Miodrag D. Peri Tehnika kola, Svrljig

OSAMOSTALJIVANJE SRPSKE PRAVOSLAVNE CRKVE U ODNOSU NA

CARIGRADSKU PATRIJARIJU (1831 - 1879)

U diplomatskoj borbi rukovodstva srpske drave da Srbija meunarodno pravno dobije status de facto autonomnu kneevinu od velikog su znaaja Bukureki ugovor, sklopljen 16/28. maja 1812. godine izmeu Turske i Rusije, Akermanska konvencija, zakljuena 25. septembra 1826. godine izmeu Rusije i Turske i jedrenski mir zakljuen izmeu njih 2. septembra 1829. godine.

Tako, osmi lan Bugarskog ugovora odnosi se na Srbiju. Porta je ovim ugovorom obeala da e Srbima koji su uestvovali u Prvom srpskom ustanku dati potpunu amnestiju i da e im dati unutranju samoupravu koju su uivali njeni podanici na arhipelakim ostrvima.1 Ali, koristei nove meunarodne politike prilike koje su nastale sa angaovanjem Rusije u ratu protiv Napoleona, Porta je odluila ispunjenje obaveza prema Srbima na osnovu lana 8. Bukurekog mira 1812. godine.

Bez obzira to sultan nije ispunio obaveze prema Srbima, lan 8. Bukurekog ugovora je predstavljao relevantnu osnovu u daljoj borbi vodstva srpske drave za regulisanje pravnog statusa Srbije.

Znaajan korak u pravcu priznanja pune autonomije Srba predstavlja Akermanska konvencija iz 1826. godine, koja je pod presijom ruskog cara Nikole I zakljuena izmeu Turske i Rusije. lanom 5. Akermanske konvencije Porta se obavezala da odmah ispuni obaveze po lanu 8. Bukurekog ugovora i da e najkasnije u roku od 18 meseci zajedno sa srpskim deputatima odrediti mere na osnovu kojih e Srbi uivati povlastice.2

Uz Akermansku konvenciju naknadno je priloen poseban akt u kome su decidirano oznaena pitanja koja Porta treba da rei u korist Srba, kao to su: sloboda vere, izbor srpskih stareina, nezavisnost unutranje uprave, povratak oduzetih nahija od Srbije, skup svih ranijih poreza u jedno, ustupanje Srbima uprave nad muslimanskim imanjima pod uslovom da prihod od njih plaaju zajedno sa dankom, sloboda trgovine, dozvola srpskim trgovcima da mogu putovati po turskim zemljama sa svojim sopstvenim pasoima, podizanje bolnica, kola i tamparija, i naposletku, zabrana muslimanima koji ne pripadaju garnizonima da se nastane u Srbiji.3

1 G. Jaki, Evropa i vaskrs Srbije (1804 1834), Beograd, 1927, 413. 2 D. Jankovi, Istorija drave i prava Srbije 19. veka, Beograd, 1960, 52. 3 G. Jaki, nav. delo, 414.

Osamostaljivanje srpske pravoslavne crkve u odnosu na carigradsku patrijariju (1831 - 1879) 91

Sve do poraza Turske carevine u ratu protiv Rusije od maja 1828. godine do septembra 1829. godine i sklapanja Jedrenskog ugovora odloene od strane Porte preuzete obaveze prema Srbima iz Akermanske konvencije, posle poraza od Rusije. lanom 6. Jedrenskog ugovora Turska se obavezala da odmah u duhu odredbe Odelitskog akta priloenom lanu 5. Akermanske konvencije, prizna punu autonomiju Srbije i da e odmah Srbiji vratiti est nahija.4

Najzad, posle uporne diplomatske borbe voa srpske drave uz pomo Rusije za regulisanja njenog pravnog poloaja, sultan je bio prinuen posle Jedrenskog mira 1829. godine da izda hatierif kojim je Srbija dobila potpunu unutranju autonomiju. Sultanovim hatierifom od 30. septembra 1829. godine odreeno je beogradskom veziru da odmah pristupi izvrenju obavezaTurske Carevine preuzetih lanom 6. Jedrenskog mira 1829. godine o ispunjenju odredaba Odelitskog akta priloenog lanu 5. Akermanske konvencije.5

Sultanov hatierif od 28. avgusta 1830. godine ima veliki znaaj za dravnost srpskog naroda. Sa donoenjem hatierifa od 1830. godine regulisan je status srpske drave kojim je Srbija de iure priznata kao vazalna kneevina sa nezavisnom unutranjom upravom.6

Paralelno sa regulisanjem politikog statusa kneevine Srbije, okonano je i stvaranje autonomne Srpske crkve. Jo od samog poetka drugog srpskog ustanka knez Milo Obrenovije pridavao dosta panje crkvenoj politici s tendencijom da vrh jerarhije bude sastavljen od Srba. U cilju ostvarenja ambicija na crkvenom planu knez Milo Obrenovije ispoljio smiljenu i upornu aktivnost. Tokom II srpskog ustanka srpsko svetenstvo je uzelo uee u borbi protiv turske vlasti. Poseban znaaj u borbi za crkvenu autonomiju i nacionalnu viu jerarhiju ima potvrda molbe Narodne skuptine u Kragujevcu od januara 1827. godine turskom sultanu da Srbiji da mitropolita Srbina.

U vreme sticanja crkvene autonomije Srbije 1831.godine na elu srpske crkve stajao je Melentije Pavlovi(18311833), koji je uivao veliko poverenje kod Miloa Obrenovia zbog zapaenog uea u borbi protiv Turaka za vreme II srpskog ustanka. Uivajui veliki ugled kao kneev savetnik, arhimandrit manastira Vraevnice Melentije Pavlovije posle ustanovljenja Svetenikog suda ili konzistorije osetno postigao autoritet. Od osnivanja konzistorije 1822. godine, iji je predsednik bio, on je jedna od najznaajnijih linosti srpske crkve.7

Hatierifom od 1830. godine priznata je srpskom narodu u Kneevini Srbiji sloboda vere u njegovim crkvama. U tom smislu dolo je do nastojanja Kneevine Srbije da od Vaseljenske patrijarije dobije crkvenu autonomiju u emu je na izvestan nain podravana od Rusije. Vaseljenskoj patrijariji u naelu nije bilo po volji izdvajanje crkve u Kneevini Srbiji. Meutim, pred estim zahtevima Miloa Obrenovia, propraenim podrkom Rusije, Vaseljenska patrijarija se pomirila sa deliminim izdvajanjem crkve u Srbiji. Carigradski patrijarh Konstantin I je 18. avgusta 1831. godine posvetio arhimandrita manastira Vraevnice Melentija Pavlovia za beogradskog mitropolita, a 19. avgusta 1831. godine arhimandrita manastira Sretenje Niifora Maksimovia za uikog episkopa. Tako je posle ukidanja Peke patrijarije uspostavljena prva nacionalna via jerarhija u Srbiji.8

Ve smo rekli da posveivanje srpske vie jerarhije od strane patrijarha Vaseljenske patrijarije nije znailo konano sticanje sopstvene crkvene autonomije, nego samo korak ka dobijanju crkvene autonomije Kneevine Srbije. Crkvenu autonomiju Kneevini Srbiji je dala Carigradska patrijarija, konkordatom potpisanim u septembru 1831. godine. Neki raniji istoriari Srpske pravoslavne crkve, kao to su Niifor Duii Radoslav Gruji, zastupali su miljenje da je konkordat potpisan u januaru 1832. godine. Istoriar Pavle vabije osporio Duievo i Grujievo miljenje i dokazao da je konkordat potpisan septembra 1831. godine, ali nije odmah poslat u

4 Isto, 415. 5 D. Jankovi , nav. delo, 53. 6 Isto, 54. 7 R. Ljui, Kneevina Srbija (1830 1839), Beograd, 1986, 423 8 R.L.Veselinovi, Istorija Srpske pravoslavne crkve sa narodnom istorijom, knj. II , (1766 1945), Beograd, 1966, 115.

92 Miodrag D. Peri

Srbiju. Miljenje da je konkordat potpisan septembra 1831. godine prihvataju u svojim delima i drugi istoriari, te i jedan od mlaih srpskih istoriara Rado Ljuiu svome delu Kneevina Srbija (18301839). Prihvatam miljenje istoriara da je konkordat potpisan septembra 1831. godine. Konkordatom koji je potpisao patrijarh Konstantin regulisani su odnosi izmeu Vaseljenske patrijarije i pravoslavne crkve Srbije. Srpski narod na elu sa knezom je imao iskljuivo pravo da iz redova srpskog svetenstva, nezavisno od Patrijarije bira mitropolita i episkope autonomne Srpske crkve. U skladu sa kanonima pravoslavne crkve srpski narod i knez imali su obavezu da obaveste patrijarha o svakom izboru mitropolita, a patrijarh je imao obavezu da odmah da odobrenje. Episkope Srpske pravoslavne crkve posveuje mitropolit, a patrijarh posle toga daje odobrenje i blagoslov. Nakon izbora mitropolita koji je nosio titulu mitropolita cele Srbije, za posveenje daje se carigradskom patrijarhu 300 carskih dukata, a za posveenje episkopa Srpske crkve nije bilo potrebno ispuniti neke materijalne obaveze prema Carigradskoj patrijariji. Autonomna Srpska crkva je imala obavezu plaanja godinjeg poreza Carigradskoj patrijariji. Godinji porez patrijariji za beogradsku i uiku episkopiju iznosio je 6.000 groa.9 U regulisanju odnosa izmeu Carigradske patrijarije i pravoslavne crkve u Srbiji u sferi liturgije oigledno je uspostavljena duhovna hijerarhija izmeu Carigradske patrijarije i autonomne Srpske crkve. Pri bogosluenje, mitropolit Srbije spominjae ime carigradskog patrijarha, a srpski episkopi ime mitropolita.10

Posle dobijanja crkvene autonomije u Kneevini Srbiji mitropoliti Melentije Pavlovi(18311833) i Petar Jovanovi(18331859) usmerili su svoju aktivnost na organizovanju crkvenog ivota u Kneevini Srbiji. Posle pripajanja est nahija Kneevini Srbiji 1833. godine za vreme mitropolita Petra Jovanovia organizovana je timoka eparhija koja je obuhvatala teritoriju est prisajedinjenih krajeva Kneevini Srbiji. Posle donoenja Sretenjskog ustava Kneevine Srbije 1835. godine kojim se predvia organizacija duhovne vlasti, a ve1836. godine u narodnoj skuptini u Kragujevcu donesen je za autonomnu Srpsku crkvu Kneevine Srbije prvi crkveni ustav Naertanije o duhovnim vlastima knjaestva srpskog kojim je pravno regulisano ureenje autonomne Srpske pravoslavne srkve.11 Paralelno sa dobijanjem prvog crkvenog ustava osnovana je 1836. godine i Beogradska bogoslovija to je bilo od posebnog znaaja za obrazovanje i vaspitanje svetenika Srpske crkve.12

Do aktueliziranja pitanja poloaja Kneevine Srbije je dolo kada je Ruskoturski rat (18771878) formalno zavren 3. marta 1878. godine, odnosno kada je u San Stefanu, gradiu udaljenom desetak kilometara od Carigrada, izmeu Rusije i Turske zakljuen preliminarni Sanstefanski mirovni ugovor. Sanstefanski mirovni ugovor izmeu ostalog predviao je stvaranje Velike Bugarske ije bi granice obuhvatale celu Makedoniju i delova Srbije naseljene u velikoj veini srpskim stanovnitvom.13

Trei lan Sanstefanskog mirovnog ugovora predviao je za Kneevinu Srbiju dravnu nezavisnost i izvesno teritorijalno proirenje od oko 150 km2, koje je obuhvatalo Ni, Leskovac i Toplicu, Lab i delove Novopazarske i Mitrovike nahije, ali bez njihovih varoi.14

Na insistiranje AustroUgarske i Engleske, Rusija je dala pristanak da se sazove kongres velikih evropskih sila u Berlinu od 13. juna do 13. jula 1878. godine na kome je revidiran Sanstefanski mirovni ugovor. U radu Berlinskog kongresa su uestvovali predstavnici Rusije, Italije, Velike Britanije, Turske, Austro-Ugarske, Francuske i Nemake, iji je knez Bizmark izabran za predsedavajueg kongresa.

9 R. Ljui , nav. delo, 21. 10 Isto. 11 M. Mirkovi, Sretenjski ustav i donoenje Naertanija o duhovnim vlastima kneevine Srbije, Zbornik 150 godina od donoenja Sretenjskog ustava, Kragujevac, 1985, 166. 12 R.L.Veselinovi, cit. delo, 122 123. 13 D. Jevti D. Popovi, Istorija drave i prava jugoslovenskih naroda, Beograd, 1991, 127. 14 Istorija srpskog naroda, knj. V-1 , Beograd, 1994, 407. (. Popov).

Osamostaljivanje srpske pravoslavne crkve u odnosu na carigradsku patrijariju (1831 - 1879) 93

Glavno pitanje na Berlinskom kongresu bilo je pitanje novog politiko-teritorijalnog krojenja karte Balkanskog poluostrva. Turska je novim prekrojavanjem karte Balkanskog poluostrva na Berlinskom kongresu izgubila vie od polovine teritorija na Balkanu. Za Srbiju su znaajni lanovi XXXIV i XXXV Berlinskog ugovora koji Srbiji priznaju nezavisnost i obavezuju je na davanje pune verske , politike i pravne jednakosti pripadnicima svih religija.15

Posle meunarodnog priznanja dravne nezavisnosti Srbije na Berlinskom kongresu 1878. godine postojao je kanonski osnov da autonomna Srpska pravoslavna crkva prizna se sa statusom autokefalne Srpske pravoslavne crkve. Niifor Duije bio u pravu kada je pisao: Srpska crkva u srpskoj nezavisnoj dravi nije mogla ostati zavisna, ma i nominalno, od druge crkvene vlasti izvan Srbije.16 Dravna samostalnost Srbije je bila glavni motiv za priznavanje (obnovu) autokefalnosti Srpske pravoslavne crkve u Srbiji. Poznato je da je turski sultan Mustafa III sa fermanom 1766. godine ukinuo autokefalnu Peku patrijariju (SPC) prisajedinivi njene eparhije Carigradskoj patrijariji. O novostvorenom stanju morala je Carigradska patrijarija voditi rauna. Potrebno je bilo da Carigradska patrijarija uvai nacionalno pravo srpskog naroda da ima u svojoj meunarodno priznatoj dravi Srbiji svoju autokefalnu crkvu, bazirajui se na 17. kanonu Halkidonskog sabora (451) koji glasi: Ako je carskom vlau osnovan novi grad, ili se unaprijed osnuje, u takvome sluaju razreenje crkvanih oblasti neka slijedi razreenju dravnom i graanskom17, kao i na 38. kanonu Trulskog sabora (691), koji ponavlja zavrnu naredbu Halkidonskog sabora.18

Priznanje dravne nezavisnosti Kneevine Srbije imalo je odraza na status Srpske pravoslavne crkve. Na mitropolitskaom poloaju u vreme Berlinskog kongresa nalazio se mitropolit Mihajlo za vreme koga je carigradski patrijarh Joakim III sa sinodom Carigradske patrijarije izdao 20. oktobra 1879. godine tomos kojim je autonomna Srpska crkva priznata za nezavisnu pravoslavnu crkvu u Srbiji.19 U sastav dijeceze autokefalne Srpske pravoslavne crkve u Srbiji ulazila je teritorija Srbije u vreme Berlinskog kongresa uveana sa prisajedinjenim krajevima na Berlinskom kongresu koji su u crkvenom pogledu predstavljali eparhije autokefalne Beogradske mitropolije.

Obnova autokefalnosti Srpske pravoslavne crkve 1879. godine u Kneevini Srbiji bila je znaajna za srpski narod, jer je u svojoj meunarodno priznatoj srpskoj dravi imao i svoju autokefalnu crkvu. Takoe, autokefalna Srpska pravoslavna crkva u Srbiji bila je znaajna za pravoslavlje uopte zbog saradnje ostalih autokefalnih crkava sa Srpskom pravoslavnom crkvom u Srbiji.

15 Isto, 414 416. 16 N. Dui, Istorija Srpske pravoslavne crkve, Beograd, 1894, 231. 17 N. Mila, Pravila pravoslavne crkve s tumaenjima, knj. I, Novi Sad , 1895, 369. 18 Isto, 521. 19 R. L. Veselinovi, nav. delo, 150.

OSAMOSTALJIVANJE SRPSKE PRAVOSLAVNE CRKVE U ODNOSU NA CARIGRADSKU PATRIJARIJU (1831 - 1879)