GİRİŞ

OSMANLI DÖNEMİ

KUR'AN ARAŞTIRMALARI

İshak DOGA.ı\f

Kültür ve medeniyerimizin merkezini oluşwran Kur'an-ı Keriın'e ilişkin tarih boyunca aliınlerimizin ve aydınlarımızın çaba ve gayretleri sonucu yapılmış olan çalışmalar, İslam dünyasında bize değeri yadsınamaz bir Kur'an mirası bırakılınasına neden olmuşwr. Önemli bir kısmının günümüzde İsl:!ın ülkelerinin çeşidi kütüphanelerinde h;!la elyazınası olarak bulunduğu bu değerli çalışmalar, akadeınisyenler ve araştırmacılar rarafından günyüzüne çıkarılmayı bekleyen bir hazine niteliği L.ışımakradır.

Kur'an-ı Kerim, tarihin her döneminde bütün diin)"<l müslümanları ve alimleri tarafindan haklı bir ilgiye mazhar alımış, bu alanda yapılmış yoğun çalışmalar İslam Külüiriinde bir Kur'an ve Tefsir Tarihi ilminin oluşmasına da neden olmuştur. Bu alanda Kur'an ve Tefsir çalışmalan ınirasıınıza ışık w tın bibliyogGıf)ıa kitapları ve literatür çalışmalarının yazılınası da, böylesi bir geleneğin ilim çevrelerinde yerleşmesinde erkili olınuşmr.

Kur'an ve Tefsir çalışınalarını içeren Tefsir Tarihi kitaplarının önemli bir kısmı büüinciil ve objektif bir anlayışran uzak bir şekilde, sadece matbu \'e günümüzde mevcm olan Tefsir ve Kur'an çalışınalarını tirkalara göre tasnif ederek, mirasın liteGıtürümüze ve belieğimize bu şekilde yerleşmesine neden olmuştur. Örneğin oryantalist Ignaz Goldziher, AGıpça'ya "T~fsiru'l-JV!ezabibi'l-İsldmi" adıyla çevrilen, orijinal adı "De Ricbtımgen der Islaınicben Koranauslegung" olan kitabında tefsir kirapiarını ve Kur'an çalışınalarını ınezhepçi ve tirkacı bir bakış açısıyla değerlendirerek bu anlayışın İsl{im diin)"<tsında benimsenmesinde ve yerleşmesinde büyük pay sahibi olmuştur.

" ı "Osman ı Dönemi Kur'an Araştırmaları" başlıklı bu çalışma, tarihimizin önemli bir halkasını teşkil eden Osmanlı döneminin, kiiltür ınirasımızda büyük bir yer işgal eden Tetsir ve Kur'an tarihi açısından

değerlendirilmesi amacını taşımaktadır. Hakkında çeşitli spekülasyonların )'apıldığı Osmanlı döneminin İslami ilimler ve medeniyet )"<ıpılanması hakkında yetersiz olduğunu birkaç zayıf iddia ile ispatlama çıbalarını ve Osmanlı'nın 'tarihimiz'de ınevcm olmayan bir dönem olarak algılanma yanılgısına diişülınesini önlemede bir adım atabilme düşüncesiyle bu araştırınayı kaleme aldık.

95

makd/at 1999/1

96 İsbak Doğan

makd/at 1999/1

· Araştırmacı Fahri Unan'ın iddiasına göre, "yükselme devrinde yer alan 16. yüzyılda Fatih medresesinde ders veren 290 müderrisin (ulema) yazdığı eser sayısı 118'dir. 100 u lemadan 40'ı kitap yazmış, oran yi.izde 40'ur!

Gerileme devrinde, 17. yiizyılda eser yazan ulenıa oranı yüzde 9'a inmiş, 18. yüzyılda gerileme devam ederek yüzde 6'ya diişmi.iştiir!

Üstelik, yazılan eserlerin biiyük kısmı eski kitapların şerh ve yonımudur.

Telif olarak kaleme alınan eserler içinde fıkıh (hukuk) konusunda olanlar yüzde 20, ilahiyat telselesi demek olan "Kelam" konusundakiler ise yüzde 4.7'dir.

Demek ki, devlet geriledikçe, devJeL kuruımı olan medrese de gerilemiştir! 1'ıL kitap yazılmıştır, yazılan kitaplar 'hukuk' ağırlıklıdır." (faha Akyol, a.g.e., s. 166-168; krş. Fahri Unan, "Osmanlı Medreselerinin ilmi Pertormansı Üzerine Bazı Düşünceler", Türkiye Giinli.iğii, Eyli.ii-Ekim 1994, s. 49-57)

Yukarda zikredilen Fahreddin Unan'ın tespitleri sonucu yazılan eserlerin sayısına baktığımızda, hakikaten verilen rakanıların çok önemli bi~ seviyeye ulaşnıadığını görürüz. Fakat bunlara bakarak Osmanlı'yı değerlendirmek, yaşanan dönemin siyasi, dinf ve sosyal olaylarını gözardı ederek binakım iddialarda bulunmak tutarlı bir sonuca ulaşmamızı engelleyecektic Nitekim araştırmamız sonucunda Osmanlı döneminde dini ilimler alanında hiç ele az eser yazılmadığını teship ettik. Bizim ulaşabilcliğimiz Kur'an konulu eserlerin sayısı 336'dır ve bunların önemli bir kısmı (69 eser) 16. yüzyılda yazılmıştır. Anılan rakanıdan daha fazlasının, İslam dünyasının değişik yerlerinde elyaznıası olarak bulunduğu, önemli bir böliimi.iniin de çıkan yangınlarda ya da başka sebeplerle yok olduğu tahmin edilmektedir. Kiitiiphanelerin tozlu raflarında h;il;i kendilerine uzanacak bir eli bekleyen bu elyazması eserlerin matbu olmaması, onları yok saymaınızı ve elimizdeki bugiin için varolan eseriere bakıp bir medeniyet hakkında birtakım iddialarda bulunnıanıızı sanırım gerektirmez.

Osmanlı Devleti'nin hiikiiın siirdiiğii dönem içinde yazılan eserlerin miktar olarak az ve içerik olarak da orijinallikten uzak şerh ve haşiye çalışmalarından ibaret olduğu iddiasına Hi.iseyin Atay'ın verdiği cevap, bu konuda yapılan spekiilasyonları ortadan kaldıracak kadar önemlidir:

"Her nıiiellilin yeni bir keşif ve icat orı:..ıya koymasını istem ek çok yanlış bir tuttımdur. Dünyanın en eski çağından bugiine kadar herhangi bir kimsenin böyle bir istekte bulunması akla ve vakıaya aykırıdır. Binlerce kişi yazar çizer, alim olur; onların içinden bir kaç tanesi orijinal olur. Orijinali çoğunluk ve çevre yaratır. Son olarak bazı i.in yapmış biiyük alimleri de eser yazmadıkları için sıfıGı indirmek bi.iyi.ik haksızlıkur. O adlarını zikreniği alimierin hayatlarını incelediğimiz zaman, çok talebe

Osman/i Dönemi Kur'an Araştırma/cm 97

okuttuklarını, iki üç defa icazet verdiklerini görüyoruz. O zamanki sisteme göre bir icazet verme süresi 13 ve 14 yıldı. Haftada dört gün ve her gün birkaç saat ders veren ve 35 küsur sene devamlı talebe okutan alimden aynca eser yazmasını isteınek, hocalıkla uzaktan yakından ilgisi olmayan bir kimsenin arzusu ve _isteği olur ki, bu imkansız olanı İstemekten başka bir şey değildir." (Prof. Dr. Hüseyin Atay, Osman!tlarda lTi ksek Din Eğitimi, Dergah Yayınları, İstanbul, 1983, s. 144-145)

İddia edilen tespitiere rağmen araştırmamız sonucunda Osmanlı ulemasının güni.imüze kadar gelebilen yüzlerce önemli tefsir ve Kur'an çalışmasına imza attığını gördük, bunların sayısını net olarak belirlemenin oldukça zor olduğu kanısına vardık. Kadı Beyd:1vi üzerine yazılmış h:1şiyeler, Keşşaf üzerine )~ızılınış haşiyeler, Ebu's-Su(ıd'un

'İrşadu'l-i\kli's-Selim i/d Jlezaya'l-Kur'ani'l-Kerim', Ali b. Yahya es-Semerkandi'nin 'flahru'I-Ulıim; Baba Nimetullah en-Nahcıvani'nin 'Fevati/m'I-İiabı)~l'e ve ıVIefatibu'I-Gaybixre', Yakup Afvi'nin 'Neticetu't-Tefasir', İsınail Hakkı Bursevi'nin 'Rubu'I-Beyan; Ahmed el-Esamm-ı Karamani'nin on iki ciltlik 'Takşiru't-T~(çir'. Bedreddin el-Miinşi'nin 'Nezi/u'I-Tenzil', Şahabeddin Ahmed Sivasi'nin 'Uyww 't-1~(asir' ... gibi eserleri ve Tiirkiye'nin birçok kütüphanesinde hala elyazması olaGık bulunan adlarını dahi duymadığımız binlerce Kur'an çalışması... Bu eserlerin gi.ini.imi.iz Türkçesine aktarılınamış olması, Osmanlı uleınasının Kur'an çalışmalarında çok geride kaldığını iddia etmemizi gerektirmez.

Osmanlı Dönemi Kur'an Aı~ıştırınaları,

a) Günlimiizde dahi yoğunluğunu koruyan Kur'an aı~ıştırmalarının yakın tarihimiz olarak değerlendirebileceğiıniz Osmanlı dönemindeki izdüşi.imi.ini.i, bu dönemde yapılan çalışmaların özelliklerini ve gi.ini.iıni.ize yansımalarını sergilemek,

b) Bu konuda bir kaç monogratlnin dışında ppılmış detaylı çalışmalara heniiz sahip olınadığımız gi.iniiıni.izde, böylesi araştırınalara ıni.itevazi bir giriş yapmak ve bu konuyla ilgilenen araştırmacılaGı bir hareket noktası belirlemek,

c) Tefsir tarihimizin ınezhepçi, tirkacı ve ayınıncı bir bakış açısı dışında " değerlendirilebileceğini, bu konuda en azından İslam tarihini dönemlere

ayıGH<ık bir Tefsir ve Kur'an Aı~ıştırmaları Litemürünün hazırlanabileceğini göstermek,

d) Osmanlı dönemi ilim \'C kültiir çalışınalarını değerlendirmede yapılan haksızlıklaı~ı bir yönüyle de olsa cev.ıp verebilmek

amaçlarını taşıyan bir bibliyogral)•adır.

Osmanlı Dönemi Kur'an i\Gıştırmaları, Osmanlı'nın kuruluş tarihinden

makd/at 1999/1

98 İsbak Doğan

makd/dt 1999/1

Cumhuriyet dönemine kadar olan kesit içinde Osmanlı döneminde yazılmış Tefsir ve Kur'an çalışmalarını gösteren bir kaynak niteliğindedir. Altı asır hi.iküm si.iren bu dönem içinde ulemanın yazdığı tefsirler, Kur'an konulu risale, haşiye, şerh ve ta'likatları içeren bu çalışma, Osmanlı dönemi Kur'an çalışmalarının bir panoramasını da vermektedir.

Bibliyografyayı oluştururken çıkış noktası olarak Bursalı Mehmet Tahir Efendi'nin Osmanlı Mi.iellifleri ve Ömer Nasuhi Bilmen'in "Tefsir Tarihi" adlı eserlerini kullandık. Bu eserlerde tespit etmeye çalıştığımız mi.itessirlerin çalışmaları hakkında daha geniş bilgi edinebilmek için Brockelmann'ın "Tarilm'I-Edebi'l-i\rabi'~ Bağdaeli'nin "Hediyyetu'l-Arifin, Esmau'I-Jvfiiellifin ve iısdrıt'I-Jl!Iusannifin", İbnu'l-Imad'ın "Şezeratu'z­Zebeb .fi Alıbari men Zebeb", İlmixye Salninnesi (Osmanlı İlmiyye Teşkilatı ve Şeyhülislamları), Kiltip Çelebi'nin "Keşfu'z-Zunım an Esami'l­Kütılb ve'l-Fwıuıı'~ Ömer R.Kehhale'nin "lvfu'cemu'l-kliiellifin': Köpri.ili.i Ki.iti.iphanesi Yazmalar Kat.1loğu, Mehmed Si.ireyya'nın "Sicili-i Osmani", Yusuf İlyan Serkis'in "Mu'cemu'I-Matbuati'I-ArabOrye", Si.ileyman Ateş'in "İşari Te.fsir Okzilu", Şemseddin Sami'nin ''Kamusu'I-A'Iam", Taşköprüzade'nin "eş-Şekaiku'n-Nu'maniyye" ve "Miftabu's-Saade ve lvlisbabu's-S~rade", i. Hakkı Uzunçarşılı'nın "Osmanlı Devletinin İlıniye TeşL:ilatı", Muhammed Hi.iseyn ez-Zelıebi'nin "et-Te.fsir ve'l-Miifessirım", Alımed b. Muhammed ei-Ednehvi'nin "Tabakatu'l-kliifessirin", Zirikli'nin "ef-A 'lam li E~·fmri'r-Rical ve'ıı-Nisa miııe'/-flrab ve'l-Müsta'rabin LJe'I­Miisteşrikin" ve Türkiye Diyanet Vakfının halen yayınlama km olduğu İsl;1ııı Ansiklopedisi gibi eserlerden de [ıydalandık. Bu konuyu aı-aştırırken dilimizde )~ıpılmış araştırma ve çalışmaların eksikliği, bu çalışmanın defalarca yeniden gözden geçirilıııesine ve konu hakkında daha fazla kaynak bulmaya çalışmanııza neden oldu.

Osmanlı dönemi ;1linılerinin isimlerinden daha fazla kendilerine verilmiş olan l;!kaplarıyla tanınınaları ve bu lakaplarla yukarıda adı geçen eserlerde yer almaları, hemen hemen her kaynakta tespit edilmiş olan mi.ifessirin farklı bir isim alıında zikredilmiş olması ve Kur'an konulu çalışmasının

veya retsirinin ı;ırklı bibliyogra~·a kitaplarında farklı şekilde verilmesi, araştırmamızı yavaşlattıysa da, sonuçta bu ti.ir bir çalışınanın daha mükemmel olması için dikkatimizi konu i.izerinde yoğunlaştırmamızı da sağladı.

Tefsir kitaplarını ve' Kuı·'an konulu çalışınaları tespit ettikten sonı-a çalışnıanıızın daha faydalı olması için, çalışınada bulunan alim ve mi.ifessirin adını, yaşadığı dönemi, eserin matbu olup olmadığını, eğer hala elyaznıası olarak ki.iti.iphaneleriınizde yer alıyorsa bulunduğu yeri ve ki.iti.iphane n umaı-asını ve eserin içeriği hakkında bilgileri vermeye çalıştık. örnek:

ei-İ'tildf.fl \'ilcıldi Rivdyeti'I-İbtil~/ji'I-Kıradt: Yusufzade Abdullah Hilmi

,.

Osmanlı Dönemi Kur'an Araştırmalan 99

Efendi (v. 1167 /1753). Kıraatler hakkındadır. Eserin nüshabrı, Fatih'te (nr. 35), İbrahim Vakfı'nda (nr. 2/20, 27), Llleli'de (nr. 22), Selimağa'da (nr. 4) bulunmaktadır. Eser, Abdulfettah ei-Palevi'nin "Ziibdetu'I-İrfdn fl \fiididi'l-Kur'dn" adlı eserinin hamişinde İstanbul'da 1252 ve 1312 yıllarında basılm ı ştır. ·

Hakkında herhangi bir bilgi bulamadığımız ve ulaşanıadığınıız eserlerin ise sadece miielliflerini zikretmekle yerindik Bunun yanında Osmanlı'nın son dönenılerinde yetişmesine rağmen Cumhuriyet döneminde eser vermiş olan Elmalılı M.I-Iaındi Yazır ve Konyalı Mehmed Vehbi gibi :11imleriınizin eserlerini araştırmamız kapsamına almadık.

Ulaşabildiğiıniz kaynaklar sayesinde sonuçlandırdığımız araştırınada Osmanlı dönemine ait h:lşiyeler, şeıhler ve ıa'lik:ıtbr cbhil336 eser tespit elli k.

Osmanlı Devleti bürokratik bir devlet olduğu için, devletteki bir değişim aynı anda din anlayı~ında da bir değişimin oluşmasına yol açıyordu. Devlet ve ulemanın başarı ve başarısızlığı doğru orantılıydı. Bu nedenle Osmanlı devletinin yükselme devri, nıedreselerin ve ilmin de yükselme devri, devletin gerileme devri, ilmi çalışmaların da gerileme devrini oluşturuyordu. Kur'an konulu çalışmalar da aynı seyirele bulunmuşwr. Osmanlı Devletinin yi.ikseliş dönemi, Kur'an konulu çalışmaların en fazla yoğunluk kazandığı dönemdir.

Eserlerin önemli bir kısmı (}5 eser) 1700-1800 tarihleri arasında yazılmış, Osmanlı Devletinin kuruluş aşamasında ve çöküş döneminin son anları

olan 1900'lii yıllarda ise bu sayı oldukça düşmüştür. (1300-1400 yılları arasında 9, 1900-1923 arası 8 eser)

Osmanlı dönemi Kur'an :u:ıştırınalarının 23'li m:itbudur. Geri kalan 313 eserin biiyük bir kısmı İstanbul elyazması kütüphanelerinde olmak üzere TOrkiye'nin dört bir yanındaki şehirlerin elyazması kliüiphanelerinde yer almaktadır. Tespitierimize göre ilk matbu eser, 1252 yılında basılan Yusufzade Abdullah Hilmi Efendi'ye (v. 1167/1753) ait kıdatler konusunda yazılın ı~ olan ei-İ'ti/({(/1 \fiicudi Riuayeti'I-İbtila.ffi'/-Kı riiat'tır.

Osmanlı Dönemi Kur'an çalışmalan konu itibariyle çok farklılık gösterir. Kur'an'ın herhangi bir süresi veya iiyeı:i üzerinde gerek şerh, başiye veya ı.a'likat türünden veya özgün türele yapılan çalışmalar Kur'an Araştırmaları arasında en sık göriilendir. Bu şekilde yapılmış çalışmaların sayısı 146'dır. Bunu 115 sayıyla telsirler ve telsir h:1şiyeleri izler. Medreselerde özel bir öneme sahip olan kıdat ve tecvid dersleri de bu yoğunluktan kendilerine düşen payı almışlardır. (Kıraat, 19 eser; tecvid, 12 eser)

Kur'an araştırmaları arasında dört adet Aı:ıpçadan tercüme yer alırken, biiyük bir kısmı Kadı Beydavi üzerinde yapılmış 98 adet haşiye, şerh ve talikat vardır.

makd/at 1999/1

100 İsbak Doğan

ı ı-ı:ıcı Halife, Ke~fu':::-Zünun. 111/2·1, 1\';9: ömer N:ısiıhi Bilıııen. Tepir 7cıribi. II! S8'1-SS4 ·ömer R. Kehldle, Jfu'cemu'I­

Mllelii}ln, İ!754; Melııned Siirerp, Sicill-i Osman, V/ı507-ı508.

Sırn Paşa'nın hayatı ve eserleri hakkında daha geniş bilgi için bkz. Girit li Sırrı Paşa ııe Tefsir ilmindeki leri, Ekrem Gülsen (dan. Suat Yıldının), Marnıar.ı üniversitesi, Sosyal Bilimler Eııstitiisli,

istanbul, 1992, (Y.LT.); Girit/i ~/m Paşa ve Tefsirdeki l'eJi (1844-1895), ı\. Halim

Koçk-uzu (dan. Sait Şimşek) Selçuk Üniversitesi, Sosy:ıl Bilimler Enstitüsii,

Konp, ı992 (Y.L.T.).

2 B:ığdadi, Hedi)~·etu'l-.4.rij1n, ll/102; Brockelııı:ııııı, TtiJibu'f.fdebi'I-Arabı:ıx;

3(i7; Burs:ılı .illelııııet T:ılıir Efendi, Osmanlı Müellijleri, I/'l62: H:ıcı H:ılife, ll!l'i3, JII/274; Ö. Rız:ı Kelıh:ıle. III/ı6ı: Süleynı:ın Ateş, İştiri Teftir Okulu, 238;

Sicill-i Osman~ 3/1024; Ş. S:iıııi. Ktimusu'l-:i 'Itim, Vl!4679; Zirikli, ef.

A'ldm, \1/52.

makci/at 1999/1

Ahsenu'l-Kasas: St m Paşa (u. 1313/1895).

Muhtasar bir şekilde yazılmış olan bu eser, Yusuf süresi tefsiridir. Eser, basılınıştır. ı

Araisu'l-Kur'an ve Nefaisu'l-Furkan: \'ani jvfubaınmed F:fendi (u. 1096!1685).

Kur'an kıssalarını içeren bu eser, Sa'lebl'ye dayanılarak yazılmıştır. Hacı Hallte, Beydavi'nin ve Beydavi haşiyelerinin yanısıra KeşşJf ve Keşş:lf lüşiyelerinden }~trarlanan Yani Efendi'nin eserinin, Sa'lebl'nin aynı adlı eserinden daha i.istiin ve daha faydalı olduğunu belirtir. Ömer R. Kehhale, eserin adının 'Araisu'I-Mecalis fı' Kısası'l-Enbiya' olduğunu söylerken, Zirikil ise eserin tam adının 'Araisu'l-Kur'an ve Nefaisu'l-Furkan ve Feradisu'l-Cinan' olduğunu söyler. Müellif, eserin büyük bir kısmını 1092/1680 yılında tamamlamıştır. Eserin bir nüshası Yeni Cami'de (nr. 100), bir kısmı ise Berlin'de bulunmaktadır.2

Aynu'l·A'yan: Molla Fenari (Şemseddin Mubammed ibn Hamza) (il.

834!1430).

F;lliha suresinin telsiri olan eser, matblıclur. fl!üellifınin yazısıyla yazma nüshası İstanbul'da Çarşamba'da MuGıci Molla kütiiphanesinde, müsveddesi ele Mahmutpaşa kütüphanesindedir. h. 905 tarihli eser, elı~ızması 303 sayEıdan oluşmakta olup, Köprüili'de (nr. 111) ve Nuruosmaniye'cle (nr. 338) bulunmaktadır.

1326 yılında İstanbul'da basılmış olan bu telsir kitabının mukac!dinıesinde, telsir ilmine, telsirin dayandığı ilimlere, miifessirlerin kabul edecekleri tertip ve us(ıle dair önemli bilgiler vardır. 376 sayfalık matblı bu tefsirde, Molla Fenari, F:!tiha'yı telsir edişinin sebebini Hasan-ı Basrinin şu sözüne dayanclırır: "Allah yüz dört kitap indirdi. Bunların ilimlerini de Furkan'a koydu. Furkan'ın ilmini Mufassal'a koydu. Mufassal'ın ilmini de Fatiha'ya koydu. Fatiha'nın telsirini bilen, sanki Allah'ın indirdiği bi.iti.in kitapların tefsirini bilmiş olur."

Telsirinin geniş ınukacldimesinde müridin, sütlıkten önce tefsirin inceliklerini bilmesi gereğine dikkati çekerek dört bab içinde tefsirin tanımını, konusunu, faziletini, tefsire olan ihtiyacı ve tefsir ilminden nasıl istit;ıcle edileceğini izah eder. Bu tefsir, Vahdet-i Vüclıduıı, esma ve sıfatın beş mertebecle tecellil~ri görüşünü işlemektedir. Önce zahir tefsiri yapar. Fahrucldin er-R:1zi'den, Keşş:1ft.ın, Teyslr'den, K1dı'dan parçalar aktarır. Kel;lmi konulaı~ı değinir, sonra b:ltııı manaya geçer. Dil ve mantık

kurallarının fazlaca işlendiği bir devirele yazıldığından ifade kapalı, ağdalıdır. Bu önemli eser, ilmi, tasavvufi birçok görüş ve incelemelerle süslenmiştir. Eserde Muhyiclclin-i Arabl'nin tefsirinden bazı bölümler de yer almaktadır.

Osman!t Dönemi Kur'an Araştırmalan 101

Fenari'nin, bll telsiri Osmanlılar'a intisabından evvel yazmış olması muhtemeldir. Çiinkii eserin mukaddimesinde Muhammed b. Said Şehld Alaueldin Bey ibni Kaı~ıman namına bir medhiye vardır. Bu, telsiri onun işaretiyle yazclığını göstermektedir. Fen;lrl'nin kendi elyazısı ile yazmış olduğu niisha, JVIuı~ıt ~lolla'cladır.3

Aynu'l-Hayat fı Beyani'l-Münasebat fı SiıratnFatiha: !Ylçak//Z(ide lvfubaııuned i b ni Ebi Bekir (!V/ara şi) (iJ. I 145!I698). 4

Bahru'l-Ulfını: es-Semerkandi (u. 860!145)).

Bu dört ciltlik ı:elsir, çeşitli tefsir kitaplarından derlenerek yazılmışur. Şeyh, dedecliklerine kendinelen de bir şeyler katarak fasih bir ibare ile yazmış, Miiciclele süresine kadar getirebilmişrir. !vluhammed Hiiseyin ez-Zehebl, bu tefsiri, Ebu'l-Leys es-Semerkancli'ye nispet etse ele, bu konuda hata etmiştir. Eserin bazı böliiınleri Köpriilii'cle (nr. 106-107) bulunmakı:adır.S

Balısun fi'n-Nasih ve'l-Mensfıh min Tefsiri'l-Fatiha: Molla Fenari (u.

834!I430).

Bedaiu'l-Burhan ala Umdeti'l-İrfan fı Vasf-i Hurfıfi'l-Kur'an: Mustafa ibni Jlbdurrabınmı izınirl (il. I 15511742).

Miiellifin. on iki kıdat konusunda daha önce yazmış olduğu "Unıdetu'/-Furkdn .fi l'iicıibi'I-Kur'mı" adlı eserinin genişlerilm i~ ~eklidir. Eser, Selimağa'da (nr. •'i) hulunmaktadırfi

Behimetu'l·Earib bi ma fi'l-Kur'an mine'l·Karib: ibni Ji"irknıen !1/daddin i\/ i ilmi Osman/:1-.l/ardini (ll. 73511334).7

Beyan-ı Meratibi'l·Meddat: }/isı~f"zdde Abdu/Iab Hilmi rjf"endi (u.

1167/1753). Kır;"ı;nler hakkındadır.S

el-Burhiinu'l·Celi fı Harfi's-Siıhi an Vechi'l-Ayeti fı Hal·i Yusuf ( a.s. ): Abdu/Iab Bosnalll (ll. 1046!I636). 9

Camiu'l·Enviir fi't·Tefsir: Edimeui (u. 97I).ıo

Camiu'l-Kelam: e/-Fe/el~dbddl (u. 799/1397).

Hz. Osman'ın kendisinden çeşitli sayılarda niishalar yapı:ırdığı Medine'deki ~ 'Mushafu'l-İmam'ın yazılması hakkındadır. Eser, Faı:ih'te, İbrahim Vakli'ncla

(nr. 11/31) bulunıııakı:aclır.ll

Cevahiru'l-Ikyan fi Şerhi Umdeti'l-İrfan: Hamduliab ilmi Harreddin (il. 9i3!1536-37J. .

ed-Durru'l·Yetiın fı İlıni't·Tecvid: Birgiui J/ubmnıned f:(endi (929-981 /1521-1573).

Tecviclle ilgili iki varaklık bir risale olup, 974/1566'cla ı:elif edilıııişı:ir. Eskiciz;lde Ali Eleneli'nin (ö. l2{V1827-28) yaptığı ı:ercliıııe "Terciiıne-i

3 Bağdadi, ll!1SS-189; Brockelmaıııı, VII/ .f00-402; Bursalı lllehmet Tahir, 1!3 13-315; el-Edııehvi, Tabakdtu'l-Müfessirin, 317-318; Hacı Halife, l/372, II/182; İlmi)~·e Salnamesi, 283-286; İbnu'I-Imfıd, Şezerdtu"=-Zebeb, VII/209; i. Hakkı Uzunç:ırşılı, Osmanlı Deı:letinde İlmıj•e Teşkilatı, 228-229;Köprülü Kütüphanesi ı-azma!ar Kata/oğu, l/173; Ömer N. Bilmen, II/41>fl4; Ömer R. Kelılıfıle, Illi ~69-270: Osmanlı Devleti w Medeniye/i Tarihi, Il/183; Sicilli Osman i, V/1580-1581: Ş. Sami,V/3436-3437; Serkis, Mu'cemu'l-Matbuati'l-Arabiyye, ll!1460-1·i61; Taşköprüzfıde, Miftdbu's-Sacide, ll! 109-lll; Süleyman At~, 222-223; :ı.ııılf., eş-Şekaiku'n-Nu'mani)~•e, 16-21; Zirikli. VI/110.

·1 Bursalı /llelımet Tahir, l/134~!35: Ömer i\.llilıııeıı, ll/536-537; i. H:ıkkı Uzuııçarşılı, 237: Ömer R. Kehhfıle, Illi 'll; Serkis.l/995; Sicill-i Osmam: III/ 1016; Zirikli, VI/60. 5 Bağdfıdi,l;733: M. H. ez-Zehebi, et-Tefsir ce"I-Miijes .. ,irıin, 1/224-226; Köprlilii, !;70-71: Ömer R. Kehhile, 11/544; Slilevıııan Ateş. 223; el-Edııelni, 335; eş-Şek;ıiku'n­Nwnanüye, 51; Zirikli, 5/32.

6 Bağdfıdi, WHS; Brockelıııaıııı,lX/371-3n; B tİrsalı Mehmet Tahir, l/399-400; Hacı Halife, 3/110; Ö/345-346; Ömer R. Kehhile, 3/869; Zirikli, 7/236.

i BursalıMehmet Tahir, 1!349; Ömer R. Kehhfıle,l/192; Zirikli,l/168.

8!3:ığdfıdi, I/482; Brockelımıııı, !X/372-373: Burs:ılı Mehmet Tahir, l!47J~i73: i. 1-!:ıkkı Uzunç:ırşılı. ~38; Ömer N. Bilmen. ll/5·i1-542; Ömer R. Kehhale,ll/237; Zirikli, !V/129-130.

9 Bağdfıdi, 1/476-477; Burs:ılı Mehmet Tahir, 1!60-62: J·bcı Halife, V/388-389; Ömer R. Kehh:ile, Il/257; Sicill-i Osnıaııi, 1/61: Siileynıaıı At~. ~36-237; Ş. S:ııni, IV/ 3106; İs!am.-\nsik!opedisi, "Abdullah Bosnel'i" md., ı\lusıafa Kar:ı, l/87: Zirikli, !V/101-102.

lO Bağd:ıdi, I/D; ei-Ednelıvi, 39~-39~; Hacı Halife. l/425; 5/26; Ömer R. Kehlıale, l/23; Ziıikli, 1/37.

ll Brockelm:ııın. Vll/372.

makd/at 1999/1

102 İsbak Doğan

12 Bağd:ıdi, 11/252; 13ıırs:ılı ı\lclııııct Tahir, l;'28·l-286: !-!:ın H:ılifc. 1/56·!: lgn:ız

Goldziher, Klasik :lrap Lileratürü. 15>!; İslam :\nsik!opedisi. "Birgi1·i" md.,

Eııırull:ılı Yüksel: Vl/191-19-1: Osııı:ııılı Devleti ve Medeniyeri T:ırilıi. 11/154-156,

184-186; Ömer N. Bilmen. Il/·i72-4i3; Ömer R. Kelıhfıle: !II/176; Ş. S:ııııi, Il/

1284-1285; Zirikli, Vl/61; Alımed Tuoıı Arslan, İmam Birgivi ce Arapça

Tedrisatındaki Yeri (doktora tezi, 1981), ı\l. Ü. İl:ılıiy:ıt Fakültesi.

13 Brockelm:ınıı, Vll;376.

14 Bursa lı Mehmet Tahir, 1/385-386; Hacı H:ılife, V/372.

15 B:ıöd3di, l/73: Burs:ılı ı\!elıınet T:ıhir, 1/132; H:ıcı Ji:ılife, !!1/96: V/HI: Ömer N.

Bilmen, 11/538-539: Ömer R. Kclıldle, l! 250.

16 13:ı2cfıdi, 1!798: 13ıırs:ılı ~tclııııcı T:ılıir. IÔJ9; H:H:ı 1 1 :ıli fe, V/(ı35-6:\iı; Ömer R.

Kclıldle. 11/581.

li B:ığd~di, ll/212; Bıırs:ılı Melım~_t Tahir. l/80-81; Ömer N. Bilmen. 11/·ı:\9: Oıner R.

Kehldle, 111/6}1; Siileyııı:ııı Ateş, 22·1: İslam :\miklopctli.,i, "Cc-nı:ıl-i H:ıl1·cıi"

md., Melımed !'erlı:ııı T:ıyşi: VIIJ:\02-.\0:I: Sicill-i Osman i. lfl,,l)iıiı.

ıs B:ıgd:ıdi.ll/:'··tiı: Ömer l\.l3ilmcıı, Ili 553-551: Ö. Rız:ı Kchlı:ıle.lll/2(i9.

19 13ıırs:ılı ı\ le hmet T:ıhir. 1/:IOJ-:\02.

-20 B:ığd:ıdi, ]/218; Burs:ılı .Melııııeı T:ılıir. ı;ı:ı.S-120; el-Ednehvi, 371-372: Hacı

Halife, V/179; Ömer N. Bilmen, 11/512-51·~; Ömer R. Kelılüle, l/358: Sicill-i

Osman~ lll/817: Snleym:ın ,\teş, 232-236: İs!amAnsik!opedisi. "Aıık:ı::ıvi. isınail Rusuhi" md., Erlı:ııı Yetik, !11'211-213:

Zirikli. 1/309. İsın~il Ank:ır:ıvi'nin refsirinden önıek böliiıııler için. bkz.

Siileyımn Ateş, İşari Tef'ir Okulu, 2:\2-2:1(i.

21 B:ığd:idi, 1/509: 13urs:ılı ~Ielııııeı T:ılıir, 1/56: Hacı Il:ılife. V/-l H: Il. K:ımil Yılııı:ız.

ki.:: Mabmud !1üdc~vi re C.elcet~vye Tarika/1. Erk:ıııı Y:ıyınl:ırı. isı:ınbul 1982.

s. 262-263; İs!am.-\nsiklopedisi. "Abdiillıay Celreti" md., Nuri Özı.:ın.l/

227-228: Ömer N. Bilmen. 11/531: Ömer R. Kelılı~le, II/lii: Sicill-i Osman i. I/ll 1:

Siileyın:ın Ateş. 2·12.

makdlôt 1999/1

Diirr-i Yetim" ve tecvide dair diğer bazı risalelerle birlikte basılnıışttr. (İstanbul 1253, 1280; İznı ir 1301 ). Eser, bizzat nı iiellifı tarafından şerh edilmiştir. Ahmed F;liz er-Rünıl tarafindan da esere bir şerh )~ızılarak birlikte basılmıştır.12

ed-Durru'n-Nezid fi'l-Mesaili'l-Müteallika bi't·Tecvid: Alımed b. i\bdullatif ei-Berlevl (J\.V-Xl/1. J~U-

Eiyazınası eser, Sarayova'da bulunmaktadır (nr. 33).13

Enfesu'l-Cevahir: Musa ibni Ha ct Hiisevin İznikl (u. 833/1429).

Bu eser, meşhur nıiifessir Hazin ei-Bağdadl'nin "Liibdb fi i\4edni'I-Tenzil" adındaki meşhur ve nıatbü telsirinin tercemesidir. Bir niishası Enelerlin-ı Hünıaylln'da Revan odası ile Bursa'da Ulu Cami kütüphanesinde nıevcuttur. 1 ·i

Enisu'l-Cinan: İzzeddin A/ınted Efendi (Eşrqfzdde) (u. 1152!1739).

Arapça yazılmış olan bu telsir. dört büyük ciltten oluşur_l5

Enisu'r-Rems fi Tefsir-i Ayet: Bedreddin (1074-I 126JJ663-I7I4).16

(Van/)

Envaru'l-Kulfıb li-Talebi Ru'yeti'l-Mahbfıb: Cemal Halveli ('Ç-elebi !-Jnl{fe) (i;. 9I2/1506).

İsra suresinin 70-75. :lyetlerinin telsiridir. 17

Ezharu't-Tenzil: 1 fao f.'mirzade 1lfim (i;. I:.!04)_18

Fatiha-ı Şerife Şerhine H~iye: Debbağ Jli((li Alımed !{fendi (Mamşi) (u. I I65!1749J. 19

el-Fiıtihatu'l-Ayniyye fi Tefsir-i Sfırati'l-Fatiha: İsmail i\ııkaravi (i;_X 104IJI63IJ.

Ankaravi, telsirini Farsça şiirleL·Ie siisler, kendinelen önce yazılmış tefsirleri ııakleder. bunları Türkçesiyle edebi bir tarzda bir kompozisyon şeklinde clizer. Yedi bölümden oluşan eserin ilk bölüınlincle, Fatiha'nın f.ıziletleri. ikinci bölümünde isti:lzenin manası, liçiincli bölümde besınelenin tefsiri. dördiincii böllinıde özellikleri ve faydaları, beşinci bölümde ;\yerleri ve harfleri. aluncı böliimcle sebeb-i niizlllu, yedinci bölümde ise Fatihanın diğer isimleri yer alır. ,Eserin elyazına niishası, Halet Efendi'de (nr. 270) bulunmaktadır. Eser, 1328 yılında İstanbul'da basılnııştır.20

Fethu'l-Beyan li Husfıli'n-Nasr ve'l-Feth ve'l-Eman: Abdulbnyr !{(endi (u. 1 I 17/1705).

Fetih süresi tefsiridir. Eserin bir nüshası Süleymaniye Kütiiphanesi'nde, Hact Beşir Ağa'da (nr. 34) bulunınaktadır.21

Osmanlı Dönemi Kur'an Araştırmalan 103

Fevatihu'l-İlihiyye ve Mefatihu'l-Gaybiyye el-Muvazzah li'I-Kelimi'l-Kur'aniyye ve'l-Hukmi'I-Furkaniyye: Baba Nimetu/Iab Nabctvdnl (v. 902!1496j.

Mi.iellifın hiçbir telsire nıi.iracaat etmeksizin yazdığı bu tefsir, iki cilt halinde (]59, 540 sayl::ı) İstanbul'da h. 1325-1326 tarihinde basılmıştır. Tefsir, te'vil ve tasavvuf bakımından önemli bir eserdir. Eserin mukaddimesinde, Kur';ln'la ilgili bilgiler, emir ve nehiyler, vahy ve ilham, ni.ibiivvet ve vel;1yet konusunda bilgiler verilmiş, sonra her surenin başında o surenin içerdiği incelikiere işaret olunmuştur. Ayetler, miicmel takat mi.ikemnıel bir irtibat ve biitiinliik içerisinde zahiri ve batınİ ınanalarma göre tefsir edilmiştir. Surelerin sonunda da içerdiği ayetlerden yapılacak istifade, alınacak derslet·e dair arifane, mutasavvıfane sözlere yer verilmiştir.

Ni'menıllah, Kur'an'ın başından sonuna kadar her ayeti tanı tasavvufı

açıdan telsir etmiştir. Ondan önce yazılan ı.asavvufı telsirler, her ayeti almazlar, bazı ayetleri atladardı. Aldıklarının da tanıanıını değil, bazı kelimelerini tefsir ederler, genel manası i.izerinde dururlardı. Baba Ni'metullah ise her ayeti kelime kelime tefsir etmiş, tefsir etmediği ayet bn~ıkınaınıştır.

Niınetullah, tefsirine bir ınukaddiıne ile başlar. On yedi sayfalık bu ınukaddimesinde vahdet-i viicud açısından 'Mutlak Varlık'ı ve O'nun k1inat şeklinde göriiniişiinii, k;iinatın, O'nun isim ve sıEıtlarından ibaret olduğunu, çeşitli şekillerde göri.inen her şeyin iç yi.iziinde Hak bulunduğunu, 1-lakk'ın bu perdelere girerek göriindiiğiinii, insanın da Ibhman suretinin aynası olduğunu, peygamberliğin ve veliliğin manasını açıklar.

Nimetullah da İbnu'I-Arabi ile başlayan iddiayı tekrarlar, yazdığı tefsirin orijinal olduğunu, hiçbir kitaba bakmadan yazdığını söyler. Her süreye bir tatiha ile başlar, o sureye uygun bir giriş yapar ve her süreyi bir hatime ile bitirir. Her sürenin l:ıtiha (giriş) ve h;1timesi (bitiş) ötekilerinden ayrıdır. Bu konularda gerçekten orijinaldie Her sureeleki besmeleyi, ayrı ci.imlelede manalandırır. Diğer orijinal tarafı da tefsirine dipnotlada bazı izahlar yapmasıdır. Ayetler arasındaki telsirler uzun uzun değil, kısa kısa

" cümlelerden ibareuir. Seci'e çok yer vermiştir. Birkaç cümleyi birbiriyle kafıyeli yapmıştır. Tefsir baştan başa seci'lidir.:!2

el-Furkan: Camiiab \felivüddin Efendi Olmişebir Feniiri) (v. 115111738). -. .

Kur';ln-ı Kerim'in kıraatından, i'rabından, kıı·aat-ı Kur'an hocalarının

(kurı-;1) hal terceınelerinden bahseder.23

Fütuhat-u Kenz-u Kur' an: Ga.zzizdde Abdu!latif (v. 1247/1831).

22 Brockelmann, VII/377; Burs::ılı ~~Iehmet T:ı.lıir, l/57-58; el-Ednehvi, 360; Ömer N. Bilmen, Il/450-451; Süleyman Aıeş, 225-230; Hacı Halife, 2/267-268; eş-Şekaiku'n· Nu'maniJ''e, 214; Zirikli, 8/39. Niınetullalı en-Nalıcıvani'niıı tefsiriııdeıı örnek bölümler için, bkz. Siileyıııan Ateş, 225-230; Serkis, Il/1849; Zirikli, VIII/39.

23 Bağdadi, II/501; BursalıMehmet Talıir. l/292-293; Hao H:ı.life, Vl/389; i. Hakkı Uzunçarşılı, 237; Ömer Nasfıhi Bilmen, II/538; Ömer R Kehhiile, TV/75; Sicilli Osmani, V/1660; Zirikli, VIII/118-119; Köprülii. 1!/463.

makd/dt 1999/1

104 İs bak Doğan

24 Baödadi 1/618; Burs:ılı ı\lelımet Tahir, I/l3S; Ha~ı H:ılife, IV/~_24, V/498; Ömer

N. Bilmen, II/556-557: ümer R. Kehhale, II/216-21 7; İslam Ansiklopedisi,

"G:ızziz:ıde AbdulhtifEfeııdi" md., Osm:ııı Tlirer, XIII/5·iO: Zirikli,IV/61.

Haındi Tekeli, :\h med Cc=i: Ht()'tılıı·e Tt~<tll'l'Uj/ Görüşleri (yiiksek lis:ıııs tezi,

1991), Ulud:ığ ü. Snsy:ıl lliliıııler Eıısı. 25 Burs:ılı ı\!ehıııeı T:ılıir. 1/ı}l-·1~5: H:ıcı

Halife, IVN': Ömer N.Bilıneıı, 11/536-517: i. Hakkı Uzun~-:ırşılı. 237; Ömer R. - K~lılıfıle, 111/711: Serkis. l/995: Siciff-i

Osmani, lll/1016: Zirikli, \'1/60.

26 Bağdfıdi, 1/135: Brockrlııı:ııın. \11/\75: ei-Ednelıvi, :152-:153: ll:ın 1 !:ıli!(•, !1/189:

ilmiı~·e Salnamesi. 289-291: Ömer N. Bilın~·ıı.ll!{IH53; Ö.l\ız:ı Kdıh:ıl.:. U 576: Sici/l-i Osman i. \'/15:-5-l'i:-!ı: e~·

Şekciiku'n-Nu'manü~·e. 'i 1-55: ZirikiL 1/ 97.

27 BağdfıdL 1/481··.1_82: Burs:ılı r.Iehıııeı T:ılıir, Ii263-2M; Oıııer R. Kelılıfıle. ll/

299: Sicill-i Osın:uıi, 1/81; Ş. S:ııııi, VJ:W09.

28 B:ığdfıdi, 11/278: Burs:ılı Mehmet Tahir, 1/260-261: Öıııer N.Bilıııen, ll/511-515:

İslam :\nsiklopedisi. "Bosnevi" md .. Bekir Sad:ık: \1/306: ZirikiL VH/119.

29 B:ığdfıdi, H/211: Brockelın:ınn, VII/ 161-168: Burs:ılı Mehmet T:ıhir. L>39-

- ~4Ö:.el-Ednehvi, :H7: İbııu'l-lııı:ıd. VII/ }il; İlıııiyye S:ıln:ııııesi, 288-289: İ. H :ık kı

Uzunçırşılı, 229-2:\0: Köprülü. lll/16; Mijitibu's-Scuide. 11!171: Ömer N. Bilıııeıı.

lli·l27-·i2S: Serkis. 11/1790-ı-')1: Ş. S:ııııi. . lll/20i2-20f\: Zirik!i. \'1;:128.

30 Bağdadi, l/175: Burs:ılı ı\klıııı~ı T:ılıir, 1/375: Hacı Halife. 111/209: Oıncr N.

Bilmen, ll/539-S·iO: Öıncr 1\. Kchldle.l/ 251: Serkis, 11/1 480; Siilcyııı:ın At e~. 2·i8:

. Ziıikli.l/2·12-2ı:l.

31 İslam :\nsiklojJI.Yiisi. "Fc>)'l.tıll:ıh

Efendi, Sc)yid", Mehmet Scrh:uı TAYŞİ, Xlli527-528; Burs:ılı Mehmet T:ılıir.l/317:

H:ıo H:ılife, \'/655: İlmöJ'e Salnamesi, 397-399; Sicil/i Osman i, 11/533-5}1; Ş.

Sami, VJ}i6·i; i. H:ıkkıiJzııııç:ırşılı, 146, 21 ı, 225-226; Öıner N. Bilmen, 11/529-

531.

makci/at 1999/1

Eserin, büyük bir ciltten oluştuğu dışında herhangi bir bilgi yoktur.24

Gayetu'l-Burhan fi Tefsir·i Ayeti'l-Kürsi: Saçaklızade j\lfubaıımıed i b ni Eb 'i Bekir (jV!araşi) (u. 1145!1698).

Ayere'l-Kürsi'nin tefsiridir.25

Gayetu'l-Emani fi Tefsir·i Kelami'r-Rabbani (Gayetu'l·Emani fi Tefsiri's·Seb'il·Mesani): Molla Giirani (u. 893/1488).

Jtfolla Giircini, tefsirincle Zenıah~eri ve Beycl:lvi'clen birçok nakillerde bulunur. 868/1463 tarihli eser, Ayasol)~ı'cla (nr. 253) ve Selimağa'da (nr. 95) bulunnıakL1clır.26

el-İf:idetu'l-Muknia fi Kıraati'l·Eimmeti'l-Erbaa: Abdu/Iab Paşa (Köprii/iizride Hbı'i Ndi/e Abdu/Iab Paşa) (u. 114811735). 27

el-Hadi: Alldmek Jiubaımned ibni Musa (u. 1046!1601). (-'ı

F;ltilıa süresinin telsirine dair bir risale olup ınukaclcliınesincle Zenıahşeri. Beyz:lvi ve Ebu's-Sulıci reisirlerinelen faydalanılarak )mıldığı kaydedilmektedir. Eser, Süleymaniye Kütüphanesi, Bağciatlı Vehbi Efeneli'de (nr. 2096/I) bulunınaktadır.2S

Haşiye ala Evail-i Tefsir-i Kadı: ıV!ol/a Hüsrev (Sivas/ ıVJubaımued Efendi) (u. 886!1481).

Telsir-i K:lclı lizerine yazılan haşiyelerin en iyilerindendir. Bu h:l~iye,

Bak:tı~ı süresinin 142. :1yetine kadardır. h. 1016'da vefat etmiş olan Muhammed b. Abdulmelik Bağciadi ei-Hanefi, Bakara süresinin wınamına kadar bir zeyl yazmıştır. Tefsirin elyazma niishası, Köpriilii'de (nr. 17) bulunmakıadıı-.29

Haşiye ala H:1şiyeti'l-Keşş:1f li's-Seyyid Şerif: Taşköprüzade Nıwed Efendi (90 I-968/1495-1561).

Haşiye ala Sfırati'l-Fatiha li'l-Beydavi: Kazôbddl Nıwed ibni Jlubmmned !?(endi (u. 1763!7749). x: Eser. 1286 tarihinele İstanbul'da 116 sayb olarak Mektebetu'l-1-li.irriyet'te basılmıştır.3°

Haşiye ala Sure-i Nebe' ale'l-İsam: Feyzul/ab JI(endi (Şeybii/is/am) (u. 11151170)).

İsamüddin ei-İsfer:lvi;ıi'nin 'Hrisire a/ri Ciiz'i'n-Nebe' adlı eserinin h:1şiyesidir.3 1 · , .

Haşiye ala Siıreti'n-Nebe': İswail Hakkı Bursevi (u. 1137/1724).

Haşiye ala Tefsir-i Beydavi: Abdu/gani Jifendi (u. 99511586).

Haşiye ala Tefsir·i Beydavi: Abdu/Iab Efendi (u. 1303/1885).

~---- ------·----~-~------·--- ·-·--------

Osmanlı Dönemi Kur'an Araştırmalan 105

Eser, iııi.iellifin vet;uı nedeniyle yarım kalmıştır.

Haşiye alıi Tefsir·i Beydavi: Bayezid-i Rumi (u. 92:!!1516'dan sonmj}2

Hılşiye ala Tefsir·i Beydavi: Alımed i b ni Abdu/la/ı (Gurabz!ide) (u. ?/().

Eserin, F:1tiha suresinelen Ahk1f suresine kadar olan böllimi.i, Köpri.ili.i'cle (nr. 184) bulunnıakt:ıclır.33

Haşiye ala Tefsir·i Beydavi: Akkinnani Mubammed If{endi (111ubaımned İbn i JV!ustafa) (i1. 1 174/1760). 34

Hılşiye ala Tefsir-i Beydavi: Alldmek kfubammed ibni 1Vfusa (u. 1046!1601).

Eser, Süleymaniye Kiitiiph:ınesi, Kılıç Ali P:ış:ı'cla (nr. 149) (baştan En'anı suresine kacl:ır); Dam;\d İbr:ıhinı Paşa'da (nr. 217) (Fatiha-En'am, Kehf. Nebe' sureleri); Şehicl Ali Paşa'da (nr. 235-236/1) (Bakara-Maicle, A'raf, Fetih sureleri) bulunnıaktaclır.35

Haşiye ala Tefsir-i Beydavi:Aınidl (Ebubekir) (u.ll90/1776J}i:i

Hiişiye ala Tefsir-i Beydiivi: Baba Nimetu/Iab Nabcwdni (u. 902!1496).

Hiişiye ala Tefsir-i Beydiivi: Cdrul/ab \1elzl'iiddin Tf{endi (Yenişebir Fenriri) (v. 1151/1738).

Iliişiye nlii Tefsir-i Beydavi: Cenıaleddin İsbak Karmnanl (ll.

923/1517;.37

Haşiye ala Tefsir-i Beydavi: Dede Cengi l!;Jendi (1\ına.~raul) (u. 97511567)38

Haşiye ala Tefsir-i Beydiivi: Feyzullab Tffendi {Şeybiilislam) -{11.

11151170.3).

Eser, İstanbul Üniversitesi'nde (nr. 2120) bulunmaktadır.

Haşiye ala Tefsir·i Beydavi: Hasan Çelebi {Fenriri) (840-891/M36-1486J.:w

Hılşiye ala Tefsir·i Beydavi: İuazA!a~reui (u. 9941158)).

Otuz ciltten oluşan bir haşiyeclir. Bu başiyenin üçüncü cildi Nisa suresinelen M;!ide suresine kadar 916 sayb olup bir nüshası Molla Muracl Kütiiphanesinde (nr. IYi) bulunmaktadır. Yine :ıynı eserin sekiz büyi.ik ciltten oluştuğu da kaynakl:ırcla yer almaktadır:ıo

Haşiye ala Tefsir·i Beydavi: İzmiri (;Jfeuldnd Mubammed ibni Veli ibni Resı/1) {11. 1165!1751).'iı

Haşiye ala Tefsir·i Beydavi: Kadt.zdde Şeınseddin Nııned Efendi (Şeybiilisldm) (u. 998!7589). ·i2

32 B:ığd:'ıdi, 1/230; Burs:ılı Mehmet Tahir. 1/Si; ei-Edııelwi, 403-404; H:ıcı H:ılife. V/ 189; Ömer N:ıs(ıhi Bilmen, 11/4·10: Ömer R. Kehh5Je, 1/122; Siileyııı:ııı Atr~, 224: eş­Şekdiku'n-Nu'mani)91e, 368; [o;/am :\nsik!opedisi, "Bayezid H:ılife" md., Osm:ın Tiirer, Vl;242.

53J3ursalı Mehmet T:ıhir Efendi, !/2·\S: Ömer N. Bilmen, 11/524; Köprlilii, 1/10:;.

3-i B:ığd:idi, Il/332; Bursa! ı Mehmet T:ıhir Efendi, 1/241-242; i. Hakkı Uzuııç:ırşılı, 238: İs!amtlnsiklopedisi, "Akkirııı:uıi" md., S:ikıb Yıldız, !;270; Ömer R. Kehh:ile, III/719.

35 İslam A.nsiklopedisi, "Bosııevi" md .. Bekir S:ıdak, Vli306.

36 BursalıMehmet Talıir Efendi, 1/311.

:r: B:ığdi"ıdi, Ii202; Brockelm:ııııı. IX/:~28-329: Bursa! ı Mehmet Tahir Efendi; !iSO: ei-Edııehvi, 371; Ömer N:ısiıhi Bilmen. ll/ 45:H5·l; Ömer R. Kehhale, 1;3-H; Sicill-i Osman i, 2!390; eş-Şekaiku'n­Nu'manzıye, 222-223.

38 Bıırs:ılı i\lehmet T:ıhir Efendi, l/298; H :ıcı H:ılife, V/26: Ömer N:ısiıhi Bilmen, Wi67-·i6s: Ömer R. Kehh:ıle, ll/671: İslam:\nsik!opedisi. "Dede Cöııgi" ımi.. :\hmet Akgiiııdiiz, IX/76-77.

39 Brockelm:ııııı, Vll/380-381; Bıırs:ılı Mehmet T:ıhir Efendi, !;'):;O; I !:ıcı H:ılife, V/238: Ömer N:ıslıhi Bilmen. ll/•i2fı: Öm<"r R. Kehhale, l/5•14; Sicill-i Osman i. !1/616; eş-Şekciiku'n-Nu'mtinö~·e. 1 H-115; islam Ansiklopedisi, Cemi! ı\kpıııar, "H:ıs:ın Çelebi", XV!i313-3 15: Zirikli, VII/ ·i lı. ·lO lhğd:ıdi, l/SO·l; Bıırs:ılı Mehmet T:ılıir Efendi, 1/258; ei-Ednelıvi, ·101; H:ıcı H:ılife. V/MO; İ. Hakkı Uzunç:ırşılı, 61: Ömer N:ısühi Bilmen, Il/'iS9-490; Ömer R. Kelılı:ile, Il/588; Sidll-i Osın:ıni, III/842.

-il 13ağdadi, II/328; Burs:ılılvlelııııet T:ılıir Efendi, 1/359-361; Ömer Nasiılıi 13ilıııen. Ili'i-i0-5-il; Ömer R. Kelılı:lle. 111;762.

·12 Bıırsalı ı\lelınıer Tahir, ın7 2; H :ıcı Halife, V/123: İbnu'I-Iııı:ıd. \1IHH-415: ilmzvye Sa!namcsi. 330-334: Ömer R Kelılı:ile, 1/30·1: Serkis, ll/H SS; Sicill-i Osman~ V/1579-1580; Ş. Sami, VJ:'>539-35·iO: Zirikli, l/25·1-255.

makelf dt 1999/1

106 İsbak Doğan

·i3 Bağd:ldi, 1!/546; Burs~lı Mehmet T:ılıir Efendi. 1!366-367: ll:ıcı 1-l:ılife. VJ-i2·i:

İbnu'l-lm:ıd, Vll/207: Ömer N:ısiılıi Bilmen, 11/412; Ömer R. Kelılı31e, IV/123-124; Sicill-i Osman i, V/1679; Zirikli, VIII/

194.

44 B:ığd:idi, Ji217: BursalıMehmet T:ılıir Efendi, l/380: ei-Edııelıvi, 356-357: Hacı Halife, V/178; Ömer N:ısfılıi Bilmen, Il/

452; Ömer R. Kelde, 1/376: Sicill-i Osman i, 111!882; eş-Şekaiku'n­

Nu'mani)~•e, 505-506.

45 B:ığd:idi, 1!748; Burs:ılı ı\lelınıet T:ılıir Efendi, l/:171; İbnu'l-lımcl, \111/388-390; i.

Hakkı Uzunç:ırşılı, 23'1: ÖnıerN:ısfılıi Bilmen. ll/·i70~i71: Ömer R. Kelılı:ıle, Ili

·lO i: Sicill-i Osman i. 1/262: Ş. S~ mi. V/ :1!ı~6-Yi9': ZirikiL IV/265-:~65.

·16 B:ığd:idi.l/222: Burs:ılı ı\lclımeı T:ılıir Efendi. l/576: Ömer N. Bilmen. ll/551: Ömer R. Kclılı:ilc, l/)80: ZirikiL l!:t2!ı.

47 B:ığd:ıdi. ıı;.l)6: Burs:ılı ~lelııncı T:ılıir Efeııcli.l/·108: H:ıcı H:ılife. Vi;WI-:15·1: Ömer N:t~fılıi Bilıııeıı, 11/'i'iiı: Ömer R.

Kclılülc. 111/S'iil: Zirikli. \'lli2:W.

·iS B:ığcrtdi. lhS:I: 13ıırs:ılı ı\ldımeı T:ılıir Efendi, 1;399: Ömer N:t~lılıi 13ilmeıı. ll/

'i37: Ömer R Kelılı:ile. lf/265: Sicill-i Osman i. 1/72: ZirikiL IVil 03.

49 B:ığcl:idi, l/831-832: Brockelııı:ııııı Vll/ 383; ei-Eclııelıvi, 361: İ. J-l:ıkkı Uzuııçırşılı.

9: İbnu'I-Iın:icl. Vfll/2·i: Osmanlı Dedeti -l'e ılfedeni)•eti Tarihi. 11/390: Ö. Rız:ı

Kelılı:ıle, lll/592-595: Sicill-i Osımni. IV! ı 105: T:ışköpriiz:ıcle, eş-Şekdiku'n­

iVu'mtinüJ•e. 116: ZirikiL \'lll/5.

50 Bağd:icli. 11/236; 13urs:ılı /liclınıeı T:ılıir Efendi, 1!:\69; ei-Ednelıvi. }75: İbnu'l­

lnıad. Vlll/251; İ!m~ıyeSalnamesi, 312-317; Ömer N:ısülıi Bilmen. ll/·16:>163:

Ömer R. Kelılı:ıle. 111!601; eş-Şelıaiku'n­Nu'mmı~rye, 272.

51 Bursa lı ~lelııııeı Ta lı ir Elcııdi. ı;.i20: Ömer Nasfılıi 13ilıııen, Il/533.

52 Brockelmaıın, IX/358: Burs:ılı Mehmet Tahir Efendi, 1/432: el-Ed nehri. }77: 1-I:ıcı

Halife. \'/317: İbnıı'l-lnı:ıd. \'II1!2ı!2: ilm~ı9•e Salncmıesi, W·H07: Öıııer N. Bilmen, 11/·163-·16·1: Sicill-i Osman i. Vf

1·i25: eş-Şekciiku'n-Nu'maniı)'e. 2ô0: Ş. S:ınıi. !Vf_S'O: ZirikiL 111/88,')~).

maM!Iit 1999/l

Haşiye ala Tefsir·i Beydavi: Kara Yakup ibni İdris (v. 93311526). 43

Haşiye ala Tefsir·i Beydavi: Kemiileddin İsınail Karamanı (Kara Kemal) (v. 920!1514). 44

Haşiye ala Tefsir-i Beydavi: Kmalıziide Aldaddin Ali Çelebi (v. 979/1571). 45

Haşiye ala Tefsir·i Beydavi: Konevi Haftz İsmail Efendi (v. 1 19511780).

Yedi ciltlik bu başiye "ei-Mektebetu'I-Mahnıudiye" tarafından kenarında

İbn-i Teındd haşiyesi olduğu halde basılmıştıc Müellif, bu eserini h. II94'de tamanılamıştır.46

Haşiye ala Tefsir·i Beydavi: MantıkUv!ustafa Efendi (v. 1244/1828).

Beydavi tefsirinin Amme diz'iine ait bir h5şiyedir.47

Haşiye ala Tefsir-i Beydavi: Mestcizdde Abdıtllab Efendi (v.

1 148/173)).

1-l;lşive, Yunus Süresine kaclarclır:iS

Haşiye ala Tefsir-i Beydavi: Molla NJmed Şemseddin Karabaği (iJ.

1009!1600).

Haşiye ala Tefsir-i Beydavi: Jlubmnmed Şab Fenari (v. 830/1426).

Bir nüshası Londra'da !ndia Office kütüphanesinde (nr. 116) bulunnıakt:ıclır.

Haşiye ala Tefsir-i Beydavi: Mub_riddin Jl1ubanmıed b. Kasım ei-Nıaue_)'ll (u. 904/1497).

Aha\'eyn 'in 13eyd;hfye yazmış olduğu bu h;\şiye, Bakara ve Al-i im ran (Zehraveyn) sürelerinden ibarettir. Zirikll, eseri Mısır'da gördüğlinü ve adının 'Hasivew'I-Ahavevn al;! Ba'dı'I-Mev;\dı' min Envari't-Tenzil ve Esrari't-Te\·iı: olduğunu sdyler:i9

Haşiye ala Tefsir·i Beydavi: /vlubyiddin JV!ubaınmed Karabaği (v. 94l/1535J5°

Haşiye ala Tefsir-i Beydavi: Nalnil Halil Efendi (v. 1230/1814).51

Haşiye ala Tefsir·i Beydavi: Sa di Çelebi (Şe_)'bülisliim) (v. 942/15:)8).

HCıd suresinden Kur';1n'ın,sonuna kadardır. Keşş;\f h:!şiyelerinden telhis eelilen bölümler bu lı;lşiyeye dahil edilmiştir. Bu lıaşiye. uleına aı~ısında itimada layık görülerek Uzerine birçok ra'llkatlar yazılmıştır. Eser, 'ei-Feudidu'I-Beb~ı:re' adıyla da bilinir. ratdıa süresinden Hud süresine kadar olan süreleri. babasının öllinıii üzerine Sadi Çelebi'nin oğlu Plri Jl!t1baımned flendi. h:1~iyclcrclen t;ıyclalanarak tamaınlamıştır.52

Osmanlı Dönemi Kur'an Araştırmalan 107

Hişiye ala Tefsir·i Beydavi: Suniri (u. 99611561).

Hişiye ala Tefsir·i Beydavi: Şeybzdde Mubyiddin lvlubammed Jffendi (İzmit/) (u. 951/1541).

Açık ve anlaşılması. kolay ifadelerle yazılmış olan bu h;lşiye, tefsir ilmini okumaya yeni başlayanlar için çok f.ıydalı bir eserdir. Beydavi'nin tefsiri üzerine yazılmış h;lşiyclcrin en meşhurlarından biri olan bu lü~iye önce sekiz cilt olaı~ık vazılınış, daha sonra ıniiellif bunu iluisar ederek dört cilele indirıniştir. .Köpri.ilii'de (nr. 172, 173 ve 186) bulunan eser. be.~ ve dört cilt olarak Bulak'ta 1263'te ve 1264 tarihlerinde, İstanbul'da ise 1283 yılında basılmıştıc Hacı 1-lalite, miiellifın Beydavi'ye }~ızmış olduğu bu başiyenin dışında bir başiyesinin daha olduğunu belirtir. Kehhale, eserin 6 cilt olduğunu, Zirikil ise •1 cilt olduğunu söyler.53

Haşiye ata Tefsir·i Beydavi: Yabya Jffendi (Minkdrizride-Şeybiilislihn) (u. 1088!1677). 5·1

Hiişiye ala Tefsir-i Keşşiif: İbn i Kemal (Şeybiilis/dm) {u. 940!1533).

Tamamlanamamışur. ibni Kemal, bu eserinde Seyyid ~erifin aı·nı tefsir üzerinde yazmış olduğu başiyesine birçok itirazlarda bulunur.55

Haşiye ala Tefsir·i Keşşii.f: Kemaleeldin Lmwil Karamani (Kara Kemal) {u. 920!1514).

Hiişiye ala Tefsir·i Keşşaf: Mubaımned Şab Fenari (u. 830/1426).

Zemahşeri'nin 'ei-Keşşaf adlı telsiri üzerine yazılmış bir h;lşiyeclir. Hasan Çelebi'nin 884'te (!fı79) yazıp Fatih Sulı.;ın Mehıned'e ithaf ettiği ve onun da Semaniye Meclresesi'ne vakteniği ni.isha Si.ileynıaniye Kiitiiphanesinclcdir. (Fatih. nr. 606)56

Haşiye ala Tefsir·i Slırati'n·Nebe' li'I·Beydavi: J-lridiıni fJ!euldnd Jlll'{fti E'bıi Said ei-Hddimi) (u. 1176/1762).

Haşiye ala Tefsiri'l-Fatiha: Osman ibni Yakub (Kemribi) \faiz (u.

1171 /1757). 57 ( -}

Haşiye ala Tefsiri'n-Nebe' li'l-Beydavi: Osnımı ibni ){ıkub (Kemdbi) \raiz (u. 1171/175/j.

Haşiye ale'l·Keşş:if: Cemd/eddin Mubanmıed Alısarari (u. 791/1:)88).

Elyaznıası eser, Slilcyınaııiyc Klili.iphancsi'nde (Carullah. ıır: 208) bulunnıaktaclır.58

Hil.şiye ale'l·Keşşaf: Hasan Çelebi (Fena ri) (u. 841).

Haşiye·i Beydiivi ala Surati'l-Mülk: Yılsl!fzJde Abdu/Iab Hilmi Jffendi (ii. 1167/1753).

53 B:ığd:idi, 2i238; Brockelnı:ınıı, lX/359-360; Bursalı Melııneı Tahir Efendi, li4·i5: el-Edııelıvi, 38~; ı-tacı H:ılife, Vl/189: \~nu'l-Iınad, V!Il/286; Köpriilii, l/95-96: ümer N:ısiılıi Bilmen, 11/465; Ömer R. Kelılıale, Ill/721-722; eş-Şekciiku'n­Nu'mdni)~·e, 24·1-246; Zirikli, Vlli99.

54 B:ığd:idi, l[/533; Brockelınanıı, IX!3·16: Bursalılvlelıınet Talıir Efendi, !!466; H:ıcı Halife. VI/415: İlmi)~·e Sa/namesi. 483: Ömer Nasülıi Bilmen, II/5~2; Ömer R. Kelılı:ile, IV/108: Sici/l-i Osman i. V,il675-1676: Zirikli, Vlll/161.

55 Bağda di, lll 41: Brockelnıann, IX/426-446: Burs:ılı /l'!elııneı Tahir Efendi, lf:\5:2-354; el-Ednelıvi, 373-374; İbııu'l-Iııüd. VIII/238; IgnazGoldzilıer, 158-159: İlmi)~·e Sa!namesi, 299-304; i. Hakkı Uzunç:ırşılı, :233; Osmanlı Dedeli ce Medenzveli Tmihi, 2i·102~l03; Öıııer N:ısiılıi Bilmen, llh57~i61: Ömer R. Kelılı:ile, 1/1 48; Serkis, l/227: Ş. S:ııııi, V/ 3885-.)886: eş-Şekaiku'n-Nu'nıaniı~·e. 226-228: Zirikli, 1!133. . .

56 Burs:ılı Mehmet Tahir Efendi. f/387: Ömer R. Kehh:ile. III/835; Sicill-i Osın:ıni. 4/10:'8; eş-Şekaiku'n-Nu'maniJJ'e, ~3-2·1.

5~ B:ığcl:idi, l/659; Bursa lı ı\lelıınet T:ılıir Efendi, l/i21: I-bcı Halife, Vi529: Öıııer R. Kelılüle, Il/370.

58 B:ığdidi, Il/165; !3ursalı Mehmet Tahir Efendi, 1;291; ei-Ednelwi, 293; Ömer Nasülıi Bilmen, Il/391-392, Ömer R. Kelılı5.Je, Ill/627; Sicill-i Osman i, ll/392; ~-Şekaiku'n-Nu'm:ıııirye, H-15; Ş. S:uııi. lll/1833; MamAnsiklopedisi, "Ceınaleddin Aks:ıı:ayi" ınd., Mustafa Öz: VII/308-309: Zirildi, Vll/40-4 1.

makd/dt 1999/l

108 is!Jak Doğan

59 Alııııet Özel, Han~fl Ftkth Alim/eri, 78, 108, 1 12; B:ığd3di, Il/435;

Brockelımnn, nv'·i23~i2·i: Burs:ılı ı\lelımet T:ılıir Efendi.l/284; H:ıcı Halife,

V/338: Ömer Nasülıi Bilmen, ll/'!68: L<!am :\nsiklopedisi. "Bostan Çelebi"

ınci., Nezih i Ayi-aıt, Vl/308; Zirikli, \7]i240.

60 Bağd:idi, l/223: Bur.;alı Mehmet Tahir Efendi,li362; Hacı H:ılifc, V/183: Ömer

N:ı.sühi Bilmen, 11/555: Ömer R. Kehlı:ıle, 1;381.

61 B:ığcl:idi, 11/250: llurs:ılı Mehmet T:ıhir Efendi,l/257: ei-Ednehri, 391: İbnu'I­

İm:ıd, \'lii/:179-:\SO: i. ll:ıkkı Uzuııçır~ılı, lı i: Ömer 1\:L-;iılıi Bilmen. lli·ilı7: Ömer R.

Kelıldlc, llli·i/3: Sicill-i Osın:ıııi,l/125: Zirikli, Vl/256.

62 B:ığd:idi, 11!225; Burs:ılı ~lchınet T:ılıir Efendi, 1!32l<i22: cl-Ednehri. :lli•i: İlıııu'l­lııüd, \'lll/51ı: eş-Şek:'ıiku'n-~~u·m:iniyye:

91.

6::1 I3:İğd:ıcli. 1!:\·16: l3rockelın:ııın, IXiJ23-32·l; 13urs:ılı Melıınct T:ılıir Efr:ııdi, 1/256:

el-Ed nehri, :>78-J::l); H :ıcı ll:ılife. 5/28:>-28-1: i. Hakkı Uzunç:ırşılı. 233: Ömer N:ısühi Bilmen. Il/-i6·i4ı5; Öıııer R.

Kehh:ile, l/li72; Sicill-i Osmani, 2/661: Ş. Sami, 111/2073-207-i; IV/3161: eş­

Şekaiku'n-Nu'manzyye, 2·19-250; İslam Ansiklopedisi, "Atfıli, 1-l:ıyreddiıı Hızır''

nırl. i. Llitfı Ç:ık:ın, ·l/99-!00: Köprlilli. 2/ 306, 3~8.

6-i Köprlilii, 1/106; B:ığd:ıdi,l/171; Burs:ılı Mehmet T:ılıir Eteııdi, l/305; Osm:ınlı Devleti ve Medeııiycıi Tarihi, 11/23-1:

Ömer N:ısfılıi Bilmen, !1/394-395; Ömer R. Kelılı:ile, 1!1/691: Scrkis. 1/503-504:

Taşköpıii7.1rle, lllift:ılııı's-S:t1de, lf/269-270; İslam :lnsiklopedist: "B:ıberti" ınrl.,

Ak if Aytekiıı, TV.f3'i7-378.

makttlôt 1999/1

Wışiye·i Cedid ale'l·Beydavi: Yirsl!f'ibni Hamza ei-İ~ras ( ? 1 ?).

Haşiye·i Kadim ale'l-Beydavi: }·iisuf ibni Hamza el-İlyas ( ? 1 ?).

Haşiye·i Sfıre·i En'am ala Tefsir·i Beydavi: Bostanzade iVIusta.fa Efendi (Tirevi) (u. 968!1560).

Be\'d:lvl tefsirinclen En'aııı suresine yazılmış olan bu başiyenin

Slileymaniye Kiiliiphanelerinde yazma niislıaları bulunmaktadır (Reislilkiittap, nr: 68; Süleymaniye, nr: 171; Darulmesnevi, nr: 59; Yozgat, nr: ·18).59

Haşiye·i Sfıre·i Nebe: İsmail Mi({id Efendi (u. 1217/1802).60

Haşiye-i Tefsir·i Beydavi: Abdulkeriınzdde Mubammed ~Yendi (u.

95711567).

Kur'an'ın başından Talıa süresinin sonuna kadarclır.61

Haşiye·i Tefsir·i Beydavi: Alt((i (f!ayruddin I-Jmr b. fl;fabmud b. Ömer Att{(i) (1!. 948/J):J1).

Elyazıııası eser, Süleymaniye Kiitiiplıanesi'nde (Beşir Ağaı nr. 25) bulunmakı.:ıdır.

Haşiye·i Tefsir·i Beydavi: İsmail Jfi((id Efendi (11. 1217/1802).

Haşiye-i Tefsir·i Beydavi ala Sfırati'l·En'am: Hc;tCJ Hasanztide Jiubyiddin ıllubammed Crimi (Bal!kesirl) (u. 911/1505). 02

Haşiye·i Tefsir·i Fatiha: Jfubannned Şab Femirl (u. 830/1426). . -- )

Haşiye·i Tefsir-i Kı1dı: Ilmi Kemal (,'leybiilisldm) (tJ. 940/1533).

Haşiye·i Tefsir-i K:1dı ila Sfırati'l-AI-i İmran: J!aksud Ffendi (/;. 1041!163.?).

Haşiye-i Tefsir·i Keşşaf: !l!t?fl (1-!aymddin H1z1r b. lv!almwd b. Ömer t\tı?/1) {u. 948/1541).

Elyaznıası olan eser. ~lileyıııaniye Ktp.'de (Şehid Ali Paşaı nr. 263) bul u nnıaktaclır.!.ı:l

Haşiye-i Tefsir-i Keşşaf: Ekmeluddin /v!u/Jaıınned Bayburt/ (u. 786!1384j.

Al-i im ran süresinin 196. :!ve line kadar olan bölüm ii, Köpriilii'dc (nr. 19'i) bul u nmakLıclır.6·i

Haşiye-i Tefsir-i Keşşaf: Kma/!Z{ide i\laaddin Ali Çelebi (u. 97911571).

Haşiye-i Tefsir·i Keşş:lf: Mubyiddin Mubmmued Karabaği (/1.

9L!/1535J.

Osmanlı DönemiKur'an Araştırmalan 109

Haşiye-i Tefsir·i Keşşaf ala Sfırati'l-Bakara: Saçak/IZ(ide Mubaımned ibni Ebi Bekir (Ma m şi.) (il. 1 145!1698).

Hazainu'l-Cevahir ve Mehazinu'z·Zevahir: Hadimi (ıHeu/dna M1{{ti Ebil Said ei-HadiınZJ (u. 1176/1762).

Tasavvull duygu ve diişiinceler altında kaleme alınmış eserde, besınelenin tasavvuti açıdan tefsiri yer alınaktadır.65

Hısnu'l-Ayati'l·İzı1m fi Tefsir·i Evail-i Sfırati'l·En'am: AIL((i (Hayruddin HIZirb. Mabmud b. ÖmerAtL({i) (u. 9-18/15--!1).

En'aın Suresi'nden bazı :!vet-i kerimelerin tefslri hakkındadır. Elvazınası eser, Ayasof)ıa'da (nr. 1139G, 1/399) bulunmaktadır.66 '

Hissu'l·Hakk ve'z·Zahr: HaCI Torun]Jjimdi (Kayseri) (u. 1302!1884j.

Kur'an-ı Kerim kır:latından ayrıldıktan sonra "Siibhane Rıbbike

Rıbbi'I-İzzeri ... " ayet-i kerlnıesinin, "Siibh:ine Rıbbini .. " okunmasının daha doğru olduğunu açıklaı~ın ve delillerini gösteren bir eserdir. ilisalenin yazılış tarihi, h. 1268'dir.67

Hulasatu't·Tebyin fi Tefsir·i Sfırati. Yasin: Şer[( JVlubammed Efendi (Şeybii/is/am-İstaııbu/1) (u. 1024/1615). 68

Hulasatu't·Tefasir: \'ani Mubaınmed ]J(endi (u. 1096!168)).

Hüsnü'l·K.-lri' fi't·Tecvid: Çivizade Mubyiddin 4fendi (Menteşeul) (il.

M5!1538J. Ci9

el-İfadetu'l-Muknia fi Kıraati'l·Eimmeti'l·Erbaa: Abdu/Iab Paşa (u. 1148/173)).

Kıdat-ı Erbaa hakkında olan eser, Zeytlıniye'de bulunınaktadır.70

İnı'an fi Cem'il-Kur'an: ı·iw~fWendi (u. 1]82!1865).

Kur':ln-ı Kerim'in ccnı'i ve tertibi hakkındadır.71

İnsu'l-Vahid fi Tefsir·i Ayeti'l-Adl ve't·Tevlıid: Nund/ab ibni Şer[{ Maraşi (u. 1105!1693). T2

İ'rab-ı Kur'an: Raınazanzade tVımed Çelebi (u. 986!1578).

A'raf Süresine kadardır./3

İ'r:lbu'I-Kur'an: Cr/m/Iab \felzriiddin ]J(endi (Yenişebir Fenari) (u. 1151/1738).

İrşadu'l-Akli's-Selim ila Me:z.-lye'l-Kur'ani'l·Azim: Ebu's-Su/id el-İmadi (u. 982/1574).

Meşhur bir tefsir olan İrş:ldu'I-Akli's-Sellnı, Beydavl ve Zeınahşeri'den sont:ı Osmanlı'da en meşhur tefsir kitapları arasında yer alır. Eser, I.

65 Bağdadi, 11/333; Brockelmann,lX/408-410; BursalıMehmet Talıir Efendi,l/342-344; İ. Hakkı Uzunçarşılı, 238; Ömer N:ısülıi Bilmen, 11/542-543; Ö. Rıza Kelılıale, lll/721; Serkis, l/808; Sülemıan Ateş, 248-249; İslam Ansiklopedisi, · Mustafa Yayl:ı, "Hadi mi, Ebu Said", XV/2·i-26: Zirikli, VII/68. 66 Sursalı Melımeı Tahir Efendi, ll 25tı.Brockelm:ııın, D\,1323-324: Ömer N. Bilıııeıı, ll;.i6·ı-ı65.

67 B:ığd:idi, II/38·i; BursalıMehmet Tahir Efendi, l!332-333; Ömer R. Kehlı:lle, lll/ 354; Süleyman Ateş, 257.

68 BursalıMehmet Tahir Efendi, l/4·i9; Ömer N:ısuhi Bilmen, II/506; Sici/l-i Osmani, V/1588.

Ci9 Burs:ılı lllehmet Tahir Efendi, l/293-29·i; İlıniyye Salnamesi, 307-310; İslam Aıısiklopeclisi, "Çiviz:ıde Mulıyidcliıı Mehmed Efendi" md., Mehmet İpşirli, Vll/348-349: Sicill-i Osmaııi, IV/1108; Ş. Sami, III/1902.

70 Bağdadi, l/481-482; BursalıMehmet Tahir Efendi,l/263-264; Hacı H:ılife, lll/ 70; Ömer R. Kehhrue, 11/299: Sicill-i Osmani, 1/81; Ş. Sami, V/3909.

71 Burs:ılı Mehmet Tahir Efendi, 1/230.

72 BursalıMehmet T:ıhir Efendi, 1/417.

73 Bağdadi, 1/148; Sursalı Mehmet T:ılıir Efendi,l/425; İbııu'I-Im:icl, Vlll/409; Ömer N:ısülıi Bilmen, Il/488; Sicill-i Osm:ıııi, ll 186.

makd/dt 1999/1

ll O İsbak Doğan

makii/at 1999/1

Selim'e sunulmuş, eser hakkında birçok başiye yazılmıştır. Birçok kütüphaneele el yazması olarak bulunan eser, özellikle Arap ülkelerinde çok rağbet görmüş, defalarca baskısı yapılmıştır. Bu eser, İslam ;\leminde haklı bir şöhret kazanmış, bu tefsirinden dolayı Kanuni, Ebu's-Suud Efendi'ye ihsanlarda bulunarak derin takdirlerini belirtmiştir. Sad Suresi'ne kadar yazmış olduğu tefsirin ilk bölümünü İbni Ma'lul ile sultana göndermiş, devrin sultanı Kımınİ Sultan Süleyman tarafından görkemli bir şekilde karşıianmış ve kendisine iltifatlarda bulunulmuştur.

KeşşM ve K.1dı tefsirinden sonra hiçbir tefsirin Ebu's-Sulıci Tefsiri kadar itibar görmediği if:ıde edilmiştir. Tefsirinde, tefsirin en mühim hususlarından olan Kur';\n'ın Kur';\n'la tefsiri, Kur';\n'ın hadislerle tefsiri, sebeb-i nüzul, nesh, kıssalar, fıkıh, kelam, liigat, nahiv, km1at, israiliyy;!t, muhkem ve müteşabih, şiirle istişhad, belağar ve i'dz, ayetler arasındaki münasebet ve bütünlük gibi konulara yer verilir. Tetsirin başlıca kaynakları, Zeıııahşeri'nin 'Keşşfıf'ı ve Beydiivi'nin 'Env;\ru't-Tenzil' isimli tefsirleridir. Bu iki eserden başka, onun en mühim kaynağı Fahruddin er-R;1zi'nin 'Mebtihu'I-Gayb' adlı eseridir. Müellif eserinin birkaç yerinde bu şahısların isimlerini naklederek, onlardan nakillerde bulunur. Bazen de isim ve yer belirtmeksizin, yukarıda zikredilen eserlerden isiitade eder. Ebu's-Suud sadece onlardan nakletmekle kalmamış, yeri geldikçe isim belirtmeden, bazı meselelerele onları tenkid bile etmiştir. Bununla beGıber, tefsirine bazı ınevzu hadisleri sokımış olması sebebiyle de renkide uğı~ımıştır. Yine bazılarınca bu tefsir kendilerinden ewelkilerde görlilıneyen bir tarzda, belağat yönlerini ve sünnet ehli akidesini en iyi şekilde incelediğinden eserin yüksek bir dereceye ulaştığı belirtilmektedir. İEıdelerindeki :ıkıcılık, tasvirlerindeki güzellik hemen göze çarpmaktadır. Nüklelerinin bolluğu, ayetlerin ınünasebetlerini açıklaması ve gr:ımer tahlilleri yönünden Beydil vi tefsirinden üstündür.

Miiellif, iiyetin i'Gıbı ile ilgili l:ırklı görüşleri sadece nakletmekle kalmayıp bazen o görüşlerden birini tercih eder ve sebebini izah eder. Ayetin retsirine geçmeden önce, o ;1yette bulunan bazı kelimelerin manasını Aı~ıp diline uygun olarak ve bu kelimeleri etiınieler içinde kullanarak verir. Bazen kelimeleri hadislere, şiire ve fılologların görüşleı:ine daf.ındım~ık açıklar. Bazen kelimelerin sarf ve nahiv yönlerini ele alır. Terkiblerdeki istin1am, takdim. tehir, atf, izmar ve ziyade harfleri beyan eder. Bazen ;[yeuc geçen harflerin fonksiyonuna işaret eder. Bazen de asılları Arapça olmayan kelimelerin kaynağını ispata kalkışır.

Ebu's-Suüd, ıcisirinde lOOO'den ı:ızla hadise yer vermiştir. Bunların büyi.ik bir çoğunluğu süre ve :lyetlerin tazileıleriyle ilgilidir. Bu konudaki hadislerin büyük bir kısmı mevzu hadis kapsamına girse de, eserin bi.itüni.ine bakıığımızda, israiliyyaun hemen hemen olmadığını söyleyebiliriz. Bazı yönleriyle Beydavl tefsirinden i.istiin olmakla birlikte Türkiye'de onun kadar )~ıyılmamıştır. 9 cilt halinde müstakil basımı

Osmcm!t Dönemi Kur'an Araştırmalan lll

yapıldığı gibi 'ıv!eEitih'ui-Gayb' telsirinin kenarında da basılmıştır. Tefsirin belli süre ve kısınılarına çeşitli ta'lik ve şerhler yapılmışur. Bunlardan en önemlisi, Şeyh Radiyucldin ibnu'ş-Şeyh Yüsuf ei-Makclisi'nin ta'lik:ltıclır.

Keşşaf ile !Gclı Beycl;lyi tersirierine pek çok haşiyeler, ta'lik:itlar yazılmıştır. Ebu's-Suüd tefsiri ise ilmi faaliyetin eksilcliği bir zamana tesacilif eıüği ve kendisi ele açık bir şekilele yazılıp açıklamadan kısmen miistağni bulunduğu ve eserin ımıfassal olup eğitime pek elverişli bulunmadığından üzerine pek çok başiye ve ta'likat yazılma mıştır.

Tefsirin diğer ıefsirler yanındaki özellik ve listlinlliklerini şöyle

sıralayabiliriz:

1- Konular geniş çerçeveele ele alınarak ayrıntılı ıefsir yapılmıştır.

2- İ'tikacli, fıkhi ve tarihi nıes'eleler işienirken elirayet mewcluncla biiyük başarı sağlanmıştır.

3- Keşş;lf telsirinin i'tizal fikirleri daha güçili delillerle çiirlitülmliştlir.

4- Dil ve gramer inccliklerinden,

5- Ayetler ve süreler arası mlinasebetlere kadar tutarlı bir lisllıp izlenerek okumıp incelenmesi kolaylaştırılmıştır.

6- Önceki telsirterin ınanız kaldığı birçok renkicle uğramaııııştır.

7- Mawridi i'tikaclını ve Hanefi mezhebi fıkhını benimsediği için telsirler bu doğrulwda )~!pılmıştır.

Ebu's-Suüd, tefsirini yazarken, Keşşaf ile Endru't-Tenzil'i esas tutmuştur. Bazen bunların ifadelerini aynen almış olmakla beraber, birçok yerlerde Zemahşeri'nin, IGdı'nın açıklaınalarını ıenkid etmiş, bu tersirlerde izah edilmemiş kimi önemli meseleleri açıklamıştır. Bu yönüyle, Beydav1 ve Zemahşer1 tefsirleri arasında bir konumda yeı~ılır.

İstanbul Sütllice'de yazmış olduğu bu tefsiri Sultan 1. Selim 'e ith af etmiştir. Tlirkiye'de elyazmasının bulunduğu klitliphaneler, Danıadzade (nr. 5/40), Kılıç Ali (nr. 9/48), Selimağa (nr. 55), Siileynıani)'e (nr. 79/68), Veliyuddin (nr. 24/105), Nmuosmaniye (nr. 26/202), Beşir Ağa (ıır. 8/l7), Çorlulu (nr.

.. 23), Ayasofya (nr. 46/135), Köpriilli (nr. 71/68) ve Rağıb (nr. 7/55)'clır.

Ebu's-Suüd Efendi'nin bu tefsirine h. 1041'de vef;u eden Şeyh Ahmed er-Rt')Jn1 ei-Akhis;lri'nin Rum suresinden Duhan süresine kadar ıa'lik:ltı

olduğu gibi, yarısına yakın bir bölüme de Şeyh Racliyuddin b. Yusuf ei-Makdisi'nin ta'lik:ltı vardır. Tetsirin yarısına yakın bir böllimiine ıa'lik:lt yazan Şeyh Racliyucldin )~ızclığı ta'likatı Kudlis'ii ziyaret etmek üzere gelen Molla Es'ad b. Sa'deddin'e ithaf etti. Bu tefsirin dibacesini de h. 1003 tarihinele vefat eden Zeyrekz;lde Mehmed Efendi şerhetmiştir. Yine Muhammed b. Ahmed Zeytlıne ei-Manastıri et:Tunusi tarafından

makd/at 1999/1

112 İsbal..? Doğan

74 Abdullah Aydeıııir, Ebussuud Efendi ve Tefsirdeki Metodu, 3~!8; Ali Turgut, Tefsir Usülu lle Kaynakları, 262-265;

a.ııılf. K Kelim ilnsiklopedisi, Il/167-168; Bağdadi, Il/253; Brockelımnn, IX/362-

365: Bursalı lvlehıııer T:ıhir Efendi, l/306-307; el-Edııelwi. 398-399: Ertuğrul

Diizd:ığ, Şeyhülisl:ıııı Ebussuud Efendi Feıv:ıl:ırı lşığmcl:ı 16. Asır Tiirk H:ıy:Hı, isı:ınbul. 198): tl:ıı:ı H:ılifc.l/112-113:

ibnu'l-1 nücl, vııı;:\98~100: is !:ı ın Ansiklopecli>i, Ebussuiıcl Etendi (Ahmer

Akgiindiiz), Xi36·ı-371: İ. 1-bkkı Uzunçırşılı, 235-236; isınail Cerr:ıhoğlu,

Tefsir Usulü, 292-293; :ı. ııılf., Tefsir Tarihi, 11/330-352; Köpriilii, li58-59;

Osman/i :lnsiklopedisi, ll/ 261; Ömer Nasiıhi Bilmen. lf!·ı7·HS7: Öıııtr R

Kehldle, I!I/692-Cıt):-1: Sirill-i Osııuııi. II! ·1:\9-i·iO: Ş. S:ııııi. 1/'"'22--:-2:1: Zehebi, li

22(ı-2:\ ı; Zirikli, \'11/59.

75 Bursalı Mehmet Tahir Efendi, li:\33.

76 Bı,rs:ılı ı\lelıınet T:ıhir Efeııcli,l/106: Ömer Nasiıhi Bilmen, 11/4-iO.

77 Brockelmann, !Xi372.

78 B:ığd:idi, ll/323; Brockelmanıı, IX/396; Burs:ılı Mehmet Tahir Efendi, l/4~i02;

İ. Hakkı Uzunçarşı lı, 237; Ömer N:ısiıhi Bilmen, II/537-538; Ömer R. Kehh:ile, III/

143; Zirikli, VI/4L

79 B:ığdfıdi,l/185; BursalıMehmet Tahir Efendi, l/327; Ömer R. Kehldle, 11[!302,

724; Sicill-i Osın:ıııi, V/1399.

'Meciliu's-Suüd ala Tel'sir-i Ebi's-Suüd' adlı bir h;1şiye ve Muhammed el-Huseynf Zeyrekôde tarafından yazılmış bir dibace vardır. Telsirinin iki nüshası 1-Iaremeyn-i Şerifeyn'e gönderilip, istinsahı için talebeleı-e izin verilmişti. Hem mi.isı.akil olarak, hem de 'Tefslr-i Kebir'in kenannda basti mıştır.

Bulak'ta 1275 ve 1285 yıllarında, R-lzl'nin 'Mef;1tihu'I-Gayb' adlı tefsirinin hamişinde basılmış, ardından tek olarak yine Bulak'ta 1289 tarihinde, Kahire'de 1307 ve 1308 tarihinde basılmıştır. Türkiye kütüphanelerinde birçok yazma nüshası bulunan eser sekiz cilt olarak İstanbul'da 1294, 1307, 1308; Kalüre'de ise 1284, 1307, 1308, 1324 tarihlerinde, üç cilt olaı~ık K1hire'de 1347 tarihinde, iki cilt olarak K.1hire'de (1275) ve beş cilt olaı:ık Riyad'da (197'1) olmak lizere çeşitli zamanlarda basılmıştır.74

İşarat-ı Kur'an: Hact Tomn]Jfendi {Kayseri) (u. 1302i1884).

Kur';1n-ı Kerim 'in rum uzları lıakkıncladır.75

işaret-u Menzilu'l-Kitab: I-liismneddin Ni ei-Bit/isl {u. 900/1491).

İki büyük cilrten ibaret olan bu telsir, Edirne'de Sultan Selim Kütüph~nesi'ndedir.76

el-İ'tilaf fi Vücfıdi Rivayeti'l-İhtilil.f fi'l-Kıraat: Yılsufzdde Abdıt!lab !-li/mi IJfendi (u. ll67!1753J-

Kıdatler hakkındadır. Eserin nüshaları, Fatih'te (nr. 35)', İbrahim Vakfı'nda (nr. 2/20, 27), Llleli'de (nr. 22), Selimağa'da (nr. 4) bulunmakı.adır. Eser, Abdulfeuah el-Palevi'nin 'Ziibdetu'l-İıfan .fl \fiicı"tdi'l-Kur'dn' adlı eserinin hamişinde İstanbul'da 1252 ve 1312 yıllarında basılmışttr.77

Kadı Beydavi'nin Fatiha Tefsirine Hılşiye: lvlubammed Emin Üskiidarl (u. 1149!1736)J8 C-')

K.1.vaidu'l-Kur'iin fi Tecvidi'l-Kur'an: Hdclpzdde Jvlubammed Efendi (İstmıbull) (u. 1100!1688). ·

Eser, Tiirkçedir.79

K.waidu't·Tefsir: Osman Nakşibenc/1 (u. 1200/1785). 80

Keşfu'l-Esrar: ı·imus b. Gendel ( ?/ ?). 81

so Burs:ılı Mehmet T:ılıir Efendi, 1/172. Keşfu'l-Esrar an Kıraati'l·Eimmeti'l·Ahyar: Molla Gürani (il.

SI Brrx:kclm:ııııı, Vllt:175. 893/1488). 82 B:ığd:ıdi, 1/I:IS; Brockl'lııı:ııııı, Vlli:17·i-375; ei-Edııelıvi, 352-35:1: !!:ıcı H:ılife, ll!

412; İlnıiyye S:ılıı:ımesi, 289-291; Ömer N:ısühi Bilmen, Il!-i31Ji33; Ö. Rız:ı

Kehh:ıle, 1/376; Sicill-i Osııı:ıııi, Y,ll575-1576; eş-Şek:ıiku'n-Nu'm:ıniyye, 51-55;

Zirikli, l/97.

makdltit 1999/1

Elyazması eser, Nuruosıııaniye'de (nr. 84) bulunmaktadır. 54 beyitten oluşan bu eser, dizürf sistemde yaz;lınış ınanzum bir kıraat kitabıdır. A'ıneş, İbnu Muhaysın ve Hasen el-Basd'nin kıı-Jatlerini içerir. h. 890 yılında }~ızılmıştır.82

Kıssatu Harfıt ve Marfıt: Ebu's-Sui/d el-Imddi (u. 98211574).

.---·-----------------

Osmanh Dönemi Kur'an Araştırmalan 113

Elyaznıası eser, Kılıç Ali'de (nr. 1528) bulunmaktadır.

Kitabu Keşfi's·Sırri'l-Mübhem fı Evveli Sfıreti'l-Meryem: Abdu/Iab Bosnaul (u. 1046!16__16).

Kitabu Mesrikı'r·Rfıhaniyye ve Mağribi'l-Cismaniyye fı Tefsir·i Ayet: Abdu!!"ab Bosnaili (i.1. 1M6!1636).

Kitabu Tezhib-i Ahkami'l·Kur'an: Ebu's-Senr:i J/abnwd ibni iVJıned Cemd/eddin Konevi (u. 771/1369) 83

Kitabu'l·Keşf ani'l-Emr fı Tefsir·i Ahir-i Sfırati'l-Haşr: Abdu/Iab Bosnau'i (u. 1046!1636).

Kitabu'l·Keşfi Esrari'l·Berare fı Tefsir·i Ayet: Abdu/Iab Bosnaul (u. 1046!1636).

Kitabu'l·Mi'yar li ma fı Tefsiri'l·K.~dı mine'l-Ahbar: ı'v!estcizr:ide Abditl/ab Jifendi (i1. 1148/1735).

Kitabu'n·Nasih ve'l-Mensfıh: Ga.zzi.z:dde Abdu/lat({(u. 1247!1831).

Kitabu'n·Nasih ve'l·Mensuh: İbn Dauuel (? 1 ?).

1076/1665 yılında yazılmı~ olan eser, Köprüili Kiitiiphanesi'nde (nr. 216) el yazması olaı~ık bulunnıaktadır.8·i

Kudsu'l·Ferah fı Tefsir·i Elem Neşrah: Mebıued Feuzi qendi (i.1.

1318/1901).

1297 senesi ramazanında ıvıescid-i Aks:l'da takrir edilen Arapça derslerden oluşmuş olan tefsir, basılmıştır.85

Kudsu'l·İrfiin fi Tefsir·i Sfırati'n-Necm: Mebmed Feuzi Ejendi (u. 1318).

1298 senesi raıııaz:ınıııda Mescid-i Aksa'da verilen Arapça \'aazlardan oluşmuştur. Matbüdur.

L~yihatu'l-Berkıyye fı Keşfi'l-Hicab ve'l·Estar an Vücıihi Esrar-i ba'zı'l·Ehiidis·i ve'l-Ayat: Alpazartı Osman Faz/1-1 İlr:ibl (i-'. 1102/1690).

, Mücllif, bazı {iyetlerin tasavvufl yorumunu yaptığı bu eseri gönlüne doğan bilgileri vahdet-i vücücl çizgisindeki bir tasavvuf anlayışıyla kaleme almıştır. Çeşitli surelerele altmış altı ayctin tefsirini ve birkaç hadisi ihtiva eden eser, müridi isınail Hakkı Bursevi'nin meşhur telsiri '/Wbu'I-Beymı'ın temel kaynaklarından biridir. Müellif niishasınclan (Siileyıııaniye Kütüphanesi, Reisiilküttab, nr: 511/1) başka nüshası bilinıııeınektedir.86

Lemeatu'l-Envar: Remzi Jl1ustafa If{endi (u. 1 100/1698). Tersir-i Beydil vi h:1şiyesidir.87

Letaifu İ'rabi'l-Kur'an: Ik1o Baba ibnu'ş-Şeyb İbralJinı (To~yaui) ( ?/

83 B:ıgd:idi, Il/409; Bıırs:ılı Mehmet T:ılıir Efendi, l/305; Ömer R Kelılı:ile, Illi797: Zirikli, VII/162.

84 Brockelmann, IXI367.

85 Hacı Halife, IJl/190, 4/153; Ömer Nasühi Bilmen, 11/584-585; Ömer R. Kehhfıle, lll/825; SUleym:ın Ateş, 257. 86 Bağdfıdi, 1!657-658; Burs:ılı Mehmet T:ılıir Efendi, l/31-32; İs bm Aıısiklopedisi. "Atp:ızari Osman F:ızlı" md., S:ikıb Yıldız: IV/83-85; Ömer R. Kehhfıle, Il/368; Sicill-i Osm:ıni, IV/1297; Zirikli, IV/:212.

87 B:ığdiidi, 11/442; Burs:ılı Mehmet T:ılıir Efendi, I/426; Ömer Nasühi Bilmen. Il/ 525; Ömer R. Kelılıile, III/864-865.

makd/at 1999/1

SS Brockelnıann, VII(.150: Sursalı ı\lehıııet Tahir Efendi, 1!321; Önıer R.

Kehlı:'ıle, IJ3S.

S9 Bağd:idi, I/4S9; Burs:ılı ~!ehmet Tahir Efendi, l/273-:ns: Hacı Ii:ılife. IV/277:

Ömer N:L~iıhi Bilmen, 11/SW-561: İsl:ıııı Ansiklopcclisi. "Abdullah ErrCılıi" ıııd., Ali Tıırgııt, Kıır'tın ı\ıt~iklopedi~i. 1/102-103:

!.'irili-i Osııı:ıııi,l/ti·ı-65: Zirikli.IV/131.

~o B:ığcl:icli. 1/:12:1: Broekclııı:ııın. IX/1·l'l­}i5: Sursalı ı\Iehıneı Tahir Efendi, ı;.J04; Hacı Halife, IV/267, 5/264-265: Önıer R.

Kehhfıle, l/6o·l; Zirikli. 11/233.

91 Bağcl:ıdi, lli:\43: Bıırs:ılı ı\lehıııeı Tahir Eleııdi. ı;:;s:;: ll:ın ı l:ılik.l\'/2iıS: öıııcr

N:ıslıhi llilıııcıı, 11/5·1 1: Öıııer R. Kchh:'ılc. . 111/{\l!.

92 13ağcl:'ıdi, 1/617: Bıırs:ılı ı\lehıııcı Tahir Elendi, 1!349-350: Hacı H:ılile. Y/496; İ.

Hakkı Uzııııçarşılı, 229; Öıııer R. Kehlülc, 11/215; Sicill-i Osnıaııi, lll/S43-S·l4; eş­

Şekaikıı'ıı-Nıı'ın:ıniyyc, lOS; Zirikli, IV/59.

93 İslamAnsiklopedisi, Elıussııiıd Efendi (Ahmet Akgündiiz), 10/364-371.

94 Sursalı lviehmet Tahir Efendi, I/54-55; Hacı Halife, V/493; Ömer N:ısiıhi Bilmen,

11/525; Süleyman Ateş, 23S.

95 Bağd:idi, 1/294; Brockelm:ııın, Vll/377: Hacı Halife, IV/2S7, V!2·12-2·i3; Ömer R.

Kehhtıle, 1/553.

96 13rockelııı:ııın, IX/367: Hacı Halife. V/ 2·i2-2{1: Sicill-i Osııı:ıııi. ll!626.(ı:n.

97 B:ığd:-ıdi, 11/570: H:ıcılblile, Vl/i42; Öıııer R. Kehh:ile, IV/171: Siilcyııı:ın Ateş,

249.

makd/dt 1999/1

?;.ss

Levamiu'l·Bedr: Abdu/Iab h):l'ıtbl. (u. 1252!1836).

imam Ş;!tıbi'nin Kur';!n ;iyetlerinin sayısı hakkındaki 'Niiznnetu'z-Zebr' adlı kasldesinin şerhidir. Eser, Siileymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi'de (nr. 27) bulunmaktadır. 1-J:ıcı Halife, eserin tam adını 'Levlimiu'l-Bedr fi Bustlin-i Nlizmıeti'z-Zebr' olaı~ık zikreder.S9

Lübabu't·Tecvid li'l·Kur'ani'l·Mecid: iVIolla Hüseyin ibni İskender (v. 1084/1673).

Esere, 'er-Risaletu'l-iVIubtasar.fi't-Tecuid' adlı bir şerh yazılmıştır.90

Lübbü't·Tefasir fi Ma'rifet·i Esbabi'n·Nüzul ve't·Tefsir: Liibbi iVIebmed Efendi (u. 1166!1752).91

Maıızfım Kaııfııı·i Lllgat·ı İlahi: İ b ni Melek (u. 801/1399).

Kur':1n-ı Kerim'in 1:1fızlarına dair bir lügattir. Müellifın 'İbn-i Ferişteh' adıyla meşhur kardeşi Abdiilmecid'in de bu konuda bu isimle bir lı1gati vardır.92

Meakidu't·Taraf fi Evveli Tefsir·i Sfıreti'l-Feth mine'l·Keşşaf: Ebu's-Smld ei-İmridi (u. 98l/157'JJ.

Feth süresının sonuna kadar yazmıştır. Bu h;!şiyenin ismi Keş(u'z-Zumln'da 'Meiikidu't-Tarr(?f fi Euueli Tefslr-i Sılrati'I-Fetb milıe'l-Keşşli.f olarak geçer. Eserin yazma nüshaları Süleymaniye Kütüphanesi (Fatih. nr. 5374/4, vr. 146-154); Bağdatlı Vehbi Efendi (nr. 203513. vr. 20-26); Uleli (nr. :-mı, vr.41-46) ve Bayezit Devlet Kiitiiphanesi, B:ıyezid (nr. 8025)'de bulunm:ıktadır.93

el-Mearicu'l·Vusfıliyye ila Ayi'l-Kur'liııiyye: Abdu/kerim Ce/veli (u. 1100!7688}. 9·1

el-Mecalisu's·Sinaniyye: SiJıanzdde (v. 1028!1671).

Tasavvull bir Kur';in tefsiridir. İstanbul'da 1260 yılında basılnııştır. Keş/it'z-Zımıln'da ise bu isim ile geçen eserin bir va'z kitabı olduğu ve miiellil1nin h. 1000 yılında velat ettiği yazılıdır.95

el-Mecalisu's·Sitaııiyyeti'l·Kebira: İmamzade (u. 1088/1677).

Kur';in-ı Kerim kelimeleri hakkındadır. İstanbul'da h. 1260 ve 1288 tarihlerinde basılmıştır.96

Meııilfiu'l·Kur'aıı: Jllustafa ei-Karanıani (u. 809/1416).

ei-Mevahibu'I·Atiyyeti's·Sublıaııiyye: İskilibt (u. 1199/1784).97

Mevaidu'l·İrfaıı ve Avaidu'l·İhsaıı: Ni:razi Mubammed 1Hısri (i1.

1105/1693}.

,

Osman/i Dönemi Kur'an Araştırmalan 115

Eser, Slileyman Ateş tarafından (ıV!euaidu'l- İ~{an ve !\uriidu'l-İbsan İ1:{mı Sofra/an, Ankara, 1971) tercem e edilmiştir.98

Mevakıb: İsınail Ferrub E/imdi (u. ]]56!1840). . .

Hüseyin ibn Ali ei-K;!sili'nin (v. 903) 'ei-Meuabibu'/-Aiirl'e' adlı telsirinin TürkÇe'ye tercümesiclir. ilk çevirisi Ebu'I-Faeli Muhamı;ı~cl kirisi ei-Billisl tarafınd~n yapılan bu telsirin ikinci çevirisi isınail Ferruh Eleneli taı~ılinclan yapılmış ve birçok baskısı yapılmıştır. Arapça ve Osmanlıca olaı:ık basılmış olan eserin birinci bölümü isra suresine kadardır. İkinci böliimü ise Kehf suresinden Kur'an'ın sonuna kadardır.

Eserin sonunda, Arapça olarak yazılmış şu ifade vardır: "Bu çeviri (terceme), f<erruh isınail Efendi taı~ıl1ndan yapılmış ve 1246 tarihinde tamamlanmıştır." (Tefsir-i Mevakıb, Terceme-i Telsir-i Mevakıb, 2 cilt, ı. cilt: 493 s., 2. cilt: 527 s. İstanbul, ı282/ı865 Matbaa-i Amire). İkinci baskısı ı286/1870 yılında (1. cilt: ı +493 s.; 2. cilt: !ı+526 s.) yapılmıştır. ı296/ı879 yılında Osman Zeki editörlüğiinde Matbaa-i Osmaniye tarafından 604 sayla olaı:ık 'Tr!;/'sir-i Meuak1b' olarak basılmıştır. 1317/1899 yılında istanbul'da Alıter Matbaası tarafından dört cilt halinde 7~(sir-i Tihyan'ın kenarında yazılmış olarak basılmıştır (1. cilt: Fatiha-Maide (370 s.); 2. cilt: En'am-isra (303 s.); J cilt: Kclıl~r:atır (303 s.); 4. cilt: Yasin-Nas (329 s.)). 1320-1321/l902-l905 yılında istanbul'da Yusuf Ziyaeeldin ve Ahmed Naili Şüreklsı tarafından Şirket-i Sahallyye-i Osmaniye ıvlatbaasında bastırılan bu baskısında da 4 cilt olarak 'lqfsir-i Tihymı'ın kenarına )~tzılınış olarak bastırılmıştır. (1. ci lt: 2+iı27 s.; 2. ci lt: 390+ 2 s.; } ci lt: 398+11 s.; !ı. ci lt: Yiti s.) 1323/l905 yılında Bahriye Matbaası tarafından tek cilt halinde "l~(sir-i Meurd?tb' adıyla basılmıştır. Yine Mehnıecl Mehdi taralinelan 1323-U2tf/1905-l906 yıllarında Arif Elendi Matbaasında 1i cilt olarak 'l'q(sir-i Til~ran'ın kenarına yazılı olarak basılnııştır. (1. cilt: 368 s.; 2. cilt: 356 s.; 3. cilt: 3(}i s.; •L cilt: 328 s.) Son olaı~ık 1959 yılında istanbul'da Süleyman Fahir taı~ılinclan Biiı:lin Kitabevi taı~ıfından "Meuakth 1~/'siri" adıyla 692 sayl;ı olaı~ık basılmıştır. Bu çalışmada Aı~pça metnin yanısH~, Süleyman Fahir laGılindan Aı~pça karakterlerin L:ıtinceye (giiniiınliz Tiirkçesine) çevrildiği bölümler yer alır.99

Minhacu'l-Beyan fi Tefsiri lfıgati'l-Kur'aıı: J-Iabirzrlde İsmail ibnu'ş-Şeyb Jv!ubammed Jif'endi( ?/ ?). 100

Mi'racu'l-Ula fi Tefsir-i Sfırati'I-İsra: ilkhi/ek Balışi Half/'e (i;.

930/1523). 101

Mir'atu'I-Esrari'I-İrfaıı ala İ'cazi'I-Beyan: Atpazarlt Osman Fazh-t İldbt (u. 1102/1690).

Sadreddin Konevi'nin tasavvuli mahiyette yazdığı "F;Itiha-i Şerifc" telsirine h;'işiyeclir. Eser, Siileymaniye Kiitiiphanesi, Ragıp Paşa'da (nr. 120) bulunmaktadır. 102 ( _)

98 Brockelımıııı, IX/·!06: Burs:ılı ~lehıııeı T:ıhir Efendi, 1/16~-163; Ömer R. Kehldle. lll/733; Sicill-i Osnıaııi, IV/1258; Ş. Sami, VJ;.i6~6; Siileyıııaıı Ateş, 239-242, aynı eserde, ıniiellifın tel5irindeıı örnekler de yer.ılınah.1adır.

99 Burs:ılı Mehmet Tahir Efendi, 1/318: Hacı Halife, 1/183; Sicilli Osıııaııi, ll/521: Ömer Nasiıhi Bilmen, Il/529, 562: World Bibliogr.ıphy of Tr.ıııslations of ı he Meaning ofThe Holy Qur'an, ·l58A60.

100 Sursalı Mehmet Tahir Efendi, !/345: Hacı Halife, IV/391.

101 Burs:ılı Mehmet Tahir Efendi, 1/239; Hacı H:ılife, Y/189; Ömer Nasülıi Bilmen, Il/456; eş-Şekaih.'U'n-Nu'nı:ıııiyye, 247.

102 Bıırsalı Mehmet Tahir Efendi, 1/31; Hacı Halife, IV/306; islamAnsiklopedisi "Atp:ız:ıri Osııı:ııı Fazlı" ınci., S:ıkıb Yıldız:

lV/8·!.

makci/at 1999/1

116 MJak Doğcm

j 1

~ '-../

103 13ağd:idi, 11/:W:~: rıurs:ılı ~!ehmet Tahir Eleııdi, li·i31; Ömer N:t~iıhi Bilmen,

Il/;82-583; Ömer R Kelılı:ile, Ill/188. 10·1 Brockelın:uııı, JXI37'l; Hacı Halife, IV/ 328; Sursalı Mehmet T:ıhir Efendi, 1/451-

452; Haa Halife, IV/328; Ömer R. Kehlıiile, III/343; Serkis, Il/166·ı.

105 Sursalı Mehmet Tahir Efendi, li368-369; Ömer Naslılıi Bilmen, Il/oi24; Ömer

R. Kelıhfıle. 1/185; eş-Şekaiku'n-Nu'ıııaııi)'}'e, 141-142; Ziıikli, 1/159-160.

106 Sursalı .Mehmet T:ılıir Efendi, 1!243.

107 Brockelın:ııııı, LX/375.

108 BursalıMehmet Tahir, Vi::6. 109 Brockelıııaıın. IX/t!·i-3:25: Hacı

ll:ılife, 11t!Cı5-76Ci, V/217; Ö. Rll~ı Kelıhale, l!i569: Sicill-i Osııı:ıııi, IV/1079.

maktilc11 1999/1

Mir'atu'l-Hamidin fi Keşfi Esrari'l-Muhakkıkin: Sabit 1Hubmnmed ~fendi (Kayseri) (ll. 1311/1893). y.._

F;!Lilıa Süresi teL~iri olan bu eser, lı. 1390'da İstanbul'da basılmıştır.103

Misbiihu'l-Ayati'l-Celileti'I·Furkaniyye ve Miftahu't·Tefiisiri'l· Cemileti'l Kur'iiniye: Şer{{ ~/"endi (iHubaımned Şer{{ Efendi) (ll. 1308! 1890).

Hafız Mahmud Vardari'nin Tertib-i Zibd' adlı eseri tarzında yazılmış ve 'Jl!Iiftdbu't-Tef~ir' adıyla da tanınmış bir eserdir. Bu eserde Kur'an-ı Kerim ;1yetleri lıed harfleri üzerine tertib edilerek, her ayetin hangi ciiz ve s;ıhifede olduğu ve ;1limler arasında muteber ve basılmış olan tefsirlerden 7 tefsirin hangi cilt ve sabitesinde bulunduğunu belirtir. Eser, 1286 yılında Kalıire ve İstanbul'da, 1299 yılında ise Bombay'da basılmıştır.104

Misbahu't-Ta'dil fi Keşfi Eııvari't-Tenzil: Se_ı~1id A!Jmed ibni Abdıtllab ei-Kmwi (ll. 879/1474).

Beycl;!vi Tefsirine yazılmış bir lüşiyedir. Eserin bir nüshası, Üskiiclar'ela Atik Valiele Kütiiphanesindedir.IOS

Mufassal Tefsir·i Siırati'I·Vakıa: !lt/alt Hoca Mubamwed !{(endi (Adapazari) (ll. J.l78!186_1). ıotı

Mütkinu'r·Rivaye fi Ulfııni'I·Kıraat ve'd-Diraye: en-Naiml.

1168/1748 yılında yazılmış olan eserin elyazınası ntishası, Fatih'te, İbı~ıhim Vakfı'nda (nr. 'H) bulunmaktadır. 107

Nakdu'I·Lisan ve Akdu'l-Hisan: Remzi Mustafa E/endi (11. 1100!169l?).

Kur';ln, hadis. blivlik isimler l'c beldelere ait kelimelerin i'rabının şerh ve izahına elairdir.. Bursa lı M eb med Tahir Etendi, Esacl Eleneli Kliüiphanesinde bir niishasının olduğunu belirtmiştir.108

en·Nazmu'I-Mübin fi'l-Ayiiti'l·Erbain: Okçuzdde (v. 1039!1626).

Türkçe yazılmış olan bu eser, Kur'an-ı Kerim'deki kırkayetin veznini içerir. Elyazması eser. Köprlilii'cle (nr. 217) bulunmaktaclır.109

Nefaisu'l-Meciılis fi Tefsiri ba'dı'l-Ayati'l-Kur'aniyye: Aziz Mabwud Hiid/il (v. 1038!1628).

Kur'an-ı Kerim'in 19. süresi olan Meryem süresinin ve ondan sonra gelen kimi ;1yet-i kerimderin telsirini içeren bu eser Türkçe olup, biiyük bir cilttir. Eseri, Aziz Malınıuel 1-Iliclai'nin veGtınclan sonra, halifelerinden Şevlı İsmail bir araya getirmiştir. .

Hlicl;1i, bu eserinele ;1yetleri konu alaı~ık meclisler yazmıştır. Kalbine doğan kimi diişiinceler ~~ınında n;ıkleclilen evliya menkıbelerini, lıikmetli sözleri de bu meclisiere eklemiştir. Şeybin vcl:ıtı üzerine halifelerinden İsmail

Osmanlı Dönemi Kur'an Araştırmalan 117

Efendi, bunların ziyan olmasını önlemek için bizzat şeybin el yazısından bu meclisleri Kur'an surelerinin tertibine göre sıralayıp yazmış ve bu suretle 'Ne.fiiisu'l-ıllecdlis' te[~iri meydana gelmiştir. İsmail, şeybin eserine bir şey kalmamıştır. Birinci cilt Tevbe süresine kadardır ve 10!ı7'cle taınanıl:ınnıışLJr. İkinci cilt 10!ı8 tarihli olup, Ankeblıt süresine kadardır. Üçlincli cilt İhl:is süresine kadardır ve 10!ı8'de tamamlanmıştır. ıvleşinle kaplı bu iiç cilt, bizzat İsınail'in elyazınasıdır ve Şehid Ali Pa§a'da (nr. 172-174) bulunınakıadır. Bursalı Mehmet Tahir Elendi, eserin biiyük bir ciltten ibaret olduğunu söyler.

Bu telsirele slırenin ayetleri atiana atiana telsir edilir. Örneğin Bakara süresinde } ;iyeuen 9. ayete, oı~ıdan 22. ;iyete, oı~ıdan da 25. ve 35. ayetlere geçer. Hurüf-ı ımıkau.a'a hakkında söyledikleri. ~Uiemi tefsirinde vardır. E-;as itibariyle z;ilıir nıana üzerinde durmuş, ı:ıkat ~·eri geldikçe iş;iri ınanayı ihmal etıııemiştir. Telsire ziilıd ve takva duygusu, fena fill;ilı ellişiincesi lıakiındir.ııo

eıı-Nefhatu'l-Fayiha fı Tefsiri Surati'l-Fatiha: liisl!{ziide Abdu/Iab Hilmi Efendi (ll. 116711753). (--)

Nehru'd-Dekaık: Şab ıVIubaınmed ibni Nı med (ll. 1 05l/1M2).

Te'lllliit-l Necmiy)1e' adıyla meşhur olan 'Babm'I-Hakiuk' adındaki tefsirin Türkçe tercemesidir.II1

Neticetu't-Tefasir (fı Surati Yusuf): Yakup A.M {ll. 1149/1736).

Yusuf suresinin telsiri olan eser, AGıpçı olup İstanbul'da 1266 (1850) tarihinde basılmıştır. Bu eserin bir yazması da Konya Yusuf Ağa Kiiliiphanesi'nde (nr. :12·'il) bulunmaktadır. İstanbul'da 126(ı (1850)'da Mehmet Recai (Matbaa-i Amire. istanbul, 1850, 3 + 116 s.) ve 1279 (186:)) yıllarında l Jınümi Ma;! rif N;izırı Ahmet Kamil Elendi (Daru'ı-Tıba;iti'I-Amire, İstanbul, 1863, 116 s.) editörliiğiinde Sultan Abdiiiaziz zamanında basılmış olan bu 116 sayfalık eser. Yusuf Süresinin tefsiriclir. Eser 1318 (1902) yılında LotÇalı 1-lafız Ali taı~ıfından (Yakub b. Musf{~{a ei-Celuetl. Arif Efendi Matbaası. İstanbul. 1902, 120 s.) Tepr-i 5iire-i ı·iisl!/' adıyla da basılını~tır. Kendisinin. ıelsirindcn ayrı oktt~ık Aı~ıpça ve Türkçe çe~itli eserleri vardır. II.!

Nezilu't-Teıızil, bkz. 'l'enzilu't-Tenzll

Nuru'l-Kulub: Bedruddin b. Kadt Simauna {u. 823/1420).

Mliellif. tefsirini tamamlayınca bunu p;ıdişaha takelim etmek istiyordu. Fakat idam edilince, dostları ve mliritleri bu tdsiri gizlediler. !':erede olduğu belli değildir. Katip Çelebi, bu ıelsirin iki cilt olduğunu, etrafında gayet .güzel h:işiyeler bulunduğunu söylediğine göre. tefsiri görmüş olmalıclır.l13

ııo B:ığdadi. Il/415; Brockelın:ınn, IX/ 400-402; Buı-salı Mehmet Tahir Efendi, 1/ 125-129; Hacı Halife, N/443, Vl/322-323; İslam Ansiklopedisi, "Aziz Mahmud J-!iidayi", Hasan Kamil Yılmaz, IVi338-340: Osın:ınlı Devleti ve .Medeniyeti Tarihi, fl/ 192. 507; ÖmerR Kehldle, III/82·i-825: Ş. Sami, IV/3151; Zirikli, Vll/180; Siileyııı:ın At e~. 23 ı-:~32; :ıynı eserde, miielliliıı telsirinden bir örnek ele rcr.ılm:ıkı:ıclır

lll Bıır.;:ılı ~!ehmet Tahir Efendi, i!'i·l8: Ömer N:ısiıhi Bilmen, ll/517-518. 112 B:ığd:idi, 11/547; Brockelm:ııın, JXi 370, 408; Burs:ılı Mehmet Tahir Efendi, I! 229-230; H:ıa Halife, Vl/425. IV/'il6, ll/ 129.lll/328; Ö. Rıza Kehh:ıle, IV/131; Scrkis, II/1345; Sicilli Osııı:ıııi, V/1679; Siileyımn Ateş, 2·i8; Zirikfi, Vlll/202.

113 Abdiiibaki Gölpııı:ırlı, Siın:ıvn:ı K:ıclısı oğlu Şeyh Bedreddin, 2 ve de\'amı: Brockelııı:ınıı, Vll/356-358; B:ığd:icli, ll/ •il O; BursalıMehmet Tahir Efendi.l/6·i-80; İslam Ansiklopedisi, "Bed reddin Siımvi" md., Bilal Dind:ır, V/331-334; i. Hakkı Uzunçarşılı, 228; Osmanlı Devleti ve .Medeniyeti Tarihi: Il/137-139: Ömer Nasfıhi Bilmen. ll/410-il1; Sicill-i Osm:ıni, II/361; Siileym:uı Aıeş, 216-222; eş­Şekaiku'n-Nu'mfuıiyye, 33-34; Ş. S:ııııi. II/ 1254-1255; Zirikli, Vll/165-166.

makd/dt 1999/1

118 İsbak Doğan

ı ı 4 Bursa h Mehmet Tahir Efendi, 1/377-380; el-Ednelıvi, }i3; !·!acı Halife, l!4ı7,

N/425: İbııu'l-lnud, Vll/326-327; Miftalıu's-Saade, n; ı ll; Ömer Naslılıi

Bilmen, l!/424-426; Ömer R. Kehha!e, lll/ 332-333; Sicill-i Osınani, N/1109-1110; Ş. -Sami, V/38H; eş-Şek:ıiku'n-Nu'nıaniyye,

·f0-4ı; Zirikli, Vl/150-151.

115 Bağd:ıdi, 1/840; BursalıMehmet Tahir Efendi, l/383; Hacı Halife, V/669; Ömer

Nasiıhi Bilmen, ll/552; Ömer R. Kehhale, 1!/675; Zirikli, V/243.

116 Bağdidi, ll/238; Brockelm:ııın, VII/ 375-376; Bursalı ivlelımet Tahir Efendi, l/

389-390; Hacı Halife. Vl/ı89; Ömer Nasühi Bilmen, Il/439~140; Ömer R.

Kehldle, Ill!749; Zirikli, vıı;m.

117 BursalıMehmet Tahir Efendi, l/272-273.

118 Brockelıııanıı, IX/393-394; Sicill-i Osımni, N/1211.

119 Brockelın:ııııı, VII/372; Hacı Halife, Vf 348; Sicill-i Osın:ıııi, V/1431; Ş. Sami, N!

2957; eş-Şek:ıiku'n-Nu'm:ıniyye, 23.

makd/dt 1999/1

Nüzhetu'l·İhvan fı Tefsiri Kavlihi Teala "Ya LUt inna Rusulu Rabbik. .. ": Kqfiyeci (Ebıt Abdilialı Alubammed iVIubyiddin ibni Siile_ınnan ibni iVIesud Rllmi-i Kdficf) (v. 879/1474). ıı 4

Rahmaniyyetun mine't·Tefsir: 1ibdullab Eyyılbl (v. 1252/1836).

Ramuzu't·Tahrir ve't·Tefsir: Liit.fullab b. ıVIubaımned Erzurum!. (v. 1202/1787).

h. 1197 tarihinde yazılmış olan bu tek ciltlik tefsirin bir ni.ishası, Galata Mevlevihanesi klitüphanesindedir.115

Reddu'l·Kıraat bi'ş-Şevaz: J'i'isı!f:Zdde Abdıt!lab Hilmi Efendi (v. 1 167!1753).

Kıraatler hakkındadır.

Revnaku't·Tefasir fı Hakkı'l·Enbiya: /vfubammed ibni Necib Karabisari (v. 900!1494).

Kur'fin'cbki peygamberlerin kıssaları hakkındadır. Elyazması eser, Petersburg ve Berlin'de bulunmaktadır. Zirikl1, eserin Arapça olduğunu ve Manisa'da gördüğünü zikrecler. Eserin yazılış tarihi, h. 875'tir.116

Risale fı Adabı Kıraati'l-Kur'an: Hadimi (ivleLJ!and Jl:Iiifti Eb/i. Said el-Had imi) (v. 1 176/1762).

Risale fi Ayati'l-Müteşabihiit: Saçaklızade iV!ubamıned ibni Ebi Bekir (}famşlj (iJ. 1145!1698).

Risale fi Beyani Rusumi'l-Mesahifi'l-Osmaniye: Birgivi ıvfubammed !{fendi (9]9-981/15]1-1573).

Risale fı Esrari'l-Fatiha: Molla Hüsrev (v. 886!1481). , _..,.:';

Risale fı Kavlihi Teala "el-Malu ve'l·Benune Zinetu'l·Hayati'd· Dünya": Abdu/Iab Efendi (TiJ·evl) (v. 1249/1833).117

Risale fı Kavlihi Teiila "İnna Enzelna": Abdul!ab Efendi (Tilt!vf) (v. 1]49/1833).

Risale fı Tefsiri Ayeti'l·Vudu': Taşköprüzade AJJmed Efendi (901-968!1495-1561).

Risiile fı Tefsiri Ayetin min Surati'l·Ahzab: İbn Arab Kadı (108]-1 122/1671-1710).

Eserin elyaznıa nüshası Ayasol)ı:ı'da (nr. 2/417) bulunmaktadır.118

Risale fı Tefsiri "Nun ve'l-Kalem": Abdu/Iab Bosnavı (v. 1046!1636).

Risale fı Tefsiri Surati't-Tekasur: Yf;ferşab ei-Hanefi (v. 800/1397).119

Risale fi'r·Reddi ale't-Tilinin fı İ'cilzi'I-Kur'an: Abdussela1n Efendi

Osmanlı Dönemi Kur'an Araştımıalan 119

(Seyyid Abdusselliııı Efendi) (1200-1259/1786-1843).120

Risa.Ie mine't-Tefsir: Davud Karsi (v.1160!1747).

Eserin tam adı 'er-Risaletu'n-Nıtriyye ve'l-JUşklitu'I-KudsiJ~'e'dir. Nur suresinin 35. ayetinin tefsiri olup bazı müfrit tasavvuf ehline cevap olmak üzere kaleme alınmış olan bu eserin, Siileymaniye Kütüphanesi (Hacı Mahmud Efendi, nr: 6383) ile Birgi Kütüphanesi'nde birer niishası bulunmaktadır. 121

Risrue·i el-Hacc·u Eşhuru'n Ma'lômat: Abdurrabman Amasyavı

(lvliie_ı~'edzlid e) (860-922!1456-1516).122

Risrue·i Harfi'd·Dadi's-Sahih: Yılsı{{zlide Abdıt!!ab Hilmi Efendi (v. 1167/1753).

Kıraatler hakkındadır.

Risale·i Mahfôzati'l-Kur'an: M!IJa!lıççıklı HaCI JVfustafa Efendi (v. 1300!1882). 123

Risaletu'l·Halas fı Tefsiri Sôrati'l·İhlas: Jl;fev!linazlide (? 1 ?j.

832/1428 yılına ait olduğu belirtilen bu eser elyazınasıdır.124

Risaletu'l·İndiraciye: Hacı Tarım Efendi (Kayseri) (u. 1302/1884).

Kur'an kıı-;lati ilminden olup, Kıraat-ı Aşere'nin tertibi konusundadır.

Risaletu'n-Nasih ve'l-Mensôh: Hanffİbrabimf1fendi (tl. 1217/1802).

Hanitz;lde ile Bağciatlı İsınail Paşa'nın 'er-Riisib fi'I-Mensılb ve'n-Ndsib' adıyla zikrettikleri bu eseri, BUL·salı Mehmed Tahir Efendi, 'Risd!e .fi'ıı~Niisib ve'!-JV!enst?b' adıyla zikretmektedir. Hanif İbGıhiın Etendi'ye nisbet edilen bu eserin niishalarına henüz rastlanmamışrır.125

er·Risaletu's-Sa'diyye: Sadi Çelebi (Şeybiilislam) (v. 942/1538).

Fatiha Suresinin tefsiri olan eser, Sarayova'dadır.126 ( ~ ·-) - /

Risaletu't-Tertil: Hddiıııi (Mevldnd ıvliifti Ebli Said El-Hddimi) (u. 1176!1762).

" Kıdar-ı Kur'an hakkında bir mukaddiınedir. Berlin'de (nr. 533) ve Hangipor'da (nr. 18) bulunmaktadır. 'A.ddbu k1radti'l-Kur'an' ve 'Ris!i!e fi iıdabı Kırliatt'I-Kur'an ve Faziletiba' gibi adlarla da anılan bu risale Ya>~ız Fırat tadindan yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlanmıştır.l27

Rôhu'I-Beyan: İ::ı1nail Hakkt Bw-sevi (u. I 137/1724).

Arapça dön biiyiik cilthalinde yazılmış olan bu tefsir, ıniiellifin en meşhur ve en biiyük eseridir. Nakillerinin çokluğu nedeniyle telsirlerin ınecımlası mesabesindedir. Tasavvufi olan kısımlarının büyiik bir çoğunluğu

120 Bağdadi, I/572; Buısalı Mehmet Tahir Efendi, 1/275-276; Hacı Halife, V/462; İsbnı Aıısjklopedisi, "Abdlissehm Efendi, Mardini", Mlicteba Uğur, 1/300-301; Ömer N:ısfıhi Bilmen, Il/563; Ömer R. Kehhale, II/l<i9. 121 Bağdadi, 11363; Bnx:kelmann, IX/372; Buısalı Mehmet Tahir Efendi, l/302-303; Hacı Halife, V/297; Ömer R. Kehhale, I/ 702; İs bm Ansiklopedisi, "Davud-i Karsi" md., Cemi! Akpınar: IX/29-32; Serkis, II/ 1503; Zirikli, II/33.4. 122 Bağdadi, 1/544; Brockelmann, VI!/ 370-371; Buısalı Mehmet Tahir Efendi, 1/ 255; el-Ednehvi, 368; Haa Halife, V/441; İbnu'l-Imad, VIII/109; i. Hakkı Uzunçarşı h, 232; Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, II/404; Ömer Nasfılıi Bilmen, Il/ 452-453; Sicill-i Osmani, 1/92-93; eş­Şekaiku'n-Nu'maniyye, 176; Ş. Sami, NI 3070-3071; Zirikli, III/318. 123 Bağdidi, 11/459; Buısalı Mehmet Tahir Efendi, l/411-412; Ömer R Kehldle, III/886. 124 Brockelmann, VII/372.

125 Bağdadi, l/39; Buısalı i\•lehmet Tahir Efendi, 11329-330; Ömer R. Kehhile, I/23, 73; İsl:ımAıısiklopedisi, "Hanifİbr:ıhiin Efendi" md., Cemil Akpıııar, XVl/39-42; Sicill-i Osınaııi, Il/605; Zirikli, l/74.

126 Brockelmann, IX/358; eş-Şek:'ıiku'n­Nu'miiniyye, 260. 127 Brockelnıann, IX/408-409; islam Aıısiklopedisi, .Mustafa Yayla, "Hadimi, Ebu Said", XV/24-26.

makd/at 1999/1

120 İsbak Doğan

128 Bağdfıdi, Ji219-220; Brockelnı:uın, IX/ 368-369; BursalıMehmet Tahir Efendi, !/

120-124; Hacı Halife, lll/369, V/180; Osmanlı Devleti ve Medeııiyeti Tarihi, ll/

66; İslam Aıısiklopedisi, V/1114-1115; Ömer N:ıstihi Bilmen, ll/53'i-536; Ömer

R. Kehhfıle, 1/362; Sicill-i Osıııaııi, III/825; SUleyıııaıı Ateş, 242-248; Ş. Sami, II/950;

Zirikli, l/313. Eser, son yıllard:ı el­ı\lektebetu'I-Malıınudi)'e, Eser Neşri)'at

(1986, 10 c., 4603 s.) ve D:ıınb Y:ıyıııları (1995, ı o c.. 5600 s.) ıar:ıfındaıı

y:ıyınbnıııl!jrır.

makd/at 1999/1

'Te'v1/dt-t Necm~we'den alınmıştır. Fakat diğer bazı ifadeler ve özellikle tarihi bir takım nakiller zayıftır.

İsınail Hakkı Efendi, tefsirini, vahiy müddetine eşit olmak üzere yirmi üç senede yazmıştır. Bu tefsir, İslam aleminin her tarafında yaygındır. Türkiye'de hemen hemen bütün vaizler, bu eserden yararlanırlar. Bu eserde en büyük miilessirlerin, alimlerin, mutasawıfların sözleri bulunmaktadır. Ana kaynakları Kadı ile Ebu's-Suud tefsirleridir. Bunun yanında et-Tefsiru'l-Kebir'den, Kişani'nin 'Te'vilat'ından ve et-Te'vilatu'n-Necmiyye (Bahru'l-Hakaik ve'l-Meani) adlı tefsirlerden de yararlanmıştır. Bu eser, Kur'an-ı Kerim ayetlerinin manalarını izah için usulü dairesinde yazılmış bir tefsir kitabı olduğu gibi, aynı zamanda pek mükemmel bir mev'ıza kitabı olarak da kabul edilmiştir. Müellif de en çok bu gayeyi takib etmiş, yaptığı vaazları tefsir haline getirmiştir. Bunun içindir ki, bu eserin sahifelerinde tefsir ile pek de alakası olmayan birtakını lıikayelere, ibretli vak'alara, tasawufi nıanzlınıelere de yer verilm iştir. 1-lau;] aslı olmadığı belli olan bkat öğüt bakımından değerli bulduğu lıik;1yeleri de anlatmıştır. Gaye hikayenin gerçekliği değil, temsili olarak hik;\ye yoluyla ders vermektir.

istim edebiyatının her dalına vakıf olan İsmail Hakkı, sırası geldikçe Arapça, Farsça şiirieric sözlerini öyle süsler ki, insanı hayran bırakır. Onun için asırlarca bu eser, '~lizlerin elinden düşmemiş, bazı ünlü bilginler bu tefsirin başından başlayıp sonuna kadar parça parça okuyarak halka va'zetnıişlerdir. Yazılan mev'ize kitaplarının da ilk kaynağı 'Rubu'l-Beyan' olmuştur.

Vahdet-i vüclıd görüşünü benimseyen nıüellif, İbnu'I-Arabi'nin derin tesirindedir. Eserlerinde bu tesir kendisini gösterir. Fakat tefsirinde bunu açıkça söylememiştir, herhalde halka hiıabettiğinden dolayı telsirinde valıdct-i vüclıd görüşün ii açıkça söylemekten çekinmek zorunda kalmıştır.

Eserin elyazması nüshaları, Ayasolya'da (nr. 6/213), Nuruosmaniye'de (nr. 101:308), Köprüiii'de (nr. 5/100), Selimiye'de (nr. 2/30), Yahya Efendi'de (ıır. 40/38), Feyzullah Ebıdi'de (nr. 3/41) ve Kılıç Ali'de (nr. 3/1 11) bulunmaktadır. Eser. 1255. 1264, 1267, 1278 yıllarında Bulak'ta, 1285'te Kalıire'de re 1306, 1330 tarihinde İstanbul'da basılııııştır.J28

Ruhu'I-Meani fı Tefsiri'l-Kur'ani'l·Azim ve's·Seb'i'l·Mesani: AlılsizrideMabmud Ij{endi (ll17-1270!1802-1854).

Eserin tam adı, 'R(t!m'l-Medni j7 Te.fs1ri'I-Kur'dni'I-Azim ue's-Seb'i'l-Mesrini'dir. ıvliiellifin 34 yaşında iken yazmağa başladığı bu tefsir, onsekiz, ondokuz sene içinde bitmiştir.

Alı."ısi, tefsiriııcle riv;1yete didyetteıı daha fazla önem vermiş, birçok ayetleri ridyet yoluyla izah etmiştir. Gerek rivayet ve gerek dirayet yönüyle büyük bir retsir olan J?tlbu'I-Merini'nin başlıca özellikleri şunlardır:

Osman lt Dönemi Kur'an Araştırmalan 121

ı. Mukaddimede telsir ve te'vilin manası, telsirin dayandığı il imler, Kur'an-ı Kerim'in cem 'i, i'dzı. kehlnıullah olduğuna dair bilgiler bulunmaktadır.

2. Sureler arasındaki mana ilişkisi, uygunluk ve bütiinllik gösterilmiş; surelerin, iiyetlerin faziletleri hakkındaki bazı hadisler yazılmış, bunların bazı özelliklerine işa.ret edilm iştir.

3. Ayetlerin kırinine ait vecihler yazılmış, lisan, behlğat bakımından ralıliller yapılmış, Zemahşerl, Eblı Hayyan gibi mülessirlerin bu husustaki be)r.ınat ve görüşleri iktibas edilmiştir. Müellif. nahiv ve fıkıh meseleleri üzerinde durur. TaGıtsız olarak lakihlerin görüşlerini ve delillerini sevk eder, mezhep taassubu gi.itmez.

4. Bazı ;!yerlerin tdsirinde büyük incelemeler yapılmış, kısaca "istiva" meselesi, Hazreti Hızır'ın hayau meselesi hakkında laydalı bilgi ve muh;lkemat yaznıışur.

5. Bazı mü!Cssirlerin bir kısım görüş ve düşünceleri tenkid edilmiştir. Örnek olarak Fahruddin-i R;lzi'nin "ei-J-Iayyu'I-Kayyüm" (13akara. 2/255) ayeti \'C "le innallahe ye'ti bi'.)-Şems" (J3akara, 2/258) ;\yetleri hakkındaki görüşleri tenkid edilmektedir.

6. Astronomi, tabiat bilgisi ve felsefeye ait !:ızla bilgi verilmemiştir. Haua tetsirin mukaddiıııesindc. bazı ıııiilessirlerin telsirlerini lclscll bilgiler ile doldurmu* olduklarını tcnkid dahi etıııi~tir. Bununla birlikte bu teı:~ir, bu gibi ilimlere, lenlere ait bir kısım laydalı bilgiden tamamıyla uzak da değildir. Ha u:\ bazı yerlerde. örnek o !:ırak "ğ:lsık" kelimesini izah sıı~ısında İbn-i Sina'nın sözleri aynen nakledilm iştir.

7. Avetlerin içerdiği kapalı ifadelerclen. ince ınanalardan birçoklarına tasav~·ull bir üsllıp ile işaret olunmuştur. Ayetin z:ilıir manasını verdikten sonra iş:1ri manasından da bahsetmeyi ihmal etmez. Telsirele ôlıir mana h:ikiıııdir ama iş:1ri manaya da temas cuiğinden onu i~:lri müfessirler arasında sayanlar da olmuştur.

8. Allısi, bu tel~iriııde Ke~~:il't:ın, K:ıdı Ucyd:t\'i'dcn. Eblı I l:ııyan'clan, Ebu's-Suücl'dan, ed-Durru'I-Menslır'dan. ibn-i Teyıııiwe'nin eserlerinden ve Fütuh:lt-ı Mekkivve'den istiı;lde etmistir. ins:ır ~:;hibi, hüsnü zanna m:llik biri olan Alüst: Mulıyiddin-i Aı:ıbi \:e ibn-i Teymi~~·e gibi kimseler aleyhinde bulunmuyor. tam tersine bunların reddedilmiş bazı sözlerini ilmi bir surette ıe\·il ve yönlendirmeye çalışıyor. Fakat kendi kanaatine uygun olmayan şeyleri de açıklamaktan ve tenkidden geri durmamaktadır. Şii ulenı:ısına karşı da çok önemli reddiyeleri, cevapları v:ırdır.

9. Birçok kimselerin doğru sanarak tdsirlerine aldıkları israiliyy:lt türlinden yalan haberleri şiddetle redcleder, lıatt:l bazen alaylı bir tarzda reddeder.

Tetsirindc, ibııu'I-Aı~ıbi'clen "~eylıiıııiz" diye bahseder: bu. ibnu'I-Arabi'niıı

mak!ilôt 1999/1

J?? İsbak Doğan

129 Ahısi, Ruhu'I-Meani ll Tefsiri'I­Kur'ani'I-Aziın 1·e's-Seb'i'l-~les:ıııi.

(öıısöz), f/2·3; Bağd::idi. ıı;.ns~ıl9; I-ları H:ılife, Vl/38·1-:185: Ömer N:ısiılıi Bilmen. 11!565-573: Ömer R. Kelılı:tle,lll/815-817:

Siileyııı:ııı At e~. 2·ı9·.S': isl:ıııı - Ansiklopedisi. ''Aiiısi, Şelı:ıbeddiıı

Mahmud" ıııd., Mulı:ıııııııed Eroğlıı, Il/ 550-551: Scrkis,li.f.

130 Ömer Nasülıi Bilıııen, ll/596-597; llacı ll:ılife, V/3'i3; ilıııiyyc Saln:ııııcsi.

505-507.

131 isl:ıııı Ansiklopedisi, "Bayezid Halife" nıd., Osnı:ııı Tiirer. V!2·i2.

132 Burs:ılı Mehmet T:ılıir Elencli, /!-l70-•l71: Ömer N:ısülıi Bilnıeıı, ll/593.

133 B:ığd:idi, 1/163; Burs:ılı ı\lehıııeı Tahir Efendi, fi2~H; Ömer R. Kehlı:tle. l/1 H.

13·1 isbııı Aıısiklopedisi, "Abdiissel:ıııı Efendi, M:ırdini" md., .Miicteb:ı Uğur,!!

300-301.

135 B:ığdfıdi, 1/5•19; Burs:ılı ı\lehınet Tahir Efendi, 1/135-136; Ömer N:ısfıhi Bilıııen,

ll/522: Ömer lt Kehhfıle, lli97.

makd/dt 1999/1

tesiri altında olduğunu gösterir. Fakat tefsirinde vahdet-i viicfıd izine rastlan nı anı a ktadır.

Alusi, işarl telsirele Kaşanl'nin tesirindedir, onun fikirlerini benimsemiş, onun iisllıbunda tefsir etmiştir.

Eser, dokuz ci !cl olup. nıatblı'dur. Bunun dokuz cild ya?ma · nüslıaları Sultan ı\bdiilnıecid taı:ılindan 1268 tarihinde Koca Ragıb Kütiiphanesine v:ıkfedilıııiştir (nr. 185-19:~).129

Safvetu'l·Beyan fi Tefsiri'l-kur'an: Musa Kd.znn Efendi (1275-1337/1858-191 1).

Eser, tanıanı lananıanı ıştır.l30

Secencelu'l-Ervalı: Bdyezid-i Rtlilli (v. 900).

F;'ıtiha süresinin tefsiri olan ese~·in yazma bir niishasi Sliİeyıııaniye Kiitiiphanesi'nde bulunmaktadır. (Halet Efendi ilavesi, nr: 3/1)131

Sırr-ı Furkan: Snn Paşa (tl. 1313!1895).

Muhtasar bir telsirclir.

Sırr-ı Kur'an: S/rn Paşa (u. 1313/1895).

ıvluhtasar bir tefsirdir.

Sırr-ı İstiva: Sirn Paşa (u. 1313!1895).

Muhtasar bir teCsirdir.

Sırr-ı Tenzil: .\im Paşa (u. 1313/1895J.

Muhtasar bir telsirclir.

Sfıre-i Beleel Tefsiri: Yel:ta Iffendi (Ali Yekta Efendi) (v. lj:.J()_ff902).132

Sfıre-i Furkan Tefsiri: Çöınez Kadı Alımed Efendi (Sil[fkevi) (u. 7091 !1680). m Sfıre·i ~1.hman Tefsiri: Yekta Efendi (Ali Yekta Efendi) (v .. J320!1902).

Şeth·i Fatiha-i Şerife bi Hurfıfi Mühmele min Sınaati Fenni'l·Bedi' (kaddemeha Ii Vali-i Bağdad Ali Rıza Paşa): Abdftsseldıit Efendi (Seıyi~/ Abdusselrinı ~'(endi) ( 1200-125911786-1843).

Ar;tp bartlerinden tamamen nokr;ısız harflerle yazdığı bu olağaniistli r./ "".. eserini Bağdat Valisi Ali Rıza Paşa')~! takdim etmiştir.l34 <,

Şerlı-i Manzume·i Tefsiri'I-Kadı: Kuddı"tsi Abdurrabman Efendi (Jibdu/lab Efendi.zride) (i1. 1080/1669).135

Şerhu Besmele: i\kkimımıi Mubaıımıed I.ffendi (Mubannned İbni Jfusla{a) (il. I J7.i!I760j.

Osmanlı Dönemi Kur'an liraştırma/an 123

Eser, İstanbul'da 1298 tarihinde basılınıştır.

Şerh u Bes m ele: Ha ct Mubaıımıed ibni Ali ei-Knrammıi (? 1 ?).136

Şerhu Be~mele: Hiidiınl (Mevldnii lvfi(fti Ebıt Yıld ei-Hiidimi) (v. 1176/1762).

'Risdletu'ş-Şerbi'I-Besme/e' adıyla da bilinen bu eserele Hadiıni, besınelenin ınana ve hikmetlerini lügat, kel;1m, fıkıh, tefsir. tasawuf vb. onsekiz ilim yönlinden açıklamış ve bu hususta 100 kadar kaynaktan faydalandığını belinıni~tir. Escre, Ahmed b. Hasan ei-Kaı:uııani taGıfından Tubfetu'I-Besme/e' ve iVIuhaınıned Ali Karınani ei-Erzincani tarafından 'Risaletu'I-Besıne/e' adıyla iki şerh pzılınıştır. Onsekiz ilıne uygulanarak yazılmış olan bu eser. Mısır ;llimlerinden Şeyh lilcyş Elendi taı~ıfından telhis edilmiştir. Kahirc'clc basılan bu eserin basını tarihi belli değildir. Kahire'clen sonra İstanbul'da da 1261 yılında. 'İzab-u İbddu Hikmeti'I-Hakl.m miıı Be)lihı-i Bisınillabirmbmmıirrabiın' adıvla basılmıştır. (Slileyınaııiye Ktp., Fatih. nr. 5311) istanbul'da 1201 ve 1304 yıl ında basılın ıştır.l37

Şerhu Envaru't-Tenzil: HaCI Baba İbnu'ş-.Şerb İbmbiın ('l'o.\yaui).

Şerhu Haşiyetu Tefsiri Sureti'l-Kehf: Alliimek .llubmımıed ibni Musa (v. 1046/1601).

Beydavi telsirinin Kelıf süresiyle ilgili bölliıniine yazılmış h;1şiycdir. Slileymaniyc Kliüiphanesi. Ayasol)ıa'da (nr. :~59/2) bulunmaktaclır.l38

Şerhu Miişkilati'l-Kur'ani'l-Kerim ve Şerhu Miişkilati'I-Ehadis:

Cemd/eddin Mubanmıed Ai.~sarayl (i1. 791/1388).

Farsça yazılmış olan bu bir ciltlik eser, Sultan Il. 8;1yczid adına )mılmıştır.l39

Şerhu Uındetu'l-İrfan fi Vasfi Hurfıfı'l-Kur'an: Hmndullab ibni Hayreddin (u. 9431 15.:)6-:)7).

Tccvid konusunda Cczeriyye nıanzlımesine benzeyen clyaznıası eser, A)r.ısof)ıa'cla (nr. 4796) ve l.;llcli'de (nr. 61) bulunmaktadır. Eser Uzerine 'Ceviibiru'I-Ikriin' adlı bir şerh de yazılmıştır. Bu ~erh ise. Haınidiyye'de (nr. 17) ve Uleli'de (nr. 61) bulunmaktadır. 1·10

Şerhtm ve Tercemetun li ba'd min Sfırati'l-Bakara: İlnwddin ei-Huseyni (? 1? ).

Müellil1n Kanuni Sultan Süleynıan';ı ithal· ettiği eser elyazması olup, A}r.ısofya'da (nr. 398) bulunmaktadır.l41

Şifau'l-Ebdani'l-Merzap fi Sırri Menafıi'l-Kur'ani'ş-Şerif ve'l-Esmai'l Hüsna: Hdırlflli f!j{mdi (u. 1080!1669).

136 BursalıMehmet Tahir Efeııdi.l/327: Ömer R. Kehhiile, III/6ol.

137 Brockelm:ııııı, IX/408-410: Burs:ılı illehmet Tahir, 1/342-344; isl:ıın Aıısiklopedisi, Mustaf:ı Yayl:ı, "H:ıdiıni, Ebu Said", A'V/24-26. 138 ishm Aıısiklopedisi, "B os nevi" md., Bekir Sad:ık, Vli306. 139 Sursalı i\·lehmet Tahir Efendi, 1/291. 1'!0 Brockelımnıı, IX/359. 141 Brockelm:ınn, IX/357-358.

makdlclt 1999/1

124 İsbak Doğan

142 Burs:ılı ı\lelımer T:ılıir Efendi, 1/:126-:ı::;: I !:ıcı H:ılife, IYi) S.

H3[3:ığcl:"ıdi. 1/50'7: Bursalı Melımeı Tahir Efendi. D:ı-i-335: Hacı Halife. Vhl3:

Ömer 1\. Kelı!ı:ıle, 11/6-i. 14·1 Bağdadi,l/1 ·iS; Burs:ılı Mehmet Tahir

Efendi, l/247; el-Ed nehri, 393; Ömer Nasiılıi Bilmen, ır;.ın; Slileym:ın Ateş,

230. ı\ ynı eserin, K:ıdı Beyd:ı1·i Tefsirine bir lı3şii'C olduğu ve B:ık:ıra ile Al-i imr:iıı

sürelerini k:ııı~:ıdıf:ı d:ı k:ıyıı:ıkl:ırd:ı yer:ılm:ıkr:ıdır. ibkz. Ömer N:ısiılıi

Bilıı;eıı, !1/472: ll:ıc; Halilc, l!Y"9-:ıso:ı H5 Zirikli, Vll/5.

HÔBrockclımıııı. Vll/}76: Burs:ılı ı\lelınıeı T:ılıir Eleııdi, 1/}iO-}i 1: ei­

Ednclıl'i, 35S-:l59: İbnu'I-Inı:tcl, VIII/9: Ömer N:ısühi Bilmen, ll/~·i3; Ömer R Kelılıale, III/28; Ş. S:'ııııi, 111/~051; eş­Şeldiku'n-Nu'm:ıni)')'e, 90-92: isl:ını

,\ıısiklopeclisi, "H:ıtilu:ıde Mulıyiddin Efendi" md., İlyas Üziinı, XVIh63~i6-i: Sicill-i Osımni. IV/1109: Zirikli, V/301.

1 ·ii Bağcl:'ıcli, 1/553: Burs:ılı ı\lelııııet Tahir Efendi, 1/26:1: Hacı H:ılife, \'i·i48: Ömer

N:ısiıhi Bilmen. II!s:ı<J: Ömer 1\. Kehldle. Ili')).

HS Jl:ığd:idi. 1688: Burs:ılı !llelııııeı T:ılıir Efendi, i/3.~3; H:ıcı Halife. V/·ı':'·i~l75;

Ömer N:tsiılıi Bilmen, 11/550: Ömer K Kehlı:ile, 11/175: Sicill-i Osııı:ıııi. ll[f900: Ş.

S:ııııi, V/3986.

1 ·19 Burs:ılı Mehmet Tahir Efendi, li:\83; H:ıcı 1-I:ılife, V!-i5(i: İlıııin·e S:ılııaıııesi:

409: Ömer N:tsıihi Bilmen. II!532: Sicill-i Osm:uıi, 1/92.

150 B:ığd:'ıcli, ll/-i99: BursalıMehmet Tahir Efendi, l!-ll5~il6: H:ıcı Halife. VI/

386; Ömer N:ısiılıi Bilıııeıı, ll/519: Ömer 1\. Kelılı:ile, IWi5; Sicill-i Osııı:ıni, IV/

1276; Zirikli, vııı;s:ı.

151 B:ığd:ıcli, ll/281; Burs:ılı Melııııeı Tahir Efendi, l!-f60-i61; Ömer N:ısiılıi

Bilmen, ll/518; Ömer R. Kelılı51e, III/55): Sicill-i Osııı:ıııi, lll/10~-i.

maM!cit 1999/1

Kadı Ebubekir en-Nesefi'nin 'ed-Durm'n-Nazim .fl Fizdili'I-Kur'dni'I­Keriw' isim li eserinin şerh i olup, mi.iellif, eserin sonuna Peygamber Elenelimizin mübarek ağızlarından çıkan duaları ilave etmiştir. Eser, tck cilttir.H~

Tahakatu'I-Müfessirin: Snn Paşa (u. 131311895).

Tabsıratu'I-Hakk ale'I-A'yaıı fi Hurmeti'I-İsticar ala Kıraiiti'l· Kur'an: Hamid l{{endi (Hmputi) (ei-Hdc Abdulbaıuid flmndi f:'limdi) (u. 1320!1902).1-i3

Takşiru't-Tefsir: Nımed ilmi JV!abmud el-Esamm-ı Karamani (u. 981!1573).

Miiddelc Süresine kadar vazılmış oniki ciltten olu§an bir tefsirdir. Ömrii yetmediği için td~irini tamamlayanıanıışLır. Tefsiri, '7iifsiru'I-Karaınani' ve 'f.ii/xilm't-lefisir' adıyla da bilinir.l·ı.J

Ta'likat: Mubyiddin Mubammed b. Kastm ei-Nıaueyn (v. 904!1-197).

Beyctlvi'nin 'Enuriru't-Tenzil' adlı tefsirine yapılmış bir ta'likhtır. Zirikli, eseri Mısır'da gördi.iğiinü ve tanı adının 'Hdşiyetu'I-Nıaueyn ald ba'dt'I-Meuci.zt' min Enuriri'I-Tenzilli'l-Beyddui' olduğunu ve eserin baş tarafının eksik olduğunu belirtir. 145

Ta'likat ala Evail-i Keşşiif: Hatipzade iV!ubyiddin F:fendi (u. 901/1495).

1-latipz;!de'nin Sultan Bayezicl'e hediye ettiği bu tefsir, 'Nıiru'I-Eıwdr' adıyla meşhur olmuştur. Zemahşeri'ye ait 'el-Keşşat' adlı tefsirin fo;1tiha sCıresiyle Bakara süresinin ilk yirmi beş ayetinin tetsiri Uzerine yazılan Sevyid Şerif ei-Ciiıdni tarafından y~ızılan lı:lşiyeye h;lşlyedir. 'Ta'lib.tit alii /~'udili'I-Keşş~( şeklinde de anılan eserin bazı nlislıaları kiitüplıaneleriıııizde ıııevcuuur. (Süleymaniye Klitliphanesi, C;!rullah Eleııcli, nr: 202; Millet Kiiliiplıanesi, Muml Molla, ıır: 268; Köprüili Kiitliplıanesi. F;1zıl Alımed Paşa, nr: 1610)146

Ta'likat ale'I·Beydavi: :\bdurrabman Rabm-i Bursavl (.Meuczdde) (ll.

1 173/1759].147

Ta'likat ale'l-Beydavi: le/ılb J\bdulga,{lir Am idi (u. 1182/1768). ı-ıs

Ta'likat ale'l-Beydiivi: :l!enteşi:uide Alıdurrab im Efendi (Şeybiil is/dm) (il. Jl28/l7J5J.H9

Ta'lik:i.t ale'I-Beydavi: Nu m/Iab Şirviini (u. 1065!1654).150

Ta'lik:i.t ale'I-Beyd:i.vi: Ramawııziide Nımed Çelebi (u. 986/1578).

Ta'lik:i.t ale'I·Beydavi: Van/ari Şeybziide jVJubanmıed Efendi (tl. 1057/16-17). ı sı

Ta'likat ale'l-Beyd:i.vi: Zekerzra 4fendi (Şeybiilis/am) (v. 1001 /1592).

Osmanlı DönemiKur'an Araştırmalan 125

Araf suresine aittir.l52

Ta'lilcit ale'I-Fatiha li Tefsiri'l-Kildi: İsmail Hakk1 Burseui (11. 1 1137/1724). ( •r )

Ta'lilcit ala Tefsiri Beydavi: Gazzizdde Mustr~f{, Nesib IJ(endi (il.

1202/1787).

Ta'likat ala Tefsiri Beydavi: Hdztk Mubammed ~/"endi (Erzuruıni) (u. 1177/1666). 153

Ta'lilcit ala Tefsiri Beydavi: Kudd1/si Abdurmbmaıı IJ(endi (Abdullab f!fendizdde) (v. 1080!1669).

Ta'lilcit ala Tefsiri Beydavi: Mubammed Emin ibni Yle/reddin Şirudni (v. 1036!1626).

Bakara st! resinin 2. ;[yerine kadar yazılmış bir ta'likattır.l54

Ta'lilcit ala Tefsiri Beydavi: Jvhibmmned Mubriddin .Aliksdrl (u. 901/1495).

Şekaik sahibiı1in dayısı olan ıvluhyiddin, Duhan Süresine kadar yazdığı telsiri, Sultan I3ayezid'e hediye etmiş, vaktin bilginleri bu tcfsiri çok beğennıişlerdir. Şeklik sahibi bu telsir hakkında: "Bu, salıibinin bir ;[yet-i klibra old~ığunu gösterir" denıiştir.l55

Ta'likat ıla Tefsiri'l-Beydavi: Yrwsl Mubannned Mubyiddin İmddl (11. 922/1516). 156

Ta'likat ala Tefsiri Beydavi: Yozgadi Çubadarzdde Hao Ke§(i Mustafa f!{endi (11. 1308/1890). 15i

Ta'likat ala Tefsiri Beydavi: ı·fisl(( ibni Cilneycl (NJizdde) (v. 902!1496). 158

Tefhimu'l-İhvao fı Tecvidi'l-Kur'an: Hakkt Jfubmmned lf{endi (v. 1315/1897). 159

Tefricu'l-GalaJı: fi Tefsir-i Sfırati'l-Felak: Mebmed Feuzi Ilfendi (v. 131~).

Bu eser, 1300 yılında basılııııştır. Mev'iza tarzında bir tefsirdir. İşari yönii de vardır. 160

Tefsir: iıbave)'n (Mubpiddin Jlubmnmed b. Kasm1 NJavevn) (v. 904/1491). . . . ..

Elyazınası eser, Danıadz:ide'de (nr. 58) bulunmaktadır. Tanı adı. Tavdliu'I-Envdr'dır.16ı

Tefsir: Cemal Haluel i (Çelebi Hal[{e) (i!.9ll!1506).

15::! 13urs~lı Mehmet T~hir Efendi J!.J7S· i Imi ye s~lnJmesi, 3·i3-345; ömer,N:t>fı·lı·i 13ilmeıı, ll/494; Sicill-i Osımııi, V/1707.

153 13urs~lı Mehmet T~hir Eleııdi, 1!3::!8: Ömer N:ısühi 13ilınen, ll/546-5·!8: Sicill-i Osm~ni, 11!665. 154 B~ğdadi, Il!2i5; Brockelnı:uııı, IX' 446+!7; Burs:ılı Mehmet T:ıhir Elendi,l/ 395; el-Ednehvi, 415; Ömer N:ıs(ı!ıi Bilmen, 11/511-512; Ömer R. Kelı!ıfıle, ı; 401.

155 Bağd:idi, Il/218; Brockelın:ııın, IX/ 360; Burs:ılı lviehmet T~hir Efendi, l/.188; el-Edııelıvi, 359; Hacı H:ılife, I/369: ibııu'I­Iın:ıd, VIII/9; Ömer N:ısülıi Bilmen, IllH3-44,i; ÖmerR. Kelılıale, III/27; Sicill-i Osııı:ıni, IV/1106; Siileyın:ın Ateş, 224-225; eş-Şeldiku'ıı-Nu'ın:ıniyye, 341-}i2.

156 13urs:ılı Melımeı Tahir Efendi, I! 226.

157 13urs:ılı ı\Ielııııet Tahir Efendi, ı;.i69-470; Ömer N:ısülıi Bilmen, ll/581 -582.

158 Burs~lı lviehmet Tahir Efeııdi,l/463; Sicill-i Osm:ınl, V/1688; Zirikli, VIII/223.

159 Bağd:idi, Il/384; BursalıMehmet Tahir Efendi, l/112-113; Hacı H~life, lll/ 197, IV/Si: Ömer R. Kelıh:ile. lll/266; Serkis, 1!784-785; Sicill-i Osııı~ni, Il/562: Zirikli, Vl/108. 16° Slileyıııan Ateş, 257.

161 Brockelmann, VII/383; H:ıcı Halife, I! 363.

makd/dt 1999/1

126 İsbak Doğan

162 B:ığd:idi, li/329; Bur.;:ılı lviehmet Tahir Efendi, 1/310-311; Hacı Halife, V/ 169; İlıııiyye S:ıln:ııııesi, ·i23Ji:l4; İslam

Ansiklopedisi, "Es:ıd Efendi, ·Ebuish:ıkzade" md., Muhammet Nur

Doğan, XI/338-}iO: Ömer R. Kehhale, nı; 130; Sicill-i Osıııani, 11/491; Ş. Sami, Il/

908-909. 163 Bur.;:ılı Mehmet T:ıhir Efendi, I/50;

Zirikfi, IV/57.

164 Hacı Halife, V/414; Ömer R. Kehhfıle, 11/67; İsl:ım Aıısiklopedisi, "t\bdülhay Celvet1" md., Nuri Özcan, 1/227-228. 165 H:ıa H:ılife, l/366; Ömer N:ısühi

Bilmen, 11/454. 166 B:ığdfıdi, 11/435-436; Bur.;alı Mehmet Tahir Efendi, 1/160; ei-Ednehvi, 397-398; Ömer Nasülıi Bilmen, II/471-472; Ömer R. Kehhale, Jllfi25; Siileı~ııan Ateş, 230.

167 Süleyman Ateş, 239. 168 B:ığdadi, If/258; Bur.;:ılı Mehmet

Tahir Efendi, 1/287; Ömer Nastilıi Bilmen, II/490; Ömer R. Kehlıiile, JJI;.iSO.

makdldt 1999/1

Duha suresinden Kur'an-ı Kerim in sonuna kadardır.

Tefsir·i Ayete'l-Kürsi: Esad lvfubammed Efendi (Şeybulislam Ebu İsbdk İsmail Iffendizddej (u. 1166!1752).162

Tefsir·i Ayet·i Kıile Aleyke's-Selam: Abdu/kerim \fmdari (1003!1882).163

Tefsir·i Ayet-i ma kane ale'n-Nebi min Harec: Abdu/kerim Vardm·ı (1003!1882).

Tefsir·i Ba'z·ı Suver·i Kur'aniyye: i\bdulbaJ9' Efendi (u. 111711705).

Türkçe yazılmış bu eserde Meryem, Ya-sin, Feth, Rahman, Nebe', Naziat, Abese, Tekvlr, İnfıtar, Mutaffıfin, Hi.iıneze ve Kevser surelerinin tefsiri yapılmıştır. Hacı Halife, bu eseri Vezir Hüseyin Paşa'nın yanında gördüğünü zikreder.I64

Tefsir·i Cemal Halife: Cemal ed din İsbak Karamani (u. 923/1517).

ı\•liiddele suresinden Kur';ln'ın sonuna kadar olan bu tefsirde, ayetler onar onar tefsir edilmiştir.165

Tefsir·i Fatiha: Abdu/kerim \fardm·l (1003/1882). C_)

Zirikli, eserin adının 'Faslu'l-Hitdb .fi Tefslr-i Ünmıi'l-Kitdb' olduğunu ve Teymlıriyye'de bulunduğunu zikreder.

Tefsir·i Fatiha: Nureddinzdde Muslibiddin Mustafa Efendi (u. 98l/1573).l66 \ --~

Tefsir·i Fatiha: Zekerz)'a Iffendi (Şeybiilislaıız) (u. 1001/1592). ('--".'\

Tefsir·i Fatiha-i Şerif: Nı)'azl Mu bammed lvftsrl (u. 1105!1693).

Arapça bir eserdir. Eserin elyazma ni.ishası, Pertev Paşa'daki Niyazi'nin eserlerini ihtiva eden mecımıanın 33a-36 b varakları arasında yeralır.167( _. 'ı

Tefsir·i İhlas: ıviusa Kaznn Iffendi (1275-1337/1858-1911).

Tefsir·i Kıldı H3.şiyesi: Molla Giirani (i1. 89311488).

Tefsir·i larendevi: Babazdde Mubammed Efendi (Larendeli) (u. 99511586). 168

Tefsir·i Sfıre·i Adiyat: Abdu/Iab Bosna u/ (u. 1046!1636).

Tefsir·i Sfıre·i Asr: Abd u ll ab Bosnaui (u. 1046!1636).

Tefsir·i Sfıre·i Bakara: Birgit/i ıVIubammed Iffendi (929-981/1521-1573).

BakaGı suresinin yarını ci.iz'i.ine kadar yazılmış olan bu tefsir, dil yöni.iyle kıymetli bir eserdir. Daha ziy~lde nahiv ve sarfa ait kaideler göze çarpar. Beycl;\vl tefsirinden daha i.isti.in olduğu iddia edilmekteyse de ondan daha

Osmanlı Dönemi Kur'an Araştırmalan 127

muht;ısar ve daha az ıneşhurdur. Eser, Yaşar Düzenli tarafından tahkik edilmiştir (basılınamış yiiksek lisans tezi, İstanbul 1989, Marmara Üniversüesi Sosyal Bilimler Enstitiisli). Eserin bir nlishası, Fatih Kütüphanesinde (nr. 230) bulunmaktadır.169

Tefsir-i Sure-i l)uhan: Jll!ubammed Mubyiddin Niksdrl (v. 901/1495).

Tefsir·i Sure-i Fatiha: Cemal Halvetl (Çelebi Hal{(e) (v. 912/1506). \.-"i Tefsir-i Sure·i.,Feth: Abdıtllab Eyylibi (v. L!52!1836).

Tefsir-i Sure-i Feth: Aiuhanmzed Emin ibni Sadreddin Şirvdni (v. 1036!1626).

Eser, Selimağa'da (nr. 84) bulunmaktadır.

Tefsir-i SJ]re•i İhlas: Bukdlzdde l'eliyüddin Efendi (v. Jl83/1769).170

Tefsir·i · Sure-i İhlas: iV!ubammed Emin ibni Sadreddin Sirudni (v. 1036!1626). . , .

Tefsir-i Sure-i jhlas: Şeybzdde Mıt!JjJiddin Mubammed Efendi (İzıJiiti) (u. 951/1544).

Tefsir·i Sure-i İhlas: Tabir Efendi (Kadtzdde-Şeybiilisldnı) (ıı. 125411838).171 -

Tefsir·i Silre-i Kadr: Abdurmbman Aınasyavi (Miie__ı~ı'çdzdde) (860-922/1456-1516).

Mliellif, eserini Sultan Bayezid'e takdim etmiştir. Esere, ta'likat yazan "Belari'zade" diye meşhur Molla Saiahuddln Muhammed, eseri İskender Paşa'ya t.ı~diın etmiştir. Ruhuilahzade diye meşhur Molla Ahmed de ~sere r.ı'likat yazın\şrır.ın

Tefsir·i St)re·j Mutaffifin: Recep Efendi (Hacerz!ide-Fereciki) · (v. 1311/1893).173 .

Tefsir·i S.qre·i Mülk: i\Iustafa ibni Mtibmmned An karavi (? 1 ?).17-i

Tefsir·i Sıi.re·i Mülk: Tatar Pazarcıkit Mebıned Efendi (v. 996).175

" Tefsir-i . ·su~e·i Nebe': Recep 1-ffendi (Hacerzdde-Fereciki) (ıı. 1311/1893).176 . .

Tefsir~ S~ı-e~ Niır: İbrabinı Kırmıi (v. 1042!1632).

Tefsiru Sure-i Yasin: Esad 1Vlubrmnned Efendi (Şerbulisldm Ebu İsbdk İsmail!-ffe~ıdizdde) (v. 1166!1752). -

Tefsir·i Sure-i Yiısuf:Abdulkerim Celııeti (v. 1100!1688).

Tefsir·i S~,r.tı·i Yusuf: Galata/ı JV!ubannJied Efendi (v. 1005_).

169 ömer Naslılıi Bilmen, II/473; İsbm Aıısiklopedisi, "Birgivi" md., Emrııllalı Yüksel, VI/191-194. 170 Bağdadi, !1/501; BursalıMehmet Tahir Efendi, l/63; Hacı Halife, Ill/193, VI/ 389; Ömer Nasiılıi Bilmen, ll/549; Ömer R. Kelıhille, IV/75; Ş. Sami, VI/4692; Zirikli, Vlll/118.

171 B:ığdadi, Il/370; BursalıMehmet Tahir Efendi, 1/458-459; İlıniye Salnamesi: 472-473; Ömer Nasulıi Bilmen, ll/561-562; Ömer R. Kelılıale, !1!;365; Sicill-i Osın:ıni, V/1615. 172 el-Ednelıvi, 368; Haa Halife, l/369. 173 BursalıMehmet Talıir Efendi, l/430. 174 Burs:ılı Mehmet Tahir Efendi, l/385. 175 Ömer Nasfılıi Bilmen, Il/490-491. 176 Burs:ılı Mehmet Tahir Efendi, l/430.

makd/at 1999/1

128 İsbak Doğan

- 177 BursalıMehmet T:ıhir Efendi, 1/319; Ömer Nasühi Bilmen, ll/502.

178 BursalıMehmet Tahir Efendi, Ii430; Ömer N:ısiıhi Bilmen, II/582; Siileym:ın

At~, 257. 1 7913ursalı Mehmet Tahir Efendi, l/436;

Ömer N:ısiıhi Bilmen, If/550. lSOel-Ednehvi, :ı.g.e.: 410; Bursalı

Mehmet Tahir, a.g.e.: 1/258-259; H:ıo Halife, a.g.e.: 1/371; İslam Ansiklopedisi,

Hasan Giileç "Ayşi Melııned Efendi": 4/ 287.

ısı Ömer N:ısülıi Bilmen, :ı.g.e.: Il/459; Köpriilü, :ı.g.e.: l/55-56.

182 Hacı Halife, :ı.g.e.: 1/373. 183 Brockelııı:ınn, (GAL): 91349.

184 is bın Aıısiklopedisi, "Ce ımi-i H:ılveti" md., !vlelımed Serhaıı T:ıyşi: 7:

302-303

makd/at 1999/1

h. 994 tarihli eser, Türkçe olup basılınıştır. Bu eserinde ınüellif, Hud ve ibı:ıhiın surelerinin ele retsirini yazclığını beyan eder.177

Tefsir-i Sure-i Yusuf: Nzvazi !Vlubanııned ı1iftsri (u. 1 105!1693).

Baunl bir tefsir risalesi olup Türkçedir.

Tefsir·i Sure-i Yusuf: Ra[{ Jffendi (İstanbuli) (u. 1309/1891).178

Tefsir·i Sure-i Zilzal: Sen,icl Mubaınmed Said Efendi (Karabisar'i) (v. 1190/1776).179

Tefsir·i Şerif: i\yşlı11ebmed Efendi (v. 1061).Kur'an'ın yansına kadardır. 'Tefsir-i ~~·şi' adıyla da bilinir.1SO

Tefsir-i Şerif (Tefsir-i Bedreddin): Bedreddin ıVIabmud Efendi (Aydm'i) (v. 95011543).

Tefsir·i Şerif: İbniKemal (Şeybiilisllim) (v. 940/1533).

Telsir, Safl:ıt Süresine kadardır. Bu telsirele ayetlerin manalan yazılmış, aralanndaki mi.inasebet gösterilmiş, lugavi kaideler, gereği ölçüsünde izah edilmiş, tarihi konular hakkında da yeterli bilgi verilmiştir. Eser, müellifin vefatı nedeniyle yanın kalmıştır. ISI

Tefsir·i Şerif: Kulhuddin İznik/ (u. 821!1418)

'Tqfslr-i Kutbuddlıı' adıyla da meşhur olan bu tefsir, iki veya dört cilttir.l82

Tefsir-i Şerif: i'vlubyiddin ıVJubaımned (Fenarlzdde) (u. 954/1547). Tamamlanamamıştır.

Tefsir·i Şerif: Nas/ibi Mu bammed !ffendi (u. I 13011717).

10 kliçük cilt üzerine tertip edilmiş bu tefsir, bilinen diğer tefsirlerden seçilerek meydana getirilm iştir.

Tefsir-i Şerif: Nureddinzdde JV!uslibiddin Mustafa Efendi (u. 981/1573).

En'aııı suresine kadardır.

Tefsir-i Şerif: Ra[{ !ff'endi (İstanbul i) (v. 1309/1891).

Tefsir·i Şerif: \1ardar'i Şey/JZ(/de J11ubammed Ffet1di (v. 1057!1647).

"l~fsir-i Kebir' tarzında M;1icle Süresine kadar yazılmış bir tetsirclir.

Tefsiru Ayeti'l-Kürsi: Ankara u! (v. 1098!1687).

El)~ızması olan eser, Petersburg'da bulunmaktadır (nr. 926).183

Tefsir-u Ayeti'l-Kürsi: Cemal Halueti (Çelebi.Hal[f'e) (v. 912/1506).

Eserin eliğer adı 'Kitabu'n-NLtrzıJ'e'dir. Eser, Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail (nr. 686)'cleki mecmuacla yer alır.JS4

Osmanlı Dönemi Kur'an Araştmnalan 129

Tefsiru Ayet-i "İnne's·Salate tenha ani'l-Fahşa ... ": Hanif İbrabinı Efendi (v. 1217/1802).

Tefsiru Ayet-i ''Yubıidiiınellahe": Konevı Hafiz İsmail Efendi (v. 119511780).

Tefsiru Ayeti'l-Kürsi: Jl;fubanımed Mubyiddin Fefdi (u. 940/1533).

Tefsitu Ayeti'n·Nasr: Esad Mubaınıned Efendi (Şevbulisldın Ebu İsbdk İsmai!Efendizdde) (v. 1166!1752). -

Tefsir-i Beypazari: BeypazarZMuslibuddin (v. 1051/1641).

Tefsiru "Biyedike'l-Hayr": İSJııail Hakkı Bursevl. (u. 1137/1724).

Tefsiru Cüz'·i Nebe': Çöınez Kadı Alımed If.fendi (Silifkeuf) (u. 1091!1680).

Tefsiru Fatiha: Abdulmecid Siudsl. (u. 1049/1639). , .... \

Tefsiru Fa.tiha: Anıidi (Ebubekir) (v. 1190/1776). '_.- \

Tefsiru "İnnallahe Ye'muru bi'l-Adli ve'l·İhsan ... ": }lfantı.kl Mustafa If.fendi (v. 1244!1828).

Sultan IL Mahmud'a takdim edilen bu eserle, mi.iellif, padişahın takdir ve taltifıne mazhar olmuştur.

Tefsiru "İnnellezine Yuhadi'iına'llahe ve Rasiılehii": İsmail Hakkı Burseuf. (u. 113711724).

Tefsiru Kavlihi Teala "İnne ba'zezzanni İsmun": Hddiıni (]VJeuldnd Jltfi{(ii Ebi/. Said el-HddiınZ) (u. 1176!1762).

Tefsiru Kavlihi Teata "Kulillahumme Mıilike'l-Mülk": Hddiıııi (Jltleuldnd JVlüfti Ebı/. Said el-HddiınZ) (u. 1176!1762).

Tefsiru Müfredati'l-Kur'an: iV!ustafa b. ıVIubamıned b. 1Vlubammed Emin el-Edbemi Ca.'fer el-Huseynı, Ebu İSJııdil el-\'diz (b. 1263-1331/ııı. 1847-1913).

Eser, Petersburg'da bulunmaktadır.l85

" Tefsiru Seb'a Suverin bi Nukat "Duha, İnşirah, Tin, Kadr, Asr, Kevser, İblas":HanffİbrabimEfendi (v. 1217/1802).

Tefsiru Siırati Yusuf: Sıml11 (u. 996/1561).

Elyazınası eser, Köpıiili.i'de (nr. 2/15) bulunmakt.1dır.l86

Tefsiru Siırati'l-Bakara: Ebu's-Sw?d el-Jmddi (v. 98211574).

Tefsiru Siırati'l-İhlas: Hadimi (Jltlevldnd Jvlüftl. EM Said el-Hddinıt) (u. 185 Brockelmann, (GAL): 91367. 1176/1762). 186 Brockelmann (GAL): 9/360-362.

makdldt 1999/1

130 İsbak Doğan

Tefsiru Surati'l-İhlas: Sun 'ıtllab el-Halidl.

937/1531 yılında İskender Şe fbi'ye ithafen yazılmış olan bu tefsir, Ayasofya'da (nr. 419) bulunmaktadır.

Tefsiru Surati'l-Kehf: Ebu's-Suud el-Jmddi (v. 982/1574).

Taşköprüzade'nin eser üzerindeki haşiyeleriyle birlikte elyazması olarak Ayasofya'da (nr. 359) bulunmaktadır.187

Tefsiru Surati'l-Kehf: jl;Jolla Halil Siirdi (v. 1257/1841).

Tefsiru Surati'l-Mülk: Ebu's-Smld el-Jmddi (v. 982/1574).

Eser, Kılıç Ali'de (nr. 1024) ve Berlin'de (nr. 961) bulunmaktadır.188

Tefsiru Surati'l-Mülk: Kara Halil lifendi (v. 112311711).

Tefsiru Sure-i Ve'd-Duha: Said Efendi (Mubaırımed Said Efendi) (u. 1257/1841).

Tefsiru Sure-i Ve'I-Adiyat: Said Efendi (Muhammed Said Efendi) (v. 1257/1841).

Tefsiru Sureti'I-Fatiha ve'l-Bakara: Allarnek Muhammed ibni k/usa (u. 1046!1601).

Tamamı 37 varaktır. İlk varakları, müfessirin el-Hadi adıyla bilinen Fatiha _"\tefsirini ihtiva etmektedir. Diğer varakları ise yetmiş altıncı ayetine kadar

',_ #' 1Bakara suresinin tefsirine dairdir. QÜ Ktp., AY, nr. 563).189

187 Brockelmann (GAL): 91363. 188 Brockelmann (GAL): 9/362-365.

1891DV, İslam Aıısiklopedisi, "Bosnevi" md., Bekir Sadak: 61306.

· 190 IDV, İslam Aıısiklopedisi, "Bosnevi" md., Bekir Sadak: 61306.

makd/dt 1999/1

Tefsiru S ureti'l-Feth: Alldınek J\llubammed ibni Musa ( v. 1 046!160 1).

Siileymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi'de (nr. 108/2), Şehid Ali Paşa'da (nr. 274/6) bulunınaktadır.l90

Tefsiru Tabsiratu'l-Kulub fi'l-Kelami Allami'l-Guyilb: klolla Halil Siirdı (u. 1257/1841).

Tefsiru "Velekad Ehazellahu Misaka Beni İsrail": İsınail Hakkı Burseı/i (u. 1137/1724).

Tefsiru "ve ma Besse fıha min Dabbe": İsınail Hakkı Burseul (u. 113711724).

Tefsiru "Ve ma Teşaune illa en Yeşıiallah": Hadım Alımed Efendi (Nevşebrl-Rl'tbizdde) (v. 1260!1844).

Tefsiru ''Ya Eyyuhen-Nasu'budu": İsınail Hakkı Burseul (u. 1137/1724).

Tefsiru'I-Ayati'l-Müteşabihat: Kdfiyeci (Ebıf. Abdilialı Mubammed Mubyiddin ibni Süleyman ihniMesud Rum'i-i Kdfic'i) (v. 879/1474).

~

Osmanlı Dönemi Kur'an Araştırmalan 131

Tefsiru'l-Fatiha: Gazzizdde Abdullatif (u. 1247/1831). . .

1245/1829 yılında te'lifıni tamamladığı 366 varaklık Arapça bir tefsirdir. Bursa'da (Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Kütüphanesi, Orhan Gazi. -,ı (nr: 219; İÜ Ktp., AY, ı)r. 3226)'de bulunmaktadır.l91 '~

Tefsiru'l-Fatiha: Yaztcızdde (v. 85511451).

JV!uhaınmed Bican yazdığı bu tefsirde vahdet-i vücuda karşı gelmiştir. Bu ~. eser, Şehid Ali Paşa'da mevcuttur.192 (./

Tefsiru'n-Necat: Osman Necati (v. 1293).

Nebe' (Amme) suresinden Kur'an'ın sonuna kadardır.

Tenviru'l-Basair bi Envari't-Tenzil ve Tevkiri's-Serair bi Esrari't-Te'vil: Kazabiidi Alımed ibni JJ,;fubanmıed Efendi (v. 1163!1749).

Tenviru'd-Duha fı Tefsir-i Ve'd-Duhıl: Mubaınmed Mubyiddin \'~{di (v. 940/1533).

Duha Suresinin tefsiridir.

Tenzilu't-Tenzil: Miinşi (Muhammed ibni Bedreddin el-Miinşl) (u. 1000/1591).

Wezllu't-Tenz'il' ve 'T~fsir-i Münşi' adıyla da bilinen bu tefsirin elyazması nüshalan Ayasofya'da (nr. 282), Köprüiii'de (nr. 144), Nunıosmaniye'de (nr. 147) ve Selimağa'da (nr. lOl)dır. Tefslr-i Cel;ileyn tarzında özet bir şekilde, yalnız Hafs kıraatine göre yazılmıştır. 981/1574 yılının Ramazan ayında Akhisar'da yazmaya başladığı bu tefsiri, Bedreddin ei-Miinşl, 999/1590 tarihinde tamamladı. Bu eser, Raft'ın kıraati, Asım'ın rivayeri üzerine yazılmış Cehileyn tefsiri gibi kısa ve öz bir Kur'an tefsiridir. Tefsir, yalnız Haft kıraatine göre zahiri manayı izah etmiş, kimi yerlerde i'rab açıklamalarında bulunulmuştur. Molla Bedruddin el-Miinşi'nin, III. Murad'ın yardımlanyla Akhisar'da (diğer bir rivayere göre Mısır'da)

981/1574 yılında yazmaya başladığı bu eseıi, h. 989 yılında tamamlamıştır. Eser, 339 sahifeden oluşmaktadır. Tefsirinin bir niishası, L Sultan Haınid Kütüphanesi'nde 117 mımarada mevcuttur. El)~ızması tefsir, Nlını Osmaniye El Yazınaları Ktp. (nr. 147), Köprüiii (nr. 144), Ayaso~'a (nr. 282) ve Selim Ağa'da (nr. 101) da bulunmaktadır)93

Terceme-i Tefsir-i Ebi Leys: Musa ibni Hacı Hiise)lin İznik/. (v. 833!1429).

Meşhur fakibierden Ebu'l-Leys es-Semerkandi'nin meşhur tefsirinin tercem esi dir.

Tercümanu'l-Kur'an: Yabya Efendi (A4inkdrizdde-Şeybülislam) (u. 1088!1671).

191 İslam Ansiklopedisi, "Gazzizade AbdullatifEfendi" md., Osman Tiirer, 13/ 540. 192 Süleyman At~, a.g.e.: 223. 193Bursalı Mehmet Tahir Efendi, a.g.e.: I! 392-393; el-Ednehvi, a.g.e.: 406-407; Ömer Nasfıhi Bilmen, a.g.e.: 1/491; Süleyman At~, a.g.e.: 230-231; Brockelmann (GAL): 9/365-366; el­Ednehvi, a.g.e.: 406; Hacı Halife, a.g.e.: 1/ 375, 2!756; Köprülü Yazma Eserler Kataloğu: 1/86.

makdldt 1999/1

132 İsbak Doğan

194 lı. 1174'te Diyarbekir valisi iken vefat eden çeteci Abdullah Paşa'nın "Enlıfıru'l­Cinfın min Menfib-i Ayati'l-Kur'an" adında

bu taızda bir eseri olduğu gibi, lı. 1286 tarihinde Kütahya müftüsü olan

Muhammed ŞerifEfendi adlı bir alimin de Kur'an ayetleriyle beraber matbu ve

me,<ihur olan "!vliftahu't-Tefasir" isminde bir eseri vardır. Hafız olmayanlada ve

tefsir ilmiyle me,'igul olan kimseler için gerekli bir eserdir. Devlet memurlarından AkifEfendi ad mda bir zatın da, h. 1266'da

yazılmış "Mir'atu'l-Kur'aıı" isminde mu fassal bir eseri vardır.Buı:salı Mehmet

Tahir Efendi, ag.e.: I/325-326; Brockelmann (GAL): 91344.

nıakdldt 1999/1

Elyazması eser, Ay::ısofya'da (nr. 85) bulunmaktadır.

Tertib-i Ziba: \1ardmi (Hafiz.Mabmud) (v.1045!1635).

Kur'an-ı Kerim ayetlerinin kolaylıkla bulunabilmesi için yazılmış bir eserdir. Eser, matbudur. Ely::ızması olarak ise, Ayasofya'da (nr. 83), Nuruosmaniye'de (nr. 30/129, 3/131), Aşır Efendi'de (nr. 1/22), Süleymaniye'de (nr. 401), Yeni Cami'de (nr. 187), Hamidiyye'de (nr. 33), Çorlulu Ali Paşa'da (nr. 11(12)), Bayezici Kütüphanesi'nde (nr. 3/12) bulunmaktadır. Tebzibu't-Tertib adında kitaba Mustafa ilmi Siileym b. e/-\'eli'nin yazmış olduğu telhis, Berlin'de bulunmaktadır.194

et-Teysir fı İlmi't-Tefsir: Kdfiyeci (Ebti Abdilla/ı Mubanmıed Mubyiddin ibni Sil/eyman ibni Mesud Rılml-i Kdfid) (v. 879/1474).

Usul-i Tefslr konulu bu eser, iki bab ve bir hatimeden oluşan muhtasar bir eserdir.

Miiellif, bu eseriyle iftihar ediyor, kendisinden evvel bu usul dairesinde başkalarının kitap yazmamış olduğunu düşünüyordu. h. 794 tarihinde vefat etmiş olan Bedruddin ez-Zerkeşt'nin 'el-Burblin fi Ulilmi'l-Kın·'an' adlı bir eseri vardır ki, bu konuda daha mi.ikemmeldir. Hatta Kiltip Çelebi diyor ki: "Eğer Teysir' salıibi bu kitabı gömıiiş olsa idi, kendi eserinden utanırdt."

KM!yeci'nin tefsir usuli.ine ilişkin olarak te'lif ettiği 'et-Teysir fi İlmi't-'[q.fsir' adlı eseri muhtelif ki.iti.iphanelerdeki yazma ni.ishalarının yanısıra, Isınail Cerrahoğ)u tarafından neşredilmiştir. (bkz. İ. Cerrahoğlu, Kitabu't-Teysir.fi Kavaidi 1/mi't-Tefslr, metin, terc. ve notlada birlikte neşr, Ankara, 1974)

Tefsirin yerini ve önemini belirtmekte başlayan eserin birinci babı terimiere ayrılmıştır. Tefsir ve te'vil kelimelerinin anlamları verilmiş,

benzerlik ve ayrılıklara dikkat çekilmiştir. Dirayet tefsiri ve hiikmli tartışılmış, mi.ictehid ve onun vasıtalarına değinilmiş, tefsir yapmanın caiz olup olmadığı meselesi mi.inakaşa edilmiştir. Bu arada tefsirin muhtaç olduğu 15 ilim sıralanıp kısaca açıklanmıştır. Tefsire duyulan ihtiyaç anlatılarak, tefsirin konularını teşkil eden çeşitli tabidere açıklık getirilmiştir. Muhkem ve mi.iteşabihin tarifleri yapılarak mi.iteşabih konusundaki ihtilaflar ve değerlendirmeler anlatılmıştır.

L11Zın delaleti, nüzul keyfiyeti ve ni.iz(ıl sebepleriyle ı. bab tamamlanmaktadır. Kıideler ve meseleler hakkında olduğu belirtilen 2. babda muhkem liifız ayrıntılı olarak açıklanırken Kur'an'daki mana zenginliğine dikkat çekilmiş ve onun "Cevamiu'l-Kellm" olduğu belirtilmiştir. Muhkemin yanısıra mi.iteşabih ve nesh kavramlan ele alınarak nesh çeşitli yönleri ve çeşitleriyle incelenmiştir. Zıtlık ve onların te'lifıne ilişkin bilgiler verilirken Ali b. Ebi' Talib'in müfessirlerin konuıniarına işaret edilmiştir. Tabiln, tebe-i rabii'n ve onları izleyen

Osmanlı Dönemi Kur'an Araştımıalan 133

insanbrın isimleri verilerek tefsire olan hizmetleri hatırlatılmıştır. Tefsirin kabul edilme şartlarının akıl, zabt, İslam ve adalet olduğu açıklandıktan sonra tefsirde rivayet, icize ve vidde kavramiarına açıklık getirilmiştir.

Eserin "Hatimetu'I-Kitab" bölümünde ise ilmin faziletinin kitap, sünnet, eser ve akıl ölçiiierine göre örnekleri verilmiş, hoca ve talebe münasebetlerine ilişkin incelik ve kurallar da hoca ve talebe açısından anlatılmıştır.195

Teysiru'l-Felek fı Tefsir-i Sı.lrati'l-Mülk: Mebmed Fevzi Ef{endi (v. 131~).

Fatih camiinde 1300 senesi ramazanında takrir edilen dersleri içeren Arapça bir tefsirdir.

Tıbbu'l-Kur'an Hubbu'r-Rahman: Hakkı ıvfubammed If{endi (v. 1315/1897).

Tibyan fı .Adabi'l-Kur'an: Yabya Effendi (ivfinkdriznde-Şeybiilislaın) (v. 1088!1677).

Tecvid konusunda yazılmış bir eserdir.

Tuhfetu Camiu'l-Esrar fı Tefsir-i Fatihati'l-Envar: Abdulmubsin el-Gürdnl (v.· 1050/1640). Eser, Fatih'te (nr. 8/297) bulunmaktadır. Giirdni, bazı kimselerin sorularını cevaplandırmak üzere, zahir ve batını içeren bu tefsiri yazdığım ifade etmektedir. A'ı~ıf suresine kadar yazmış, daha sonra eseri Sultan N. Murad'a sunımıştur.196

Tuhfetu'l-Muhtar: Mubtar Alımed Molla Bey (Şeybiilisldm) (v. 1300/1892).

Tefslr-i Celaleyn haşiyesi olan bu eser Cem el başiyesinin bir özetidir.

Tuhfetu't·Talebe fı Beyan-ı Meddat·ı Tarafi't·Tayyibe: l'i"rsz!fzdde Abdullab Hilmi Iffendi (v. 1167/1753).

Kıraatler hakkındadır.

Türkçe Tefsir-i Sure-i İhlas: iVJubanmzed lviubyiddin Niksdri (v. 901/1495).

Umdetu Zevi'l-Besair li (bi) Halli Mübhemati'l-Eşbah ve'n-Nezair (Hıişiye ale'l-Eşhah ve'n-Nezair): Piriziide (1023-1099!1614-1688).

İbnu Nuceym'in aynı adlı eserine yazılmış bir haşiyedir. Tek cilt olup, 425 sahifeden oluşmakt.ıdır.197

Umdetu'l-Furkan fı Vücuhi'l-Kur'an: Mustafa ibni Abc/urrabman İzmir/ (v. 115511742). .

Oniki kıdati içerir. El)r.ıznıası olarak, L1leli'de (nr. 66) ve Fatih'te, İbrahim

195 Hacı Halife, a.g.e.: 1/417; Ömer Nasıihi Bilmen, a.g.e.: II/424-426: eş­Şekaiku'n-Nu'maniyye: 40-41; Ali Turgut, Tefsir Usulü ve Kaynaklan, s. 40.

196 Brockelmann (GAL): 9/366; Bursalı Mehmet Tahir, a.g.e.: 1/448; Hacı Halife. a.g.e.: 1/423.

197 Brockelmann (GAL): 9/347; H:ır.ı Halife, a.g.e.: 4/86.

makd/at 1999/1

134 İsbak Doğan

198 Brockelıııann (GAL): 9/371-372.

198 Hacı Halife, Keşfu'z-Zunün: 2/185; Brockelnıann (GAL): 7/373; el-Ednehvi, a.g.e.: 307; Hacı Halife, a.g.e.: 2/185, 4/

472; Ömer NJ.Sülıi Bilmen, :ı.g.e.: Il/394; Süleyman Ateş, :ı.g.e.: 215; eş-Şek::ıiku'ıı­

Nu'nı::ıniyye: 22-23.

199 Brockelın::ınn, (GAL): 9/359.

200 Burs::ılı Mehmet Tahir Efendi, a.g.e.: 1/253.

makdlat 1999/1

Vakfı'nda (nr. 1/20) bulunmaktadır_l98

Usiılu't-Takrtb mine'l-Kıraat: }liinşi (lVIubamıned ibni Bedreddin el-Miinşi) (v. 1000/1591).

Uyfınu't-Tefasir: Şababeddin Al;med Siviisi (v. 860/1455).

Şababeddin Sivlisi, bu tefsiri ilim talebelerinin kolaylıkla anlayabileceği, ayrıntıdan uzak, muhtasar bir şekilde kaleme almıştır. 'Uyfmu't-Teflis2r li'l-Fudalli-i's-Semlisir' adıyla )~ızılınış bu eser, "Tejsv~i Şeyb" diye de meşhur olmuştur. Hacı Halffe, eserin "Hiçbir eğriliğin çevresinde bulımmadlğl dosdoğru bir ket/im olan Kur'lin'ı indiren Allab'a bamdolsun" sözleriyle başladığını belirtir. es-Sivlisz, eseri yazmasının sebebi olarak şunları söyler: "iılimleJ; barika ifadelerle birçok tqfsirler yazddar, fakat tefsirde izlenen yöntemin inceliği gibi birtakım nedenlerle bu eserleri okumak bazı öğrencilere zor geldi. Ben de bu yazt!anlardmı. öğrenmek isteyen ber aniayişit kimse için, kolayltğl, kapsa_wcdtğt ue açtk!tğı içerebilecek muhtasar bir t~fsiri seçip yazmak için Allab'a s1ğmdmt."

Telsir özet bir şekilde yazılmış olup, çeşitli tefsirlerden derlenerek meydana getirilmiştir. Sufı bir kimliğe sahip olmasına rağmen retsirinin iş;lrl yönü yoktur. El yazması olarak birçok kütüphanede bulunan eserin iki cilt olduğu kaynaklarda yer almaktadır. Tetsirin birinci cildi Atıf Efendi Kütüphanesindedir (nr. 258). Üç niishası da Daru'l-Kiiüibi'l-Mısri}')'e'de (nr. 146, 140, 760) bulunmaktadır. Yine, Kılıç Ali'de (nr. 71/169), Selimağa'da (nr. 60), Selimiye'de (nr. 13, 112), Veliyı.ıddin Efendi'de (nr. 9/174), Ayasof)•a'da (nr. 171, 219-220), Nuruosmaniye (nr. 32, 329) ve Köprlilü'cle (nr. 110) de bulunmaktadır.

Vakayiu'l·Kur'an: N;med Alt ar !!fendi (v. ?/ ?).

Vesiletiı'l-İtkan fi Şerhi Rusiıhi'l-Lisan fi Huriıfi'l-Kur'ıin: Hamduliab ibni Hayreddi11.

Halib'in tecvid konusundaki 'Rusübu'/-Lislin' adlı eserine 959/1552 yılında y;ıpılan şerhtir. Eser, Nuru Osmaniye (nr. 530), Leiden (nr. 1647), Petersburg (nr. 933) ve L11eli'de (nr. 68) bulunmaktadır.199

Yasin Suresi Tefsiri: Ali ibni Hüseyin Amasi (.4/liaddin Çelebi).

Türkçe yazılmış olan bu tefsfrin bir nüshası, Yerebaran'da Esad Efendi Kiitiiphanesi'ndedir.200

Zübde: Abdıd/ab ~/endi (ll. 1303!1885).

Eser, Kıra;lt-ı Seb'a ve Aşere'ye dairdir.

Zübde-i Asar el-.Mevahibu ve'l-Envar: Al;med ibni Abdu/Iab (Gurabzdde) (ll. ?/ ?).

Osmanlı Dönemi Kur'an Araştımıaları 135

Vezir İbrabim Paşa'nın tavsiyesı uzerine yazılmıştır. Bir senede tamamlanan eser Türkçe bir mealden ibarettir. Berddvi'nin 'Envdru't-Teiı:ill' adlı tefsiriyle Hiiseyiıı . Kdşifin 'el-iVlevdbibuU..ediinnive'sinden derlenmiş olan bu eserin yazılış tarihi h. 1092'dir. İki cilthalinde yazılmış olan bu Türkçe meal-tefsir, h. 1294 yılında basılmıştır. Mliellifın kendi ifadesine göre Envaru't-Tenzil, Mealimu't-Tenzll, İrşadu'I-Akli's-Sellm, ei-Mevahibu'l-Ledünniye ve Şihab Haşiyesini kaynak olarak almıştır. Müellifın kendi elyazısı ile yazılmış olan bir niishası N uruosmaniye KiitLiphanesi'ndedir.201

Zübdetu'l·Beyan: Abdu/kadir Necip Efendi (Eşrf?fzdde) (v. 1202/1788). Arapça yazılmış tasavvufi bir tefsirdir. Eserin bir niishası Bursa'da ineidi Dergahı Kütüphanesi'nde mevcuttur.202

Zübdetu'l·Beyan: Gazzizdde Abdu//at[{ (u. 1247/1831).

Zübdetu'l·Beyan: Giimiişbaneli AIJmed Z~vaeddin Efendi (u. 131 1/1893).

N isa Süresinden Nahl Süresine kadardır.

Zübdetu'l·Beyan fi Rusumi Mushaf·i Osman: el-Kimıani.

Zübdetu'l-İrfan fi Vücuhi'l·Kıraat: el-Pa/evi.

1137/1761 tarihli eser elyaznıası olup, Sarayova'dadır (nr. 33). Eserin adı, Katip Çelebtnin eserinde 'Zübdetu'l-İ~{an fl Tecvidi'l-Kur'mı' olarak geçmektedir (IV/386). Kıdat-ı Aşere konulu esere, Mubaıınued Emin Abdıd/ab Efendizade (JV!olla Ef{endi) (ö. 1275/1858) taralindan 'Umdetu'l-Hıldn' adlı bir şerh yazılmış, Zübdetu'l-İrfan ile Umdetu'I-Hılan adlı şerh birlikte, tek cilt halinde 1287 yılında, iVIu'cemu'l-ivlatbtidt' adlı eserde geçtiğine göre ise 1252 yılında İstanbul'da basılınıştır. Eser, eğitim-öğretim konusunda büyük bir şöhrete ulaşmıştır. Her ikisi tek ciltte İstanbul'da 1287 yılında basılmıştır)03

Zühretu'l-Hayati'd-Dünya: Yılsı~{zdde Abdu/Iab Hilmi Ef{endi (v. 1167/1753).

Kıraatler hakkındadır.

201 Burs:ılı Mehmet Tahir Efendi, :ı.g.e.: I/248; Ömer Nasfıhi Bilmen, a.g.e.: ll/524. Köprülü Yazma Eserler Kütüphanesi'nde (nr. 184) Abdurralıim b. Muhammed Gur:ıbziide'ye ait "H;lşiye ale'l-Envari't­Tenzil ve Esr:ıri't-Te'vil" adlı bir eser bulunmaktadır. 248 sayfadan oluşan eserin onikinci yüzyılda yazıldığı belirtilmektedir. Abdurr:ıhim b. Muhammed Gur:ıbzade ile Alımed b. Abdillalı'ın aynı kişiler olup olmadığı belli değildir. (Köprülü Yazma Eserler Kataloğu: 1/184)

202 Hacı Halife, a.g.e.: 3/385: Ömer Nasfıhi Bilmen, :ı.g.e.: 2/552.

203 Ali Turgut, :ı.g.e.: 130; Brockelııı:ııın (GAL): 91375; Hao Halife, :ı.g.e.: 4/386: Serkis, :ı.g.e.: 1/521; Zirikli, a.g.e.: 2/162; Brockelm:ınn (GAL): 9/375; İsmail Kar:ıçaın, a.g.e.: ıos.

makd/dt 1999/1

136 İshak Doğan

makd/at 1999/1

BİBLİYOGRAFYA

Abdullah Aydemir, Ebussuud J~fendi ve Tefsirdeki Metodu, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. baskı, Ank-ara-1993.

Abdiiibaki Göl pınarlı, Simavna Kadı sı oğlu Şeyb Bedreddiıı, İstanbul, 1966.

Ahmet Özel, Hanefi Fıkıb Alim/eri, Ank-ara 1990.

Ahmed Ziyaueldin Giimiişhanevi, Ebi-i Süıınet İtikadı, Bedir Yayınevi, İstanbul, 1986.

Ali Turgut, Tefsir Usulü ve Kaynakları, İFAV, İstanbul, 1991.

Alusi, Şihabucldin es-Seyyid Mahmud, Rubu'I-Meani fi Tefsiri'l-Kur'ani'l-i\zim ve's-Seb'i'l-Mesani. I-IX, Bulak 1301.

Bağdadi, İsmail Başa, HediJ~ı·etu'l-Arijln, Esmdu'l-Müellijin ve A::.ci ru '1-Musmm (/iıı. İstanbul, 1951.

Brockelmann, Cari, Taribu'l-Edebi'l-Arabi, I-IX, Mısır, 1995.

Bursalı Mehmet Tahir Efendi, Osmanlı Müe!lijleri, Meral Yayınları, İstanbul, trs.

ei-Eclnehvl, Ahmed b. Muhammed, Tabakdtu'l-Miifessiriıı. Müessesetu'r-Ris;\le, Medine, 1997.

Ertuğrul Diizclağ, Şeybii/islam Ebus..wwd Efendi Fetvaları Işığmda 16. Asır Türk llc~ı·atı. 2. baskı, Enclerun Kitabevi, İstanbul, 1983.

H. Kamil Yılmaz, Aziz Mabmud Hiidayi ve CelvetiJ:ve Tarikatı, Erkam Yayınları, İstanbull982.

Ignaz Golzclziher, Klasik Arap Literatiirii, İmaj Yayınları, Ankara, 1993.

İbnu'l-lmad, Ebu'I-Felah, Abdiilhayy el-Hanbeli, Şezeratu't-Zebeb fi Alıbari men Zebeb. Bernıt, Lübnan, trs.

İlnıin'e Salnamesi, Osmanlı İlmi]~ve Teşkilatı ue Şeybiilislaınlar, işaret Yayınları, İstanbul1998.

İsnı;ıil Cerrahoğlu, T4sir Usiilii, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 8. baskı, Ankara-1991.

İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Taribi /-11. Diy'anet İşleri R1şkanlığı Yayınları, Ankara-1988.

İslamAnsiklopedisi. İstanbul, 1950.

Karaçam İsmail, Kiraat İbninin Kur'an Tefsirindeki Yeri ve Miitevatir Kiraatlarm }'Orum Farklilıklarına Etkisi, İFAV, İstanbul, 1996.

Katib Çelebi, Muswta b. Abdullah, Hacı Halife, Keifıt'z-Zımıln an E.<:dmi'I-Kiitiib ue'l-Fwuin (1-l'l), Danı'I-Fikr, Beyrut-1994.

Osmanlı Dönemi Kur'an Araştımıalan 137

Kehhale, Ömer Rıza, Mu'cemu'l-Miiellifin 1-1\~ Müessesetu'r-Risiile, Beyrut 1414/1993.

Köprüiii Kiitiipbanesi Yazmalar Kata/oğu (1-lii), (Ramazan Şeşen, Cevat İzgi, Cemi! Akpınar) İslam Tarih Sanat ve Kiiltiir Araştırma Merkezi, İst.ınbui, 1986.

Mefiıil Hızlı, Osmanli Klasik Döneminde Bursa Medrese/eri, İz Yayıncılık, İstanbul, 1998.

Mehmed Süren~ı, Sicill-i Osman i 1-\'l, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İst.ınbul, 1996.

Osmaııh Ansiklopedisi, (Ağaç Yayıncılık), 1994 İstanbul.

Osmaııli Devleti ve Meden~)'eli Taribi 1-11. (Editör: Eknıeleddin İlısanoğlu), İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (JRCICA), İstanbul, 1998.

Ömer Nasuhi Bilmen, Tefsir Taribi 1-11, Diı•anet İşleri Bşk. Yayınları, Ank-ara, 1955.

Serkis, Yusuf İlyas, Mu'cemu'l-Matbuati'l-Arab~ı:ve (1-l//j. Diiru Siidır, Mısır 1346/1928.

Süleyman Ateş, İşari Tefsir Okulu, Yeni Ufi.ıklar Neşriyat,?.. baskı, İstanbul, 1998.

Şemsettin Sami, Kdınılsu'l-il'kim (1-6), İsı.anbul, 1316.

Taşköprüziicle, Alımeel b. Mustafa Efendi, eş-Şekdiku'n-Nu'mcm~)Te. Dersaadet, İstanbul, trs.

Taşköprüzade, Ahmed b. Mustafa Efendi, M(fiabu's-&ıade ve Misbabu's-Siyade 1-11/, Beynıt, trs. •

Tiirk~ve Taribi /-\~ (Sina 1\kşin vd.), Cem Yayınları, S. baskı, İstanbul, 1997.

Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanli Devletinin İlm~)'e Teşkilatı. Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1988.

\\for/d Bibliograpby oftbe Qur'cm (\I"OB). IRCICA, İstanbul, 1986.

Zehebi, Muhammed Hiiscı•n, et-Tejsir ve'l-Miifessirunl-111. Danı'l-Erkıim, Beyrul, trs.

Zirikli, Hayreddin, ei-A'Icim li Eşburi't-Ricdl ve'n-Nisti mine'l-Arab ve'I-Miista'rabin ve'l-Müsteşrikin (l-\'1/1). Beynıt, 1995.

makdlat 1999/1