksikli¤i, sorunun bar›flç› yöntemlerle çözümününönündeki en temel engel olmufltur. Bar›flç› yöntemlerle çözümünün sa¤lanamama-s›ndaki bir di¤er faktör de arabuluculuk faaliyetlerinin zay›f kalmas› ve bu süreçiçinde baflta BM, AG‹T ve AB olmak üzere uluslararas› örgütlerin süreç içindeki ha-reketsizli¤i veya etkisizli¤i olmufltur (Özdal, 2006: 1-2). Ayr›ca, Ermenistan veAzerbaycan’›n tutum ve davran›fllar›na etki eden içsel nedenler de önemlidir. Buiçsel nedenlerin tarihsel geliflmeler dikkate al›nd›¤›nda sorunun çözüme ulaflt›r›la-mamas›nda büyük pay› oldu¤u görülmektedir. Sorunun tarihsel gelifliminin anahatlar› flöyledir:

Ermenilerin günümüzde hak iddia ettikleri Karaba¤ bölgesinde 1747’de merke-zi fiufle olmak üzere kurulan Karaba¤ Hanl›¤›, 1805’de Rus iflgaline u¤ram›fl ve1812’de imzalanan Gülistan Antlaflmas› ile Çarl›k Rusya’s›na ba¤lanm›flt›r (‹flyar,2004: 155-172). Bu dönemden itibaren Rusya, Transkafkasya’da da¤›n›k hâlde ya-flayan Ermenileri Karaba¤ bölgesine yerlefltirmeye bafllam›fl ve 1816’da bir “Erme-ni fiark Dilleri Enstitüsü” kurarak Karaba¤’da Türk nüfusunu azaltma politikas› iz-lemifltir. 1828 Osmanl›-Rus savafl›n›n ard›ndan 1829’da imzalanan Edirne Antlaflma-s› ile Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Karaba¤’›n Rus topra¤› oldu¤unu kabul etmesinitakiben de Ermenilerin bir tampon bölge oluflturacak biçimde bölgeye yerlefltiril-mesi sistematik olarak devam etmifltir.

Çarl›k Rusya’s›n›n bölgedeki Türk nüfusunu azaltmaya yönelik politikalar› so-nucunda 1905 y›l›nda Ermeni Taflnak Komitac›lar›n›n bölge Azerilerine sald›rmas›ile bölgede ilk çat›flmalar ç›km›flt›r. Çarl›k Rusya’s›n›n müdahalesi ile bast›r›lan buçat›flmalar, Nisan 1920’de gerek Çarl›k Rusya’s›nda yaflanan Ekim Devrimi’ni ge-rekse 1. Dünya Savafl›’ndan ma¤lup ç›kan Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun zay›f duru-munu f›rsat bilen Ermeniler taraf›ndan tekrar bafllat›lm›flt›r. Nüfus ço¤unlu¤ununErmeni olmas› gerekçe gösterilerek bafllat›lan bu isyan, K›z›l Ordu’nun müdahale-


siyle bast›r›l›rken Rusya Komünist Partisi Merkez Komitesinin Kafkas Bürosu 5 Ha-ziran 1920 tarihli oturumunda Da¤l›k Karaba¤’›n Azerbaycan s›n›rlar› içinde kalma-s›na ve bölgeye muhtariyet verilmesine karar vermifltir. Co¤rafi ve iktisadi aç›danözerkli¤in yürümemesi üzerine ise 1924’de Da¤l›k Karaba¤ özerk bölge statüsü ileStalin taraf›ndan, Azerbaycan’a ba¤lanm›flt›r. Ermeniler bu duruma tepki göster-mifller ve SSCB döneminde ilki 1963’te olmak üzere çeflitli müracaatlarla Da¤l›kKaraba¤’›n kendilerine ba¤lanmas›n› talep etmifllerdir. Ancak bu müracaatlar›n hiç-biri Yüksek Sovyet taraf›ndan dikkate al›nmam›fl ve Da¤l›k Karaba¤ Sorunu SSCBdenetimi alt›nda 1980’li y›llar›n ortalar›na kadar dondurulmufltur.

1980’lerin ikinci yar›s›ndan SSCB’nin da¤›lmas›na kadar olan süreçte ise Erme-nistan’›n, Azerbaycan’›n Karaba¤ bölgesine yönelik iddialar› yeniden bafllam›flt›r.Bu dönemdeki önemli baz› geliflmeler afla¤›daki gibidir:

• 20 fiubat 1988: Da¤l›k Karaba¤ Özerk Sovyet Bölgesi, Azerbaycan, Ermenis-tan ve SSCB Sovyetlerine müracaat ederek, Azerbaycan’dan ayr›larak, Erme-nistan’a ba¤lanmak istedi¤ini bildirmifltir. Bu müracaat, hem Azerbaycanhem de Yüksek Sovyet taraf›ndan reddedilmifltir.

• 15 Haziran 1988: Ermenistan Sovyeti, Karaba¤ ile birleflme karar› alm›fl, bukarar Azeriler taraf›ndan fliddetle reddedilmifltir.

• Eylül 1990: Ermeni militanlar Laçin, Akdam, Askeran kentlerine sald›r›ya ge-çerek, Da¤l›k Karaba¤’› kontrol etmeye bafllam›fllard›r.

• 2 Eylül 1991: Da¤l›k Karaba¤ ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmifltir. • 26 Kas›m 1991: Azerbaycan Parlamentosu bölgedeki özerk yap›y› ortadan

kald›rarak merkezî yönetime ba¤lam›flt›r.• 1992 y›l›: ‹lk aylardan itibaren, Rus birliklerinin Karaba¤’dan çekilmelerinin

ard›ndan anlaflmazl›k savafla dönüflmüfl ve Ermeniler önce Azerbaycan’›nKelbecer bölgesine yapt›klar› sald›r›lar› ad›m ad›m geniflleterek Zengilan,Akdere, Akdam, Cebrail ve Fuzuli’yi iflgal etmifllerdir. Bu iflgallerinin sonu-cunda Ermeniler, Ruslar›n da yard›m› ile 1993-1994 döneminde Karaba¤ veçevresindeki genifl bir çemberi ele geçirmifller ve Laçin Koridoru üzerindenErmenistan’la do¤rudan kara ba¤lant›s›n› sa¤lam›fllard›r.

Taraflar aras›nda s›cak çat›flmalar›n bafllamas›ndan itibaren baflta Türkiye ve‹ran olmak üzere birçok devletin arabuluculuk giriflimi olmufl fakat bu giriflimlernihai sonuca ulaflamam›flt›r. Arabuluculuk girifliminde bulunan devletlerin yan› s›-ra Azerbaycan ve Ermenistan’›n ba¤›ms›zl›klar›na kavuflmas› ve uluslararas› kuru-lufllara üye olmas›na paralel olarak sorun çeflitli kurulufllarda da gündeme gelmiflve konuya iliflkin çok say›da karar al›nm›flt›r. Örne¤in, Avrupa Parlamentosu veAvrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi, Da¤l›k Karaba¤’›n Azeri topra¤› oldu¤unukabul etmifltir. 27-28 fiubat 1992 tarihlerinde Prag’da yap›lan AG‹T toplant›s›nda iseDa¤l›k Karaba¤’›n Azerbaycan’a ait oldu¤u kabul edilmifltir. Azerbaycan toprakla-r›n›n Ermenistan taraf›ndan iflgali konusunda uluslararas› kurulufllar içerisinde ennet aç›klama ve bildirilerse ‹slam Konferans› Örgütünden gelmifltir. Örgüt hemenhemen her toplant›s›nda konuyu ele alm›fl ve aç›k bir dille, Azerbaycan toprakla-r›n›n Ermenistan taraf›ndan iflgalini k›nam›fl, Ermenistan’›n iflgal etti¤i Azerbaycantopraklar›n› hemen terk etmesini talep etmifltir.

2 Mart 1992’de Azerbaycan ve Ermenistan BM’ye ve AG‹T’e üye olmas›n›n ar-d›ndan; Birleflmifl Milletler Güvenlik Konseyi (BMGK), Da¤l›k Karaba¤ Sorununçözümünde AG‹T’i yetkilendirdi¤ini belirtmifltir. BMGK’nin bu karar›n› takip edensüreçte sorunun çözümüne yönelik yap›lan giriflimler ve bu dönemdeki önemli ba-z› geliflmeler ise ana hatlar›yla afla¤›daki gibidir:


• 24 Mart 1992: Helsinki’de toplanan AG‹T D›fliflleri Bakanlar› Konseyi, BeyazRusya’n›n Minsk kentinde 11 devletin kat›l›m› ile bir konferans yap›lmas›n›kararlaflt›rm›flt›r. Yap›lan bu konferans sonucunda Da¤l›k Karaba¤ Soru-nu’na çözüm bulmak üzere çal›flacak 11 üyeli Minsk Grubu oluflturulmufl,bu grubun efl baflkanl›k görevini de Fransa, RF ve ABD üstlenmifltir.

• 26 Mart 1992: BMGK toplant›s›nda, soruna direkt müdahale etmeme veAG‹T’in giriflimini destekleme karar› alm›flt›r.

• 27 Mart - 3 Nisan 1993: Azerbaycan’›n Kelbecer bölgesinin, Ermenistan tara-f›ndan iflgal edilmesi üzerine BMGK acil toplant›ya ça¤›r›lm›flt›r. 30 Nisan1993’te yap›lan toplant›da BMGK oy birli¤i ile 822 say›l› karar› kabul etmifltir.

• 3 May›s 1993: BMGK’nin bu karar› üzerine RF Devlet Baflkan› Boris Yelt-sin’in inisiyatifiyle RF, Türkiye ve ABD’nin, AG‹T süreci çerçevesinde bafllat-t›klar› bar›fl giriflimi Azerbaycan taraf›ndan kabul görmüfl fakat Ermenistantaraf›ndan reddedilmifltir.

• 17 Haziran 1993: Ermenistan’›n, Azerbaycan’›n A¤dam ve Merdakret flehirle-rine sald›rmas› ve iflgalinin ard›ndan, BMGK taraf›ndan 29 Temmuz 1993 ta-rihinde 853 say›l›; 14 Ekim 1993 tarihinde 874 say›l› ve 11 Kas›m 1993 tari-hinde 884 say›l› kararlar› alm›flt›r.

Bu kararlar›n hepsinde sorunun Azerbaycan ile Ermenistan aras›nda oldu¤u,Azerbaycan topraklar›n›n iflgale maruz kald›¤› ifade edilerek iflgal edilmifl toprak-lar›n bir an önce terk edilmesi gerekti¤i vurgulanm›flt›r. Ancak, bu kararlar›n hiçbi-ri uygulamaya geçirilememifltir.

Ekim 1993: Azerbaycan Devlet Baflkan› Haydar Aliyev, Ermenileri bar›fla zorla-mak için yeni bir askeri taarruz bafllatm›flt›r.

12 May›s 1994: BMGK ilgili kararlar›n›n ve AG‹T’in yürüttü¤ü giriflimlerin sonuçvermemesi üzerine ise Rusya’n›n bafllatt›¤› süreç bir süre sonra yine AG‹T kapsa-m›na al›nm›flt›r. Moskova’n›n arabuluculu¤unda nihai ateflkes (Biflkek Protokolü)sa¤lanm›fl ve 27 Temmuz 1994’te hâlen geçerli olan ateflkes anlaflmas› imzalanm›fl-t›r. Yaklafl›k 6 y›l süren çat›flmalar›n sonucunda ateflkesin imzaland›¤› tarih itibar›y-la Azerbaycan’›n Karaba¤ bölgesinin da¤l›k k›sm›n›n tamam› (eski Da¤l›k Karaba¤Özerk Bölgesi) ve 7 reyon, Ermenistan silahl› güçleri taraf›ndan iflgal edilmifltir.

Ateflkes anlaflmas›n›n imzalanmas›ndan sonra bar›fl sürecine AG‹T bünyesindeh›z verilmifl ve öncelikle Aral›k 1994’te Budapeflte toplant›s›nda BM denetimi al-t›nda bölgeye üç bin civar›nda AG‹T Bar›fl Gücü’nün gönderilmesi kararlaflt›r›l-m›flt›r. AG‹T çerçevesinde yürütülen görüflmelerdeki ilk önemli dönüm noktas›ise 1996 y›l›nda yap›lan AG‹T Lizbon Zirvesi olmufltur. Bu zirvede, çat›flman›n si-yasal çözümüne temel oluflturmak üzere: “1) Ermenistan ve Azerbaycan’›n top-rak bütünlü¤ünün korunmas›; 2) Da¤l›k Karaba¤’›n alt› ilinin tarafs›z hâle geti-rilmesi; 3) ‹ki ilde bar›fl gücü konuflland›r›lmas›; 4) Azerilerin bu illere yerlefltiril-mesi ve Karaba¤’›n güvenli¤inin garanti edilmesi.” ilkelerinin dikkate al›nmas›kararlaflt›r›lm›flt›r.

Önerilen plan Ermenistan’›n muhalefetine karfl›l›k, di¤er tüm üye devletlerin(RF dâhil 53 üyenin) onay›yla kabul edilirken Azerbaycan özellikle görüflmeleretemel oluflturmas› aç›s›ndan bu ilkelere itiraz etmemifltir. Ermenistan ise bu pla-n›, uluslararas› bask›lar sonucunda ancak 26 Eylül 1997’de kabul etmifltir. Fakat,dönemin Ermenistan Cumhurbaflkan› Ter Petrosyan’›n, afl›r› milliyetçilerin bask›-lar› sonucu 5 fiubat 1999’da istifa etmek zorunda kalmas› ve uzlaflmaya yanaflma-yan Koçaryan’›n Devlet Baflkan› seçilmesi sebebiyle plan hiçbir zaman yürütüle-memifltir.


1996 Lizbon Zirvesi’nin ard›ndan AG‹T Minsk Grubu’nun, 1999 Cenevre ve Yal-ta, 2001 Paris ve Key West, May›s 2004 Prag Zirvelerinde de sorunun çözümüneyönelik somut bir geliflme sa¤lanamazken bu dönemde üç temel bar›fl plan› gelifl-tirilmifltir.

Bu planlar ana hatlar›yla afla¤›daki gibi özetlenebilir:1. Paket Çözüm Önerisi (Haziran 1997): Da¤l›k Karaba¤’›n statüsü ile Karaba¤

d›fl›ndaki reyonlar›n iflgaline son verilmesi bir arada öngörülmüfltür. Bu öne-ri Ermenistan taraf›ndan reddedilmifltir.

2. Aflamal› Çözüm Önerisi (Ekim 1997): Öncelik, Da¤l›k Karaba¤’›n d›fl›ndakireyonlar›n iflgalden kurtar›lmas›na verilmifltir. Da¤l›k Karaba¤’›n statüsü ileilgili görüflmeler ise daha sonraya b›rak›lm›flt›r. Bu öneri de Ermenistan ta-raf›ndan reddedilmifltir.

3. Ortak Devlet Önerisi (Kas›m 1998): Da¤l›k Karaba¤ ile Azerbaycan’›n gerikalan›n› eflit de¤erde ele alan bu öneride, iki yap›n›n bir araya gelerek or-tak bir devlet kurmas› öngörülmüfltür. Bu öneri Azerbaycan taraf›ndan red-dedilmifltir.

Bu son önerinin reddinin ard›ndan (2004 y›l›nda kadar) Azerbaycan ve Erme-nistan’›n önüne uyuflmazl›¤›n çözümüne yönelik taslak planlar getirilmek yerine,ikili diplomatik görüflmeler yoluyla çözüm için bask› uygulanmaya bafllanm›flt›r.AG‹T Minsk Grubu efl baflkanlar› ABD, RF ve Fransa taraf›ndan birçok giriflim-de bulunulmufl ve taraflar çeflitli diplomatik görüflme yöntemleri ile sorunun çö-zümüne yönelik olarak, diplomatik süreç içinde tutulmaya çal›fl›lm›flt›r (Özdal,2006: 8-9).

3-6 Nisan 2001 tarihlerinde Florida Key West’de yap›lan görüflmelerde de taraf-lar›n nihai bir sonuca ulaflamamas›n›n ard›ndan, uluslararas› konjonktürde yaflanan11 Eylül sald›r›lar› ile Afganistan ve Irak Harekât› gibi geliflmelerin yan› s›ra 2003y›l›nda Ermenistan’da bafllayan seçim süreci ve Haydar Aliyev’in ölmesi de görüfl-melerin 2004 y›l›n›n ortalar›na kadar kesilmesine neden olmufltur.

Dura¤anl›k döneminin ard›ndan ise AG‹T Minsk Grubu taraf›ndan May›s2004’ten itibaren bafllat›lan “Prag Süreci”nde Da¤l›k Karaba¤ ve ‹flgal Alt›ndaki Re-yonlar Sorunu’na iliflkin grubun çal›flma yöntemi de¤ifltirilmifl ve mekik diplomasi-si ile planlar haz›rlamak yerine, taraflar› bir araya getirip sorunun bütün yönleriniözgürce, karfl›l›kl› tart›flmalar›n› sa¤lama yöntemi kabul edilmifltir. Belirlenen buyöntem do¤rultusunda 2005 y›l› içinde taraflar›n yapt›¤› görüflmelerin say›s› 20’yigeçmesine ra¤men, 2006 senesi de olas› bir çözüm y›l› olarak de¤erlendirilmifl vebu de¤erlendirmeler bölge medyas›nda genifl yank› bulmufltur. Bu iyimser ortam-da, ‹lham Aliyev ve Robert Koçaryan aras›ndaki görüflmeler Minsk Grubu ad›naFransa’n›n ev sahipli¤inde 10-11 fiubat 2006 tarihleri aras›nda, Paris yak›n›ndakiRambouillet fiatosu’nda yap›lm›flt›r. Ancak, Jacques Chirac’›n iki liderle ayr› ayr›yapt›¤› görüflmelerden sonra gerçeklefltirilen Aliyev-Koçaryan Zirvesi yine baflar›-s›zl›kla sonuçlanm›flt›r. Zira, Aliyev de Koçaryan da öteden beri savunduklar› po-zisyonlar›n› korumufllar ve sadece bar›fl görüflmeleri sürecinin ileride yap›lacaktoplant›larla devam etmesinde anlaflm›fllard›r. Sorunun çözümü için oluflturulanAG‹T Minsk Grubu’nun yay›mlad›¤› bildiride ise özetle “yo¤un görüflmelere karfl›n,taraflar›n baz› hassas ilkeler konusundaki tutumlar›nda herhangi bir de¤ifliklikolmad›¤›” belirtilmifltir.

2006 y›l›n›n içinde Da¤l›k Karaba¤ Sorunu’nun çözüm süreci üzerinde en etki-li olan geliflme ise Karada¤’›n, S›rbistan-Karada¤ Cumhuriyeti’nden 21 May›s 2006’dadüzenlenen referandumla ayr›lmas› olmufltur. Zira, Da¤l›k Karaba¤ Sorunu’nun çö-


AG‹T Minsk Grubu: AG‹T’inDa¤l›k Karaba¤ ve ‹flgalAlt›ndaki ReyonlarSorunu’nun bar›flç›l çözümüiçin, 24 Mart 1992’debafllat›lan oluflumdur.

zümüne yönelik olarak gizlilik içinde sürdürülen müzakereler s›ras›nda taraflarasunulan ve bas›na yans›t›ld›¤› kadar›yla taraflarca genel kabul gördü¤ü ileri sürü-len bir planda da S›rbistan-Karada¤ Cumhuriyeti’nin ayr›lmas›nda uygulanan refe-randumla çözüme yer verilmifltir.

Yukar›da da belirtti¤imiz üzere gizlilik içinde sürdürülen müzakereler s›ras›ndataraflara sunulan ve özellikle Ermeni yetkililerin yapt›klar› aç›klamalarla bas›na s›z-d›r›lan plan›n belli bafll› unsurlar›n› flu flekilde tespit etmek mümkündür:

1. AfiAMA: Ermenistan, Da¤l›k Karaba¤ d›fl›ndaki reyonlardan çekilecek, böl-geye bar›fl gücü yerlefltirilecek ve mülteciler geri dönecektir.

2. AfiAMA: Azerbaycan ile Ermenistan aras›nda ulafl›m hatlar› aç›lacak ve gü-ven art›r›c› önlemlerle iki ulus aras›ndaki husumet giderilecektir.

3. AfiAMA: Azeri nüfusun Da¤l›k Karaba¤’a dönmesinden 15- 20 y›l geçtiktensonra bölgenin gelece¤ine iliflkin referandum yap›lacakt›r.

Söz konusu plan›n, “paket uzlafl›, aflama aflama yürütme” fleklinde formüleedildi¤i ve son aflamada Da¤l›k Karaba¤’›n statüsü ile ilgili olarak bir referandu-mu öngördü¤ü saptanmaktad›r. Taraflar›n yukar›da aktard›¤›m›z taslak plana yak-lafl›mlar› ise özetle flöyle olmufltur: Ermenistan plan› görüflmeye haz›r oldu¤unuaç›klam›flt›r. Ancak, sorunun çözümünü bütünleyen Ermenistan, Da¤l›k Karaba¤ile aras›ndaki koridorun temini ve Da¤l›k Karaba¤’›n geçici statüye sahip olmas›ile daimi statünün Da¤l›k Karaba¤ halk›n›n oylar›yla belirlenmesi hususlar›n›n be-lirtilmemifl oldu¤u gerekçesiyle plan› elefltirmifltir. Azerbaycan ise D›fliflleri Bakan-l›¤› üzerinden yapt›¤› aç›klama ile Ermeni iflgali alt›ndaki Da¤l›k Karaba¤ ile ilgilisorunun çözüm sürecinde bölgenin statüsünün uluslararas› hukuk kurallar› vebenzer örnekler baz al›narak belirlenmesi gerekti¤ini ve toprak bütünlü¤ünün ke-sinlikle müzakere konusu olmad›¤›n› ve olmayaca¤›n› bildirmifltir. Bu aç›klamadaayr›ca, Da¤l›k Karaba¤’da ekonomik ve di¤er konular›n, bölgede sorun bafllama-dan önceki nüfus yap›s›n›n tekrar oluflturulmas›ndan sonra ele al›nabilece¤i vur-gulanm›flt›r.

27 Kas›m 2007’de AG‹T Minsk Grubu’nda Azerbaycan D›fliflleri Bakan› ElmarMemmedyarov ve Ermenistan D›fliflleri Bakan› Vartan Oskanyan’a Madrid’de yenibir plan sunulmufltur. Madrid Prensipleri olarak kabul edilen (Kas›m, 2009: 40)çerçeve belgede önerilen maddeler flöyledir: 1) Ermeni birlikleri Da¤l›k Karaba¤ d›-fl›nda iflgal ettikleri di¤er yedi reyonun beflinden çekilecektir. 2) Ermenistan, Da¤-l›k Karaba¤ ile Ermenistan aras›nda koridor olan Laçin ve Kelbecer’den çekilecek-tir. 3) Bölgeye uluslararas› bar›fl birlikleri yerlefltirilecektir. 4) Ermenistan-Azer-baycan ve Azerbaycan-Nahç›van aras›nda iletiflim hatlar› aç›lacakt›r. 5) Bölge,may›nlardan temizlenecektir. 6) Kaçk›nlar geri dönecektir. 7) Da¤l›k Karaba¤’›nstatüsü belirlenecektir.

Ermenistan ve Azerbaycan’da 2008’de yap›lan seçimlerin etkisiyle taraflar›n sertdemeçler vermesi, sürecin t›kand›¤›n› düflündürmüfltür. Da¤l›k Karaba¤ ve ‹flgalAlt›ndaki Reyonlar Sorunu ile ilgili 2009’daki en önemli geliflme, 9 fiubat 2009’daMünih Güvenlik Fuar›’nda taraflar›n baz› noktalarda prensipte anlaflmalar› olmufl-tur. Bu noktalar flunlard›r:

1) Ermenistan belirli bir zaman diliminde Fuzuli, Akdam, Cebrail, Kubatl›, Zen-gilan kasabalar›n› Azerbaycan’a verecektir.

2) Evlerini terk etmek zorunda kalan Azeriler yurtlar›na geri dönebilecektir.3) Yukar› Karaba¤’›n statüsünü belirlemek için bölge geçici yönetime devredi-

lecektir. Statü belirlendikten sonra Kelbecer de Azerbaycan’a verilecektir.Buna karfl›l›k, Azerbaycan, Ermenistan ile kara ve demiryolu açacakt›r.


4) Ermenistan ile Da¤l›k Karaba¤ aras›ndaki s›n›r bölgesine uluslararas› bar›flgücü yerlefltirilecektir. Bar›fl gücünde soruna taraf ve müdahil devletler yeralmayacakt›r.

Uluslararas› Kriz Grubu (International Crisis Group) 8 fiubat 2011’de yay›nlad›¤›raporda, 2010 y›l›nda sorunun çözüm sürecinin kötüye gitti¤ini belirtmifltir. 10-12fiubat 2011 aras›nda AG‹T Minsk Grubu efl baflkanlar›n›n sorunun çözülmesi içinkararl› ad›mlar›n at›lmas› gerekti¤ini vurgulamalar› sorunun çözümüne iliflkin çaba-lar›n sürdü¤ünü göstermektedir. 14 fiubat 2011’de Güney Kafkasya ve Orta Asya Ül-keleri NATO Genel Sekreteri Özel Temsilcisi James Appathurai, NATO’nun soru-nun çözümünde rolünün olmad›¤›n› vurgulam›flt›r. 15 fiubat 2011’de AG‹T DönemBaflkan›, Litvanya D›fliflleri Bakan› Audronius Azubalis BM Güvenlik Kurulunda so-runda artan gerginli¤in endifle verici boyutta oldu¤unu ifade etmifltir. Görüldü¤ü gi-bi uluslararas› örgütler sorunun çözümünde baflat rol oynamaktan uzakt›r.

Da¤l›k Karaba¤ ve ‹flgal Alt›ndaki Reyonlar Sorunu’nun çözülememesinin nedenlerini tar-t›fl›n›z.

Da¤l›k Karaba¤ ve ‹flgal Alt›ndaki Reyonlar Sorunu ile ilgili Bölgesel ve Global Güvenlik Ç›-karlar› Ba¤lam›nda Sovyet-Rus D›fl Politikalar› ve Karaba¤ Sorunu (Göksel ‹flyar, Bursa:Alfa Yay›nlar›, 2004) ve Karaba¤ Sorunu Kapsam›nda Ermeniler ve Ermeni Siyaseti (AygünAttar, Ankara: Atatürk Araflt›rma Merkezi, 2005) adl› kitaplardan faydalanabilirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Orta Asya ve Kafkaslardaki bölgesel ihtilaflar›n

tarihsel geliflimlerini de¤erlendirmek.

Tarihsel olarak incelendi¤inde bölgedeki ihtilaf-lar›n, So¤uk Savafl döneminde komünist rejim al-t›nda birleflen SSCB’de yaflanmad›¤› görülmekte-dir. Birli¤in da¤›lmas›n›n ard›ndan Cumhuriyet-ler ba¤›ms›zl›klar›n› ilan ederken bölgesel sorun-lar da tekrar gündeme gelmifltir. Bölgenin zengindo¤al kaynaklar› ve sorunlar›n etnik, kültürel bo-yutlar›, konular›n uluslararas›laflmas›n› da bera-berinde getirmifltir. Örne¤in Güney Osetya veAbhazya Sorunu, Gürcistan’›n iç meselesi gibigözükse de ‹ki Kutuplu Sistem sona erdikten son-ra farkl› aktörlerin ç›kar mücadelesi bölgenin ›s›n-mas›n› sa¤lam›flt›r. Gürcistan’›n NATO üyeli¤iningündeme gelmesi, AB’nin Balkanlar’a, Do¤u Av-rupa devletlerine ve eski Sovyet co¤rafyas›na et-ki etmeye bafllamas› RF’yi rahats›z etmifltir.08.08.08 Savafl› bu durum neticesinde yaflanm›fl-t›r. RF, Abhazya ve Güney Osetya’y› savafltansonra tan›m›flt›r. Acaristan’da ise ba¤›ms›zl›k tale-bi yerine otonomi talep edilmifltir. Bu sorunda,Acaristan lideri Aslan Abaflitze, 1921 KarsAntlaflmas› hükümleri uyar›nca Türkiye’nin ga-rantörlük hakk›n› kullanmas›n› beklemifltir. Tür-kiye Gürcistan’›n toprak bütünlü¤üne sayg› gös-terdi¤ini her f›rsatta dile getirmifltir. Türkiye,1999’da Gürcülerle Abhazlar aras›nda yürüttü¤üarabuluculuk misyonunu, 2000’de GürcülerleAcaralar aras›nda da yürütmüfltür. Acaristan So-runu’nun bir baflka boyutu da ekonomiktir. SarpS›n›r Kap›s›’n›n aç›lmas› ve Batum Liman›, Ba-tum-Bakü ve Batum-Erivan Demir Yollar› Acaris-tan’a gelir sa¤lamaktad›r. Acaralar bu kazanc›paylaflmak istememektedir. Bu aç›dan Acaristansorunu Abhazya ve Güney Osetya Sorunu’ndanfarkl›d›r. Cavahati Bölgesi’nde ise Ermeni nüfusyo¤unlu¤u fazlad›r. Cavahati Sorunu, Da¤l›k Ka-raba¤ ve ‹flgal Alt›ndaki Reyonlar Sorunu ile deyak›ndan ilgilidir. Dolay›s›yla sorun Türkiye,Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan’› ilgilendir-mektedir. Ermenistan Cavahati’deki Ermenilerera¤men Gürcistan ile s›cak çat›flmaya girmektenkaç›nmaktad›r. Cavahati Ermenileri için Rus des-te¤i de önemlidir çünkü Ah›ska Türklerinin böl-geye dönme ihtimali, onlar› endiflelendirmekte-

dir. Fergana Vadisi, SSCB da¤›ld›ktan sonra OrtaAsya’da radikal ‹slam’›n etkisinin artt›¤› bölge-lerden biridir. Özbekistan, K›rg›zistan ve Taci-kistan topraklar›n›n aras›nda yer alan FerganaVadisi Orta Asya’da istikrars›zl›¤›n merkezi ola-rak nitelendirilmektedir. Hazar Statüsü SorunuSSCB da¤›ld›ktan sonra gündeme gelmifltir. SSCBda¤›lmadan önce Hazar’a k›y›dafl iki devlet var-ken flimdi Rusya ve ‹ran ile birlikte Kazakistan,Azerbaycan ve Türkmenistan da k›y›dafl devlet-ler aras›na kat›lm›flt›r. Da¤l›k Karaba¤ ve çevre-sindeki yedi reyonun iflgali sorunu di¤er sorun-larda oldu¤u gibi bölgedeki güç bofllu¤unun ne-ticelerinden biridir. Türkiye, Rusya, ‹ran, AB veABD gibi aktörlerin çözüm önerileri yetersiz kal-maktad›r. Orta Asya ve Kafkaslarda yaflanan böl-gesel sorunlarda, So¤uk Savafl döneminin etkile-ri ve günümüzde yaflanan güç mücadelesi önem-li rol oynamaktad›r.

Bölgesel ihtilaflar›n üzerinde bölgenin yak›n çev-

resinde yer alan devletlerin (Türkiye, Rusya Fe-

derasyonu, ‹ran, Çin, Hindistan vb.) rollerini

tart›flmak.

SSCB da¤›ld›ktan sonra Orta Asya ve Kafkas-ya’da oluflan güç bofllu¤u, bölgedeki etnik, dinîve kültürel sorunlar›n belirmesine sebep olmufl-tur. SSCB döneminde “Sovyetlik” üst kimli¤i veotoriter yönetimi alt›nda etnik farkl›l›klar “don-mufl” durumdad›r. SSCB’nin da¤›lmas›, Kafkasyave Orta Asya’daki farkl› etnik halklar›n çat›flma-s›n› beraberinde getirmifltir. Orta Asya ve Kaf-kaslarda yaflanan güç mücadelesi; ABD, RF, ABve Çin gibi küresel güçlerin yan›nda, Türkiye,‹ran ve Hindistan gibi bölgesel güçlerin de için-de oldu¤u bir rekabettir. Bölgesel ihtilaflarda budevletlerin rolleri sorunlar›n çözümünde arabu-luculuk giriflimlerinde bulunmak, çözüm önerive planlar› sunmak, uluslararas› örgütlerde gün-dem oluflturmak fleklinde olabilmektedir. Özel-likle bölgenin yak›n çevresinde yer alan devlet-lerin bölgesel ihtilaflarda tarihsel, kültürel, etnikvb. ba¤lar nedeniyle ve bölge kaynaklar›ndanfaydalanma konusunda do¤rudan siyasi ve eko-nomik ç›karlar› bulunmas› nedeniyle rolleri sözkonusu olmaktad›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç


Bölgesel ihtilaflar›n üzerinde uluslararas› sistem-

de yer alan baz› devlet ve örgütlerin (ABD, BM,

AB, NATO, AG‹T, vb.) politikalar›n› tart›flmak.

So¤uk Savafl döneminin iki kutuplu dünyas›ndaABD ve SSCB aras›ndaki güç mücadelesinin ye-ni flekli, SSCB’nin da¤›lmas›n›n ard›ndan ›s›nanbölgesel uzlaflmazl›klar›n küresel aktörlerin etki-lerine aç›k bir ortam oluflturmas›d›r. Bunun so-nucu olarak ABD ve AB bölge politikalar›nda et-kili olmaya çal›flmaktad›r. Ancak RF, özellikleABD ve NATO’nun kendi yak›n çevresinde olufl-turdu¤u etkiye tepki göstermektedir. Orta Asyave Kafkaslar›n enerji kaynaklar›n›n siyasi ve eko-nomik güç aç›s›ndan önem tafl›mas›n›n d›fl›nda,11 Eylül terör sald›r›lar›n›n ard›ndan ABD ve NA-TO için radikal ‹slam’›n tehdit olarak alg›lanmas›da bu süreçte etkilidir. BM ve AG‹T bölge sorun-lar›n›n tart›fl›ld›¤› ve çözüm önerilerinin gelifltiril-mesi konusunda küresel ve bölgesel güçlerin kul-land›klar› araçlar olup, genel olarak uluslararas›örgütlerin söz konusu ihtilaflar›n giderilmesi vetaraflar›n uzlaflmalar› konusunda somut katk›lar›olamam›flt›r. Bu noktada arabulucu devletlerinçat›flan ç›karlar› da etkili olabilmektedir.

Söz konusu bölgesel ihtilaflar›n günümüz itiba-

r›yla çözüm süreçlerini analiz etmek.

Gürcistan’›n içindeki Abhazya ve Güney Oset-ya’y› Rusya Federasyonu, 08.08.08 savafl›ndansonra tan›m›flt›r. Acaristan’da ise otonomi talepedilmifltir. Türkiye Gürcistan’›n toprak bütünlü-¤üne sayg› gösterdi¤ini her f›rsatta dile getirmek-tedir. Acaristan Sorunu’nun önemli bir boyutunutaraflar›n ekonomik ç›karlar› oluflturmaktad›r.Sarp S›n›r Kap›s› ve Batum Liman›, Batum-Baküve Batum-Erivan Demir Yollar› Acaristan’a gelirsa¤lamaktad›r. Bu aç›dan Acaristan Sorunu, Ab-hazya ve Güney Osetya Sorunu’ndan farkl›d›r.Cavahati Sorunu ise Da¤l›k Karaba¤ ve ‹flgal Al-t›ndaki Reyonlar Sorunu ile de yak›ndan ilgilidir.Ermenistan, Gürcistan ile s›cak çat›flmaya girmek-ten ekonomik sebeple çekinmektedir. CavahatiErmenileri için Rus deste¤i de önemlidir. Ah›skaTürklerinin Cavahati bölgesine dönme ihtimalibölgede endifleyle karfl›lanmaktad›r. Özbekistan,K›rg›zistan ve Tacikistan topraklar›n›n aras›ndayer alan Fergana Vadisi Orta Asya’da istikrars›zl›-¤›n merkezi olarak nitelendirilmektedir. So¤ukSavafl döneminden sonra özellikle 11 Eylül terörsald›r›lar›n›n ard›ndan bölgesel güçler yan›ndaküresel güçlerin de etkilendi¤i bir soruna dönüfl-müfltür. Hazar Statüsü Sorunu ise SSCB da¤›ld›k-tan sonra gündeme gelmifltir. Hazar’da artan k›-y›dafl devlet say›s› ve Hazar’›n enerji kaynaklar›-n›n yo¤unlu¤u Hazar’›n tart›fl›lmas›n› gündemegetirmifltir. Da¤l›k Karaba¤ ve ‹flgal Alt›ndaki Re-yonlar Sorunu di¤er sorunlarda oldu¤u gibi böl-gedeki güç bofllu¤undan etkilenmektedir. AG‹T,BM, AB gibi örgütler sorunun çözümünde aktifrol oynayamamaktad›r. AG‹T bünyesinde olufltu-rulan Minsk Grubu zaman zaman sorunun çözü-mü için bar›flç›l çözümlerin önerildi¤i önemli birplatformdur.

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi, So¤uk Savafl sonras› dö-nemde Gürcistan’da yaflanan etnik sorunlardan biri de-

¤ildir?

a. Osetya Sorunub. Abhazya Sorunuc. Acaristan Sorunud. Da¤l›k Karaba¤ ve ‹flgal Alt›ndaki Reyonlar So-

runue. Cavahati Sorunu

2. Afla¤›daki sorunlardan hangisi Da¤l›k Karaba¤ ve ‹fl-gal Alt›ndaki Reyonlar Sorunu ile ba¤lant›l›d›r?

a. Çeçenistan Sorunub. Acaristan Sorunuc. Radikal ‹slamd. Etnik Milliyetçilike. Cavahati Sorunu

3. Fergana Vadisi’nde ilk etnik sorun Ah›ska Türkleriile hangi grup aras›nda yaflanm›flt›r?

a. Özbeklerb. Kazaklarc. Taciklerd. K›rg›zlare. Türkmenler

4. Afla¤›daki sorunlardan hangisi Gürcistan’›n 2000 y›-l›nda özerklik tan›mas›yla sonuçlanm›flt›r?

a. Abhazya Sorunub. Acaristan Sorunuc. Güney Osetya Sorunud. Cavahati Sorunue. Da¤l›k Karaba¤ ve ‹flgal Alt›ndaki Reyonlar So-

runu

5. ABD’nin Orta Asya’daki varl›¤›n›n yaratt›¤› rahats›z-l›¤› temel alan, bunun yan›nda terörizm ve s›n›r güven-li¤i konular›n› da çözmeyi amaçlayan örgüt afla¤›daki-lerden hangisidir?

a. BDTb. GUUAMc. fi‹Öd. AG‹Te. NATO

6. Afla¤›daki devletlerden hangisinin Hazar’a k›y›s›yoktur?

a. K›rg›zistanb. Rusya Federasyonuc. Kazakistand. ‹rane. Azerbaycan

7. Afla¤›dakilerden hangisi So¤uk Savafl’tan sonra OrtaAsya ve Kafkasya’da etnik çat›flmalar ç›kmas›n›n enönemli nedenidir?

a. Radikal ‹slam›n yükseliflib. SSCB’nin böl-yönet politikas›c. ABD-RF-Çin çekiflmesid. SSCB y›k›ld›ktan sonra oluflan güç bofllu¤ue. ABD’nin 11 Eylül sonras› Orta Asya ve Kafkas-

ya’daki politikalar›

8. AG‹T’in Da¤l›k Karaba¤ ve ‹flgal Alt›ndaki ReyonlarSorunu’nu bar›flç›l yöntemlerle çözmek için Ermenistanve Azerbaycan nezdinde 1992’de bafllatt›¤› oluflum afla-¤›dakilerden hangisidir?

a. Rambouillet Görüflmelerib. Uluslararas› Kriz Grubuc. Minsk Grubud. GUAMe. Key West Oluflumu

9. Afla¤›dakilerden hangisi, Da¤l›k Karaba¤ ve ‹flgal Al-t›ndaki Reyonlar Sorunu’na iliflkin düzenlenen zirvele-rin aras›nda yer almaz?

a. Paris Zirvesib. Lizbon Zirvesi c. Key West Zirvesid. ‹stanbul Zirvesie. Prag Zirvesi

10. Afla¤›daki geliflmelerden hangisinden sonra RusyaFederasyonu, Güney Osetya ve Abhazya’y› hukuken ta-n›m›flt›r?

a. Gürcistan’›n Osetya’y› iflgalib. 08.08.08 Savafl›c. BDT’nin kuruluflud. SSCB’nin da¤›lmas›e. Soçi Anlaflmas›



1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Da¤l›k Karada¤ ve ‹flgal Al-t›ndaki Reyonlar” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Cavahati Sorunu” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz .

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fergana Vadisi” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Acaristan Sorunu” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fergana Vadisi” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Hazar’›n Statüsü” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz .

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osetya ve Abhazya Sorun-lar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Da¤l›k Karaba¤ ve ‹flgal Al-t›ndaki Reyonlar” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Da¤l›k Karaba¤ ve ‹flgal Al-t›ndaki Reyonlar” konusunu gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osetya ve Abhazya Sorun-lar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.


SSCB da¤›ld›ktan sonra Kafkasya’da etnik sorunlar›nç›kmas›n›n bafll›ca nedeni bölgede oluflan otorite bofl-lu¤udur. SSCB döneminde Sovyet üst kimli¤i ve otori-ter yönetim, SSCB içindeki halklar›n etnik, kültürel vesiyasal taleplerini dile getirmesine olanak sa¤lamam›fl-t›r. Geçmifli Rus Çarl›¤›’n›n Kafkasya’da egemen olma-s›na kadar dayanan “dondurulmufl” etnik sorunlar,SSCB’nin gücünü kaybetmesiyle beraber yeniden orta-ya ç›km›flt›r. So¤uk Savafl’›n sona ermesinden sonra RF,ABD, AB, NATO, Çin gibi uluslararas› aktörlerin ç›kar-lar›n›n çat›flmas›, bölgenin ticari ve enerji kaynaklar›aç›s›ndan zenginli¤i sorunun uluslararas›laflmas›na ne-den olmufltur. Güney Osetya, Abhazya, Acaristan so-runlar› gibi etnik sorunlar So¤uk Savafl sonras›n›n güçbofllu¤undan ve güç mücadelesinden etkilenmektedir.

S›ra Sizde 2

SSCB da¤›lmadan önce Hazar’a k›y›dafl iki devlet var-d›r. Bunlar; SSCB ve ‹ran’d›r. Bu iki ülke Gülistan, Türk-mençay, Moskova ve Tahran Antlaflmalar›yla bal›kç›l›kve seyrüsefer serbestli¤i gibi konular› düzenlemifltir. Buantlaflmalarla Hazar’›n statüsü tart›flma konusu olma-m›flt›r. SSCB da¤›ld›ktan sonra k›y›dafl devlet say›s› be-fle yükselmifltir. K›y›dafl devlet say›s›n›n artmas›n›n yan›s›ra Hazar’›n do¤al kaynak potansiyeli ilgili devletlerinHazar’›n statüsünü kendi ç›karlar›na göre yorumlamala-r›n› beraberinde getirmifltir. So¤uk Savafl’tan sonra k›y›-dafl devletlerin d›fl›nda ABD, Çin, AB gibi uluslararas›aktörlerde Hazar ve kaynaklar›yla ilgilenmeye baflla-m›flt›r. Hazar ile ilgilenen uluslararas› aktör say›s› artt›k-ça, Hazar’›n statüsü üzerinde anlaflmak daha da zorlafl-maktad›r.

S›ra Sizde 3

Da¤l›k Karaba¤ ve ‹flgal Alt›ndaki Reyonlar Sorunununçözülememesinin nedeni, SSCB da¤›ld›ktan sonra yafla-nan güç bofllu¤unun RF, ABD, Çin, ‹ran, Türkiye gibiuluslararas› aktörler taraf›ndan doldurulma çabas› veaktörler aras›nda yaflanan güç mücadelesidir. Bölgedeetkili olan aktörlerin sorunun çözümünden ziyade ç›-kârlar›n› maksimize etmeyi amaçlamas› sorunun çözü-münü zorlaflt›rmaktad›r. BM, AG‹T gibi uluslararas› ör-gütlerin sorunun çözümünde etkisiz kalmas›, devletle-rin ç›kar mücadelesine zemin oluflturmufltur. K›sacas›bölgede bar›fl› tesis edecek bir üst otoritenin bulunma-mas› sorunun çözülmesini zorlaflt›rmaktad›r.



Ar›, T. (2012). Uluslararas› ‹liflkilere Girifl, Bursa:MKM Yay›nlar›

Attar A. (2005). Karaba¤ Sorunu Kapsam›nda Erme-

niler ve Ermeni Siyaseti, Ankara: Atatürk Araflt›r-ma Merkezi Yay›nlar›

Çolako¤lu, S. (1998). “Uluslararas› Hukuk’ta Hazar’›nStatüsü Sorunu”, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/42/479/5535.pdf

‹flyar Ö. G. (2004). Bölgesel ve Global Güvenlik Ç›-

karlar› Ba¤lam›nda Sovyet-Rus D›fl Politikalar›

ve Karaba¤ Sorunu, ‹stanbul: Alfa Yay›nlar›.‹yikan N. (ed.) (2011), Orta Asya-Güney Kafkasya Si-

yasi Geliflmeler (1991-2010) ‹stanbul: HiperlinkYay›nlar›.

Kas›m, K. (2009). So¤uk Savafl Sonras› Kafkasya, An-kara: USAK Yay›nlar›.

Koçgündüz, L. M. (2010). “Hazar Bölgesi Enerji Politi-kalar›”, Dünya Çat›flmalar› 1. Cilt (içinde), ed. Ke-mal ‹nat, Burhanettin Duran, vd, , Ankara: NobelYay›n-Da¤›t›m, ss. 487-507

Özdal B. (2006). “Da¤l›k Karaba¤ Sorunu’nun Çözümün-de Karada¤ Modeli Uygulanabilir Mi?”, I. Uluslara-

ras› Sosyal Bilimciler Kongresi: SSCB Sonras›

Türk Cumhuriyetlerinde Sosyal, Siyasal ve Eko-

nomik De¤iflim, 18-21 Eylül 2006 ‹zmit / Türkiye.Terzio¤lu, S. S. (2008). “Hazar’›n Statüsü Hakk›nda K›-

y›dafl Devletlerin Hukuksal Görüflleri”, USAK OA-

KA, Cilt: 3, Say›: 5, ss. 26-47Yaman A. (2010). “Orta Asya’n›n Jeopolitik ve Stratejik

Merkezi: Fergana Vadisi”, Dünya Çat›flmalar› 1.

Cilt (içinde), ed. Kemal ‹nat, Burhanettin Duran,vd, Nobel Yay›n-Da¤›t›m, Ankara, 2010, ss. 583-621

Yenigün C. ve M. A. Bolat (2010). “Gürcistan: Yeni Dün-ya’n›n Do¤u-Bat› S›n›r›”, Dünya Çat›flmalar› 1. Cilt

(içinde), ed. Kemal ‹nat, Burhanettin Duran, vd, No-bel Yay›n-Da¤›t›m, Ankara, 2010, ss. 457-487

Zeyrek Y. (1999). Gürcistan, Acaristan ve Türkiye,

Trabzon: Türk Ocaklar› Yay›nlar›.


orta asya ilişkiler

Documents