osmanli devletİ'nde mİsyonerlİk faalİyetlerİ ( missionary activities in the ottoman empire ) -...

7/31/2019 OSMANLI DEVLET'NDE MSYONERLK FAALYETLER ( Missionary Activities in The Ottoman Empire ) - Cevdet ahin

1/21

1

Uak niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi

TARH BLM

OSMANLI DEVLETNDE MSYONERLK FAALYETLER

Cevdet AHN

UAK-2012


2/21


3/21

3

nsz

Bu almamda Hristiyan misyonerlerinin Osmanl topraklar zerinde yapm olduklarmisyonerlik faaliyetlerine deineceim. Misyonerler sann retilerini yaymak ve dnyayHristiyanlatrmak iin bu yolda lm dahi gze alm kimselerdir. Gl cemiyetlervastasyla desteklenen misyonerler dnyann her yerine gitmiler ve bu yerlerden sadece biriolan Osmanl topraklarna da gelip bu devleti yava fakat etkili bir ekilde kmeye maruz

brakmlardr.En iyi ekilde eitilen misyonerler, cemiyetleri tarafndan gnderildikleri Osmanl

topraklarnda, ki en nemlileri stanbul, Beyrut, Adana ve Kuds gibi yerlerde ayrlktohumlar atarak milletleri birbirine drm, yzyllardr birbirleri ile karde gibi yaayan

bu topluluklar adeta birbirlerinden nefret eder hale getirmilerdir.ok eitli millet yapsna sahip olan Osmanl, misyonerlerin ortaya attklar milliyetilik

dncesi ile temelinden sarslm ve tamiri mmkn olmayan derin yaralar almtr.Aslnda onlarn tamda istedikleri buydu. Zengin Ortadou kaynaklarna sahip olmann tekyolu o blgedeki birlik ve beraberlii yok ederek kk devletikler oluturup bunlar kolaycaynetmekti. Bylelikle hem dinlerini yayacaklard hem de maddi adan byk karlar eldeedeceklerdi.

Yeralt ve yerst zenginliklerine sahip olan Osmanl Devleti, Kanuni Dneminde nceFransaya ve daha sonrada dier Avrupa devletlerine verilen kapitlasyonlar sayesinde ak

bir pazar haline gelmiti. Bu sayede d lkelerden ok sayda tccar klnda misyonerlergelip buralarda hem ticaret yapp hem de lkenin birlik ve beraberliini bozacak faaliyetlerde

bulunmulard. Zenginleen gayrimslimler zamanla Avrupa devletlerini arkalarna alarak

Osmanldan bir ok haklar elde etmilerdir.Avrupal devletler gayrimslimleri kendi nfuzlar altna almak iin onlarn yaadklarblgelerde okullar ap gen beyinlere ayrlk dnceleri empoze ederek milliyetilikhissiyatnn domasna neden olmulardr. Bu akmdan etkilenen Ermeniler ve AraplarOsmanl Devletinde en ok zarar gsteren milletler olmulardr.

Blgedeki misyonerlerin propagandalarndan dolay Araplar Osmanl Devletine isyanetmi ve hatta padiahn cihat arsna uymayarak 1. Dnya Savanda ou cephede hemOsmanl ordusunu yalnz brakm hem de itilaf kuvvetleri ile birlikte hareket etmilerdir.Bunun sebebi blgedeki misyonerlerin onlar bamszlk ve kendi krallklarnkurabilecekleri vaatleriyle kandrm olmalardr. Ayn yollarla Ermeniler de kandrlarakAnadoluda ok derin yaralar brakacak isyan hareketlerine girimilerdir.

phesiz ki birka sayfa anlatmla yzyllara yaylm olan Osmanl Devletinde kimisyonerlik faaliyetlerinin hepsine deinmek mmkn olmamtr. Bir bakma zetniteliinde olan bu alma temel konularla Osmanl Devletinde ki misyonerlikfaaliyetlerinin lkeye verdii zararlar, ok sayda istatiksel veriyi ve misyonerlerin bucorafya zerinde atklar nemli okullara deinmektedir.

Cevdet AHNUak-2012


4/21

4

GR

MSYONERLK NEDR, AMALARI ve GELMES

Misyonerlik Hristiyanlk dininin temel talarndandr. Misyonerlik faaliyetlerinin tarihiolduka eskiye dayanr. lk misyonerlerin 'havariler' olduunu sylemek mmkndr. Zira,Hristiyanlk inanna gre Hz. sa etrafna toplad havarilerine, "Gidiniz ve yeryzndekiher yarata ncil'i anlatnz." diyerek onlar vaaz etmek zere grevlendirmitir. Bucmledenyola karak Hristiyanl yaymak iin gayret gsteren kiilere 'misyoner' , Hristiyanolmayan lkelerde bu dini yaymak iin kurduklar tekilata da 'misyon' denilmektedir1.

lk misyonerlerden kabul edilen Aziz Paulus (St. Paul) Hristiyanl yaymak amacylaAnadolu, Makedonya ve Yunanistan'da pek ok kilise kurmu ve bu kiliseleritekilatlandrmtr. Havariler ve yardmclar sayesinde Hristiyanlk zamanla btn Romadnyasna yaylr. Bu youn faaliyetler sonucunda 9.yzylda Almanlarn, 10.yzylda iseskandinavlarn Hristiyanl benimsedii grlmektedir. Roma Katolik KilisesininAvrupa'ya hakim olmasyla Hristiyanln btn dnyaya yaylmas iin harekete geilir ve buamala Papalk tarafndan 1662'de Vatikan'da "Misyon Bakanl" kurulur2.

Misyonerliin temeli Hristiyan olmayan insanlarn Hristiyanlatrlmasdr. Hristiyanlyayabilmek iin misyonerler zel okullar, hastaneler, ktphaneler, yabanc dil retimmerkezleri, snma evleri, yetimhaneler ve pansiyonlar kurmular, fakir ailelere ve kimsesizocuklara maddi yardmlarda bulunarak kitap, bror ve dergi gibi yayn aralarnhazrlamlar ve eitli sanat etkinlikleri gstererek amalarn gerekletirmeye

almlardr. Bu yzden Hristiyan inancn yaymakla grevli olan misyonerler doktor,hemire, retmen, bar gnlls ve herkesin yardmna koan bir eleman olarak hizmetetmilerdir.

Hristiyanlk tarihindeki en byk misyoner olan Pavlus, yaklak on be yl srdrdmisyon seyahatleriyle Helenistik sa cemaati tarafndan kurgulanan ve kendisi tarafndangelitirilen ilahi oul sa Mesihin kurtarcl mesajna dayal inancn AnadoludanMakedonya ve Yunanistana kadar yaymaya alm, buralardaki cemaatleri organize etmive kendi sa anlayna ters den sevi cemaatlere kar mcadele etmitir3.

Misyonerlik faaliyetlerinde zellikle baz tarikatlarla manastrlarn ve dinin yaylmasamacyla kurulmu cemiyetlerin nemli rol vardr. Ortaada nceleri Fransiskenler veDominikenler, XVI. Yzyldan itibaren Cizvitler gibi tarikatlar Hristiyan misyonerliinde

nemli rol oynamlar, misyon blgelerinde bu tarikatlara bal manastrlar misyonerlikfaaliyetlerinde birer s grevi stlenmilerdir4.

Hristiyan kilise medeniyetinin her trl dnceyi, bask ve terr altnda tuttuunuOrtaa skolastii dneminde Hristiyan misyonu hal seferleri altnda en barbar ekilde

1Ayten Sezer, Osmanldan Cumhuriyete; Misyonerlerin Trkiyedeki Eitim ve retim Faaliyetleri,

Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Say: zel, 1999, s. 170.2

Sezer, a.g.m., s.170.3

Stephen Neill, Misyonerlik Maddesi, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Cilt: 30, stanbul, 2005, s.194.4 Neill, a.g.m., s. 193.


5/21

5

kendini gstermitir. Sadece, Mslman dnyasnda, Hristiyan misyonu iin ehit olabilmevecdi ve heyecan o dnem Avrupasnda estirilen en korkun rzgard5.

Misyonerlik faaliyetlerini yrtmek gayesiyle kurulan en eski ve en gl misyontekilatlarnn ngilizlere ait olduu bilinmektedir. Bunlardan l646'da Londra'da kurulanHristiyanl Yayma Cemiyeti' hzla yaylr ve pek ok lkede binden fazla ubesi alr. Bu

say 19.yzyla gelindiinde 7 bine ulamtr. Sloganlar olan "dnyann Hristiyanlatrlmas(the evangelization of the world in the generation...)" iin youn bir faaliyet ierisine girenmisyonerler, kurduklar dernek ve tekilatlar sayesinde sistemli ve rgtl bir ekildehedeflerini gerekletirmeye alrlar6.

Misyonerler, Hal Seferleri srasnda Mslman Trklere kar alnan ar malubiyetsonrasnda Hristiyan aleminin tekrar diriliini temin etme sorumluluunu stlenmitir.Hristiyan dnyas misyonerler vastasyla yrtt oryantalizm politikas sayesindeMslman toplumlar zerinde kendi hegemonyalarn kurmay hedeflemilerdir7.

Grld zere misyonerlik Hristiyan poplasyonunun dnya zerinde arttrlmasynnde yaplan ve bu amala her yolun mbah sayld bir aratr. Bu gaye ile misyonerlerdnyann en cra yerlerine kadar gidip o blgedeki insanlar Hristiyan telkinleri ile doldurup

din deitirmelerine sebep olmu ve hala da olmaktadrlar. Bu yerlerden ann en nemlidevletlerinden olan Osmanl Devleti topraklar da ne yazk ki nasibini almtr. Aratrmamnda asl konusu olan misyonerlerin Osmanl Devleti zerindeki faaliyetlerini ok geni birtarihe sahip olmasna ramen ksa ama z bir ekilde anlatacam.

5Mehmet Aydn, Misyonerlik Faaliyetleri ve Trkiye , Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara, Trkiye

Diyanet Vakf Yaynlar, 1996, s.10.6

Sezer, a.g.m., s.170.7

Yzba Ahmet Hamdi, Bir Misyoner Nasl Yetitiriliyor slam Alemi ve ngiliz Misyonerler, Hazrlayan: Zafernar, stanbul, 2007, s.10.


6/21

6

I. BLM

MSYONERLK FAALYETLERNN OSMANLI DEVLETNDE BALANGICI

A-) lk Faaliyetler ve Amalar

Fatih Sultan Mehmetin stanbulu feth etmesinden sonra burada yaayan halknhayatna hibir ekilde mdahale etmemitir. Yerel halkn ocuklar kiliseye bal eitimkurumlarnda okuma-yazma renmenin yan sra dini bilgilerle de donatlmaktayd. FatihSultan Mehmetin dier dinlere duyduu bu sayg Mslmanlara ait olmayan bu okullarnileride yetitirdii renciler ile misyonerlik faaliyetleri yrterek devleti paralamaya zeminhazrlamasna neden olacakt.

Aslnda yabanclarn okul amalarndaki en nemli etken 1535 ylnda Kanuni SultanSleyman tarafndan Fransaya verilen kapitlasyonlardr. Fransa ile imzalanan dostluk

anlamasyla nce Franszlara verilen ayrcalklar, daha sonra dier yabanc devletlere deverilmeye balanmtr. Kapitlasyonlarn salad zgrlkten faydalanan stanbuldakiLatin kkenli Katolikler, Papadan kendi ocuklarna eitim vermesi iin rahip istemiler ve

bu rahiplerin 1583te stanbula gelmeleri ilk yabanc okullarn balangc olumutur. SaintBenoit Manastrnda alan okul, misyoner faaliyetlerinin Osmanl corafyasndaki ilkeseridir8.

Yabanc okullar, Osmanl mparatorluunun kmesine neden olan balca unsurlardanbiridir. Okul deyince aklmza gelen eitim olgusunun tamamen dnda, farkl bir uygulamavar; siyasi faaliyetler. Burada eitim, sadece siyasi faaliyetlere birer maske olarak, hattamerkez, karargah olarak kullanlmtr. Siyasi faaliyetlerin yansra, dini faaliyetler de buokullarn gerekten eitim dna ynelmelerine neden olmutur9.

Bu okullarn Osmanl Devleti iin anlam Osmanl toplumunda yaayan halkn eitliunsurlarnn kendi dillerini, kltrlerini unutmamak iin gerekletirdikleri eitim kurumlardemekti. Ancak bu anlam deiip birou siyasi adan faaliyet gsteren, Osmanl aleyhinealan kurumlar kavramna dnmt. Eitim kurumlar olmalarna karn farkl abalariinde olmulard. Osmanl Devleti asndan Aznlk ve Yabanc Devlet Okullar'nn ennemli faaliyeti tabii ki, Osmanl aleyhine olan siyasi faaliyetlerdi. Eitim amal bukurumlarn bazs olduka youn ve etkin bir biimde siyasi faaliyetler ierisinde olmulardr.Temelinde dine (mmin) inanan kazandrmak amac yatan Misyoner faaliyetlerinin siyasiamal desteklenip ele alnmas ve bu okullarda etkin olmas bu tip abalarn artaraksrmesine neden olmutur. Bununla doru orantl olarak Yabanc Okul says da artmsayyla birlikte faaliyette de art grlmtr10.

Dini ve mezhebi gayelerle Osmanl topraklarna gelen misyonerler, zamanla aitolduklar lkelerin Osmanl Devleti'nde yeni nfuz alanlar oluturma abalarnda ara olarakkullanldlar. Zira, ok dinli ve ok etnik yapl olan Osmanl Devleti misyoner faaliyetleriiin uygun bir zemine sahipti. Aznlklara tannan geni haklar ile yabanclara verilen

8Ebru Esenkal, Yabanc lkeler Tarafndan Osmanl Corafyasnda Alan Okullar, Trakya niversitesi Sosyal

Bilimler Enstits, Tarih Anabilim Dal, , Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Edirne, 2007, s.2.9

lknur Haydarolu, Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar ve Misyonerlik Faaliyetleri , TrkiyedeMisyonerlik Faaliyetleri, Ankara, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1996, s.21.10

lknur Haydarolu, Osmanl Devletinde Yabanc Okullarda Denetim ve Cumhuriyet Dnemine Yansmalar ,Ankara niversitesi Dil ve TarihCorafya Fakltesi Tarih Blm Tarih Aratrmalar Dergisi , Say: 39, Cilt :25, 2006, s.151.


7/21


8/21

8

gayrimslim tebaaya ve yabanclara yeni zgrlkler veren ferman ve kanunlarnkartlmasyla yabanc okullarn says gittike artmtr. Yabanc devletlerin, OsmanlDevletindeki ok uluslu yapy devlet aleyhinde iyi bir ekilde kullanmalaryla, gayrimslimtebaay milliyetilik akmnn da etkisiyle, yava yava Osmanl Devletinden kopararak

bamszlklarn ilan etmelerine sebep olmulardr. Tabi bu srete, ok aktif olarak alan

misyonerlerin okul ama faaliyetlerinin byk etkisi olmutur. zellikle Ermenilerin yabancdevletler tarafndan alan okullarda eitilmeleri ve yine Bulgarlarn ihtilalci fikirlerleyetitirilmeleri, ayn ekilde Makedonyallarn da isyan iin kkrtlmalarnda bu okullarn

pay byk olmutur.28 ubat 1856 tarihinde yabanc devletlerin basks sonucu ilan edilen Islahat Ferman ile

gayrimslimlere daha fazla hak ve hrriyet salanmtr. Bylece okul ama faaliyetleri de hzkazanmtr. Osmanl Devletinin en cra kelerine kadar yaylm olan bu okullar OsmanlDevleti tarafndan phe uyandrm, bununla ilgili devrin hkmdarlarnn grevlendirdii

bakanlarla saylar, yaplar, hangi blgede aldklar, faaliyetleri incelenmeye allmtr.Bu okullardan ounun ruhsatsz ald grlm, ruhsata tabii tutulmaya allmtr.

Yabanc devletler, Osmanl Devletindeki faaliyet sebeplerini kendi toplumlarnn

eitilmesi, kendi kltr ve inanlarnn yaatlmas, bilim ve teknolojik gelimelerin OsmanlDevletine transferi, mensubu bulunanlar devlet ile imparatorluk iinde bir yaknlamada baoluturmak eklinde aklasalar da devlete ve topluma byk zararlar vermilerdir. zellikleAmerikan, ngiliz ve Fransz misyonerleri, Osmanl topraklarn smrge haline getirecekfikri yapy bilhassa okullar yoluyla gerekletirmek iin almlardr15.

Bu dnemden itibaren Osmanl lkesinde yaayan aznlklarn haklarn korumabahanesiyle, d gler tarafndan srekli olarak devletin i ilerine mdahale edilmi,misyonerler siyasi propagandann en nemli elemanlar olarak grev yapmlardr. talya veAvusturya Katolikleri, ngiltere, Almanya ve Amerika Birleik Devletleri Protestanlar, Rusyaise Ortodokslar himaye bahanesiyle Osmanl Devletinin i ilerine mdahale etmeyealmlar, bu mdahaleyi de ounlukla gnderdikleri misyonerleri vastasylagerekletirmilerdir. Aslnda, buradaki asl hedefin gizli antlamalarla paylalm OsmanlDevletinin ortadan kaldrlmas ve Mslman dnya zerine Hristiyan hakimiyeti kurmakolduu anlalmtr. Sz edilen bu devletler, Osmanl lkesindeki bu hedeflerini kolaycagerekletirebilmek iin ok sayda misyoner yetitirmilerdir16.

Misyoner faaliyetleri arasnda en etkili grup Protestanlk mezhebini yaymaya alanmisyonerler olmulardr. Protestan misyonerler arasnda en etkili grup ise Amerikan ProtestanMisyonerleri olmutur. Dier mezheplerin misyonerlerinden ok daha sonra gelmelerineramen Amerikal misyonerler Osmanl Devlet btnlne tamir edilemeyecek yaralaramlardr. zellikle Ermeni ve Araplar zerindeki faaliyetleri neticesinde bu halklaramilliyetilik duygusunu alayarak onlarn Osmanllar aleyhine hareketlere girimelerine

neden olmulardr.nceleri arlkl olarak ngilterenin himayesinde almalara balayan Protestanmisyonerlerine, XIX. yzyln ilk balarnda Amerikan Protestan misyoner gruplar dakatlmaya balam ve Osmanl topraklarnda faaliyet gsteren en etkili misyoner grubuolmulardr. Bu rgtlerin en etkilisi ve baarls ksaca ABCFM ya da Amerikan Boardolarak isimlendirilen ve 1810 ylnda Bostonda kurulan American Board of Commissionersfor Foreign Missionstr. Amac Hristiyanl yaymak ve lkesi adna siyas hakimiyet ve

15Esenkal, a.g.t., s. 2,3.

16 Yzba Ahmed Hamdi, a.g.e., s.11.


9/21

9

kltr emperyalizminin baarya ulamasna yardmc olmak olan bu rgt, Osmanltopraklarndaki faaliyetlerine 1820 ylnn henz banda balamtr17.

Osmanl Devleti ile Amerika Birleik Devletleri arasndaki ilk ilikiler Amerikaltccarlar vastasyla kuruldu. ki devlet arasndaki ticar ilikilerin artmasyla AmerikallarOsmanl Ermenileriyle yaknlama frsat buldu. Bunu kullanarak Ermenileri Protestan

mezhebine sokmak iin Anadoluda misyonerlik faaliyetlerine baladlar. Misyonerlerinalmalar sonucunda Anadoluda hem Protestan olan Ermenilerin says hem de Ermeniisyanlar artt. Bu da Osmanl Devleti ile Amerika Birleik Devletleri arasnda zaman zamansiyas kriz yaanmasna sebep oldu18.

1897de Trkiyede toplam 624 adet misyoner okulu ve bu okullarda toplam 27400civarnda renci bulunuyordu. Bu sayya Osmanl Devletindeki Gayr-i Mslimlerin amolduu okullar dahil olmaldr. Yine 1897 itibariyle Osmanl mparatorluunda; Fransa 127,ngiltere 60, Almanya 22, talya 22, Avusturya 11, Rusya 7 ve A.B.D. 131 okula sahiptiler19.

Misyonerlerin dncelerini yaymakta en nemli aralar okullar olmutur. Bunun iinOsmanl corafyasnn her kesine ruhsatl ya da ruhsatsz en az bir okul amlardr. Buokullarda gayrimslim tebaaya verdikleri eitimin yan sra asl amalar olan ayrlk

dnceleri de burada okumakta olan rencilere aktarmlardr. Yukarda zet olarakdeindiimiz okullara imdi II. Blm bal altnda geni apta deinelim.

17Glbadi Alan, Protestan Amerikan Misyonerleri, Anadoludaki Rumlar ve Pontus Meselesi , Erciyes

niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say: 10, 2001, s. 183.18

Nejla Gnay, Amerikan Misyonerlerine Anadolu Halknn Tepkisi ve Bunun Osmanl-Amerikan likilerineEtkileri , Gazi Akademik Bak Dergisi, Cilt: 1, Say: 2, 2008, s.107.19 Doan, a.g.m., s.273,274.


10/21

10

II. BLM

OSMANLI DEVLETNDE KURULAN MSYON OKULLARI

A-) AVUSTURYA-MACARSTAN OKULLARI

Avusturya-Macaristan Devleti Osmanl tebaasnda bulunan Katoliklerin hamiliinistlenmek istemitir. Bu amala resmi ya da resmi olmayan bir ok kurum kurarak buradaKatolik mezhebine bal gayrimslimlerin eitimleriyle ilgilenmi ve misyonerleri vastasylaeitim gren rencilerin beynine ayrmclk dncesini alamtr. Bu sebeple ok kezOsmanl Devleti grevlileriyle kar karya gelinmitir. Osmanl Devleti Avusturyallarnkendi topraklarndaki bu faaliyetlerini i ilerine karmak olarak yorumlam ve bu devletintebaa zerindeki her trl resmi ve gayri resmi iini engellemek iin elinden geleni yapmtr.Fakat bu durum onlar inandklar amatan alkoyamam ve atklar okullarla zelliklekodra-Kosova blgelerinde ayrlk tohumlarn atmlardr. Avusturya-Macaristan DevletiOsmanl topraklarnda yaklak 42 adet okul amlardr.

Avusturya okullarndan en bilinen ve kkl olan ikiokul Sankt George Avusturya ErkekLisesi ve Ticaret Okulu (Sankt Georgesterrechisches Kollege) ile Sankt George AvusturyaKz Lisesidir. stanbulda alm olan Katolik Okullar arasnda Fransz ve talyanlardansonra nc srada Avusturya misyonerlerinin din ve retim messeseleri gelir20.

B-) TALYAN OKULLARI

Osmanl Devletinin bnyesinde bugn de bazlarnn varln srdrd okullardanbiri de talyan Okullardr. stanbula gelen talyanlar daha ok ticaret ve denizcilikle

uramlard. stanbulun Galata semtinde talyanca, 1870 ylna kadar eitli ivelerdekonuulmutur. talya, siyasi birliini kurduktan sonra dier Avrupa Devletleriyle berabersmrgecilikteki yerini almtr. Bu srete kendi menfaatleri dorultusunda dier lkelerincorafyasyla yakndan ilgilenmitir. zellikle Trablusgarp, zmir, Trabzon gibi OsmanlDevletine bal vilayetlerde kendisine tabi olan Katolik misyonerleri1 vastasyla okul, kiliseve salk kurulular amtr. talyanlarn ilgi duyduklar blgelerin banda Trablusgarp,Bingazi ve Derne gelmektedir21.

talya, Trablusgarb ve Bingazi'yi igal etmek iin hemen harekete gemedi; hazrlkdevresi yaklak otuz yl srd. Bu sre zarfnda talyan emperyalizminin nc kuvvetleriTrablusgarb ve Bingazi'ye yerletiler; Banco Di Roma srdrd faaliyetlerle lkeniniktisad hayatna egemen olurken talyan okullar ve misyonerleri de igale zemin hazrlamaya

altlar22.Afrikada ki Osmanl topraklarnda yrtlen bu faaliyetler neticesinde bu blgelerde

yaayan insanlar misyonerlerin provokasyonlar sayesinde devlete ba kaldrm ve bunufrsat bilen talyan hkmeti buralara askeri mdahalede bulunmutur. Zaten kendi snrnayakn olan bu blgelere asker karmakta zorlanmam Osmanl Devletinin bakenti olanstanbula buralarn uzak olmasndan dolay rahat hareket etme imkan bulmulardr.

20Esenkal, a.g.t., s.85.


22srafil Kurtcephe, Rodos ve Oniki Adann talyanlarca gali ,Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma

Ve Uygulama Merkezi Dergisi, Say: 2, 1991, s.201.


11/21

11

stanbulda ki belli bal misyonerlik faaliyeti yapan talyan okullar ise unlardr:Fransisken (Franciscain) rahip ve rahibelerinin atklar;

1.St. Antoine Okulu: Beyolunda kurulan bu okul 1885 ylnda yeniden tekilatlandrld.renci says 4060 civarndayd. 1907 ylna kadar Fransz himayesindeyken bu tarihten

sonra talyan himayesine girmitir. St. Antoine bir kilise okulu zelliini tayordu. I. DnyaSava yllarnda kapal kalm 1918den sonra yeniden almtr.

2.talyan Erkek Lisesi: Bykderede almtr. Avusturya veliaht Aridk Rodolphenhimayesinde bulunduundan okul Rodolphe adn tayordu. 1898de kan yangna kadarfaaliyetlerine devam etmitir. Yangndan sonra Avusturya Konsolosluu, Avusturya HayrCemiyeti okul binasnn yeniden inasyla ilgilenmilerdir. Ba rahip Pere Caneve misyontarafndan masraf karlanmak zere yeni bir bina yaptrm, ilk rencileri 40 kii olmutur.Yeni okul talya himayesine girmi renci says 80e kmtr. Daha sonra Kz Okulu daalmtr. Rodolphe Okulu, Osmanl Hkmetinin 22.05.1906 tarih ve 65276/29 sayl emriile tannmtr.

3.Beykoz talyan Okulu: Conventuel misyonerleri 1889da Beykozda cam fabrikas Katolikameleleri iin kk bir kilise (chopelle) kurmulard. Bu kilisedeki dini ayinlerBykdereden belirli zamanlarda gelen bir Conventuel rahibi tarafndan yaplyordu. rencisays balangta 12 kadard. 1907 ylna kadar Fransz himayesinde olan Beykoz ConventuelOkulu bu tarihte talyan himayesine girdi. I. Dnya Savana kadar faaliyetlerine devam etti.1918 Mtarekesinden sonra bu okulun almad anlalmaktadr.

4.Conventuel Paabahe talyan Okulu: Paabahede kk bir kilise aan Conventuelrahipleri burada Katolik ailelere hizmet verirken, ocuklarn da okutuyorlard. renci says45 kadard. Bu okulun 1891 ile 1894 yllar arasnda faaliyette bulunduu ondan sonrakapand anlalmaktadr.

5.Riformatilerin Beyolu Sainte Marie talyan Okulu: Beyolunda stiklal CaddesindeSte.Marie Drapris Kilisesi' ne bitiik olan okulun kurulu ve kapan tarihlerini bilmiyoruz.Ancak 15.yzyln ikinci yarsnda faaliyette bulunmutur.

6.Yeilky Sacr Cour talyan Kz Okulu: Bu okul, Yeilky ky ii kuyu sokandatalyan nas mektebi (scuola italiana temminile A sanstefano) adyla 1893de almtr. 1913ylndaki Osmanl-Fransz uzlamasna bal listede ad gemekte olduundan, o tarihteFransz himayesinde bulunduunu syleyebiliriz. I. Dnya Savanda kapanan Sacr Cour

Okulu 1918 Mondros Mtarekesinden sonra yeniden almtr.

Dominicain (Dominiken) rahip ve rahibelerinin atklar;

1.Galata San.Pietro talyan Kz Okulu: Bu okul talyan soyundan Dominicaine rahibesiClotild Boglione tarafndan Galatada nar Sokanda San.Pietro kilisesi eklentisinde1906da almtr. Ana ksm ile 5 snfl bir ilkokuldu. renci says 1915 ylna kadarortalama olarak 100 kadard. I. Dnya Sava srasnda kapanm 1918 MondrosMtarekesinden sonra 3 snfl bir okul olarak tekrar almtr.

2.Yedikule talyan Kz Okulu: Dominicaine rahipleri tarafndan 1884 ylnda Yedikulede,

Hac Hseyin Aa Mahallesinde, Cami-i erif Sokanda ina edilen bu okul, 1910da


12/21

12

Fransz himayesinden talyan himayesine gemitir. 1913 tarihinde 2 oda ilaveylegeniletilmitir.

3.Bakrky talyan Okulu: Dominicain rahipleri tarafndan Bakrky Sakzaacnda1881de kurulmu olan bu okul, 1882de talyann Mondobi ehrinden stanbula gelmi

olan, ayn tarikat rahibelerinin idaresine braklmtr. Okul balangta, Bakrky DomanicainKilisesi Ruhani dairesinde oturan Katolik ailelerinin ocuklarn okutmak zere almsa dasonradan baka din ve mezhepten olan ocuklarn da katlm olmutur. I. Dnya Savasrasnda kapatlm, 1918 Mondros Mtarekesinden sonra Francisaine rahipleri tarafndan 4snfl bir kz ilkokulu olarak almtr. 1 Ocak 1907de Fransz himayesinden talyanhimayesine girmitir23.

C-) RUS OKULLARI

Bilindii gibi Ruslar Slav kkenliydi. Osmanl Devleti de bnyesinde birok Slavkkenli milletleri barndryordu. Ruslar Ortodoks mezhebinden olan bu milletleri kendi

himayelerine alabilmek iin Panslavizm politikasn uygulam ve bunda da baarlolmulardr. Kk Kaynarca Anlamasyla Ortodokslarn hamiliine soyunan Ruslar, 1806 -1812 Osmanl-Rus Savanda Ruslar, Srplarn siyasi varln kabul etmek zorundakalmlard. Rusyann Osmanl Devleti zerindeki siyasi otoritesi 1830da bamszYunanistann kurulmasyla dorua ulamtr. Osmanl topraklarnda Papazlarnfaaliyetleriyle yrtlen almalar neticesinde Ortodokslar birer birer Osmanl Devletindenkopmulardr. Ancak Rusyann Osmanl Devleti zerindeki emellerine ulamasndaki bu

baar Avrupal devletlerin houna gitmemi, bu duruma mdahale etmelerine sebep olmutur.Rusya dier Avrupal devletlerden daha ge misyonerlik faaliyetlerine balamtr. Paynaden ksm da daha ok Orta Douda Suriye Filistin topraklarnda kullanmtr24.

Adnan imann XX. Yzyl Balarnda Osmanl Devletinde Yabanc DevletlerinKltrel ve Sosyal Messeseleriadl kitabna gre XX. Yzyl balarnda Osmanl Devletitopraklarnda Rus messeselerinin toplam says 100 akndr25.

1902 ylnda Beyrut vilayetinin deiik ehir, kaza ve kasabalarnda 45 Rus okulutespit edilirken, Suriye vilayetinde 27, Cebel-i Lbnan Mutasarrflnda 10, Kudste 5 okul

bulunmaktayd26. Ayrca Ruslarn da Filistinde 23 erkek ve 1 kz okulu, 1 hastane ve 4 salkoca vard27.

D-) ALMAN OKULLARI

Almanya da talya gibi siyasi birliini tamamladktan sonra daha aktif olarak misyoner

faaliyetlerine balamtr. Almanlar, Alman kltrn Trkiyeye empoze etmek,gayrimslim tebaay kendi mezheplerine ekmek gibi dncelerini gerekletirebilmek zerefaaliyetlerini srdrdler. Almanlar btn Osmanl topraklar zerinde zellikle de Almanuyruklularn ounlukta bulunduu yerlerde okul ama abasnda oldular. Hatta okul amakiin blge halkn maddi-manevi eitli yardmlarla kazanmaya almlar, adeta kendilerinidestekleyecek kamuoyu yaratmaya uramlardr. Almanya, zellikle ekonomik olarak

23Esenkal, a.g.t., 91-93.


25Adnan iman, XX. Yzyl Balarnda Rumeli ve Adalardaki Yabanc Messeseler , Uak niversitesi Sosyal

Bilimler Dergisi, Say: 1, 2008, s.2.26

Esenkal, a.g.t., s.95.27 lber Ortayl, kinci Abdlhamit Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, Ankara, 1981, s.64.


13/21

13

faaliyet ierisinde bulunmay planlad blgelerde gereksinim duyaca Osmanl genleriniyetitirmek zere Alman propagandistlerinin tavsiyesiyle, youn bir ekilde okul, hastane,yetimhane ve kiliseler amaya balamtr28.

XX. yzyl balarnda zellikle I. Dnya Sava ncesine kadar Osmanl Devletinde 39okul,6 kilise-mabet-ibadethne,6 yetimhane, 9 hastane-dr-1-aceze-tedvi bi1-hava, 9

ikmetgh-misafirhne,4 kabristan, 1 ziraat messesi ve 7 arsa olmak zere rastlayabildiimizAlman messeselerinin toplam says 81i bulmaktadr29.Birinci Dnya Sava sonlarnda Trkiye'de faaliyette bulunan Alman misyonerlerinin

says 79 eitim eleman ve 791 rahip olmak zere 890'dr. Ayrca 7 ocuk yuvas, 17 ilkokulve bir ortaokul ile iki hastane ve bir dispanserleri vard30.

Btn bu giriimlerine ramen Almanya, Osmanl Hristiyanlar ve Musevileri arasndadeiik bir faaliyet izledi. Siyasal ynden onlar kkrtmaya ilikin bir kantmz yok. Tamtersine, Almanyann aznlklar konusunda Osmanl ynetimine paralel bir gr ve davranvard. Gene yerli Hristiyan gruplar Protestanla kazanmak gibi bir abada da, Amerikanmisyonerleri ile boy lecek bir sonu salam saylmazlar. Zaten Protestan Almanmisyonerlerinin, ngiliz ve Amerikallardan en nemli fark buydu. Alman Protestanlar,

birinciler gibi Ermeni, Kaldan ve Sryani Katolik gruplar arasnda propaganda yappmezhep yayma faaliyetlerine girimediler. Alman Protestanlar zellikle Filistin ve Suriyedetarm, sosyal hizmetler gibi dallarda alma ve rgtlenme yntemini kullanarak, yerel halknsempatisini kazanmak ve bu sayede Alman kolonizatrlerin blge Araplaryla atmayadmeksizin yerleip yaamalarn salamak yolunu yelemilerdir. rnein, Alman Templertarikat bu gibi sosyal hizmet gtren ve tarmn slah alanndaki almalaryla bu sonucusalayan gruplarn banda gelir31.

E-) FRANSIZ OKULLARI

13. yzyln ilk yars iinde Batda iki byk Katolik tarikat vard. Bunlar: Franciscainve Dominicain tarikatlardr. Bu tarikatlarn yetitirdii misyonerler 1220 ile 1232 yllararasnda stanbula gelmeye balamlardr.246 Osmanl Devletinin kurulmasndan ncekendilerine hedef blge olarak stanbul dnda zmir, Suriye ve Kuds semilerdir.Katolik Hristiyanlarnn ba hamisi olarak kendini gsteren Fransa, 16. yzylda Cizvitmisyonerleri ile Katolik propagandasn en yksek seviyeye ulatrmtr. Osmanl Devletininzayf dneminde; Fransa, Avusturya, talya gibi lkeler kapitlasyonlar kendi karlardorultusunda kullanmlardr. Dnyann birok yerine yaylm olan Katolik misyonerlerininHristiyan tarikatlar olduka fazladr. 18. yzylda kurulan tarikatlarla saylar 50yeulamtr. Bu 50 tarikattan 35i Osmanl topraklarnda faaliyette bulunmulardr.

Franszlarn Osmanl topraklarnda atklar en nemli okul Saint-Benoit FranszOkuludur.Bu okul Osmanl mparatorluu devrinde stanbulda kurulan ilk Fransz retimmessesesidir. 8 Kasm 1583te stanbula gelen Fransz Cizvit misyonerleri, GalatadakiSaint-Benoit kilisesi ve manastrna yerletirildiler. Burada 18 Kasm 1583te Saint BenoitFransz okulunu atlar.262 Alan bu okulun Osmanl mparatorluunda kurulan ve 100

binden fazla renci toplayan ve says 500 aan Fransz okullarnn ilk olmas nedeniylenemlidir. Osmanl Devletinde dini, itimai ve siyasi etki ve tepkileri nemli olmu olan


29Adnan iman, Misyonerlik ve Osmanl Devletinin Son Dneminde Kurulan Yabanc Sosyal ve Kltrel

Messeseler , Trkler, Cilt: 14, Ankara, 2002, s. 316.30

Sezer, a.g.m., 176,177.31 Ortayl, a.g.e., s.108.


14/21

14

Fransz misyoner retim faaliyetlerinin hareket noktasdr. Saint Benoit Okulu Osmanlmparatorluunda yalnz Fransz misyoner retim faaliyetinin deil ayn zamanda btnyabanc retimin de balangc saylabilir.Okul bir kere 1612de bir kere de 1812den 1831ylna kadar salgn hastalk nedeniyle kapal kalmtr. II. Mahmut tarafndan Rum ve Ermeniocuklarnn yannda Trk ocuklarnn da koleje devam etmeleri iin izin verilmiti32.

Fransz okullarnn Osmanl Devletindeki muazzam saysna paralel olarak rencisays da fazladr. Mslman rencilerin bu yabanc okullara gitmesinin yasak olmasnaramen bu yasaa uyulmamtr. Hatta Beyrut vilayetinde Mslman rencilerin FransaCizvitleri tarafndan alan okula devamlar duyulmu velilerine devam etmemelerikonusunda uyar yaplrken, polis vastasyla da devam etmeleri engellenmitir. Okullarn

bulunduu blgelerinin mahalli idarecilerinin okullarn art ve zararl faaliyetleri karsndabir ey yapamayarak Olay karsa? korkusuyla hareket etmesi, aresiz kalmas OsmanlDevletinin geldii son noktay gstermektedir. Fransz okullarna devam eden rencilerinmezhepleri mensup olduklar din ve okulun bulunduu blgeye gre deiiyordu. Maruni,Katolik, Keldani, Ortodoks, Sryani, Ermeni, Musevi, Rum, Bulgar ve Latinler bu okullaradevam ediyordu. Okullarn hepsi cretsiz olmayp baz okullar rencilerden byk lde

cret talep etmekteydi. Okulda retmenlik yapanlar genellikle rahip ve rahibelerdi.Fransz okullarnda Rum, Ermeni, Bulgar, Maruni, Trk retmenleri de alyordu.

Fransz misyonerleri, Dou lkelerinin toplum yapsna uygun retmenler yetitirmek iinRodosta retmen okullar amlar ve bu okullarda papaz adaylar yetitirilmi, yerlikadrolar oluturulmutur. Fransz okullarnda Gzel sanatlara ynelik dersler deverilmekteydi. Keman ve piyano, geni salonlarn bulunduu okullarda retilirdi. BykAdadaki Saint-Antoine Fransz Okulunda; ahlak, Franszca okuma-yazma, gramer, gzelyaz, eya dersi, hesap, geometri, tabii bilimler, tarih, corafya, yabanc dil, resim, ark,

piyano, diki ve jimnastik dersleri veriliyordu.255 Eer okullar tarada ise farkl, ehirde isefarkl bir program uygulanmaktayd. Konya vilayetinin Nevehir kasabasnda ptidaiokulunda Franszca ve yerel diller okutulurken Edirne Dedeaataki Mineurs ConventuelMektebinde kraat ve hsn-i hatt, ncil, hesap, tarih, corafya dersleri okutulmaktadr. Basitders program olan okullarn yannda gayet mkemmel programlar bulunan okullar damevcuttur. Bunlar kolejlerdir33.

XIX. yzyl sonlaryla XX. yzyl baslarnda Uak ehrinde Fransz sosyal ve kltrelmesseseleri almtr. Fransz Katolik misyonerleri ehre din, siyasi, iktisadi ve kltrelamalarn gerekletirmek iin gelmilerdir. Fransz misyonerler tarafndan 2 kilise, 1 mabet,1 manastr ve 1 mektep tesis edilmitir34.

XX. yzyln balarnda Osmanl Devleti topraklarnda okul, kolej kurs ve matbaalarihtiva eden 878 eitim messesesi, destgh, hayrathane, darlaceze, ocuk bakmevi ve ocukyuvas ieren 101 sosyal messese, manastr, kilise, mabet ve mezarlklar kapsayan 745 dini

messese, 70 yetimhane, hastane ve dispanser olarak 170 salk messesesi, 69 ikametgh, 4sivil toplum messesesi ve 3 ziraat messesesi olmak zere toplam 2.040 messesesibulunmaktadr35.

Kapitlasyonlarn kaldrlmas ve I. Dnya Savann balamasyla dier yabanc okullargibi Fransz Okullar kapatlm, imtiyazlar kaldrlm, 1913 ylnda imzalanan anlama daha1 yl bile gemeden geersiz saylmtr. Okullarn mensuplar yurt dna karlmtr. Devlettarafndan el konulan okullar, manastr, kilise ve hastanelerden Osmanl Devleti tarafndan


33Esenkal, a.g.t., s.101,104.

34Adnan imanSadiye TutsakBiray akmak, XX. Yzyl Balarnda Uaktaki Fransz Messeseleri , Afyon

Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 4, Say: 1, 2002, 95.35 iman, XX. Yzyl Balarnda... , s.2.


15/21

15

uygun grlenlere el konulmutur. I. Dnya Savanda Osmanl Devletinin yenik durumadmesi Mondros Atekes Anlamasnn 30 Ekim 1918 ylnda imzalanmasyla FranszOkullar yeniden eskisi gibi almaya ve okul ama faaliyetleri hz kazanmaya balamtr36.

F-) AMERKAN OKULLARI

Amerikal misyonerler, dier misyonerlerden ok ge bir tarihte Anadolu'ya gelmiolmalarna ramen, saha, eitlilik ve younluk asndan bu corafyada en baarl misyonergrubu olmulardr. Ayrca bata Ermeniler olmak zere, faaliyet yaptklar btn toplumlardaolduka etkili olmular ve o toplumlarn geleceklerine de yn vermilerdir.

Amerikal Protestan misyonerlerin Osmanl Devletine ilk gelileri, 1810da Bostondakurulan American Board of Commisioners for Foreign Missions adl misyoner rgtnn,1819 ylnda, Osmanl topraklarn programna almas ile oldu. Bunun sonucunda,1820lerden itibaren Amerikal misyonerler, akn akn Osmanl topraklarna gelmeye

baladlar ve ilk merkezlerini zmirde atlar37.Osmanl imparatorluu iinde en yaygn olan eitim kurumlar Amerikan okullardr.

Bu okullarn saysnn artmas Protestanln artmasyla paralel olmutur. Amerikan BoardTekilat eitim iine zel nem vererek Osmanl Devletinin her yerinde; ilkokullar,ortaokullar, kolejler amlardr38.

nceleri zmir ve stanbul gibi ky ehirlerine gelen Amerikal misyonerler daha sonragittike i blgelere doru yaylrlar. Blgeye gnderilen Amerikal misyonerlerden isteneney, ncelikle gittikleri yerlerde halkn arasna kararak bilgi sahibi olmalaryd. zelliklehalkn dini durumunu tespit etmek, din adamlar hakknda (saylar, bilgi dzeyleri, eitimdurumlar vs.) bilgi edinmek, lkedeki eitim ve retim durumunu tespit etmek ve halknmoral durumunu rendikten sonra, ne tr bir almada bulunulacan belirlemekti.Onlardan istenen bir baka grev ise "...Bu mukaddes ve vaadedilmi topraklarn silahsz birhal seferiyle geri alnmasn salamak" iin gerekli almalarn yaplmasyd. Daha okYahudi ve Mslman olmayan aznlklarn yaadklar blgelerde faaliyetlerini younlatran

bu misyonerler Osmanl topraklarn Avrupa, Dou, Bat ve Merkezi Trkiye olmak zeredrt misyon blgesine ayrdlar. Bunlardan Avrupa Trkiyesi Misyonu, Filibe, Selanik veManastr' iine alyordu ve blgedeki Bulgarlarn bilinlendirilmesi iin alyordu. BatTrkiye Misyonu, stanbul, zmit, Bursa, Merzifon, Kayseri ve Trabzon yrelerini; Merkezi(Orta) Trkiye Misyonu, Toroslarn gneyinden Frat nehri vadisine kadar olan blgeyi(zellikle Mara ve Antep illerine arlk veriliyordu), Dou Trkiye Misyonu ise; Harput,Erzurum, Van, Mardin ve Bitlis'ten balca Rus ve ran snrna kadar olan btn DouAnadolu topraklarn iine alyordu. Bu son misyonun Ermeniler zerinde altklardikkati eker. Yirminci yzyln banda Dou, Bat ve Merkezi Trkiye Misyonlarna ait

yaklak 20 bin rencinin renim grd 337 okul vard ve bu okullarn %42'si Bat'da,%30'u Merkezi Trkiye'de, %20'si ise Dou Trkiye Misyonu'nda idi39.Misyonerler faaliyet alarn ve etkilerini artrmak iin ihtiya duyduklar her eye

ulamay basarmlardr. zellikle cemaatlerinin ihtiya duyduu ve talep ettii messeselerde aarak daha fazla cemaat yesi salamak ve misyonun sahasn daha genileterek faaliyetyrtmek iin de deiik messeseler de amlardr. Merzifon istasyonu, bir istasyondaolmas dnlen btn kurulularn bulunduu bir merkez durumundadr. evrede salk

36Esenkal, a.g.t., s.105,106.

37Gnay, a.g.m., s.109.

38Ayhan ztrk, Amerikan Protestan Misyonerlerinin Talasta Eitim Faaliyetleri , Frat niversitesi Sosyal

Bilimler Dergisi, Cilt: 18, Say: 1, 2008, s. 344.39 Sezer, a.g.m., s. 173,174.


16/21

16

hizmetlerine duyulan ihtiya sebebiyle, halka daha yaknlamak dncesiyle bir dispanser,bir de hastane almtr. Laboratuvar dahi mevcut olan misyon, 40 dnmlk bir arazidekurulmu olan mkemmel bir merkez kampusa sahipti40.

Ermenilerin hedeflenmesi Gregoryen ve Katolik Ermeni ruhbanlarnn tepkisini ekti;misyonerler, bu kiliseleri reforme edemeyeceklerdi. Bunun zerine, 1846da, ngilterenin

yardmyla stanbulda ilk Protestan Kilisesi ald. 1850de, Bab- linin ProtestanErmenilere ayr bir millet stats vermesi saland. Bylece, Amerikal misyonerlerinkanatlar altnda hi yoktan bir cemaat yaratld. 1846da Anadoluda 4 olan Protestankilisesi says 1870te 73e, 1900de 112ye ykseldi, bu kiliselere kaytl cemaat 1870te20.000e, 1900de 45.000 kiiye ulamt41.

1876da ABD dier yabanc devletler gibi Bab- liyi rahatsz eden bir devlet deildi.ngiltere, Almanya, Fransa ve Rusya gibi bykelilii de yoktu. Ancak misyonerlikfaaliyetinin desteklenmesi sebebiyle XX. Yzyl banda Osmanl mparatorluunun heryerinde Amerikan eitimi grm, Amerikan tarz hayatna ve politikasna sempati duyar biraydn tabaka olumutu. Bu sayede ABD Balkanlarda fakat en nemlisi Anadoluda ve ArapOrtadousunda kendi politika ve ticaret anlayna ters dmeyecek geni gruplar kazanmt.

Bu durumun ortaya kmasndaki en nemli etken tabi ki de misyonerler olmutu42.Amerikal misyonerler ierisinde, nde gelen misyonerlerden biri olan Tillman

C.Towbridge, 1857 ylnda Anadoluda yapt gezinin notlarnda tipik misyoner grnyle zetlemiti: Trklerin, gerek insan olarak kendileri, gerekse tm toplumsal kurumlarilkeldir. Bunun bir nedeni rksal ise, bir nedeni de dinseldir (slm).TrklerHristiyanlatrlmadka ve tm kurumlar Batllatrlmadka kurtulu yoktur. Kurtuluunyolu ise Osmanl mparatorluundaki Hristiyan halklar bir bir Protestanlatrmak(evangelization) ve zgrletirmektir. Bu dnceleri sadece Townbridgeye ait olarakgrmemek gerek.

1880 tarihli Barlett Raporu, ABDdeki Protestan misyoner rgtlerinin en kdemlisi veen byklerinden olan ABCFM ( American Bord of Commissioners for Foreign Missions ) yada BOARDn Osmanl topraklarndaki faaliyet ve hedeflerini yle zetler; Misyonerfaaliyetleri asndan Trkiye, Asyann anahtardr43.

Sadece bu ifade baz alnsa bile, Amerika iin Anadolu topraklarnn ne kadar deer arzettiini anlamak mmkn olabilir. Bu topraklara ge gelmi olsalar bile en ok zararl etkiyi

brakan Amerikan misyonerleri olmutur. Bible Land yani ncil lkesi olarak tabirettikleri bu topraklar Amerikal misyonerler iin dier lkelerdeki yerlere gre daha deerli

bir yere sahiptir. Bu nedenledir ki yzyllardr bu topraklar kendi dinsel felsefeleri ndaekillendirmek iin ellerinden gelen gayreti gstermiler ve hala da gstermektedirler.

40Erdal Akses, Amerikal Misyonerlerin Samsun ve evresindeki Faaliyetleri, Gemiten Gelecee Samsun

Sempozyumu (4-6 Mays 2006) Bildirileri, Samsun, 2006, s.183.41

Haluk alayaner, 19. Yzylda Osmanl mparatorluunda Amerikan Misyoner Faaliyetleri , Trkiye AileHekimlii Dergisi, Cilt: 13, Say: 12, 2009, s.104.42

lber Ortayl, Osmanl mparatorluunda Amerikan Okullar zerine Baz Gzlemler , Amme daresiDergisi, Cilt: XIV, Say: 3, 1981, s.87,88.43 Doan, a.g.m., s.273.


17/21

17

G-) NGLZ OKULLARI

Osmanl Devleti ile ngilizlerin ilikileri tarihi adan ok eskilere dayanmakla birlikte,Amerikallarn ngilizlerin misyonunu yklenmesiyle ngiliz Okullar daha ikinci plandakalmtr. The London Society for Promoting Christianity Amongst Jews adl kurulu

Protestan misyonerleriyle Yahudiler arasnda Protestanl yaymak iin stanbulda okullaraarak faaliyetlerde bulunmulardr. 16. yzylda ngiliz ticaret gemilerinin OsmanlDevletine gelmeye balamalaryla ticari ilikiler kurulmutu. Kltrel anlamda ilkilikilerinin balama tarihi 1804 olarak kabul edilebilir. Bu tarih ilk Protestan messesesiBible Societynin ald tarihtir. Bu da Osmanl-ngiliz ilikilerinde misyonercemiyetlerinin nemli rol olduunu gsterir.

Bunun yannda eliliklerinin de yeri nemlidir. Osmanl Devletine gelen ilk ngilizelisi William Harborne dur. ngiltere elilii tarafndan himaye edilen okullardan en eskisiEcole Evangelique dir. zmirin Hzr lyas Mahallesinde bulunan bu okul 1733 tarihindengiliz tebaas Rumlar tarafndan ina edilerek ngiliz elilerinin himayesine verilmitir. Buokulun resmen tannmas 7 ubat 1895 tarihinde olmutur. Zaman iinde gelierek 4 ksm

daha ilave edilen okul, Osmanl Devletinin yabanc messeselere olan tutumundan dolayRum Patrikhanesine geirilmitir.

ngiliz okullar Osmanl Devletinin Arapa konuan blgelerinde daha ok almtr.Osmanl Devletinin dalma dneminde etnik problemi olan blgelerde youn olarak faaliyetgsteren ngilizler birok okul amlar, Osmanl Devleti asndan ciddi tehlikeoluturmulardr. zellikle Araplar arasnda Milliyetilik duygularnn uyanmasnda veOsmanl Devletinden ayrlmalar ynnde byk paylar olmutur. ngilizler okul amafaaliyetleriyle, Araplar Osmanl Devletine kar kkrtrken, Ortadou petrollerini de elegeirmeyi planlamlardr. ngiliz Siyaseti olarak bilinen sessiz ve blc politika, eitimkullanlarak faaliyet gsterdii iin baarl olunmutur

Islahat Fermannn ilan edildii 1856 ylna kadar ngiliz misyoner okullarnn saysKuds (1839), Yafa (1844), Nablus (1856), stanbul (1842), am (1853) vilayetlerinde sadece10 civarnda bulunmaktayd. Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin 129. maddesinin yrrlekonulduu 1869 tarihinde 30 rakamna ulamtr.370 1876 tarihinde II. Abdlhamitin tahtaoturduu, I. Merutiyetin ilan edildii yl bu say 50yi bulmutur. II. AbdlhamitDneminde ngiliz Okullarnn saysnda bir patlama olmu 15 Ocak 1903 tarihine kadar busay 95e ulamtr.371 Bu durum hkmdarlarn bazlarnn ngilizlere hediye olarakverdikleri arsalar ve devrin brokratlarnn msamahal davranlarnn yannda ngilizOkullarnn maddi desteinin gl olmas etkendir. zellikle Suriye ve Filistin blgesinde

bulunan birok okul ve hastanelere Rotschid ve Mentefiore ailelerinin ykl miktardayardmda bulunmalar saylabilir. Beyruttaki ngiliz misyoner okullar II. Abdlhamitten

nce ina edilmitir. Buradaki faaliyetlerini Church Missionary Society misyoner tekilatyrtmekteydiler. 1903 ylnda Beyrutun merkezinde 14, Nablusta 13, Nasirada 4,Toberyada 8 ve Akkada 4 toplam 43 ngiliz Okulu vardr. Beyrutun Nablus kasabasndagayrimslim nfus toplam 834 iken burada 13 ngiliz okulunun bulunmas ilgintir44.

Ortadou ve Anadolu'ya ynelik olarak alan ngiliz misyonerleri 19.yzyldanitibaren Mezopotamya ve Ege yresinde youn olarak stanbul, Antalya, Harput, Ankara,zmir, Erzurum, Bursa, Antep gibi ehirlerde okullarn amlardr. World Missions'un 1914ylna ait istatistiklerine gre ngiliz Misyoner Cemiyetlerinin (British Missionary Societies)Osmanl Devleti'nde 178 okulu ve 12 800 rencisi vard29. 1919 tarihli bir rapora gre iseMilli Mcadele ncesi Anadolu topraklarndaki ngiliz misyoner says 23 olup, 7 ilkokulu

44 Esenkal, a.g.t., 137,138.


18/21

18

5'te ortaokulu vard. Bu okullarda 86's ocuk yuvasnda, 740' ilkokullarda, 134' iseortaokullarda olmak zere toplam 2190 renci renim gryordu45.

ngilizlerin en ok faaliyette bulunduu blgeler Arap corafyalaryd. Bu blgelerdehammadde ve rezervlerin youn olmas nedeniyle ngiltere Devletinin itahnkabartmaktayd. Bu nedenle ngiltere misyonerlerini bu blgelere gndererek buradaki

Araplara milliyetilik dncesi alayp onlar Osmanl Devletinden koparmak istemilerdir.1820li yllarda ngiltere bu blgelere yeni misyonerler gndererek faaliyetlerini arttrmayabalad. Bu blgelerdeki en nemli adamlarndan biri John Nicolayson idi. Nicolayson,almalarn daha ok Beyrut, am, Safed, skenderiye ve Kahirede younlatrarak bu

blgelerde n almalar yapt.1831 ylnda Suriye ve Filistinin Msr Valisi Mehmet Ali Paann ynetimi altna

girmesiyle misyonerler iin yeni bir dnem baladr. nk Msr Hidivi Avrupa yanlsyd.Bu nedenle ngiliz misyonerleri bu blgelerde ok rahat hareket etmeye balad. Olu Suriyeve Filistin blgelerindeki Yahudilere ve dier yabanclara uygulanmakta olan kstlamalarkaldrmt. Mehmet Ali Paann yaklak 10 yllk (1831-1840) ynetim dneminde blgeyiBatnn siyasi, kltrel ve dini nfuzuna amasn temel nedeni elbette ki Osmanl Devletine

kar balatt bamszlk mcadelesinde Avrupann desteini salamakt. Sonuta Paaamacna ulaamamt; ama bu politikalar bata ngiltere olmak zere, Avrupa devletlerinin

blgedeki nfuz arttrc faaliyetlerinin hzlanmasna sebep olmutu46.Osmanl Devletinde faaliyet gsteren ngiliz misyonerler, dier vilayetlerden daha

erken stanbula gelmilerdir. Ancak Ortadouda gsterdikleri performans buradagsterememilerdir. Kudste 28, Suriyede 25, Cebel-i Lbnanda 24 okul aan ngilizlerstanbulda 5 okul amlardr.

stanbulda 1842 ylnda Galatada Bereketzade Mahallesi nar Sokanda alan FreeChurch Scotland Mission a ait Leh Musevilerinin devam ettii okul ngilizlerin en eskiokuludur. ngiliz Misyoner tekilatlarnca alan Haskydeki okullarn en nemli zellii

burada yaayan spanyol ve Leh Musevi halkna hitap etmesidir. ngiliz Elilii tarafndanalan okul ise Beyolundaki English High School dur. Bu okulun arsas o dnemdeki

bilinlenmenin olmamas ve yabanc okullarla ilgili dzenlemelerin olmamasndan dolayAbdlmecit tarafndan elilie verilmitir. stanbulda pek faaliyet gsteremeyen ngilizmisyonerleri, Batda 1000 kadar ngiliz nfusunun olduu zmirde faaliyette bulunmular ve9a yakn okul amlardr47.

45Sezer, a.g.m., 176.

46Tufan Buzpnar, Suriye ve Filistinde Avrupa Nfuz Mcadelesinde Yeni Bir Unsur: ngiliz Misyonerleri (19.

Yzyl) , slam Aratrmalar Dergisi, Say: 10, 2003, s.111,112.47 Esenkal, a.g.t., s.142.


19/21

19

SONU

Misyonerlik, Osmanl Devletinin yklmasna zemin hazrlayan en nemli etkenlerdenbiri olmutur. zellikle ngiliz, Fransz ve Amerikan misyonerler bu topraklara gelmedennce kardee yaayan topluluklar yaptklar sinsi propaganda ve milliyetilik dnceleriniempoze ederek devletin temelini kkten sarsm hatta yklmasna sebep olmulardr.

Atklar okullar, yetimhaneler, hastaneler ve bunun gibi ok amal sosyal kurulular ilehalkn iine szp ayrlk fikirleri bir anda deil de geni bir zamana yayarak aktarmlar veyeri geldiinde de pimi ekerek devleti yaralamlardr.

Misyonerlerin en nemli aralar tabi ki de okullar olmutur. Aznlklar bahane ederekonlar iin atklar okullarda ncili en ince ayrntsna kadar retmeleri yan sra angereklerine uygun ilimleri de en iyi ekilde vermilerdir. Buradan mezun olan kiiler

misyoner sfatyla onlarn istedikleri eitli blgelere yollanp oralardaki insanlarn arasnaszmaktayd ve gizli gizli devlet aleyhtarna propagandalar yapmaktaydlar.

Bu okullarda genellikle doktor, din adam ve retmenler grev almaktayd. Bununsebebi ise bu zmrelerin gittikleri blge halknn gznde kt gzkmemek ve Mslman-Gayrimslim tebaadan yardm grmektir.

Osmanl Devleti bu okullarn almasn ne kadar ok engellemek istese de misyonerleramalarndan vazgemeyerek ruhsatsz okullar ap beyinleri zehirlemeye devam etmilerdir.Gayrimslim says 1000i gemeyen yerlerde bile ruhsatl ruhsatsz ok sayda okulamalarna bakarsak bile amalarna ne kadar bal olduklarn anlayabiliriz.

zellikle Tanzimatn getirdii zgrlk ortamlardan yararlanan misyonerler budnemde okul saylarn olduka arttrmlardr. Lozan Antlamasna kadar devletgayrimslim okullarnn i ilerine mdahale edememitir. Bu sayede kendi fikirlerini ookullarda eitim gren rencilere kolayca aktarmlardr.

Osmanl dnemindeki misyonerlik faaliyetlerini souk sava olarak yorumlayabiliriz.Gizlice yaptklar faaliyetler sayesinde misyonerler bu savan galibi konumunda olmulardr.Osmanl hkmeti bu savata yeteri kadar bask ve g uygulayamamasndan dolay bu kiilerdevletin kalbine kadar yer etmilerdir.

Osmanl Devleti dneminde balayan misyonerlik hareketlerinin yansmalar gnmzekadar gelmitir. O dnemde misyonerler vastasyla yaplan ok saydaki kt faaliyetler

bugn ki Ermeni, Krt, Rum, Filistin ve Arap sorunlarnn domasna neden olmutur. Onlaryznden yz yllardr Ortadouda savalar, lmler durmamtr. Peki hepsi ne iin ? Tabi

ki dnyann Hristiyanlatrlmas iin.


20/21

20

KAYNAKA

Kitaplar

Yzba Ahmet Hamdi, Bir Misyoner Nasl Yetitiriliyor slam Alemi ve ngiliz Misyonerler,Hazrlayan: Zafer nar, stanbul, 2007.

ORTAYLI, lber, kinci Abdlhamit Dneminde Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu,Ankara, 1981.

Makaleler

AIKSES, Erdal, Amerikal Misyonerlerin Samsun ve evresindeki Faaliyetleri, GemitenGelecee Samsun Sempozyumu (4-6 Mays 2006) Bildirileri, Samsun, 2006.

ALAN, Glbadi, Protestan Amerikan Misyonerleri, Anadoludaki Rumlar ve Pontus Meselesi ,Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say: 10, 2001.

AYDIN, Mehmet, Misyonerlik Faaliyetleri ve Trkiye , Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri,Ankara, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1996.

BUZPINAR, Tufan, Suriye ve Filistinde Avrupa Nfuz Mcadelesinde Yeni Bir Unsur: ngilizMisyonerleri (19. Yzyl) , slam Aratrmalar Dergisi, Say: 10, 2003.

ALAYANER, Haluk, 19. Yzylda Osmanl mparatorluunda Amerikan Misyoner Faaliyetleri, Trkiye Aile Hekimlii Dergisi, Cilt: 13, Say: 12, 2009.

DOAN, Ayhan, Marata Misyonerlik Faaliyetleri (XIX. Yzyln kinci Yars ve XX. YzylnBalarnda), Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say: 11, 2004.

GNAY, Nejla, Amerikan Misyonerlerine Anadolu Halknn Tepkisi ve Bunun Osmanl-Amerikanlikilerine Etkileri , Gazi Akademik Bak Dergisi, Cilt: 1, Say: 2, 2008.

HAYDAROLU, lknur, Osmanl Devletinde Yabanc Okullarda Denetim ve CumhuriyetDnemine Yansmalar , Ankara niversitesi Dil ve TarihCorafya Fakltesi Tarih BlmTarih Aratrmalar Dergisi, Say: 39, Cilt : 25, 2006.

HAYDAROLU, lknur, Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar ve Misyonerlik Faaliyetleri, Trkiyede Misyonerlik Faaliyetleri, Ankara, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1996.

KURTCEPHE, srafil, Rodos ve Oniki Adann talyanlarca gali , Ankara niversitesiOsmanl Tarihi Aratrma Ve Uygulama Merkezi Dergisi, Say: 2, 1991.

NEILL, Stephan, Misyonerlik Maddesi Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, Cilt: 30,stanbul, 2005.

ORTAYLI, lber, Osmanl mparatorluunda Amerikan Okullar zerine Baz Gzlemler ,Amme daresi Dergisi, Cilt: XIV, Say: 3, 1981.


21/21

21

ZTRK, Ayhan, Amerikan Protestan Misyonerlerinin Talasta Eitim Faaliyetleri , Fratniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 18, Say: 1, 2008.

SEZER, Ayten, Osmanldan Cumhuriyete; Misyonerlerin Trkiyedeki Eitim ve retimFaaliyetleri , Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Say: zel, 1999.

MAN, Adnan XX. Yzyl Balarnda Rumeli ve Adalardaki Yabanc Messeseler , Uakniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Say: 1, 2008.

MAN, Adnan, Misyonerlik ve Osmanl Devletinin Son Dneminde Kurulan Yabanc Sosyal veKltrel Messeseler , Trkler, Cilt: 14, Ankara, 2002.

MAN, Adnan TUTSAK, Sadiye AKMAK, Biray, XX. Yzyl Balarnda Uaktaki FranszMesseseleri , Afyon Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 4, Say: 1, 2002.

Tezler

ESENKAL, Ebru, Yabanc lkeler Tarafndan Osmanl Corafyasnda Alan Okullar, Trakyaniversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Tarih Anabilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi,Edirne, 2007.

osmanli devletİ'nde mİsyonerlİk faalİyetlerİ ( missionary activities in the ottoman empire ) -...

Documents