osmanli tarİhİ (1789-1876)

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2839

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1797

OSMANLI TAR‹H‹ (1789-1876)

YazarlarDoç.Dr. Yüksel ÇEL‹K (Ünite 1, 2, 6)

Prof.Dr. Süleyman KIZILTOPRAK (Ünite 3, 5)Yrd.Doç. Dr. Muharrem VAROL (Ünite 4, 7)

Doç.Dr. Davut HUT (Ünite 8)

EditörlerProf.Dr. Zekeriya KURfiUN

Doç.Dr. Davut HUT

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2013 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›s›Yrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Ölçme De¤erlendirme Sorumlular›Ö¤r.Gör. Atilla Tekin

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Osmanl› Tarihi (1789-1876)

ISBN 978-975-06-1505-4

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 6.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Ocak 2013

‹çindekiler

Önsöz ............................................................................................................ viii

XVIII. Yüzy›l Sonlar›nda Osmanl› Devleti (1789-1801) ....... 2ÇÖZÜLME VE YEN‹DEN YAPILANMA SÜREC‹ OLARAKXVIII. YÜZYIL ............................................................................................... 3XVIII. Yüzy›l “Gerileme Devri” Midir? ........................................................ 3OSMANLI DEVLET‹’N‹N GENEL DURUMU................................................. 5Siyasi-Sosyal ve Ekonomik Panorama ........................................................ 5III. Selim’in Tahta Ç›k›fl› ve Reform Program› ............................................ 6FRANSIZ ‹HT‹LALI VE OSMANLI DEVLET‹................................................. 8‹htilal›n Geliflimi ve Genel Sonuçlar› .......................................................... 8Frans›z ‹htilal›’n›n Osmanl› Devleti’ne Etkileri ........................................... 10OSMANLI-RUS VE AVUSTURYA SAVAfiLARI .............................................. 12Osmanl› Devleti’ni Paylafl›m Projeleri ......................................................... 12OSMANLI DEVLET‹’N‹N ‹TT‹FAK HAMLELER‹ ........................................... 15Osmanl›-‹sveç ‹ttifak› .................................................................................... 15Osmanl›-Prusya ‹ttifak› ................................................................................ 16Campo Formio Antlaflmas› ve Osmanl› Devleti ......................................... 17Özet ............................................................................................................... 19Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 21Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 22S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 22Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 23

XIX. Yüzy›l›n Bafllar›nda Osmanl› Devleti ve YeniSiyasî Dengeler......................................................................... 24

XIX. YÜZYILIN BAfiLARINDA OSMANLI DEVLET‹ .................................... 25XVIII. Yüzy›ldan Devral›nan Sorunlar ......................................................... 25FRANSA’NIN MISIR’I ‹fiGAL‹ (1798-1802).................................................... 26Napoléon’un Büyük Do¤u Hayali................................................................ 26BABIÂL‹’N‹N ‹fiGALE TEPK‹S‹ VE ÜÇLÜ KOAL‹SYON.............................. 29Bab›âli’nin M›s›r’›n ‹flgaline Tepkisi ............................................................. 29Fransa’ya Karfl› Üçlü ‹ttifak........................................................................... 30M›s›r’›n Geri Al›nmas› ve Tahliyesi .............................................................. 33M›s›r’da ‹flgalin Sona Ermesi: Amiéns ve Paris Antlaflmalar› ..................... 35VEHHÂBÎ ‹SYANI VE SONUÇLARI .............................................................. 36MISIR SEFER‹N‹N SONUÇLARI VE YEN‹ S‹YAS‹ DENGELER.................... 37Savafl›n Sonuçlar›........................................................................................... 37M›s›r’da Osmanl›-‹ngiliz Rekabeti................................................................. 38Frans›z Elçisi Sébastiani’›n Misyonu............................................................. 40General Stuart’›n Plan› ve M›s›r’›n Tahliyesi................................................ 40Özet ............................................................................................................... 42Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 44Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 45S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 45Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 46

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

Osmanl› Devleti Siyasetinde Yeni Dönem............................ 48OSMANLI-FRANSIZ ‹L‹fiK‹LER‹NDE YEN‹ DÖNEM.................................... 49Napolyon’un M›s›r Seferinin Genel Sonuçlar› ............................................ 49Akdeniz’de Avrupa Rekabeti ve Yeniden Osmanl›-Frans›z Yak›nlaflmas› ................................................................................................. 51Üçlü ‹ttifak’›n Sona Ermesi ........................................................................... 53OSMANLI DEVLET‹’N‹N AVRUPA S‹YASET‹NDE YALNIZ KALMASI VE SAVAfiLAR .............................................................................. 56Osmanl›-Rus Savafl› (1806-1807)................................................................... 56Osmanl›-‹ngiliz Savafl›’n›n Sebepleri ............................................................ 58

‹ngiltere Donanmas›n›n Çanakkale Bo¤az›ndan Geçifli........................ 59‹ngiliz Donanmas› ‹stanbul Önlerinde................................................... 59‹ngiliz Donanmas›n›n ‹stanbul’dan Çekilmesi ve Akdeniz’deki Rus Donanmas›’n›n Durumu .................................................................. 60‹ngilizlerin Reflid ve ‹skenderiye Sald›r›lar› ........................................... 60

Özet................................................................................................................ 62Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 63Okuma Parças› .............................................................................................. 64Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 65S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 65Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 67

Islahatlar ve ‹ç Buhranlar Dönemi......................................... 68OSMANLI DEVLET‹’NDE ISLAHATLAR VE ‹Ç BUHRANLAR .................... 69Merkezde Düzen Aray›fllar›........................................................................... 69Genel Bir Islahat Düflüncesi Olarak Nizâm-› Cedit..................................... 70

Askerî Reformlar: Nizâm-› Cedit Oca¤›’n›n Kuruluflu .......................... 71Merkez ve Taflra Bürokrasi’sinde Düzenlemeler ................................. 74

TAfiRA ÂYÂNLARI MESELES‹ VE ‹Ç ‹SYANLAR.......................................... 75Da¤l› ‹syanlar› .............................................................................................. 77

‹flkodral› Mahmud Pafla Olay› ............................................................... 77Pazvando¤lu Osman ‹syan› ................................................................... 78Tirsiniklio¤lu ‹smail ve Y›l›ko¤lu Süleyman A¤alar’›n Mücadelesi ...... 78Canikli Tayyar Pafla’n›n ‹syan› .............................................................. 79Cezzar Ahmed Pafla Olay› ...................................................................... 79

Balkanlar’da Çözülmenin Bafllamas›: S›rp ‹syan› ....................................... 80Kabakç› Mustafa ‹syan› ve III. Selimin Tahttan ‹ndirilmesi ....................... 80BEKLENMEYEN SALTANAT: IV. MUSTAFA VE DÖNEM‹.......................... 81IV. Mustafa’n›n Tahta Geçifli ve Ard›ndan Geliflen Olaylar........................ 81III. Selim’in Katli ve II. Mahmud’un Tahta Geçmesi................................... 82Sekbân-› Cedit Oca¤›’n›n Teflkili ve Alemdar Mustafa................................ 83Pafla’n›n Tasfiyesi .......................................................................................... 83Özet................................................................................................................ 85Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 86Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 87

‹ ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 87Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 87

Avrupa Güçleri ve Osmanl› Devleti: Savafllar veAntlaflmalar (1807-1812)......................................................... 88

AVRUPA GÜÇ DENGES‹NDE OSMANLI DEVLET‹’N‹NYALNIZLAfiMASI............................................................................................ 89Tilsit Görüflmeleri (9 Temmuz 1807) ........................................................... 89

Fransa’n›n Arabuluculu¤u ve Osmanl›-Rus Antlaflmas› ........................ 90Osmanl›-Rus Savafl›’n›n Devam› (1809-1810) .............................................. 92‹NG‹L‹ZLER’LE ‹TT‹FAK: ÇANAKKALE ANTLAfiMASI (5 OCAK 1809) ..... 94YEN‹DEN OSMANLI-RUS SAVAfiI VE BÜKREfi ANTLAfiMASI ................... 96Osmanl› Rus-Savafl› (1810-1812)................................................................... 96

Ruslar›n Balkanlar’da ‹lerlemeleri .......................................................... 97Bükrefl Antlaflmas› (28 May›s 1812) ............................................................. 99Özet ............................................................................................................... 101Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 103Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 104S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 104Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 105

Köklü De¤iflim ve Dönüflüm: II. Mahmud Devri .................. 106RAD‹KAL DE⁄‹fi‹M DÖNEM‹ OLARAK II. MAHMUD DEVR‹.................... 107XIX. Yüzy›l Bafllar›nda Genel Durum.......................................................... 107Osmanl›da Bir ‹lk: Sened-i ‹ttifak ve Padiflah›n ‹radesine S›n›rlama ......... 108BALKANLARDA AYRILIKÇI ‹SYANLAR VE AVRUPA’DA YEN‹ DÜZEN ... 109S›rp ‹syan› ve Sonuçlar› ................................................................................ 109Avrupa’da Yeni Düzen: Viyana Kongresi ve fiark Meselesi ....................... 110Mora (Rum) ‹syan› ........................................................................................ 112Londra Antlaflmas› ve Navarin Bask›n› ........................................................ 115Osmanl›-Rus Savafl› ve Yunanistan’›n Ba¤›ms›zl›¤› ..................................... 116Osmanl› Afrikas›’nda Yeni Sorunlar:Fransa’n›n Cezayir’i ‹flgali.................. 117‹ran-Osmanl› Savafllar› ve Erzurum Antlaflmas› ........................................... 118MERKEZ‹YETÇ‹ DEVLET‹N ‹NfiASI VE KÖKLÜ REFORMLAR SÜREC‹ ..... 119Yeniçeri Oca¤›’n›n Kald›r›lmas› (Vak’a-i Hayriye) ...................................... 119M›s›r Sorunu ................................................................................................. 120DEVR‹N KARAKTER‹ST‹⁄‹ VE GERÇEKLEfiT‹R‹LEN REFORMLAR ........... 123Özet ............................................................................................................... 126Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 128Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 129S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 129Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 131

Osmanl› Restorasyonu: Tanzimat Dönemi .......................... 132OSMANLI RESTORASYONU: TANZ‹MAT DÖNEM‹.................................... 133Sultan Abdülmecid’in Tahta Ç›k›fl› ............................................................... 133

‹ ç indek i ler v

5. ÜN‹TE

6. ÜN‹TE

7. ÜN‹TE

Restorasyon Projesi: Tanzimat Ferman›’n›n ‹lan› ........................................ 133Bitmeyen Buhran: M›s›r Meselesi ve Londra Konferans›............................ 134Tanz›mat’a Tepkiler: Lübnan Olaylar› Örne¤i ............................................. 137Mustafa Reflid Pafla’n›n Sadareti .................................................................. 1391848 ‹htilalleri ve Baltaliman› Antlaflmas› ................................................... 139Mülteciler Meselesi ....................................................................................... 140Rusya’n›n Tahriki: Karada¤ ‹syan›................................................................ 141KIRIM SAVAfiI VE ETK‹LER‹ (1853-56)........................................................ 142Savafla Bahane: Kutsal Mekanlar Meselesi .................................................. 142K›r›m Savafl›’n›n Bafllamas› ........................................................................... 144K›r›m Savafl›’n›n Sonu: ‹lk Borçlanma, Telgraf ve Demiryollar›................. 145Paris Bar›fl Konferans› (30 Mart 1856) ......................................................... 146ISLAHAT FERMANI SONRASI BAZI GEL‹fiMELER ...................................... 148‹lginç Bir Muhalefet Olay›: Kuleli Vakas› .................................................... 148Mali Kriz ....................................................................................................... 150Ortodoks Kilisesinin Bölünmesi ................................................................... 150Özet ............................................................................................................... 152Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 153Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 154S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 154Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 155

Buhranlar, Islahatlar ve D›fl Müdahaleler Dönemi (1856-1876)................................................................ 156

ISLAHAT FERMANI’NIN ‹LAN ED‹LMES‹ VE DIfi MÜDAHALELER DÖNEM‹ ............................................................................ 157Islahat Ferman›’n›n ‹lan Edilmesi ve Özellikleri ........................................ 157Islahat Ferman›’na Karfl› Tepkiler ............................................................... 159

Cidde Olaylar› (1858) ............................................................................ 159Suriye ve Lübnan Olaylar› (1860-1861) ................................................ 160

SULTAN ABDÜLAZ‹Z VE DÖNEM‹ (1861-1876) ...................................... 162Abdülaziz Devrindeki Reformlara Genel Bak›fl ......................................... 163Abdülaziz’in M›s›r Seyahati .......................................................................... 164Abdülaziz’in Avrupa Seyahati ...................................................................... 164M›s›r’›n Durumu ve Süveyfl Kanal›’n›n Aç›lmas› (1869) ............................ 164S›rbistan-Karada¤ ve Hersek Olaylar› ......................................................... 166Eflak ve Bo¤dan’›n Birleflmesi (Romanya Birli¤i) ...................................... 167Girit ‹syan› ve Sonuçlar› (1866-1869) ......................................................... 167Karadeniz’in Tarafs›zl›¤›n›n Kald›r›lmas› (1871) ......................................... 168D›fl Politikada De¤iflim: Osmanl›-Rus Yak›nlaflmas› .................................. 169Yemen Olaylar› ............................................................................................ 170Midhat Pafla’n›n Ba¤dat Valili¤i ve Ahsa Seferi (1871) .............................. 170Doksanüç Harbi’nin Ayak Sesleri: Hersek Ayaklanmas› ........................... 171Sonuçsuz Kalan Bir Giriflim: Berlin Memorandumu .................................. 172Bulgar Ayaklanmas› ..................................................................................... 173Selanik Olay› ve ‹stanbul’daki Gerginlik .................................................... 174

‹ ç indek i lervi

8. ÜN‹TE

SALTANAT DARBES‹NE G‹DEN YOL ......................................................... 174Sultan Abdülaziz’in Tahttan ‹ndirilmesi ve Ölümü .................................... 174V. Murad’›n Talihsiz Saltanat› ...................................................................... 176Özet................................................................................................................ 177Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 179Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 180S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 180Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 181

‹ ç indek i ler vii

Önsöz18. yüzy›l boyunca aral›klarla süren Rusya, Avusturya ve ‹ran savafllar›n›n ya-

ratt›¤› iç ve d›fl sorunlara ra¤men, Osmanl› Devleti yüzölçümü, nüfus yo¤unlu¤u

ve askeri güç bak›m›ndan dünyan›n en güçlü devletleri aras›nda yer almaktayd›.

Ancak bilindi¤i gibi 18. yüzy›l›n sonu hem Osmanl› Devleti ve hem de dönemin

güçlü Bat› imparatorluklar› için bir k›r›lma noktas›d›r. Bu durum, sanayi ink›lab›-

n› gerçeklefltirmifl; bu süreci iç siyasetine ve daha önemlisi de d›fl politikas›na

uyarlam›fl Bat› ile uzun zamand›r fetih politikalar›n› terk etmifl, iç problemler ve

yeni düzen aray›fllar› ile meflgul olan Osmanl› Devleti’nin karfl› karfl›ya geldi¤i bir

dönemi temsil etmektedir. Di¤er taraftan eflzamanl› olarak yaflanan Frans›z ihtila-

li hem Avrupa’da ve hem de Avrupa d›fl›nda olumlu ve olumsuz pek çok etkiler

göstermifltir.

19. yüzy›l›n bafl›nda bu sürecin sonuçlar›n› Osmanl› Devleti a¤›r bir flekilde

hissedecektir. Avrupa’da yükselen ve yay›lmac› bir politika takip etmeye bafllayan

‹ngiltere ve Fransa rekabetlerini denizafl›r› ülkelere tafl›d›lar. Bu rekabetin en be-

lirgin sonucu olarak Frans›zlar›n Osmanl› M›s›r›’n› iflgal giriflimleridir. Bu, Osman-

l› Devleti’nin 1774 y›l›ndan sonra karfl›laflt›¤› en a¤›r durumdur. Bir taraftan ço-

¤unlu¤u Müslüman olan ve Hicaz’›n kap›s› kabul edilen Osmanl› Devleti’nin bir

eyaleti yabanc› iflgaline düfltü, di¤er taraftan da bu sald›r› ve iflgal as›rlard›r müt-

tefik ve dost olan bir ülkeden, Fransa’dan, geldi. M›s›r’›n iflgali, Osmanl› Devleti

için önemli bir ekonomik ve stratejik mevki kayb› olmas› bir yana, M›s›r ve di¤er

topraklardaki Müslümanlar nezdinde de büyük prestij kayb›na neden oldu. Fran-

s›zlar›n M›s›r’› iflgal etmesi s›radan bir hadise de¤ildi. K›sa sürmesine ra¤men bu

iflgal, Osmanl› Devleti’nin zaman içinde sadece M›s›r üzerindeki merkezi egemen-

li¤ini kaybetmesine sebep olmam›fl, bilakis Balkanlar’da ve hatta Anadolu’da ya-

flayan farkl› unsurlar›n milliyetçi taleplerini harekete geçirerek devletin yavafl ya-

vafl küçülmesine neden olmufltur.

Bu h›zl› geliflme Osmanl› Devleti’nin o güne kadar fark etmedi¤i veya üzerin-

de durmad›¤› modern diplomasiyi keflfetmesini sa¤lam›flt›r. M›s›r’›n iflgalden kur-

tar›lmas› için eski müttefik ve dost kabul edilen Fransa’ya karfl› önce ‹ngiliz ve

Ruslar ile ittifaklar gelifltirildi ard›ndan da ‹ngilizlerin müdahaleci politikalar›na ka-

p›lar araland›. Elinizdeki kitap bu süreci, yani 18. yüzy›l›n sonunda yaflanan gelifl-

meler ile bunlar›n 19. yüzy›la yans›malar›n› tematik olarak anlatmay› hedeflemek-

tedir.

18. yüzy›l sadece siyasi geliflmeler aç›s›ndan de¤il, idari ve sosyal aç›dan da

önemli geliflmelere sahne olmufltu. Ayr›ca Avrupa’daki güç yar›fl› 19. yüzy›l›n ba-

fl›nda çok h›zl› bir flekilde geliflti. Bu yar›flta Avrupa, ‹ngiltere ve Fransa aras›nda

iki kutuplu bir hale geldi ve bütün dünyay› etkilemeye bafllad›.

Osmanl› Devleti’ni yaln›zlaflt›ran bu geliflmeler, özellikle III. Selim devrinde

(1789-1808) h›z kazanacak olan askeri ve idari reform sürecini de bafllatacakt›r.

III. Selim’in tahta geçifl y›l›n› bafllang›ç alan bu kitap, do¤rudan idari ve sosyal de-

¤iflimleri vermek yerine onlar›n siyasal arka plan›n› aç›klamaktad›r. Kitapta özel-

Önsözviii

likle 19. yüzy›l boyunca takip edilen d›fl siyaset, olaylar ile birlikte ele al›nm›flt›r.

Bu de¤iflim süreci bir taraftan Osmanl› diplomasisini yeniden flekillendirirken di-

¤er taraftan da II. Mahmud döneminde yap›lan radikal kurumsal dönüflümlerin de

alt yap›s›n› oluflturmufltur. Devletin yeniden yap›lanmas›n› amaçlayan bu yenilik-

ler bir taraftan devletin ömrünü uzatarak Tanzimat sürecini haz›rlayacakt›r; di¤er

taraftan ise bu süreçten etkilenen pek çok unsuru yeni talepler ile ortaya ç›kara-

cakt›r. Tabii olarak kargafla, iç isyanlar ve d›fl müdahaleler devri bafllayacak ve K›-

r›m Savafl› ard›ndan yap›lan Paris Anlaflmas› ile Osmanl› Devleti’ne Islahat Ferma-

n› hükümleri dayat›lacakt›r. Bu s›k›nt›l› süreç kitab›n son ünitesine konu olan Bal-

kanlar’daki hadiseler ile neticelenecektir.

Osmanl› Tarihi 1789-1876 kitab›n›z daha önce okudu¤unuz Osmanl› Tarihi

1566-1789 adl› kitab›n devam› olarak düflünüldü. Bu kitap yukar›da de¤inilen so-

runlar› ve 1789-1876 döneminin siyasi tarihini anlatmaya dönük olarak haz›rland›.

Kitap içerdi¤i dönemin genel bir kronolojisi olmaktan ziyade, ö¤rencilere ve tarih

okuyucusuna temalar üzerinden dönemi anlatmay› amaçlamaktad›r. Bu yüzden

verilen tarihi periyodun içerdi¤i bütün olaylar kronolojik olarak ele al›nmam›flt›r.

Bunun için gerek metin aralar›nda ve gerekse ünitelerin sonunda verilen kaynak

ve araflt›rmalar›n da okunmas› ö¤rencinin bilgisini artt›racak ve ufkunu açacakt›r.

Ayr›ca burada ö¤rendi¤iniz siyasi tarih bilgileriniz ile bunlar›n tamamlay›c›s› olan

Yenileflme Hareketleri ders kitab›n› birlikte okuman›z Osmanl› Tarihi’ni bir bütün-

lük içinde anlaman›za katk› sa¤layacakt›r.

Bu vesile ile bütün ö¤rencilerimize baflar›lar diler kitab›n haz›rlanmas›nda kat-

k›da bulunanlara teflekkürlerimizi sunar›z.

Editörler

Prof.Dr. Zekeriya KURfiUN

Doç.Dr. Davut HUT

Önsöz ix

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;XVIII. yüzy›l sonlar›nda Osmanl› Devleti’nin genel durumunu aç›klayabilecek,Frans›z ‹htilal› ve Osmanl› Devleti üzerindeki etkilerini çözümleyebilecek,Osmanl›-Rus ve Avusturya aras›ndaki mücadeleyi de¤erlendirebilecek,Osmanl› Devleti’nin d›fl ittifaklara giriflmesini ve siyasi-diplomatik mücadele-sini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Frans›z ‹htilal›• K›r›m• Nizam-› Cedid• S›cak Denizlere ‹nmek• Campo Formio Antlaflmas›

• Grek ve Dakya Projeleri• III. Selim• II. Katerina• Denge Politikas›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN


• ÇÖZÜLME VE YEN‹DENYAPILANMA SÜREC‹ OLARAKXVIII. YÜZYIL

• OSMANLI DEVLET‹’N‹N GENELDURUMU

• FRANSIZ ‹HT‹LALI VE OSMANLIDEVLET‹’NE ETK‹LER‹

• OSMANLI-RUS VE AVUSTURYASAVAfiLARI

• OSMANLI DEVLET‹’N‹N ‹TT‹FAKHAMLELER‹

XVIII. Yüzy›lSonlar›nda Osmanl›Devleti (1789-1801)

1OSMANLI TAR‹H‹ (1789-1876)

ÇÖZÜLME VE YEN‹DEN YAPILANMA SÜREC‹ OLARAKXVIII. YÜZYIL

XVIII. Yüzy›l “Gerileme Devri” Midir? Osmanl› tarihinin dönemsellefltirilmesinde, genelde Karlofça Antlaflmas› (1699) ileYafl Antlaflmas› (1792) aras›ndaki devir “Gerileme Dönemi” olarak tan›mlan›r. An-cak s›naî, kültürel, sanatsal ve sosyal geliflmeleri d›flar›da b›rakan, salt siyasi olay-lar ve özellikle de savafllar›n sonuçlar› temel al›narak yap›lan bu klifleleflmifl tespi-tin çok gerçekçi olmad›¤› ve birçok soruyu cevaplamakta yetersiz kald›¤› aç›kt›r.Bu nedenle söz konusu devrin gerileme dönemi fleklinde de¤il, “çözülme ve yeni-den yap›lanma” devri olarak adland›r›lmas› tarihsel gerçeklere çok daha uygundur.

Osmanl›lar aç›s›ndan XVII. yüzy›l›n en önemli askeri harekât› olan Viyana Ku-flatmas›’yla (1683) bafllayan ve dört ülkeyle on alt› y›ll›k çok cepheli savafllara dö-nüflen süreç, devleti siyasi ve ekonomik anlamda ciddi bir biçimde y›pratm›flt›. Os-manl› Devleti XVIII. yüzy›la, Karlofça Antlaflmas›’yla ilk defa toprak kayb› yaflama-n›n getirdi¤i flaflk›nl›k ve endifleyle girmifltir. Sultan II. Mustafa’n›n (1695-1703)Edirne’ye çekilerek idari dizginleri hocas› fieyhülislam Feyzullah Efendi’ye teslimetmesi ve onun keyfi uygulamalar›n›n yaratt›¤› tepki, Edirne Vakas› olarak an›lanisyana yol açm›flt›r. ‹syan sonras›nda yaflanan taht de¤iflikli¤i ve Feyzullah Efen-di’nin feci bir biçimde katledilmesi, halktaki karamsarl›¤› ve idarecilere olan gü-vensizli¤i artt›rm›flt›r.

Bu karamsar atmosferin bir yans›mas› olarak ilk defa Osmanl› hanedan›na al-ternatif aray›fllar› ortaya ç›kt›. ‹syan sonras›nda Osmano¤ullar›’n›n yerine K›r›mHanlar› veya Kânunî devrinin ünlü veziri Sokollu Mehmed Pafla’n›n torunlar› ‹b-rahimhanzâdeler’in devleti yönetmeleri konusu dahi gündeme geldi. Ancak III.Ahmed (1703-1730)’in tahta ç›kmas›yla endifleler da¤›l›p siyasi ortam sakinlefltiktensonra, devletin temel politikas›, bir mütareke (ateflkes) gibi de¤erlendirilen Karlof-ça ve ‹stanbul Antlaflmalar› (1700)’yla kaybedilen bölgeleri geri almaya çal›flmakoldu.

Bu nedenle XVIII. yüzy›l Osmanl›lar aç›s›ndan Bat›’da Venedik, Rusya ve Avus-turya, Do¤u’da ise ‹ran’la yap›lan birçok savafla sahne oldu. Bu arada gerek sözkonusu savafllar›n yaratt›¤› tahribat› gidermek, gerekse ça¤›n gerektirdi¤i siyasi, as-keri, ekonomik ve sosyal alanla ilgili düzenlemeleri yapmak amac›yla bu yüzy›ldareform (›slahat) hareketlerine giriflildi.

XVIII. Yüzy›l Sonlar›ndaOsmanl› Devleti (1789-1801)

Edirne Vakas›: 1703 y›l›ndaç›kan, fieyhülislâm FeyzullahEfendi’nin öldürülmesi, II.Mustafa’n›n tahttanindirilmesi ve yerine III.Ahmed’in geçmesiylesonuçlanan ayaklanmad›r.

Bir tarih kesitinin her bak›mdan mutlak anlamda gerileme ya da ilerleme devri olmas›mümkün müdür?

XVIII. yüzy›l sadece siyasi aç›dan de¤il, idari ve sosyal aç›dan da önemli gelifl-melere sahne olmufltur. Yüzy›l›n sonlar›nda ve özellikle III. Selim devrinde (1789-1808) ivme kazanacak olan askeri ve idari reform sürecinin motivasyonlar›n› vehaz›rl›k aflamas›n› bu dönemde aramak gerekir. Osmanl› Devleti Venedik Cumhu-riyeti’nden Mora’y› almak amac›yla 1715’te bafllatt›¤› savafla bir y›l sonra Avustur-ya’n›n müdahil olmas›yla, galip iken bir anda ma¤lup duruma düfltü. Ard›ndan im-zalanan Pasarofça Antlaflmas›’n›n (1718) sa¤lad›¤› bar›fl ve sükunet ortam›ndanyararlanarak Sultan III. Ahmed ve Sadrazam Nevflehirli Damad ‹brahim Pafla’n›ndeste¤iyle bafllat›lan ve Lale Devri olarak an›lan restorasyon dönemi (1718-1730),lale ile sembolize edilen maddi kültüre yönelifl, Bat› mimarisini, sanat ve zevkinitan›ma çabalar› ve Bat› medeniyetinin üst yap› kurumlar›ndan s›n›rl› adaptasyonla-r›yla farkl› bir boyut kazand›.

Lale Devri, genelde zevk ve s›n›rs›z e¤lence ifadeleri ile tan›mlan›r. Ancak birilk olarak geçici (muvakkat) elçi s›fat›yla 28 Çelebi Mehmed Efendi’nin Paris’e gön-derilmesi ve önemli Avrupa merkezlerinin yak›ndan takip edilmeye bafllanmas›,‹brahim Müteferrika ve Said Mehmed Efendi’nin gayretleriyle matbaan›n kurulma-s› (1727), yeni kütüphanelerin aç›lmas›, Do¤u’dan ve Bat›’dan yap›lan edebi-bilim-sel tercümeler, Yalova’da kâ¤›t, ‹stanbul’da kumafl ve çini fabrikalar›n›n kurulma-s›, itfaiye teflkilat›n›n ilk ad›m› olarak tulumbac› birli¤inin oluflturulmas›, çiçek afl›-s›n›n yayg›nlaflt›r›lmas›, sivil mimaride ve mekân tasar›mlar›nda yeni yönelimler,sanat ve edebiyat alan›ndaki geliflmeler genelde ihmal edilir.

Lale Devri kavram›n› daha iyi anlamak için flu makaleyi okuyunuz: Selim Karahasano¤lu(2008), “Osmanl› Tarih yaz›m›nda Lale Devri- Elefltirel Bir De¤erlendirme”, Tarih ve Top-lum Yeni Yaklafl›mlar, VII, 129-144.

On iki y›l süren Lale Devri dramatik bir flekilde son bulmufltur. Zira gelenektensapman›n meydana getirdi¤i rahats›zl›¤›n ve statükocu çevrelerin iktidar hesapla-r›ndan beslenen tahriklerin yaratt›¤› Patrona Halil ‹syan› (1730), III. Ahmed’intahttan indirilmesine ve Sadrazam Nevflehirli Damad ‹brahim Pafla’n›n katledilme-sine yol açm›flt›r.

‹syan›n verdi¤i mesaj› alan idareciler, sonraki dönemlerde reform ve de¤iflimprojelerini, askeri alanla s›n›rl› ve zorunlu bir de¤iflim program› olarak tan›mlad›-lar ve uygulamalar›nda çok hassas bir tav›r sergilediler. I. Mahmud devrinde (1730-1754) Humbarac› Ahmed Pafla (Comte de Bonneval)’n›n katk›lar›yla topçu ve hum-barac› ocaklar›n›n Bat› tarz›nda ›slah›, askeri mühendislik ve kurmayl›k e¤itimi içinilk teknik e¤itim kurumu olarak Hendesehane’nin aç›lmas› (1734); III. Mustafa dev-rinde (1756-1774) Macar as›ll› Frans›z subay Baron François de Tott (1733-1794) gi-bi Bat›l› uzmanlar›n koordinatörlü¤ünde Sürat Topçular› Oca¤›’n›n kurulmas›, as-keri-teknik konularla ilgili olarak tercüme faaliyetleri, harcamalarda tasarruf sa¤la-mak amac›yla eshâm sisteminin uygulamaya konmas›; I. Abdülhamid devrinde(1774-1789) sürat topçular› oca¤›n›n gelifltirilmesi, yeniçeri, humbarac› ve la¤›mc›ocaklar›n›n ›slah›, donanman›n nitelikli subay ihtiyac›n› karfl›lamak amac›yla DenizHarp Okulu (Mühendishane-i Bahrî-i Hümayun)’nun aç›lmas› (1775) bu endifleve tedbirin yans›malar› olarak de¤erlendirilmelidir. Reformlar›n askeri ve nispeten

4 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

1

NM A K A L EM A K A L E

Lale Devri: 1718-30 y›llar›aras›nda Osmanl›Devleti’nde Bat› etkisindeedebiyat, kültür, sanat vemimaride yaflanangeliflmelere sonradanverilmifl isimdir. Ad›n› ünlüflairimiz Yahya Kemalkoymufl, tarihçi Ahmet Refik(Alt›nay) meflhur etmifltir.

Eshâm sistemi: Osmanl›Devleti’nde 1775-1780y›llar› aras›nda uygulanan içborçlanma sistemidir.

mali alanla s›n›rl› kalmas› konusundaki tedirginlik, ancak III. Selim devrinde afl›la-cak ve radikal de¤iflim-dönüflüm dönemi bafllat›labilecektir.

OSMANLI DEVLET‹’N‹N GENEL DURUMU

Siyasi-Sosyal ve Ekonomik Panorama XVIII. yüzy›l boyunca aral›klarla süren Rusya, Avusturya ve ‹ran savafllar›n›n yarat-t›¤› sars›nt›lara ra¤men, bu dönemde Osmanl› Devleti dünyan›n en güçlü devletle-rinden biri konumundayd›. S›n›rlar›: Asya’da; Yemen-Arabistan Yar›madas›, HintOkyanusu, Basra Körfezi, ‹ran üzerinden geçip Kafkasya’dan Anapa’ya kadar; Av-rupa’da Dinyester (Turla) nehrinin bat› k›y›lar›ndan Romanya, Bulgaristan, Yuna-nistan, S›rbistan ve Arnavutluk’u içine alacak flekilde devam ederek Avusturya’yadayan›yor ve neredeyse Kuzey Afrika’n›n tamam›n› kaps›yordu. Görüldü¤ü gibi üçk›tada topraklar› bulunan Osmanl› Devleti; Karadeniz, Marmara, Ege Denizi ve K›-z›ldeniz’e mutlak anlamda hâkim oldu¤u gibi, Do¤u Akdeniz’de de söz sahibiydi.Ancak yüzy›l›n ikinci yar›s›nda bafllayacak olan y›prat›c› yeni savafllar dönemi;devletin siyasi, askeri ve ekonomik iflleyiflinde büyük tahribata yol açacak ve co¤-rafyas› da yavafl yavafl küçülmeye bafllayacakt›r.

Osmanl› Devleti’nin s›n›rlar› içinde yaflayan nüfus; ›rk, dil ve din bak›m›ndanfarkl› kökenlere sahip insanlardan olufluyordu. Devrin flartlar› gere¤i halk; dini ek-senli olarak Müslümanlar ve gayrimüslimler fleklinde iki ana gruba ayr›lm›flt›. Dev-letin asli unsuru Müslüman Türklerdi. Devletin kurucusu, koruyucusu ve büyükoranda yöneticisi olan bu asli unsur, baflta askerlik olmak üzere as›l yükü çekenve do¤al olarak “hâkim millet” olman›n ayr›cal›klar›ndan yararlanan kesimi olufl-turmaktayd›. ‹kinci grubu oluflturan gayrimüslimler ise farkl› mezheplere mensupH›ristiyanlar ve Musevilerden oluflmaktayd›. XVIII. yüzy›ldan itibaren millet fleklin-de adland›r›lan bu dini cemaatler; kendi kültür, inanç ve adetlerine göre serbestçeyaflarlar, ticari faaliyetlerini mevcut kanunlar çerçevesinde yerine getirirlerdi. Mil-let Sistemi olarak adland›r›lan bu idari ve sosyal örgütlenme modelinde, her mil-let kendi inanç ve gelenekleri etraf›nda ayr› bir topluluk olarak tan›mlanm›flt›r. Sis-tem esas olarak ›rk veya dil aidiyetine göre de¤il, din ve mezhep aidiyetine göreifllemekteydi. Örne¤in Ermeniler tek bir ulus olarak de¤il, Gregoryen veya Katolikolarak iki farkl› millet fleklinde tan›mlanmaktayd›.

Askerlikten muaf tutulan gayrimüslimler, bu muafiyete karfl›n cizye denilen ekbir vergi öderlerdi. Ticari ve hukuki haklar› devlet güvencesinde olan bu gruplar,as›rlar boyu adil bir biçimde yönetildiler. Ça¤dafl› di¤er Avrupa devletlerinde etnikya da dini mensubiyet hatta kendi içlerinde mezhep bak›m›ndan farkl› olan unsur-lara gösterilmeyen bu hoflgörü, Osmanl› Devleti’nin bir cihan devleti olmas›n› vealt› as›r üç k›tada hüküm sürmesini sa¤layan en önemli etkenlerden biri olmufltur.

Osmanl› tebaas›n›n etnik de¤il de dini temelli olarak tan›nmas›n›n nedenleri neler olabilir?

XVIII. yüzy›l boyunca aral›klarla süren Rusya, Avusturya ve ‹ran savafllar›n›nyaratt›¤› sars›nt›lara ra¤men, Osmanl› Devleti hala üç k›taya yay›lan co¤rafyas›ndafarkl› uluslar› bünyesinde bar›nd›ran dünyan›n en güçlü devletlerinden biri konu-mundayd›. Ancak 1768 sonras›nda Rusya ve Avusturya ile bafllayacak olan y›prat›-c› savafllar dönemi; devletin siyasi, askeri ve ekonomik iflleyiflinde büyük sorunla-ra yol açm›flt›r. Kesintili ve genelde iki cepheli olarak süren bu mücadele dönemi,1789’da patlak veren Frans›z ‹htilal›’yla fakl› bir boyut kazand›. Osmanl› toprakla-

51. Ünite - XVI I I . Yüzy › l Sonlar ›nda Osmanl › Devlet i (1789-1801)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N N

2

Millet Sistemi: Osmanl›Devleti’nde yaflayan ve özerkdini örgütlenmesi devlettaraf›ndan resmen tan›nm›flMüslüman olmayantopluluklar›n idari, siyasi veekonomik anlamda ba¤l›oldu¤u sistem.

Cizye: ‹slam devletlerindeaskerlik yükümlülü¤übulunmayan gayrimüslimtebaan›n erkek fertlerindenal›nan bafl vergisidir.

r›n› paylaflmak isteyen iki müttefik devlet, ihtilal›n dünya siyasi ve idari tarihini de-¤ifltirecek yeni fikirler yaymas› karfl›s›nda kendilerini güvenceye almak istedikle-rinden, Avusturya 1791’de Zifltovi Antlaflmas›’n›, Rusya ise 1792’de Yafl Antlaflma-s›’n› imzalayarak savafla son verdiler. Bu flekilde rahat bir nefes alan Osmanl› Dev-leti ise bar›fl ortam›ndan yararlanarak kendi iç sorunlar›na e¤ilme imkân› elde et-mifl oldu.

XVIII. yüzy›l›n sonlar›nda Osmanl› Devleti uzun süreli savafllar›n getirdi¤i siya-si-idari çalkant›lar ve mali s›k›nt›larla bo¤uflmaktayd›. Merkezi otoritenin taflradaetkinli¤inin hayli azald›¤› bu dönemde ç›kan iç ayaklanmalar (Da¤l› ‹syanlar›) veAnadolu ile Rumeli’de türemifl olan yerel güç odaklar› (Ayanlar) siyasi ve sosyalaç›dan ciddi s›k›nt›lar yaratmaktayd›. Rumeli’de; ‹flkodra’da Mahmud Pafla, Silis-tre’de Y›l›ko¤lu Süleyman A¤a ve Vidin’de Pazvando¤lu Osman Pafla adeta yerelhanedanl›klar kurmufllard›. Öte yandan merkezin güç kayb›na paralel olarak taflra-da yerel güç odaklar›n›n hukuk sistemine de ç›karlar› do¤rultusunda müdahale et-meleri halk›n devlete olan güvenini sarsmaktayd›. Devletin dolayl› vergi toplamasistemi olan iltizam usulünün kötüye kullan›lmas›, kad› ve naiplerin de bu tür yol-suzluklara çanak tutmalar›, adalet kavram›n›n ciddi bir biçimde yara almas›na yolaçm›flt›r.

Osmanl› Devleti’nin giderek güç kayb› ve iç sorunlar›yla meflgul olmas›ndancesaret alan S›rplar ve Karada¤l›lar da ba¤›ms›zl›klar›n› elde etmek amac›yla silahasar›lm›fllard›. Merkeze daha uzak bölgelerden olan M›s›r’da Kölemenler’in fermandinlemez tavr› ve merkezin atad›¤› valilere kukla muamelesi yapmas›, Arap yar›-madas›nda ise bir türlü önü al›namayan Vehhâbi ‹syan›, ayn› zamanda halife un-van›n› da tafl›yan Osmanl› padiflah›n›n siyasi ve dini otoritesini sorgulan›r hale ge-tirmiflti. Di¤er yandan, uzun süren savafllar›n yaratt›¤› mali yük, merkezi otoriteninzay›flamas› nedeniyle toplanamayan vergilerin yaratt›¤› bütçe aç›¤› ve sonuçta hal-ka daha fazla vergi ve angarya yüklenmesinden kaynaklanan s›k›nt›lar; siyasi, as-keri ve sosyal alandaki olumsuz tabloyu daha da kötülefltirmekteydi. III. Selim dö-neminde devletin içinde bulundu¤u ekonomik s›k›nt›y› gidermek için baflta padi-flah olmak üzere, üst düzey devlet adamlar›ndan zenginlere kadar, alt›n gümüfl efl-yan›n sahiplerinden toplan›p darphanede paraya çevrilmesi, bu dönemde hazine-nin içinde bulundu¤u s›k›nt›y› gösteren çarp›c› bir örnek olarak kayda de¤erdir.

III. Selim’in Tahta Ç›k›fl› ve Reform Program› III. Selim, amcas› I. Abdülhamid’in vefat› üzerine 7 Nisan 1789’da tahta ç›kt›. Bu es-nada 1787’de bafllam›fl olan Osmanl›-Rus ve Avusturya savafllar› sürmekteydi. Pa-diflah›n teflvik ve gayretleriyle, bafllang›çta düflmandan intikam al›naca¤› yönündeoluflan iyimserlik, yenilgilerin sürmesiyle zamanla kötümserlik ve ümitsizli¤e dö-nüfltü. Yenilgiler zincirinin iflaret etti¤i en acil sorun olan ordunun Bat› tarz›nda ›s-lah›, ard›ndan da devlet ve toplum hayat›n›n ça¤›n ihtiyaçlar›na göre yeniden dü-zenlenmesi, III. Selim devrinin en önemli hedefleri olmufltur. Devlet ve ilim adam-lar›ndan, mevcut sorunlar›n çözümüne iliflkin istenen raporlar (›slahat layihalar›)ve bu çerçevede Nizâm-› Cedîd (Yeni Düzen) ad›yla yürürlü¤e konan reformprogram›, bu devirle tam anlam›yla özdeflleflmifl iki terimdir. Ancak III. Selim’in sözkonusu “Yeni Düzen”i kurabilmesi için, her fleyden önce bar›fl ve istikrar ortam›naihtiyac› vard›. 1792 y›l› itibar›yla son bulan Avusturya ve Rusya savafllar›, Osmanl›Devleti için bir anlamda soluklanmak ve kötü gidiflata son vermek için toparlanmaf›rsat› vermifltir.

6 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

Nizâm-› Cedîd: III. Selimdevrinde 1793’te bafllat›lanidari, askeri ve mali reformprogram›d›r. 1807’deKabakç› Mustafa ‹syan› ileson bulmufl, padiflahtahttan indirilmifltir.

III. Selim devrinde devletin; yukar›da belirtilen nedenlerden ötürü siyasi, aske-ri ve ekonomik dengeleri bozulmufl durumdayd›. XVII. ve XVIII. yüzy›l boyuncaAvrupa devletlerine karfl› al›nan yenilgiler ve büyük toprak kay›plar›, idari sistem-de ve sosyal alanda ›slahat yap›lmas›n› zorunlu k›lmaktayd›. Padiflah yap›lacak ye-niliklerin çerçevesini belirlemek amac›yla yerli ve yabanc› devlet adamlar› ve fikiradamlar›ndan bir anlamda çözüm reçeteleri olan ›slahat layihalar› istedi. Çerçeve-si bu flekilde belirlenen reform program›n›n model ülkesi ise Fransa idi.

Nizam-› Cedid program›n›n ilk ad›m› askeri alanda at›lm›fl ve 1793’te Bat› tar-z›nda oluflturulan yeni talimli piyade birliklerine Nizam-› Cedid Askeri (MuallemBostanc› tüfenkçileri) denilmifltir. Kurulan yeni ordu için Levent Çiftli¤i ve Selimi-ye’deki k›fllalar›n inflas› tamamland›ktan sonra, Tophane, Taksim ve Kas›mpafla’dada teknik s›n›flar için yeni k›fllalar infla edildi. Öte yandan yeni askeri teflkilatlan-man›n hazineye getirdi¤i mali yükü karfl›lamak üzere ‹râd-› Cedîd Hazinesi ad›ylayeni bir fon oluflturuldu. Askeri mühendislik ve kurmayl›k e¤itimi vermek üzereKara Harp Okulu (Mühendishane-i Berrî-i Hümayun) aç›ld›. Tersaneler ve barut-haneler elden geçirilerek, devrin ihtiyaçlar›na cevap verebilecek hale getirildiler.Bat›’dan çok say›da askeri uzman ve teknik dan›flman davet edilerek ordu ve do-nanman›n ça¤dafl normlara kavuflturulmas›na çal›fl›ld›.

Askeri alanda at›lan bu ad›mlar›, önemli Avrupa baflkentlerinde (Londra, Viya-na, Berlin, Paris) daimi elçiliklerin aç›lmas› ve Bat› literatüründen yap›lan bilimselve edebi tercümeler takip etmifltir. III. Selim’in zihnindeki reform program›n›nufuklar› çok daha genifl olmakla birlikte, muhafazakâr refleksler ve bunlar› siyasiistismar arac›na dönüfltüren statükocu devlet adamlar›n›n ç›kar hesaplar›, Nizam-›Cedid program›n›n tam anlam›yla hayata geçirilmesine f›rsat vermemifltir. Söz konu-su çevrelerin iflbirli¤i ve tahrikleriyle ç›kan Kabakç› Mustafa ‹syan› (May›s 1807) III.Selim’in önce tahttan indirilmesine sonra da katline yol açm›flt›r. Rusçuk Yârân› ola-rak adland›r›lan reformcu devlet adamlar›n›n firar› ve reform program›n›n ask›yaal›nmas›yla, bu dönem de Lale Devri gibi dramatik bir biçimde son bulmufltur.

Osmanl› toplumunun reform giriflimlerine tepki göstermelerinin gerekçeleri nelerdir?


Resim 1.1

Sultan Üçüncü Selim (1761-1808) : Üçüncü Mustafa’n›n o¤ludur.Annesi Mihriflah Sultan’d›r. 24 Aral›k 1761’de do¤du. ‹yi bire¤itim ald›. fiiir ve musiki ile ilgilendi. ‹lhami mahlas› ile pekçok fliir yazd› bir çok besteye imza att› ve klasik Türkmusikisinde baz› makamlar› icat etti. 7 Nisan 1789’da tahtageçti ve 29 May›s 1807 tarihinde tahttan indirildi. Saltanat›s›ras›nda pek çok yeniliklere baflvurdu ancak istedi¤i sonuçlar›alamad›. Kabri ‹stanbul Laleli Camii avlusunda babas›n›ntürbesindedir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

3

FRANSIZ ‹HT‹LALI VE OSMANLI DEVLET‹

‹htilal›n Geliflimi ve Genel Sonuçlar› Fransa, ihtilal öncesinde XVI. Louis (Lui) taraf›ndan mutlak›yetle yönetiliyordu.Versailles (Versay) Saray›’nda ihtiflam içinde yaflayan kral, monarflik idare tarz›n›nkendisine sa¤lad›¤› genifl yetkilerle nüfusun ço¤unlu¤unu oluflturan burjuva veköylü s›n›f›n› görmezden gelerek asiller ve ruhban s›n›f›n›n ç›karlar› do¤rultusun-da hareket etmekteydi. Ortaça¤ Feodalitesi’nden kalma al›flkanl›klar›n belirledi¤iekonomik ve sosyal duvarlar aras›nda s›k›flan halk, aristokrasinin insaf›na terkedilmifl durumdayd›. Ticari ve zirai hayat›n önemli unsurlar› olan burjuva ve köy-lü s›n›f›n›n siyasi ve idari haklar› bulunmad›¤›ndan yönetime kat›lamamakta, bunakarfl›n a¤›r vergiler ödemek ve orduda asker olarak hizmet etmek zorundayd›lar.Farkl› dini, siyasi ve ekonomik güç odaklar›n›n oluflturdu¤u Fransa’y› bir arada tu-tan en önemli ve birlefltirici unsur ise kraliyet kurumuydu.

Yedi Y›l Savafllar› (1756-1763)’na Avusturya’n›n müttefiki olarak giren ve ‹ngil-tere ile Prusya’ya ma¤lup olan Fransa, büyük kay›plar yaflad›. Savafllar sonras›ndaimzalanan Paris Antlaflmas›yla (1763) Avrupa’daki s›n›rlar›n› korumakla birlikte,Kuzey Amerika ve Hindistan’daki sömürgelerini ‹ngiltere’ye b›rakmak zorundakalm›flt›. Bu durum Fransa’n›n aç›k denizlerde ‹ngiltere’nin mutlak üstünlü¤ünükabul etmesine ve sömürgecilik aç›s›ndan büyük darbe almas›na yol açt›. Ayr›caYedi Y›l Savafllar› sonucunda yan› bafl›nda büyük bir Prusya’n›n kurulmas›na gözyummak zorunda kald›. ‹ngiltere ve Prusya’n›n güçlenmesine karfl›n Fransa’n›n bü-yük kay›plar yaflamas›, halkta yöneticilere karfl› büyük bir tepki yaratm›flt›.

Avrupa’n›n siyasi ve ekonomik dengesini de¤ifltiren bu durumu tekrar lehineçevirmek isteyen Fransa, f›rsat kollamaya bafllad›. 1774’te Kuzey Amerika’daki onüç ‹ngiliz kolonisinin ayaklanmas›, Fransa’ya bu f›rsat› verdi. El alt›ndan kolonile-re silah ve mali destek veren Fransa, 1778’de Amerika ile bir ittifak antlaflmas› im-zalayarak, ba¤›ms›zl›klar›n› kazan›ncaya dek askeri destek verece¤ini vaat etti. Ar-d›ndan ‹spanya ve Hollanda’y› da yan›na alan Fransa’n›n önderli¤inde ‹ngiltere ileyap›lan ve 1783 y›l›na dek süren savafllarda müttefikler galip geldi. Ancak bu sü-recin sonunda umdu¤unu bulamayan Fransa, ekonomik anlamda çok yüklü bir fa-tura ödemek zorunda kald›. Do¤al olarak, s›n›fl› sosyal ve ekonomik yap›da bu fa-tura sadece halka yans›t›ld›. Bu nedenle halk›n kral ve idarecilere duydu¤u güven-sizlik, öfkeye dönüflmeye bafllad›.

Öte yandan ‹ngiltere ve Amerika Birleflik Devletleri’ndeki demokratik geliflme-ler, Ayd›nlanma düflünürlerinin [John Locke (1632-1704), Montesquieu (1689-1755), Voltaire (1694-1778), Jean J. Rousseau (1712-1778), Diderot (1713-1784)] öz-gürlük, demokrasi, eflitlik, kilise ve anayasal› monarflilerle ilgili görüflleri ve yay›n-lar› Frans›z halk›n› derinden etkilemifltir. Bu fikirler, yüzy›llar içinde ruhban s›n›f›-n›n monarfliyi kutsayarak yaratt›¤› mutlak iktidar alg›s›n›n sorgulanmas›na yol aç-m›flt›r. ‹ktidar ve toplum iliflkilerindeki bu yeni alg› ve muhalif unsurlar›n a¤›r ver-gi, hapis ve idam cezalar›na çarpt›r›lmalar›, halk›n tepkisini zirveye tafl›d›. Sonuçolarak Fransa’n›n siyasi ve ekonomik eflitsizlik üzerine kurulmufl idari yap›s› vehalk›n kendi haklar› konusunda bilinçlenmesi Frans›z ‹htilal›’n› (1789) yaratan enönemli etkenler olmufltur.

Fransa XVIII. yüzy›lda kat›ld›¤› savafllar ve gereksiz harcamalar nedeniyle ciddibir ekonomik s›k›nt›ya girmiflti. XVI. Louis, bu durumun düzeltilmesi amac›yla1614’ten beri toplanmayan Eta Genaraux (Eta Jenerö) meclisini toplad› (5 May›s

8 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

Feodalite: (Derebeylik):Ortaça¤ Avrupa’s›nda toprakegemenli¤ine dayananfederal bir siyasi-idarisistemdir. Toprak veüzerindeki köylülerderebeyinin mal›hükmündeydi.

Aristokrasi: Avrupa’dado¤ufltan kazan›lan siyasive sosyal haklaradayan›larak iktidar›nsoylular taraf›ndan temsiledildi¤i sistemdir.

Ayd›nlanma: XVI. yüzy›lda‹talya’da bilim ve sanatalan›ndaki geliflmelerlebafllayan süreç sonundaXVIII. yüzy›l Avrupa’s›ndadüflüncenin bütünbask›lardan kurtularak akl›nöncülü¤ünde ba¤›ms›zl›¤akavufltu¤u dönemin ad›d›r.

1789). Versailles Saray›’nda toplanan meclis; soylular, rahipler ve halk temsilcile-rinden oluflan, ola¤anüstü flartlarda toplanan ve halk›n flikâyetlerini krala aktaranbir arac› kurul hükmündeydi. Halka yeni vergiler yükleyece¤i düflünülen bu mec-liste yap›lan görüflmeler s›ras›nda soylular, rahipler ve halk temsilcileri aras›ndaoylama sistemi yüzünden anlaflmazl›k ç›k›nca meclisin çal›flmalar› ask›ya al›nd›.Bunun üzerine halk temsilcileri 20 Haziranda bu meclisi Ulusal Meclis ilan ederek,anayasa haz›rlan›ncaya dek çal›flmalar›n› sürdürme karar› ald›lar. 9 Temmuzdakendisini Kurucu Meclis ilan eden bu kurulun giderek ihtilalc› bir tehdide dönüfl-mesi üzerine, aristokratlar ve kral›n meclisi da¤›taca¤› söylentileri yay›ld›. Bununüzerine muhalifler halk›n da yo¤un deste¤iyle, mutlak›yetin sembolü haline gelmiflolan Bastille Hapishanesi’ni basarak mahkûmlar› serbest b›rakt›lar (14 Temmuz1789). Ard›ndan da Paris Belediyesi’ni ele geçirerek Commune ad›yla yeni bir fle-hir yönetimi ve kral›n muhaf›zlar›na karfl› ulusal orduyu kurduklar›n› ilan ettiler.

‹syan k›sa sürede tüm Fransa’ya yay›ld› ve halk temsilcileri yeni bir anayasayapmak için kurucu meclisi resmen oluflturdular. Meclisin çal›flmalar› sonucundaasillerin ve ruhban s›n›f›n›n ayr›cal›klar›na son verilerek ‹nsan ve Vatandafl Hakla-r› Bildirgesi ilan edildi (28 A¤ustos 1789). Haz›rlanacak anayasan›n bafl taraf›na ko-nulmak üzere haz›rlanan bu bildirgeyle: Her insan›n do¤ufltan hür ve di¤erleriyleeflit oldu¤u, sorgulanamaz haklar› bulundu¤u, siyasi iktidar›n mutlak manada hal-ka ait oldu¤u, bu nedenle sadece milletin seçti¤i temsilcilerin yönetme hakk› bu-lundu¤u ve milletin, temsilcilerini denetleme hakk›n›n hiçbir zaman elinden al›na-mayaca¤› ilan edilmifltir. Böylece Fransa’da Absolutizm’e ve feodaliteye dayanan,di¤er bir ifadeyle s›n›fl› siyasi, sosyal ve ekonomik aç›dan eflitsizli¤e dayanan eskisistemin yerine kurulacak yeni bir siyasi ve sosyal düzenin temel ilkeleri ilan edil-mifltir.

‹ktidar ve temsil tan›mlar›n›, dolay›s›yla siyasi-idari denklemi radikal bir biçim-de de¤ifltiren bu manifestonun ard›ndan yeni bir anayasa haz›rlanarak (14 Eylül1791) kral›n yetkileri k›s›tland› ve meflrutiyet yönetimine geçildi. 21 Eylül 1792’deCumhuriyet rejiminin ilan edilmesi önemli bir dönüm noktas› oldu. Ard›ndan XVI.Louis ve daha sonra da efli Maria Antoinette idam edildiler. Frans›z ‹htilal›’n›n ya-ratt›¤› siyasi çalkant› ve sistemin yeni esaslar çerçevesinde düzenlenmesi (Direktu-var ve Konsüllük dönemleri) Napoléon Bonaparte’›n 1804’te imparator seçilmesi-ne ve böylece Birinci ‹mparatorluk Dönemi’nin bafllamas›na dek sürmüfltür.

Frans›z ‹htilal›’n›n genel sonuçlar› flu flekilde özetlenebilir:- Fransa’da feodalite y›k›ld› ve vatandafllar aras›nda eflitlik ilkesi kabul edildi.- Millet egemenli¤i fikri yayg›nlaflarak mutlak monarflilerin y›k›labilece¤i an-

lafl›ld›.- ‹nsan haklar›, demokrasi, eflitlik, kardefllik ve milliyetçilik fikri yay›lmaya

bafllad›.- Milliyetçilik ak›m›n›n etkisiyle çok uluslu devletlerde bafllayan ba¤›ms›zl›k

hareketleri sonucunda imparatorluklar y›k›ld›, yerine ulus devletler kurul-maya baflland›.

- Frans›z ihtilal›; baflta iktidar, devlet ve toplum iliflkileri olmak üzere yaratt›-¤› yeni siyasi ve sosyal de¤iflimler ve bu geliflmelerin Avrupa’dan bafllayaraktüm dünyay› etkileyen yeni olaylar›n kayna¤› olmas› bak›m›ndan Yak›nÇa¤’›n bafllang›c› olarak kabul edilmifltir.

Frans›z ‹htilal›, yaratt›¤› sonuçlar bak›m›ndan günümüz dünyas›n› etkilemeyedevam etmektedir. ‹htilal›n yafland›¤› dönemde Avrupa’da çok uluslu ve mutlak›-yetle yönetilen devletler mevcuttu. Avusturya, Prusya, ‹ngiltere ve ‹spanya’dan


Absolutizm (MutlakMonarfli): Hükümdaryetkilerinin kanuns›n›rlamas› olmadan mutlakve keyfi bir biçimdekullan›ld›¤› idare tarz›d›r.Fransa Kral› XIV. Louis’nin(1643-1715) “Devlet Benim”ifadesi Absolutizm’in en k›satan›m›d›r.

oluflan bu devletler, ihtilal›n getirdi¤i fikirleri siyasi aç›dan tehlikeli gördüklerindenFransa’yla iliflkilerini kopard›lar ve bunun sonucunda 1793-1815 y›llar› aras›nda ‹h-tilal Savafllar› olarak adland›r›lan mücadele dönemi bafllad›.

Frans›z ‹htilal›’n›n Osmanl› Devleti’ne Etkileri Kökleri XVI. yüzy›l ortalar›na kadar giden Osmanl›-Fransa iliflkileri, genel anlamdaFrans›z ‹htilal›’na dek dostane bir çizgide devam etmifltir. Sonraki yüzy›llarda Os-manl› Devleti, Rusya ve Avusturya’ya karfl› bir denge unsuru olarak gördü¤ü Fran-sa’yla iliflkilerini siyasi, askeri ve ekonomik anlamda gelifltirmifl ve ilk kez 1536’daticari imtiyazlar› (kapitülasyonlar) bu ülkeye vermiflti. 1740’ta daimi hale getirilenbu ayr›cal›klar sayesinde Fransa Osmanl› Devleti’nden önemli siyasi ve ekonomikç›karlar elde etmiflti. ‹htilal›n patlak verdi¤i 1789 y›l›nda Osmanl› taht›na oturan III.Selim’in, flehzadeli¤inden itibaren tasarlad›¤› reform program›n›n model ülkesi deyine Fransa’yd›.

Frans›z ‹htilal› patlak verdi¤i s›rada, Osmanl› Devleti Rusya’n›n siyasi emelleri-ni gerçeklefltirme yönündeki giriflimleriyle 1787’de bafllam›fl olan savaflla meflgul-dü. Bu dönem ayn› zamanda, Çariçe II. Katerina’n›n Avusturya Kral› Josef’le ittifakkurma çabalar›na h›z verdi¤i ve Osmanl› Devleti’nin topraklar›n› paylaflma planla-r› olan “Grek ve Dakya Projeleri”nin gündeme geldi¤i bir dönemdi.

Bâb›âli bafllang›çta, ihtilal öncesi ve sonras›ndaki geliflmeleri di¤er Avrupadevletleri gibi Fransa’n›n iç sorunu olarak de¤erlendirmifltir. Öte yandan Osmanl›idarecileri, Bat› monarflileriyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda siyasi ve sosyal anlamda adil biryönetime sahip olduklar›n› düflündüklerinden, ihtilal›n sloganlar› olan hürriyet,eflitlik ve kardefllik gibi kavramlar›n siyasi sonuçlar›ndan endifle duymad›lar. He-nüz iletiflim araçlar›n›n ve ulafl›m imkânlar›n›n s›n›rl› oldu¤u bu dönemde, Fran-sa’n›n co¤rafi bak›mdan uzak bir ülke oluflu, Bab›âli’nin geliflmelere serinkanl› birbiçimde yaklaflmas›nda etkili olan bir di¤er etkendi.

Bu dönemin ulafl›m ve iletiflim imkânlar› göz önünde bulunduruldu¤unda, Fransa gerçek-ten Osmanl› Devleti için uzak bir ülkedir. Bu nedenle Frans›z ‹htilal›’n›n yayd›¤› temel fi-kirlerin ve dolay›s›yla yaratt›¤› kaosun Osmanl› co¤rafyas›na sirayet edece¤ine ihtimal ve-rilmemifltir.

‹htilal›n Osmanl› Devleti’ne etkileri, genel anlamda olumsuzdu. Öncelikle alt›çizilmesi gereken fley, Avrupa baflkentlerinde ikamet elçilikleri (daimi elçilik) bu-lunmayan Osmanl› Devleti’nin Fransa’daki geliflmeleri dolayl› ve ikincil kaynaklar-dan takip etmifl olmas›d›r. Bu nedenle çok sa¤l›kl›, ayr›nt›l› ve eflzamanl› bilgi ak›-fl›ndan ve iyi iflleyen diplomatik kanallardan söz etmek mümkün de¤ildir. Bu ne-denle Bab›âli’nin geliflmelere duyars›z ve tepkisiz kald›¤› fleklindeki de¤erlendir-meler gerçekçi de¤ildir.

Her fleyden önce, baflta milliyetçilik olmak üzere ihtilal›n yayd›¤› fikirlerin, çokuluslu yap›ya sahip Osmanl› Devleti’nde sempatiyle karfl›lanmas› beklenemezdi.Frans›z ‹htilal› Osmanl› Devleti üzerinde k›sa ve uzun vadeli etkilere yol açm›flt›r.K›sa vadeli etkisi; özellikle Campo Formio Antlaflmas›’yla (1797), Fransa’n›n Dal-maçya ve Yedi Ada k›y›lar›nda Osmanl› Devleti’yle s›n›r komflusu olmas›ndan son-ra bölgede h›zla yay›lan az›nl›k isyanlar›d›r. S›rplar ve Rumlar aras›nda Avrupal›devletlerinin de tahrik ve destekleriyle h›zla örgütlenen ba¤›ms›zl›k hareketleri so-nucunda toprak kay›plar› yafland›. Uzun vadeli etkileri ise ihtilal›n yayd›¤› insanhaklar›, eflitlik, özgürlük, hukukun üstünlü¤ü gibi fikir ve düflünceler, Osmanl› ay-

10 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bab›âli (Yüce Kap›):Bafllang›çta Pafla Kap›s› vesadaret makam› için,bakanl›klar›nkurulmas›ndan sonra da“Osmanl› Hükümeti”anlam›nda kullan›lan birtabirdir.

d›nlar›n› etkileyerek Tanzimat Ferman› (1839) ve I. Meflrutiyetin (1876) ilan›n› ha-z›rlam›flt›r.

‹htilal›n siyasi iliflkiler ba¤lam›nda etkilerine gelince; 1792 y›l›nda Fransa’n›nyeni rejimini korumak ve siyasi ç›kar hesaplar›yla ihraç etmek üzere do¤al s›n›rla-r›n›n d›fl›nda savafllara giriflmesi üzerine, Osmanl› Devleti tarafs›zl›¤›n› ilan etmiflti.Bu arada Fransa’n›n Avusturya ve Rusya’y› ma¤lup etmesi, Osmanl›lar taraf›ndansempatiyle karfl›land›. Bununla birlikte Bab›âli, Fransa’n›n ›srar›na ra¤men ihtilalrejimini tan›makta acele etmedi. Çünkü sebepleri ve sonuçlar› bak›m›ndan Avru-pa’n›n bir iç sorunu gibi de¤erlendirdikleri ihtilal rejimini, öncelikle Avrupal› dev-letler tan›mal›yd›. Bu nedenle Bab›âli, kraliyet ve cumhuriyet yanl›lar›na karfl› ta-rafs›zl›¤›n› ilan ederek diplomatik geliflmeleri izlemeye koyuldu. Yine bu politikçizginin bir yans›mas› olarak, Avrupal› devletlerin Fransa’ya karfl› kurduklar› koa-lisyonlara da kat›lmad›. Fransa’n›n, Haziran 1793’te Bab›âli’yi cumhuriyet hüküme-tini tan›mas› ve müttefik s›fat›yla savafla girmek konusunda ikna etmek amac›ylagönderdi¤i elçi Descorches’un (Dekorfl)’un çabalar› da sonuçsuz kald›. Bab›âli’ninbu konudaki kararl› tavr›, Kas›m 1794’te Prusya-Fransa görüflmelerinin bafllamas›-na dek sürdü. Osmanl› Devleti bu diplomatik temas›, Prusya’n›n Fransa’daki cum-huriyet rejimini at›lacak tan›nmas› fleklinde yorumlayarak ve 11 Haziran 1795’te el-çi Verninac’› kabul ederek Fransa’n›n yeni rejimini resmen tan›m›fl oldu.

Fransa, özellikle Napoléon (Napolyon) Bonaparte döneminde Frans›z ‹htila-l›’n›n getirdi¤i eflitlik, demokrasi ve milliyetçilik sloganlar›n›, düflman olarak gördü-¤ü devletleri parçalamak için bir koz olarak kullanm›flt›r. “Her millete bir devlet”slogan›yla çevresindeki ülkeleri parçalayarak hâkimiyet sahas›n› geniflletmek iste-yen Fransa, bu siyasi söylemi temel insan haklar› ve özgürlüklerin teminat› olarakgöstermekten kaç›nmam›flt›r. Yine ayn› amaçla “özgürlük ve eflitlik” söylemlerini,M›s›r’›n iflgali sürecinde (1798-1802) meflruiyet gerekçesi olarak kulland›¤› bilin-mektedir.

Bat›l› büyük devletler, Frans›z ihtilal› ve sonras›nda yaflanan savafllarla bozulanAvrupa’n›n siyasi dengesini yeniden kurmak için 1815’te Viyana’da bir kongre dü-zenlediler. Avusturya arflidükü Prens Metternich (Meternih)’in baflkanl›¤›nda dü-zenlenen Viyana Kongresi sonucunda, “Metternih Sistemi” ad› verilen yeni siyasi il-keler üzerinde uzlafl›ld›. Buna göre; Avrupa’n›n herhangi bir yerinde ayaklanmameydana geldi¤inde, kongreye kat›lan ülkeler birlikte hareket ederek isyan› derhalbast›racaklard›. ‹htilal›n getirdi¤i ve yayg›nlaflt›rd›¤› siyasi söylem ve eylemlere ha-yat hakk› tan›mamay› esas alan Metternih Sistemi’nin, k›sa süre sonra Osmanl›’yakarfl› ayaklanan Rumlara karfl› (Mora ‹syan›) uygulanmamas› bir yana, aç›ktan des-teklenmesi kongre kararlar›n›n, çok uluslu güçlü Avrupa devletlerinin kendilerinigüvenceye alma çabas›ndan baflka bir amaç tafl›mad›¤›n› göstermifltir.

Frans›z ‹htilal›’na karfl› Viyana Kongresi kararlar› çerçevesinde hareket eden vetopraklar›nda düzeni sa¤lamak için gerekti¤inde bask› ve fliddet uygulamaktan çe-kinmeyen devletler, yine de ba¤›ms›zl›k talepleri içeren hareketleri engelleyeme-diler. ‹htilal›n getirdi¤i fikirler 1820’li y›llardan itibaren giderek ivme kazanarak1830 ve 1848 y›llar›ndan itibaren büyük isyan dalgalar›na yol açm›flt›r.

Tuncer, Hüner (1996), Metternich’in Osmanl› Politikas› (1815-1848), Ankara.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



OSMANLI-RUS VE AVUSTURYA SAVAfiLARI

Osmanl› Devleti’ni Paylafl›m Projeleri Rusya, Çar I. Petro döneminde (1682-1725) gerçeklefltirdi¤i idari ve askeri reform-lar sayesinde güçlenmifl ve Avrupa siyasetinde önemli bir aktör olmas›n› sa¤laya-cak siyasi hedefler koymufltu. Bu siyasi ajandan›n en önemli bafll›klar›; Orta Avru-pa’ya geçifl aç›s›ndan stratejik önemi olan Lehistan (Polonya) üzerinde hâkimiyet te-sis etmek, Slav kökenli uluslarla yak›n iliflkiler kurmak, Ortodokslar› koruma alt›naalmak, K›r›m’a yerleflmek suretiyle Karadeniz’de ve Bo¤azlarda egemenlik kurupEge ve Akdeniz havzas›na aç›lmak, di¤er bir ifadeyle “s›cak denizlere” inmekti.

Rusya’n›n dünya siyasetinde söz sahibi olabilmesinin bir di¤er unsuru da Bal-t›k Denizi üzerinden s›cak denizlere inmekti. Bu hedefin önündeki en önemli en-gel olan ‹sveç’le yapt›¤› Poltova Savafl› (1709)’n› kazan›nca, projenin ikinci ad›m›olarak Osmanl› co¤rafyas›na yönelme karar› ald›lar. Bu ba¤lamda Ruslar›n Eflak-Bo¤dan (Memleketeyn) beylerini Bab›âli’ye karfl› k›flk›rtmalar› ve Poltava’da yen-dikleri ‹sveç Kral› XII. Karl (Charles, Demirbafl fiarl)’› takip bahanesiyle Osmanl› s›-n›rlar›n› ihlal etmesiyle bafllayan Prut Savafl› (1711)’nda Osmanl›lar›n galip gelme-si, bu plan›n bir süre rafa kald›r›lmas›na sebep oldu.

Prut zaferi Osmanl›lar›n Karlofça Antlaflmas›’yla (1699) kaybettikleri topraklar›geri alma ümidini güçlendirirken, devletin sars›lm›fl olan prestijini düzeltmek aç›-s›ndan da önemliydi. Rusya sonraki dönemlerde de yukar›da de¤inilen siyasi emel-lerini gerçeklefltirmek için farkl› gerekçelerle Osmanl› Devleti’yle defalarca savafl-t›. Genelde Avusturya ile ittifak yap›larak aç›lan bu savafllarda, Bab›âli kimi zamanFransa’n›n arabuluculu¤uyla nefes alabildi. Ancak bu siyasi arabuluculuk ve des-tek karfl›l›¤›nda Fransa’ya verilmifl olan geçici kapitülasyonlar›n daimi hale getiril-mesi (1740) ve Kudüs’teki kutsal yerlere dair verdi¤i di¤er ayr›cal›klar, ileride d›flpolitikas›n› ve ekonomisini olumsuz yönde etkileyecektir.

Kapitülasyonlar›n zamanla Osmanl› Devleti’nin aleyhine dönüflmesinin nedenleri nelerolabilir?

Rusya’n›n geleneksel politikas› olan Balkanlar veya Bo¤azlar üzerinden “s›cakdenizlere inme” hedefinin gerçekleflmesi, Karadeniz ve Avrupa’da iki önemli üs-sün elde edilmesini zorunlu k›lmaktayd›. Bu iki kilit nokta, K›r›m ve Lehistan idi.Görünürde Lehistan meselesinden ç›kan 1768-1774 savafl› esnas›nda Çeflme’de Os-manl› donanmas›n› yakan (1770) ve kazan›mlar›n› I. Abdülhamid devrinde KüçükKaynarca Antlaflmas› (1774)’yla tescil ettiren Rusya, ikinci hedefi olan K›r›m’a yö-neldi.

Bu konuda daha fazla bilgi için flu kitab› okuyunuz: Osman Köse, (2006), 1774 Küçük Ka-yarca Antlaflmas›, Ankara.

Çariçe II. Katerina (1762-1796), Rusya’n›n geleneksel siyasi emellerini gerçek-lefltirmek konusunda I. Petro ve takipçilerinden çok daha tutkuluydu. K›r›m’a sa-hip olan ve bu bölgeyi Osmanl› Devleti’ne karfl› yap›lacak askeri harekât›n üssühaline getiren II. Katerina, Bizans’›n canland›r›lmas›n› ve Osmanl› topraklar›n›npaylafl›lmas›n› hedefleyen ve “Grek” ve “Dakya” ad›yla an›lan siyasi projeler haz›r-lad›. Bu ba¤lamda, Osmanl›-Rus Savafl› esnas›nda önce Prens Potemkin “fiark (Do-

12 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4 S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



¤u) Sisteminin Büyük Plan› (Grek Projesi)” ad›yla Osmanl› Devleti’ni y›kma plan›haz›rlad›. Buna göre; Türkler Avrupa’dan kovulacak, Rus prensin yönetiminde bafl-kenti ‹stanbul olacak Grek devleti kurulacak ve Bizans ‹mparatorlu¤u ihya edile-cekti. Bu amaçla II. Katerina do¤an torununa Bizans’›n kurucusu Konstantin’in ad›-n› verirken Yunan adalar›ndan süt anneler getirerek torununu emzirtmek gibi gü-lünç ve popülist propaganda ad›mlar› atmaktan da geri durmam›flt›r. Dakya Proje-si ise Eflak-Bo¤dan, Besarabya, di¤er bir ifadeyle Tuna ve Dinyester nehirleri ara-s›ndaki Osmanl› topraklar›n›n iflgalini ve Avusturya ile Rusya’n›n güdümünde Dak-ya ad›yla yeni bir uydu devletin kurulmas›n› öngörmekteydi.

Osmanl› Devleti’ni muhtemel bir savaflta yine iki atefl aras›nda b›rakmay› hedef-leyen Çariçe, Avusturya Kral› II. Josef’i yan›na çekmek amac›yla 1780 ve 1787’deiki kez ülkesine davet etti. “Bizans yolu” yazan zafer taklar›ndan geçerek K›r›m’›gezen iki hükümdar, Osmanl› topraklar›n›n paylafl›m›n› gösteren haritalar haz›rla-tarak, adeta psikolojik savafl taktikleriyle Bab›âli’ye gözda¤› vermekten geri durma-d›lar.

Avusturya’n›n Rusya ile birlikte hareket etmesi, iki devletin mutlak dost ve müttefik olma-s› fleklinde yorumlanmamal›d›r. Avusturya’n›n gündeminde Bizans’›n canland›r›lmas› ko-nusu yoktu. Amaç da¤›lmas› muhtemel bir imparatorlu¤un Balkan topraklar›n›n paylafl›l-mas›yd›.

Rusya’n›n Osmanl› Devleti’nin içinde bulundu¤u olumsuz flartlardan yararlana-rak K›r›m’›n yönetimine fiilen müdahale etmesi, bölgedeki siyasi tansiyonu yeni-den yükseltti. Yine Fransa’n›n araya girmesiyle 1779’da imzalanan Aynal›kavakTenkihnâmesi (sözleflme) geçici bir sükûnet sa¤lad›ysa da Rusya’n›n Küçük Kay-narca Antlaflmas›’yla Osmanl› Devleti’nden ay›rd›¤› K›r›m’› kendi topraklar›na kat-t›¤›n› (ilhak) ilan etmesini engelleyemedi (1783). Bölgedeki siyasi dengeyi Rusyalehine de¤ifltiren iflgal üzerine bafllat›lan diplomatik çabalar sonuç vermeyince, ikiülke aras›nda savafl yeniden bafllad› (17 A¤ustos 1787). Ancak savafl›n ilan›ndan al-t› ay sonra Avusturya’n›n savafla müdahil olmas›yla, Osmanl› Devleti yine iki ateflaras›nda kalm›fl oldu. Bafllang›çta müttefiklere karfl› kara savafllar›nda yerel baz› ba-flar›lar elde edildi. Öte yandan Kaptan-› derya Gazi Hasan Pafla komutas›ndaki do-nanma da deniz savafllar›nda yer yer zaferler kazand›ysa da müttefiklerin ilerleyifliengellenemedi. Hotin ve Özi gibi önemli kalelerin elden ç›k›fl› ve özellikle Özi’deOcak 1789’da yirmi befl bine yak›n masum Müslüman sivilin katledilmesi, Osmanl›baflkentinde büyük bir üzüntü ve tepki yaratt›. Sultan I. Abdülhamid bu geliflmeler-den duydu¤u üzüntü sebebiyle hastaland› ve bir süre sonra da vefat etti.

III. Selim’in tahta ç›k›fl›yla (7 Nisan 1789) kamuoyunda, biraz da devlet eliyleestirilen ümit ve heyecan rüzgâr› müttefikleri geri püskürtecek kadar güçlü olma-d›¤›ndan, Ekim 1789’a gelindi¤inde Rusya’n›n Eflak-Bo¤dan’›, Avusturya’n›n daBelgrad’› iflgali engellenemedi. Ancak afla¤›da ayr›nt›l› olarak de¤inilece¤i üzere,‹sveç’in yak›n tehdit olarak gördü¤ü Rusya’ya karfl› savafl ilan› ve 11 Temmuz1789’da Osmanl› Devleti’yle ittifak antlaflmas› imzalamas›, Rusya’y› iki atefl aras›n-da b›rakm›flt›r. Benzer flekilde Hollanda ve Macaristan’daki milliyetçi ayaklanmala-r› bast›rmaya çal›flan Avusturya da 31 Ocak 1790’da imzalanan Osmanl›-Prusya it-tifak›yla müttefiki gibi iki atefl aras›nda kalm›fl oldu.

Osmanl›lar› hayli y›pratm›fl olan bu zorlu süreç, hiç beklenmedik bir d›fl gelifl-meyle bambaflka bir boyut kazand›. Bu s›rada patlak veren Frans›z ‹htilal› çokuluslu ve co¤rafi aç›dan Fransa’ya yak›n olan Avusturya’y› endiflelendirince, Bab›â-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



li için savafl› sona erdirme ihtimali belirmifl oldu. Avusturya; Hollanda, Macaristanve Galiçya’da, hatta Germenlerin yaflad›¤› topraklarda uygulad›¤› radikal reformlarsebebiyle ayaklanma belirtilerinin ortaya ç›kmas›ndan ötürü, Osmanl› Devleti’ylesüren savafl› bir an önce sona erdirmenin yollar›n› aramaya bafllad›. Öte yandanPrusya’n›n Avusturya üzerinde kurdu¤u bask› ve oluflturdu¤u tehdit sonucundaOsmanl›-Avusturya bar›fl görüflmeleri bafllad› ve uzun bir müzakere sürecinin ar-d›ndan oldukça müsait flartlarda Zifltovi Antlaflmas› imzaland› (4 A¤ustos 1791).Günümüzde Bulgaristan’›n kuzeyinde yer alan Svifltov kasabas›nda imzalanan Zifl-tovi Antlaflmas›’yla sona erdirilen bu savafl, ayn› zamanda son Osmanl›-Avusturyasavafl› olmas› bak›m›ndan da önemlidir.

Frans›zca ve Türkçe olarak kaleme al›nan ve on dört maddeden oluflan bu ant-laflman›n önemli maddeleri flu flekilde özetlenebilir:

- Osmanl› Devleti birkaç bölge hariç, baflta Belgrat olmak üzere kaybetti¤itopraklar›n büyük bir bölümünü geri alacak neredeyse savafltan önceki s›-n›rlar›na kavuflacakt›r.

- Avusturya aç›k ya da gizli Rusya ile Osmanl› Devleti aleyhinde antlaflma im-zalamayacakt›r. Hotin Rusya ile bar›fl antlaflmas› imzalan›ncaya dek tarafs›zbölge statüsüyle Avusturya’n›n denetiminde kalacakt›r.

- Savafl süresince, al›nan sivil-asker tüm esirler karfl›l›kl› olarak iade edilecek-tir. Gönüllü olarak din de¤ifltiren Müslüman ve H›ristiyanlar bu kapsamdade¤erlendirilmeyecektir.

- Her iki devlet savafl süresince büyük yara alan ticari hayat› canland›rmakiçin karada ve denizde gereken ad›mlar› atacakt›r. Bu ba¤lamda savafl önce-sine ait alacak verecek ifllerinin h›zla halledilmesi için gereken hukuki ve si-yasi irade gösterilecektir.

- ‹ki ülkenin s›n›rlar›nda görev yapan üst düzey sivil-asker memurlar, tecavüzve ya¤ma hareketlerine kesinlikle izin vermeyecektir.

- Osmanl› topraklar›nda yaflayan Katolik din adamlar› ve cemaatlerinin diniözgürlüklerine müdahale edilmeyecek, kilise tamiratlar›n›n engellenmeye-cek ve baflta Kudüs olmak üzere kutsal yerleri ziyaretlerine k›s›tlama getiril-meyecektir .

Avusturya’n›n savafltan çekilmesi ve Frans›z ‹htilal›’n›n yaratt›¤› endifle nedeniy-le Rusya da ‹sveç ve Bab›âli ile savafl› sonland›rman›n yollar›n› aramaya bafllad›.Bu amaçla önce ‹sveç ile Marale Antlaflmas›’n› imzalayarak (14 A¤ustos 1790) Ku-zey’deki mücadelesini sona erdirdi. Ard›ndan Rusya on befl oturum ve iki buçukay süren müzakerelerden sonra Osmanl› Devleti ile Yafl Antlaflmas›’n› imzalayarak(10 Ocak 1792) befl y›l›k savafl dönemini bitirdi.

Girifl metni ve on üç maddeden oluflan Yafl Antlaflmas›’n›n önemli maddeleri fluflekilde s›ralanabilir:

- ‹ki ülke aras›ndaki husumet sona erdirilecek, dostluk iliflkilerinin kurulmas›için taraflar çaba gösterecekler.

- Taraflar tüm esirleri ve el konmufl mallar› iade edecek. Taraflar›n tabiiyetin-de bulunan ancak gönüllü olarak din de¤ifltirenler bu maddenin d›fl›nda tu-tulacakt›r.

- Küçük Kaynarca Antlaflmas› (1774) ve sonras›nda iki taraf aras›nda imzala-nan antlaflmalar›n hükümlerinin geçerlili¤i kabul edilecektir.

- Dinyester (Turla) nehri iki ülke aras›nda s›n›r olarak belirleyen bu antlaflmagere¤i, K›r›m ve Özi (Dinyeper) akarsuyuna dek uzanan topraklar Rusya’yaterk edilecektir.

14 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

- Di¤er bölgelerdeki s›n›rlar savafl öncesindeki haliyle kabul edilip koruna-cakt›r.

- ‹ki ülke aras›ndaki ticaretin yeniden canland›r›lmas› için taraflar çaba göste-recek, Akdeniz’de korsanl›k faaliyetlerini engellemek için iflbirli¤i yapacak-lard›r.

Osmanl› Devleti bu antlaflma ile K›r›m’›n Rusya’ya ait oldu¤unu kabul etti ve Özi ile civar›-n› kaybetti. Ayr›ca bu antlaflmada Rusya’n›n Kafkasya’daki nüfuz alan›n›n genifllemesinisa¤layacak maddeler de yer almaktayd›.

OSMANLI DEVLET‹’N‹N ‹TT‹FAK HAMLELER‹Yak›nça¤› bafllatan Frans›z ‹htilal›’n›n (1789) meydana geldi¤i XVIII. yüzy›l›n sonçeyre¤inde Osmanl› Devleti Rusya ve Avusturya ile savafl halindeydi. Bu iki devle-tin Do¤u Avrupa ve Kuzey Karadeniz üzerindeki emellerinden kaynaklanan ve1787’de bafllam›fl olan bu savafl, ihtilal›n patlak verdi¤i dönemde Osmanl›lar›naleyhine bir seyir takip etmeye bafllad›. Bu esnada yaflanan taht de¤iflikli¤iyle I.Abdülhamid’in yerine III. Selim’in geçmesi halkta yeni bir heyecan ve zafer ümidiyaratt›ysa da beklentilerin aksine yenilgiler sürdü.

Öte yandan siyasi ç›karlar›n›n çak›flmas› nedeniyle birlikte hareket eden ikidevlet, Avusturya ve Rusya da Osmanl› topraklar›n›n paylafl›m› konusunda tetikteve rekabet halindeydi. Di¤er taraftan müttefik iki devlet, Almanya üzerinde üstün-lük sa¤lama konusunda mücadele halindeydi. Bu nedenle Prusya, Avusturya’n›nTuna’y› geçmesini istememekteydi. Ayn› flekilde kuzeyde ‹sveç, Rusya ve Avustur-ya’n›n genifllemesini kendisi aç›s›ndan büyük bir tehdit olarak de¤erlendirmektey-di. Çünkü Osmanl› topraklar›n›n paylafl›m›ndan sonra, iki müttefik devletin nüfuzalanlar›n› geniflletmek amac›yla Prusya ve ‹sveç üzerine yürüyeceklerinden emin-diler. Bu yeni siyasi denklemde, ‹sveç savafl atmosferinden yararlanarak daha ön-ce kaybetti¤i topraklar› Rusya’dan alma hesaplar› içindeydi. Bu k›r›lgan siyasi den-ge ve beklentiler içinde ilk ad›m kuzeyden geldi. ‹sveç Temmuz 1788’de Rusya’yabir ültimatom vererek Güney Finlandiya ile Kareli’nin iadesini istedi, ret yan›t› al›n-ca da Osmanl› Devleti’nin yan›nda savafla girdi¤ini ilan etti.

Bu esnada Osmanl› Devleti iki atefl aras›nda sürdürdü¤ü ve giderek daha fazlazorland›¤› savaflta nefes almas›n› sa¤layacak d›fl geliflmeleri yak›ndan takip etmek-teydi. Mevcut siyasi ve askeri gücüyle topraklar›n› koruyamayaca¤›n› kabul edenBab›âli, d›fl siyasette yaln›z hareket etme al›flkanl›¤›n› terk ederek müttefik aray›fl›-na girdi. ‹sveç’in Rusya’ya savafl ilan›, bu tür bir ittifak antlaflmas› için önemli birzemin ve bafllang›ç olarak de¤erlendirildi. Yo¤un diplomatik temaslar ve müzake-reler sonucunda, tarihinde ilk kez ‹sveç (11 Temmuz 1789) ve Prusya (31 Ocak1790) ile di¤er bir ifadeyle iki H›ristiyan devletle yaz›l› ittifak anlaflmas› imzalam›fl-t›r. ‹sveç ve Prusya ile yap›lan bu iki ittifak antlaflmas› ayn› zamanda Osmanl›lar›nAvrupa diplomasisine dâhil olmas› bak›m›ndan da önemlidir.

Osmanl›-‹sveç ‹ttifak›Dünya siyaset ve ticaretinin can damar› olan ve “s›cak denizler” fleklinde adland›-r›lan Akdeniz havzas›na inme ve buradan da Yeni Dünya’ya aç›lma ihtiyac›, RusÇar› I. Petro’ya iki istikamet göstermekteydi: Kuzeyde ‹sveç, güneyde Osmanl›Devleti taraf›ndan kapat›lm›fl olan Balt›k ve Karadeniz. Siyasi flartlar ve bölgesel ça-t›flmalar, ‹sveç istikametinin zorlanmas›n› daha makul k›lmaktayd›. Çar I. Petro daçok daha güçlü Osmanl› Devleti’yle savaflmaktansa daha zay›f rakibinin üzerine


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



yürüdü ve iki ülke aras›nda “Büyük Kuzey Savafllar›” yafland› (1700-1721). Bu sa-vafllar esnas›nda ‹sveç Kral› XII. Karl (Demirbafl fiarl) Rus ordular›na direnç göste-remeyip 1709’da Poltova’da ma¤lup oldu ve yaral› halde Osmanl› topraklar›na s›-¤›nd›. Rusya’n›n mülteci ‹sveç kral› ve maiyetini takip gerekçesiyle s›n›r ihlali, budefa Osmanl› Devleti ile Rusya’y› savafl›n efli¤ine getirdi. Bu arada ‹sveç kral›n›nbu s›¤›nma olay›n›n yarataca¤› kriz ve sonras›nda tak›nd›¤› siyasi gerginli¤i artt›r›-c› tav›r, Rusya ile Osmanl› Devleti’ni s›cak bir çat›flmaya sürüklemek için sergilen-mifl bilinçli bir eylem olma ihtimalini de akla getirmektedir. Çünkü bu süreç, s›n›rihlalleri ve ard›ndan gelen restleflmeler 1711’de Prut Savafl›’n›n fitilini atefllemifltir.

XVIII. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren Rusya’n›n, Karadeniz ve Balt›k denizi üze-rinden Ege ve Akdeniz’e inme emelleri, Osmanl› Devleti ile ‹sveç’in siyasi iflbirli¤i-nin zeminini oluflturmufltur. Rusya müttefiki Avusturya ile III. August’un 1763’tekiölümünden sonra Lehistan’›n krall›k seçimlerine müdahale ettiler. Ayr›ca Rus yan-l›s› olmayan Lehlilerin Osmanl› topraklar›na s›¤›nmas›n› bahane ederek 1768-1774savafl›n› bafllatt›lar. Lehistan’›n paylafl›lmas›n›n ard›ndan yine müttefiklerin 1787 y›-l›nda Osmanl› Devleti’ne yeniden savafl açmas›, bir sonraki iflgal plan›na hedef ol-maktan endiflelenen ‹sveç’in de bu savaflta taraf olmas›na yol açt›. Kuzey’de bu ge-liflmeler yaflan›rken, Osmanl›-Rus ve Avusturya savafllar› da olanca fliddetiyle sür-mekteydi.

‹sveç’in savafl karar› almas›nda, ‹ngiltere’nin ekonomik ve askeri yard›m taah-hütleri de etkili olmufltur. Öte yandan ‹sveç, savafl›n getirece¤i a¤›r mali yükü kar-fl›lamak amac›yla; karada ve denizde bafllataca¤› askeri harekâtla Rus kuvvetlerininbir k›sm›n› meflgul etmek ve donanmas›n› Balt›k Denizi’ne çekmek karfl›l›¤›ndaOsmanl› Devleti’nden yüklü bir malî yard›m talebinde bulundu. Osmanl› Devle-ti’nin bu teklifi kabul etmesi ve ‹sveç’in savafla girmesi gerçekten de dengeleri de-¤ifltirdi ve Rusya Balt›k donanmas›n› Akdeniz’e gönderme plan›n› ask›ya ald›. ‹s-veç faktörü savafl›n Akdeniz’e yay›lmas›n›n engel olurken, Rusya da aynen Osman-l› Devleti gibi iki cepheli bir savafla maruz kald›. Buna karfl›n Rus Çar›’n›n Dani-marka’y› k›flk›rtarak ‹sveç’i zor durumda b›rakma hamlesi, ‹ngiltere ile Prusya’n›ndevreye girmesi ve Danimarka’ya gözda¤› vermesiyle sonuçsuz kald›.

Genel hatlar›yla belirtilen siyasi konjonktür ve ‹sveç’in savafl karar› almas›n›nard›ndan cephede fiilen bafllayan iflbirli¤i 11 Temmuz 1789’da imzalanan Osman-l›- ‹sveç ‹ttifak Mukavelesi (sözleflme) ile resmiyet kazand›. Dört maddeden oluflanbu sözleflmeye göre: Osmanl› Devleti, savafla devam etmesi karfl›l›¤›nda y›lda iki-fler bin olmak üzere toplamda on milyon kurufl ödeyecek; savafl sonuçland›¤›ndaiki devlet Rusya ile ayr› ayr› antlaflma yapmayacak ve iflgal edilmifl topraklar›n ge-ri al›nmas› konusunda iflbirli¤i ve ortak tav›r sergilenecekti.

Osmanl›-‹sveç ittifak Mukavelesi, Osmanl› Devleti’nin ilk kez H›ristiyan bir dev-letle yapt›¤› anlaflmad›r. Fakat karfl›l›kl›l›k esas›na dayanmad›¤› için tam bir ittifakantlaflmas› de¤ildir. Bu antlaflma, ‹sveç’in Rusya’ya karfl› savafllarda varl›k göstere-memesinden dolay› Verela Antlaflmas›’yla (1790) savafltan çekilmesi nedeniylebeklenen katk›y› da sa¤lamad›. Bu yüzden Osmanl› Devleti dengeleri tekrar de¤ifl-tiren bu bofllu¤u Prusya ile ittifak yaparak telafi etmeye çal›flacakt›r.

Osmanl›-Prusya ‹ttifak› Rusya ve Avusturya’n›n yukar›da belirtilen siyasi dengeler ve emeller ba¤lam›ndaDo¤u ve Orta Avrupa’daki planlar›, özellikle Lehistan’›n paylafl›lmas›ndan sonraPrusya’y› hedef haline getirdi. Bu tehdit Prusya ve Osmanl› Devleti’nin siyasi an-lamda yak›nlaflmas›n› sa¤layan önemli bir geliflmeydi. Osmanl›-Prusya ‹ttifak Ant-

16 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

laflmas›, Bab›âli’nin H›ristiyan bir devletle karfl›l›kl› yükümlülükler çerçevesindeimzalad›¤› ilk ittifak anlaflmas›d›r (31 Ocak 1790).

‹sveç’le 1789’da imzalanan siyasi metin, karfl›l›kl› yükümlülükler içermedi¤inden ve bar›flgörüflmelerinde ba¤›ms›z hareket etme imkân› tan›mad›¤›ndan, ittifak antlaflmas›ndan çokbir mukavele (sözleflme) olarak de¤erlendirilmektedir.

Osmanl›-Prusya ittifak antlaflmas›na göre; Prusya 1790 ilkbahar›nda savafla ka-t›lacak ve ‹stanbul’un hem karadan hem de Karadeniz taraf›ndan güvenli¤i sa¤lan-mad›kça Rusya ile bar›fla yanaflmayacakt›. Buna karfl›l›k Osmanl› Devleti Avustur-ya’n›n Lehistan’dan ald›¤› Galiçya’n›n Prusya’ya verilmesi için gereken çabay› gös-terecekti. Ayr›ca Prusya, Osmanl› Devleti K›r›m’› almad›kça savafla son vermeye-cek, Bab›âli de Prusya ve ‹sveç’le bar›fl imzalamad›kça Rusya ve Avusturya ile mü-zakere masas›na oturmayacakt›. Savafl sonras›nda ise Osmanl› Devleti’nin elindekalan topraklar› Prusya garanti edecek, ayn› teminat›n ‹ngiltere, Hollanda ve ‹sveçtaraf›ndan verilmesini sa¤layacakt›.

Prusya söz konusu ittifak antlaflmas›n› yapt›ktan hemen sonra, bar›fla zorlamakamac›yla Avusturya s›n›rlar›na asker y›¤d›. Bu ad›m, 1789’da Belgrad’›n ve ard›n-dan güneydo¤usundaki Pasarofça (bugün Pozarevac)’n›n düflmesini sa¤lay›ncaAvusturya cephesinde zor durumda olan Osmanl› Devleti rahat bir nefes ald›. Buittifaklar süreci ve patlak veren Frans›z ‹htilal› (1789), ma¤lubiyeti kaç›n›lmaz gibigörünen Osmanl› Devleti’nin nispeten müsait flartlarda Avusturya ile 1791’de Zifl-tovi Antlaflmas›’n›, Rusya ile 1792’de Yafl Antlaflmas›’n› imzalamas›na imkân ver-mifl, böylece befl y›ll›k çok cepheli savafllar dönemi son bulmufltur.

Bu konuda daha detayl› bilgi için flu kitab› okuyunuz: Kemal Beydilli (1984), 1790 Osman-l› Prusya ‹ttifak› (Meydana Gelifli, Tahlili-Tatbiki), ‹stanbul.

Campo Formio Antlaflmas› ve Osmanl› Devleti Frans›z ‹htilal›’ndan sonra, k›ta Avrupa’s›nda monarfliyle idare edilen çok uluslu ül-keler ve ‹ngiltere, ihtilal›n yayd›¤› siyasi fikirleri tehlikeli gördüklerinden Fransa’yacephe alm›fllard›. Bu gergin siyasi atmosfer bir süre sonra ‹htilal Savafllar› olarakadland›r›lacak mücadele dönemini bafllatt›.

Bu ba¤lamda Fransa hükümeti Avusturya’y› dize getirmek amac›yla, Avustur-ya’ya Ren üzerinden iki ordu sevk etme karar› ald›. Ayr›ca destek mahiyetinde da-ha küçük bir ordu Kuzey ‹talya üzerinden gönderilecekti. Güneyden gönderilecekbu sonuncu kuvvetin esas görevi Avusturya’y› iki yönde meflgul etmek ve böylecekuzeyden gidecek ordular›n iflini kolaylaflt›rmakt›. Ancak beklenenin aksine Avus-turya’y› güneyden gönderilen bu ordu dize getirecektir.

Bu s›rada y›ld›z› parlayan Frans›z General Napolyon Bonapart ordunun güneykolunun komutan› olarak 1796’da fazla zorlanmadan Kuzey ve Orta ‹talya’y› elegeçirdikten sonra Viyana’ya yöneldi. Öncelikle Avusturya ve Sardunya kuvvetleri-nin birleflmesine f›rsat vermeyerek baflar›l› bir strateji takip etti. May›s 1796’da Sar-dunya’y› saf d›fl› b›rak›nca ifli iyice kolaylaflt›. Bu arada Avusturya, Fransa’n›n ku-zey ordular›n› ma¤lup ettiyse de güney ordusunun ilerleyiflini bir türlü durdurama-d›. Özellikle Napolyon’un Parma ve Modena dukal›klar›n› elde ettikten sonra bü-tün Kuzey ‹talya’y› kontrol alt›na almas›yla köfleye s›k›flan Avusturya, bafllatt›¤›diplomatik giriflim sonucunda Fransa ile Campo Formio Antlaflmas›’n› imzalamakzorunda kalm›flt›r (17 Ekim 1797).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bugün Kuzeydo¤u ‹talya’da Udine yak›nlar›nda bir köy olan Campo Formio’daimzalanan bu bar›fl antlaflmas›na göre; Avusturya, Fransa’n›n 1795’te iflgal etti¤iBelçika’n›n bu ülkeye ait oldu¤unu kabul ediyordu. Buna karfl›n Venedik Cumhu-riyeti’nin topraklar› iki devlet aras›nda paylafl›lacakt›. Adige nehrine kadar uzananDalmaçya k›y›lar›n› Avusturya al›yordu. Nehrin do¤usundaki topraklar ise Napol-yon’un kurdu¤u Cisalpine Cumhuriyeti’ne b›rak›lacakt›. Venedik’e ait Yedi Ada dayine Fransa’ya b›rak›lacakt›.

Venedik Cumhuriyeti’ni ortadan kald›ran bu antlaflma, içerdi¤i maddeler nede-niyle sadece Avrupa’daki siyasi dengeyi de¤ifltiren ve iki devleti ilgilendiren bir ge-liflme olarak de¤erlendirilemez. Çünkü Fransa bu antlaflmayla; Kuzey ‹talya, YediAda ile Preveze ve Parga gibi k›y› kentlerine yerleflerek tarihte ilk kez karadan Os-manl› Devleti’ne komflu olmufltur. Öte yandan Dalmaçya k›y›lar› ile Adig’e kadarolan Venedik topraklar›n› alan Avusturya Adriyatik Denizi’ne ç›km›flt›r. Fransa veAvusturya’n›n bu kazan›mlar›yla ortaya ç›kan yeni siyasi durum, Osmanl› Devle-ti’nin Balkanlardaki egemenli¤ini direkt tehdit etmeye bafllam›flt›r.

Bu geliflmenin yaratt›¤› en büyük tehdit Fransa’n›n bu bölgelerdeki S›rp ve Rumlar bafltaolmak gayrimüslim az›nl›klar› Osmanl› Devleti aleyhine k›flk›rtmaya bafllam›fl olmas›yd›.Di¤er yandan Napolyon’un Bosna ve Arnavutluk’u iflgal girifliminde bulunaca¤›na dair Pa-ris kulislerinden s›zan haberler, bu endifleleri zirveye tafl›m›flt›r.

Bu dönemde Fransa’n›n Osmanl›lar›n Bat› s›n›rlar›nda yaymaya bafllad›klar› ba-¤›ms›zl›kç› ve ulusçu fikirler, iki ülkenin geleneksel iyi siyasi iliflkilerini temeldensarst›. Paris’teki siyasi ve askeri hareketlili¤i elçisi Moral› es-Seyyid Ali Efendi vas›-tas›yla yak›ndan takip etmeye çal›flan Bab›âli, -daha sonraki ünitelerde verilecekolan- Napolyon’un Tulon liman›nda haz›rlatt›¤› donaman›n hedefini ö¤renmek is-tedi. Bu arada Bab›âli di¤er Avrupal› ülkelere yak›nlaflarak Fransa tehdidini denge-lemeye ve alternatifler üretmeye çabalarken, Fransa’n›n ‹stanbul’a gönderdi¤i elçiDubayet’nin (Dubaye), iki ülke aras›nda bir savunma antlaflmas› imzalanmas› yö-nündeki teklifle hedef sapt›rma ve Bab›âli’nin flüphelerini giderme peflindeydi. So-nuçta, bir sonraki ünitede detaylar› anlat›laca¤› gibi Fransa 1798’de M›s›r’› iflgal gi-rifliminde Bab›âli’yi haz›rl›ks›z yakalad›. Bu iflgal giriflimi, ayn› zamanda gelenekselOsmanl›-Frans›z iliflkilerinde bir dönüm noktas› ve Bab›âli’nin d›fl iliflkilerinde“Denge Politikas›”n›n (muvazene siyaseti) bafllang›c› olacakt›r.

Fransa’n›n Yedi Ada ve Arnavutluk k›y›lar›na yerleflmesi Osmanl›lar›n güvenli¤i aç›s›ndanne gibi sorunlar yaratm›flt›r.

18 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


5


XVIII. yüzy›l sonlar›nda Osmanl› Devleti’nin ge-

nel durumunu aç›klayabilme

XVIII. yüzy›l boyunca aral›klarla süren Rusya,Avusturya ve ‹ran savafllar›n›n yaratt›¤› sars›nt›la-ra ra¤men, Osmanl› Devleti hala üç k›taya yay›-lan co¤rafyas›nda farkl› uluslar› bünyesinde ba-r›nd›ran dünyan›n en güçlü devletlerinden birikonumundayd›. Ancak 1768 sonras›nda Rusyave Avusturya ile bafllayacak zincirleme savafllardönemi; devletin siyasi, askeri ve ekonomik iflle-yiflinde büyük sorunlara yol açm›flt›r. Kesintili vegenelde iki cepheli olarak süren bu mücadeledönemi, 1789’da patlak veren Frans›z ‹htilal›’ylafakl› bir boyut kazand›. Osmanl› topraklar›n› pay-laflmak isteyen iki müttefik devlet, ihtilal›n dün-ya siyasi ve idari tarihini de¤ifltirecek yeni fikirleryaymas› karfl›s›nda kendilerini güvenceye almakistediklerinden, Avusturya 1791’de Zifltovi Ant-laflmas›’n›, Rusya ise 1792’de Yafl Antlaflmas›’n›imzalayarak savafla son verdiler. Bu flekilde rahatbir nefes alan Osmanl› Devleti ise bar›fl ortam›n-dan yararlanarak kendi iç sorunlar›na e¤ilme im-kân› elde etmifl oldu. Bu ba¤lamda merkezi oto-ritenin taflrada hâkim k›l›nmas› ve idari-askerisistemin yeniden organizasyonu amac›yla III. Se-lim devrinde Nizam-› Cedid ad›yla bir reformprogram› yürürlü¤e kondu. Ancak statükocu çev-relerin muhalefeti ve tahriki sonucunda meyda-na gelen Kabakç› Mustafa ‹syan› (1807)’yla bukapsaml› reform program› fiyaskoyla sonuçland›.

Frans›z ‹htilal› ve Osmanl› Devleti üzerindeki et-

kilerini çözümleyebilme

XVIII. yüzy›l sonunda önce Fransa’da ard›ndanda tüm dünyada siyaset kavram›n›n ve toplumdevlet iliflkilerinin yeniden tan›mlanmas›na yolaçan Frans›z ‹htilal› (1789) patlak verdi¤inde, Os-manl› Devleti Rusya ile 1787’de bafllam›fl olan sa-vaflla meflguldü. Bab›âli bafllang›çta, ihtilal önce-si ve sonras›ndaki geliflmeleri di¤er Avrupa dev-letleri gibi Fransa’n›n iç sorunu olarak de¤erlen-dirdi. Öte yandan Osmanl›lar, Bat› monarflileriy-le karfl›laflt›r›ld›¤›nda siyasi ve sosyal anlamdaadil bir yönetime sahip olduklar›n› düflündükle-rinden, ihtilal›n sloganlar› olan hürriyet, eflitlikve kardefllik gibi kavramlar›n siyasi sonuçlar›n-dan endifle duymad›lar. Henüz iletiflim araçlar›-n›n ve ulafl›m imkânlar›n›n s›n›rl› oldu¤u bu dö-nemde, Fransa’n›n co¤rafi bak›mdan uzak bir ül-ke oluflu, Bab›âli’nin geliflmelere serinkanl› birbiçimde yaklaflmas›nda etkili olan bir di¤er et-kendi. ‹htilal›n Osmanl› Devleti’ne etkileri, genelanlamda olumsuzdu. Her fleyden önce, baflta mil-liyetçilik olmak üzere ihtilal›n yayd›¤› fikirlerin,çok uluslu yap›ya sahip Osmanl› Devleti’ndesempatiyle karfl›lanmas› beklenemezdi. Frans›z‹htilal› Osmanl› Devleti üzerinde k›sa ve uzunvadeli etkilere yol açm›flt›r. K›sa vadeli etkisi;özellikle Campo Formio Antlaflmas›’yla (1797),Fransa’n›n Dalmaçya ve Yedi Ada k›y›lar›nda Os-manl› Devleti’yle s›n›r komflusu olmas›ndan son-ra bölgede h›zla yay›lan az›nl›k isyanlar›d›r. Uzunvadeli etkileri ise ihtilal›n yayd›¤› insan haklar›,eflitlik, özgürlük, hukukun üstünlü¤ü gibi fikir vedüflünceler, Osmanl› ayd›nlar›n› etkileyerek Tan-zimat Ferman› (1839) ve I. Meflrutiyetin (1876)ilan›n› haz›rlam›flt›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

20 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

Osmanl›-Rus ve Avusturya aras›ndaki mücade-

leyi de¤erlendirebilme

Rusya, Çar I. Petro döneminde (1682-1725) ger-çeklefltirdi¤i reformlarla Avrupa siyasetindeönemli bir aktör olmufl ve yeni siyasi hedeflerkoymufltu. Amaç; Orta Avrupa’ya geçifl aç›s›ndanstratejik önemi olan Lehistan (Polonya) üzerindehâkimiyet tesis etmek, Slav kökenli uluslarla ya-k›n iliflkiler kurmak, Ortodokslar› koruma alt›naalmak, K›r›m’a yerleflmek suretiyle Karadeniz’deve Bo¤azlarda egemenlik kurup Ege ve Akdenizhavzas›na aç›lmak, di¤er bir ifadeyle “s›cak de-nizlere” inmekti. Bu ba¤lamda Çariçe II. Katerina(1762-1796) döneminde Bizans’›n canland›r›lma-s›n› ve Osmanl› topraklar›n›n paylafl›lmas›n› he-defleyen ve “Grek” ve “Dakya” ad›yla an›lan si-yasi projeler haz›rland›. Osmanl› Devleti’ni muh-temel bir savaflta iki atefl aras›nda b›rakmay› he-defleyen Çariçe, Avusturya Kral› II. Josef’i yan›naçekti¤i gibi, Avusturya da bu iflbirli¤inden hare-ketle Balkanlardaki Osmanl› topraklar›n› iflgal vepaylafl›m hevesine kap›ld›. XVIII. yüzy›l adeta bumücadelenin tarihi gibidir. Osmanl›lar ise bunakarfl›n cephedeki mücadelenin yan›nda elini güç-lendirmek ve rakiplerini zay›flatmak amac›yla ‹s-veç ve Prusya ile ittifak antlaflmalar›yla iflbirli¤iyoluna gitti. Osmanl›lar› hayli y›pratm›fl olan buzorlu süreç, hiç beklenmedik bir d›fl geliflmeylebambaflka bir boyut kazand›. Bu s›rada patlakveren Frans›z ‹htilal› (1789) çok uluslu ve co¤ra-fi aç›dan Fransa’ya yak›n olan Avusturya’y› endi-flelendirince, Bab›âli için savafl› sona erdirme ih-timali belirmifl oldu. Müttefikini kaybeden Rusyada bar›fla s›cak bakmaya bafllad›. Sonuçta bu at-mosferin yaratt›¤› müsait flartlarda Bab›ali Avus-turya ile Zifltovi (1791), Rusya ile de Yafl (1792)antlaflmalar›n› imzalayarak kendi iç sorunlar›nayönelme imkan› buldu.

Osmanl› Devleti’nin d›fl ittifaklara giriflmesini ve

siyasi-diplomatik mücadelesini aç›klayabilme

Yak›nça¤› bafllatan Frans›z ‹htilal›’n›n (1789)meydana geldi¤i XVIII. yüzy›l›n son çeyre¤indeOsmanl› Devleti Rusya ve Avusturya ile savafl ha-lindeydi. Bu iki devletin Do¤u Avrupa ve KuzeyKaradeniz üzerindeki emellerinden kaynaklananve 1787’de bafllam›fl olan bu savafl, ihtilal›n pat-lak verdi¤i dönemde Osmanl›lar›n aleyhine birseyir takip etmeye bafllam›flt›. Öte yandan siyasiç›karlar›n›n çak›flmas› nedeniyle birlikte hareketeden iki devlet, Avusturya ve Rusya da Osmanl›topraklar›n›n ve Prusya (Almanya)’n›n paylafl›m›konusunda rekabet halindeydi. Bu nedenle Prus-ya, Avusturya’n›n Tuna’y› geçmesini istememek-teydi. Ayn› flekilde kuzeyde ‹sveç, Rusya ve Avus-turya’n›n genifllemesini kendisi aç›s›ndan büyükbir tehdit olarak de¤erlendirmekteydi. Çünkü Os-manl› Devleti’nden sonra s›ran›n Prusya ve ‹s-veç’e gelece¤inden emindiler. Bu yeni siyasidenklemde, ‹sveç süren savafltan yararlanarakdaha önce kaybetti¤i topraklar› Rusya’dan almahesaplar› içine girdi. Osmanl› Devleti ise iki ateflaras›nda sürdürdü¤ü ve giderek daha fazla zor-land›¤› savaflta nefes almas›n› sa¤layacak d›fl ge-liflmeleri yak›ndan takip etmekteydi. Mevcut gü-cüyle topraklar›n› koruyamayaca¤›n› kabul edenBab›âli, d›fl siyasette yaln›z hareket etme al›flkan-l›¤›n› terk ederek müttefik aray›fl›na girdi. ‹sveç’inRusya’ya savafl ilan›, bu tür bir ittifak antlaflmas›için önemli bir zemin ve bafllang›ç olarak de¤er-lendirildi. Yo¤un diplomatik temaslar sonucun-da, tarihinde ilk kez ‹sveç (11 Temmuz 1789) vePrusya (31 Ocak 1790) ile di¤er bir ifadeyle ikiH›ristiyan devletle yaz›l› ittifak anlaflmas› imzala-m›flt›r. ‹sveç ve Prusya ile yap›lan bu iki ittifakantlaflmas› ayn› zamanda Osmanl›lar›n Avrupadiplomasisine dâhil olmas› bak›m›ndan da önem-lidir.

4NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi XVIII. yüzy›l reformlar›n›naskeri alanla s›n›rl› kalmas›n›n nedenlerinden biridir?

a. Edirne Vakas›b. Patrona Halil ‹syan›c. Kabakç› Mustafa ‹syan›d. Yeniçeri ‹syan›e. Kavalal› ‹syan›

2. XVIII. yy’da Osmanl› Devleti ile ilgili afla¤›daki ifade-lerden hangisi yanl›flt›r?

a. Uzun süren savafllar›n getirdi¤i siyasi-sosyal so-runlar

b. Merkezi otoritenin taflrada etkinli¤inin azalmas›c. Taflrada yerel güç odaklar›n›n türemesid. ‹ç isyanlar, sosyal ve ekonomik krize. Karlofça Antlaflmas›’yla ilk kez toprak kayb›

3. Afla¤›daki gruplamalardan hangisi do¤rudur?a. III. Mustafa-Lale Devrib. III. Ahmed-Nizam-› Cedidc. II. Selim-‹rad-› Cedidd. III. Selim-Nizam-› Cedide. II. Mustafa-Edirne Antlaflmas›

4. Afla¤›dakilerden hangisi Nizam-› Cedid’in ögelerin-den biri de¤ildir?

a. Talimli Bostanc› Tüfekçilerinin kurulmas›b. ‹rad-› Cedid Fonu’nun oluflturulmas›c. Bat› baflkentlerinde elçiliklerin aç›lmas›d. Bat› literatüründen tercümeler yap›lmas›e. Kabakç› Mustafa isyan›

5. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl› Devleti’ni pay-laflma planlar›ndan biridir?

a. Süveyfl Projesib. Churchill Plan›c. Grek Projesid. Metternich Plan›e. Marshall Plan›

6. Afla¤›dakilerden hangisi Frans›z ‹htilal›’n›n sonuçla-r›ndan biri de¤ildir?

a. Yeniça¤’›n bafllamas›b. Mutlak monarflilerin zay›flamas›c. Milliyetçilik ve ba¤›ms›zl›k fikirlerinin yay›lmas›d. ‹nsan haklar› ve demokrasi fikrinin güç kazan-

mas›e. Feodalite’nin y›k›lmas›

7. Osmanl› Devletinin Frans›z ‹htilaline yaklafl›m› ileilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. ‹htilal› Fransa’n›n iç sorunu olarak görmesib. Fransa ile diplomatik iliflkilerin ask›ya al›nmas›c. Co¤rafi uzakl›k nedeniyle ihtilal› tehdit olarak

görmemesid. ‹htilal› bir asayifl sorunu olarak de¤erlendirmesie. ‹htilalc›lar›n taleplerini zaten halk›na sa¤lad›¤›

düflüncesi

8. Afla¤›dakilerden hangisi Rusya’n›n geleneksel politi-kas›n›n unsurlar›ndan biri de¤ildir?

a. Panslavizmb. K›r›m ve Lehistan’›n iflgalic. Katolik H›ristiyanlar›n himayesid. Karadeniz ve Bo¤azlar üzerinde hakimiyete. Bizans’›n canland›r›lmas›

9. Afla¤›dakilerden hangisi Rusya ve Avusturya ile uy-gun flartlarda antlaflma imzalanmas›n› sa¤lam›flt›r?

a. ‹ran’›n Rusya’ya savafl açmas›b. Poltava Savafl›c. II. Katerina’n›n ölümüd. Frans›z ‹htilal› ve etkilerie. Osmanl›lar›n müttefikleri ma¤lup etmesi

10. Afla¤›dakilerden hangisi Campo Formio’nun Os-manl›lar› ilgilendiren sonuçlar›ndan biridir?

a. Belçika’n›n Fransa’ya aidiyetib. Venedik Cumhuriyeti’nin ortadan kalkmas›c. Avusturya’n›n Bosna’ya yerleflmesid. Fransa’n›n M›s›r’› iflgali ve Denge Politikas›e. Yedi Ada, Preveze ve Parga’n›n Fransa’ya b›ra-

k›lmas›

Kendimizi S›nayal›m

22 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Çözülme ve Yeniden Yap›-lanma Süreci Olarak XVIII. Yüzy›l” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devleti’nin GenelDurumu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “III. Selim’in Tahta Ç›k›fl› veNizam-› Cedid” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “III. Selim’in Tahta Ç›k›fl› veNizam-› Cedid” konusunu yeniden gözden ge-çiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devleti’ni Paylafl›mProjeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Frans›z ‹htilal›’n›n Geliflimive Genel Sonuçlar›” konusunu yeniden gözdengeçiriniz..

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Frans›z ‹htilal›’n›n Osmanl›Devleti’ne Etkileri” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl›-Rus ve AvusturyaSavafllar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl›-Rus ve AvusturyaSavafllar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “De¤iflen Dengeler ve Os-manl›lar›n Konumu” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Devletler ve dolay›s›yla toplumlar için toptan gerilemeve ilerleme gibi genellemeler gerçekçi önermeler de¤il-dir. Bir ülke siyasi-askeri aç›dan güçlenip ilerleyebilir,ancak bu durum kültür ve sanat alan›ndaki ilerlemeyiberaberinde getirmeyebilir. Tersi de mümkündür. Os-manl› tarihi aç›s›ndan Lale Devri’yle bafllayan XVIII.yüzy›l bu durum için iyi bir örnektir. Siyasi-askeri aç›-dan pek parlak bir sicili olmayan XVIII. yüzy›lda; d›fldünya ile diplomatik temas›n artmas›, matbaa ve tercü-me faaliyetleriyle birlikte bas›n-yay›n hayat›ndaki ilerle-me, yeni kütüphanelerin aç›lmas›, devlet eliyle sanayi-leflmenin ilk örnekleri olarak küçük ölçekli fabrikalar,çiçek afl›s›n›n yayg›nlaflt›r›lmas›, sivil mimaride ve me-kân tasar›mlar›nda yeni yönelimler, sanat ve edebiyatalan›ndaki geliflmeler ilginç bir tezat oluflturur. Sonuçolarak ilerleme ve gerileme kavramlar›, salt askeri ve si-yasi geliflmelerin sonuçlar›na göre belirlenemez.

S›ra Sizde 2

Bu durum devrin siyasi ve sosyal alg›lar›yla ilgilidir. Et-nik temelli millet ve milliyet gibi kavramlar Frans›z ‹h-tilal› (1789)’n›n yayd›¤› fikirlerdir. Olgunlaflmas›, milli-yetçi ve ba¤›ms›zl›kç› bir karakter kazanmas› XIX. yüz-y›l›n bafllar›n› bulacakt›r. Bu nedenle Osmanl› Devle-ti’nde XIX. yüzy›l bafl›na dek toplum etnik de¤il dini te-melli olarak tan›mlanm›flt›r. Ayr›ca farkl› etnik kökenle-re mensup insanlardan oluflan bir imparatorlukta etnikkökenin öne ç›kar›lmas› ak›lc› bir siyaset de¤ildi. Bunedenle çok uluslu siyasi yap›lar olan imparatorluklar,Frans›z ‹htilal›’n›n yayd›¤› fikirlere ve onun siyasi tem-silcisi olan Fransa Cumhuriyeti’ne siyasi ve askeri an-lamda cephe alm›fllard›r.

S›ra Sizde 3

Evrensel ölçekte ve tüm toplumlarda reform süreçlerisanc›l› dönemlerdir. Gelene¤in gücü, kemikleflmifl dinive muhafazakâr alg›lar, kurulu düzende elde edilmifl si-yasi ve ekonomik kazan›mlar› kaybetme korkusu, al›fl-kanl›klar ve de¤iflimin getirece¤i yeni sonuçlar›n yarat-t›¤› endifleler söz konusu sanc›n›n bafll›ca nedenleridir.Osmanl› co¤rafyas›nda da durum pek farkl› olmam›flt›r.Sistemin radikal anlamda de¤ifltirilmesine yönelik ad›m-lar›n ivme kazand›¤› Lale Devri ve Nizam-› Cedid gibireform dönemleri Patrona Halil ‹syan› ve Kabakç› Mus-tafa ‹syan› ile son bulmufl, onlarca devlet adam›n›n ya-n› s›ra, II. Osman ve III. Selim örneklerinde oldu¤u gi-bi padiflahlar›n katledilmesine dek varan fliddet ve kaosortamlar› yaflanm›flt›r.

S›ra Sizde 4

Kapitülasyonlar fleklinde adland›r›lan ekonomik ayr›ca-l›klar, XVI. yüzy›lda siyasi anlamda gücünün zirvesindeolan Osmanl› Devleti’nin Fransa’ya verdi¤i bir tak›mgeçici imtiyazlard›r. Siyasi ve ekonomik anlamda gücü-nü korudukça, bu tür ayr›cal›klar Bab›âli aç›s›ndan so-run oluflturmad›. Ancak XVIII. yüzy›lda kal›c› hale geti-rilen bu tür ayr›cal›klar, siyasi-askeri gücün zay›flamas›-na paralel olarak d›fl politikada ve iç ticarette yabanc›bask›s›n› güçlendirdi. XIX. yüzy›lda Osmanl› ekonomi-sinin bir tak›m antlaflmalarla Bat› kapitalizmine aç›lma-s›, siyasi ve ekonomik anlamda teslimiyetçi politikalar›nönünü açt›.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 5

Fransa’n›n Avusturya’y› yenmesinden sonra iki ülke ara-s›nda 1797’de imzalanan Campo Formio Antlaflmas›, sa-dece Avrupa’daki siyasi dengeyi de¤ifltiren ve iki devle-ti ilgilendiren bir geliflme olarak de¤erlendirilemez. Çün-kü Fransa bu antlaflmayla; Kuzey ‹talya, Yedi Ada ilePreveze ve Parga gibi k›y› kentlerine yerleflerek tarihteilk kez karadan Osmanl› Devleti’ne komflu olmufltur.Öte yandan Dalmaçya k›y›lar› ile Adig’e kadar olan Ve-nedik topraklar›n› alan Avusturya Adriyatik Denizi’neç›km›flt›r. Fransa ve Avusturya’n›n bu kazan›mlar›yla or-taya ç›kan yeni siyasi durum, Osmanl› Devleti’nin Bal-kanlardaki egemenli¤ini do¤rudan tehdit etmeye baflla-m›flt›r. Bu durum XIX. yüzy›l bafllar›ndan itibaren S›rpve Yunan isyanlar›, yüzy›l›n sonlar›nda ise di¤er Balkanuluslar›n›n ba¤›ms›zl›k yönündeki faaliyetlerinde somutolarak imparatorlu¤un varl›k ve devaml›l›¤›n› tehditedecektir.

Armao¤lu, Fahir (2010). 19. Yüzy›l Siyasi Tarihi, ‹stan-bul.

Aktepe, M. Münir (1958). Patrona ‹syan› (1730), ‹stan-bul.

Beydilli, Kemal (1984). 1790 Osmanl› Prusya ‹ttifak›

(Meydana Gelifli, Tahlili-Tatbiki), ‹stanbul.Beydilli, Kemal (1985). Büyük Friedrich ve Osmanl›lar

(XVIII. Yüzy›lda Osmanl›-Prusya Münasebetleri),

‹stanbul.Goryanof, Sergey (2006). Rus Arfliv Belgelerine Göre Bo-

¤azlar ve fiark Meselesi, çev. M. ‹.-A. Reflad, yay. A.Ahmetbeyo¤lu-‹. Keskin, ‹stanbul.

‹stanbul Arma¤an›-4 Lale Devri, (ed. M. Arma¤an)(2000), ‹stanbul.

Karahasano¤lu, Selim (2008). “Osmanl› Tarih Yaz›m›n-da Lale Devri- Elefltirel Bir De¤erlendirme”, Tarih ve

Toplum Yeni Yaklafl›mlar, VII, 129-144.Karahasano¤lu, Selim (2010). “‹stanbul’un Lale Devri-

mi? Tarih ve Tarih Yaz›m›” Tarih ‹çinde ‹stanbul

(ed. D. Hut-Z.Kurflun-A.Kavas), ‹stanbul.Karal, Enver Ziya (1988). Osmanl› Tarihi (Nizâm-› Ce-

dîd ve Tanzimât Devirleri, 1789-1856), V, Ankara.Köse, Osman (2006). 1774 Küçük Kayarca Antlaflmas›,

Ankara.Kurat, Akdes Nimet (1970). Türkiye ve Rusya (1798-

1919), Ankara.Mufassal Osmanl› Tarihi (1962). V, ‹stanbul.Osmanl› Devleti (1600-1908), (2011). (ed. Sina Akflin)

III, ‹stanbul.Soysal, ‹smail (1964), Frans›z ‹htilâl› ve Türk-Frans›z

Diplomasi Münasebetleri (1789-1802), Ankara.Tuncer, Hüner (1996), Metternich’in Osmanl› Politikas›

(1815-1848), Ankara.

Yararlan›lan Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;XIX. yy. bafllar›nda Osmanl› Devleti’nin genel durumunu tan›mlayabilecek,Fransa’n›n M›s›r’› ‹flgali’nin nedenlerini de¤erlendirebilecek, Bab›âli’nin tepkisini ve Üçlü ‹ttifak’›n ortaya ç›k›fl›n› aç›klayabilecek, M›s›r’›n geri al›nmas›ndan sonra Bab›âli’nin ‹ngiltere ve Fransa ile iliflkileriniçözümleyebileceksiniz.

‹çindekiler

• M›s›r’›n ‹flgali• Napoléon’un Büyük Do¤u Hayali• Koalisyon Savafllar›

• Üçlü ‹ttifak• Vehhâbî ‹syan›• Denge Politikas›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN


• XIX. YÜZYILIN BAfiLARINDAOSMANLI DEVLET‹

• FRANSA’NIN MISIR’I ‹fiGAL‹ (1798-1802)

• BABIÂL‹’N‹N ‹fiGALE TEPK‹S‹ VEÜÇLÜ KOAL‹SYON

• VEHHAB‹ ‹SYANI VE SONUÇLARI• MISIR’IN ‹fiGAL‹N‹N SONUÇLARI

VE YEN‹ S‹YAS‹ DENGELER


XIX. Yüzy›l›nBafllar›nda Osmanl›Devleti ve Yeni SiyasîDengeler

XIX. YÜZYILIN BAfiLARINDA OSMANLI DEVLET‹

XVIII. Yüzy›ldan Devral›nan SorunlarXVIII. yüzy›l boyunca aral›klarla süren Rusya, Avusturya ve ‹ran savafllar›n›n yarat-t›¤› sorunlara ra¤men, Osmanl› Devleti yüzölçümü, nüfus yo¤unlu¤u ve askeri güçbak›m›ndan dünyan›n en güçlü devletleri aras›nda yer almaktayd›. Ancak yüzy›l›nikinci yar›s›nda, 1768 sonras›nda Rusya ve Avusturya ile bafllayacak olan y›prat›c›savafllar dönemi; devletin siyasi, askeri ve ekonomik iflleyiflinde büyük sorunlarayol açm›flt›r. Kesintili ve genelde iki cepheli olarak süren bu savafllar dönemi,1789’da patlak veren Frans›z ‹htilal›’yla fakl› bir boyut kazand›. Osmanl› toprakla-r›n› paylaflmak isteyen iki müttefik devlet, ihtilal›n dünya siyasi ve idari tarihini de-¤ifltirecek yeni fikirler yaymas› karfl›s›nda kendilerini güvenceye almak istedikle-rinden, Avusturya Zifltovi Antlaflmas› (1791), Rusya ise Yafl Antlaflmas›’n› (1792)imzalayarak savafltan çekildiler. Bu flekilde rahat bir nefes alan Osmanl› Devleti isebar›fl ortam›ndan yararlanarak kendi iç sorunlar›na e¤ilme imkân› elde etmifl oldu.

Osmanl› Devleti XVIII. yy sonlar›nda, uzun süreli savafllar›n getirdi¤i siyasi-idariçalkant›lar ve mali s›k›nt›larla bo¤uflmaktayd›. Merkezi otoritenin taflrada etkinli¤ininhayli azald›¤› bu dönemde ç›kan iç ayaklanmalar ve Anadolu ile Rumeli’de ortaya ç›-kan yerel güç odaklar›, siyasi ve sosyal aç›dan ciddi s›k›nt›lar yaratmaktayd›. Öteyandan merkezi otoritenin iyice zay›flam›fl olmas›ndan cesaret alan S›rplar ve Kara-da¤l›lar da ba¤›ms›zl›klar›n› elde etmek amac›yla silaha sar›lm›fllard›. Merkeze dahauzak bölgelerden olan M›s›r’da Kölemen beylerinin keyfi yönetimi, Arap yar›mada-s›nda ise bir türlü önü al›namayan Vehhâbî ‹syan›, ayn› zamanda halife unvan›n› datafl›yan Osmanl› padiflah›n›n siyasi ve dini otoritesini sorgulan›r hale getirdi.

Genel hatlar›yla özetlenen bu tablonun de¤ifltirilmesi ve devletin eski gücünekavuflturulmas›, ancak kapsaml› reformlarla mümkün olabilirdi. 1789’da amcas›n›nvefat›yla tahta ç›kan III. Selim, 1792 itibar›yla sa¤lanan bar›fl ve sükûnet ortam›n-dan yararlanarak devlet ve fikir adamlar›n›n sundu¤u raporlar (›slahat layihalar›)çerçevesinde yeni bir reform paketini yürürlü¤e koymak istedi. Nizâm-› Cedîd ola-rak adland›r›lan ve bafllang›çta askeri niteli¤i a¤›r basan bu reform program› kap-sam›nda, orduda yeni birlikler oluflturuldu. Reform sürecinin idari, mali ve sosyalalan› da kapsayacak flekilde geniflletilmesi çabalar›n›n h›z kazand›¤› bu dönemde,Fransa’n›n hiç beklenmedik bir biçimde M›s›r’› iflgal giriflimi, bir anda Bab›âli’ningündeminin de¤iflmesine ve reform çabalar›n›n ask›ya al›nmas›na yol açt›.

XIX. Yüzy›l›n Bafllar›ndaOsmanl› Devleti ve

Yeni Siyasî Dengeler

Kölemenler: 1250-1517aras›nda M›s›r ve civar›ndahüküm süren ve bir Türkdevleti olan Memluklar›nzamanla Kafkasyal›kölelerden oluflturduklar›askeri elit. Zaman içindegüçlenerek her biri M›s›r’›nmuhtelif yerlerinde yöneticiveya nüfuz sahibi oldular.

FRANSA’NIN MISIR’I ‹fiGAL‹ (1798-1802)

Napoléon’un Büyük Do¤u HayaliFrans›z ‹htilal›’n›n (1789) yayd›¤› siyasi fikirler, varl›k ve istikrar aç›s›ndan Avrupa’da-ki çok uluslu devletleri endiflelendirmifl ve ihtilal sonras›nda kurulan ittifaklar çerçe-vesinde koalisyon savafllar›na sebep olmufltur. Bu yeni dönemin yükselen gücü Fran-sa, söz konusu süreçte elde etti¤i galibiyetleri somut kazan›mlara dönüfltüren antlafl-malar ve özellikle de Avusturya ile yapt›¤› Campo Formio Antlaflmas›’yla (17 Ekim1797) Avrupa’n›n tart›flmas›z en güçlü devleti oldu¤unu rakiplerine kabul ettirdi.

Bu süreçte Fransa’n›n mutlak anlamda üstünlü¤ünü kabul ettiremedi¤i tek ül-ke, k›ta Avrupa’s›n›n d›fl›nda bir ada devleti olan ‹ngiltere idi. Geliflmeleri ve Pariskulislerini yak›ndan takip eden ‹ngiltere, Fransa’n›n muhtemel bir askeri operasyo-nunu engellemek amac›yla diplomatik giriflimlerine h›z verdi. ‹ki devlet aras›ndaTemmuz 1797’de Fransa’n›n Lille flehrinde yap›lan görüflmelerde uzlaflma sa¤lana-mad›. Do¤u Akdeniz, Yak›ndo¤u ve Hindistan gibi stratejik, siyasi ve ticari aç›danson derece önemli bölgeler üzerinde sömürgeci iki devletin uzlaflmas› da pekmümkün de¤ildi.

Fransa’n›n Avrupa’n›n mutlak hâkimi olma hedefini gerçeklefltirmesi, karadasavaflamad›¤› ‹ngiltere’yi Britanya Adas›’na denizden yapaca¤› bir ç›karma ile dizegetirmekle mümkün olabilirdi. Direktuvar (Directoire) hükümetinin onaylad›¤›bu askeri operasyon, ‹ngiltere’nin devrinin en güçlü donanmas›na sahip olmas›n-dan ötürü, son derece riskli görünmekteydi. Hükümet, bu zor ve tehlikeli operas-yonu General Napoléon Bonaparte’a (Napolyon Bonapart) havale etti. ‹talya veAvusturya savafllar›nda y›ld›z› parlayan ve bu nedenle popülaritesi siyasetçileri göl-gelemeye bafllayan Napolyon’un böyle bir savafl münasebetiyle ülke d›fl›na gönde-rilmesi de Direktuvar hükümetinin ifline gelmekteydi.

Direktuvar hükümetinin iç politik dengelerin etkisiyle uygulamakta acele etti¤ibu plana karfl›n, Napolyon ve dostu olan d›fliflleri bakan› Talleyrand birlikte alter-natif bir proje haz›rlad›lar (fiubat 1798). Buna göre; Do¤u Akdeniz’de ve özellikle‹ngiltere’nin Hindistan’la ba¤lant›s›n› sa¤layan güzergâhta son derece stratejik birkonumda olan M›s›r’›n iflgali, ‹ngiltere’nin dize getirilmesini sa¤layacakt›. Plana gö-re; bu dönemde eski gücünden çok uzakta olan Osmanl› Devleti’nin topra¤› olanM›s›r’›n iflgali, Britanya Adas›’na denizden ç›karma yapmaktan hem daha kolayhem de çok daha az riskli görülmekteydi. Üstelik Napolyon’un siyasi hayalleri bu-nunla da s›n›rl› de¤ildi. Genç general flartlar elverdi¤i takdirde, M›s›r’› ald›ktan son-ra Suriye’ye geçmek ve oradan ‹stanbul’a yürümek, ard›ndan Viyana üzerinden ül-kesine dönerek Osmanl› ve Avusturya gibi iki büyük imparatorlu¤a son vermekemelindeydi.

Napolyon’un M›s›r’› iflgal giriflimi “Büyük Do¤u Hayali” olarak da adland›r›lan bir dünyaimparatorlu¤unun ilk ad›m›d›r.

Türk-Frans›z ‹liflkilerini tarihi seyri için flu kitab› okuyunuz. ‹smail Soysal (1964), Fran-s›z ‹htilâli ve Türk-Frans›z Diplomasi Münasebetleri (1789-1802), Ankara.

Do¤u Akdeniz havzas›na hâkim olan ve ticaret yollar› aç›s›ndan oldukça strate-jik bir konumda bulunan M›s›r, XVII. yüzy›l sonlar›ndan itibaren Fransa’n›n siyasive ekonomik ajandas›n›n önemli bafll›klar› aras›ndayd›. XVIII. yüzy›ldan itibaren

26 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

Direktuvar: Fransa’y› 1795-99 aras›nda yöneten ve 5direktörden oluflanhükümettir. Askeri bir darbeile y›k›l›p yerineKonsüllerden oluflan yeni birhükümet kurulmufltur.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Osmanl› Devleti’nin giderek güç kaybetmesi, buna karfl›n Avrupal› devletlerin sö-mürge yar›fl›na girmeleri ve Fransa’n›n Akdeniz’deki ticaretinin önem kazanmas›,baz› düflünür ve siyasetçileri, M›s›r’›n iflgaline dair bir tak›m projeler üretmeye sevketmiflti. Bu projelerden ilki Alman filozof Gottfried Wilhelm Leibnitz’e (Laybniz)aittir. 1672 tarihli bu projeye göre; birlikte hareket edildi¤i takdirde, Almanlar Os-manl›lar› do¤udan tehdit ederken, Frans›zlar M›s›r’a kolayca yerleflebileceklerdi.Görünüflte, Ortaça¤ ruhundan ve H›ristiyanl›k misyonundan kaynaklanm›fl gibi gö-rünen bu projeyle, Leibnitz asl›nda tamamen milliyetçi reflekslerle Fransa’y› baflkabir yer ile meflgul ederek Almanya s›n›r›ndan uzak tutmay› hedefliyordu. Leib-nitz’den yaklafl›k bir as›r sonra 1768’de Fransa d›fliflleri bakan› Duc de Choiseul,(Dük dö fiuvazöl) ve ard›ndan ‹stanbul’daki elçileri Saint Priest ve 1777’de bölge-ye seyahat eden François Baron de Tott, hükümetlerine sunduklar› raporlarda yi-ne M›s›r’› hedef göstermifllerdi.

Öte yandan M›s›r seferi, Fransa’n›n Yedi Y›l Savafllar› (1756-1763) s›ras›ndaAmerika ve ‹ngiltere’ye denizlerde kapt›rd›¤› yerleri geri almas›n› sa¤layacak veson askeri baflar›lar›na ra¤men kara devleti durumundan kurtulamam›fl olan Fran-sa’y› denizlerde de üstün k›lacakt›. Söz konusu siyasi-ticari hedeflerin cazibesi veNapolyon ile Talleyrand’›n yo¤un çabalar›yla Direktuvar hükümeti, M›s›r’›n iflgalplan›n› onaylad› (5 Mart 1798).

‹flgal plan› onayland›ktan sonra Fransa ve ‹talya limanlar›nda yap›lan askeri ha-z›rl›klar sonucunda, Napolyon 280 parçadan oluflan donanma ve yaklafl›k 40 binaskerle Tulon Liman›’ndan demir ald› (19 May›s 1798). Ordunun büyük ço¤unlu-¤u, iki y›l önce ‹talya’da büyük baflar›lara imza atan birliklerden olufltu¤undan, Ge-neral Napolyon zaferden emindi. ‹lginç bir ayr›nt› olarak, M›s›r’a götürülmek üze-re tarihçiden botanikçiye kadar 167 bilim ve sanat adam›n›n ve bir matbaan›n dadonanmaya al›nmas› idi.

Bu ayr›nt› Frans›zlar›n M›s›r’a kal›c› olarak yerleflmek ve bu stratejik ve verimli memleke-ti sömürgelefltirmek için gitti¤ini göstermesi bak›m›ndan önemlidir.

Frans›z donanmas› öncelikle Orta Akdeniz’de stratejik önemi büyük olan Mal-ta Adas›’n› Saint Jean fiövalyeleri’nden ald› (12 Haziran 1798). fiövalyelerin elin-deki esir Müslümanlar› serbest b›rakan Napolyon, bunlar› memleketlerine gönde-rirken kendi lehine propaganda yapmalar›n› tembih etti. Amac› daha sonra iflgaledece¤i Müslüman memleketlerde sempati yaratmak, bask›c› rejimler alt›nda yafla-yan Müslümanlara hürriyet ve adalet getirece¤i izlenimini vermekti.

Bu arada bu haberi duyarak pefline düflen Amiral Nelson kumandas›ndaki ‹n-giliz donanmas›n›n takibinden kurtularak yoluna devam eden Frans›z donanmas›2 Temmuz 1798’de ‹skenderiye aç›klar›na ulaflt›. Karaya ç›kan ve M›s›r halk›na hi-taben Arapça bir beyanname yay›nlayan Napolyon; iflgal için de¤il Osmanl› padi-flah›n›n dostu s›fat›yla geldi¤ini, amac›n›n M›s›r’daki yerli halka ve Frans›z yurttafl-lar›na kötülük eden ve sultan›n buyruklar›n› dinlemeyen Kölemenleri cezaland›r-maktan ibaret oldu¤unu ilan etti. Bu tarz bir söylemle, M›s›r halk›n› ikna edece¤i-ni ve iflgale karfl› bafllayacak direnifl hareketlerinin önünü alabilece¤ini düflünmek-teydi. Ancak ard›ndan yaflanan geliflmeler, M›s›r’›n iflgalinin san›ld›¤› kadar kolaybir askeri harekât olmayaca¤›n› gösterecektir.

272. Ünite - X IX . Yüzy › l ›n Bafllar ›nda Osmanl › Devlet i ve Yeni S iyasî Dengeler

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Yedi Y›l Savafllar›:Sömürgecilik ve deniz ticaretyollar›n›n kontrolü eksenindeAvrupal› büyük devletleraras›nda 1756-63 y›llar›aras›nda yaflanan savafllardönemidir.

Saint Jean fiövalyeleri:Kudüs’te bir yard›m derne¤iolarak 11. yy’da kurulan,daha sonra Malta Adas›’n›üs edinen ve savaflç›l›k yönüöne ç›kan bir Katoliktarikat›d›r.

Gottfried Wilhelm Leibnitz:(1646-1716) Metafizik,mant›k ve matematik gibikonular yan›nda siyasikonularda üretti¤i projelerlede ünlü Alman filozoftur.

Napolyon’un iflgali meflrulaflt›rmak için öne ç›kard›¤› Kölemenlerin M›s›r’dakiyerli-yabanc› halka zulmetti¤i fleklindeki gerekçe tamamen hayal mahsulü de¤ildi.Merkezden atanan bir vali ile yönetilmekte olan M›s›r eyaleti, gerçekte Kölemen-ler denilen sivil-asker yerel güç odaklar›n›n keyfi idaresi alt›ndayd›. Öte yandanM›s›r, yak›n dönemde herhangi bir d›fl sald›r›ya u¤ramam›fl oldu¤undan etkin sa-vunma önlemleri de yoktu. Gerek bu sonuncu faktör ve gerekse Napolyon’un di-renifli bafllamadan bitirmek amac›yla Arapça bildirilerle ‹slam dinini ve Osmanl›halifesini övmesi ve s›k s›k adalete vurgu yapmas›, halk› ve Kölemenleri yan›naçekmesini sa¤layamad›.

Bu iflgal giriflimi karfl›s›nda M›s›r Valisi Lokmac› Ebubekir Pafla, Kölemen bey-leri ve kentin ileri gelenlerini toplayarak durum de¤erlendirmesi yapt›. Al›nan ka-rar gere¤i ilk ad›m olarak Kahire’deki Frans›z konsolosu ile vatandafllar› tutuklan-d› ve mallar›na el konuldu. Ard›ndan da Kölemenlerden Murat Bey’in komutas›n-da oluflturulan direnifl ordusu stratejik bölgelere konuflland›. Kölemen süvarilericansiperane bir direnifl gösterdilerse de düzenli ve k›yaslanmayacak kadar güçlüFrans›z ordusu 21 Temmuz 1798’de yap›lan Piramitler Savafl›’ndan galip ç›k›nca,Kahire’ye kolayl›kla hâkim oldu (25 Temmuz 1798).

Napolyon Kahire’yi ele geçirdikten sonra, Kölemenleri görevden al›p yerine es-ki idarecilerden oluflan on kiflilik bir heyeti atad›. Ya¤maya izin vermedi¤i gibi,herkese can ve mal güvencesi vererek flehirde hayat›n normale dönmesini sa¤la-maya çal›flt›. Yine karaya ç›kt›¤›nda halka Arapça beyannamelerle vaat ettikleriyleçeliflmemek amac›yla, M›s›r darphanesine gönderdi¤i talimatla Sultan III. Selimad›na para bast›r›lmas›n› sa¤lad›. Bu tür “dostane ve adaletli” icraatlar sergilemesi-nin ard›nda yatan beklenti, M›s›r halk›n›n topyekûn direnifl göstermesini ve Bab›â-li’nin tek bafl›na ya da müttefikleriyle Fransa karfl›s›nda siyasi-askeri bir blok olufl-turmas›n› engellemekti. Halka karfl› güçlü bir psikolojik harekat uygulad›. Halk›nileri gelenlerini ikna etmek için her yolu denedi. Ulemay› M›s›r’a Osmanl› Devletiad›na adaleti sa¤lamak için geldi¤ine iknaya çal›flt›. Beyannamelerinde ayet ve ha-disler kullanmas› onun Müslüman oldu¤u flayialar›n›n da yay›lmas›na imkan verdi.

Napolyon’un tipik bir iflgal giriflminden çok farkl› bu tür uygulamalar›n›n amac› ne olabilir?

28 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

Resim 2.1

Jan LéonGérome’nin M›s›rSeferi’nde NapolyonTablosu

Kaynak: http://wikipedia.org/wiki/files/Napoleon

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

BABIÂL‹’N‹N ‹fiGALE TEPK‹S‹ VE ÜÇLÜ KOAL‹SYON

Bab›âli’nin M›s›r’›n ‹flgaline TepkisiUygulamaya koydu¤u reform sürecine odaklanm›fl olan Osmanl› Devleti, gelenek-sel dostu olarak de¤erlendirdi¤i Fransa’dan topraklar›na herhangi bir iflgal giriflimibeklemiyordu. Bab›âli, uygulamaya koymay› hedefledi¤i reformlar›n model ülkesiolarak gördü¤ü ve ihtilal sonras›nda diplomatik olarak yak›nlaflt›¤› Fransa’da 1797y›l› ilkbahar›nda ilk daimi temsilcili¤ini açm›fl ve Moral› es-Seyyid Ali Efendi’yi el-çi olarak Paris’e göndermiflti. 13 Temmuz 1797’de Paris’e ulaflan Seyyid Ali Efendi,iki ülke iliflkilerini gelifltirmek amac›yla General Napolyon Bonapart ve d›fliflleri ba-kan› Talleyrand ile samimi iliflkiler kurdu. Hâlbuki o günlerde Fransa’n›n bu ikiönemli ismi, Osmanl› Devleti aleyhinde büyük bir projenin haz›rl›¤›n› yapmaktay-d›lar. Osmanl› elçisine karfl› sergiledikleri dostane tav›r, bu s›rada Tulon Lima-n›’nda haz›rlanan donanman›n M›s›r’› hedef alaca¤› gerçe¤ini örtbas etmek içindi.Frans›z devlet adamlar› ve diplomatlar›n›n çabalar› bofla gitmedi, bu s›cak tavr›n veverilen teminatlar›n etkisiyle Osmanl› elçisi merkeze, Tulon’da haz›rlanan donan-man›n Sicilya veya ‹ngiltere’yi hedef alaca¤›n› bildirdi.

Buna karfl›n Bab›âli; bölgeye yak›n baz› görevliler, casuslar, ‹ngiltere ve Rusyakaynaklar›ndan ald›¤› bilgiler ›fl›¤›nda konuyu daha yak›ndan takip etmeye baflla-d›. Bu ba¤lamda, ‹stanbul’daki Frans›z temsilcisi Rouffen (Rufen)’i 19 Haziran1798’de Bab›âli’ye ça¤›rarak Tulon’da yap›lan askeri haz›rl›klar›n ne amaçla vehangi hedefe yönelik olarak yap›ld›¤›n› sordu. Rufen’in tutars›z ve flüphe uyand›-ran ifadelerinden endiflelenen Bab›âli, Paris’teki elçisi Seyyid Ali Efendi’ye Frans›zdonanmas›n›n Osmanl› co¤rafyas›na yönelme ihtimalini hat›rlatt›ysa da bunu teyitedemedi. Bu arada iki ülke iliflkilerinin bozulmas› halinde ticaret yapamaz hale ge-leceklerini bilen Frans›z tüccarlar, donanmalar›n›n ‹stanbul’a gelece¤i ve Osmanl›donanmas›yla birleflerek K›r›m’› Rusya’dan alacaklar› yönünde Osmanl›n›n da ho-fluna gidebilecek haberler yaymaktayd›lar. Paris elçisinin diplomatik manevralarlauyutulmas› ve merkezin de meseleyi erken kavrayamamas›, Osmanl› Devleti’niniflgal giriflimine gereken askeri karfl›l›¤› verememesinde en önemli etken olmufltur.

Fransa’n›n M›s›r’› iflgali, Sultan III. Selim’in büyük tepkisine yol açt›ysa da Ba-b›âli so¤ukkanl›l›¤›n› korudu. Asl›nda bu iflgal giriflimi Osmanl› Devleti’ne derhalsavafl ilan etme hakk› veriyordu. Ancak bu s›rada devletin uzun süredir halletme-ye çal›flt›¤› iç sorunlar ve mali s›k›nt›lar, d›fl politikada cesur ad›mlar at›lmas›n› en-gellemekteydi. Söz konusu sorunlardan biri Vidin’de Pazvanto¤lu Osman Pafla’n›nmerkezi otoriteye isyan bayra¤›n› çekmifl olmas›yd›. ‹flkodra’da Mahmud Pafla veSilistre’de Y›l›ko¤lu Süleyman A¤a da ayn› kervana kat›lm›flt›. Öte yandan Arap ya-r›madas›nda Necid ve Dir’iyye merkezli dini-siyasi bir hareket olarak h›zla yay›lanVehhabi ‹syan›, kutsal topraklardaki istikrar› bozarken, ayn› zamanda halife unva-n› tafl›yan Osmanl› padiflah›n›n ‹slam dünyas›ndaki prestijini sars›yordu.

M›s›r’›n iflgalinin yaratt›¤› flaflk›nl›k ve biraz da çaresizli¤in getirdi¤i telafl halininyat›flmas›ndan sonra, Bab›âli öncelikle ‹stanbul’daki Frans›z maslahatgüzar› (tem-silcisi) Rufen’i davet ederek iflgal konusunda aç›klama istedi. Reisülküttap At›fEfendi taraf›ndan adeta sorguya çekilen Rufen, merkez taraf›ndan bilgilendirilme-


Reisülküttap: Divan-›Hümayun kâtiplerinin vebürolar›n›n flefi, d›fl iliflkilerve diplomasiden sorumludevlet görevlisidir.

di¤ini dolay›s›yla bu olayla ilgili net bilgisi bulunmad›¤›n› ve geliflmelerden üzün-tü duydu¤unu söyleyerek kendisini temize ç›karmaya çal›flt›.

Uzun süren dan›flma ve de¤erlendirme toplant›lar›ndan (meflveret meclisleri)sonra ilk ad›m olarak Rufen ve maiyetindekiler tutuklanarak Yedikule zindan›nakondular. Yine ticari bir yapt›r›m olarak Frans›z tüccarlar tutuklanarak mallar›na elkondu. Limanlar›n› Frans›z gemilerine kapatan Bab›âli, bu iflgal giriflimine sessizkalmayaca¤›n› düflündü¤ü ‹ngiltere’nin ticaret gemilerine gerekli yard›m›n yap›l-mas› karar› ald›. Ard›ndan da merkez ve taflradan olabildi¤ince fazla say›da askertoplanmas› için ilgililere talimat gönderildi. Savafl ilan edildi¤inde iki atefl aras›ndakalmamak için Avusturya ile diplomatik temas kuruldu ve tarafs›z kalaca¤› cevab›al›n›nca di¤er devletlerle görüflmelere baflland›.

Bu arada henüz resmen bir ittifak antlaflmas› imzalanmam›fl olsa da ayn› saftayer alacaklar› kesinleflen Rusya, donanmas›na ‹stanbul aç›klar›na do¤ru hareket ta-limat› vermiflti. Bu nedenle Bab›âli Karadeniz k›y›lar›ndaki görevlilere Rus donan-mas›n›n geçifline izin vermelerini ve yard›mc› olmalar›n› bildirdi. III. Selim, Sadra-zam ‹zzet Mehmed Pafla’n›n bu süreci baflar›yla götürebilece¤ini düflünmedi¤in-den, yerine Erzurum Valisi Yusuf Ziya Pafla’y› atad›. Yukar›da ana hatlar›yla de¤i-nilen giriflimler sonucunda, içeride bürokratik süreç tamamlan›rken d›flar›da da it-tifak antlaflmalar›n›n altyap›s› oluflturulmufltur.

Fransa’ya Karfl› Üçlü ‹ttifakFransa’n›n Malta ve M›s›r’› iflgal ederek Akdeniz’de siyasi ve ticari dengeleri kendilehine çevirmesi, özellikle ‹ngiltere ile Rusya’y› yak›ndan ilgilendiriyordu. Güçlübir Fransa’n›n Do¤u Akdeniz’e yerleflmesi, bu iki devletin Yak›ndo¤u, Anadolu vehatta Balkanlar üzerindeki ç›kar ve emellerini tehdit etmekteydi. Bu nedenle Fran-sa’ya göre çok daha zay›f durumda olan Osmanl› Devleti’nin ad› geçen bölgelerdeegemenli¤inin devam› son derece önemliydi. Dolay›s›yla, statükonun korunmas›ortak paydas›nda yak›nlaflan bu üç ülkenin, Fransa karfl›s›nda siyasi-askeri bir blokoluflturmas›n›n altyap›s› haz›rd›.

Siyasi kararl›l›¤a ra¤men, ‹ngiltere Akdeniz ve buradan sömürgelerine gidenyollar aç›s›ndan son derece önemli olan M›s›r’› diplomasinin insaf›na b›rakmamakiçin askeri müdahale karar› ald›. Amiral Horatio Nelson komutas›ndaki ‹ngiliz filo-su, Tulon’dan ayr›lan Frans›z donanmas›n› bütün Akdeniz’de aramaya bafllad›. ‹n-giliz donanmas›n›n yaflad›¤› baz› olumsuzluklar takibi geciktirdi ve Frans›z donan-mas› önceden ‹skenderiye önlerine gelerek Ebuk›r denilen mevkide demirleyip ç›-karma yapmaya bafllad›. ‹ngiliz donanmas› ise ancak 1 A¤ustos 1798’de ‹skenderi-ye ulaflt›. Amiral Nelson, yapt›¤› ani bask›nla Frans›z donanmas›n› a¤›r bir yenilgi-ye u¤ratt›. Bu bask›nda iflgalin simgesi olan l’Orient (Do¤u) isimli devasa amiralgemisi de yak›ld›.

30 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

‹ngilizlerin deniz zaferi ve verdirdikleri kay›plar Frans›zlar›n anavatanla ba¤lan-t›s›n›n kesilmesi anlam›na geliyordu. M›s›r’da adeta kapana k›s›lan Frans›z ordusu-nun askeri yard›m almas› ve takviye birlikler getirmesi imkân› ortadan kalkt›. Bugeliflmeden ve Akdeniz’deki ‹ngiliz varl›¤›ndan cesaret alan Osmanl› Devleti, Fran-sa’ya resmen savafl ilan etti (2 Eylül 1798). Üç gün sonra bir müttefik s›fat›yla ve ta-rihte ilk kez Karadeniz ve Bo¤azlardan geçen Rus donanmas› da Büyükdere aç›k-lar›nda demirledi. Burada birleflen Osmanl›-Rus donanmalar› Arnavutluk ve Morak›y›lar›n› korumak ve Fransa’n›n k›sa bir süre önce ele geçirdi¤i adalar› (Yedi Ada)geri almak üzere Adriyatik sular›na yöneldiler.

Rusya’n›n henüz ortada resmi bir ittifak antlaflmas› yokken askeri yard›m konusunda budenli istekli olmas›n›n nedenleri neler olabilir?

Osmanl› baflkenti ‹stanbul’da bu geliflmeler yaflan›rken, Napolyon -kendisi içinsonun bafllang›c› olan Ebuk›r bask›n›ndan sonra-, Kahire’de bir isyana meydanvermemek için halka oldukça toleransl› davranmaktayd›. Bu ba¤lamda; yöreseladetlere uyarak Nil Nehri’nin taflk›n zaman›nda yap›lan flenliklere kat›ld›, mahallik›yafetlerle dolaflt› ve mevlitler okutarak halk›n sempatisini kazanmaya çal›flt›. Hat-ta ‹stanbul’daki elçisiyle sürekli temasta oldu¤unu, padiflah›n Azimzâde AbdullahPafla’y› kendisine yard›mc› olmak için gönderme karar› ald›¤›n› ilan etti. Bununlada yetinmeyerek halk› ikna etmek amac›yla gerçekten gelecekmifl gibi yeni valiiçin bir konak döfletti. Halk ve hapsedilmifl eski idareciler de merkezle temas ku-ramad›klar›ndan endifleli bir bekleyifle girdiler. Ancak bu aç›klamalar›n üzerindeniki ay geçmesine ra¤men, Frans›zlar›n M›s›r’a Osmanl› padiflah›n›n izniyle geldi¤i-ni bildirecek yeni vali gelmeyince, bunun Napolyon’un bir hilesi oldu¤unu anla-yan halk isyan etti (21 Ekim 1798).


Resim 2.2

‹ngiliz DevletArflivi’nde bulunanve Ebuk›r DenizSavafl›’n› gösteren1798 tarihli birçizim

Kaynak: http://www.nationalarchives.gov.uk/nelson/gallery4/popup/print.htm Catalogue reference: MPI1/536 number 6

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Yukar›da de¤inildi¤i üzere Osmanl› Devleti, savafl ilan›ndan sonra ç›karlar› ay-n› noktada birleflen ‹ngiltere ve Rusya ile ittifak antlaflmas› imzalamak üzere hare-kete geçti. Fransa’y› M›s›r’dan kendi askeri ve siyasi gücüyle ç›karmas› imkâns›z ol-du¤undan, baflka seçene¤i de yoktu. Yap›lan diplomatik temaslar sonucunda Ba-b›âli önce Rusya (3 Ocak 1799) ve ard›ndan da ‹ngiltere’yle (5 Ocak 1799) ittifakantlaflmalar› imzalayarak Fransa’ya karfl› ikinci koalisyonu oluflturdular. Bu aradaAvusturya’n›n tarafs›z kalaca¤›n› ilan etmesinin ard›ndan, Bab›âli Sicilyateyn Kral-l›¤›’yla da ittifak antlaflmas› imzalayarak muhalif cepheyi daha da güçlendirdi (21Ocak 1799).

Osmanl›-Rus savunma antlaflmas› aç›k ve gizli olmak üzere iki bölümden olu-fluyordu. Antlaflman›n aç›k hükümlerine göre:

• Osmanl› Devleti ve Rusya, birbirlerinin toprak bütünlü¤ünü karfl›l›kl› olarakgaranti ediyorlard›.

• Rusya, Osmanl› s›n›rlar›n› M›s›r’›n iflgali öncesindeki durumu esas alarak ta-n›ml›yordu.

• Müttefik iki devletten birine veya ikisine bir sald›r› yap›ld›¤› takdirde, her ikitaraf›n ç›karlar› do¤rultusunda hareket edilecekti. Bu durumda her iki tara-f›n kara, deniz kuvvetleri ve mali yard›m seferber edilecekti.

• ‹ki devlet bu savunma antlaflmas›n› topraklar›n› geniflletmek amac›yla de¤ilülkelerinin bütünlü¤ünü korumak için yapt›klar›ndan, Avusturya, ‹ngiltereve Prusya’y› da ittifaka davet edecekti.

• Bu savunma antlaflmas›n›n yürürlük süresi sekiz y›l olacakt›.Antlaflman›n gizli maddeleri ise özetle flöyle idi:• Rusya Osmanl› Devleti’ne bir savafl filosu göndererek yard›mda bulunacak-

t›. Bab›âli bu filonun Bo¤azlardan Akdeniz’e geçmesine izin verecek ve bir-likte Fransa’n›n askeri ve ticari gemilerini bat›rmaya çal›flacaklard›.

• Savafl bittikten sonra Rus gemileri Karadeniz’e dönecekti. Savafl süresinceRus gemilerinin Bo¤azlardan geçmesi, savafl bittikten sonra yeni geçifllerinbahanesine dönüfltürülemeyecekti.

• Karadeniz, müttefik iki devlet aras›nda kapal› bir deniz hükmünde olacakt›.Bunu ihlal edecek olan güçlere karfl› birlikte karfl› konacakt›.

Görüldü¤ü gibi bu antlaflmayla Osmanl› Devleti ile Rusya aras›nda karfl›l›kl›yard›mlaflmaya dayanan bir ittifak kurulmufl oluyordu. Bu Osmanl› tarihi ve Avru-pa siyaseti aç›s›ndan önemli bir geliflmeydi. Böylece Osmanl› Devleti, Bat›l› devlet-ler karfl›s›nda izledi¤i kendi kendine yeterlilik veya yaln›zc›l›k (infirat/tecrit) siya-setini terk ediyor ve ilk kez Avrupa ittifaklar sistemine girmifl oluyordu. Bab›âli da-ha önce 1790’da Prusya ile bir ittifak antlaflmas› imzalam›flsa da ad› geçen devlettaahhütlerini yerine getirmedi¤inden bu antlaflma uygulanamam›flt›. Bu nedenleRusya ile yap›lan bu ittifak antlaflmas› Osmanl›lar›n yabanc› bir devletle yapt›¤› ilkgerçek savunma antlaflmas› olarak de¤erlendirilmektedir.

Böylece Fransa’ya karfl› Rusya’n›n askeri yard›m›n› sa¤layan Bab›âli, Karade-niz’de Rus varl›¤›n› ilk defa resmen kabul ediyor ve Bo¤azlardan geçme hakk› tan›-yordu. Her ne kadar bu geçifl hakk› ve izinler geçici olarak verildiyse de Rusya aç›-s›ndan tarihi emellerini gerçeklefltirmenin imkâns›z olmad›¤›n› göstermesi bak›m›n-dan önemliydi. Böylece Bo¤azlar Sorunu Rusya’n›n siyasi ajandas›nda öncelikli bafl-l›klardan biri haline gelirken, ilk defa bir antlaflma metnine de girmifl oluyordu.

Osmanl› Devleti Rusya’dan sonra 5 Ocak 1799 tarihinde ‹ngiltere’yle de ayr› birsavunma antlaflmas› imzalad›. Tamam› on üç maddeden oluflan bu antlaflma, Rus-ya ile yap›lan ittifak antlaflmas›na paralel maddeler içermekteydi. Buna göre; ‹ngil-

32 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

tere de Osmanl› Devleti’nin s›n›rlar›n›, Frans›zlar›n M›s›r’a hücumundan öncekiflekliyle kabul ve garanti ediyordu. Yürürlük süresi sekiz y›l olacak bu antlaflma ge-re¤i; Akdeniz’deki tüm Osmanl› limanlar› Frans›z gemilerine kapat›lacak, savafl ön-cesi durumun sa¤lanmas› için müttefikler birlikte mücadele edecek ve birbirlerin-den ba¤›ms›z olarak bar›fl antlaflmas› imzalamayacaklard›.

Osmanl›-‹ngiliz ittifak› da gerek ikili iliflkiler, gerekse Avrupa ve Akdeniz hav-zas›ndaki siyasi dengeler aç›s›ndan oldukça önemliydi. Bab›âli bu antlaflmayla, ‹n-giltere gibi kara ve deniz kuvvetleri yönünden güçlü bir devletin fiili yard›m›n› sa¤-lam›fl oluyordu. ‹ngiltere ise Akdeniz’de Frans›z nüfuzunu ve ticari varl›¤›n› yok et-meyi ve Osmanl› Devleti üzerindeki etkinli¤ini artt›rmay› hedefliyordu. Ayr›ca sö-mürgesi olan Hindistan yolu üzerindeki M›s›r’a fiilen müdahale edebilecek meflrugerekçeyi de elde etmifl oluyordu. Zira ‹ngilizlerin Hindistan’da kalabilmesi M›-s›r’›n güvenli¤ine ba¤l› idi.

Böylece Osmanl› Devleti, Rusya ve ‹ngiltere’nin oluflturduklar› koalisyon, Fran-sa’ya karfl› ortak askeri harekâtla ilgili haz›rl›klar›n› tamamlad›lar. fiayet müttefiklergalip gelirlerse, Fransa sadece M›s›r ve Malta’dan de¤il daha önce iflgal etti¤i YediAda, Dalmaçya ve Arnavutluk k›y›lar›ndan da uzaklaflt›r›lm›fl olacakt›. MüttefiklerAdriyatik ve M›s›r olmak üzere iki cephede savafla girdiler.

Bab›âli’nin tecrit siyasetini terk etmesinin ve uluslar aras› ittifaklara kat›lmas›n›n önemi nedir?

M›s›r’›n Geri Al›nmas› ve TahliyesiBab›âli, koalisyon güçleriyle ilk operasyonunu Rus donanmas›yla Adriyatik’te ger-çeklefltirdi ve Yanya Valisi Tepedelenli Ali Pafla’n›n da deste¤iyle Yedi Ada ile Pre-veze, Parga ve Butrinto’yu Fransa’dan geri ald› (fiubat 1799). Birleflik Osmanl›-Rusdonanmas› Fransa’n›n elinde bulunan adalar› da iflgal etti. Ard›ndan bunlar›n yenistatüsünü belirlemek için 21 Mart 1800’de iki devlet aras›nda bir sözleflme imzalan-d›. Buna göre; daha önce Venedik Cumhuriyeti’ne ait iken Fransa taraf›ndan iflgaledilmifl olan adalardan (Korfu, Kefalonya, Zenta, Ayamavro, ‹taki, Pakso, Çuka)meydana gelen “Birleflik Yedi Ada Cumhuriyeti” kuruldu. Bu yeni cumhuriyet Os-manl› Devleti’ne ba¤l› olacak ve üç y›lda bir 75 bin kurufl vergi ödeyecek, ayn› za-manda da Rusya’n›n garantörlü¤ü alt›nda bulunacakt›. Bu sözleflmenin hükümle-rinden de anlafl›laca¤› üzere, müttefikler birinci cephedeki Frans›z siyasi-askerivarl›¤›na kesin olarak son vermifl oldular.

Bu konuda daha genifl bilgi için flu makaleyi okuyunuz. ‹smail H. Uzunçarfl›l› (1937), “Ar-fliv Vesikalar›na Göre Yedi Ada Cumhuriyeti”, Belleten, I/3-4, 627-640.

Amiral Nelson’un Ebuk›r bask›n› sonras›nda Napolyon’un Fransa ile do¤rudanba¤lant›s› kopmufltu. Osmanl› Devleti’nin Rusya ve ‹ngiltere ile ittifak haz›rl›klar›haberlerini de alan Napolyon tek ç›k›fl yolu olan Suriye taraflar›na sefer karar› al-d›. Çünkü M›s›r’da kal›c› olabilmek ve ittifak antlaflmalar›yla oluflturulan muhalifblo¤un ölü do¤mas›n› sa¤layabilmek için Suriye’nin iflgalinin flart oldu¤unu düflün-mekteydi. Bunu baflarabilirse hem sömürgelerini geniflletebilecek ve Hint yolunutart›flmas›z bir biçimde kontrol edebilecek, hem de Osmanl› Devleti’ni güneydentehdit ederek bar›fla zorlayacakt›.

Frans›z ordusu bu hedef ve beklentilerle, fiubat 1799’da on sekiz bin kiflilik birorduyla M›s›r’dan Suriye’ye hareket etti. Bafllang›çta önemli bir direnifl görmedenel-Arifl’i, Gazze’yi ve Remle’yi ele geçirdi. 7 Mart 1799’da Yafa’da direniflle karfl›la-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3


fl›nca, sivil-asker ayr›m› yapmadan büyük bir katliam gerçeklefltirerek Akka’ya ka-dar ilerledi. Akka Valisi Cezzar Ahmed Pafla’n›n haz›rl›kl› oluflu ve kararl› duruflu,Napolyon için sonun bafllang›c› oldu. Asl›nda Frans›z general bu iflgal giriflimindekendisine karfl› en ciddi direnifli Cezzar Ahmed Pafla’n›n gösterece¤ini bildi¤inden,M›s›r’a ayak bast›ktan sonra A¤ustos ve Ekim 1798’de iki mektup göndererek tür-lü vaatlerle Akka valisini yan›na çekmeye çal›flm›fl, ancak baflar›l› olamam›flt›. Ken-ti kuflatan Napolyon son bir hamle olarak yeni bir mektup yazarak teslim olmas›-n› istediyse de Ahmed Pafla cevap vermeye tenezzül dahi etmedi. Bunun üzerineFrans›z ordusu 5 May›sta Akka Kalesi’ne tüm gücüyle yüklendi. Ancak, Kölemen-ler ve bedevilerin deste¤i, kraliyet yanl›s› Frans›z topçu subay› Phélypeau (Felipo)ile ‹ngiltere’nin Do¤u Akdeniz filosu komutan› William Sidney Smith ve merkez-den gönderilen Nizâm-› Cedîd birlikleriyle yap›lan müdafaa karfl›s›nda, Frans›zlarkay›plar vererek geri çekilmek zorunda kald› (21 May›s 1799). Böylece ‹htilal Sa-vafllar›’n›n yenilmez komutan› General Napolyon Bonapart ilk kez ciddî bir ma¤-lubiyeti tatm›fl oldu.

Napolyon’un Suriye seferi ve buradan ilerleyiflini sürdürüp Anadolu’ya girmeihtimali, Osmanl› Devleti’ni de ciddi bir biçimde endiflelendirmiflti. Bu nedenle de-nizden Köse Mustafa Pafla, karadan ise büyük bir orduyla Sadrazam Yusuf Ziya Pa-fla Suriye üzerine sevk edildi. Osmanl› donanmas› 14 Temmuzda Ebuk›r Liman›’naulaflt›. Napolyon bunu haber al›nca hemen bölgeye hareket etti ve Rahmaniye’deiki ordu aras›nda yap›lan savaflta Köse Mustafa Pafla yenilerek esir edildi (25 Tem-muz 1799). Öte yandan Frans›zlar Akka önlerinde ma¤lup olup çekildi¤inden, Os-manl› kara ordusu s›cak bir çat›flmaya girmeden M›s›r’a yöneldi.

Rahmaniye zaferi Frans›zlar›n bir süre daha M›s›r’da kalmas›na imkân verecek-tir. Bununla birlikte M›s›r’da art›k büyük bir baflar› elde edemeyece¤ini anlayanNapolyon, Avrupa’da da Frans›z ordular›n›n yenildi¤ini ve Fransa’n›n iç siyasi ha-yat›nda Direktuvar hükümetine karfl› tepkinin artt›¤›n› ö¤renince, komutay› Gene-ral Jean Baptiste Kleber’e devredip gizlice Fransa’ya kaçt› (23 A¤ustos 1799).

Bu s›rada Sadrazam Yusuf Ziya Pafla komutas›ndaki Osmanl› kara ordusu Suri-ye üzerinden M›s›r’a girdi. Müttefik ‹ngilizlerin de destek vermesi karfl›s›nda iflgaliniyice ç›kmaza girdi¤ini düflünen General Kleber, M›s›r’› tahliye edebileceklerini vebu konuda müzakereye haz›r olduklar›n› bildirdi. Bunun üzerine bafllayan görüfl-meler sonucunda, iki taraf aras›nda el-Arîfl Mukavelenamesi olarak adland›r›lan birsözleflme imzaland› (24 Ocak 1800). Buna göre; Frans›zlar›n milli gururu incitilme-den ülkelerine dönmelerine izin verilecek, tahliye ve dönüfl için gereken masraflarda Osmanl›lar taraf›ndan karfl›lanacakt›. Fakat ‹ngilizler, herhangi bir siyasi-askeribedel ödemeden Frans›zlar›n ülkelerine dönmelerini kabul etmeyince savafllar ye-niden bafllad›. 20 Mart 1800’de Heliopolis civar›nda yap›lan savaflta Osmanl› ordu-su yenilince, el-Arifl Sözleflmesi’yle elde edilen kazan›mlar kaybedilmifl oldu.

Bu ikinci yenilgi üzerine ertesi y›l deniz yoluyla M›s›r’a takviye birlikler gönde-rildi. ‹ngilizler de Osmanl› ordusunu desteklemek amac›yla ‹skenderiye’ye ç›karmayapt›lar. Bu s›rada General Kleber’in Halil Süleyman isimli bir fedai taraf›ndan öl-dürülmesi üzerine yerine General Menou geçti. Bu arada Frans›z ordusunun ana-vatanlar›yla olan ba¤lant›s›, ‹ngilizlerin Akdeniz’i s›k› bir biçimde ablukaya alma-s›yla tamamen kesildi. Nihayet Mart 1801’de Frans›z ordusu yenildi ve müttefiklertaraf›ndan kuflat›ld›. Bu durum karfl›s›nda iki taraf aras›nda bar›fl görüflmeleri yeni-den bafllad›. Temmuz 1801’de Kahire’yi teslim eden Frans›zlarla 30 A¤ustos 1801’debir ateflkes antlaflmas› imzaland› ve M›s›r’›n tahliye süreci resmen bafllam›fl oldu.

34 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

Bu konuda daha fazla bilgi için flu kitab› okuyunuz. Enver Z. Karal (1938), Fransa M›s›r veOsmanl› ‹mparatorlu¤u (1797-1802), ‹stanbul.

M›s›r’da ‹flgalin Sona Ermesi: Amiéns ve Paris Antlaflmalar› Frans›zlar›n müttefikler karfl›s›nda denizde ve karada yenilgiye u¤ramas› ve Do¤uAkdeniz’den çekilmesiyle de¤iflen siyasi ve askeri dengeler, ‹ngiltere’yi yenindenöne ç›kard›. Bu durumdan yararlanan ve Orta Akdeniz’de stratejik bir konumdabulunan Malta Adas›’n› da ele geçiren ‹ngiltere, müttefik s›fat›yla girdi¤i M›s›r’dakal›c› olman›n yollar›n› aramaya bafllad›. ‹ngiltere M›s›r’› ele geçirdi¤i takdirde bü-tün do¤u ticaretini ve Hindistan yolunu tam anlam›yla güvence alt›na alm›fl olaca-¤›n› düflünmekteydi. Bab›âli ise müttefiki ‹ngiltere’nin bir tak›m siyasi söylemlerin-den ve askeri eylemlerinden flüphelenmifl ve geliflmeleri daha yak›ndan takip et-meye bafllam›flt›.

Osmanl› Devleti’nin, di¤er müttefiki Rusya ile iliflkileri de güven vermekten çokuzakt›. Çünkü Ruslar Frans›zlardan al›nan ve Osmanl›lar›n himayesine verilen Ye-di Ada ve Dalmaçya k›y›lar›na yerleflmek için bu bölgelerde ve özellikle Mora’da-ki Rumlar aras›nda etkili bir propaganda hareketi bafllatm›fllard›. Osmanl› DevletiM›s›r’›n iflgaliyle bafllayan süreçte, ittifak antlaflmalar›yla ba¤land›¤› Rusya ve ‹ngil-tere’nin, Frans›z tehlikesi bertaraf edildikten sonra kendisi için tehdit haline geldik-lerini görüyordu. Bu yüzden bir denge unsuru olarak Fransa’ya karfl› sergiledi¤i ta-vizsiz ve kat› tutumunu yumuflatma karar› ald›. Bu amaçla Paris elçisi Seyyid AliEfendi’ye gönderdi¤i talimatla, iki devlet aras›nda yeniden dostane iliflkilerin ku-rulmas› yönünde çabalar›n› yo¤unlaflt›rmas› istendi

Yukar›da de¤inildi¤i üzere, Akka yenilgisinden sonra M›s›r’da ifllerin ç›kmazagirmeye bafllad›¤›n› gören Napolyon, komutay› General Kleber’e devrederek ülke-sine dönmüfltü (23 A¤ustos 1799). K›sa zamanda muhalefet rüzgâr›n› da arkas›n›alan Napolyon, askeri bir darbeyle meclisi feshedip Direktuvar rejimine son verdive I. Konsül unvan›yla yönetimi ele ald› (9 Kas›m 1799).

M›s›r’da baflar›l› olabilmek ve sonuçta hayal etti¤i dünya imparatorlu¤unu ku-rabilmek için üçlü ittifak› parçalamak zorunda oldu¤unu düflünen Napolyon, d›flpolitikada yeni stratejiler belirledi. ‹lk olarak ‹ngiltere ve Rusya’n›n aras›n› açmakamac›yla Malta Adas›’n›n statüsünü gündeme getirdi. Çünkü Rusya, Fransa’dan ge-ri al›nan Malta Adas›’n›, himayesini tan›m›fl olan Saint Jean fiövalyeleri’ne iade et-medi¤i için ‹ngiltere’ye k›rg›nd›. Napolyon bu durumu f›rsata çevirmek için Akde-niz’deki dengenin ‹ngiltere lehine de¤iflmesinden de rahats›z olan Çar I. Poul (Pol)ile diplomatik temasa geçti. Yap›lan görüflmeler sonunda Fransa ve Rusya yeni birproje üzerinde uzlaflt›. Buna göre; Fransa’n›n askeri deste¤iyle Rusya ‹ran’›, Afga-nistan’› ve Buhara’ya kadar olan bölgeyi iflgal edecek ve ard›ndan Hindistan’a ka-dar ilerleyerek ‹ngilizleri buradan at›p büyük bir Do¤u ‹mparatorlu¤u kuracakt›.Fransa ise müttefikinin deste¤iyle Suriye ve M›s›ra yerleflerek Do¤u Akdeniz’e ye-niden hâkim olacakt›.

Bu yeni projenin hayata geçirilebilmesi için Avusturya’n›n onay›n›n da flart ol-du¤unu düflünen Napolyon, temsilcileri arac›l›¤›yla Osmanl› Devleti parçaland›¤›n-da hangi bölgeleri talep etti¤ini sordu. Avusturya; S›rbistan, Bosna Hersek, Eflak-Bo¤dan ve Bulgaristan’› istedi¤ini bildirdi. Ancak bu s›rada Çar I. Paul’ün Fransa’yameyletmesinden rahats›z olan çevrelerin tertibiyle öldürülmesi üzerine, yerine o¤-lu I. Aleksander geçti (1801).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bu dönemde Rusya’da, Fransa’yla kurulan yak›n iliflkiden ötürü, özellikle ürün-lerini ‹ngiltere’ye satamad›¤› için ekonomik s›k›nt›ya düflmüfl olan büyük topraksahipleri isyan ettiler. Bunlar›n bask›s›yla iki ülke aras›nda yeni bir dostluk antlafl-mas› imzaland›. Böylece Çar I. Poul döneminde Fransa ile üzerinde uzlafl›lan siya-si proje de suya düflmüfl oldu. Bunun üzerine üçlü ittifak› parçalamaktan ümidinikesen Fransa, ‹ngiltere ve Osmanl› devletine karfl› daha bar›flç›l bir siyaset izleme-ye mecbur oldu. Bu yeni siyasi anlay›fl›n yans›mas› olarak Fransa 27 Mart 1802’de‹ngiltere ile Amiéns (Amiyon) Antlaflmas›’n›, ikinci ad›m olarak da 25 Haziran1802’de Osmanl› Devleti ile Paris Antlaflmas›’n› imzalayarak M›s›r’da yenilgiyi res-men kabul etti. Paris Antlaflmas›’na göre; Fransa Birleflik Yedi Ada Cumhuriyeti’nitan›yor ve M›s›r’›n Osmanl› Devleti’ne aidiyetini resmen kabul ediyordu. BöyleceBab›âli, kurdu¤u ittifaklarla destekledi¤i dört y›ll›k siyasi-askeri mücadele ve bu-nun getirdi¤i a¤›r mali faturay› ödeyerek M›s›r’a yeniden sahip olabildi.

VEHHÂBÎ ‹SYANI VE SONUÇLARIArap yar›madas›nda Osmanl› Devleti’ni uzun süre u¤raflt›ran dini-siyasi bir hareketolan Vehhabili¤in kurucusu, Muhammed bin Abdilvehhab’t›r. ‹slam dininin asl›nadöndürülmesi ve sonradan eklenen fleylerin (bid’at) ay›klanmas›n› savunan bu di-ni ak›m›n mensuplar›, kendilerini el-Muvahhidun veya ehl-i tevhid olarak adland›r-m›fllard›r. Bugün Suudi Arabistan’›n orta kesiminde yer alan Necid’e ba¤l› Uyey-ne’de 1703’te do¤an Muhammed b. Abdilvehhab, dini e¤itimini tamamlad›ktansonra 1738’den itibaren etkili vaazlar›yla dini yorumlar›n› etraf›ndakilere yaymayabafllad›. Baz› ‹slam flehirlerine seyahatler yapan Muhammed bin Abdilvehhab›ngörüflleri oralarda ilgi görmeyince yeniden do¤du¤u yere döndü. Ancak görüflleriburada da tepki ile karfl›land› ve bask›lara maruz kald›. Bunun üzerine 1743’teUyeyne emiri Osman bin Muammer’e s›¤›narak orada dersler vermeye bafllad›. Birsüre burada fikirlerini ö¤reten Muhammed bin Abdilvehhab Uyeyne emirine onuhimaye etmemesi için yap›lan bask›lar sonucunda do¤du¤u yeri terk etmek zorun-da kald›. Bunun üzerine 1744’te bir k›s›m ö¤rencilerinin yaflad›¤›, Suud ailesininhâkimiyetindeki Dir’iyye kasabas›na yerleflti.

Dir’iyye Emiri Muhammed bin Suud’un, onun görüfllerini desteklemesi kabile-sinin de bu mezhebi süratle benimsemesini sa¤lad›. Dir’iyye emiri himayesine al-d›¤› bu din adam›n› kullanarak çevresindeki kabileleri birlefltirmek ve siyasi üstün-lük kurmay› hedeflemekteydi. 1745’lerden itibaren h›zla yay›lan Vehhabili¤in,özellikle Emir Abdülaziz bin Suud döneminde siyasi niteli¤i daha da belirginleflti.Bu iki yönlü iliflkinin sa¤lad›¤› dinamizmle Suûdîler, Muhammed bin Abdilveh-hâb’›n vefat etti¤i 1792 y›l›na kadar geçen sürede Riyad, el-Harc ve Kasîm’de hâki-miyet kurdular, Orta Arabistan’daki Necid’in bedevî kabilelerini de itaat alt›na al-d›lar. 1795’te ise Katif ve Ahsâ’y› ele geçirdiler. Ba¤dat Valisi Süleyman Pafla’n›n bubölgeleri geri alma çabalar› baflar›s›zl›kla sonuçlan›nca, Vehhabilerin önünde cid-di bir engel de kalmam›fl oldu.

Henüz M›s›r’a Frans›zlar hücum etmeden önce 1793-97 y›llar› aras›nda Abdüla-ziz bin Suud ve Mekke fierifi Galib aras›nda yaflanan savafllar sonunda, Vehhabilerkutsal iki flehri (Mekke-Medine) tehdit eder konuma gelmifllerdi. Mekke fierifi Ga-lip karfl›s›nda ald›klar› galibiyetlere dayanarak hac ziyareti yapma tavizi koparanVehhabiler, 1798 ve 1799 y›llar›nda Kâbe’yi ziyaret ettiler. Kalabal›k bir grupla ger-çeklefltirilen bu ziyaret, gövde gösterisine ve Vehhabilerin propaganda faaliyetleri-ne sahne oldu. Mekke fierifi Galib Vehhabilerle mücadele etmeyi sürdürdüyse de

36 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

direkt merkezden ya da bölgeye askeri müdahale aç›s›ndan önemli üsler olan Ba¤-dat, Cidde ve M›s›r’dan yard›m gelmemesi nedeniyle yaln›z kald›.

Hicaz’da bu geliflmeler yaflan›rken, Temmuz 1798’de Frans›zlar›n hiç beklen-medik bir anda M›s›r’› iflgale giriflmeleri, Bab›âli’nin tüm dikkatini bu ifle yöneltme-sine ve Vehhabi ‹syan›’na etkin bir biçimde müdahale edememesine yol açt›. XIX.yüzy›l›n ilk y›llar›ndan itibaren Suûdî-Vehhâbî ittifak› kuzeyde Irak ve Suriye, gü-neyde Uman ve bat›da Hicaz topraklar›na do¤ru yay›lmaya çal›flt›. 1801’de Kerbe-lâ’ya gerçeklefltirilen bask›n›n ard›ndan 1803 itibar›yla Tâif, Mekke ve Medine’yitehdit eder konuma geldiler.

Mekke fierifi Galib’in yaln›z kald›¤› bu süreç, fiubat 1803’te Taif’in ya¤malanma-s› ve halk›n katliama tabi tutulmas›yla tart›flmas›z bir biçimde Vehhabilerin lehinesonuçland›. Yenilgiyi kabul eden ve Suud bin Abdülaziz’in kendisine hayat hakk›tan›mayaca¤›n› bilen fierif Galib, yetkilerini kardefli Abdülmuin’e devredip ailesiy-le birlikte Cidde Valisi fierif Pafla’ya s›¤›nd›. K›sa süre sonra Abdülmuin ve kentinileri gelenleri Suud bin Abdülaziz’e baflvurarak s›¤›nma talep ettiler (Nisan 1803).Bu talebi kabul eden Suud, ordusuyla birlikte Mekke’ye girerek ‹slam büyüklerineait ne kadar kubbe, türbe ve hatta mezar tafl› varsa inanc› gere¤i tahrip edecektir.Vehhabilere karfl› merkezin daha etkin karfl›l›k vermesi, 1805’te M›s›r valili¤ine Ka-valal› Mehmed Ali Pafla döneminde bafllayacak ve uzun bir mücadele dönemindensonra ancak 1818’de kontrol alt›na al›nabilecektir.

Osmanl› Devleti saltanat ve hilafetin prestijini sarsan bu dini-siyasi hareketi nedenbast›ramam›flt›r?

Bu konuda daha genifl bilgi için flu kitab› okuyunuz: Zekeriya Kurflun (1998), Necid ve Ah-sâ’da Osmanl› Hâkimiyeti: Vehhâbî Hareketi ve Suud Devleti’nin Ortaya Ç›k›fl›, Ankara.

MISIR SEFER‹N‹N SONUÇLARI VE YEN‹ S‹YAS‹ DENGELER

Savafl›n Sonuçlar›Fransa yukar›da belirtilen siyasi ve ekonomik hedefleri gerçeklefltirmek amac›ylaaçt›¤› M›s›r seferinden umdu¤u sonuçlar› elde edemedi. Aksine Akdeniz’deki nü-fuzunu kaybetti¤i gibi, ‹ngiltere’nin bölgede en önemli güç olmas›na f›rsat yaratt›.Ayr›ca Fransa bu iflgal giriflimiyle Osmanl› Devleti’yle geleneksel dostlu¤unu sonaerdirdi¤inden, savafl s›ras›nda yaklafl›k üç as›rdan beri yararland›¤› ekonomik ayr›-cal›klar› (kapitülasyonlar) kullanamad› ve büyük ekonomik kay›plar yaflad›. Böy-lece Do¤u Akdeniz ve Yak›ndo¤u üzerindeki siyasi ve ekonomik etkinli¤i büyükbir yara alm›fl oldu.

Napolyon’un M›s›r’› iflgal giriflimi, ayn› zamanda Fransa’n›n Afrika’daki sömür-gecili¤inin ilk ad›m›d›r. Çünkü Fransa ile Kuzey Afrika müslümanlar› aras›ndaki ilktemas, Frans›z ordusunun ‹skenderiye’ye ayak basmas›yla bafllam›flt›. Öte yandanbu iflgal giriflimi, Osmanl› Devleti’ni Avrupa siyasi sisteminin bir parças› k›larken,topraklar›n› tek bafl›na koruyamayan ve mecburen ittifak antlaflmalar› imzalayanBab›âli’yi, de¤iflken siyasi dengeler ve diplomatik manevralar atmosferinde o günekadar ihtiyaç duymad›¤› denge politikas›na (muvazene siyaseti) sevk etti.

M›s›r’›n iflgal giriflimiyle bafllayan süreçten en kazançl› ç›kan devlet ‹ngiltere ol-du. Öncelikle Akdeniz havzas›nda ve Hindistan yolunda siyasi ve ekonomik gücü-nü tehdit eden Fransa gibi güçlü bir rakibi bertaraf etmifl oldu. M›s›r kadar olmasa


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



da Orta Akdeniz’de yine stratejik önemi büyük olan Malta’y› ele geçirdi. Frans›zdonanmas›n› yakmakla Akdeniz’de mutlak anlamda üstünlük sa¤lad›. Bu iflgal gi-riflimiyle M›s›r’›n kendisi için önemini kavrayan ‹ngiltere, Fransa’n›n gerek iflgal ge-rekse tahliye sürecinde müttefik s›fat›yla Bab›âli’den önemli tavizler kopard›. Bu-nun sonucunda Kölemenlerle temas kurarak M›s›r’da Osmanl›lardan çok daha et-kin bir konum elde etmeyi baflard›.

Fransa’ya karfl› oluflturulan koalisyonun di¤er üyesi Rusya, bu savafltan toprakkazanc› sa¤layamad›. Ancak savafl s›ras›nda Dalmaçya ve Arnavutluk k›y›lar›ndanFrans›zlar› uzaklaflt›rarak, Balkanlardaki uzun vadeli siyasi hedefleri aç›s›ndan ol-dukça önemli olan bu bölgeyi koruma alt›na alm›fl oldu. Ayr›ca Osmanl› Devleti’nemüttefik s›fat›yla yard›m etmek suretiyle, onu himayesi alt›na alabilece¤ini gördü.Yine bu süreçte geçici bir süre için de olsa ilk kez dost ülke statüsüyle Bo¤azlar-dan savafl gemilerini geçirdi.

Bu süreçte Osmanl› Devleti ise savafl›n a¤›r askeri ve mali yükünü çeken ülkeoldu. Bab›âli bu dönemde gerçeklefltirdi¤i ikili antlaflmalarla Avrupa’daki ittifaklarsistemine dâhil olurken, d›fl politikada da geleneksel yaln›zl›k politikas›na son ver-di. M›s›r’›n iflgali, Nizâm-› Cedîd ad›yla an›lan ›slahatlara odaklanm›fl olan merke-zin tüm enerjisini d›fl politikaya ve savafla yönlendirmesine, dolay›s›yla reformprogram›n›n istendi¤i flekilde uygulanamamas›na yol açm›flt›r.

Öte yandan Bab›âli, Campo Formio Antlaflmas›’yla (1797) Dalmaçya ve Arna-vutluk k›y›lar›na yerleflen ve biranda Osmanl› Devleti’yle komflu haline gelen Fran-sa’y› bölgeden uzaklaflt›rma imkân› elde etti. Fransa’n›n bölgeye yerleflmesi ve ar-d›ndan Frans›z ihtilal›n›n ulusçu ve ba¤›ms›zl›kç› fikirlerini yaymaya bafllamas›, Os-manl› Devleti’nin Balkanlarda ve Mora yar›madas›ndaki varl›¤› aç›s›ndan son dere-ce önemli bir tehdit oluflturmaktayd›. Böylece savafltan önceki s›n›rlar›na kavufl-mufl oldu.

Osmanl› Devleti bu tarihlere kadar kendisine yönelik tehlike ve hücumlar›ngenellikle bat›dan geldi¤ini görmüfl, önlemlerini de buna göre alm›flt›. Bu savafllaDo¤u Akdeniz ve çevresinin de karadan ve denizden sömürgeci devletlerin he-defleri aras›na girdi¤ini gördü. Bu da yeni sorunlarla karfl›laflmas›na yol açt›. Yinebu savafl›n bir sonucu olarak Karadeniz’de ilk defa bir devletin, Rusya’n›n varl›¤›-n› ve ortakl›¤›n› resmen kabul etmek zorunda kald›. O tarihlere kadar mutlak sözsahibi oldu¤u Bo¤azlar› dost s›fat› ile de olsa yabanc› bir devletin savafl gemileri-ne açmay› kabul etti. Bundan böyle de Bo¤azlar devletleraras› sorunlar aras›nagirdi. Daha genifl anlam›yla Osmanl› co¤rafyas› devletleraras› rekabetin konusuhaline geldi.

M›s›r’da Osmanl›-‹ngiliz RekabetiM›s›r’›n boflaltmas›ndan sonra Osmanl› Devleti’nin Fransa ve ‹ngiltere’yle olan iliflkile-rinde önemli de¤ifliklikler yafland›. Frans›zlar›n ç›kar›lmas›ndan sonra M›s›r’da yeni birdüzen kurmay› hedefleyen Osmanl› Devlet’inin önünde iki önemli engel vard›: Köle-menler ve müttefik ‹ngilizlerin askeri varl›¤›. Kölemenler, iflgal sürecinde müttefiklerinsaf›nda yer almakla birlikte, savafl sonras› statülerinin ne olaca¤› konusunda ciddi en-difleler tafl›maktayd›. Osmanl› kara ve deniz kuvvetlerinin M›s›r’da bulunmas› ve döne-ceklerine dair bir iflaret bulunmamas›, Kölemenlerin endiflelerini zirveye tafl›yan ve ‹n-gilizlerden himaye talebinde bulunmalar›na yol açan en önemli etken olmufltur.

Madalyonun öteki yüzüne gelince; Kölemenlerin himaye talebi, Akdeniz hâki-miyeti ve sömürgelerine giden ticaret yollar›n›n güvenli¤ini her fleyden önemli gö-ren ‹ngiltere için bulunmaz bir f›rsatt›. Bab›âli’nin M›s›r’da güçlü bir yönetim kur-

38 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

mas› ‹ngiltere’nin aya¤›n› bölgeden tamamen kesece¤inden, ç›karlar›na hizmetedecek tek seçenek; kendilerinden direktif alan Kölemenlerin bir flekilde idareyeortak edilmesiydi. Bu nedenle ‹ngiltere Kölemenlere yaklafl›rken, müttefiki Bab›â-li’ye s›rt›n› dönerek bask› yapmaya bafllad›.

Buna karfl›n Bab›âli bölgede bulunan Sadrazam Yusuf Ziya ve Kaptan-› deryaHüseyin paflalar baflta olmak üzere sivil asker memurlar›na, ‹ngiltere’nin politikmanevralar›na meydan vermemek için M›s›r’da acilen yeni bir düzen kurulmas› ta-limat› verdi. Yap›lan görüflmelerin ard›ndan ‹ngiliz himayesi talep eden Kölemenbeylerinin sözde M›s›r’›n geri al›nmas›n› kutlamak amac›yla verilecek bir ziyafet s›-ras›nda tutuklan›p hapse konmalar› kararlaflt›r›ld›. Ancak plan›n iyi ifllememesi vebaz› Kölemen beylerinin tertibin fark›na var›p firar etmesi, ‹ngilizlerin Osmanl› yö-neticilerini aç›ktan tehdit etmelerine yol açt›. ‹ngiliz ordular› baflkomutan› GeneralSir John Helly Hutchinson ve ‹stanbul’daki elçisi Lord Elgin, Kölemen beylerininhapsedilmesine çok fliddetli tepki gösterdi. General Hutchinson sadece itirazla ye-tinmeyerek, tutuklular›n üç saat içinde iade edilmemesi halinde, Osmanl› donan-mas›n› topa tutaca¤›n› bildirdi. Bab›âli buna fliddetle tepki verip itiraz ettiyse de ‹n-gilizlerin kararl›l›¤› karfl›s›nda Kölemen beyleri Cize’deki ‹ngiliz karargâh›na gön-derildi. Böylece M›s›r’da yerel güç odaklar›n›n sindirilmesi giriflimi de baflar›s›zl›k-la sonuçlanm›fl oldu.

Bu baflar›s›zl›¤›n ard›ndan merkez ordusunun art›k M›s›r’da kalmas›n› gerekti-ren bir neden kalmam›flt›. ‹ngilizlerin, Kölemenleri Cize’de gözetim alt›nda tutma-y›p, güneyde Said denilen bölgeye yerlefltirecekleri bilindi¤inden, mücadeleninvali Hüsrev Pafla’ya b›rak›lacak birliklerle yürütülmesi kararlaflt›r›ld›. Ard›ndan bafl-lat›lan görüflmeler sonucunda var›lan antlaflmayla, M›s›r’daki ‹ngiliz birlikleri tahli-ye haz›rl›klar›na bafllad›. Ancak ç›karlar›n› korumak ve gelecekte fiili bir müdaha-le aç›s›ndan stratejik bir üs olarak gördükleri liman kenti ‹skenderiye’deki birlikle-rini tamamen çekmekten vazgeçtiler. Netice itibariyle ‹ngiliz kuvvetlerinin bir k›s-m› ‹skenderiye’ye, Kölemenler yukar› M›s›r’a, vali Hüsrev Pafla ise Kahire’ye hâ-kimdi. Bu manzara karfl›s›nda Osmanl› Devleti’nin M›s›r’a yeniden hâkim oldu¤u-nu söylemek hayli güçtü. Çünkü Kölemenleri paravan olarak kullanan ‹ngilizler deM›s›r’›n idaresine ortak olmufllard›. Vali Hüsrev Pafla, ‹ngilizlerin himaye ve deste-¤iyle yukar› M›s›r’a yerleflen Kölemenlerin üzerine defalarca asker gönderdiyse debaflar›l› olamad›.

‹ngilizler, Amiéns Antlaflmas› (27 Mart 1802) gere¤i M›s›r’› tamamen boflaltmalar›gerekti¤i halde ‹skenderiye’den bir türlü ç›kmad›lar. Stratejik bölgeler ve limanlara elkoyan ‹ngilizler, muhaf›z Hurflit Pafla’y› adeta abluka alt›na ald›lar. Kentin en strate-jik mevkii olan Kefre Kalesi, bu fliddetli nüfuz mücadelesinin sembolü haline gelmifl-ti. Kaleyi ele geçirmekte kararl› olan ‹ngilizler baflar›l› olamay›nca, kaleye amele k›-l›¤›nda asker sokup fiili durum yaratarak amaçlar›na ulaflt›lar. M›s›r’daki ticari ç›kar-lar›n› da güvenceye almak isteyen ‹ngilizler, K›z›ldeniz ticareti ve tabiiyetindeki tüc-carlara uygulanacak gümrük tarifesi gibi konular› içeren bir antlaflma imzalamak is-tedilerse de vali Hüsrev Pafla, yetkisini aflt›¤› gerekçesiyle buna yanaflmad›.

Merkezden gönderilecek takviye birliklerle güçlenecek olan valinin Kölemenleritasfiye edece¤inin fark›nda olan ‹ngilizler bask›lar›n› iyice artt›rd›. Bab›âli’yle sorunumüzakere etmek üzere General Stuart’› ‹stanbul’a gönderdiler. ‹ngiliz general, elçi ve-kili Straton ve reisülküttap aras›nda Bab›âli’de uzun müzakereler yap›ld›. Restleflmele-re varan bu diplomatik süreç de çözüm getirmedi. General Stuart’›n bizzat ‹stanbul’agelmesi, Bab›âli ile mevcut dostluk ve ittifak iliflkilerini Kölemenler için feda etmeyi gö-ze almas›, Londra hükümetinin önceliklerini göstermesi bak›m›ndan kayda de¤erdir.


Frans›z Elçisi Sébastiani’›n MisyonuLondra, ‹stanbul ve Kahire üçgenindeki çözüm aray›fllar›ndan sonuç ç›kmamas› veoluflan gerginli¤in savafl ihtimali yaratmas›, Bab›âli’nin di¤er müttefiki Rusya’n›nYedi Ada, Balkanlar ve Memleketeyn (Eflak-Bo¤dan) konusunda sergiledi¤i ben-zer f›rsatç› ve sinsi tutum, Fransa’ya siyasi anlamda bir karfl› atak imkân› sa¤lad›.Haziran 1802’de imzalanan Paris Antlaflmas›’n›n ard›ndan, Napolyon, M›s›r’› iflgalgiriflimiyle kaybetti¤i Osmanl› dostlu¤unu yeniden kazanmak ve ‹ngiltere karfl›s›n-da Bab›âli’nin direncini artt›rmak, en az›ndan politik anlamda alternatifsiz olmad›-¤›n› bildirmek üzere harekete geçti. Bu amaçla Horace-François Bastien Sébastia-ni de La Porta adl› asker kökenli özel temsilcisini Eylül 1802 sonunda M›s›r’a gön-derme karar› ald›.

Sébastiani (Sebastiyan) ald›¤› talimat gere¤i öncelikle M›s›r’a u¤rayarak vali Hüs-rev Pafla’yla görüfltü. Genel durum, Kölemen sorunu ve ‹skenderiye’nin tahliyesi gi-bi önemli konular›n ayr›nt›lar›n› birinci a¤›zdan dinleyen Albay Sebastiyan, ‹ngiliz-lerin M›s›r’dan ç›kar›lmas› konusunda destek vermeye geldi¤ini özellikle vurgulad›.Ard›ndan General Stuart ile görüflen Sebastiyan, M›s›r’›n boflalt›lmas› konusunda ‹n-giliz komutanla ciddi bir gerginlik yaflad›. Sonuçta, Albay Sebastiyan’›n meseleyemüdahil olmas›yla Kölemen sorunu ve ‹skenderiye’deki ‹ngiliz askeri varl›¤›, Fran-sa ile ‹ngiltere’nin Bab›âli üzerinde nüfuz mücadelesinin arac› haline geldi.

Bab›âli, M›s›r ve Kölemenler konusundaki müzakereler s›ras›nda gerek elçiLord Elgin ve gerekse General Stuart’a görüfllerini kabul ettiremedi¤inden, ‹ngilizhükümetini ikna etmek amac›yla S›dk› Efendi’yi Londra’ya gönderdi. Bu giriflimiy-le Bab›âli, savunma pozisyonunu terk ederek, uluslararas› hukuka ayk›r› bu tutu-mu nedeniyle ‹ngiliz hükümetini kendi kamuoyuna flikâyet etmeyi ve hakl› müca-delesine Avrupa siyasi çevrelerinden destek bulmay› amaçlam›flt›.

General Stuart’›n Plan› ve M›s›r’›n TahliyesiÖte yandan ‹stanbul’daki temaslar›ndan eli bofl dönen General Stuart, Kölemensorununun çözümü konusunda oldukça radikal bir tav›r tak›nd›. Stuart’›n ilk ad›m›Kölemenleri Kahire’ye yak›n bölgelere davet etmek oldu. Ard›ndan Kölemen bey-lerini himayesine ald›¤›n› ilan ederek, müdahale edildi¤i takdirde bunun savafl ne-deni say›laca¤›n› valiye bildirerek ›srar›n› tehdide dönüfltürdü. General Stuart’›n hi-mayesine karfl›n Osmanl› askeri birliklerinin Kölemenlere karfl› baflar›l› sonuçlar al-maya bafllamas›, ‹ngilizleri endiflelendirmeye bafllad›. Bu durum karfl›s›nda Stuart,yeni bir taktikle; sorunu kiflisellefltirerek çözümsüzlü¤ün tek sebebinin vali oldu¤uyönünde propaganda yapmaya bafllad›. Bundan baflka “urban” olarak tabir edilenbedevi Arap afliretlerinin fleyhleriyle gizlice temasa geçen General Stuart, büyükmaddi vaatler karfl›l›¤›nda Ebû Kureym, Hannâdi, Cehîme gibi bedevi afliretleriniKölemenlere askeri destek verme konusunda ikna etmeyi baflard›. Buna mukabil,Arapça beyannamelerle karfl› propagandaya giriflen vali Hüsrev Pafla, sadece Ev-lâd-› Ali afliretini yan›na çekebildi.

M›s›r’da ‹ngilizlerin giriflimleriyle ortaya ç›kan bu son durum, uzun süren çat›fl-malar sonunda hayli y›pranm›fl olan Kölemenlere nefes ald›rd›. Bundan güç alanGeneral Stuart ve baflkomutan Lord Cavan, vali üzerindeki bask›lar›n› artt›rd›klar›gibi, taleplerini çok daha sert bir biçimde dile getirmeye bafllad›lar. ‹stanbul’daki‹ngiliz elçisi Lord Elgin de efl zamanl› olarak, ayn› talepleri Bab›âli’ye kabul ettir-me çabas›ndayd›. Öte yandan Bab›âli, S›tk› Efendi’nin Londra temaslar›ndan hiçbirolumlu iflaret gelmedi¤inden, yeni bir durum de¤erlendirmesi yapaca¤›n› ilan et-mekten baflka bir karfl›l›k veremedi.

40 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

Bu bunalt›c› süreçte, M›s›r valisinden gelen raporlar çerçevesinde uzun müza-kereler yap›ld›. Sonuçta; ‹skenderiye’nin ‹ngilizler taraf›ndan tahliyesi ve M›s›r’daistikrar ortam›n›n tesisi için Kölemenlerin aff› ve uygun bölgelere yerleflmelerinemüsaade edilmesine r›za gösterildi. Ancak, Bab›âli politik baflar›s›zl›¤›n› örtbas et-mek ve yeni dönemde Kölemenler nezdinde itibar›n› korumak amac›yla, söz ko-nusu karar›n ‹ngiliz bask›s›yla de¤il, valinin teklifi do¤rultusunda al›nd›¤›n› dekla-re edecekti. Nihayet merkezin talimat›yla bu genel af flartlar› vali vas›tas›yla ilanedildi ve ‹ngiliz makamlar›na da bildirildi. Buna göre; Kölemenler bir daha aslabaflkald›rmamak ve ‹ngilizlerden s›¤›nma talep etmemek flartlar›yla affedilecek,önceki talepleri do¤rultusunda Güney M›s›r’da Asvan taraflar›nda yerleflebilecekve öngörülen flartlar› ihlal etmedikleri takdirde kendilerine maafl tahsis edilecekti.

Kölemen sorununun istedikleri do¤rultuda çözümlendi¤ini ve al›nan kararlar›nuygulanmaya bafllad›¤›n› gören ‹ngilizler, ‹skenderiye’yi tahliye sürecini bafllatt›lar.Bununla birlikte gelecekte siyasi flartlar uygun oldu¤unda M›s›r’a göndermek üze-re Elfi Mehmet Bey ile on befl kadar Kölemeni de yanlar›na alarak 11 Mart 1803’teM›s›r’dan ayr›ld›lar. Kölemenler hakk›nda genel af ilan› ve ‹ngilizlerin ülkelerinedönmesiyle, M›s›r’da 1798’den beri süregelen savafl ve nüfuz mücadelesi dönemide sona ermifl oldu.

‹ngilizlerin M›s›r’› tahliye etmemekte ve Kölemenlere sahip ç›kmakta bu denli ›srarc› ol-malar›n›n nedenleri neler olabilir?

Osmanl› d›fl politikas›n› M›s›r meselesinin belirledi¤i bu dönemde, Bab›âli’nin tu-tarl› ve istikrarl› bir politik çizgi takip etti¤ini söylemek oldukça güçtür. Bat›’daki ge-liflmelere ve siyasi dengelere ba¤›ml›l›¤›n zirveye varm›fl olmas› bir yana, Napol-yon’un 2 Aral›k 1804’te imparator unvan› almas› ve bunun Osmanl› Devleti taraf›ndantan›nmas›n› istemesiyle durum daha da karmafl›k bir hal ald›. Teorik anlamda mütte-fikleri olan ‹ngiltere ve Rusya’n›n tüm bask› ve tehditlerine ra¤men Bab›âli bu konu-yu önemli bir siyasi-diplomatik koz olarak de¤erlendirmek istedi. Bu e¤ilim müttefik-lerin bask›lar›n› daha da artt›rmalar›na neden oldu ve sonuçta ‹ngilizlerle iliflkiler kop-ma noktas›na gelirken, Rusya ile zorunlu olarak yeni bir imtiyaz ve ittifak antlaflmas›imzaland› (24 Eylül 1805). Bu antlaflma ile Rusya bir kez daha dokuz y›ll›k bir süreiçin Bo¤azlarda di¤er devletlere göre üstünlük ve geçifl hakk› elde etmifl oldu.

Bab›âli’nin Fransa kart›n› öne ç›kard›¤› bu dönemde Halet Efendi’nin Paris’e el-çi olarak gönderilmesi iliflkileri daha da pekifltirdi. Öte yandan Napolyon’un Ara-l›k 1805’te Austerlitz (Üç ‹mparator Savafl›) zaferi ile Rusya ve Avusturya’y› yenilgi-ye u¤ratmas›, Bab›âli’nin yeniden Fransa’ya yönelmesine yol açt›. Bunu, Napol-yon’un imparator unvan›n›n tan›nd›¤›n› bildirmek üzere Ahmed Muhib Efendi’ninParis’e gönderilmesi takip etti.

Fransa ile iliflkiler bu flekilde iyileflme sürecine girerken, M›s›r’daki iktidar mü-cadelesini Bab›âli’ye göre çok daha yak›ndan takip eden ‹ngiltere, flartlar›n olgun-laflt›¤›n› düflünerek 16 fiubat 1804’te Elfi Mehmet Bey’i lider aday› olarak M›s›r’agönderdi. Buna karfl›n Bab›âli ise ‹ngiltere’nin olas› askeri müdahalesine karfl› sa-vafl haz›rl›klar›na h›z verdi. Bu arada baflar›l› taktiklerle günden güne nüfuzunu zir-veye tafl›yan Kavalal› Mehmet Ali Bey, iktidar mücadelesi veren Kölemenleri birbi-rine karfl› k›flk›rtarak rakiplerini hayli y›pratt›. Gerçekten de bu süreç sonunda al-ternatifi kalmayan Kavalal› Mehmet Ali Pafla biraz da Vehhabi isyan›n›n yay›lmas›-n›n yaratt›¤› endifleyle 1805’te mecburen M›s›r valili¤ine atand›. Bu son geliflme,M›s›r tarihinde yeni bir dönemin de ilk ad›m› olmufltur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

42 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

XIX. yy. bafllar›nda Osmanl› Devleti’nin genel

durumunu tan›mlayabilme

Osmanl› Devleti XIX. yüzy›la bir önceki as›rdandevrald›¤› büyük sorunlarla girdi. Frans›z ‹htila-l›’n›n yayd›¤› milliyetçilik ve ba¤›ms›zl›k fikirleri-nin etkisi, Rusya, Avusturya ve ‹ran savafllar› dev-leti siyasi, askeri ve ekonomik anlamda oldukçay›pratm›flt›. Merkezi otoritenin taflrada etkinli¤i-nin hayli azald›¤› bu dönemde ç›kan iç ayaklan-malar ve Anadolu ile Rumeli’de türemifl olan ye-rel güç odaklar›, siyasi ve sosyal aç›dan da ciddis›k›nt›lar yaratm›flt›. Devlet, XVIII. yüzy›l›n sonla-r›nda, kötü gidiflat› durdurmak amac›yla yürürlü-¤e koydu¤u Nizam-› Cedid olarak adland›r›lanreform program›na büyük anlamlar yüklemiflken,1798’de beklenmedik biçimde Fransa’n›n M›s›r’›iflgali, Osmanl›lar›n XIX. yüzy›la savafl atmosfe-rinde girmesine yol açm›flt›r. Bu flartlar alt›ndakendi gücüyle topraklar›n› iflgalden koruyama-yan Osmanl› Devleti, Rusya ve ‹ngiltere ile üçlübir blok oluflturarak M›s›r’› geri almay› baflard›.Ancak bu defa da ‹ngiltere’nin stratejik önemibüyük olan M›s›r’› terk etmek istememesi yenibir siyasi krize yol açt›. Öte yandan baflar›s›z ifl-gal giriflimiyle Bab›âli’yle iliflkisi bozulan ve üs-tünlü¤ünü ‹ngiltere’ye kapt›ran Fransa’n›n yenidiplomatik ataklar›, Osmanl›lar aç›s›ndan siyasidenklemi tekrar de¤ifltirmifltir. Sonuç olarak XIX.yüzy›l bafllar›, varl›¤›n› korumaya çal›flan Bab›âliaç›s›ndan “denge siyaseti”nin benimsendi¤i vesiyasi-askeri ittifak aray›fllar›n›n a¤›r bast›¤› birdönemdir.

Fransa’n›n M›s›r’› ‹flgali’nin nedenlerini de¤er-

lendirebilme

Do¤u Akdeniz, Kuzey Afrika ve ticaret yollar›aç›s›ndan oldukça stratejik bir konumda bulunanM›s›r, XVII. yüzy›l sonlar›ndan itibaren Fransa’n›nsiyasi ve ekonomik ajandas›n›n önemli bafll›klar›aras›na girmiflti. Osmanl› Devleti’nin giderek güçkayb›, buna karfl›n Avrupal› devletlerin sömürge-cilik yar›fl›na girmeleri ve Fransa’n›n Akdeniz’de-ki ticaretinin giderek önem kazanmas›, M›s›r’› he-def haline getirmifltir. Süper güç olma yar›fl›ndaolan ‹ngiltere ile Fransa’n›n Do¤u Akdeniz, Ya-k›ndo¤u ve Hindistan’da ç›karlar›n›n çat›flmas›

kaç›n›lmazd›. Fransa’n›n plan›na göre; ‹ngilte-re’nin Hindistan’la ba¤lant›s›n› sa¤layan güzer-gâhta son derece stratejik bir konumda bulunanM›s›r’›n iflgali, ‹ngiltere’nin dize getirilmesini sa¤-layacakt›. Üstelik Napolyon’un siyasi hayalleribununla da s›n›rl› de¤ildi. Genç general flartlarelverdi¤i takdirde, M›s›r’› ald›ktan sonra Suriye’yegeçmek ve oradan ‹stanbul’a yürümek, ard›ndanViyana üzerinden ülkesine dönerek Osmanl› veAvusturya gibi iki büyük imparatorlu¤a son ver-mek emelindeydi. Öte yandan M›s›r seferi, Fran-sa’n›n Yedi Y›l Savafllar› (1756-1763) s›ras›ndaAmerika ve ‹ngiltere’ye denizlerde kapt›rd›¤› yer-leri geri almas›n› sa¤layacak ve son askeri bafla-r›lar›na ra¤men kara devleti durumundan kurtu-lamam›fl olan Fransa’y› denizlerde de üstün k›la-cakt›. Söz konusu siyasi ve ekonomik hedeflerincazibesi ve süper güç olma yar›fl› Fransa’n›n M›-s›r’› iflgalinde öne ç›kan etkenlerdir.

Bab›âli’nin tepkisini ve Üçlü ‹ttifak’›n ortaya ç›-

k›fl›n› aç›klayabilme

XVIII. yüzy›l sonlar›nda Osmanl› Devleti, gele-neksel dostu ve reform sürecinin model ülkesiolarak de¤erlendirdi¤i Fransa’dan topraklar›naherhangi bir iflgal giriflimi beklemiyordu. Bu ne-denle M›s›r’›n iflgal giriflimi tam anlam›yla flok et-kisi yaratm›flt›r. Bab›âli öncelikle Frans›z diplo-matlar ile tüccarlar› hapsetti, limanlar›n› da Fran-s›z gemilerine kapatt›. Ard›ndan, savafl ilan etti-¤inde iki atefl aras›nda kalmamak için Avusturyaile diplomatik temasa geçti ve tarafs›z kalaca¤›teminat› al›nca di¤er devletlerle görüflmelere bafl-lad›. M›s›r’›n iflgali Rusya ile ‹ngiltere’nin siyasive ekonomik ç›karlar› aç›s›ndan büyük tehditoluflturuyordu. Dolay›s›yla, statükonun korun-mas› ortak paydas›nda yak›nlaflan bu üç ülkenin,Fransa karfl›s›nda bir blok oluflturmas›n›n altya-p›s› haz›rd›. Bu geliflmelerden cesaret alan Os-manl› Devleti, Fransa’ya resmen savafl ilan etti (2Eylül 1798). Bu geliflmeden üç gün sonra mütte-fik s›fat›yla tarihte ilk kez Karadeniz ve Bo¤azlar-dan geçen Rus donanmas› da Büyükdere aç›kla-r›na demirledi. Bab›âli’nin Fransa’y› M›s›r’dankendi askeri ve siyasi gücüyle ç›karmas› imkân-s›z oldu¤undan, d›fl ittifaklardan baflka seçene¤i

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


de yoktu. Yap›lan diplomatik temaslar sonucun-da Bab›âli önce Rusya (3 Ocak 1799) ve ard›n-dan da ‹ngiltere’yle (5 Ocak 1799) ittifak antlafl-malar› imzalayarak Fransa’ya karfl› ikinci koalis-yonu oluflturdular. Bab›âli k›sa süre sonra Sicil-yateyn Krall›¤›’yla da ittifak antlaflmas› imzalaya-rak muhalif cepheyi daha da güçlendirdi (21Ocak 1799). Bu ittifak antlaflmalar› Osmanl› tari-hi ve Avrupa siyaseti aç›s›ndan önemli bir gelifl-meydi. Böylece Bab›âli, Bat›l› devletler karfl›s›n-da izledi¤i kendi kendine yeterlilik veya yaln›z-c›l›k (infirat/tecrit) siyasetini terk ediyor ve ilkkez Avrupa ittifaklar sistemine girmifl oluyordu.

M›s›r’›n geri al›nmas›ndan sonra Bab›âli’nin ‹n-

giltere ve Fransa ile iliflkilerini çözümleyebilme

Frans›zlar›n M›s›r’dan ç›kar›lmas›ndan sonra Os-manl› Devleti’nin Fransa ve ‹ngiltere’yle olan ilifl-kilerinde önemli de¤ifliklikler yafland›. Akdenizhâkimiyeti ve sömürgelerine giden ticaret yolla-r›n›n güvenli¤ini her fleyden önemli gören ‹ngil-tere, Kölemenleri M›s›r’›n idaresine ortak ederekç›karlar›n› güvence alt›na almak hedefindeydi.‹ngilizler, Amiéns Antlaflmas› (27 Mart 1802) ge-re¤i M›s›r’› boflaltmalar› gerekti¤i halde ‹skende-riye’den bir türlü ç›kmad›lar. K›z›ldeniz’de ticaretve gümrük tarifesi gibi konularda tavizler kopar-mak öncelikli hedefler aras›ndayd›. Londra, ‹s-tanbul ve Kahire üçgenindeki çözüm aray›fllar›n-dan sonuç ç›kmamas› ve oluflan gerginli¤in sa-vafl ihtimali yaratmas›, Bab›âli’nin di¤er müttefikiRusya’n›n Yedi Ada, Balkanlar ve Eflak-Bo¤dankonusunda sergiledi¤i benzer f›rsatç› ve sinsi tu-tum, Fransa’ya siyasi anlamda karfl› hamle imkâ-n› sa¤lad›. Haziran 1802’de imzalanan Paris Ant-laflmas›’n›n ard›ndan, Napolyon, M›s›r’› iflgal giri-flimiyle kaybetti¤i Osmanl› dostlu¤unu yenidenkazanmak için harekete geçti. Bu amaçla Sébas-tiani de La Porta adl› asker kökenli özel temsilci-sini önce M›s›r’a oradan da ‹stanbul’a gönderdi(1806).

4NA M A Ç

44 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

1. Afla¤›dakilerden hangisi Fransa’n›n M›s›r’› iflgalinintemel nedenlerinden biri de¤ildir?

a. Do¤u Akdeniz ve Afrika aç›s›ndan stratejik önemib. ‹ngiltere’nin Hindistan’la ba¤lant›s› aç›s›ndan

önemic. Ekonomik potansiyeli ve ticaret yollar› aç›s›n-

dan önemid. Yedi Y›l Savafllar›’ndaki kay›plar› telafi iste¤ie. Kölemenlerin kontrol alt›na al›nmas›

2. Afla¤›dakilerden hangisi Bab›âli’nin M›s›r’›n iflgalin-de verdi¤i tepkilerden biri de¤ildir?

a. Frans›z temsilcilerin tutuklanmas›b. ‹flgalin protesto edilmesic. Frans›z tüccarlar›n mallar›na el konmas›d. Paris elçisi Ali Efendi’nin merkeze ça¤r›lmas›e. Avusturya ile diplomatik temas kurulmas›

3. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl›lar›n tecrit siyaseti-ne son vermifltir?

a. Avusturya ile diplomatik temasb. Prusya ile ittifak antlaflmas› yap›lmas›c. ‹ngiltere ve Rusya ile ittifakd. Kölemenlerle ittifake. I. Koalisyona kat›lmak

4. Afla¤›dakilerden hangisi Napolyon için M›s›r’da dö-nüm noktas› olmufltur?

a. Akka’da Cezzar Ahmed Pafla’ya yenilmesib. Kölemenlerin Frans›z ordusunu yenmesic. Ebuk›r Bask›n›d. Piramitler Savafl›e. Vehhabi ‹syan›

5. Afla¤›dakilerden hangisi Napolyon’dan sonra M›-s›r’da komutay› devralm›flt›r?

a. Talleyrandb. Leibnitzc. Menoud. Klebere. Felipo

6. Afla¤›dakilerden hangisiyle Fransa M›s›r’da yenilgiyiresmen kabul etmifltir?

a. el-Arifl Sözleflmesib. Paris Antlaflmas›c. Campo Formio Antlaflmas›d. Ebuk›r Sözleflmesie. Akka Antlaflmas›

7. Vehhabilikle ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisido¤rudur?

a. M›s›r’›n iflgalinin yaratt›¤› sonuçlardan biridirb. Fransa’ya karfl› yerel direniflin ad›d›r c. Dini-siyasi karakterli bir iç isyand›rd. Osmanl› hilafetinin prestijini artt›rm›flt›re. XIX. yüzy›l›n sonlar›nda ortaya ç›km›flt›r

8. Afla¤›dakilerden hangisi Fransa’n›n Afrika’daki sö-mürgecili¤inin ilk ad›m›d›r?

a. Fas’›n iflgalib. Cezayir’in iflgalic. Tunus’un iflgalid. M›s›r’›n iflgalie. Trablusgarp’›n iflgali

9. Afla¤›dakilerden hangisi ‹ngilizlerin M›s›r politika-s›nda kilit rol oynam›flt›r?

a. Vehhabilerb. Ma¤ribiler c. Kölemenlerd. Bedevilere. Tuaregler

10. Afla¤›dakilerden hangisi M›s›r’›n iflgalinin sonuçla-r›ndan biri de¤ildir?

a. Do¤u Akdeniz ve Afrika’n›n sömürgecili¤in he-defi haline gelmesi

b. Karadeniz ve Bo¤azlarda Rusya’n›n varl›¤› ve or-takl›¤› kabul edildi

c. M›s›r’da Kölemen-‹ngiliz iflbirli¤ine zemin haz›r-lam›flt›r

d. Osmanl›lar›n tecrit siyasetine son vermifltire. M›s›r hazinesinin merkeze tafl›nmas›yla ekono-

mik rahatlama sa¤lanm›flt›r



1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Napoléon’un Büyük Do¤uHayali” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bab›âli’nin M›s›r’›n ‹flgalineTepkisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fransa’ya Karfl› Üçlü ‹ttifak”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “M›s›r’›n Geri Al›nmas› veTahliyesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “M›s›r’›n Geri Al›nmas› veTahliyesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Amiéns ve Paris Antlaflma-lar›yla ‹flgalin Sona Ermesi” konusunu yenidengözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Vehhabi ‹syan›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “M›s›r Seferi’nin Sonuçlar›ve Yeni Siyasi Dengeler” konusunu yenidengözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ngilizlerle Rekabet” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “M›s›r Seferi’nin Sonuçlar›ve Yeni Siyasi Dengeler” konusunu yenidengözden geçiriniz.


Napolyon’un; yerel halka zulmetti¤ini öne sürdü¤ü Kö-lemenleri cezaland›rmak amac›yla padiflah ad›na M›s›r’›iflgale kalk›flt›¤›n› ilan etmesi, Arapça beyannamelerlehalka teminat vermesi, mevlit okutmas›, yerel k›yafetlergiymesi hatta müslüman oldu¤unu yaymas›, kitlesel birdirenifli engellemeye yönelik taktik hareketlerdi. Öteyandan bu tür hareketler Bab›âli’nin tepkisini en aza in-dirgemek, muhtemel ittifak giriflimlerini engellemek vehepsinden önemlisi zaman kazanmaya yönelikti. Çün-kü ifller planland›¤› gibi gitti¤i takdirde, Napolyon M›-s›r’dan sonra Suriye’yi alacak ve ard›ndan Anadolu üze-rinden Balkanlara kadar ilerleyerek rakipsiz bir impara-torluk kurmufl olacakt›.

S›ra Sizde 2

Rusya, Çar I. Petro döneminde (1682-1725) gerçeklefl-tirdi¤i reformlarla güçlenmifl ve yeni hedefler belirle-miflti. Bu siyasi ajandan›n en önemli bafll›klar›; Orta Av-rupa’ya geçifl aç›s›ndan stratejik konumdaki Lehistan(Polonya) üzerinde hâkimiyet tesis etmek, Slav kökenli

uluslarla yak›n iliflkiler kurmak, Ortodokslar› korumaalt›na almak, K›r›m’a yerleflmek suretiyle Karadeniz’deve Bo¤azlarda egemenlik kurup Ege ve Akdeniz havza-s›na aç›lmak, di¤er bir ifadeyle “s›cak denizlere” inmek-ti. Dünya siyaset ve ticaretinin can damar› olan ve “s›-cak denizler” fleklinde adland›r›lan Ege ve Akdeniz hav-zas›na inme ve buradan da Yeni Dünya’ya aç›lma ihti-yac›, Kuzeyde ‹sveç, güneyde Osmanl› Devleti’ni önce-likli hedef haline getirmiflti. Rusya M›s›r’›n iflgaliyle be-liren bu ittifakla daha önce defalarca savafllar yoluyladenedi¤i ancak baflaramad›¤› f›rsat› elde etmifl oluyor-du. Bu nedenle Rus donanmas› fiili bir durum yaratarakBo¤azlardan geçip ‹stanbul aç›klar›na demirlemifltir.

S›ra Sizde 3

M›s›r’›n iflgali karfl›s›nda Bab›âli’nin Rusya ve ‹ngilte-re’yle yapt›¤› ittifak antlaflmalar› Osmanl› tarihi ve Avru-pa siyaseti aç›s›ndan önemli bir geliflmeydi. BöyleceBab›âli, Bat›l› devletler karfl›s›nda izledi¤i kendi kendi-ne yeterlilik veya yaln›zc›l›k (infirat/tecrit) siyasetiniterk ediyor ve ilk kez Avrupa ittifaklar sistemine girmifloluyordu. Bab›âli daha önce 1790’da Prusya ile bir itti-fak antlaflmas› imzalam›flsa da ad› geçen devlet taah-hütlerini yerine getirmedi¤inden bu antlaflma kâ¤›t üze-rinde kalm›flt›. Söz konusu ittifaklar Bab›âli aç›s›ndanbir tercihten çok zorunluluktu; çünkü Osmanl› Devletiart›k kendi s›n›rlar›n› koruyacak siyasi ve askeri güçtenyoksundu. Bu antlaflmalar Osmanl› Devleti’ni Avrupasiyasi sisteminin bir parças› k›larken, Bab›âli’yi de¤ifl-ken siyasi dengeler ve diplomatik manevralar atmosfe-rinde denge politikas›na (muvazene siyaseti) sevk et-mifl, bu durum XIX. yüzy›lda Osmanl› d›fl politikas›n›nve diplomasisinin karakteristi¤i haline gelmifltir.

S›ra Sizde 4

Arap yar›madas›nda Necid ve Dir’iyye merkezli dini-si-yasi bir hareket olarak yay›lan Vehhabi ‹syan›, Suud ai-lesinin himayesinde k›sa sürede güçlendi. Buna karfl›nOsmanl› Devleti 1768’ten itibaren bafllayan Osmanl›-Rus ve Avusturya savafllar›yla bafletmeye çal›flmaktayd›.Bu nedenle merkezden bir ordu gönderilmesi mümkünde¤ildi. ‹syan› bast›rmak konusunda geriye Ba¤dat, Cid-de ve M›s›r gibi büyük eyaletlerin askeri güçleri kal›yor-du. Ba¤dat Valisi Süleyman Pafla’n›n çabalar› baflar›s›z-l›kla sonuçlan›nca, 1793-97 y›llar› aras›nda Abdülazizbin Suud ve Mekke fierifi Galib aras›nda yaflanan savafl-lar sonunda, Vehhabiler kutsal iki flehri (Mekke-Medi-


46 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

ne) tehdit eder konuma geldiler. Temmuz 1798’de Fran-s›zlar›n hiç beklenmedik bir anda M›s›r’› iflgale giriflme-leri, Bab›âli’nin tüm dikkatini bu ifle yöneltmesine veVehhabi ‹syan›’na etkin bir biçimde müdahale edeme-mesine yol açm›flt›r. Asilere karfl› merkezin daha etkinkarfl›l›k vermesi, 1805’te M›s›r valili¤ine atanacak olanKavalal› Mehmed Ali Pafla döneminde bafllayacak veuzun bir mücadele döneminden sonra ancak 1818’dekontrol alt›na al›nabilecektir.

S›ra Sizde 5

‹ngilizler, Amiéns Antlaflmas› (1802) gere¤i M›s›r’› tama-men boflaltmalar› gerekti¤i halde, ‹skenderiye’den birtürlü ç›kmad›lar. ‹ngilizler aç›s›ndan M›s›r’›n kontrolüve Kölemenlerin himayesi, Akdeniz hâkimiyeti ve sö-mürgelerine giden ticaret yollar›n›n güvenli¤i aç›s›ndanhayati önem tafl›maktayd›. Bab›âli’nin M›s›r’da güçlü biryönetim kurmas› ‹ngiltere’nin bölgedeki ç›karlar›n› teh-dit edece¤inden, ‹ngilizler Kölemenlere yaklafl›rkenmüttefiki Bab›âli’ye s›rt›n› dönerek bask› yapmaya bafl-lad›. M›s›r’daki ticari ç›karlar›n› da güvenceye almak is-teyen ‹ngilizler, K›z›ldeniz ticareti ve tabiiyetindeki tüc-carlara uygulanacak gümrük tarifesi gibi konular› özel-likle krize dönüfltürdüler. Bu süreçte Bab›âli’nin Köle-menleri kontrol alt›na alma giriflimlerinin tamam›n›nbaflar›s›zl›kla sonuçlanmas› rakiplerini cesaretlendirdi.‹ngiliz diplomat ve askerlerinin Kahire ve ‹stanbul’dakigiriflimleri Bab›âli’nin müttefiki ‹ngilizlerden uzaklafl-mas›na ve bir denge unsuru olarak yeninden Fransa’yayaklaflmas›na yol açm›flt›r.

Çelik, Yüksel (2010), “III. Selim Devrinde M›s›r’da Os-manl› ‹ngiliz-Rekabeti (1798-1807)”, Nizam-› Ka-

dim’den Nizam-› Cedid’e III. Selim ve Dönemi/ Se-lim III and His Era from Ancien Regime to New Or-der, ed. S. Kenan, ‹stanbul, s. 351-366.

Çelik, Yüksel (2010), “Siyaset-Nasihat LiteratürümüzdeNadir Bir Tür: M›s›r’›n ‹flgali Üzerine III. Selim’e Su-nulan Tesliyet-nâme”, Türk Kültürü ‹ncelemeleri

Dergisi, XXII, 85-126.Çetin, Atilla (1998), Kavalal› Mehmed Ali Pafla’n›n M›-

s›r Valili¤i, ‹stanbul.Çolak, Kamil (2008), “M›s›r’›n Frans›zlar Taraf›ndan ‹fl-

gali ve Tahliyesi (1798-1801)”, Sakarya Üniversitesi

Fen Edebiyat Dergisi, (2008/II), s. 164-183.Karal, Enver Ziya (1938), Fransa M›s›r ve Osmanl› ‹m-

paratorlu¤u (1797-1802), ‹stanbul.Karal, Enver Ziya (1941), “‹ngiltere’nin Akdeniz Hâki-

miyeti Hakk›nda Vesikalar 1798-1805”, Tarih Vesi-

kalar›, I/2, 122-134.Kurflun, Zekeriya (1998), Necid ve Ahsâ’da Osmanl› Hâ-

kimiyeti: Vehhâbî Hareketi ve Suud Devleti’nin Or-

taya Ç›k›fl›, Ankara.Kutluo¤lu, Muhammed H. (1998), The Egyptian

Question (1831-1841), ‹stanbul.Sinoué, Gilbert (1999), Kavalal› Mehmed Ali Pafla-Son

Firavun-, (çev. A. C. Akkoyunlu), ‹stanbul.Soysal, ‹smail (1964), Frans›z ‹htilâli ve Türk-Frans›z

Diplomasi Münasebetleri (1789-1802), Ankara.Süslü, Azmi (1983), “Osmanl›-Frans›z Diplomatik ‹liflki-

leri 1798-1807”, Belleten, XLVII/185, 259-279.Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk› (1937), “Arfliv Vesikalar›na Gö-

re Yedi Ada Cumhuriyeti”, Belleten, I/3-4, 627-640.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Napolyon’un M›s›r’› iflgalinin önemini tart›flabilecek,Osmanl›-Rusya ‹ttifak›n›n bozulmas› ve savafla dönüflmesini, Napolyon’unAvrupa’daki zaferleri ve do¤urdu¤u sonuçlar› tart›flabilecek,Osmanl›-‹ngiliz Savafl›n› tart›flabilecek,‹ngilizlerin M›s›r politikalar› karfl›s›nda Kavalal› Mehmet Ali Pafla’n›n tavr›n›ve ald›¤› sonuçlar› aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Napolyon• M›s›r• Rusya

• ‹ngiltere• Bo¤azlar• Kavalal› Mehmet Ali Pafla

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NN


• OSMANLI-FRANSIZ ‹L‹fiK‹LER‹NDEYEN‹ DÖNEM

• OSMANLI DEVLET‹’N‹N AVRUPAS‹YASET‹NDE YALNIZ KALMASI VESAVAfiLAR

Osmanl› DevletiSiyasetinde YeniDönem


OSMANLI-FRANSIZ ‹L‹fiK‹LER‹NDE YEN‹ DÖNEM

Napolyon’un M›s›r Seferinin Genel Sonuçlar› Daha önce geliflmelerini ö¤rendi¤iniz Frans›zlar’›n M›s›r seferinde arzu etti¤i bafla-r›y› elde edemeyen Napolyon, burada varl›¤›n› sürdürebilmek için yerli halka Müs-lüman oldu¤u yalan›n› bile yayd›. Ancak Napolyon, Osmanl› Devleti için iki aç›-dan büyük öneme sahip olan M›s›r’da uzun süre tutunamayaca¤›n› da hesaplam›fl-t›. M›s›r, Osmanl› Devleti’nin Akdeniz, Arap Yar›madas›, K›z›ldeniz ve Afrika’dakiç›karlar› aç›s›ndan vazgeçilmez bir öneme sahipti. Ayr›ca M›s›r, Mekke, Medine veKudüs gibi kutsal kentlerle sosyal, siyasal ve kültürel irtibat› yan›nda; ekonomikbak›mdan da devletin en önemli gelir kaynaklar›ndan biriydi. Bu yüzden de, Os-manl› yönetimi derhal iflgali sona erdirecek ciddi aray›fllara girdi.

Napolyon ise “‹ngiltere’nin sömürgesi Hindistan’a giden ticari yolunu kesip,böylece M›s›r’›n ticaret güvenli¤ini sa¤lad›¤›” iddias›nda bulunuyordu. Bu konudaAkkâ Valisi Cezzar Ahmed Pafla’y› ikna etmeye çal›flt›. Ancak Cezzar Ahmed Pa-fla’n›n bu teklifi reddetmesi üzerine Napolyon Akkâ’ya yönelerek, Hayfa ve Yafakalelerini ald›. Akkâ’ya sald›r› esnas›nda çok ciddi çarp›flmalar oldu. Bununla bir-likte, Cezzar Ahmed Pafla’n›n s›k› savunmas› ve ‹stanbul’dan gelen kuvvetlerin yar-d›m› sonucu Napolyon M›s›r’a geri dönmek zorunda kald›.

‹flgal sürecinde Napolyon’un M›s›r’daki siyaseti ve icraatlar› çok ilgi çekicidir.Bunlardan baz›lar›na de¤inmek gerekirse; Napolyon, Kahire’deki iflgal günlerindehalk›n tepkisine neden olacak yeni vergiler koydu. Kendisini ve iflgali meflru gös-termek için de III. Selim ad›na para bast›rd›. Bütün memuriyetleri, Memlûk/Köle-men kökenlilerden alarak M›s›r’›n yerli ahalisine verdi. Halka flirin görünmek vekamuoyu deste¤ini almak için her türlü politikay› uygulad›. Bu uygulamalar›n›, M›-s›r’da daha fazla kalman›n bir yolu olarak görüyordu. Bu ba¤lamda, asl›nda bölge-de Memlûklerin bask›lar›n› ortadan kald›rmak için Padiflah›n r›zas›yla M›s›r’› iflgaletti¤i haberlerini yayd›. Halk›n aras›nda dolafl›rken Osmanl› k›yafetleri bile giydi.‹lginçtir ki, M›s›r’›n kimi önderleri ve hatta ulemadan baz›lar› Napolyon’un bu si-yasetine inand›. Ancak pek ço¤u da bunun bir aldatmaca oldu¤unun fark›ndayd›ve durumu ‹stanbul’a bildiriyordu.

Ald›¤› yenilgiler sonucunda Akdeniz’deki donanmas›n›n çok önemli bir bölü-münü kaybeden Napolyon, zor duruma düflmüfltü. K›sa zamanda, Fransa’dan tazekuvvet ve yard›m gelemeyece¤ini de biliyordu. Öte yandan, Napolyon’un ikili tu-

Osmanl› Devleti Siyasetinde Yeni Dönem

tumunu fark eden M›s›r halk› aras›nda da isyanlar bafllam›flt›. Özellikle, Kahire veetraf›ndaki flehirlerde Frans›zlar’a karfl› halk ayaklanmalar› meydana geldi.

Osmanl› Devleti’nin beklenmedik bir flekilde en önemli topra¤›n›n yine eskidost olarak bildi¤i bir devlet taraf›ndan iflgal edilmesi, onu yeni aray›fllara itti ve birönceki ünitede okudu¤unuz Üçlü ittifak’a zorlad›. Yap›lan Üçlü ittifak antlaflmala-r› iki yönü ile önem tafl›maktad›r. Birincisi, bu ittifak antlaflmas›, ayn› zamanda Os-manl› Devleti’ni Avrupa devletleri ittifak sistemine dahil etmifltir. ‹kincisi ise, bu it-tifak, Ruslar’la tarih boyunca yap›lan ilk dostluk antlaflmas›d›r.

Akkâ baflar›s›zl›¤›, ordusunun say›s›n›n ve gücünün azalmas›, Fransa’dan yeniyard›mlar›n gelmemesi ve Osmanl› Devleti’nin ittifak antlaflmas›yla bafllayan yeniuluslararas› geliflmeler üzerine Napolyon, durumu de¤erlendirme bahanesiyle Pa-ris’e döndü. Yerine General Kleber’i vekil tayin etti. Bu s›rada Yusuf Ziya Pafla daordusuyla M›s›r’a hareket etmiflti. fiam’a vard›¤›nda, oradaki beylerin askerleriylebirlikte Arifl’e yürüdü. Çaresiz kalan Kleber, Arifl’i teslim etmek zorunda kald›. Kle-ber’in Napolyon’dan ald›¤› yetkiler içinde ateflkes imzalamak da oldu¤u için, YusufZiya Pafla, ‹ngiliz Amirali ve Kleber, ateflkesin flartlar› hususunda anlaflmaya vard›-lar. 14 Ocak 1801’de yap›lan antlaflma gere¤ince M›s›r’›n tahliye süreci bafllad›.

Üç y›l kadar süren bu iflgal, 30 binden fazla Frans›z asker kayb›, Osmanl› ileFransa’n›n geleneksel dostlu¤unun bozulmas› d›fl›nda Napolyon’a hiçbir fley ka-zand›rmam›flt›r. Ayn› flekilde, Ruslarla ittifak yapmak yani, Ruslar›n bo¤azlardangeçerek Akdeniz’e inmelerine izin vermifl olmak da Osmanl› Devleti aç›s›ndan zorbir durumdu. Buna ilaveten, yap›lan ittifak, di¤er müttefik olan ‹ngilizlerin Do¤uAkdeniz’de var olmas›n› sa¤lamak anlam›na da geliyordu.

M›s›r’da Frans›z iflgalini sona erdiren geliflmelerin sonuçlar› da çok yönlü ol-mufltur. Napolyon’un M›s›r’a gözünü dikti¤i andan itibaren Akdeniz ve Akdeniz’de-ki ticaret yollar›, bütün Avrupal› devletleri alakadar eden konular›n neredeyse enönemlisi haline geldi. Siyasi aç›dan ise, Osmanl› topraklar› üzerinde fiili savafllaroldu, uluslararas› siyasette günden güne de¤iflen siyasi dengeler meydana geldi,yandafll›klar ve karfl›tl›klar olufltu.

M›s›r seferiyle, Fransa’n›n umduklar›n›n hiç biri gerçekleflmemifltir. Napolyon’unseferden önce tasarlad›¤› düflüncelerinden M›s›r’›n bir Frans›z topra¤› olmas› fikri,bir hayal olarak kald›. Do¤u Akdeniz’de ‹ngiliz etkinli¤ini azaltmakla birlikte, Os-manl› üstünlü¤ü yerine Frans›z üstünlü¤ünün kurulmas› düflüncesi bofla ç›km›fl ol-du. Buna ba¤l› olarak ‹ngilizlerin Hindistan ticaret güzergah›n›n yolunun kesilmesifikri de gerçekleflmedi. Ama buna karfl›n ‹ngilizler, Akdeniz’de daha da fazla alan-da var olma flans›n› yakalam›fl oldular. Di¤er taraftan Napolyon ile beraber M›s›r’agiden bilim adamlar›n›n çal›flmalar›, birçok aç›dan M›s›r’da yeni ufuklar açm›flt›r.Hatta gerek M›s›r ve gerekse di¤er Araplar aras›nda bafllayan ayr›l›kç› ve milliyetçidüflünceler, bir as›r sonra da olsa Osmanl› Devleti’nin da¤›lmas›nda etkili olacakt›r.

M›s›r seferinin sonuçlar› aç›s›ndan en parlak neticeleri elde eden devlet ise ‹n-giltere idi. Bu sefer neticesinde ‹ngilizler, Napolyon’un do¤u imparatorluklar› üze-rindeki bask›s›n› k›rm›fl oldular. Malta adas›na yerleflerek, Cebel-i Tar›k bo¤az›n-dan sonra stratejik öneme sahip Akdeniz’in orta bat›s›nda çok önemli bir üs kura-bildiler. Akdeniz’de kendilerine rakip olan Frans›z donanmas›n› yakt›klar› için Av-rupa’da da önemli bir avantaj kazand›lar.

M›s›r seferinden kazançl› ç›kan bir di¤er devlet de Rusya idi. Esas kazanc› ise,kendisini Akdeniz’de yani s›cak denizde olma emeline çok yak›n hissetmesiydi.Bo¤azdan savafl s›ras›nda iki yönlü geçifl izni kullanmas› da Osmanl› Devleti’ni hi-maye ve kontrolü alt›na alabilece¤ini düflünmesine neden olmufltur.

50 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

Cezzar Ahmet Pafla: Bosnal›olup Hekimo¤lu Ali Pafla’n›nhizmetinde M›s›r’a gitmifl,M›s›r’›n sosyal ve idariyap›s›n› yak›ndan tan›yarakyaklafl›k otuz y›l bu bölgedeidareciliklerde bulunmufltur.Araplarla yapt›¤› savafllardabirçok kifliyi develeriylebirlikte öldürdü¤ü içinkendisine “deve kasab›”anlam›na gelen “Cezzar”lâkab› verilmifltir.Napolyon’un M›s›r’› iflgaliüzerine Osmanl› Devletitaraf›ndan M›s›r seraskeritayin edilmiflti. Napolyon’unAkkâ kuflatmas›na, ‹ngilizyard›m› ve özellikle Nizam-›Cedid askerlerinin deste¤iylebaflar›l› bir flekilde karfl›koydu. Bu fliddetlimukavemet karfl›s›ndaNapolyon yenilmifl veordusunu geri çekmekzorunda kalm›flt›.

Bu durumu de¤erlendiren Osmanl› Devleti’nin yetkilileri birkaç sonuca bir-den ulaflm›fllard›r. fiüphesiz bu sonuçlardan en önemlisi, “art›k kendi topraklar›-n› tek bafl›na koruyamayaca¤› ve bunun için de denge politikas›n› izlemesi ge-rekti¤i” idi. ‹kinci önemli sonuç ise, sahip olunan ordunun miktar› de¤il, hareketkabiliyeti ve maharetiydi. Di¤er önemli bir sonuç da Osmanl› Devleti’nin Yak›n-do¤u ve Afrika’daki topraklar›n›n uluslararas› politikalar›n güdümüne girmeyebafllamas›yd›.

Napolyon Bonapart’›n M›s›r’› iflgali s›ras›nda M›s›rl›lara yaklafl›m› ve bu konuda izledi¤ipolitika nedir? Örnekler vererek aç›klay›n›z.

Napolyon’un M›s›r’› iflgal politikas› ve tüm hayat› hakk›nda flu kitab› okuyabilirsiniz: EmilLudwig, (2010). Napoleon, (Çeviren: Atakan Akçal›) ‹stanbul.

Akdeniz’de Avrupa Rekabeti ve Yeniden Osmanl›-Frans›zYak›nlaflmas› Frans›z askerlerinin M›s›r’dan çekilmesinden sonra, M›s›r’da bir otorite bofllu¤udo¤du. Napolyon’un iflgal idaresi bünyesinde çeflitli görevlere getirdi¤i kiflilerleKölemenler aras›ndaki çekiflmeler siyasal bak›mdan çok ciddi istikrars›zl›klara yolaçt›. Bu süreçte ‹ngilizlerin oynad›¤› rol de önemlidir. ‹ngilizler, M›s›r idaresindesöz sahibi olmak istiyorlard›. Frans›zlar’dan do¤an bofllu¤u doldurmak ve onlar›nyerine geçmek amac›yla Kölemenlere hamilik yap›yorlard›. ‹stanbul’dan arka arka-ya gönderilen valiler asayifli sa¤lamak ve siyasal durumu kontrol alt›na almak ko-nusunda aciz kal›yorlard›. Dahas› kendi makamlar›n› bile koruyam›yorlard›. Öteyandan, otorite bofllu¤undan faydalanarak siyasi alandaki satrançta rol almaya bafl-layan Mehmet Ali’de (Pafla) gittikçe güç kazan›yordu. Napolyon’un ayr›lmak zo-runda kalmas› ve Frans›z askerlerinin Osmanl›-‹ngiliz-Rus ittifak›yla M›s›r’dan uzak-laflt›r›lmas›ndan sonra M›s›r’daki yönetim ve otorite, yaklafl›k befl y›l gibi bir zamanzarf›nda Kavalal› Mehmet Ali Pafla’n›n eline geçti. Mehmet Ali Pafla’n›n vali olmas›ise, M›s›r valilik makam›n›n hanedanl›¤a dönüflmesi yolunda çok önemli bir ad›moldu. Bu ad›mla, hem Osmanl› Devleti ve payitaht için, hem de M›s›r üzerinde ti-cari ve siyasal ç›karlar› bulunan bat›l› devletler için yeni bir dönem aç›ld›.

Kavalal› Mehmet Ali Pafla zaman›nda M›s›r’daki geliflmeler hakk›nda flu kitab› okuyunuz:K›z›ltoprak, Süleyman, (2010). M›s›r’da Osmanl›’n›n Son Yüzy›l›, ‹stanbul.

Fransa M›s›r’dan ayr›ld›ktan sonra ‹ngiliz ve Ruslar›n sömürgeci yaklafl›mlar›Osmanl› Devleti’ni çok rahats›z ediyordu. Bu durum, Osmanl› Devleti aç›s›ndanFrans›zlara yak›nlaflmay› zorunlu k›l›yordu. ‹stanbul’un mevcut uluslararas› gelifl-meleri de¤erlendirmesine göre, Fransa’n›n da Osmanl› Devleti ile iflbirli¤i yapma-ya ihtiyac› vard›: ‹ngilizler Akdeniz’de elde ettikleri Malta adas›n› Frans›zlara iadeedecekti. Ancak ‹ngiltere, adan›n Akdeniz’deki stratejik önemini dikkate alarakMalta’dan çekilmedi. Ruslar da Mora’daki Hristiyanlar› Osmanl› aleyhine k›flk›rtma-ya bafllad›. Bu durum, Osmanl› Devleti’nin bir flekilde acil olarak Frans›zlar’la birbar›fl antlaflmas› imzalamas›n› gerekli k›l›yordu. Bu amaç do¤rultusunda Seyyid AliEfendi bar›fl flartlar› için Paris’e gönderildi.

Avrupa ve Fransa’da güçlenen Napolyon, askeri stratejisini siyasi ittifaklarla ge-niflletmek için yeni denemelerde bulundu. Birinci konsül unvan› ile Fransa’n›n ba-fl›na geçmifl olan Napolyon, Akdeniz dengesinin ‹ngiltere’nin lehine geliflmesine

513. Ünite - Osmanl › Devlet i S iyaset inde Yeni Dönem

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



izin vermemeye çal›flt›. Ayr›ca Avrupa’daki dengeler aç›s›ndan, Avusturya’n›n da‹talya’ya tamamen hakimiyeti ihtimaline karfl› Frans›z-Rus ittifak›n› gerçeklefltirerekbüyük bir iflbirli¤ine imza att›. Bu projeye göre Rusya, ‹ran, Afganistan ve Buha-ra’y› afl›p Hindistan’a kadar ilerleyecek ve ‹ngilizleri Hindistan’da s›k›flt›racakt›.Fransa ise M›s›r’a ve Suriye’ye yerleflip Do¤u Akdeniz’e hakim olacakt›. Avustur-ya’n›n Fransa aleyhine Avrupa’da ilerleyiflini durdurmak için de Osmanl› toprakla-r›ndan Balkanlarda istedikleri yerleri Viyana’ya b›rakma konusunda anlay›fl göste-recekti. Avusturya’n›n S›rbistan, Bosna-Hersek, Eflak ve Bo¤dan’› iflgal talebinekarfl› olmayan Napolyon’un planlar›, Rus Çar› I. Pol’ün öldürülmesiyle bozuldu.Fransa’ya yak›nlaflan I. Pol’e karfl› gelenler onu ortadan kald›r›p yerine o¤lu I.Aleksandr’› çar yapt›lar (1801). Yeni Çar, genifl toprak sahiplerinin mahsullerini al-maya haz›r olan ‹ngiltere’yle iyi iliflkiler kurmak zorunda oldu¤una karar verdi.Fransa aç›s›ndan bu beklenmedik geliflme, d›fl siyasette yeni bir tutum tak›nmay›mecbur k›ld›.

Fransa, Napolyon’un planlar›ndan vazgeçip, Amien’de ‹ngiltere ile antlaflma imzalamakzorunda kald›. Osmanl› Devleti ile de Paris’te bir antlaflma imzaland› (II. Üniteye bak›n›z).Böylece Napolyon, Osmanl› Devleti ile ‹skenderiye’ye sald›r› ile bafllayan savafl durumunusona erdirdi. Paris bar›fl antlaflmas›n› imzalayarak tekrar dost olmaya bafllad›. ‹leride gö-rülece¤i üzere, Napolyon Osmanl›-‹ngiliz-Rus ittifak›n› bozmak için elinden geleni yapa-cakt›. III. Selim’e ola¤anüstü iltifatlar ya¤d›rarak Osmanl› Devleti ile pozitif iletiflim kur-maya çal›flt›.

Avrupa’daki uluslararas› dengeler oldukça karmafl›kt›. Bu dengeler içinde Na-polyon, bir yandan Fransa’da hemen her alanda büyük ›slahatlar yap›yor bir yan-dan da Amien’de ‹ngilizlerle anlaflt›ktan sonra Avrupa’da s›n›rlar›n› geniflletecek al-ternatif politikalar›n› sürdürüyordu. Avusturya ve Rusya birleflik ordusunu Oster-liç’de hezimete u¤ratan Napolyon, 1805 y›l›nda bütün isteklerini Avusturya’ya ka-bul ettirdi. Ayn› flekilde ‹spanya da ‹ngilizler karfl›s›nda Trafalgar’da a¤›r bir denizyenilgisi almas›na ra¤men, karadaki baflar›lar› sayesinde Avrupa siyasetine damgavurmaya devam ediyordu.

1805 y›l›nda Avrupa’da Fransa’n›n Geniflleyen S›n›rlar›: Napolyon Avusturya’ya bütün is-teklerini dikte ettirdikten sonra, sözde de olsa bir Alman birli¤i olan Kutsal Roma-Germen‹mparatorlu¤u’nu ilga ederek yerine Fransa etkisindeki “Ren Federasyonu”nu kurdu. Bufederasyon krallar, dükler ve prensliklerden olufluyordu. Ren Federasyonunun kurulmas›-n› sa¤layanlar Napolyon yanl›s› idi. Frankfurt’taki merkez flehirde Avusturya imparatoruAlman imparatorlu¤u unvan›ndan feragat etti. Buna ra¤men Napolyon Avusturya ve Prus-ya’ya savafl açm›flt›. Arka arkaya Rusya ve Prusya’ya açt›¤› savafllar› kazand›. Ayn› tarihler-de Lehistan krall›¤›n› ilan ettirdi. Atlas okyanusu k›y›lar›na do¤ru yola ç›kmadan önce Bel-çika’y› s›n›rlar› içine katm›flt›. Daha önce Hollanda krall›¤›na atad›¤› kardefli Lui Napol-yon’un itaatsizli¤i üzerine Hollanda’y› da Frans›z s›n›rlar›na dahil etti. Ayr›ca, ‹talya’y› üçbölgeye ay›rarak do¤rudan kendi yönetimi alt›na ald›.

Napolyon neredeyse bütün Avrupa’ya yay›lan sald›r›lar›n›, ‹ngiltere ile olanmücadelesinin alt yap›s› olarak görüyordu. ‹flgal etti¤i yer ve bölgelerde ‹ngilizleriçin de baz› ambargolar koydurdu. Bu ambargolara bütün müttefiklerini zorla ve-ya ikna ederek dahil etti. Avrupa’da Napolyon lehinde ambargo koymayan iki ül-ke vard›: ‹sveç ve Osmanl› Devleti. Bu ambargolar denizlerde korsanl›¤›n artma-

52 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E TS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Seyyid Ali Efendi: 1757y›l›nda Mora’da do¤du.Osmanl› Maliye kalemindeyetiflti. III. Selim zaman›ndaAvrupa’da daimi elçiliklerinaç›lmas› üzerine, 1796’daParis’e yolland›. Seyyid Ali,Fransa’da coflkulu bir flekildekarfl›land›, Marsilya’danParis’e kadar halk›n ilgioda¤› oldu. Napolyon’unM›s›r’› iflgali üzerine, 1802y›l›nda ‹stanbul’a döndü.‹stanbul’dayken III. Selim’inreformlar›nda aktif rol ald›.Kabakç› isyan›nda ölümdenkurtuldu. Sened-i ‹ttifakbelgesini imzalayanlararas›nda yer ald›. AlemdarMustafa Pafla’n›nöldürülmesinden sonrayeniçerilerle iflbirli¤i yapt›. II.Mahmud’un emriyle 1809y›l›nda idam edildi.

s›na ve ‹ngilizlerin afl›r› protestolar›na ve nihayetinde uluslararas› ortam›n gergin-leflmesine neden oldu. ‹flte bütün bu geliflmeler ve yukar›da özetle izah edilen ne-denlerle Üçlü ‹ttifak bozulmaya yüz tuttu.

Napolyon’un bir dizi savafl neticesinde Avrupa’da geniflleme politikas›n›n ulaflt›¤› s›n›rlar›ve bu durumun Osmanl› Devleti’ni ilgilendiren yönlerini nas›l aç›klars›n›z?

Üçlü ‹ttifak’›n Sona ErmesiOsmanl› Devleti ile Fransa aras›nda uzun as›rlara dayanan ticari, iktisadi, siyasi ilifl-kiler ve bunun do¤urdu¤u psikolojik bir yak›nl›k vard›. Bu yüzden Fransa’ya “ka-dîm dost” denilmekteydi. M›s›r’›n Frans›zlar taraf›ndan iflgali Osmanl› Devleti’ninen tepesinden bafllayarak bütün kademelerinde hayret ve hayal k›r›kl›¤› ile karfl›-lanm›flt›. ‹flgal öncesinde özellikle III. Selim’in mûnis ve uzlaflmac› yaklafl›m› yan›n-da, yenilik taraftar› olmas› Avrupal›larca da takdir ediliyordu. Bununla birlikte,Fransa’da de¤iflen siyaset, Osmanl› Devleti’ni kendi amaç ve ç›karlar›na göre kul-lanabildi¤i sürece dost gördü¤ünü de ortaya koymaktayd›. Ancak, eskiden beri varolan Rus ve yeni ortaya ç›kan ‹ngiliz tehlikesi karfl›s›nda III. Selim’in tercihi her fle-ye ra¤men Fransa’dan yana idi. Fakat Napolyon’un konsül unvan›n› b›rak›p Aral›k1804’te kendisini imparator ilan etmesi, Avrupa üzerinde tahakküm arzusu ve bu-na dair çat›flmalara girmesi, Fransa aleyhindeki taraflar› birbirine yaklaflt›rd›. Buba¤lamda, Avrupa’da kendili¤inden Fransa karfl›t› bir blok olufltu.

Fransa’n›n M›s›r’› iflgali üzerine Osmanl› Devleti’nin siyaset de¤iflikli¤i yap›p ‹n-giltere ve Rusya ile kurdu¤u ittifak›, uzun ömürlü olaca¤a benzemiyordu. Öyle ki,Osmanl› payitaht› M›s›r’›n tahliyesi sonras› ‹ngiltere ve Rusya’n›n davran›fllar›ndanson derece rahats›z olmaya bafllam›flt›. ‹ngiltere, Do¤u Akdeniz’de ve M›s›r’da Na-polyon’un veya bir baflka Frans›z’›n varl›¤›na tahammül edemeyece¤inden bölge-de do¤rudan otorite kurmak istiyor ve Osmanl› Devleti’nin hükümranl›¤›na sayg›duymuyordu. Ayr›ca Osmanl› Devleti’nin, Rusya’dan gelebilecek yak›n tehlikeyekarfl› kendisini koruma alt›nda tutmak istedi¤i Avrupal› bir dosta ihtiyac› vard›. Herne kadar Napolyon’un flahsi davran›fllar› tutars›zl›k gösterse bile Fransa ile ötedenberi gelen bir dostluk ve karfl›l›kl› ç›kar iliflkileri bulunmakta idi.

Fransa aç›s›ndan ise durum flöyle idi: Napolyon Fransa’ya döndükten sonradarbe ile iktidara geçmiflti. Napolyon’un M›s›r’a götürdü¤ü tecrübeli askerleri, M›-s›r’da ‹ngilizlerle savaflma taraftar› de¤ildi. Zaten Frans›zlar›n harekat› Osmanl›lariçin ne denli flafl›rt›c› oldu ise, ‹ngilizlerin bu âni karfl› koyufllar› da Frans›z asker-leri için flafl›rt›c› olmufltu. Bu nedenle Napolyon, M›s›r’›n tahliyesine direnmedi. An-cak Fransa’n›n M›s›r’a sald›r›p sonra tahliye etmesinin sonuçlar›n›, ‹ngiltere veFransa k›sa zamanda devflirmeye kalk›flt›. ‹ngiltere M›s›r’da kal›c› olarak var olmaiste¤ini Osmanl› Devleti’nin yetkililerine art›k daha kolay sezdiriyordu. Hem Do¤uAkdeniz, hem de Hindistan’a giden yolun kara ve denizinin birleflti¤i nokta, ulus-lararas› tecavüze u¤ram›flt›. Art›k ‹ngiltere kendisini sömürgelerine ulaflt›ran bunoktaya güçlü bir flekilde yerleflmek istiyordu. Ayr›ca ‹ngilizler, Malta adas›n› daönemli bir üs olarak ellerinde tutuyorlard›.

Rusya’n›n Akdeniz’de var olabilmek için kendine sürekli bir müttefik bulmakamac› vard›. Akdeniz’de (Ege adalar›nda) ayyuka ç›kan Yunan milliyetçilik propa-gandalar› Ruslar için bilinen sevindirici bir geliflme idi.

Osmanl› Devleti, ‹ngilizlerin ve Ruslar›n bu aç›k emellerine karfl› daha önce tekbafl›na üstesinden gelemedi¤i Fransa ile yeniden bir flekilde dostluk kurma ihtiya-c› hissetti. Bunun için de Fransa elçisi olarak Seyyid Ali Efendiyi görevlendirdi.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Seyyid Ali Efendi ilk bak›flta Fransa ile bar›fl flartlar›n› ve esaslar›n› görüflecekti.Ama gerçekteki durum “bir nevi Frans›z-Osmanl›” ittifak›n›n yolunun araflt›r›lmas›ve müzakere edilmesi idi.

Osmanl› Devleti sürece bu flekilde bakarken Fransa, ‹ngiltere, Rusya üçgenin-de de ifller iyi gitmiyordu. M›s›r’›n Frans›zlar’dan tahliyesinde Osmanl› Devleti ve‹ngiltere ile yapt›klar› ittifaka güvenen Ruslar, kendilerini art›k Akdeniz’de var his-sediyorlar, ‹ngilizler ise, hem M›s›r’dan uzaklaflmamak hem de Malta adas›n›n (kor-sanlardan ald›klar› ada olarak gördükleri için) tahliyesine yanaflm›yorlard›. Bu du-rum da Napolyon Fransa’s›na karfl› yeni ittifaklar›n oluflmas›na neden oluyordu.

Napolyon, bu ittifaklar› bertaraf edebilmek için ‹ngiltere, Osmanl› Devleti veRusya aras›ndaki dengede Ruslarla ittifak yapmay› en kestirme yol olarak görüyor-du. Bu flekilde Rus-‹ngiliz ittifak›n› k›rabilirse Fransa’n›n aleyhinde oluflan denge-sizlik ortadan kalkabilirdi.

Fransa Osmanl› Devleti’ni elde etmeye çal›flsa bile çok k›sa zaman önce toprak-lar›na sald›rm›flt› ve bunun etkisi hâlâ sürmekteydi. Ayr›ca Osmanl›, Avrupa’dayükselen milliyetçi rüzgarlar›n ifadesi ile bir ‹slam devleti idi ve onunla sa¤l›kl› birittifak yönetimi sürdürmek bu bak›mdan zordu. Öyle ki bu zorluklar daha k›sa birzaman önce yaflanm›flt›. Fransa’n›n egemen oldu¤u Avrupa topraklar›nda ve ticariyol haritalar›nda art›k herkesin ola¤anüstü dikkati vard›. Ayn› flekilde ‹ngiltere ileittifak kursa, Avrupa devletlerini Asya ticaret yollar› üzerinde görmek istemiyor,kendisi gibi denizafl›r› ticaret yapabilecek di¤er devletleri Akdeniz’den uzak tut-mak istiyordu. Bu durumda Rusya ile anlaflmak en mant›kl› yol idi. Bu seçene¤inRusya aç›s›ndan da çeflitli anlamlar› vard›.

Rus çar› I. Pol aç›s›ndan Ruslar›n Akdeniz’deki güvenli¤ini tehlikeye sokacakbir durum yoktu. Malta’n›n Frans›zlar’dan ‹ngilizlere geçmesinde her hangi bir sa-k›nca görmüyordu. Sak›nca görmemesinin nedeni ise, savafl sona erdi¤inde adan›neski sahiplerine iade edilece¤i fleklindeki düflüncesinden kaynaklan›yordu. Ancak‹ngiltere aday› iade etmeyip, Akdeniz’deki emellerine göre faaliyetlerini artt›r›nca,bu sefer de “denge”nin ‹ngiltere lehine bozuldu¤unu düflünmeye bafllam›flt›. Ayr›-ca Çar’›n daha önce ittifak yapt›¤› Avusturya’n›n ‹talya üzerindeki hakimiyet iddi-alar›na raz› olmay›fl›, Rusya’n›n bu ittifaktan ç›kmas›na neden oldu.

Tam da bu s›rada Napolyon, Rusya ile ittifak yapma vaktinin geldi¤ini düflünü-yordu. Bu amaçla Rus esirleri serbest b›rakt› ve Malta flövalyelerinin kutsal k›l›c›n›özel bir memur vas›tas›yla Çar’a hediye ederek onu Malta fiövalyeleri’nin reisi ola-rak tan›d›¤›n› imâ etti. Rus Çar›’na üst üste jestler yapan Napolyon, bu flekildeFrans›z-Rus yak›nlaflma politikas›n›n alt yap›s›n› oluflturdu.

Çar da bu jestlere karfl›l›k adamlar›n› Paris’e bar›fl flartlar›n› görüflmek üzere gön-derdi. Napolyon’un esas amac› ise Rusya ile sadece dost olmak de¤il, ayn› zamandaRusya ile ittifak halinde savafllara girmekti. Ruslar› savafla sokabilmenin arac› olarakda Osmanl› topraklar›n› yem olarak kullanmakta ve buna dair mesaj ve yaklafl›mlar-da bulunmaktayd›. Osmanl› topraklar›n›n paylafl›m fikri ise, Ruslar’› teflvik ediyordu.

Napolyon ile Rus Çar› I. Pol aras›nda uzun yaz›flmalar yap›l›yor ve yeni proje-ler üretiliyordu. Bütün bu projelerin ucu bir flekilde Osmanl› Devleti’ne dokunu-yordu. Osmanl› Devleti’ne dokunan her yerde, Avusturya’n›n da önemli bir yeribulunmaktayd›. Bu durumda Avusturya’ya Osmanl› üzerinde nereyi istedi¤i soru-lunca “Bosna, S›rbistan, Eflak-Bo¤dan” gibi Osmanl›n›n Avrupa’daki topraklar›n›kendi pay›na ay›r›yordu. Böylece Avusturya, Rusya ve Fransa’n›n Osmanl› toprak-lar›ndan elde edece¤i bölgelere ses ç›karmayacakt›. Ancak Çar I. Pol’ün ölümü buprojenin ve ittifak›n bafllamadan sona ermesine neden oldu.

54 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

Rus Çar› I. Pol’ün ölümü, Fransa ve Napolyon aç›s›ndan çok fleyin de¤iflmesineneden oldu. Birincisi daha önce bir flekilde sürüncemede b›rakt›klar›, ‹ngiltere veOsmanl› Devleti aras›ndaki antlaflmalar› imzalamak durumunda kald›. fiöyle ki,Fransa 1802 y›l›nda ‹ngiltere ile Amien Antlaflmas›’n› yapt›. Osmanl› Devleti’nin Pa-ris elçisi Seyyid Ali Efendi’nin nihai bar›fl flartlar›n› görüflmesi belirli bir noktayagelmiflti. Daha çabuk bir netice almak isteyen Osmanl›, ‹stanbul’dan Amedî GalipEfendi’nin de Paris’e gönderilmesi karar›n› verdi. Galip Efendi’nin Paris’e ulaflma-s›n› sevinçle karfl›layan Napolyon, fevkalade bir ilgi ve alaka gösterdi. Bar›fl flartla-r›nda görüflülen konular d›fl›nda bir talepte bulunan Napolyon, as›l politikas›n› dabelli etti. Paris Antlaflmas› imzalanmadan önce, Frans›z ticaret gemilerinin Karade-niz’e aç›lmas›n› istedi. Bu hususta Rusya’n›n dahi onay› oldu¤unu ileri sürdü. Na-polyon, Fransa’da Konsülden de sürekli bask› görüyordu. Bir flekilde Akdeniz’de-ki dengenin düzeltilmesini istiyorlard›. En az›ndan Osmanl› topraklar›ndaki “imti-yazl› ticaret” haline bir flekilde geri döndürülmesi gerekti¤i üzerinde bask›larda bu-lunuyorlard›. Neticede Osmanl› Devleti ile Fransa aras›nda 10 maddelik bir antlafl-ma imzaland›. Bu antlaflma bir nevi dostluk antlaflmas› idi. Maddeler mu¤lak olma-s›na ra¤men ‹ngilizler’le Frans›zlar’›n Amien Antlaflmas›’n›n tan›nd›¤›na dair mad-denin bulunmas›, M›s›r’›n da Osmanl› topra¤› olarak iade edildi¤inin aç›k olmasada ifade edilmifl olmas› yeterli idi. Neticede bu antlaflma ile Osmanl› Devleti ileFransa aras›nda bozulan münasebetler düzeltilmifl oldu. Bundan sonra yap›lacakifl, bu dostlu¤un teyidini sa¤lamak ve tekrar eskisi gibi güçlü hale getirmekti.

Bunun için de Napolyon taktik olarak III. Selim’in ›slahatç› kiflili¤ine duydu¤usayg›y› ifade eden mektuplar› kulland›. Zaten M›s›r’› iflgal ederken bile Müslüman-lara cazip görünüp kendi yan›na çekmek için kulland›¤› ifadeleri her mektubundahat›rlat›p tekrarlad›. III. Selim de M›s›r’›n tahliye edilmifl olmas› ve Fransa’n›n düfl-manl›ktan vazgeçmesi gibi olumlu geliflmeler karfl›s›nda, Rusya tehlikesi ve ‹ngiliz-lerin hasmâne niyetlerini önlemek istiyordu. Bu flartlar alt›nda Osmanl› Devleti’nintekrar Fransa’ya yanaflmas›nda her hangi bir mahzur görmeyen III. Selim, Napol-yon’a olumlu cevaplar veriyordu.

Fransa ile Osmanl› Devleti iliflkileri düzelmifl olsa bile ‹ngiltere ile yap›lan Ami-en Antlaflmas› henüz birinci y›l›nda iken Malta adas›n›n ‹ngilizler taraf›ndan boflal-t›lmamas› sonucu ‹ngiltere ile Fransa tekrar savafla tutufltu. Bu s›rada 1804 y›l›ndaNapolyon’un “Konsül” ü la¤vedip kendini ‹mparator ilan etmesi, ‹ngiltere’ye “Na-polyon kendi flahsi ihtiraslar› u¤runa Fransa’y› savafla sokuyor” propagandas› yap-mas›na f›rsat verdi. Ayr›ca bu geliflmeyi f›rsat bilen ‹ngiltere; Rusya, Avusturya gi-bi güçlü devletlerin yan› s›ra küçük ‹sveç ve Napoli gibi Avrupa devletlerini de içi-ne alan bir ittifak yapmay› baflard›.

Napolyon’un kendini imparator ilan etmesi, ‹ngiltere’nin de Avrupa’da yeni müttefikler bul-mas›, Osmanl› Devleti’nde Fransa’n›n yeni rejimini nas›l tan›mlayaca¤› yönünde diplomatikkrize dönüfltü. Bir flekilde Osmanl› Devleti de bu krizden kendine düflen pay› alm›fl oluyor-du. Daha önce ‹ngiltere ve Rusya ile ittifak yap›p M›s›r’› tahliye ettirmiflti. Ayn› zamandaFransa ile de yak›nlaflarak Rus ve ‹ngiliz bask›lar›n› bertaraf etmiflti. Bu durumda Osmanl›diplomatlar›, özellikle ‹ngiltere’den imparatorlu¤u tan›mak konusunda gelen bask›lar ve“ittifak› bozar›z” tehdidi karfl›s›nda zor durumda kald›. Bir çözüm yolu olarak da “impara-torluk” ifli ve kelimesinin Avusturya ve Rusya’ya ait oldu¤unu ve dolay›s›yla önce onlar›n ta-n›mas› gerekti¤i fleklinde Frans›z elçisine görüfl bildirildi. Frans›z elçisi bir an önce Osman-l› Devleti’nin ‹mparatorlu¤u tan›mas› gerekti¤i tezini ileri sürüp protesto ile ‹stanbul’u terketti. Böylece ister istemez Fransa ile siyasi münasebetler bir kere daha kesilmifl oldu.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Öte yandan, ‹stanbul’da, Frans›zlara karfl› siyasi bir zafer sa¤layan ‹ngiltere veRusya ikilisi, askeri alanda ise Avrupa’da hiç de iyi durumda de¤illerdi. ‹ngilte-re’nin kurdu¤u ittifak, 1805 y›l›nda Napolyon karfl›s›nda kesin bir yenilgiye u¤ra-m›flt›. Bu haber ‹stanbul’a ulafl›nca Fransa ile siyasi temas kurulmas› için bir f›rsatolarak kullan›ld›. Bu vesileyle Rusya ile daha bir y›l önce yap›lm›fl ittifaka ra¤menNapolyon’un imparator s›fat›n›n tan›nmas›na karar verildi. Ard›ndan Fransa’ya fev-kalade elçi gönderildi. Ayn› flekilde Frans›z elçisi General Sebastiyani’nin ‹stan-bul’a gelifli, Frans›z-Osmanl› ittifak›n›n önünü açt›. Bu yeni geliflme, Osmanl› Dev-leti için de yeni bir aç›l›m olabilirdi.

Napolyon’un elçisi ile göndermifl oldu¤u hediyeler, III. Selim’i dostlu¤un yeni-den inflas› noktas›nda oldukça memnun etti. III. Selim, Fransa elçisine benzer fle-kilde dostluk mesajlar› ve hediyeler verdi. Frans›z elçi, padiflah taraf›ndan o dere-ce ilgiyle karfl›lanm›flt› ki, diplomatik teâmüllerin d›fl›na ç›k›larak üniformal› kabuledilmifl, kendisiyle özel görüflmeler yap›lm›flt›.

Do¤al olarak, ‹stanbul’daki bu görüflmeler ‹ngiltere ve Rusya’n›n rahats›zl›¤›-na sebep oldu. Rusya taraf›n›n bu görüflmelerden rahats›zl›k duymas›nda anlafl›-labilir noktalar ve kendisine göre ç›karlar›n› ihlal eden yönler vard›. Zaten Fran-s›z elçisi Sebastiyani ile olan görüflmelerde Rusya’ya karfl› itimats›zl›k durumuaç›kça görünüyordu. Ayr›ca Fransa elçisinin bu dostluk vesilesi ile Osmanl› Dev-leti’ne sal›k verdi¤i iki konu vard› ki bunlar Rusya’n›n çok fliddetli protestosunaneden oldu. Protestonun birinci nedeni Eflak ve Bo¤dan voyvodalar›n›n Rusyanl›s› oldu¤u bahanesi ile azledilmesiydi. Öyle ki, bu bölgeler Rusya aç›s›ndanOsmanl› Avrupas›’nda göz dikti¤i bölgelerin bafl›nda geliyordu. Rusya buradakiç›karlar›n› gizleme gere¤i duymuyordu. Protestodaki ikinci neden ise, M›s›r sefe-rinde bir nevi “elde etmifl oldu¤u” Akdeniz’e serbest geçifl izinlerinin kald›r›lma-s› idi. Bu husus da, Rusya’n›n s›cak denizlerde var olma arzusuna ayk›r› bir du-rum idi. Ancak Frans›z elçisinin de misyonu, Osmanl›-Rus iliflkilerini Fransa’n›nlehinde de¤ifltirmekti.

Napolyon’un kendini imparator ilan etmesi, Avrupa’da büyük bir krize neden oldu. Bu kriznedir? Osmanl› Devleti’nin kriz karfl›s›nda tak›nd›¤› tutum nas›l olmufltur?

OSMANLI DEVLET‹’N‹N AVRUPA S‹YASET‹NDE YALNIZ KALMASI VE SAVAfiLAR

Osmanl›-Rus Savafl› (1806-1807)Fransa ile Osmanl› Devleti aras›ndaki siyasi yak›nlaflma, General Sebastiyani’nin 18A¤ustos 1806’da elçi s›fat›yla ‹stanbul’a gelmesiyle daha da güçlendi. Böylece Os-manl› Devleti ile Fransa aras›nda yeniden dostane siyasi iliflkiler kurulmufl oldu.Ancak, iki devlet aras›ndaki yak›nlaflma ve bunun sonucunda bir ittifak›n yap›lma-s› ihtimalinin belirmesi, ‹ngiltere ve Rusya’y› endiflelendirmeye bafllad›. Çünkü Av-rupa’da giderek artan Napolyon tehlikesi, bu son geliflmelerle do¤uya kaym›fl olu-yordu. Böylece, mutlak askeri zaferlerle Avrupa’daki siyasi statükoyu sarsan Na-polyon’un M›s›r’› iflgal giriflimiyle baflaramad›¤› “Do¤u Hayali”ni gerçeklefltirme yö-nünde önemli avantaj elde etmesi ve Bat›’n›n en do¤usu olan Rusya’y› güneydentehdit eder hale gelmesi, Bab›âli’nin iki eski müttefiki olan Rusya ve ‹ngiltere’yi or-tak hareket etmeye sevk etti.

56 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

‹ngiltere k›sa bir süre önce meydana gelen Osmanl›-Frans›z ittifak›na itiraz›n›Osmanl› taraf›na bir uyar› yaparak dile getirdi. Onlara göre, Fransa zay›f bir müt-tefik idi. Bunu flu flekilde özetliyorlard›: “Bonapart yak›nda ‹ngiltere’ye ma¤lupolacak taraf›n›z› do¤ru seçin”. Bu tehdit ve uyar›lardan sonra ‹ngiliz ve Rus gemi-leri, ‹stanbul’u ve Bo¤azlar› tehdit etmeye bafllad›.

Osmanl› Devleti yetkilileri yine iki atefl aras›nda kald›klar›n› görmüfllerdi. YaVenedik ve Dalmaçya’ya hakim Fransa -ki her an Osmanl› topraklar›na sald›rabi-lir-, ya da öteden beri Karadeniz ve Bo¤azlar’da gözü olan Rusya ile Çanakkaleönüne filolar› y›¤m›fl olan ‹ngiltere tercih edilecekti. Bu denklemde Osmanl› yetki-lileri, ‹ngiltere ve Rusya tehlikesini daha yak›ndan hissetmiflti. Ruslar›n ültimato-munu dikkate alarak Frans›zlar›n telkini ile görevden al›nan Eflak-Bo¤dan’dakibeylerini yerine iade etti ve ticari gemiler için de Bo¤azlar› açt›.

Ancak bu haberler Çar I. Aleksandr’a ulaflmad› veya Rus taraf› bu geliflmeleriOsmanl›n›n zaman kazanma takti¤i olarak gördü¤ü için dikkate almak istemedi.Rusya, zaten Eflak ve Bo¤dan’› öteden beri Avusturya’dan önce bir flekilde iflgal et-me arzusundayd›. Bu yüzden, dönemin devletleraras› diplomatik teâmüllerini dehiçe sayarak yani, savafl ilan etmeksizin 1806 y›l›nda Dinyester nehrini geçerek Ef-lak ve Bo¤dan’› iflgal etti.

Bu hareket Osmanl› Devleti’nde flaflk›nl›k uyand›rd›. Çünkü bir ittifak› bozmaksavafl sebebi olacak bir durum de¤ildi. Üstelik Rus taleplerinin yerine gelmesinekarfl›l›k Osmanl› topraklar›na sald›r› ve iflgal gerçeklefltirilmiflti. Ruslar›n böyle birhakk› yoktu. Bölgeden gelen haberler üzerine Osmanl› Devleti kaç›n›lmaz olarakRusya’ya karfl› savafl ilan etti. Ayr›ca Bo¤azlar’dan gemilerin geçifli de yeniden ya-sakland›.

Napolyon’un özel elçi s›fat›yla gönderdi¤i General Sebastiyani’nin esas misyonu, Osmanl›Devleti’ni Rusya ile savafla teflvik ederek eski rakibini güneyden kuflatmakt›. Çok geçmedenFransa elçisinin telkin ve teflvikiyle Eflak-Bo¤dan beylerinin azledilmesi, 22 Aral›k 1806’dasavafl›n patlak vermesine neden oldu.

1806 y›l› sonunda bafllay›p 1807 y›l›na kadar süren Osmanl›-Rus Savafl›, Avru-pa’daki koalisyon savafllar›n›n gölgesinde yafland›. Rus askerlerinin Osmanl›’ya aitBender ve Hotin kalelerine hücum edip ele geçirmesiyle savafl bafllad›. Asl›nda Os-manl› Devleti bu esnada Rusya ile savafla girmekten kaç›n›yordu. Fakat Frans›z el-çi Sebastiyani’nin diplomatik aç›dan yönlendirici faaliyetlerinin de etkisiyle Os-manl›-Rus iliflkileri tamamen kopmufltu. Zaten Rus sald›r›s› da bunun bir neticesiidi. Ruslar›n Bender ve Hotin kalelerini zapt etmesi, ‹ngiliz elçisinin de tepkisiniçekti ve bunu hükümetine bildirdi. Buna ra¤men, Londra’daki politikac›lar bu sa-vafla iki noktadan yaklaflt›lar: 1) ‹ngiltere ile Fransa’n›n Avrupa’da süren rekabeti;2) Üçlü ittifak›n bozulmas›n›n sorumlu taraf› olarak görülen Osmanl› Devleti’ne ge-rekli tepkiyi göstermek.

‹ngilizler asl›nda bu yeni savaflta Osmanl› yerine Rus yanl›s› bir tutum sergilediler. Onla-r›n Rus yanl›s› politikalar› ayn› zamanda Osmanl›-‹ngiliz savafl›n›n da bafllamas› anlam›nagelmekteydi.

Osmanl›-Rus Savafllar› hakk›nda flu kitab› okuyunuz: A.B. fiirokorad (2009), Ruslar›n Gö-zünden 240 Y›l K›ran K›rana Osmanl›-Rus Savafllar›: K›r›m-Balkanlar-93 Harbi ve Sar›ka-m›fl, ‹stanbul.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E TS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1806 y›l› sonlar›nda bafllay›p 1807 y›l›nda da devam eden Osmanl›-Rus Savafl›’n›n ortayaç›kmas›nda Avrupal› güçlerin etkisi nas›l olmufltur? De¤erlendiriniz.

Osmanl›-‹ngiliz Savafl›’n›n SebepleriSon geliflmeler üzerine Çanakkale önlerinde y›¤›nak yapm›fl olan ‹ngiltere, önceRusya’n›n bu haks›z tutumu karfl›s›nda tarafs›z kalmay› tercih etti. Çünkü kendile-ri de Fransa ile savafl durumunda idi. Ancak Rusya’n›n sald›r›s› vesilesi ile Osman-l›-Frans›z yak›nlaflmas›n›n da önüne geçmek istiyordu. Ayn› flekilde Fransa ile Rus-ya aras›ndaki savafl, Frans›zlar› zay›flatabilirdi. Bu durumda, Osmanl› Devleti’ni zordurumda b›rakm›fl olurdu. ‹ngiltere’nin ‹stanbul’daki elçisi kendi flahsi görüfllerineayk›r› olarak ‹ngiliz hükümetinin kendisine gönderdi¤i emri, Osmanl› Devleti yet-kililerine iletti. Buna göre; ‹ngiltere’nin talepleri üç ana maddeden olufluyordu: 1)Rusya’n›n iflgal etti¤i yerlerin Rusya’ya terk edilmesi; 2) Çanakkale Bo¤az›’n›n tah-kimatla birlikte ‹ngiltere’ye teslim edilmesi; 3) Fransa ile bütün münasebetlerin ke-silmesi.

Bu isteklerin Osmanl› aç›s›ndan makul ve mant›kl› bir yönü bulunmamaktay-d›. Asl›nda bu makul olmayan talepler ‹ngiltere’nin Osmanl› Devleti’ne savafl aç-mak için verdi¤i bir ültimatom niteli¤indeydi. Beklendi¤i gibi oldu ve ‹ngiliz elçi-sinin verdi¤i ültimatom reddedildi. ‹ngiliz elçisi bütün eflyalar›n› toplay›p, kimse-ye haber vermeden ‹stanbul’dan ayr›ld› ve kendisini Çanakkale Bo¤az›’nda bek-leyen ‹ngiliz donanmas›na kat›ld›. ‹stanbul’dan ayr›lmas›yla sonuçlanan geliflme-leri ‹ngiliz hükümetine bildirdi. Böylece Rusya’dan sonra ‹ngiltere ile de savaflbafllam›fl oldu.

‹ngiltere ve Fransa aras›ndaki çekiflmenin temelinde taraflar›n benzer yaklafl›-m› vard›. Avrupa’da gücü eline almaya çal›flan her iki ülke, kendileri d›fl›ndaki bü-tün devlet ve bölgeleri kendi taraftarlar› veya karfl›tlar› olarak görmekteydiler.Fransa’ya dost olanlar ‹ngiltere’ye düflman, ‹ngiltere’ye dost olanlar Fransa’ya düfl-man durumuna düflmüfltü. Bunun alt›nda ‹ngilizlerin Akdeniz’de var olma siyase-ti, Fransa’n›n da k›ta Avrupas›n›n tek hakimi olma emel ve arzusu yat›yordu. Av-rupal› iki büyük güç aras›ndaki üstünlük yar›fl›, bütün k›tay› hatta Avrasya’y› sa-vafla sürüklüyordu.

Asl›nda Rusya’n›n Eflak ve Bo¤dan’› iflgalinden sonra, Osmanl› Devleti’nin deRusya’ya savafl ilan etmesini ‹ngiltere istemiyordu. ‹stanbul’daki ‹ngiliz elçisi Ar-buthnot bunun için giriflimlerde bulunmufltu. ‹ngiliz elçi Bender ve Hotin kaleleri-nin iade edilece¤i garantisini de veriyordu. Elçi, devletinin tekliflerinin kabul edil-memesi durumunda ‹ngiltere’nin Osmanl› Devleti’ne düflman olaca¤›n› da ilan edi-yordu. Buradaki temel amaç, Fransa ile savafl halinde olan Rusya’n›n birde Osman-l› cephesi aç›p zaafa düflmesini engellemek idi. Zira Fransa karfl›s›nda güçlü birRusya, ‹ngiltere’nin ifline gelmekteydi. Ancak ‹ngiliz siyasetinin ard›nda iki nedendaha vard›; 1) ‹ngiltere taraf›ndan art›k istila edilebilir bir M›s›r; 2) Zay›f durumda-ki ‹stanbul.

‹ngiltere’nin yukar›daki iste¤inin kabul edilebilecek bir politik ç›k›fl olmad›¤›ortada idi. Her ne kadar ‹stanbul’daki ‹ngiliz elçisi, önerisinin kabul edilmemesi-nin sebebini, Frans›z elçisi Sebastiyani’nin III. Selim üzerindeki etkisi olarak yo-rumlayarak tepki gösterse de, Eflak ve Bo¤dan’›n iflgali kendili¤inden bir savaflsebebiydi.

58 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

‹ngiltere Donanmas›n›n Çanakkale Bo¤az›ndan GeçifliBar›fl ve ateflkes iste¤ine uymamak, savafl sebebi olarak de¤erlendirilemezdi. ‹ngi-liz elçisinin Çanakkale Bo¤az› d›fl›nda Bozcaada önünde bekleyen ‹ngiliz donan-mas›na gece yar›s› usule ve kurallara ayk›r› olarak ‹stanbul’dan kaçarak gitmesi,zaten savafla niyetli bir yaklafl›md› (27 Ocak 1807). Elçinin kaç›fl›, bir flekilde ‹ngi-liz- Osmanl› savafl›n›n bafllad›¤›n›n da bir iflaretiydi. Ancak fiili savafl, yaklafl›k üçhafta sonra bafllad›.

Savafl bafllar bafllamaz ‹ngilizler gözlerini ‹stanbul’a dikmiflti. Ancak III. Selimzaman›nda yap›lan tahkimatlardan da çekinmekteydiler. Fakat bu tahkimatlara ila-veten çok masraf olaca¤› gerekçesi ile gerekli donan›m›n yap›lmad›¤›n› anlamala-r› üzerine ilk f›rsatta Bo¤az’dan geçmeye karar verdiler. Tahkimatlardaki yetersiz-lik, Kaptan-› deryan›n acil tedbirler alamay›fl› ve o s›radaki Ramazan bayram› reha-veti bir araya gelince, Çanakkale Bo¤az› kolayca geçildi (17 fiubat 1807). Lodosunyard›m› ile bekledikleri mukavemeti de göremeyen ‹ngiliz filosu, kapak denilensekiz büyük gemi, iki f›rkateyn, iki korvet ve iki kalyondan olufluyordu. ‹ngiliz do-nanmas› Amiral Duckworth kumandas›nda bulunuyordu. ‹ngilizlerin karfl›s›nda,da¤›n›k vaziyetteki Osmanl› donanmas›n›n yapabilece¤i hiçbir fley yoktu. Naraönünde demirlemifl olan Osmanl› filosuna ait birkaç derme çatma tekneye de ânibask›n yaparak önemli bir avantaj kazand›lar. Osmanl› donanmas›n›n tek yapt›¤›ifl, ‹ngilizlerin ‹stanbul’a do¤ru geldi¤i haberini vermek oldu.

Bo¤azlar konusunda flu makaleyi okuyunuz: Beydilli, Kemal, (1992), “Bo¤azlar Meselesi”,Türkiye Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklopedisi (D‹A), c. VI, ‹stanbul, 1992, s. 266-269.

‹ngiliz Donanmas› ‹stanbul Önlerinde‹stanbul önlerine kadar giren ‹ngiliz donanmas›, saray ve halk çevrelerinde büyükpaniklere sebep oldu. Hatta halk aras›ndaki korku çok abart›l› bir düzeye varm›fl-t›. ‹flgalci ‹ngiliz askerlerince, her evin tek tek dolafl›laca¤› ve ya¤ma edilerek yak›-laca¤› gibi flâyiâlar ayyuka ç›km›flt›. Ancak acele ile Yedikule, Sarayburnu, Kad›köyve Üsküdar’da bile hemen istihkamlar kaz›ld›. Bunlar›n birço¤unu gönüllü halk ya-p›yordu. Saray ise ‹ngiliz generalinin iste¤ini dinleme taraftar› idi.

Amiralin flartlar› ise asl›nda bilindik flartlar idi: Ruslarla Üçlü ittifak üzere önce-ki antlaflmadaki s›n›rlarla bar›fl yap›lmas›, ‹stanbul’daki Frans›z elçisinin ‹stanbul’uterk etmesi ve Osmanl› donanmas›n›n emaneten ‹ngiliz amiraline verilmesi. Bütünbunlar› kabul için de sadece 24 saatlik bir süre veriliyordu.

Divan-› Hümayun ve devlet erkân› aras›nda, bu telafl içinde ‹ngiliz amiralininflartlar›n› kabul veya ‹stanbul’un teslimi fleklinde düflünenler de vard›. Ancak dahaönce bu flartlar zaten savafl sebebi say›lm›flt›. Diplomasi yolu ile ‹ngiliz amiralininiste¤ini bir flekilde yapm›fl görünmek için -daha önce kabul edilmemifl olsa bile-‹ngilizlerin istekleri kabul edildi. Buna göre Frans›z elçisi Sebastiyani ‹stanbul’dangönderilecek, ‹ngiliz Donanmas› uygun bir yerde bulunacak yani, ‹stanbul’danuzaklaflacak, ‹ngiltere kefil olursa Rusya ile eski s›n›rlara dönmek flart›yla anlaflma-ya var›lacakt›.

Hedefteki elçi Sebastiyani eski bir asker oldu¤undan ‹ngiliz donanmas›n›n ar-d›nda bir kara ordusu olmad›¤› için Çanakkale’yi geçip ‹stanbul’a gelmifl olmas›n›farkl› yorumlad›. Hatta ‹ngiliz donanmas›n›n kendisini tehlikeye att›¤›n› söyledi.‹ngiliz amiralinin eli zay›flad›¤› için tam da bu esnada müzakere edilirse kazançl›ç›k›laca¤›n› da Osmanl› devlet erkân›na telkin etti.



‹lk flaflk›nl›k atlat›ld›ktan sonra Sebastiyani’nin görüfllerinde isabet oldu¤u gö-rüldü. Zira, sadece 14 parçadan oluflan ‹ngiliz filosunun hiçbir fley yapamayaca¤›ortaya ç›km›flt›. Bu sald›r› giriflimi büyük bir blöftü, ancak Osmanl› devlet adamla-r› ilk anda panikledi denilebilir. Yukar›da ifade edilen halktaki korku ve panik isezamanla h›rs ve azme dönüfltü. Öyle ki, ‹stanbul halk›n›n flehri koruma hususun-da devlet erkân›n›n ve askerlerin önüne geçti¤i dahi söylenebilir. Bu durumu farkeden yönetim, ‹ngilizlerin isteklerine karfl› koyma noktas›nda bilendi ve ‹stan-bul’un tahkimat›na bafllad›. Çok k›sa zamanda kentteki tahkimatlar tamamland›.‹ngiliz donanma amiralinin “üçlü ittifak› tekrar canland›ral›m, Frans›z elçisini ‹stan-bul’dan uzaklaflt›ral›m” tezine Osmanl› Devleti cesaretle karfl› ç›kt›. ‹ngiliz donan-mas› tekrar Akdeniz’e geri gitmedi¤i takdirde hiçbir flekilde müzakere yap›lmaya-ca¤› hususundaki kesin kararlar›n› ortaya koydu. Bu kararl›l›k karfl›s›nda ‹ngiltereiçin tek bir ç›k›fl yolu kal›yordu: Koflulsuz bir flekilde de olsa ‹stanbul’dan güvenlibir ç›k›fl yapmak.

‹ngiliz filosu ‹stanbul önlerinde kadar gelmiflken herhangi bir talebi Osmanl› taraf›ndansa¤lanmamas›na ra¤men, neden Bo¤azlardan ç›k›p Akdeniz’e do¤ru hareket etmifltir?

‹ngiliz Donanmas›n›n ‹stanbul’dan Çekilmesi ve Akdeniz’deki Rus Donanmas›’n›n Durumu‹ngiliz amirali, tehdit kabilinden ‹stanbul’a sald›rmaya teflebbüs etme niyeti ile k›-y›lara yaklaflm›fl olmas›na ra¤men, Befliktafl’ta bekleyen Osmanl› donanmas›n› vesahillerde tahkimat›n güçlü oldu¤unu görünce bir gece aniden ‹stanbul önündenayr›ld›. ‹ngiliz amiralin yaklafl›k on gün kadar kald›¤› ‹stanbul aç›klar›nda, ‹stanbultopraklar›na tek bir kurflun bile atmadan ayr›lm›fl olmas› ak›lc› bir davran›fl idi. Da-ha önce Nara burnunda ele geçirdikleri iki Türk f›rkateynini de Lapseki önünde b›-rakt›lar. Bu geliflmelere ra¤men ‹ngilizler, Çanakkale Bo¤az›’na girdikleri gibi ko-lay ç›kamad›lar. Bu kez rüzgar onlar›n lehine esmedi. ‹ki f›rkateynleri batt›. Di¤ergemileri de birçok yara ald›. Bu kadar büyük zayiat› vereceklerini düflünmüyorlar-d›. Bozcaada’ya s›¤›narak orada gemilerini tamir ettirmek zorunda kald›lar.

‹ngilizlerin ‹stanbul’dan hüsranla ayr›lmas›, Rusya’n›n Akdeniz’de olan donan-mas›n› da huzursuz etmiflti. Rus donanmas›n›n amirali Siniayin, Bozcaada önünderastlad›¤› ‹ngiliz amirali Duckworth’a birlikte ‹stanbul’a tekrar sald›rmay› teklif et-ti. Taraflar›n ortak düflman kabul ettikleri Osmanl› Devleti’ne ders verme amaçlar›olmas›na ve birlikte Çanakkale Bo¤az› ve ‹stanbul’u tekrar vurma isteklerine ra¤-men, alacaklar› sonuçlar› kestiremediklerinden buna cesaret edemediler. Bu yön-deki kararlar›nda ‹ngiliz amiralin ‹stanbul’da karfl›laflt›¤› psikolojik mukavemet or-tam› da etkili olmufltu. Ancak Ruslar, bu esnada Bozcaada’y› iflgal etti. ‹ngilizler iseAkdeniz’deki as›l varl›k nedeni olarak gördükleri M›s›r’a yöneldiler.

‹ngilizlerin Reflid ve ‹skenderiye Sald›r›lar›‹ngiliz donanmas› ‹stanbul’dan eli bofl dönünce, k›r›lan gururunu tamir için dönüflyolunda M›s›r’a sald›rma ihtiyac› hissetti. ‹ngiliz gemilerinin Çanakkale’den ç›k›fl›n›takiben Kaptan-› derya Seydi Ali Pafla 18 parça gemi ile bo¤az› geçerek, Akdeniz’eaç›ld›. Ancak ‹ngiliz donanmas›na yetiflemedi. ‹ngiliz donanmas› son sürat M›s›r’agitmiflti. Ancak Bo¤az’da daha do¤rusu Bohça adas› aç›klar›nda bekleyen Rus ge-mileri Osmanl› filosuna sald›rd›. Kaptan-› Derya Seydi Ali Pafla’n›n gemisi zarargörmüfl olsa bile Rus donanmas› a¤›r bir yara ald›. Ruslar donanmalar›n›n daha faz-

60 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

la zarar görmesini engellemek için Korfu aç›klar›na kaçt›lar. Böylece ÇanakkaleBo¤az›’ndaki hem ‹ngiliz hem de Rus ablukas› da kald›r›lm›fl oldu.

Bir müddet sonra, ‹stanbul’a ‹ngilizlerin M›s›r’a sald›rd›¤› haberi geldi. ‹ngilizlerAmiral Levis kumandas›nda baz› Memlûk beyleri ile iflbirli¤i yaparak Reflid’i ve ‹s-kenderiye’yi iflgal ettiler (17 Mart 1807). Reflid’in iflgal edildi¤i günlerde III. Selim’insaltanattaki son günleriydi. Bu s›rada, Kavalal› Mehmet Ali Pafla, Kahire ve ‹sken-deriye’de kölemenler konusunda baflar›l› mücadeleler yapm›fl ve kontrolü eline al-m›flt›. Hemen bütün gücü ile önce Reflid’e yönelerek ‹ngiliz kuflatmas›n› kald›rmakiçin mücadeleye bafllad›. Böylece Kavalal› Mehmet Ali Pafla, M›s›r’daki ilk önemlizaferini kendisine kazand›racak bir baflar›ya imza att›. ‹ngilizlerin beklemedi¤i ka-dar güçlü ve disiplinli bir ordu ile sald›ran Kavalal›’n›n gönderdi¤i M›s›r ordusu, 22Nisan 1807’de ‹ngilizlere büyük kay›plar verdirerek önemli bir zafer kazand›. Çoksay›da subay ve bir generalini kaybeden ‹ngilizler ‹skenderiye’de bir ay daha da-yand›lar. Ancak sonunda, Kavalal› bizzat ordusunun bafl›nda olarak ‹ngilizlere kar-fl› son bir sald›r›ya geçti. ‹ngilizler çaresiz kal›nca 14 Eylül 1807 tarihinde Kavalal›ile bir anlaflma yapt›lar. Bunun sonucunda ma¤lubiyetlerini kabul ederek önce Re-flid’i, sonra da ‹skenderiye’yi boflaltarak M›s›r’dan tamamen çekildiler.

Kavalal› Mehmet Ali Pafla’n›n M›s›r’daki baflar›l› yönetimi ve özellikle askeri baflar›lar›hakk›nda flu kitab› okuyunuz: Fahmy, Khaled, (2010), Paflan›n Adamlar›; Kavalal› Meh-met Ali Pafla, Ordu ve Modern M›s›r, (çeviren, Deniz Zarakolu) ‹stanbul.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Mehmet Ali Pafla: 1769’daKavala’da do¤du. Frans›zlar›M›s›r’dan ç›karmak içingönderilen Osmanl›ordusunda bayraktar olarakyer ald›. Zekas› ve cesurkiflili¤i sayesinde k›sazamanda orduda sivrildi veM›s›r’da bir hayli nüfuzkazand›. 1805’te,Kölemenlerini safd›fl› ederekM›s›r’›n idaresini eline ald›.Frans›z mütehass›slargetirterek ordusunu yeniledi.Ayr›ca e¤itim, bay›nd›rl›k,tar›m ve ticaret alanlar›ndayapt›¤› yenilikler M›s›r’›güçlendirdi. Bu sayede,M›s›r bir müddet “Do¤u’nunY›ld›z›” diye an›ld›. Osmanl›Devleti’ne karfl› isyanederek, askeri zaferlerkazand›. Zamanla M›s›r’›nyönetimi Mehmet AliPafla’n›n ailesine b›rak›ld›.M›s›r, 1805-1952 y›llar›aras›nda bu hanedantaraf›ndan idare edildi.

62 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

Napolyon’un M›s›r’› iflgalinin önemini tart›flabilme

Napolyon komutas›ndaki Frans›z ordusu, 1798 y›-l›nda M›s›r’› iflgal etti. Napolyon bölgede kendisinekarfl› tepkileri azaltmak için çok s›k bir biçimde di-ni mesajlar vermeye çal›fl›yordu. Bu propagandala-r› ile k›smen baflar›l› oldu ise de kendisine karfl›M›s›r’da gittikçe büyüyen isyanlar› önleyemedi. Os-manl› Devleti, ayn› zamanda imparatorluktaki bir-çok sorunla bo¤ufltu¤u için Fransa’ya karfl› yeterlitepkiyi gösteremedi. Di¤er taraftan M›s›r’da s›k›fl›n-ca Suriye’ye yönelen Napolyon’a karfl› en büyükdirenifli de Cezzar Ahmed Pafla komutas›ndaki Os-manl› ordusu gösterdi. Burada ilk defa Nizam-› Ce-did ordusu da denenmifl oldu. Bu münasebetle Os-manl› Devleti ilk defa keflfetti¤i denge politikas›n›uygulayarak Fransa’ya karfl› ‹ngiltere ve Rusya ileittifak kurarak bir ç›k›fl yolu bulmaya çal›flt›. Nite-kim bu ittifak M›s›r’›n tahliyesini sa¤lad›, ama böl-ge üzerindeki uluslararas› çekiflmeleri daha da alev-lendirdi. M›s›r’›n iflgali Fransa’ya hemen hiçbir fleykazand›rmad›. Fakat Osmanl› için M›s›r’›n elindenç›k›fl süreci bafllam›fl oldu. ‹ngiltere bu olaylardanfevkalade kazançl› ç›kt›. Elde etti¤i siyasi baflar›larile Hindistan sömürge yollar›n› güvencede tutmay›baflard›. O tarihe kadar Osmanl› Devleti siyasetin-de arka planda duruyorken, ön plana ç›kt› ve XIX.yüzy›l boyunca da etkili oldu.

Osmanl›-Rusya ‹ttifak›’n›n bozulmas› ve savafla

dönüflmesini, Napolyon’un Avrupa’daki zaferle-

ri ve do¤urdu¤u sonuçlar› tart›flabilme

M›s›r meselesinin ard›ndan Avrupa’da da denge-ler de¤iflmeye bafllam›flt›. Fransa’ya dönen Na-polyon neredeyse tüm Avrupa ile savafl halindeidi. Rusya hem Osmanl› Devleti aleyhine gelifl-mek, hem de ‹ran üzerinden Hindistan’a ulafl-mak istiyordu. Fransa ise Osmanl›-‹ngiliz ve Os-manl›-Rus ittifak›n› bozmak için her türlü manev-ray› yapmakta idi. Geliflmeler Avrupa ile s›n›rl›kalmad›. Frans›zlar›n etkisi ile Osmanl›-Rus ya-k›nlaflmas› bozuldu ve hatta savafla dönüfltü. Fa-kat Napolyon’un Avrupa’da ilerlemesi ve bu sa-vafl›n da ifline gelmemesi yüzünden, Osmanl›’yasavafl açm›fl olan Rusya’y› bar›fla zorlad›. Asl›ndabu karar, Frans›z-Rus ortakl›¤›nda Osmanl› Dev-leti’ne yöneltilmifl bir tehdit oldu.

Osmanl›-‹ngiliz Savafl›n› tart›flabilme

‹ngilizler, savafl s›ras›nda Rusya’n›n iflgal etti¤iyerlere Osmanl› Devleti’nin göz yummas›n› isti-yordu. Asl›nda ‹ngilizler, Frans›zlara karfl› Ruslar-la ittifak kurmay› amaçl›yordu ve bir ölçüde sa-vaflta Ruslar’› destekliyorlard›. Gerçekten de budurum, yara alan Osmanl›-‹ngiliz ittifak›n›n so-rumlusu kabul ettikleri Osmanl› Devleti’ni ceza-land›rmak anlam› da tafl›yordu. Bu nedenle Os-manl› Devleti’ne bir ültimatom verdiler. Ard›n-dan da Bo¤azlara karfl› sald›r›ya geçtiler. Çanak-kale’den geçerek ‹stanbul önlerine kadar gelin-ce, Osmanl› baflkentinde müthifl bir panik yaflan-d›. Ancak arkas›nda kara gücü olmadan ‹stan-bul’a sald›rmaya cesaret edemeyen ‹ngiliz do-nanmas›, sivil bir direniflin haz›rl›¤›n› da hisse-dince k›sa zamanda Bo¤azlar› terk etmek zorun-da kald›.

‹ngilizlerin M›s›r politikalar› karfl›s›nda Kavala-

l› Mehmet Ali Pafla’n›n tavr›n› ve ald›¤› sonuçla-

r› aç›klayabilme

‹ngiliz donanmas› ‹stanbul’dan eli bofl dönün-ce, k›r›lan gururunu tamir için dönüfl yolundakendileri için önemli olan M›s›r’a sald›rd›. Buarada müttefikleri Ruslar da Akdeniz’de ortayaç›kt›. Bohça adas› aç›klar›nda bekleyen Rus ge-mileri Osmanl› filosuna sald›rd›. Kaptan-› DeryaSeydi Ali Pafla’n›n gemisi zarar görmüfl olsa bileRus donanmas› a¤›r bir yara ald›. Ruslar donan-malar›n›n daha fazla zarar görmesini engelle-mek için Korfu aç›klar›na kaçt›lar. Böylece, Ça-nakkale Bo¤az›’ndaki hem ‹ngiliz hem de Rusablukas› kald›r›lm›fl oldu. M›s›r’a yönelen ‹ngi-lizler orada Reflid ve ‹skenderiye’ye sald›rd›lar-sa da Kavalal› Mehmet Ali Pafla’n›n dirayetli sa-vunmas› ile geri püskürtüldüler. Bu süreç ayn›zamanda Mehmet Ali Pafla’n›n M›s›r’daki konu-munu sa¤lamlaflt›rd›. Ancak bütün bu geliflme-ler, tedrici olarak Osmanl› Devleti’nin en önem-li eyaleti olan M›s›r’›n merkezden uzaklaflmas›-na sebep oldu. Asl›nda bu geliflmeler, gerçekanlamda imparatorlu¤un çözülmesine giden sü-reci de bafllatm›fl oldu.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Napolyon’un M›s›r’› iflgalinden sonra Akkâ önlerindebaflar›l› savunmalar yapan Osmanl› komutan› kimdir?

a. ‹zzet Mehmet Pafla b. Cezzar Ahmed Pafla c. Yusuf Ziya Pafla d. Hüsrev Paflae. Küçük Hüseyin Pafla

2. ‹ngiltere Napolyon’un Avrupa’daki ilerleyifline ne-den karfl› ç›kt›?

a. En büyük rakibi oldu¤u içinb. Afrika’daki sömürgelerini korumak için c. Hindistan yollar›n› güvencede tutmak içind. Napolyon’u gözden düflürmek içine. Osmanl›ya yard›m etmek için

3. 1806’da bafllayan Osmanl› Rus Savafl›’nda Rusya’y›anlaflma yapmaya zorlayan olay nedir?

a. Napolyon’un M›s›r’› iflgalib. ‹ngilizlerin Malta’y› ele geçirmesi c. Avusturya’n›n ‹talya’y› iflgali d. Napolyon ordular›n›n Avrupa’da h›zla ilerlemesie. Osmanl› Devleti’nin Nizam-› Cedit ordusunu kur-

mas›

4. Afla¤›dakilerin hangisi Üçlü ‹ttifak’›n sona ermesineetki etmemifltir?

a. Eskiden beri var olan Rus tehlikesi ve Rusya’yaOsmanl› devlet adamlar›n›n güvensizli¤i

b. Do¤u Akdeniz’de ‹ngiliz tehlikesinin ortaya ç›k-mas›

c. Osmanl› Devleti’nin Avrupal› bir müttefikle yenitehditlere karfl› denge politikas› izlemeye baflla-mas›

d. III. Selim’in her fleye ra¤men Fransa’ya sempatibeslemesi

e. ‹ngiltere’nin Malta adas›n› iflgalden vazgeçme-mesi

5. Afla¤›dakilerden hangisi 1805 y›l›nda Avrupa’daFransa aleyhine oluflan siyasi havan›n nedenlerindenbiri de¤ildir?

a. Kutsal Roma-Germen ‹mparatorlu¤u’nun Napol-yon taraf›ndan ortadan kald›r›lmas›

b. Napolyon yanl›s› Ren Federasyonunun kurul-mas›

c. Lehistan krall›¤›n›n ilan edilmesid. ‹sveç’in kara ambargosuna kat›lmas›e. Belçika’n›n Fransa taraf›ndan ilhak edilmesi

6. ‹ngiltere ve Fransa aras›ndaki çekiflmenin temelindeafla¤›dakilerin hangisi öne ç›kan bir nedendir?

a. Önce Avrupa’da sonra da dünyada egemen güçolmak

b. M›s›r’› iflgal etmekc. Hindistan’› ve Uzakdo¤u’yu ele geçirmekd. Lehistan’›n ba¤›ms›zl›¤›na destek vermeke. Rusya karfl›s›nda Avusturya’ya yard›m etmek

7. Afla¤›daki isimlerden hangisi ‹ngiliz donanmas›n›n‹stanbul Bo¤az›’na girip ç›kmas› esnas›nda taraflar›nyetkililerinden biri de¤ildir?

a. ‹ngiliz Amiral Duckworthb. Rus Amiral Siniayinc. Frans›z Elçi Sebastiyani d. Osmanl› Padiflah› II. Mahmute. Kaptan-› derya Seydi Ali Pafla

8. ‹ngilizler, 1807 y›l›nda Reflid ve ‹skenderiye’ye nedensald›rd›?

a. ‹stanbul’dan eli bofl dönen ‹ngilizlerin k›r›langururunu tamir için

b. Malta adas›n›n güvenli¤i içinc. Kölemenler karfl›s›nda Mehmet Ali Pafla’y› des-

teklemek içind. Osmanl› devletine isyan eden Mehmet Ali Pa-

fla’y› cezaland›rmak içine. M›s›r’› serbest ticaret antlaflmas›na zorlamak için

9. Fransa’n›n M›s›r’› iflgali ve Napolyon’un de¤iflkenpolitikalar›na ra¤men Osmanl› Devleti’nin Fransa ileiliflkilerini düzeltmek istemesindeki temel amac› nedir?

a. Hindistan’a giden sömürge yollar›n› t›kamakb. Rus tehlikesi ve ‹ngilizlerin hasmâne tutumlar›c. Malta’n›n iflgaline engel olmakd. Fransa’n›n bo¤azlar› ele geçirmek istemesine

mâni olmak e. Rusya’n›n Orta Asya’daki emellerini engellemek

10. Afla¤›dakilerin hangisi Osmanl›-‹ngiliz Savafl›’na yolaçan sebeplerinden biri de¤ildir?

a. Fransa ile ‹ngiltere’nin savafl halinde olmas›b. ‹ngiltere’nin Rusya ile ittifak yapma arzusuc. ‹ngiltere’nin ültimatomuna cevap verilmemesid. Osmanl› Devleti’nin Fransa ile münasebetlerini

kesmek istememesie. Eflak ve Bo¤dan’dan Osmanl› Devleti’nin vaz-

geçmek istememesi


64 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

Napolyon’dan Mehmet Ali Pafla’ya M›s›r’da Matbaa

Reformu

Bas›n›n ortaya ç›kmas›, kuflkusuz matbaac›l›¤›n gelifl-mesine ba¤l›d›r. Matbaa kullan›larak yaz›l› metinleri ço-¤altma yöntemi Avrupa’dan çok önce M.S. II. yüzy›ldaÇin’de biliniyordu. Oradan Kore, Japonya ve UygurTürklerine yay›ld›¤› tespit edilmifltir. Ancak XV. yüzy›lortalar›nda Avrupa’ya ulaflan matbaa, Asya’ya nazaranbüyük geliflmeler göstermifltir. Do¤u, buldu¤u tekni¤ikitlelerin faydalanmas›na sunmak ve ticarilefltirmek ko-nusunda baflar›l› olamam›flt›r. Kitaplar›n matbaalardabas›larak genifl kitlelere ulaflmas›, Rönesans ile baflla-yan kültür de¤iflimini h›zland›rm›flt›r. Daha sonra XVII.yüzy›l›n bafl›nda matbaada bas›lan ürünler aras›na, sü-reli yay›nlar da kat›lm›flt›r. Bu ilk süreli yay›nlar haftal›kolarak ç›k›yorken, 1660 y›l›nda ilk günlük gazete ç›k-maya bafllam›flt›r.M›s›r’›n matbaa ürünleri ile tan›flmas› Napolyon ve Meh-met Ali Pafla’dan çok öncesine dayan›r. M›s›r’da bilinenilk matbaa, Gershom B. Elizer Soncine taraf›ndan kurul-mufltur. ‹stanbul’dan getirdi¤i matbaa aletleriyle, Yahudi-li¤e ait kitaplar› 1557 y›l›ndan itibaren basmaya bafllam›fl-t›r. 1740 y›l›nda M›s›r’da ikinci Yahudi matbaas› kurul-mufltur. Bunun d›fl›nda, do¤al olarak M›s›rl›lar Avrupa’dabas›lan kitaplarla da tan›flm›fllard›r. XVII. yüzy›ldan itiba-ren ulema s›n›f›n›n baz› etkin üyelerinin yaz›l› bas›na kar-fl› ç›kmas›na ra¤men, Arapça bas›lm›fl yay›nlar M›s›r’a gir-me imkan› bulmufltur. Bu ikinci bas›l› eser örnekleri, H›-ristiyanl›k propagandas› için Avrupa’da geliflen Arap ba-s›n›n›n sonucu olarak de¤erlendirmek mümkündür. Buba¤lamda, M›s›rl›lar›n bas›n ürünleri ile tan›flmas› s›n›rl›olmufltur. Ama, bas›n alan›ndaki as›l geliflmeler, 1798’de-ki Frans›z iflgalinden sonrad›r. Napolyon beraberinde birmatbaa getirerek M›s›r’da bilinen ilk Arapça yay›n faali-yetini yapm›flt›r. Napolyon’un kültürel ve siyasal otoritetesis etme amac›ndan kaynaklanm›fl da olsa, Arapça veFrans›zca olarak çok say›da yay›n M›s›rl›lar ile tan›flt›r›l-maya bafllanm›flt›r. Ancak, Frans›zlar›n M›s›r’da bast›¤› 20yay›ndan sadece biri M›s›rl›lar’› ilgilendirebilecek nitelik-teydi. Bundan sonra ilk dikkate de¤er geliflme, MehmetAli Pafla’n›n 1822’de Bulak’ta bir devlet matbaas› kurma-s›yd›. Burada yap›lan ilk ifl ise, Avrupa’da muteber kabuledilen teknik ve askerî kitaplar›n Türkçe ve Arapça’yatercüme edilerek bas›lmas› faaliyetiydi. Osmanl› toprak-lar› içinde yay›n alan›nda yeni bir dönemin bafllad›¤›naiflaret eden bu geliflme, Arapça klasik eserlerin pek ço¤u-nun burada yeniden yay›mlanmas›yla sürdü.

Öte yandan M›s›r’da bas›lan süreli yay›nlar›n tarihini Na-polyon ile bafllatmak mümkündür. M›s›r’da onun taraf›n-dan 29 A¤ustos 1798 tarihinde, Le Courrier de l’Egypte

ad›yla ilk gazete yay›nlanmaya bafllanm›flt›. Yine ayn› s›-rada, 1 Ekim 1798’de La Décade Egyptienne ad›yla ongünde bir ç›kan bir baflka gazete daha yay›nlam›flt›r. Bun-dan birkaç ay sonra da Journal Officiel ismiyle üçüncü birgazete daha ç›kar›ld›. (Osmanl› Devleti’nde, Frans›z ‹hti-lali s›ras›nda yine propoganda amaçl› olan ve ‹stanbul’da-ki Frans›z elçili¤i taraf›ndan 1790 senesinde 15 günlük ç›-kar›lan Bulletin des Nouvelles ve 1796’da ayl›k olarak ba-s›lan Gazette Française Constantinople Napolyon’un M›-s›r’daki gazetelerinden öncedir). Bunlar›n herbiri M›s›r’dabas›lan ilk gazeteler olarak say›lmaktad›r. Fakat söz ko-nusu gazeteler yerlilere de¤il, Frans›zlara yönelikti. Bubak›mdan M›s›rl›lar üzerinde bir etkisi olmam›flt›r. Frans›zve Arap askerlere yönelik Frans›zca ve Arapça yay›nlananAvertissement-Tambih gazetesi de uzun süre yay›nda kal-mad›¤› için bir etki b›rakmad›. Zaten, Frans›zlar 1801 y›-l›nda M›s›r’› terk ettiklerinde matbaa malzemelerini deyanlar›nda götürmüfllerdi. Burada flunu da belirtmektefayda vard›r ki, Napolyon’un M›s›r’da bas›n›n geliflmesineetkisi, do¤rudan olmasa da dolayl› olarak kuvvetlidir. XIX.yüzy›l boyunca Osmanl› vilayetlerinde hayat› en çok tef-rika edilen kifli olmas›, dikkate de¤erdir. Onun Fransa’da-ki idari reformlar›, askeri baflar›lar› ve uygulad›¤› propa-ganda yöntemleri ve bas›n› kullanmas›, reformcu Osman-l› devlet adamlar› üzerinde de derin etki b›rakm›flt›r. Os-manl› topraklar›nda ve M›s›r’da halk› daha aktif olmayasevk edifli etkili olmasa da, devletin ve toplumun elit kad-rolar› bu bas›l› yay›nlarla çevrelerinde olup bitene bak›fl-lar›nda de¤ifliklikler yaratt›¤› aç›kt›r.M›s›r bundan sonra kendi matbaas›n› kurmak suretiylekendisine ait süreli yay›n ürünlerine sahip olma f›rsat›n›Mehmet Ali Pafla ile yakalam›flt›r. 1819-20 y›llar›nda Bu-lak Matbaas› kuruldu ve ilk kitap 1822 y›l›nda bas›ld›.Osmanl› Devleti topraklar› içinde ‹brahim Müteferrika ta-raf›ndan 1727 y›l›nda ‹stanbul’da kurulan ilk matbaadanyaklafl›k bir as›r sonra ilk resmi gazete, Mehmet Ali Paflataraf›ndan, el-Vak’ayi el-Misriyye ad›yla 25 Cemaziyelev-vel 1244/ 3-4 Aral›k 1828’de yay›mlanmaya baflland›.

Kaynak: Süleyman K›z›ltoprak, (2008), “Sömürgeci Re-kabet ve Bas›n: ‘Bosphore Égyptien’ Olay›”, ‹slam Ön-

cesinden Ça¤dafl Türk Dünyas›na: Prof. Dr. Gülçin

Çandarl›o¤lu’na Arma¤an, (Editörler: H.Alan-A. Ka-ra, O. Yorulmaz), ‹stanbul, s. 501-520.

Okuma Parças›


1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Napolyon’un M›s›r Sefe-ri’nin Genel Sonuçlar›” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Napolyon’un M›s›r Sefe-ri’nin Genel Sonuçlar›” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl›-Rus Savafl›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Üçlü ‹ttifak›n Sona Ermesi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Akdeniz’de Avrupa Reka-beti ve Yeniden Osmanl›-Frans›z Yak›nlaflmas›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Devleti’nin Avru-pa Siyasetinde Yaln›z Kalmas› Ve Savafllar” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ngilizlerin Reflid ve ‹sken-deriye Sald›r›lar›” ile “‹ngiliz Donanmas›n›n ‹s-tanbul’dan Çekilmesi ve Akdeniz’deki Rus Do-nanmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ngilizlerin Reflid ve ‹sken-deriye Sald›r›lar›” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl›-‹ngiliz Savafl›’n›nSebepleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl›-‹ngiliz Savafl›’n›nSebepleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Napolyon bütün iflgal boyunca sürekli olarak halk›n di-ni duygular›n› okflamaya gayret etti. Amac›, kendisinekarfl› M›s›r’daki yerli halk›n muhalefetini en aza indir-mekti. ‹flgal sürecinde Napolyon’un M›s›r’daki siyasetive icraatlar› çok ilgi çekicidir. Baz›lar› flunlard›r: Konufl-malar›nda sürekli Kur’an-› Kerim ve Hadislere at›flardabulundu. Hatta yan›nda getirdi¤i matbaada propagandaamaçl› fikirlerini içeren gazeteler yay›nlad›. Kendisinive iflgali meflru göstermek için III. Selim ad›na para bas-t›rd›. Bütün memuriyetleri Memluk/Kölemen kökenli-lerden alarak M›s›rl› yerli halka verdi. Bu ba¤lamda,bölgede Memluklerin bask›lar›n› ortadan kald›rmak içinPadiflah›n r›zas›yla M›s›r’› iflgal etti¤ini yayd›. Hatta hal-k›n aras›nda dolafl›rken Osmanl› k›yafetleri giydi. ‹l-ginçtir ki, M›s›r’›n kimi önderleri ve hatta ulemadan ba-z›lar› Napolyon’un bu siyasetine inand›. Ancak pek ço-¤u da bunun bir aldatmaca oldu¤unun fark›ndayd› vedurumu ‹stanbul’a bildirdi. Sonunda Napolyon’un poli-tikalar›n›n bir kand›rmadan ibaret oldu¤u anlafl›ld›.

S›ra Sizde 2

Napolyon’un konsül unvan›n› b›rak›p Aral›k 1804’dekendisini imparator ilan etmesi, Avrupa üzerinde ta-hakküm arzusu ve buna dair çat›flmalara girmesi, Fran-sa aleyhindeki taraflar› birbirine yaklaflt›rd›. Bu ba¤lam-da, Avrupa’da kendili¤inden Fransa karfl›t› bir blok olufl-tu. Ancak Napolyon ard› ard›na zaferler kazanarak Av-rupa’da Fransa’n›n s›n›rlar›n› oldukça geniflletti. 1805y›l›nda Napolyon Avusturya’ya bütün isteklerini dikteettirdikten sonra, Kutsal Roma-Germen ‹mparatorlu-¤u’nu ortadan kald›r›p yerine Fransa etkisindeki “RenFederasyonu”nu kurdu. Frankfurt’ta Avusturya impara-toru Alman imparatorlu¤u unvan›ndan vazgeçti. Napol-yon, Rusya ve Prusya’ya açt›¤› savafllar› kazand›. Ayn›tarihlerde Lehistan krall›¤›n› ilan ettirdi. Belçika’y› Fran-sa s›n›rlar› içine katt›. Daha önce Hollanda krall›¤›naatad›¤› kardefli Lui Napolyon’un itaatsizli¤i üzerine Hol-landa’y› da Frans›z s›n›rlar›na dahil etti. Ayr›ca, ‹talya’y›üç bölgeye ay›rarak do¤rudan kendi yönetimi alt›na al-d›. Napolyon bütün bu sald›r›lar›n› ‹ngiltere ile olanmücadelesinin alt yap›s› olarak görüyordu. ‹flgal etti¤iyer ve bölgelerde ‹ngilizler için de baz› ambargolar koy-durdu. Bu ambargolara bütün müttefiklerini zorla veyaikna ederek dahil etti. Avrupa’da Napolyon lehinde am-bargo koymayan iki ülke vard›: ‹sveç ve Osmanl› Dev-leti. Bu ambargolar denizlerde korsanl›¤›n artmas›na ve

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

66 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

‹ngilizlerin afl›r› protestolar›na ve nihayetinde uluslara-ras› ortam›n gerginleflmesine neden oldu. Osmanl› Dev-leti, Napolyon’un Rusya ve ‹ngiltere ile çat›flmaya gir-mesinden bir tak›m f›rsatlar elde edebilece¤ini hesapla-maya bafllad›. ‹flte bütün bu geliflmelerle Üçlü ‹ttifakbozulmaya yüz tuttu.

S›ra Sizde 3

Napolyon’un kendini imparator ilan etmesi, Avrupadevletleri taraf›ndan büyük tepkiyle karfl›land›. ‹ngilte-re bu durumu Avrupa’n›n güvenli¤i için bir tehdit ola-rak de¤erlendirdi ve yeni müttefikler bularak çevresin-deki etkisini geniflletti. Bir flekilde Osmanl› Devleti debu krizden kendine düflen pay› ald›. Daha önce Napol-yon’un M›s›r’› iflgali üzerine ‹ngiltere ve Rusya ile ittifakyap›p M›s›r’› tahliye ettirmiflti. Daha sonra, Fransa ile deyak›nlaflarak Rus ve ‹ngiliz bask›lar›n› bertaraf etmiflti.Bu durumda Osmanl› diplomatlar›, özellikle ‹ngilte-re’den imparatorlu¤u tan›mak konusunda gelen bask›-lar ve “ittifak› bozar›z” tehdidi karfl›s›nda zor durumdakald›. Osmanl› devlet adamlar›, “imparatorluk” ifli vekelimesinin Avusturya ve Rusya’ya ait oldu¤unu ve do-lay›s›yla önce onlar›n tan›mas› gerekti¤ini Frans›z elçi-sine bildirdi. Frans›z elçisi ivedilikle Osmanl› Devle-ti’nin ‹mparatorlu¤u tan›mas› gerekti¤i tezini ileri sürüpprotesto ile ‹stanbul’u terk etti. Böylece Fransa ile siya-si münasebetler bir kere daha kesilmifl oldu. Di¤er ta-raftan ‹stanbul’da, Frans›zlara karfl› siyasi bir baflar› ka-zanan ‹ngiltere ve Rusya ikilisi askeri alanda Avrupa’dakaybediyorlard›. ‹ngiltere’nin kurdu¤u ittifak, 1805 y›-l›nda Napolyon karfl›s›nda kesin bir yenilgiye u¤rad›.Bu durum Osmanl› Devleti taraf›ndan Fransa ile siyasitemas kurulmas› ba¤lam›nda bir f›rsat olarak görüldü.Rusya ile daha bir y›l önce yap›lan ittifaka ra¤men Na-polyon’un imparator s›fat›n›n tan›nmas›na karar verildi.Ard›ndan Fransa’ya fevkalade elçi gönderildi. Frans›zelçisi General Sebastiyani’nin ‹stanbul’a gelifli Frans›z-Osmanl› ittifak›n›n da önünü açt›. Bu yeni geliflme, Av-rupa devletleriyle iliflkilerinde denge siyaseti izleyerekyaln›z kalmak istemeyen Osmanl› Devleti için de yenibir aç›l›m olarak de¤erlendirildi.

S›ra Sizde 4

1806 y›l› sonunda bafllay›p 1807 y›l›na kadar süren Os-manl›-Rus Savafl› Avrupa’daki koalisyon savafllar›n›n et-kisinde kald›. Rusya, Osmanl› Devleti’nin Fransa ile ya-k›nlaflmas›na bir tepki olarak bu savafl› aniden bafllatt›.Rus askerlerinin Osmanl› Devleti’ne ait Bender ve Ho-tin kalelerini ele geçirmesiyle savafl bafllad›. Osmanl›Devleti bu esnada Rusya ile savafla girmekten kaç›n›-yordu. Fakat Frans›z elçi Sebastiyani’nin diplomatik aç›-dan yönlendirici faaliyetlerinin de etkisiyle Osmanl›-Rus iliflkileri tamamen koptu ve savafla neden oldu.Ruslar›n Bender ve Hotin kalelerini iflgal etmesine ‹ngi-lizler tepki göstermifl olmas›na ra¤men soruna kendi ç›-karlar› aç›s›ndan bakt›klar›nda, ‹ngiltere ile Fransa’n›nAvrupa’da süren rekabeti aç›s›ndan Osmanl› Devleti ye-rine Rusya’ya yaklaflt›lar. Böylece ‹ngiltere-Rusya-Os-manl› Devleti aras›ndaki Üçlü ‹ttifak›n bozulmas›n›n so-rumlu taraf› olarak iflaret ettikleri Osmanl› Devleti’negerekli tepkiyi göstermifl oldular.

S›ra Sizde 5

‹ngiliz donanmas› arkas›nda bir kara ordusu olmad›¤›için büyük bir risk alm›flt›. Çanakkale’yi geçip ‹stan-bul’a gelmifl olmas› baflar› gibi görünse de ‹stanbul’averebilece¤i zarar s›n›rl› idi. Silah ve filodaki askerleri-ne g›da takviyesi almadan uzun süreli bir çat›flmaya gi-remezdi. Bekledi¤i takviyeler ancak Bo¤azlar’dan gele-bilirdi. Bu durumda Bo¤azlardaki tahkimat güçlendiri-lirse ‹ngiliz filosu ‹stanbul’da abluka alt›nda olmaktankurtulamayacakt›. Böylece ‹ngiliz donanmas› kendisinitehlikeye atm›fl oluyordu. ‹ngiliz donanmas›n›n duru-munun zay›flad›¤›n› gören Osmanl› taraf›, ‹ngilizlerinisteklerine karfl› koyma noktas›nda bilendi ve ‹stan-bul’un tahkimat›na bafllad›. Çok k›sa zamanda kenttekitahkimatlar tamamland›. ‹ngiliz donanma amiralinin uz-laflma çabalar›na Osmanl› Devleti cesaretle karfl› ç›kt›.‹ngiltere bu kararl›l›k karfl›s›nda ‹stanbul’dan güvenlibir flekilde ç›k›p Akdeniz’e dönmeyi tek ç›k›fl yolu ola-rak gördü.


Akflin, Sina, (Editör), (2009), “Siyasal Tarih 1789-1908”,(S. Akflin-M. Kunt-S. Farooqi- Z. Toprak-H.G. Yur-dayd›n-A. Ödekan), Türkiye Tarihi III, Osmanl› Dev-

leti 1600-1908, ‹stanbul.Beydilli, Kemal, (2009), “III. Selim”, Türkiye Diyanet

Vakf› ‹slam Ansiklopedisi (D‹A), c. XXXVI, ‹stanbul,2009, s. 420-425.

Emecen, Feridun, 1993, “Cezzar Ahmed Pafla”, D‹A, VI-I, ‹stanbul, s. 516-518.

Fahmy, Khaled, (2010), Paflan›n Adamlar›; Kavalal›

Mehmet Ali Pafla, ordu ve Modern M›s›r, (çeviren,Deniz Zarakolu) ‹stanbul.

K›z›ltoprak, Süleyman, ( 2010), M›s›r’da Osmanl›’n›n

Son Yüzy›l›, ‹stanbul.----------, (2008), “Sömürgeci Rekabet ve Bas›n: ‘Bosp-

hore Égyptien’ Olay›”, ‹slam Öncesinden Ça¤dafl

Türk Dünyas›na: Prof. Dr. Gülçin Çandarl›o¤lu’na

Arma¤an, (Editörler: H.Alan-A. Kara, O. Yorulmaz),‹stanbul, s. 501-520.

Ludwig, Emil, (2010), Napoleon, (çeviren, Atakan Akça-l›) ‹stanbul.

Mufassal Osmanl› Tarihi, (1962), V, ‹stanbul.Salgar, M. Fatih, (2001), III. Selim: Hayat›, Sanat›, Eser-

leri, ‹stanbul. Sander, Oral, (1989), Siyasi Tarih, ‹lkça¤lardan-1918’e,

Ankara. Shaw, Stanford J. - SHAW, Ezel Kural, (2000), Osmanl›

‹mparatorlu¤u ve Modern Türkiye 1808-1975, (Çev.Mehmet Harmanc›), II, ‹stanbul.

fi›rokorad, A.B., (2009), Ruslar›n Gözünden 240 Y›l K›-

ran K›rana Osmanl›-Rus Savafllar› : K›r›m-Balkan-

lar-93 Harbi ve Sar›kam›fl, ‹stanbul. Uçarol, Rifat, (2010), Siyasi Tarih 1789-2010, ‹stanbul.Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk›, (1938), “Selim III’ün Veliaht

iken Fransa Kral› Lui XVI ile Muhabereleri”, Belle-

ten, II, s. 191-246.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;III. Selim’in ›slahat giriflimi olan Nizâm-› Cedit’i aç›klayabilecek,‹mparatorluk çevresindeki iktidar sahipleri âyânlar ile burada meydana gelenisyanlar› iliflkilendirebilecek,Alemdar Mustafa Pafla’n›n hangi flartlar alt›nda baflkentte düzeni sa¤layabil-di¤ini saptayabilecek,Sened-i ‹ttifak’›n Osmanl› tarihi içindeki önemini aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• III. Selim• Nizâm-› Cedit• ‹râd-› Cedit• Âyânlar

• Da¤l› ‹syanlar›• Kabakç› Mustafa ‹syan›• Alemdar Mustafa Pafla

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

N

N


Islahatlar ve ‹çBuhranlar Dönemi

• OSMANLI DEVLET‹’NDEISLAHATLAR VE ‹Ç BUHRANLAR

• TAfiRA ÂYÂNLARI MESELES‹ VE ‹Ç‹SYANLAR

• BEKLENMEYEN SALTANAT:IV. MUSTAFA VE DÖNEM‹


OSMANLI DEVLET‹’NDE ISLAHATLAR VE ‹Ç BUHRANLAR

Merkezde Düzen Aray›fllar›Babas› III. Mustafa taraf›ndan “cihangir” olma idealiyle yetifltirilen III. Selim, Os-manl› Devleti Avusturya ve Rusya ile savafl halindeyken tahta ç›km›flt›. Henüz fleh-zadeli¤i s›ras›nda devlet ifllerini yak›ndan takip ederek ›slahat›n lüzumuna inananIII. Selim, 1789 tarihinde Osmanl› sultan› oldu¤u zaman tasar›lar›n› gerçeklefltirmef›rsat›n› yakalam›fl oluyordu. Fakat, zor bir zamanda görevi devrald›. Rusya Eflak-Bo¤dan’› iflgal etmifl, Avusturya kuvvetleri ise Belgrad’› ele geçirmifllerdi. Devletiniçerisinde bulundu¤u bu a¤›r savafl durumu yaln›z ekonomik ve siyasi dengeleribozmakla kalmam›fl, devlet adamlar›n› bile ümitsizli¤e itmiflti. Nitekim, Rusya’n›nkendisinden neredeyse on befl kat büyük Osmanl› ordusuna karfl› galip gelmesiüzerine Sadrazam Koca Yusuf Pafla ve ileri gelen devlet adamlar›n›n “biz bu hal ilek›yamete kadar düflman› yenemeyiz” dedikleri bilinmekteydi.

III. Selim tahta ç›kar ç›kmaz çok say›da devlet yetkilisini toplam›fl ve devletinkötü gidiflat›n›n sebeplerini teflhis etmek amac›yla meflveret meclisleri tertip et-mifltir. Böyle toplant›lar düzenlemek suretiyle, genç padiflah devletin idaresini ge-nifl bir yönetim anlay›fl›yla ele alaca¤›n› göstermifl ve devlet adamlar›n›n ilgisini ›s-lahat olgusuna yönlendirmiflti. Bu toplant›lardan birine iki yüz kifliden fazla devletgörevlisi kat›lm›flt›. Bu kiflilerden devletin içinde bulundu¤u tehlikeli durumdannas›l kurtulaca¤›na dair fikirlerini aç›kça beyan etmeleri istenmiflti. Ancak, bu top-lant›lar›n arzulanan neticeleri çok da vermedi¤i bilinmektedir. Bununla beraber,devam eden savafllar›n meydana getirdi¤i ola¤anüstü durumlar meflveret meclisin-de al›nan kararlar›n uygulanmas›n› engellemifltir.

1791’de Avusturya ile yap›lan Zifltovi Bar›fl Antlaflmas› ve 1792’de Rusya ile im-zalanan Yafl Antlaflmas› ile savafl sona ermiflti. Her ne kadar III. Selim payitahtta sa-vafllar›n kazan›lmas› için ›srarl› ve kararl› talimatlar kaleme ald›rsa da cephede Os-manl› ordusunun periflan durumunu kabullenmek zorunda kalm›flt›. Böylesine birdüzensizli¤in yafland›¤› bir dönemde meydana gelen Fransa ‹htilali III. Selim’i birölçüde rahatlatt›. Zira büyük devletlerin ilgisi bir anda Fransa’n›n üzerine yo¤un-laflt›. Cephelerdeki bu hezimetin salt ordunun köhneleflmifl yap›s›ndan kaynaklan-mad›¤›n›n bilincinde olan III. Selim flehzadeli¤inden beri tasarlad›¤› bir tak›m ›sla-hat düflüncelerini tatbik etmeye bafllad›.

Islahatlar ve ‹ç Buhranlar Dönemi

Meflveret Meclisleri: Divân-›Hümâyûn’un öneminikaybetmesinden sonra,özellikle 18. yüzy›l›n ikinciyar›s›ndan itibaren daha s›ktopland›¤› bilinen bumeclislerde iç ve d›flsiyasete dair meselelergörüflülmekteydi. Siyasi,ekonomik ve askeri bir tak›mkararlar›n al›nmas›ndasorumlulu¤un daha geniflbir alana kayd›r›lmas› vehalk kitleleri üzerindemeflrulaflt›r›c› bir ifllevibulunan bu meclisleremeclis-i hâs, meclis-i flûrâ,meclis-i müflâvere gibiisimler de verilmekteydi.

III. Selim henüz veliaht iken Fransa elçisi Choiseul Gouffier ile özel doktoru Lo-renzo vas›tas›yla irtibata geçerek yak›n adamlar›ndan ‹shak Bey’i “flehzade elçisi”s›fat›yla Fransa’ya göndermiflti. 1786 y›l›nda Paris’e ulaflan ‹shak Bey hem kralahem de baflvekile flehzadenin mektuplar›n› iletti. Bu seyahat vesilesiyle, ‹shakBey’in Fransa’n›n siyasi, askerî ve ekonomik durumu hakk›nda gözlem ve analizyapmas› istenmiflti. Bu arada III. Selim XVI. Louis ile mektuplaflm›fl ise de XVI.Louis’in üslup ve ö¤retici tarz›ndan rahats›z oldu. Yine bir baflka yak›n adam› olanEbubekir Ratip Efendi arac›l›¤›yla mukabil sert mektuplar kaleme ald›rd›. Bütün buolaylar III. Selim’in d›flar›ya dönük yönünü ve flehzadeli¤inden itibaren Osmanl›Devleti’nde bir ›slahat program› aray›fl›na girdi¤ini göstermektedir.

Genel Bir Islahat Düflüncesi Olarak Nizâm-› CeditNizâm-› Cedit tabirinin devlete verilecek yeni düzen anlam›nda ilk kez Köprülü-zâde Faz›l Mustafa Pafla taraf›ndan kullan›ld›¤› söylenir. Her ne kadar bu tabirindaha sonra yeniden kullan›lmad›¤› belirtilse de XVII. yüzy›ldan itibaren görülen“kânun-i kâdim’e” dönüfl fikrini benimseyen nasihatnâmelerin zaman›n icaplar›naolan vurgusu bir ölçüde yeni ve de¤iflen durumlara iflaret etmekteydi. Bu ba¤lam-da, III. Selim’in “nizâm-› cedit” ibaresini ilk defa Frans›z ‹htilali sonras› Fransa tara-f›ndan benimsenen yeni kanun ve usulleri incelemek maksad›yla kulland›¤› görül-mektedir. Nitekim, Fransa’n›n ihtilalin getirdi¤i sisteme “Yeni Düzen” ad›n› verme-si III. Selim üzerinde etki b›rakm›fl olmal›d›r. Bu ise söz konusu terimin genel ma-nada devletin siyasi, askeri, sosyal ve ekonomik dönüflümlerini ihtiva eden bir ye-nileflme program› minvalinde kullan›ld›¤› düflüncesini pekifltirir. Daha özel anla-m›nda ise, nizâm-› cedit yenileflmenin asal unsuru say›labilecek olan askerî ›slaha-t›n merkeze al›narak ça¤dafl harp teçhizat ve teknikleri ile savaflan modern bir or-du oluflturmak manas›n› içerir. Bir baflka ifadeyle, Nizâm-› Cedit genel bir ›slahatprojesi olmakla beraber, daha özelde askerî alanda yap›lmas› gerekli olan yap›salde¤ifliklikleri içeren radikal bir dönüflüm program›d›r.

1791 y›l›nda Avusturya Devleti ile imzalanan sulh antlaflmas› sonras›nda padifla-h›n güvendi¤i bir isim olan Ebubekir Ratip Efendi’nin buraya elçi olarak atanmas›ile öngörülen reform projeleri aras›nda s›k› bir iliflki vard›r. Zira, Ratip Efendi bu ve-sileyle Avusturya’n›n bütün siyasi, sosyal ve askeri müesseselerini yerinde görüp in-celeme yapmak ve bunlar› kapsaml› raporlar halinde padiflaha iletmekle görevlen-dirilmiflti. 8 ayl›k süren bu vazife sonras›nda, Ratip Efendi bir sefaretnâme haz›rla-d›. Bu eserde, bilhassa Avusturya’n›n askeri yap›s› üzerinde ayr›nt›l› bir flekilde du-rulmufltur. Düzenli ve itaatkâr asker modelini tarif eden Ratip Efendi, hem Kanunîdönemi Osmanl› ordusunun ideal haline hem de mevcut Avrupa ordular›n›n mo-dern yap›lar›na dikkat çekerek ›slahat›n bu kurum üzerinden bafllamas› gerekti¤iniima ediyordu. Avrupa ordular›n›n geliflim sürecini tarihsel bir perspektiften ele alanRatip Efendi’nin özellikle bu alanda çok önemli bir isim olan ‹talyan komutan Rai-mond de Montecuculli’den (ö. 1679) bahsetmesi ilginçtir. Nitekim daha sonraki sü-reçte III. Selim’in bu kiflinin ve di¤er önemli askeri kurmaylar›n eserlerini Türkçe’yeçevirtti¤i görülecektir. Ayr›ca, bu askeri yenileflmenin yetenekli ve ça¤dafl harp sa-nat›na vak›f uzman askerlerin memlekete getirilmesi iflinin “Nizâm-› Cedit’in tanzi-mi” için çok önemli bir icraat oldu¤unu vurgulam›flt›r. Bununla beraber, devlet tefl-kilat›, vergi sistemi, sanayi, maden, posta, ziraat, hastaneler, misafirhaneler, banka-lar, yollar ve gümrükler hakk›nda kapsaml› tahlillere yer verilmifltir. Sonuçta, RatipEfendi’nin bu sefaretnâmesinin III. Selim’in ›slahat program›n› belirleyen ve betim-leyen çok önemli bir etkisinin oldu¤unu kabul etmek gerekecektir.

70 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

Nizâm-› Cedit: Yeni düzenanlam› tafl›yan bu kavramgenel olarak III. Selimdöneminde yap›landüzenlemeler için kullan›l›r.Özel anlamda ise, ça¤›ngereklerine göre e¤itimalm›fl ve modern silahkullanan orduya verilenadd›r.

Sefâretnâme: Yabanc›devletlere gönderilenelçilerin ‹stanbul’danhareketlerinden itibarentuttuklar› notlar,görüfltükleri devlet adamlar›ve gittikleri bölgelere dairbir tak›m gelenek, görenek,siyasi, ekonomik, askeri vetoplumsal olaylar›anlatt›klar› raporlard›r.

Bu sefaretnâmenin III. Selim taraf›ndan incelenmesinden hemen sonra ›slahathareketinin çok önemli ikinci aflamas›na geçilmifltir. Bu safhada, III. Selim -dahaönce seleflerinin uygulad›¤› bir metot olan- devlet adamlar›ndan yap›lmas› gerek-li ›slahat hakk›nda lây›halar›n (raporlar) kaleme al›nmas›n› emretmifltir. Meflveretmeclislerinden ayr› olarak, daha dar bir alanda baflta sadrazam olmak üzere baz›devlet adamlar› ve ilmiye mensuplar›n›n da içinde bulundu¤u ayd›n kiflilerden bukonuda kapsaml› raporlar sunmalar› istenmifltir. Bu yöntemin Frans›z ‹htilali’nin“cahier” (muht›ra) uygulamalar›ndan ilham al›narak tercih edildi¤ini söyleyenlerde mevcuttur. Fakat esas›nda bu Osmanl› Devletinde ekiden beri var olan bir uy-gulama idi. Buna göre söz konusu kifliler genel olarak; yeni bir ordunun kurulma-s›, kap›kulu ve t›marl› askerlerin ›slah›, yeni ordu için gerekli kaynaklar›n teminedilmesi ve askerî fennin ö¤retilmesi gibi konular üzerine düflüncelerini ifade et-mifllerdir. Rapor haz›rlayanlar aras›nda Koca Yusuf Pafla, Veli Efendizâde Emin,Defterdar fierif Efendi, Tatarc›k Abdullah Efendi, Abdullah Berrî, Reisülküttap Ra-flid ve Enverî Efendi gibi tan›nm›fl simalar mevcuttu. Ayr›ca, Türk ordusunda uz-man olarak hizmet veren Bertranaud isminde bir Frans›z subay ve ‹sveç elçili¤in-de memur olan Ermeni as›ll› M. d’Ohhosson’un da aralar›nda bulundu¤u yabanc›-lar da lây›ha haz›rlayarak padiflaha takdim ettiler.

Lây›halar›n hemen hemen hepsi askerlik alan›nda yap›lmas› gereken reformla-ra odaklanm›flt›. Belli bafll› üç e¤ilim göze çarp›yordu; t›marl› ordu ile kap›kuluocaklar›n› eski düzenlerine dönecek biçimde ›slah etmek, bunlar› eski durumlar›-na döndürme görüntüsü alt›nda belli etmeden modern yöntemlerin uygulanmas›ve ocaklar tasfiye edilinceye kadar onlara kar›flmayarak yeni bir modern ordu ih-das etmek. Bununla beraber, baz› lây›halar siyasi, mülkî, idarî, ilmî, hukukî ve eko-nomik teflkilatlanmaya dair bir tak›m önerileri de kaps›yordu. Bunlar aras›nda pa-diflah› “tebessüme” sevkedebilecek özellikte olanlar› bir tarafa b›rak›lacak olursa,III. Selim’in en ciddi olanlar üzerinden kapsaml› bir program oluflturulmas› talima-t› verdi¤i bilinmektedir. Buna göre, on kiflilik bir komisyon ›slahat program› haz›r-layacakt›. Bu heyetin bafl›na ise padiflah›n çok güvendi¤i isimlerden biri olan ‹sma-il Pafla-zâde ‹brahim ‹smet Bey getirilmiflti. Reformlar›n uygulanmas› çok tehlikelibir süreç oldu¤u için on kiflilik heyet adeta III. Selim ile ahitleflmifllerdi. Canlar› pa-has›na da olsa reform program› hiç kimseyle paylafl›lmayacak ve projenin yürütü-cü kadrosu padiflah›n özel korumas›nda olacaklard›. Böylece, söz konusu heyetinbaflkanl›¤›nda 72 maddelik bir ›slahat program› haz›rland›¤› ifade edilmektedir.

Askerî Reformlar: Nizâm-› Cedit Oca¤›’n›n Kuruluflu Mevcut askerî ocaklar›n ifllevlerini yerine getiremedikleri bilindi¤i için onlar›n ›slahedilmeleri heyetin öncelikli tercihi olmufltur. Bu minvalde Yeniçeri oca¤› d›fl›nda ka-lan ocaklar›n kanunnâmelerinin yeniden düzenlenmesi öngörülmüfltü. Humbarac›,la¤›mc› ve topçu s›n›flar›ndaki subay ve erlerin e¤itim, terfi ve tayin, evlilik, maafl hu-suslar›ndan ocaklar›n teflkilatlar›na var›ncaya kadar düzenlemeler yap›ld›. Özellikle,III. Mustafa ve I. Abdülhamid dönemlerinde pek çok yat›r›m yap›lm›fl olan topçuoca¤› için Fransa, ‹ngiltere ve ‹sveç’ten mühendis ve teknikerler getirilmekle bera-ber, Frans›z modelinde toplar dökülmüfltü. Bunlardan baflka, ordunun as›l k›sm›olan piyadelerin disipline edilerek modern yöntemlerle savaflabilmeleri gerekiyordu.Bu sebeple, bafllang›çta dikkatli bir flekilde Yeniçeri oca¤›n›n haftada birkaç gün ta-lim yapmas›na karar verilmiflti. Talim iflinde uygulamaya geçilse de beklenen gerçek-leflmedi. Asl›nda, III. Selim ve ›slahat komisyonu da Yeniçerilerden bir fley beklemi-yordu; dikkatlerini daha çok yeni kuracaklar› Nizâm-› Cedit ordusuna vermifllerdi.

714. Ünite - Is lahat lar ve ‹ç Buhranlar Dönemi

Lây›ha: Bir konu hakk›ndapadiflaha sunulmak üzeredevlet adamlar› taraf›ndanhaz›rlanan rapor ya datasar›.

Yeniçeri Oca¤› uzun süredir askerî bir güç olmaktan daha ziyade, Osmanl› bafl-kenti ve çevresinde neredeyse bir ticarî unsura dönüflmüfltü. Yeniçeri esâmeleriparayla al›n›p sat›larak bir geçim vas›tas› haline getirildi. Bununla beraber, pek çokYeniçeri esnafl›k yap›yordu. Gerçekte, Yeniçeri olarak görünen büyük bir ço¤un-luk cephede savafla ifltirak etmiyor, savafla kat›lanlar ise modern ve güçlü ordularkarfl›s›nda kaçmay› tercih ediyordu. Böyle bir oca¤› ›slah etme teflebbüsleri ise öte-den beri sonuçsuz kald›¤› için, III. Selim ve ekibi farkl› bir yol takip ettiler. KocaYusuf Pafla savafl dönüflü yan›nda baz› Avrupal› uzman askerler getirmiflti. LevendÇiftli¤i’nde say›ca az olsa da bir miktar asker getirilerek e¤itime bafllanm›flt›. III. Se-lim genç Yeniçerilerin de bu oca¤a kat›lmas›n› istemiflse de onlar buna pek yanafl-mam›flt›. Daha fazla tepki çekmemek için, gözlerden uzakta e¤itimine bafllanan buyeni askeri eski bünye içerisinde göstermeye çal›flt›lar. Bu sebeple onlar›, “Bostan-c› tüfenkçisi” fleklinde Bostanc› oca¤›na ba¤lad›lar. Nitekim, mavi ve k›rm›z›danoluflan üniforma renkleriyle bu düflünceyi pekifltirmek istedikleri varsay›labilir. Ni-zâm-› Cedit ad› verilen bu asker oca¤›n›n say›s› ‹stanbul’da 1600 olmak üzere tafl-radakilerle beraber 12000 kifliden oluflan bir ordu olmas› hedeflenmiflti.

Yeni ordunun masraf›n›n karfl›lanmas› için müstakil bir kaynak teminine gidile-rek “‹râd-› Cedit” isminde bir hazine kuruldu. Tütün ve içki gibi keyif verici mad-delerden al›nacak vergiden beratlar›n de¤ifliminde verilen ücrete var›ncaya kadaroluflan de¤iflik kalemler bu yeni hazineye tahsis edildi. Nizâm-› Cedit askerinin biran önce yetifltirilmesine gayret ediliyordu. Nitekim, III. Selim ço¤u zaman buray›ziyaret ediyor, e¤itim ve ö¤retimi yerinde izliyordu. Buna ra¤men, ilk ortan›n (bö-lük seviyesinde askeri birlik) 1794 tarihinde kuruldu¤u hat›rlanacak olursa ikinciorta ancak 1799 sonlar›nda oluflturulabilmiflti. fiüphesiz bu durum sürecin a¤›r ifl-ledi¤ini gösteriyordu. Özellikle 1796’dan itibaren, eyalet valileri aras›nda da yeniordunun oluflturulmas› ad›na yo¤un bir çaban›n oldu¤u müflahede edilmektedir.Bu tarihten sonra ek nizamnâmeler ile Nizâm-› Cedit’in Anadolu ve Rumeli’de uy-gulanmas›na gayret edildi. Konya, Kayseri ve Ankara’da baflar›l› bir flekilde ilerle-yen bu yeni teflkilat›n bafl›na Karaman Valisi Kad› Abdurrahman Pafla getirildi. ‹s-tanbul’da ise Nizâm-› Cedit için göz al›c› bir k›flla yapt›r›ld›. 1800’de Üsküdar’da in-fla edilen ve Selimiye diye isimlendirilen k›fllada daha nitelikli bir askeri e¤itim ve-rilmesi hedefleniyordu. Nizâm-› Cedit ordusunun teflkili yeni savafl tekni¤ini mer-keze alan e¤itim kurulufllar›n›n süratle aç›lmas›n› gerektirmekteydi. Bununla bera-ber, daha genifl anlamda sanayi müesseseleri de aç›larak teknolojik aç›dan birerikifler ileri hamleler at›l›yordu.

18. yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren Osmanl› Devleti’nin askerî ›slahat için Bat›l› ordulardagörev alan bir tak›m Avrupal› subaylar› ülkelerine ça¤›rd›klar› bilinmektedir. III. Selim debu gelene¤i devam ettirmifl ve Fransa, ‹ngiltere ve ‹sveç gibi bölgelerden subaylar ve tek-nik personeli kendi ordusu içerisinde görevlendirmifltir. Bunlar aras›nda, meflhur Fransa‹mparatoru Napolyon Bonapart’›n henüz topçu subay› iken bir ara Osmanl› ordusunda gö-rev almak isteyen gönüllüler aras›nda baflvuruda bulundu¤u bilinmektedir.

Tophâne ve Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn: III. Selim’in önem verdi¤ien önemli kurumlardan bir tanesi Tophane-i Âmire idi. Tophane çevresindeki ev-leri ve dükkânlar› sat›n alarak buraya yeni k›flla ve fabrikalar yapt›rd›. Özellikle, birtop fabrikas›, humbara imalathanesi, tüfek üretim ve tamir atölyesi, barut imalatha-neleri kurmak üzere ‹ngiliz ve Frans›z uzmanlar› görevlendirdi. Tophane’de Hum-barac›lar›n yetiflmesi için 1790 tarihinde bir okul aç›lm›fl ve buraya Avrupa’dan mü-

72 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

Esâme: Kap›kulu ocaklar›naba¤l› askerlerinin anakütükte kay›tl› olanisimlerine verilen add›r. Buana kay›da dayan›laraküzerlerinde künyeleri veulûfe derecelerinin yaz›l›oldu¤u kâ¤›tlar askerlereverilirdi. Bu belgelere deesâme ad› verilmekteydi.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



hendisler getirilmiflti. 2 y›l sonra bu okul Hal›c›¤lu’nda infla edilen Humbarahânek›fllas›na nakledildi. Bu k›fllan›n Sütlüce taraf›, istihkâm s›n›f› haline gelmifl olan la-¤›mc›lara tahsis edilirken, Hasköy taraf› ise humbarac›lara ayr›lm›flt›.

Bu geliflmeleri 1795 y›l›nda Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn (Kara Mühendis-hânesi) ad›nda di¤er bir okulun kurulmas› izledi. Asl›nda, III. Selim tahta geçti¤i y›lEnderûn a¤alar›ndan kabiliyetli baz› kiflileri ve tahsili bitmemifl eski ö¤rencileri biraraya getirerek Eyüp Bahariye yazl›k köflkünde “Mühendishâne-i Sultanî” ad›ndabir okul kurdu. Temel bilgilerin yan› s›ra matematik ve geometri de okutulacakolan bu okul daha sonra Hal›c›o¤lu’na tafl›nd›. Humbarahane taraf›na yap›lan ikikatl› binaya derslikler ve büyük bir kütüphane eklenerek Mühendishâne-i Fünûn-i Berrîye-i Hümâyûn ad› verildi. Böylece, müfredat› ve nizamnâmesi belirlenen buokula 80 ö¤renci kaydolarak e¤itime baflland›. Yaz›, resim, geometri, Arapça, Fran-s›zca ö¤retiminin yan›nda, co¤rafya, trigonometri, cebir, arazi bilgisi, harp tarihi,yüksek matematik, astronomi, la¤›mc›l›k ve istihkâmc›l›k, talim teorileri gibi müs-pet ilimler de müfredatta yer al›yordu.. Bu okuldan mezun olanlar›n Nizâm-› Ce-dit’in her bir ortas›na iki mühendis ve iki yard›mc› fleklinde atanmas› öngörülmek-teydi. Ordu içerisinde bir anlamda kurmay görevi yapacak bu flah›slar, köprü ku-rulmas›, arazi keflfi, askerî tabya ve nakliyat›n› idare edeceklerdi.

Baruthâne: III. Selim modern teknoloji kullanarak top dökülmesini sa¤lad›k-tan sonra, nitelik ve nicelik aç›s›ndan zay›f olan barut imalat›n› da elden geçirdi.Evvela, Selânik, Gelibolu ve ‹stanbul’da (Bak›rköy) bulunan Baruthâne binalar›n›tamir ettirerek bunlar› tek bir yönetimle birlefltirdi. Daha sonra, Küçükçekmece ya-k›nlar›nda yeni bir baruthâne açt›rd›. Su kuvvetiyle çal›flan bu imalathânede bir ta-raftan ‹ngiliz ve Hollanda barutu ayar›nda üretim yap›l›rken, di¤er taraftan da mev-cut barutlar ›slah edildi. III. Selim gerek Tophane’yi gerekse baruthâneyi bazenbizzat teftifl ediyor ve eksikleri yerinde görerek gerekli uyar›larda bulunuyordu. Ni-tekim, bu s›k› takibin semereleri görülmeye baflland›. Su gücüyle çal›flan 200 tok-makl› dev elek çarkl› bu yeni fabrikada beklenen üretim iki kat›na ç›kt›.

Donanma ve Tersane: Denizcilik sahas› bu dönemin en çok de¤iflim geçirenbirimlerinden biridir. III. Selim 1792 y›l›nda Tersane ve donanmay› bir düzen alt›-na alabilmek için mutemetlerinden sütkardefli Küçük Hüseyin Pafla’y› Kaptân-›Deryâ görevine getirdi. Hüseyin Pafla, donanma personelinin görev ve yetkileri,özlük haklar› gibi hususlar› iyilefltirerek bir nizamnâme ç›kartt›. Buna göre, görev-lendirme; s›k› kontrol, liyakat ve teflvik esaslar›na dayan›yordu. Donanman›n ge-dikli personeli daimî kadroya sokularak taltif edildi. 1792 sonunda tüm kalyon vef›rkateyn gediklilerinin say›s›n›n 3000 oldu¤u tespit edildi. Özellikle bu alandakiilerlemelerin hiçbir fedakârl›ktan kaç›n›lmadan yap›ld›¤›n› belirtmek gerekir. Öyleki Tersâne-i Âmire’yi çevreleyen duvarlar y›kt›r›larak, Padiflah’›n Aynal›kavak Kas-r›’na ait olan büyük bir alan buraya devredildi.. Gemi demiri ve ç›palar›n üretimiiçin “lengerhâne”, ölçüm ve tasar›mlar›n yap›ld›¤› “endâzehâne” denilen yap›lar in-fla edildi.

Denizcilik hususunda yap›lacak olan ›slahatlar›n finanse edilebilmesi için 1804y›l›nda Bahriye Hazinesi kuruldu. Ayr›ca, Tersane Emaneti kald›r›larak bunun ye-rine Umûr-i Bahriye Nezâreti oluflturuldu. Böylece, Kaptanpafla donanman›n sa-vaflta ve bar›flta donan›m›, düzeni, disiplini, cephanenin kullan›m› gibi görevlerdensorumlu tutulurken, Bahriye Nâz›r› ise her türlü malzemenin sat›n al›nmas› ifllem-lerinden mesul oldu. Öte yandan, Tersane’de büyük havuzlar yapt›r›larak gemi in-fla teknolojisi modernize edildi. Ayr›ca, orduda kullan›lacak olan cerrahlar› yetifltir-mek üzere Tersane bünyesinde 1807’de bir t›p okulu aç›ld›.


Mühendishâne-i Bahrî-i Hümâyûn: 1778 y›l›nda Tersane zindan›n›n yan›n-da iki-üç odal› bir tersane mühendishânesi aç›lm›flt›. III. Selim, tersane bünyesin-deki bu oluflumu daha da zenginlefltirerek okulu iki k›sma böldü. ‹lk k›s›m seyr-isefâin, ikincisi ise gemi infla derslerine ayr›ld›. ‹lk bölümü tamamlayan ö¤rencilers›ras›yla gemilere jurnal hocas› (kâtip muavini), sonra çorba hocas› (gemi kâtibi)ve daha sonra ise bafl hoca olabiliyordu. Nihayetinde, s›nav› verenler de kaptanolarak görevlendiriliyordu. ‹kinci bölümden mezun olanlar ise, ikinci kalfa, baflkalfa ve tersane mimarl›¤› görevlerini alabiliyorlard›. 1795 tarihinde Kara ve Denizmühendishâneleri birlefltirildi.

Mühendishâne Matbaas›: Kara mühendishânesinin aç›lmas›ndan sonra birmatbaaya ihtiyaç duyulmufltu. Zira, derslerde okutulacak kitaplar›n standart özel-liklerde ve hatas›z olmas› gerekiyordu. Bu sebeple, ‹brahim Müteferrika’dan kalmaaletlerle 1797’de bu matbaan›n oluflturulmas›na gayret edildi. Hasköy’deki mühen-dishanenin zemin kat›ndaki en büyük oda matbaaya ayr›larak bas›m ifllemlerinebaflland›. Bu matbaa sadece e¤itim-ö¤retim ihtiyaçlar›n› karfl›lamakla kalmam›fl,ayn› zamanda halk› bilgilendirme ve bilinçlendirme ad›na etkin bir rol oynam›flt›r.Napolyon’un M›s›r’› iflgali s›ras›nda uygulad›¤› propagandaya karfl› bu matbaadanbas›lan Türkçe, Arapça ve Frans›zca bildiriler ile mukabele edilmifltir. Ayr›ca, Risa-le-i Birgivî gibi dini eserlerin yan› s›ra ilk kez renkli resim tekni¤i ile Atlas-› Kebiradl› kitap da burada bas›lm›flt›r. ‹lk defa 1796 tarihinde Almanya’da uyguland›¤› bi-linen bu tekni¤in 7-8 y›l gibi k›sa bir süre içerisinde ‹stanbul’da da tatbik edilmesiyeni teknolojilerin yak›ndan takip edildi¤ini göstermektedir.

Merkez ve Taflra Bürokrasi’sinde Düzenlemeler Gerek meflveret meclislerinde gerekse padiflaha takdim edilen lây›halarda devletinmerkez ve taflra teflkilat› hakk›nda bir tak›m ›slahat tedbirlerinden bahisler mevcut-tu. Genel olarak, taflradaki halk›n u¤rad›¤› haks›zl›klar›n giderilmesi ve adaletin te-min edilmesi gibi mevzulara temas ediliyordu. Taflradaki vezir, âyân, kad› ve naip-lerin durumunun ele al›nd›¤› 1793 kanunnamesi haz›rland›. “Der-beyân-› Nizâm-›Hâl ve Vüzerâ-y› Nizâm ve Mirmirân-› Kirâm” ad› verilen bu kanunda eyalet pafla-lar› olarak bilinen taflra vezirleri ve eyaletlerin durumlar› ele al›nd›. Buna göre, ve-zirlerin ehliyetli kimseler aras›ndan seçilmesi, eyaletlerde devletin gücü ve otorite-sinin pekiflmesi, halk›n huzur ve refah›n›n sa¤lanmas› isteniyordu. Savafllar›n s›kve uzun süreli olmas›ndan kaynaklanan vezir say›s›ndaki art›fl düflürülmeye çal›fl›l-d›. Bu idari taksimattaki usulsüz uygulama dengesizliklere yol açt›¤› gibi, taflraekonomisini fazlas›yla zay›flatmaktayd›. Atanan vezirlerin merkeze ödemekte ol-duklar› “câize, bohça-bâhâ, hediye” gibi harcamalar azalt›ld›. Anadolu ve Rumelitopraklar› 28 eyalete ayr›ld›. Vezirlerin gittikleri yerlerde haks›z kazançlar elde et-memeleri, üç sene geçmeden yerlerinin de¤ifltirilmemesi, âyânlar›n eskiden oldu-¤u gibi yine halk taraf›ndan seçilmesi hususlar› karara ba¤land›.

Taflra teflkilat›nda yap›lan bu kanunî düzenlemeyle birlikte, 1796-97 senelerin-de devletin merkezî dairelerindeki personel say›lar› ve yaz›flma usullerinde bir ta-k›m de¤iflikliklere gidildi. Özellikle, halk›n devlet kap›s›ndaki ifllerinin ivedi bir fle-kilde çözülmesi isteniyordu. Merkez ve taflra bürokrasisinde yap›lan bu düzenle-melerin köklü birer reform olmad›klar› aç›kt›r. Bunlardan baflka, devlet memurla-r›n› ilgilendiren bir di¤er de¤ifliklik ise bayraml›k, hediye ve rüflvet gibi unsurlar›nyasaklanmas›d›r. Özellikle devlet memurlar›n›n debdebe ve ihtiflamdan uzak olma-lar›, k›l›k k›yafetten kulland›klar› araçlara var›ncaya de¤in iktisatl› ve tutumlu olma-lar› tavsiye edilmekteydi. Nitekim, bizzat padiflah›n bu israf karfl›s›nda rahats›z ol-

74 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

du¤u, hatta k›yafet konusunda Hint ve ‹ran kumafllar› yerine ‹stanbul ve Ankarakumafllar›n› kullanmay› teflvik etti¤i bilinir.

Bu dönemde bürokraside yap›lan ›slahat çabalar› ‹lmiyye mensuplar›n› da kap-sar. Ancak, bunlar›n ilmiyede geleneksel yöntem ve kanunlara dayan›larak yap›l-d›¤› görülmektedir. Bir baflka ifadeyle, reformist bir düzenlemeden uzak olan buyaklafl›m neticesinde ilmiye bürokrasisinde ciddi bir istihdam problemi, atamalar-da yaflanan iltimas ve rüflvet gibi usulsüzlüklerin yayg›nl›¤›, taflra âyânlar›n›n böl-gelerindeki tayinlere müdahale etmeleri ve adli memurlar›n bazen yolsuzluklarakar›flmalar› gibi dört ana sorun ile mücadele edilmifltir. Neticede, yap›lan düzenle-meler sonucunda kad›lar›n tayin terfi sistemi muayyen kurallara ba¤lanm›flsa dakronik sorunlar çözülemedi.

Bu ba¤lamda zikredilmesi gereken en önemli yeniliklerden biri d›fl politika ala-n›nda yaflanm›flt›r. 18. yüzy›l sonlar›na de¤in yabanc› ülkelerde Osmanl› Devleti’nitemsil eden sürekli elçilere rastlamak mümkün de¤ildi. Ancak, özel amaçlar do¤-rultusunda ve k›sa süreli¤ine gönderilen fevkalade heyetler/elçiler mevcuttu. Geli-flen yeni flartlar çerçevesinde 1792’de büyük devletler ile olan iliflkilerin daha sa¤-l›kl› ve aç›k bir flekilde yürütülmesi için Avrupa’n›n baz› önemli baflkentlerinde“ikâmet” elçiliklerinin aç›lmas›na karar verildi. ‹lk elçilik 1793’te Londra’da aç›larakburaya Yusuf Agâh Efendi gönderildi. Daha sonra Viyana ve Berlin’e de bu tür el-çiler gönderildi. Bunun üzerine, Fransa’n›n Direktuar dönemi hükümeti Bab›âlî’yielefltirerek daimî elçili¤in Paris’te olmas› gerekti¤ini iletmiflti. 1796 tarihinde Fran-sa’n›n bu telkinleri neticesinde aslen Moral› olan Seyyid Ali Efendi Paris’e elçi ola-rak tayin edildi. Böylece, Frans›z ‹htilali ile ortaya ç›kan yeni Avrupa diplomasisi-ni yak›ndan takip edecek bir d›fl politik› kadrosunun yavafl yavafl teflekkül etti¤inisöylemek mümkündür.

III. Selim Nizâm-› Cedit ›slahat hareketine giriflirken hangi fikir ve olaylardan etkilen-mifltir?

III. Selim’in hayat›, flahsiyeti, Nizâm-› Cedit hareketi ve dönemi için flu kitaba müracaatediniz: Nizâm-› Kadîm’den Nizâm-› Cedîd’e III. Selim ve Dönemi (Editör: Seyfi Kenan), ‹s-tanbul, 2010.

TAfiRA ÂYÂNLARI MESELES‹ VE ‹Ç ‹SYANLARYukar›da anlat›ld›¤› flekliyle merkezde yap›sal de¤iflimlere gidilirken, devletin taflra-s›nda bulunan bölgelerde ise durum hiç de iç aç›c› de¤ildi. 18. yüzy›l boyunca çeflit-li sebepler yüzünden merkezî idarenin zay›flamas›yla taflrada güçlü ve büyük ailele-rin siyasi egemenlikleri artm›flt›. “Vücûh” ya da “Âyân” denilen bu kifliler yaflad›klar›bölgelerin ileri gelen flahsiyetleri olup bir çeflit “halk temsilcisi” pozisyonundayd›lar.Asl›nda, bunlar teoride vilayet vezirlerini temsilen vergileri toplayan “mütesellim” yada “voyvodalar›n” yapmad›klar› bir tak›m idarî, malî ve hukukî iflleri yöneten, halktaraf›ndan seçilen nüfuzlu kimselerdi. Fakat zaman içerisinde güçlendikleri için yeryer vali gibi hareket edenlerine de rastlan›yordu. Bu kifliler 18. yüzy›l›n ikinci yar›-s›ndan itibaren savafllar›n süreklili¤inden kaynaklanan otorite bofllu¤undan istifadeile güç kazand›lar. Kimi âyânlar birbirleriyle ya da valilerle mücadele ediyor, kimile-ri ise bölgelerindeki halka zulmediyordu. Devlet ise bunlara muhtaç oladu¤undanonlara karfl› nitelikli bir mücadele sergileyemiyor; kâh el alt›ndan birini destekliyorkâh ittifak kurmalar›na engel olmaya çal›fl›yordu. Bu âyânlar aras›nda bazen devle-tin valilerini kaç›rtacak derecede güçlü olanlara tesadüf etmek mümkündü.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Merkezi otoriteye tam itaatleri temin edilemeyen âyânlar hakk›nda 1765 tarihin-de genel bir düzenleme yap›ld›. Buna göre, âyân seçimi Bab›âlî’nin s›k› kontrolü-ne havale edildi. Daha önceden halk›n seçimi ile ifl bafl›na gelen bu kiflilere bölgevalileri buyruldu veriyordu. Böylece merkez teflkilat› do¤rudan do¤ruya âyânlar›kontrol etmeyi hedefliyordu. Ancak, savafl flartlar›n›n acil durumu sebebiyle 1769’dahalk›n seçimi ile âyân tayinine yeniden izin verildi. 10 y›l sonra 1765 düzenleme-sine tekrar geri dönüldü. Bu kar›fl›k durum karars›z bir âyân siyasetini beraberin-de getirdi. Devlet taflrada bu siyasi pozisyon etraf›nda dönen ve bazen kanl› çat›fl-malara sebep olan olaylardan son derece rahats›zd›. Nitekim, 1786 tarihinde kade-meli olarak âyânl›¤› pasifize edecek bir uygulamaya geçmeye çal›flt›. Asl›nda, 16.yüzy›lda tatbik edildi¤i bilinen ve ad›na fiehir Kethüdad›l›¤› da denilen yeni bir yö-netici kadro âyânlar›n fiilî olarak yapt›¤› vergi toplama ve vilayete ait idari ifllerigörmek maksad›yla oluflturuldu. Fakat, merkezin ›srarl› giriflimlerine ra¤men baz›bölgelerde âyânl›k devam etti. K›sa süre içerisinde ise, Rus savafl› haz›rl›klar› süre-cinde âyânl›k devlet taraf›ndan yeniden tan›nmak zorunda kald›.

Merkezi yönetimin gittikçe derinleflen otorite kayb› çevredeki bu âyânlar› güç-lendirmifl ve onlar› siyasi bir figüre dönüfltürmüfltür. Baz› sadrazamlar›n rica veminnetle bu âyânlara ifl yapt›rd›klar› müflahede ediliyordu. Hatta, III. Selim döne-minde âyân iken sadrazam olan Rusçuk Âyân› Çelebizâde fierif Hasan Pafla örne¤ibu pozisyonun anlafl›lmas›nda son derece ilginç bir özellik tafl›r. Gerçi flafl›rt›c› birflekilde kura ile sadarete getirilse de önemli olan husus sadaret listesine bir âyân›ngirebilmesidir. Burada önem arz eden di¤er bir mevzu ise zamanla âyânl›klar›n ba-badan o¤ula geçen bir çeflit hanedanl›¤a dönüflmesidir. Nitekim, gerek Anadolu’dagerekse Rumeli’de bu flekilde pek çok hanedanl›k türedi. Rize dolaylar›nda Tuzcu-o¤ullar›, Samsun ve çevresinde Canikli Hac› Ali Pafla, Yozgat civar›nda Çapano¤ul-lar›, Manisa ve çevresinde Karaosmano¤ullar›, Çukurova’da Menemencio¤ullar› ileKozano¤ullar›, Suriye’de Azmzâdeler, Kuzey Irak’ta Babanzâdeler, Rusçuk dolay-lar›nda Tirsiniklio¤lu ile Alemdar Mustafa, Vidin’de Pazvando¤lu, Yanya ve çevre-sinde de Tepedelenli Ali Pafla ile o¤ullar› bunlar aras›nda meflhur olanlar›d›r.

Âyânlar aras›nda gittikçe güçlenip bir çeflit derebeyi gibi davranarak ba¤›m-s›zl›k aray›fl›na giriflenler bile oldu. Nitekim, III. Selim döneminde neredeysetaflra eyaletlerinin büyük ço¤unlu¤u için âyân egemenli¤inden bahsetmekmümkündür. Bu âyânlar›n güçlerinin fark›nda olan Bab›âlî ise genelde onlar ileçat›flmaktan ziyade anlaflma yolunu tercih etti. Yeni kurulacak Nizâm-› Ceditordusuna destek vermeleri istendi ve özellikle Anadolu’daki baz› âyânlar dabulunduklar› bölgelerde yeni ordu için asker toplad›. Buna ra¤men Rumeli’de-ki baz›lar› ise Nizâm-› Cedit’e muhalefet etmifllerdi. Böylesi bir geliflmenin pekçok sebepleri mevcuttu. Ancak bunlar aras›nda özellikle yeni kurulan ordununfinansman› meselesinin önemli bir rolü oldu¤u vurgulanmal›d›r. Zira, bu bir çe-flit eski t›mar ve zeamet sistemini canland›rma amac›na dayan›yordu. Çevredebulunan toprak gelirlerinin merkezden kontrol edilmesi manas›na gelen bu te-flebbüs taflradaki güç odaklar›n› etkisizlefltirme ve zay›flatma demekti. Zira, buâyânlar sadece temsili bir sifat sahibi de¤idiler, bilakis bölgelerindeki tar›m veticarete yön veren kiflilerdi. Yüzbinlerce insan› ilgilendiren ekonomik çark›nönderleri idi. Merkez ile âyânlar›n bu çat›flmas› k›sa zaman içerisinde devletekarfl› isyanlar ile neticelendi. Bu isyanlar, özellikle Rumeli’de salt devleti u¤rafl-t›rmakla kalmad›¤› gibi -afla¤›da görülece¤i üzere- III. Selim’i tahtan uzaklaflt›-racak olaylar›n geliflmesinde de etkili oldu.

76 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

Buyruldu: Sadrazam,Kaptan-› Derya, Vezir,Beylerbeyi gibi devleterkân›n›n yaz›l› emirlerinedenir.

Da¤l› ‹syanlar› Rumeli’de özellikle Avusturya ve Rusya savafllar›ndan sonra, merkezî idareye bafl-kald›rm›fl bir tak›m âyan, bafl›bozuk ve askerler toplanm›flt›. Gerek bunlar ve ge-rekse bir tak›m baflka âsi topluluklar ortaya ç›kt›. Bu guruplar otorite bofllu¤undanistifade ile asayifl ve toplumsal huzuru olumsuz manada etkilemeye bafllad›. Her nekadar takibe u¤rad›larsa da bafllang›çta Filibe ve Deliorman gibi korunmalar›n›sa¤layan da¤l›k bölgelere kaçt›lar. Bu isyanc› topluluklara “Da¤l› Eflkiyas›” veya“K›rcali Eflkiyas›” ad› verild›. Bunlar devlet otoritesine meydan okuyabilecek gücükendilerinde görüyorlard›. Ayr›ca, hem çevre hem de merkezdeki baz› menfaatodaklar› ile s›k› iliflkiler kurdular. Di¤er taraftan merkezden gönderilen vezirlerinbölgesel ç›kar sahipleri ile anlaflamamas›, bir tak›m adaletsiz uygulamalar, âyân vevezirler aras› çat›flmalar bu isyanlar› do¤rudan besliyordu.

Özellikle, 1790-95 y›llar› aras›nda Deliorman, Tuna, fiumnu, Edirne ve Serezaras›ndaki da¤l›k m›nt›kalarda devleti u¤raflt›ran pek çok eflk›ya ortaya ç›kt›. 1793tarihinde Edirne Bostanc›bafl›s›n›n gayretleriyle söz konusu eflk›ya ile anlaflma yo-luna gidilip, bir k›sm› affedilmek suretiyle topluma kazand›r›ld›. Ancak, özelliklebaz› âyânlar›n güdümünde bulunan bir tak›m eflk›ya guruplar› ise sindirilememiflve III. Selim’in ifadesiyle bu durum kendilerini “âleme maskara” etmiflti. Gümülci-ne âyân› Mestan A¤a, Dimetoka âyan› Halil Usta, Fere âyân› Ahmed Haseki gibiâyânl›¤›n› ilan eden Da¤l› eflkiyas›n›n yan› s›ra bir tak›m Yeniçeriler de bunlara ka-t›ld›. Devlet bu guruplar ile u¤raflam›yor ve görevlendirilen pek çok vali ise bafla-r›s›z oluyordu. Nitekim, 1795 tarihinde Rumeli valisi Hakk› Mehmed Pafla’n›n busorunun üzerine gitti¤i, ancak de¤iflik bask› guruplar›n›n etkisiyle azledildi¤i bilin-mektedir. Bu durum, gerek bölgelerinde gerekse merkezde da¤l› eflk›yalar›n›ngüçlü siyasi ba¤lant›lar›n›n oldu¤unu göstermektedir. ‹syanlar›n›n zaman zamankontrol d›fl›na ç›karak Edirne ve Çatalca’ya kadar gelebildikleri görülen bu güçlernihayetinde, Kad› Abdurrahman Pafla komutas›ndaki Nizâm-› Cedit askeri taraf›n-dan bast›r›labildi. Yine de Rumeli içlerine kaçan Da¤l› eflkiyas› baz› âyânlar›n ya-n›na s›¤›narak varl›klar›n› sürdürdü ve siyasi otorite aç›s›ndan tehlike oluflturmayadevam etti. Afla¤›da da¤l› eflk›ya guruplar›n› yönlendiren ve merkezi gücü kabuletmeyen baz› âyânlar›n sebep oldu¤u isyanlardan bahsedilecektir.

‹flkodral› Mahmud Pafla Olay› Rumeli’de Osmanl› Devleti’ni bir müddet u¤raflt›ran âyânlardan biri ‹flkodra sanca-¤› mutasarr›f› Kara Mahmud Pafla’d›r. Daha önceleri kendisinin çeflitli itaatsizlikle-ri görülse de 1790 tarihindeki savafl s›ras›nda vezaret rütbesi alm›flt›r. Savafl sonra-s› ‹flkodra’ya dönen Kara Mahmud, Arnavutluk civar›nda müstakil bir güç gibi ha-reket etmeye bafllad›. Bab›âlî Frans›z ‹htilali s›ras›nda tarafs›z bir siyaset izlerken,‹flkodra mutasarr›f› kendi ad›na kral› desteklemifl ve onlara asker yard›m› vaat et-miflti. Bununla beraber, çevre bölgelere sald›r›larda bulundu. Bu hareketleri üzeri-ne, idam› için ferman ç›kart›lmas›na ra¤men ‹spanya kral› arac›l›¤›yla 1794 tarihin-de affedildi.

1796 tarihinde ise Avusturya ve Rusya’n›n teflvikleriyle taflk›nl›klarda bulunanKarada¤l›lar üzerine Bab›âlî’nin emrini beklemeksizin kendi bafl›na hareket etti.Mahmud Pafla, Karada¤’›n üçte birlik bir k›sm›n› kontrol etmeye bafllam›fl iken birgece vakti Karada¤l›lar›n yapt›¤› ani bask›n s›ras›nda öldürüldü. ‹flkodra sanca¤›-n›n idaresi kendisinden sonra kardefli ‹brahim Pafla’ya, ‹lbasan sanca¤› ise ye¤eniMehmed Pafla’ya verildi.


Pazvando¤lu Osman ‹syan› Pazvando¤lu, Vidin ve çevresinin tan›nm›fl bir âyân› olup, Avusturya savafl› s›ras›n-da devlete önemli hizmetleri oldu. Fakat, çok geçmeden bölgede sivrilerek gerekda¤l› eflkiyas›n›n gerekse Nizâm-› Cedit hareketine karfl› olan kiflilerin s›¤›na¤› ha-line geldi. Özellikle, ‹râd-› Cedit vesilesiyle el konulacak olan mukataa gelirlerinivermeye yanaflm›yordu. 1795’de Belgrad Muhaf›z› Hac› Mustafa Pafla ve Vidin mu-haf›zl›¤›na atanan Gürcü Osman Pafla Pazvando¤lu’nun üzerine yürüdü. Fakat, buhareket çok baflar›l› olmasa da Pazvando¤lu Padiflah’a isyan etmeyece¤ini ifadeederek kendisini affettirdi. Bu süreçte Frans›z ve Leh mühendisler arac›l›¤›yla Vi-din Kalesi’ni tahkim etti. 1797’de Bab›âlî’den vezaret rütbesi istedi ve cevab›n uza-mas› üzerine isyana bafllad›. Bu s›rada, kendisi ad›na idam ferman› haz›rland›.

Pazvando¤lu Osman’›n isyan› öncesinde Fransa’dan destek ald›¤› ileri sürül-mektedir. Devlete bafl kald›racak kadar güçlü oldu¤unu düflünen Osman’›n üzeri-ne Küçük Hüseyin Pafla komutas›nda 120 bin kiflilik bir ordu gönderildi ve Vidinkalesi muhasara edildi. 6 ayl›k zorlu bir kuflatma sonras›nda Napolyon’un M›s›r’agirmesi üzerine bu kuflatmadan vazgeçildi. Bunu f›rsat bilen Pazvando¤lu yenidenaff›n› talep etti ve III. Selim taraf›ndan hem affedildi hem de 1799 tarihinde veza-ret rütbesi verilerek Vidin muhaf›zl›¤›na getirildi. 1802-04 aras› Da¤l› eflk›yas›n›destekledi¤i ifade edilen Pazvando¤lu, S›rp ‹syan› s›ras›nda devletin yan›nda yerald›. Bir türlü istikrarl› bir çizgi tutturamam›fl olan Pazvando¤lu Osman Pafla 1807tarihinde öldü.

Tirsiniklio¤lu ‹smail ve Y›l›ko¤lu Süleyman A¤alar’›n Mücadelesi Rumeli bölgesinde merkezî hükümetin emrini dinlemeyen âyânlardan biri Tirsi-niklio¤lu ‹smail A¤a’d›r. Bu kifli 1791 senesinde idam edilen Rusçuk Âyân› ÖmerA¤a’n›n kardeflidir. Bu olaydan sonra kaç›p kurtularak etraf›nda toplad›¤› adamla-r›yla eflkiyal›k faaliyetlerinde bulundu. Bir süre sonra affedilen ‹smail A¤a 1796’daRusçuk Âyânl›¤›’na seçildi. Görünüflte devlete itaat edip bir ara Pazvando¤lu Os-man’a karfl› koydu. Ancak, Deliorman, Silistre ve çevresini elde etmek için de giz-liden gizliye faaliyetlerde bulundu.

Ayn› bölgede bulunan Silistre mütesellimi Y›l›kzâde Süleyman A¤a ise onun buyay›l›fl›na karfl› koyarak bölgede kendi nüfuzunu yerlefltirmek istiyordu. Aralar›n-da iki vak›f köyü üzerinden ç›kan anlaflmazl›k büyüdü ve büyük bir mücadeleyedönüfltü. ‹kisi de Silistre valisini tan›m›yor ve valinin bölgeye girmesine engel olu-yorlard›. Bu iki âyân aras›ndaki iliflkileri yak›ndan takip eden devlet ise dengelerigözetmesine ra¤men kendi otoritesini tesis edemiyordu. Hatta, Tirsiniklio¤lu ‹sma-il A¤a Hazergrad, fiumnu, Yenipazar, Cuma ve Osmanpazar› kazalar›n›n âyânlar›-na “hil’at” giydirecek kadar kendi özerkli¤ini kurmaya ve Y›l›kzâde SüleymanA¤a’n›n alan›n› daraltmaya çal›fl›yordu. Bundan baflka, 1800 senesinde hassa silah-flörlerinden vekili Bayraktar Mustafa A¤a’n›n (Alemdar Mustafa Pafla) Hazergradâyân› olmas›n› bask›yla kabul ettirdi.

1803 tarihinde devlet bu iki âyân› Pazvando¤lu’na karfl› birlefltirmek istediysede Tirsiniklio¤lu bunu kabul etmedi. Hükümet ‹stanbul’un iaflesi ve Eflak-Bo¤-dan’a giden tüccarlar›n güvenli¤i aç›s›ndan Varna, Balç›k, Rusçuk ve Silistre’deasayiflin sa¤lanmas›n› zaruri gördü¤ü için bu iki âyân ile aç›ktan mücadele edemi-yordu. 1805 senesinde ise Tirsiniklio¤lu ‹smail, Y›l›kzâde’nin elinde bulunan Deli-orman ve Dobriçe’yi ele geçirdi. Bab›âlî bu durum karfl›s›nda herhangi bir fley ya-pamad›. Da¤l› eflkiyas›n› teflvik eden Tirsiniklio¤lu ayn› zamanda Nizâm-› Cedit

78 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

aleyhine de çal›fl›yordu. Bu s›rada bozguncular›n üzerine gelecek olan Kad› Ab-durrahman Pafla’dan çekiniyor ve ona karfl› baz› âyânlar›n deste¤ini kazanmaya ça-bal›yordu. 1806 senesinde kendi çiftli¤inde e¤lendi¤i s›rada öldürülünce devlet de-rin bir nefes ald›. Rusçuk Âyânl›¤›na ise devlete daha yak›n duran Alemdar Musta-fa geldi.

Canikli Tayyar Pafla’n›n ‹syan› Rumeli’de devleti u¤raflt›ran âyânlar›n d›fl›nda Anadolu’da da bunlara benzer kifli-ler ortaya ç›kt›. Bunlardan biri olan Caniklizâde Tayyar Mahmud Pafla’d›r. 1801’debabas›n›n vefat› üzerine ailenin bafl›na geçmiflti. Etraftaki âyânlar ile anlaflmazl›¤adüflünce Trabzon valili¤inden azledilerek önce Diyarbak›r, sonra Erzurum valilik-lerine getirildi. K›sa bir müddet sonra, Trabzon valili¤i ve Canik muhass›l›¤› yeni-den kendisine verildi. Ancak, bunlara ilaveten Sivas valili¤ine de talip olmas› hofl-nutsuzluk ç›kard›.

III. Selim, Tayyar Mahmud Pafla’n›n Ruslar ile iflbirli¤i içerisinde oldu¤unu dü-flünüyordu. Onun gücünü dengelemek maksad›yla, Caniklizadelerin düflman› ola-rak bilinen Çapano¤ullar›’n› Sivas ve Amasya valiliklerine getirdi. Bunun üzerine,1804’de Tayyar Mahmud Pafla Canik’te kuvvet toplamaya bafllad›. Muhtemel birkrizin kap›ya dayand›¤›n› fark eden III. Selim, Amasya sancakbeyli¤ini Çapano¤ul-lar›’ndan alarak baflka birine verdi. Ancak, Mahmud Pafla Nizâm-› Cedit aleyhtarl›-¤›n› aç›ktan ifade ederek, asker toplamaya devam etti. Bu sürece ‹stanbul’da fieh-zade Mustafa’n›n adamlar› da katk›da bulunuyordu. III. Selim, Çapano¤ullar›’n›nüzerine yürüyen Tayyar Mahmud Pafla’dan ünvan›n› ve topraklar›n› geri ald›. Erzu-rum valisi Yusuf Ziya Pafla üzerine gönderildi. Tayyar Mahmud Pafla, 1805’te padi-flahtan af dileyip, Trabzon ve Sivas vilayetleri ile Kastamonu sanca¤›n›n Nizâm-›Cedit askeri yetifltirmek flart›yla kendisine verilmesini istedi. Ancak, bu talebi ka-bul edilmedi. Üzerine gönderilmifl askere mukabele edemeyerek 1806’da K›r›m’akaçt›. III. Selim’in tahtan indirilmesi üzerine ‹stanbul’da bir aral›k sadaret kethüda-l›¤›na getirildi. Alemdar Mustafa Pafla’n›n duruma el koymas› üzerine Tayyar Mah-mud Pafla III. Selim’e muhalif olmas›n›n bedelini can›yla ödedi.

Cezzar Ahmed Pafla Olay›Âyânlar›n bu bafl›bozuk tutumlar› yan›nda, âyân olmamas›na ra¤men Cezzar Ah-med Pafla’y› da ayr›ca ele almak gerekir. Cezzar Ahmed Pafla, Sayda valisi olarakgörev yap›yordu. Buna ilaveten fiam valili¤i ve Hac emirli¤i görevi de iste¤i üzeri-ne kendine verilmiflti. Cezzar Ahmed Pafla yukar›da anlat›lan âyânlar gibi Osman-l› otoritesine aç›ktan bir isyana kalk›flmad›. Ancak, bafl›na buyruk bir flekilde hare-ket ederek, ifline gelmeyen emirlere itaat etmiyordu. Mesela, Sayda ve Akka kon-soloslar›n› ve bölgedeki Frans›z tüccar›n› kanuna dayanmaks›z›n cezaland›rm›flt›.Bu davran›fl› Bab›âlî’ye flikâyetlerin ya¤mas›na sebep oldu. Bu olaylar yüzünden1795 tarihinde Sayda valili¤i haricindeki di¤er memuriyetlerinden azledildi. Fran-sa’n›n M›s›r’› iflgali ve Akka’ya ilerlemesi karfl›s›nda çok baflar›l› bir savunma gös-terdi ve hatta M›s›r’›n tahliyesine giden süreci sa¤lad›. Ancak, sonras›nda Sadra-zam’›n emirlerini dinlemedi¤i gibi padiflah›n buyruklar›n› da kulak ard› ediyordu.Vehhabi isyan› s›ras›nda da kendisinden bekleneni yapmay›p benzer flekilde hare-ket etmifl, emirlerin aciliyeti karfl›s›nda çok yavafl ve kafas›na göre davranm›flt›. Bus›rada, baflkentteki meflveret meclisinde idam edilmesi için bir karar ç›kt›. Ancakbu karar uygulanmadan çok yaflland›¤›ndan 1803 tarihinde eceliyle vefat etti. Cez-zar Ahmed Pafla olay› çevrede bulunan güçlü bir valinin bu dönemde merkezi oto-


riteye kolayl›kla itaat etmemesinin bir örne¤iydi. Nitekim bölgeye tayin edilen ba-z› valiler zaman zaman merkeze karfl› bu yolu deneyecekti.

Balkanlar’da Çözülmenin Bafllamas›: S›rp ‹syan› Bu dönemde, âyân isyan› olarak tan›mlanmasa da dolayl› bir flekilde onlardan et-kilenerek ortaya ç›kan bir isyandan da bahsetmek gerekir. S›rplar 18. yüzy›l›n ilkyar›s›nda k›smi olarak Avusturya idaresi alt›ndayd›. Yaklafl›k üç as›r süren Osman-l› hâkimiyetinin tesis etti¤i istikrar özellikle Avusturya ve Rusya harpleri sonucun-da ve bilhassa Frans›z ‹htilali’nin etkisiyle zedelendi. Bütün bunlara ilaveten yuka-r›da bahsi geçen yar› otonom vaziyetteki âyânlara ba¤l› yeniçeri day›lar›n›n bölge-de yapm›fl olduklar› zulümler ise yaln›z S›rp halk› aras›nda de¤il, Müslümanlar ara-s›nda bile flikâyete sebep oluyordu. Nitekim, S›rplar› temsil eden böyle bir flikayetheyeti bizzat III. Selim’e baflvurdu. Padiflah bunlar› dinledi ve gere¤inin yap›lmas›-n› emretti. Ancak, devletin içinde bulundu¤u otorite ve güç kayb› yüzünden du-rum düzelemedi. Hatta, yeniçeri day›lar› pek çok S›rp knezini katlettiler. Bununüzerine silaha sar›lan S›rplar isyan etti. Yeniçerilere karfl› giriflilen bu kalk›fl, zamaniçerisinde devlete yöneldi. Sumatya bölgesinde Kara Yorgi liderli¤indeki S›rplar1805’te büyük bir ayaklanma ç›kard›lar. Daha önceden, Avusturya ordusunda bu-lunmufl olan Kara Yorgi de¤iflik strateji ve taktiklerle Belgrad kalesini ele geçirdi¤igibi, pek çok Osmanl›y› da katletti. 1806 Rus savafl›nda ise Ruslar bu isyan› dahada teflvik ederek Osmanl› Devleti’nin gücünü k›rmay› hedeflediler. Nitekim, alt› y›lkadar süren bu isyan 1812 tarihinde imzalanan Bükrefl Antlaflmas›’yla sona erse dedaha sonra devletten kopma noktas›nda önemli bir dönüm noktas› oldu.

III. Selim zaman›nda âyânlar hangi sebeplerden ötürü isyan etmifllerdir?

Kabakç› Mustafa ‹syan› ve III. Selimin Tahttan ‹ndirilmesi III. Selim bir taraftan taflrada ortaya ç›kan isyanlar ile u¤rafl›rken di¤er taraftan damerkezde ›slahat hareketlerini yürütmeye gayret ediyordu. Ancak, eski yap›danmenfaat sa¤lam›fl bir tak›m toplumsal guruplar Nizâm-› Cedit aleyhinde planl› vekapsaml› bir kampanya yürütüyorlard›. Ulema s›n›f› ve Bab›âlî içerisindeki baz›devlet erkân› belirli f›rsatlar oluflturmaya çal›fl›yordu. 12 Nisan 1807 tarihinde Os-manl› ordusu Rusya’ya karfl› savaflmak üzere yola ç›kt›¤›nda sadrazam›n yerine ba-kan Kaymakaml›k makam›na Köse Musa Pafla ad›nda Nizâm-› Cedit’e muhalif birisim atanm›flt›. Ordunun yoklu¤unda flehrin asayiflinin temini için Nizâm-› Cedit as-keri karakollara da¤›t›ld›. Bu s›rada bo¤azlar›n korunmas› için Trabzon’dan 2000civar›nda yamak getirildi. 25 May›s 1807 sabah› Nizâm-› Cedit elbiseleri giydirile-ce¤i flayias› yay›larak bir anda bu yamaklar tahrik edildi. Kabakç› Mustafa ad›ndabirini kendilerine önder edinerek ayakland›lar. O y›l Vehhabi tehlikesi yüzündenhac›lar›n Mekke’ye girememeleri zaten baflkentte olumsuz bir hava estirmiflti. Ni-zâm-› Cedit askerinin karakollarda bulunmas›ndan rahats›z olan zümreler böyle birhadiseyi hemen de¤erlendirdiler. Nitekim, baz› vâizler askere giydirilen pantolonve ceketin dinen caiz olmad›¤› yaygaras›n› ç›kararak zaten infial içerisinde bulu-nan kamuoyunu etkilemeye çal›flt›lar. Bo¤az taraf›ndan say›lar› sürekli artan gurupamaçlar›n›n Nizâm-› Cedit’i kald›rmak oldu¤unu aleni bir flekilde ilan etti.

Bu isyan›n s›radan bir kalk›fl olmad›¤› ortadayken, III. Selim bir tak›m yanl›flyönlendirmelerin etkisi alt›nda kalarak fliddet kullanmadan bu ifle son verece¤inidüflündü. 26 May›s 1807 günü Bab›âlî’den isyanc›lara bir nasihat heyeti gönderildi.‹syanc›lar Nizâm-› Cedit birliklerinin k›fllalar›na çekilmelerini isteyince bu arzular›

80 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

flafl›rt›c› bir biçimde kabul edildi. Ertesi günü isyan alevi, yay›larak önce Topha-ne’ye ard›ndan da Et Meydan›’na s›çrad›. Topluluk gittikçe büyümüfltü ve taleple-rini sadaret kaymakam› Köse Musa arac›l›¤› ile padiflaha iletti. Buna göre, Nizâm-›Cedit hareketinin organizatörleri olarak kabul edilen 11 kiflinin kendilerine veril-mesi ve bu oca¤›n ilga edilmesi isteniyordu. III. Selim, bu isimlerden üç tanesinisilmeye çal›flt›ysa da art›k geri dönüfl mümkün de¤ildi. Bu kifliler ele geçirilerek fe-na bir flekilde katledildiler. III. Selim Nizâm-› Cedit oca¤›n› la¤vetti¤ini ilan etti. So-nunda, isyanc›lar padiflaha itimat edilemeyece¤inden hareketle hilafetinin geçersizoldu¤una dair bir fetva kopartarak, III. Selim’in saltanat›na son verdiler. III. Selimde 29 May›s 1807’de IV. Mustafa ad›na tahtan feragat etti. Nice ümit ve zahmetler-le kurulmaya çal›fl›lan Nizâm-› Cedit, statükoyu temsil eden güçler taraf›ndan usta-ca tasfiye edildi.

BEKLENMEYEN SALTANAT: IV. MUSTAFA VE DÖNEM‹

IV. Mustafa’n›n Tahta Geçifli ve Ard›ndan Geliflen Olaylar‹syan neticesi tahta geçirilen IV. Mustafa’n›n biat merasimi 29 May›s 1807’de yap›l-d›. Ard›ndan yeni padiflah Ayasofya Camii’nde Cuma selaml›¤›na ç›karak halk ara-s›nda göründü. Bu s›rada, kaçmaya çal›flan III. Selim’in Bahriye Naz›r› “Gizlis›tma”lakapl› ‹brahim Efendi yal›s›n›n mahzeninde; s›r kâtibi Ahmed Efendi ise damdandama atlarken düfltü¤ü an ele geçirilerek feci bir flekilde öldürüldüler. Kabakç›Mustafa ve avanesi isyandaki baflar›lar›n›n sonuçlar›n› hemen almaya bafllad›lar.Kabakç›, kendisine turnac›bafl›l›k rütbesini verirken, di¤er baz› mevkilere isyan›nöteki elebafllar› olan arkadafllar›n› geçirdi. Köse Musa ve fieyhülislam AtaullahEfendi ise öldürülen devlet adamlar›n›n mallar›n› ve gayr-i menkullerini paylaflt›-lar. Nizâm-› Cedit ile birlikte ‹râd-› Cedit hazinesinin kald›r›ld›¤› duyurularak hal-k›n fazladan vergi vermeyece¤i propagandas› ifllendi. Ayr›ca, bu isyan›n sonundayeniçeriler, bir daha siyasete bulaflmayacaklar›n› söyleyip isyana kar›flmalar›ndandolay› suçlanamayacaklar›na dair padiflaha bir hüccet imzalat›larak hukuki bir bel-ge elde ettiler.

‹stanbul’daki baflkald›r›n›n baflar›s› Rus cephesinde bulunan ordu içerisinde se-vinçle karfl›land›. Yeniçeri a¤as› Pehlivan A¤a ordudaki Nizâm-› Cedit taraftarlar›-na karfl› harekete geçti. Hatta, sadrazam›n ota¤›na bile sald›rmaya cüret etti. Gerekordu içerisinden gerekse ‹stanbul’dan kaçan III. Selim ve ›slahat taraftarlar›, eskipadiflaha sevgisi bilinen Rusçuk âyân› Alemdar Mustafa Pafla’ya s›¤›nd›. Di¤er ta-raftan, ordu içerisindeki bahsi geçen geliflmeler üzerine, Serdar-› Ekrem görevdenal›narak, 18 Haziran 1807’de yerine eski bir Yeniçeri a¤as› olan Çelebi Mustafa Pa-fla atand›. Bu kez, Alemdar Mustafa Pafla ve yeni Serdar-› Ekrem aras›nda anlafl-mazl›k ç›kt›. Bu flartlar alt›nda cephede baflar› beklenemeyece¤i gibi, Ruslar›n or-ganizeli bir flekilde yürüttükleri propaganda neticesini verdi. Tam da bu s›radaSeydi Ali Pafla kumandas›ndaki Osmanl› donanmas›n›n Ruslara karfl› ma¤lup oldu-¤u haberi geldi. Daha da sürpriz olan› ise, 9 Temmuz 1807’de Fransa ‹mparatoruNapolyon’un Rus Çar› Aleksandr ile Tilsit suyu üzerinde bir salda yapt›klar› Os-manl›’y› paylafl›m görüflmesiydi. Bu ise, Fransa’ya dayan›larak Ruslara aç›lan savafl-ta gelinen hazin bir durumdu.

Bu s›rada Alemdar Mustafa Pafla’n›n etraf›nda Nizâm-› Cedit taraftarlar› gündengüne ço¤almaktayd›. Eski Reisülküttap Galib, Tuna k›y›lar› mübayaac›s› Behiç, es-ki Sadaret mektupçusu Tahsin, Sadaret kethüdas› Refik ve Ramiz efendilerden mü-


teflekkil bu heyet “Rusçuk Yârân›” olarak bilinir. ‹flte bu kadronun özel gayretleriy-le Alemdar Mustafa Pafla III. Selim’i yeniden tahta ç›karmaya teflebbüs etti. Bu s›-rada, payitahtta sadaret kaymakaml›¤› ve fleyhülislaml›k makamlar›nda k›sa sürelide¤ifliklikler olmuflsa da eski ekip yeniden iflbafl› yapt›. Bu karmafla s›ras›nda sonderece usulsüzlükler ve yolsuzluklar yap›larak devlet hazinesi adeta çarçur edildi.‹stanbul’da ise asayiflsizlik hâkim olup, özellikle yamaklar›n taflk›nl›¤› engellene-meyecek durumdaydi.

Rusçuk yârân›, III. Selim’i yeniden tahta geçirmek için de¤iflik stratejileri uy-gulamaya koyuldular. Öncelikle, Refik Efendi ‹stanbul’a gelerek IV. Musta-fa’n›n yak›nlar›na tesir etmeye çal›flt›. Yeniçerilerin itaatsizliklerinden bahsede-rek Alemdar Mustafa Pafla’n›n ba¤l›l›klar›n› iletti. Hedefi Alemdar’› askeriylebirlikte ‹stanbul’a getirip III. Selim’i yeniden padiflah yaparak âsileri yok et-mekti. Buna mukabil, IV. Mustafa’n›n adamlar› ise III. Selim’i ortadan kald›rmaplanlar›yla meflguldüler. Tam da bu aral›k sadaret kethüdal›¤›na III. Selim’edüflman olan ve yukar›da ismi geçen Tayyar Mahmud Pafla getirildi. Bir süresonra ise o da sürgüne gönderildi. Rusçuk yârân› ve eski düzen taraftarlar› ara-s›nda son derece ilginç bir mücadele devam ediyordu. Bu, sivil ve askeri bü-rokrasinin stratejik noktalar›n› elde tutma yar›fl›yd›. Netice olarak, Alemdar’›nIV. Mustafa’ya sad›k oldu¤u fikri kabul ettirildi. Mütareke biter bitmez Ruslarakarfl› mücadele için Tuna cephesine geri dönme flart›yla Alemdar’›n askeriyle‹stanbul’a gelmesi uygun bulundu.

Alemdar Mustafa Pafla, Serdar-› Ekrem ile birlikte Edirne’den ‹stanbul’a ha-reket etti. Bundan birkaç gün önce ise, P›narhisar› Âyân› Ali A¤a’y› yollam›fl veBo¤az Nâz›r› Kabakç› Mustafa’y› öldürtmüfltü. Yamaklar Ali A¤a’y› kalede ku-flatmalar›na ra¤men onu ele geçirememifllerdi. Bu s›rada ordunun flehre girdi¤ihaberleri yay›l›yordu. IV. Mustafa ve devletin ileri gelenleri Sancak-› fierif’i tes-lim almak için ‹ncirli’de orduyu karfl›lad›lar. Orduyla birlikte gelen Alemdar,IV. Mustafa’ya ba¤l›l›¤›n› iletti. Sadrazam daha sonra Bab›âlî’ye geçti. Alem-dar’›n yan›nda gelen 5-6 bin kiflilik silahl› ve garip k›yafetli askerler ortam› biranda de¤ifltirdiler. ‹syana sebep olan devlet adamlar› ve zorbalar birer ikiflerele geçirilip ya idam ediliyor ya da görevden al›n›yordu. Sadrazam bu ifltenmemnundu, zira böylelikle daha ba¤›ms›z ve güçlü bir pozisyonda olaca¤›n›düflünüyordu. Fakat, Alemdar’›n Kaptan-› Derya Seydi Ali Pafla’y› azletmeküzere harekete geçmesi saray›n dikkatini çekti. Zira, padiflah ve Valide Sultanbuna raz› olmam›fllard›. Durum gittikçe girift bir hal almaya bafllam›flt›. Sadra-zam çevresinden gelen telkinler ile Alemdar’›n ve Rusçuk yârân›n›n gerçekamaçlar›n›n eski padiflah› tahta geçirmek oldu¤unu IV. Mustafa’n›n yak›nlar›naanlatmak istediyse de buna muvaffak olamad›.

III. Selim’in Katli ve II. Mahmud’un Tahta GeçmesiAlemdar Mustafa Pafla, 28 Temmuz 1808’de yeni kuvvetlerle Bab›âlî’ye ani birbask›n düzenleyerek Çelebi Mustafa Pafla’dan mührü devrald›. Do¤ruca sarayayöneldiyse de saray›n Babü’s-sade kap›s› kilitlendi. Bu aflamadan sonra, Top-kap› saray› sonu trajik olmakla birlikte heyecanl› bir taht mücadelesine sahneoldu. IV. Mustafa’n›n adamlar›, III. Selim ve II. Mahmud’un öldürüldü¤ü takdir-de taht›n tek varisinin kendisi olaca¤›na onu inand›rd›lar. Alemdar ve askerle-ri büyük gürültüler ve naralar eflli¤inde kap›y› k›rma¤a çal›fl›rken, IV. Musta-fa’n›n adamlar› ise hareme girerek III. Selim’i öldürdüler. Daha sonra, fiehzadeII. Mahmud’un bulundu¤u odaya geldiler, ancak burada Cevri Kalfa ad›ndaki

82 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

bir câriyenin kendilerine saçt›¤›mangal külleri flehzadeye yete-rince vakit kazand›rarak çat›yat›rmanmas›n› sa¤lad›. Hatta, Ha-zine kethüdas› Ebe Selim’in att›-¤› hançer kolunu s›y›rm›flt›. Yu-kar›ya ç›kmay› baflaran II. Mah-mud’a Enderunlulardan baz›lar›yard›m etmifllerdi. fiehzade II.Mahmud’u hemen avluda III. Se-lim’in kanlar içerisinde yatan be-deni karfl›s›nda intikam duygu-lar› ile inleyen Alemdar’›n yan›-na getirdiler. IV. Mustafa ve ha-rem dairesi bir tarafa al›narak,fiehzade II. Mahmud’a acilen veteamüllere riayet edilmeksizinbir biat töreni yap›ld›. BöylelikleIV. Mustafa tahtan indirilerek,yerine II. Mahmud padiflah ilanedildi.

Sekbân-› Cedit Oca¤›’n›n Teflkili ve Alemdar MustafaPafla’n›n TasfiyesiGeleneksel Osmanl› Saltanat›n›n yetkilerine âyânlar›n ortak olmas› anlam›na gelenSened-i ‹ttifak imzaland›ktan sonra, süratle Nizâm-› Cedit ordusunun yeniden tefl-kiline gidildi. Bu sefer ordunun ismi yeniçeri oca¤› içerisinde bir birlik olan sek-banlara izafeten Sekban-› Cedit olarak an›ld›. Levent ve Selimiye k›fllalar›na yeni-den asker al›nmaya baflland›. Bu s›rada Yeniçeri oca¤›n›n kald›r›lmas› gibi fikirleraz›nl›kta olsa da veya ›slah edilmesi düflüncesinin tatbik edilmesi telaffuz edilse deII. Mahmud bunun saltanat ad›na stratejik bir hamle olmad›¤›n›n fark›ndayd›. Zira,devlete ba¤l› olan Yeniçeri kuvvetlerinin pasifize edilmesi, bütünüyle merkez tefl-kilat›n›n âyânlar›n eline geçmesi manas›na gelebilirdi. Görüldü¤ü üzere, III. Selim’itahta ç›kartmak üzere gelen Alemdar ve arkadafllar› saltanat merkezinde yeni birgüç dengesi oluflturmufllard›. Elbette saltanat ve siyasi egemenli¤in do¤as›nda varolan bölünmezlik ilkesi gere¤ince ortaklar›n orta vadede yok edilmesi kaç›n›lmazbir durum arz etmekteydi.

Alemdar Mustafa Pafla, bir Rumeli ayan› idi. Devlet gelene¤ini bilmedi¤i gibiteflrifat kaidelerinden de bihaberdi. Daha II. Mahmud’a biat merasimi yap›l›rken,III. Selim’in katlinde harem kap›lar›n› kapatmayarak sürece sessiz kalan K›zlara¤a-s› Mercan A¤a’y› padiflah›n yan›nda en a¤›r sözlerle tahkir etmiflti. Gün geçtikçe,bu kabal›¤› ve diktatöryel davran›fl› padiflah›n ve yak›n çevresinin gözünden kaç-m›yordu. Özellikle, Sened-i ‹ttifak anlaflmas›n›n imzalanmas› adeta barda¤› tafl›ranson damla olmufltu. Art›k, saray›n ilk f›rsatta Alemdar Mustafa Pafla’y› siyasi arena-da devre d›fl› b›rakmak için bekledi¤ini söylemek yanl›fl olmayacakt›r. Saraydakibu hoflnutsuzlu¤a ilaveten, yeniçeri askerinin de Alemdar Mustafa Pafla’ya kinleriartmaktayd›. Yeni ordunun ve Alemdar Mustafa Pafla’ya ba¤l› askerlerin gösteriflli,heybetli görünüflleri, alt›n ve gümüfl tozluklar›yla birlikte süslü üniformalar›n›n ya-n›nda, köfle bafllar›nda sebze meyve satan, hamall›k yapan gözden düflmüfl yeni-


Resim 4.1

Sultan II. Mahmud(1785-1839)II. Mahmud (1785-1839): Osmanl›Devletinin 30.Padiflah›d›r. Babas›Sultan I.Adbülhamid,annesi NakflidilValide Sultan’d›r.Genç yaflta padiflaholdu. Devletin kötügidiflini durdurmakiçin pek çokreformlargerçeklefltirdi. Sertbir kiflili¤i olanSultan II. Mahmud,ayn› zamandahattat, bestekar veflair idi. fiiirleriniAdlî mahlas› ileyaz›yordu.

Sened-i ‹ttifak 29 Eylül1808’de yeni padiflah II.Mahmud’un sadrazam›Alemdar Mustafa Pafla’n›nöncülü¤ünde toplananmerkez bürokratlar› ve taflraâyânlar› aras›nda yap›langörüflmeler ile haz›rlanansözleflmeye Sened-i ‹ttifak(ilan tarihi: 7 Ekim 1808)ad› verilmifltir. Padiflah›nyetkilerinin k›s›tland›¤› busözleflmede, saltanatmakam›n›n mutlak gücüneitaat edilmesinin gere¤ivurgulansa da taflradakiayanlara verilen özerkli¤inpadiflah taraf›ndan kabuledilmesi Osmanl› siyasettarihi için önem tafl›r. Busözleflme rükünleri k›sa süreiçerisinde ortadankalkm›flt›r, ancak taflradakiyerel güçlerin merkeztaraf›ndan bu flekildekabulü sözleflmeyi anayasatarihi aç›s›ndan anlaml›k›lm›flt›r.

çeri askeri pejmürde bir haldeydi. Bu tezat durum asl›nda derinlerde yatan düfl-manl›¤› besleyici özellikteydi.

Nitekim, bu hoflnutsuzlu¤un ne dereceye geldi¤i çok k›sa süre bir içerisinde;Ramazan ay›nda hem de Kadir Gecesinde anlafl›ld›. Yeniçeriler 16 Kas›m 1808’deBab›âlî’yi basarak Sadrazam Alemdar Mustafa Pafla’n›n kona¤›n› kuflatt›lar. Nere-deyse 9-10 saatlik bir çat›flma sonras›nda saray›n hemen yan› bafl›nda bulunan ko-na¤›nda Alemdar yaln›z b›rak›lm›flt›. Yard›m gelmeyece¤ini anlayan eski Rusçukayan› köflkün tavan›nda bulunan yüzlerce yeniçeriyle birlikte ölümü göze alarakmahzende bulunan cephaneli¤i infilak ettirdi. Akabinde yeniçeri isyan› yay›ld› veSened-i ‹ttifak’a imza atanlar›n hemen hemen hepsi bu isyan sonucunda katledil-di. Saray› kuflatmaya çal›flsalar da al›nan tedbirler sonucunda daha fazla ilerleye-meyen yeniçerinin durmas› için padiflah onlar› affetti¤ini ilan etti. Bu s›rada 17 Ka-s›m 1808’de IV. Mustafa olaylar›n büyümemesi için öldürüldü. Böylece, Nizâm-›Cedit hareketi ile bafllayan reform süreci bu hadise ile sona ermiflti. II. Mahmud iseyaklafl›k 17 y›l sonra büyük bir otokrat oldu¤unu gösterinceye dek devlet ifllerinitedricen yoluna sokmaya bafllad›.

84 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)


III. Selim’in ›slahat giriflimi olan Nizâm-› Cedit’i

aç›klayabilmek

Nizâm-› Cedit III. Selim ve baz› devlet adamlar›-n›n öncülü¤ünde 18. yüzy›l›n sonunda bafllat›l-m›fl bir ›slahat projesidir. Devletin merkez yöne-timi özellikle askeri alanda kabuk de¤ifltirmeyeçal›flm›fl ve bundan sonra di¤er bölüm ve birim-lerde de ›slahat düflüncesi yay›lm›flt›r. Levent K›fl-las›nda ayn› adl› bir ordu kurulmufl ve modernmanada askerlik e¤itimi verilmifltir. Devlet ordu-yu besleyecek flekilde bir tak›m e¤itim kurumla-r› açm›fl ve silah sanayini gelifltirmeye çal›flm›flt›r.‹flte Nizâm-› Cedit bu yeni düzeni simgeleyen sü-rece verilen isimdir.

‹mparatorluk çevresindeki iktidar sahipleri ayan-

lar ile burada meydana gelen isyanlar› iliflkilen-

direbilmek

III. Selim döneminde taflrada devlet otoritesin-den bahsetmek neredeyse mümkün de¤ildir. 16.Yüzy›ldan itibaren kademeli bir flekilde önemiartan bölgesel aileler hanedanl›¤a dönüflerekayan denilen zümreleri oluflturmufltur. Bu kiflilerzamanla merkezin güç kayb› nispetinde özerklikve güçlerini art›rm›flt›r. Rumeli ve Anadolu böl-gesinde bu ayanlar›n bir k›sm› ekonomik ve si-yasi ç›karlar› u¤runa Osmanl› devleti ile mücade-le edip isyan etmifllerdir. Ayr›ca, Rumeli bölge-sinde bulunan da¤l› eflkiyas›n› destekleyerekuzun y›llar devleti u¤raflt›rm›flt›r.

Alemdar Mustafa Pafla’n›n hangi flartlar alt›nda

baflkentte düzeni sa¤layabildi¤ini saptayabilmek

Kabakç› Mustafa isyan›ndan sonra Nizâm-› Cedittaraftarlar› Rusçuk Ayan› Alemdar Mustafa Pa-fla’n›n yan›na s›¤›nm›fllard›. Rusçuk Yârân› deni-len bu gruptan baz›lar› bir süre sonra devlet yö-netiminde etkili konuma yeniden getirildiler. Ba-flar›l› bir taktikle sadrazam› ikna ederek AlemdarMustafa Pafla’y› askeriyle birlikte ‹stanbul’a getir-diler. Bundan sonra, IV. Mustafa’dan yana tav›rald›¤› görünen Alemdar’›n askerleri baflkenttekiisyanc›lara cezalar›n› vererek flehirde asayifli sa¤-lad›lar. Bu s›rada, bir oldubittiyle sarayda IV.Mustafa ve ekibi s›k›flt›r›larak III. Selim’in yeni-den tahta geçirilmesine çal›fl›ld›ysa da III. SelimIV. Mustafa’n›n adamlar› taraf›ndan katledildi.Ölümden son anda kurtulan II. Mahmud iseAlemdar’›n yan›na gelmeyi baflard› ve yeni padi-flah ilan edilerek Alemdar Mustafa Pafla da sadra-zam oldu.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

86 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

1. 18. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren Divân-› Hümâ-yûn’un ifllevini gören, devlet meselelerinin görüflüldü-¤ü platformlara ne ad verilir?

a. Meclis-i Ayanb. Meclis-i Tanzimatc. Divân-› Riyasetd. Divân-› Havase. Meclis-i Meflveret

2. 1791 tarihinde Viyana elçili¤i s›ras›nda haz›rlad›¤›sefaretnâmesi ile Nizâm-› Cedit oluflumda paay sahibiolan Osmanl› elçisi kimdir?

a. Lorenzob. ‹shak Beyc. Ebubekir Rat›b Efendid. Yusuf Agâh Efendie. Moral› Seyyid Ali

3. Afla¤›dakilerden hangisi III. Selim’in Nizâm-› Ceditiçin haz›rl›k aflamas›nda yapt›¤› uygulamalardan biride¤ildir?

a. Baz› devlet adamlar›na lây›ha yazd›r›lmas›b. Yeniçerilerden görüfl al›nmas›c. Elçilik raporlar› haz›rlat›lmas›d. Bir tak›m yabanc› eserlerin Türkçe’ye çevirilmesie. Islahat için on kiflilik bir uygulama komisyonu

kurulmas›

4. Afla¤›dakilerden hangisinde Nizâm-› Cedit askeri ye-tifltirilmeye bafllanm›flt›r?

a. Aksaray K›fllas›b. Et Meydan›c. Levent Çiftli¤id. Arnavutköy Çiftli¤ie. Rami K›fllas›

5. Afla¤›dakilerden hangisi Anadolu’da devleti u¤raflt›-ran ayanlardan biridir?

a. Tirsiniklio¤lu ‹smailb. Y›l›ko¤lu Süleymanc. Pazvando¤lu Osman Paflad. Tayyar Mahmud Paflae. Kara Mahmud Pafla

6. Farkl› zamanlardaki ayan siyaseti ile ilgili afla¤›dakiifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. 1765 tarihinde ayan seçimi Bab›âlî’nin kontrolü-ne verilmifltir.

b. Ayanlar genelde bölge halk› taraf›ndan seçilirdi. c. Seçilen ayanlara bölge valileri onay verirdi.d. 1786’da fiehir Kethüdal›¤› uygulamas›na geçildie. 1791’de ayanl›k ilga edildi.

7. 1790-1806 aras›nda Rumeli’de Osmanl› devletini u¤-raflt›ran eflk›ya isyanlar›na ne ad verilir?

a. Oval› b. Da¤l›c. K›ratl›d. Efelie. Day›

8. 1807 tarihinde bo¤aza yerlefltirilen yamaklara Ni-zâm-› Cedit elbisesi giydirilece¤i flay›as› ile ortaya ç›kanisyan ile ilgili afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. Bu isyan›n elebafl›s› Kabakç› Mustafa’d›r.b. Nizâm-› Cedit hareketini hedef alm›flt›r.c. Islahat komisyonundaki önemli kiflileri öldür-

müfllerdir.d. III. Selim’in padiflahl›¤›n› onaylam›fllard›r. e. Asilerin talepleri Sadrazam kaymakam› taraf›n-

dan iletilmifltir.

9. Alemdar Mustafa Pafla’n›n yan›na s›¤›n›rak yenidenIII. Selim’i tahta geçirmeye çal›flan devlet görevlilerinene ad verilmifltir?

a. Vidin yârân›b. ‹flkodra yârân›c. Rusçuk yârân›d. Tuna yârân›e. Silistre yârân›

10. Sekban-› Cedit afla¤›dakilerin hangisinin yerine ku-rulmufltur?

a. Sened-i ‹ttifakb. Yeniçeri Oca¤›c. Nizam-› Ceditd. Eflkinci Oca¤› e. Baruthane



1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Merkezde Düzen Aray›flla-r›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nizâm-› Cedit” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nizâm-› Cedit” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Askeri Reformlar”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ayan ‹syanlar›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Taflra Âyanlar› Meselesi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Da¤l› ‹syanlar›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “III. Selim’in Tahtan ‹ndiril-mesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “IV. Mustafa ve Dönemi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sekbân-› Cedit Oca¤›’n›nTeflkili ve Alemdar Mustafa Pafla’n›n Tasfiyesi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.


III. Selim flehzadeli¤i döneminde bile devlet ifllerini ya-k›ndan takip eden bir kifli olmufltur. Tahta geçmedenüç y›l önce Fransa ‹mparatoru XVI. Louis ile mektuplafl-m›fl ve oraya gönderdi¤i özel elçisi vas›tas›yla Fran-sa’n›n geliflmifllik düzeyini yak›ndan izlemifltir. Tahtageçti¤i s›rada Avusturya ve Rusya savafllar›n› saraydaolmas›na ra¤men dikkatlice takip etmeye çal›flm›fl veOsmanl› askerinin düzensizli¤ini bizzat görme imkân›-na kavuflmufltur. Bar›fl sonras›nda Viyana gönderdi¤i el-çi Ebubekir Rat›p Efendi’nin didaktik sefaretnâmesi,meflveret meclisleri ve devlet adamlar›n›n haz›rlad›¤›raporlar do¤rultusunda devletin kötü gidiflat›n› engelle-mek üzere bir ›slahat komisyonu kurmufl ve öncelikleaskerlik e¤itimi ve sanayisi hakk›nda giriflimlerde bulu-narak Nizâm-› Cedit denilen bir ›slahat program›n› tat-bik etmeye bafllam›flt›r.

S›ra Sizde 2

III. Selim döneminde taflra idaresi neredeyse yar› özerkâyânlar ve valiler taraf›ndan idare edilmekteydi. Bunlararas›nda bölgelerin bir çeflit halk temsilcisi ve önde ge-len ailesi olma vasf›n› tafl›yan âyânlar ise Anadolu’da veço¤unlukla Rumeli’de merkeze baflkald›rm›fl ve kendiotonomilerini kurmaya çal›flm›fllard›r. Buradaki en bü-yük etken merkez idarenin her yönden zay›f düflmesi-dir. Daha özel bir sebep ise yeni kurulan Nizâm-› Ceditordusunun finansman› için kurulan ‹râd-› Cedit hazine-si için taflradaki baz› toprak tahsisatlar›na el konulmas›ve bunun ise bölge âyânlar›n›n menfaatlerine ters gel-mesidir. Bunun yan› s›ra, uzun süreli savafllar, bölge va-lilelerinin yanl›fl uygulamalar›, âyânlar aras›ndaki müca-deleler, tutarl› bir âyân siyasetinin izlenememesi, mer-kez bürokrasi içerisinde bir tak›m güç odaklar› ile âyân-lar aras›nda kurulan menfaat iliflkileri âyânlar› Osmanl›otoritesi nezdinde güçlü k›lm›flt›r.

Yararlan›lan KaynaklarAkflin, Sina (2005), Siyasal Tarih (1789-1908), Türkiye

Tarihi III, (8. Bas›m) ‹stanbul.Aky›ld›z, Ali (2004), Osmanl› Bürokrasisi ve

Modernleflme, ‹stanbul.Berkes, Niyazi (2001). Türkiye’de Ça¤dafllama,

(Çeviren: Ahmet Kuyafl), (2. Bas›m) ‹stanbul. Eren, Ahmed Cevad (1964), Selim III’ün Biyografisi,

‹stanbul.Kenan, Seyfi (Editör, 2010), Nizâm-› Kadîm’den Nizâm-›

Cedîd’e III. Selim ve Dönemi, ‹stanbul.Karal, Enver (1988), Selim III’ün Hatt-› Hümayunlar›

Nizâm-› Cedit 1789-1807, (2. Bas›m) Ankara.Karal, Enver (1999), Selim III’ün Hatt-› Hümayunlar›,

(2. Bas›m) Ankara.Karal, Enver (2000), Osmanl› Tarihi Nizâm-› Cedit ve

Tanzimat Devirleri (1789-1856), Ankara.Pakal›n, Mehmet Zeki (1983), Osmanl› Tarih Deyimleri

ve Terimleri Sözlü¤ü I-III, (3. Bas›m) ‹stanbul.Serto¤lu, Midhat (2011), Mufassal Osmanl› Tarihi V,

Ankara.Uzunçarfl›l›, ‹smail Hakk› (1942), Alemdar Mustafa Pafla,

‹stanbul.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Avrupa’da bafl› çeken ‹ngiltere ve Fransa’n›n temel politikalar›n› ve 1807 Til-sit Antlaflmas› ile Fransa’n›n Avrupa siyasetindeki dengeleri nas›l de¤ifltirdi¤i-ni irdeleyebilecek,Avrupa’daki güç yar›fl›n›n Osmanl› Devleti’nin d›fl iliflkilerine yans›mas›n›analiz edebilecek ve Çanakkale Antlaflmas›’n›n Osmanl› Devleti ve ‹ngiltereaç›s›ndan önemini kavrayabilecek,Osmanl›-Rus Savafllar›n› ve Osmanl› Devleti’nin devletleraras› iliflkilerde yal-n›z kalmamak için sürdürdü¤ü çabalar› de¤erlendirebilecek,Uluslar aras› dengeler bak›m›ndan Bükrefl Antlaflmas›’n›n önemini aç›klaya-bileceksiniz.

‹çindekiler

• Tilsit Antlaflmas›• Çanakkale Antlaflmas›• Bo¤azlar

• Balkanlar• Bükrefl Antlaflmas›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N

Osmanl› Tarihi(1789-1876)

• AVRUPA GÜÇ DENGES‹NDEOSMANLI DEVLET‹’N‹NYALNIZLAfiMASI

• ‹NG‹L‹ZLER’LE ‹TT‹FAK:ÇANAKKALE ANTLAfiMASI(5 OCAK 1809)

• YEN‹DEN OSMANLI-RUS SAVAfiI VEBÜKREfi ANTLAfiMASI


Avrupa Güçleri veOsmanl› Devleti:Savafllar ve Antlaflmalar(1807-1812)

AVRUPA GÜÇ DENGES‹NDE OSMANLI DEVLET‹’N‹NYALNIZLAfiMASI

Tilsit Görüflmeleri (9 Temmuz 1807)III. Selim zaman›nda yaflanan Osmanl›-Rus ve Osmanl›-‹ngiliz savafllar›, zorunluolarak kurulan üçlü ittifak›n bozulmas› yüzünden bafllam›flt›. Osmanl› devlet adam-lar›, Ruslar›n, Eflak ve Bo¤dan’› ans›z›n iflgal etmesini bir türlü kabullenemedikleriiçin savafla karar verip, öncelikle Ruslar› yenilgiye u¤rat›p, Eflak ve Bo¤dan’› istila-dan kurtarma amac›ndayd›. Ard›ndan hedefi büyütüp K›r›m’› da geri alarak, Kara-deniz’deki Rus varl›¤›n› iyice s›n›rland›rmak istiyorlard›. Ancak bu suretle Bo¤azlarve ‹stanbul’u Rus tehdidinden kurtarmak mümkün olacakt›.

‹ngilizler’le savafl›n temelinde ise M›s›r sorunu vard›. ‹ngiliz donanmas›n›n Ça-nakkale bo¤az›n› geçmeyi baflarmas›na ra¤men, ‹stanbul önlerinde hiçbir fley ya-pamadan geri dönüp ‹skenderiye’yi iflgal etmesi, Osmanl›-‹ngiliz savafl›n›n fiilenbafllamas›na sebep oldu.

Osmanl› Devleti’nin Frans›zlar’›n rakibi olan Rusya’ya savafl ilan etmesi, Na-polyon’a ve Frans›z askerlerine zafer sa¤lad›. Osmanl›-Rus savafl›n›n bafllamas›n-dan hemen sonra Ruslar, askeri güçlerinin büyük bir bölümünü Osmanl› s›n›rla-r›na kayd›rmak zorunda kald›. Bu durumun yard›m›yla Frans›z-Rus Savafl›’ndaRusya zor anlar yaflad›. Nitekim çat›flmalar›n en fazla k›z›flt›¤› Friedland savafl›n›Frans›zlar kazand› (14 Haziran 1807). Böylece Napolyon flahsen çizdi¤i stratejiler-de baflar›l› bir yönetim sergilemifl oldu. Bunun yan›nda Frans›z ordusu harp saha-s›nda kazanmaya devam etti. Rus çar›n›n Frans›zlar’dan bar›fl istemesi üzerine Na-polyon ile Çar I. Aleksandr bulufltu ve 9 Temmuz 1807’de Tilsit Bar›fl Antlaflma-s›’n› imzalad›lar.

Tilsit Antlaflmas›’n›n Osmanl› Devleti aç›s›ndan önemli sonuçlar› vard›. Bunagöre; Fransa, Osmanl› Devleti ile birlikte hareket etmekten vazgeçece¤i gibi, ‹stan-bul’u Rusya ile bar›fl yapmaya zorlayacakt›. Buna karfl›l›k Rusya da Fransa ile ‹ngil-tere aras›nda bir uzlaflma sa¤lanmas›na çal›flacakt›. Osmanl› yönetiminin Eflak veBo¤dan’› Ruslara terk etmeye ikna edilece¤ine dair madde zaten Osmanl›-Rus sa-vafl›n›n bafllamas›na sebep olan bir durumdu. Savafl› bafllatmas›na neden olan böy-le bir maddeyi Napolyon’un antlaflmaya koymas›, Osmanl›lar aç›s›ndan dostça biryaklafl›m olarak de¤erlendirilmedi. Bu maddenin devam›nda, Fransa, Osmanl›Devleti’ni ikna edemedi¤i durumda ise Rusya’ya askeri yard›mda bulunaca¤› ifade-

Avrupa Güçleri ve Osmanl›Devleti: Savafllar ve

Antlaflmalar (1807-1812)

si yer al›yordu. Maddenin bu bendine göre Osmanl› Devleti’nin Eflak ve Bo¤dan’›Ruslara terk etmemesi durumunda, Frans›z-Rus askeri ittifak›n›n da yolu aç›lm›floluyordu.

Di¤er önemli maddelerden birisi ise Rusya’n›n Avrupa’da Fransa’ya verece¤idesteklere karfl›l›k, Fransa’n›n da Osmanl› Devleti ile Ruslar aras›nda arac›l›k ede-cek olmas›yd›. Bu madde Napolyon’un çizmeye çal›flt›¤› Avrupa ve Osmanl› stra-tejisinin aç›k bir tezahürüdür: Avrupa’da Ruslar›n yard›m›n› temin etmek, Osmanl›Devleti’ne flirin görünmek, Ruslar’dan yana hareket imkan›n› elinde tutmak.

Napolyon Bonapart’›n Ruslar› zay›flatmak için üzerinde durdu¤u di¤er bir ko-nu da Lehistan krall›¤›n› yeniden diriltmekti. Ancak söz konusu antlaflmada Fran-sa bu iste¤inden vazgeçmesine karfl›l›k, Ruslar da Dalmaçya, Cattaro ve Yedi Ada-lar gibi Akdeniz’deki Frans›z iflgalini ve varl›¤›n› kabul edecekti. Öte yandan, Rus-Osmanl› görüflmeleri bir sonuca ba¤lanmazsa Napolyon, Osmanl› Devleti’ne karfl›Rusya’n›n yan›nda savaflaca¤› gibi topraklar›n› da Ruslar’la paylaflacakt›.

Tilsit’teki Frans›z-Rus görüflmeleri Napolyon Bonapart’›n Osmanl› Devleti’ne vetopraklar›na bak›fl aç›s›n› ortaya koyuyordu. Rusya’y› ma¤lup etmifl olmas›na ra¤-men, Avrupa’da Rus yard›m›na ihtiyac› vard› ve bunu Osmanl› düflmanl›¤›n›n ard›nagizlemek istemiflti. Osmanl› Devleti’nin Bat›l› devletler karfl›s›nda “ittifak dengeleri”kurmak zorunda kalmas›n› Fransa kendi ç›karlar›na alet etme siyasetini güdüyordu.Bu durumu, Osmanl› Devleti yöneticilerine “özrü kabahatinden büyük” bir tarzdaizah ediyordu. III. Selim’in tahttan indirilmesi ve yerine IV. Mustafa’n›n geçmesi üze-rine yeni yönetimi ve yeni süreci görmek istedi¤ini söylüyordu. Ancak Osmanl› dev-let adamlar›, Napolyon’un bu davran›fl›n› ikiyüzlü bir davran›fl olarak de¤erlendiri-yordu. ‹ngiliz ve Rus tehlikesine karfl› Fransa’y› da kaybetmemek için bu ikiyüzlülü-¤e de zorunlu olarak göz yumuyorlard›. Fakat, bir y›l sonraki Erfurt görüflmelerindebu iki yüzlülük ayyuka ç›kt›. Her ne kadar Erfurt görüflmeleri Avrupa’n›n genel siya-seti üzerine yap›l›yor olsa da Ruslar›n Osmanl› topraklar› üzerindeki emellerinin Na-polyon taraf›ndan nas›l desteklendi¤ini ayan beyan ortaya koyuyordu.

Napolyon aç›s›ndan bak›ld›¤›nda ise, kendisine Avrupa’da bafl a¤r›s› olan ikidi¤er büyük devlet; Avusturya ve Prusya’n›n Rus sopas› ile korkutulmas› laz›md›.Bunu sa¤lamak için de Tilsit Bar›fl Antlaflmas› esnas›nda Frans›z-Rus dostlu¤ununalt yap›s› oluflturuldu. 12 Ekim 1808’de Rus Çar› I. Aleksandr ile Napolyon Bona-part aras›nda yap›lan Erfurt görüflmelerinde bu yak›nlaflma pekifltirildi.

Napolyon yönetimindeki Fransa, Rusya’n›n stratejik hedeflerine uygun olan Rus Çar›’n›nisteklerine karfl› gelmedi. Hatta zaman zaman Tilsit’teki antlaflma maddelerine at›fta bulu-narak Osmanl› Devleti’ne olan dostluk ask›ya al›nd›. Rusya’n›n bu süreçte, yenilgi ald›¤›Fransa’ya yak›nlaflmas› karfl›s›nda Osmanl› Devleti’nin takip edece¤i tek bir siyaset kalm›fl-t›. Zira Fransa ile dost kalarak Rusya savafl›n› bitirmek mümkün de¤ildi.

Fransa’n›n Arabuluculu¤u ve Osmanl›-Rus Antlaflmas›Frans›z-Rus Savafl› s›ras›nda Osmanl› hükümetinin beklentisi, Rusya’n›n kesin biryenilgiyle u¤ramas› ve dolay›s›yla Rus bask›s›ndan kurtulmakt›. Ancak, geliflmelertam tersi yönde geliflti. Fransa savafl› kazanmas›na ra¤men, Tilsit Anlaflmas›yla Os-manl› aleyhine Rusya ile bir ittifak kurdu. Ancak, Napolyon da hemen Osmanl›Devleti’nin dostlu¤unu kaybetmek istemiyordu. Antlaflman›n flartlar›ndan birisi de,Ruslar›n Osmanl›larla bar›fl yapmas›n› sa¤lamakt›. Rusya ile savafl hali devam edenve her cephede çaresiz kalan Osmanl› hükümeti, Frans›zlar›n arabuluculuk talebiy-le Rusya ile görüflmeler yapmaya bafllad›.

90 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bu flartlar aras›nda yeniden bafllayan Osmanl› Rus Savafl›nda Osmanl› Devletihayli zor durumda kald›. Do¤u cephesinde Osmanl› ordusunun durumu iyi de¤il-di. ‹stanbul’daki kar›fl›kl›klar da do¤u cephesinde duyulunca, ordunun morali büs-bütün bozuldu ve Rusya karfl›s›nda neredeyse bozguna u¤rad›. Öte yandan, Rume-li ordusu da hemen her cephede Ruslar karfl›s›nda büyük zorluklar yafl›yordu. Na-polyon’un Çar› Osmanl›larla anlaflmaya zorlamas›, Osmanl› ordusunun tamamenbozguna u¤ramas›n› engelledi. Sadrazam bu s›rada do¤an f›rsat› de¤erlendirmekistedi. Fakat Rumeli’de Kalaflari’ye geçmesi üzerine savaflmak istemeyen yeniçeri-ler, Yeniçeri A¤as› Pehlivan Pafla aleyhine ayaklanarak onu öldürdüler ve Silistrekarargah›n› ya¤malamaya girifltiler (30 Temmuz 1807).

Bu kar›fl›kl›k s›ras›nda, ‹stanbul’da Napolyon’un talimat›n› yerine getirmek için çal›flanFrans›z elçisi Sebastiyani’nin öncülü¤ünde Rusya ile mütareke görüflmeleri bafllad›. Bab›a-li daha önce III. Selim taraftar› oldu¤u için idama mahkum edilen Galip Efendi’nin tecrü-besinden faydalanmak için onun affedilip bu görevi yerine getirmesine karar verdi. Fran-s›z Albay Guilleminot’un da kat›ld›¤› görüflmeler sonuç verdi. Galip Efendi ve Rus müzake-reci General Laflkaref aras›nda Yergö¤ü çevresindeki Slobozia’da 26 A¤ustos 1807’de birmütareke metni imzaland›. 7 maddeden oluflan ve gelecek y›l›n Nisan ay›na kadar geçerli-li¤i olan anlaflma metni Osmanl›lar› bir nebze de olsa rahatlatt›.

Buna göre, Eflak ve Bo¤dan gibi iflgal alt›ndaki yerler otuz befl gün içinde Rus-ya taraf›ndan boflalt›lacakt›. Osmanl› ordusu nihai bir bar›fl antlaflmas› imzalananakadar bu yerlere asker sevk edemeyecekti. Osmanl›lar sadece ‹smail, ‹brail ve Ka-las’ta bir miktar asker bulundurabilecekti. Rus askerleri çekildikçe Osmanl› asker-leri Tuna’n›n karfl› k›y›s›na geçebileceklerdi. Rus donanmas› iflgal etti¤i Bozcaa-da’y› boflaltacak ve Bo¤azlar› abluka alt›nda tutmayacakt›. Buna karfl›l›k Osmanl›Devleti de, Rus donanmas›n›n Bo¤azlar’dan Karadeniz’e girip ç›kmas›na izin vere-cekti. Ruslar ayr›ca Osmanl› taraf›n›n, isyanc› S›rplarla da mütareke yapmas› konu-sunda bask› yapt›lar. Ancak, bu flart›n ileri sürülmesi devletler hukukuna ayk›r› idi.Zira, devlet kendi tebaas› ile nas›l bir mütareke yapabilirdi? Ruslar bu durumu dik-kate alarak isyanc› S›rplar aras›nda bir miktar Rus tebaas›n›n da oldu¤unu ileri sür-düler. Neticede bar›fl antlaflmas› imzalanana kadar S›rplarla da mütareke ilan edil-di. Ard›ndan Osmanl› ordusu k›fllamak üzere Edirne’ye do¤ru hareket etti.

Ruslarla bir ateflkes antlaflmas› yap›lmas›nda Frans›z elçi Sebastiyani’nin önemlirolü vard›. Osmanl› Devleti’ni düfltü¤ü zor durumdan adeta kendisinin kurtard›¤›n›düflünen Sebastiyani, devletin iç iliflkilerine de kar›flmak gibi kabul edilemez davra-n›fllar sergiledi. Baz› valilikler için tayin ve azil talepleri bile öne sürdü. Bu flekildedevletin iç ifllerine müdahale edilmesi, Bab›ali’nin otoritesini hiçe saymak demekti.Bab›ali de bir nevi otoritesini göstermek ve siyasi kargaflaya son vermek için bir di-zi idam karar› verdi. Sebastiyani ile yak›n iliflkileri olan Divan-› Hümayun tercüma-n› Aleko Bey (Alexandre Sutzo) de ayn› flekilde görevi d›fl›na ç›karak baz› devlet ifl-lerine müdahale etmeye bafllam›flt›. Bu davran›fllar›ndan dolay› Aleko Bey idamedildi. Asl›nda bu Frans›zlar›n Osmanl› iç ifllerine kar›flmalar›na bir cevap idi. Bu ge-liflmeye Sebastiyani çok sert bir tepki gösterdi ve Bab›ali’de s›k›nt› yaratt›. Kabakç›isyan›n›n önde gelenlerden biri olan Kazanc› Mustafa, o s›rada ele geçirdi¤i Gümüfl-hane emaneti görevinde Bab›ali’nin otoritesi d›fl›na ç›k›yordu. Daha fazla nüfuz sa¤-lamas›ndan çekinildi¤i için onun hakk›nda da idam karar› verildi ve uyguland›. Öteyandan, yukar›da belirtildi¤i gibi Reisülküttap Galip Efendi hakk›nda da idam kara-r› verilmifl ancak kendisine duyulan ihtiyaç dolay›s›yla affedilmiflti. Bütün bu idam

915. Ünite - Avrupa Güçler i ve Osmanl › Devlet i : Savafllar ve Ant laflmalar (1807-1812)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



kararlar›n›n anlam›, iç ve d›fl ifllerde çaresiz kalan ve otorite sa¤lamakta güçlük çe-ken Bab›ali’nin son derece riskli politik kararlar almak zorunda kalmas›yd›.

Di¤er taraftan Rus Çar› I. Aleksandr, bu anlaflmay› onaylamad›. Osmanl› Devle-ti ile bar›fl görüflmelerini kesti. Ancak Fransa’n›n talebine uyarak Eflak’› boflaltt›.Rusya, ‹ngiltere ile Fransa aras›nda arabuluculuk girifliminde bulundu. ‹ngiltereAvrupa’da as›l rakibi olarak Fransa’y› görüyordu. Bu bak›mdan Fransa’yla anlafl-mak yerine bu ciddi rakibinin güç kaybetmemesi için karfl› saflarda olmay› tercihetti ve Rusya’ya olumsuz cevap verdi. Rusya ise bu geliflmeden sonra, Fransa’yadaha fazla yak›nlaflt›. Asl›nda has›m iki devlet olan Rusya ve Fransa, Osmanl› top-raklar›n› paylaflmak üzere diplomatlar› vas›tas›yla anlaflmaya çal›fl›yordu.

Fransa ve Rusya’n›n anlaflmas›ndan rahats›z olan Osmanl› Devleti, söz konusuplanlardan haberdar olmasa bile kendi kaderiyle ilgili olumsuz kararlar› tahminedebiliyordu. ‹stanbul’un elinde Fransa’ya alternatif olarak, ‹ngiltere ile ittifak se-çene¤i vard›. Bu yöndeki imkanlar de¤erlendirildi ve Üçlü ‹ttifak’›n bozulmas›ndansonra Osmanl›-‹ngiliz münasebetlerini tekrar kurma yoluna gidildi. Böylece, yenibir Osmanl›-‹ngiliz ittifak› antlaflmas› yap›ld› (1809). Asl›nda bu süreçte, II. Mah-mud’un daha flehzadeli¤inden beri vaatlerini takip etti¤i Fransa’ya karfl› duydu¤ukuflkular›n önemli etkisi oldu. Zira, Sebastiyani’den sonra ‹stanbul’da bulunanFrans›z maslahatgüzar›na her vesile ile, Fransa ‹mparatoru’nun sadece söz verdi¤i,fakat davran›fllar› ile Osmanl› menfaatlerine karfl› siyaset takip etti¤inin mesaj› ve-rilip, yeni aray›fllar›n içinde olundu¤u anlat›lmaya çal›fl›ld›.

Osmanl› Devleti aleyhine Napolyon’un Rusya ile pazarl›klar›: ‹ki taraf aras›nda konuflulankonular çok hayali maddeleri bar›nd›r›yordu demek mübala¤a olmaz. Bir tasar›ya göre,Eflak, Bo¤dan ve Bulgaristan Rusya’ya b›rak›l›rken; Arnavutluk, Mora ve Girit Fransa’ya ve-rilecekti. Avusturya’n›n pay›na ise Bosna b›rak›lm›flt›. S›rbistan ise bir Avusturya prensi yö-netiminde ba¤›ms›z bir devlet olacakt›. Daha genifl bir paylafl›m› konu edinen di¤er tasar›-da ise taraflar önceki paylafl›lan yerlere ek olarak Osmanl› topraklar›n›n daha önemli par-çalar› üzerinde pazarl›k ettiler. Var›lan sonuca göre Rusya, Trakya ve ‹stanbul’u al›yordu.Fransa ise Ege adalar›, Suriye ve M›s›r’›, Avusturya da Makedonya’n›n bir k›sm›yla Selanik’ialacakt›. Fakat, ‹stanbul ve Bo¤azlar›n Ruslara b›rak›lmas›na Napolyon raz› olamad›. An-lat›lanlara göre Napolyon, ‹stanbul’un tek bafl›na bir imparatorluk kadar önemli oldu¤u-nu belirtip Marsilya’n›n bir kap›s›n›n da Bo¤azlar oldu¤unu söylemiflti.

1800’lü y›llar›n bafllar›nda Avrupa’daki ittifaklarda ‹ngiltere ve Fransa’n›n bafl› çekmesinineye ba¤l›yorsunuz?

Rusya tarihinin dönüm noktalar› hakk›nda flu kitab› okuyunuz: Nicholas V. R›asanovsky-Mark D. Steinberg, (2011), Rusya Tarihi, (çeviren Figen Dereli), ‹stanbul.

Osmanl›-Rus Savafl›’n›n Devam› (1809-1810)‹spanya’da baflar›s›z olan Napolyon, ‹ngiltere karfl›s›nda pozisyonunu korumakiçin Do¤u Avrupa’da Rusya ile anlaflmaya çal›flt›. Nitekim, Rus Çar› ve Napolyon,Prusya’daki Erfurt kentinde buluflarak Avrupa politikalar›nda ortak ad›m atmayakarar verdiler. 12 Ekim 1808’de imzalad›klar› antlaflma ile Avrupa’daki dengeleriyeniden sarst›lar. ‹ngiltere’ye karfl› Fransa’ya verdi¤i destek sayesinde Rusya, Eflakve Bo¤dan’›n yan›nda, Finlandiya’y› da topraklar›na katacakt›. Fransa ise ‹span-ya’da krall›k hanedan›n de¤ifltirilmesini Rusya’ya kabul ettirdi. Ayr›ca taraflar bumaddeler çerçevesinde ‹ngiltere’yi de resmen bir bar›fl anlaflmas›na zorlayacakt›.

92 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Öte yandan, Rusya ile Osmanl› Devleti’nin savafl hali sürüyordu. 1808’de ya-p›lan mütareke sonras›nda ve Yafl kentinde devam eden bar›fl görüflmelerindenhiçbir sonuç ç›kmad›. ‹stanbul’daki ihtilal ve kar›fl›kl›klar› kendileri aç›s›ndanyeni bir f›rsat olarak gören Ruslar, Eflak ve Bo¤dan’›n kendilerine b›rak›lmas›konusunda taviz vermek istemediler. Reisülküttap Galib Efendi baflkanl›¤›ndakiOsmanl› diplomatlar› müzakereyi tek tarafl› olarak keserek kenti terk ettiler.Rusya zaten bölgedeki iflgallerine devam etmek istedi¤i için ‹smail, ‹brail veYerköy taraflar›na asker göndererek bu diplomatik manevraya askerî karfl›l›kverdi (Nisan 1808).

Rus tehlikesi büyürken ‹stanbul’da sadaret makam›nda bir de¤ifliklik yapma ge-re¤i duyuldu. 21 Kas›m 1808’de sadrazam olan Memifl Pafla azledilip yerine eskisadrazamlardan olup o s›rada Halep valisi olan Yusuf Ziya Pafla getirildi (1 Ocak1809). Yusuf Ziya Pafla ‹stanbul’a gelir gelmez hemen savafl haz›rl›klar›n› bafllatt›.Savafl konusunda toplanan bir istiflare meclisinde ordunun Rumeli’ye hemen hare-ket etmesine karar verildi. Temmuz ay›nda Sancak-› fierif’i teslim alan seksen ya-fl›ndaki Sadrazam Yusuf Ziya Pafla, ordunun bafl›nda Edirne’ye do¤ru hareket etti.Yusuf Ziya Pafla, Frans›zlar›n M›s›r’dan ç›kar›lmas› için yap›lan savafllara kat›lm›flve pek baflar›l› olamam›flt›. Yeniçeriler ise disiplinden uzak, modern savafl teknik-leri hakk›nda bilgisiz ve yeteneksiz bir durumdayd›. Davutpafla’dan Edirne’ye do¤-ru yola ç›kan yeniçeri ordusunun mevcudu dört bini silahl› savaflç› birlikler olmaküzere toplam befl bin neferdi. Rus ordusu ise bafllar›nda askeri alanda isim yapm›flkomutanlar› bulunan, silah aç›s›ndan sorunsuz, e¤itim kapasitesi bak›m›ndan bat›-l› metot ve teknik bilgilerle donanm›fl birliklerden olufluyordu.

Osmanl› ordusu Serdar-› ekrem Sadrazam Yusuf Pafla kumandas›nda savunmaa¤›rl›kl› bir plan ile fiumnu’da karargâh kurdu. Savafl›n ilk çarp›flmalar›, Ruslar›nTuna nehrinin sa¤ k›y›s›na geçmeleri ile Sa¤ kolda cereyan etmifltir. Bu arada Rusordusunda beklenmedik bir geliflme oldu ve komutan Prozorvski öldü. Onun ye-rine Gürcü as›ll› olup çok h›rsl› ve ac›mas›z kiflili¤i ile tan›nan Ba¤rat›yan geçti. Rusordusu yeni komutan›n taarruz emirleriyle Maçin, Köstence ve H›rsova üzerine yü-rüdü. Rus ordusunun durumu genel taarruza dönüflmüfltü. Rus komutan ordular›-n› ikiye ay›rm›fl bir k›sm› Dobruca üzerinden Varna’ya hareket ederken, di¤er k›s-m› da Osmanl› ordusu ile çarp›flmaya devam etmekteydi.

Rus generalinin ordusunu ikiye bölmesi, özellikle Varna’daki kolunun deniz-den Osmanl› kuvvetlerini s›k›flt›rmaya yönelmesine karfl›l›k fiumnu’daki baflar›l› sa-vunma, ilk sald›r›lar›n› bofla ç›kard›. Ancak Tuna kolunda devam eden savafltaHüsrev Pafla komutas›ndaki Osmanl› ordusu Rasvat’ta a¤›r bir yenilgi ald›. Bu ye-nilgi Ruslar›n Silistre’yi kuflatmas› ile sonuçland›. Silistre’de savunma hatt›n› olduk-ça iyi tahkim etmifl olan Pehlivan ‹brahim A¤a baflar›l› bir savunma yapt› ve Rusla-r›n Silistre muhasaras›n› kald›rtt›. ‹brahim A¤a’n›n bu baflar›s›ndan sonra Ruslar ikisaat mesafelik bir noktaya kadar geri çekildi. Bu mevkide de yap›lan meydan sa-vafl›nda Osmanl› ordusu yine baflar›l› oldu. Bu meydan savafl›ndaki baflar›da ayan-lar›n yard›ma gelmesi yan›nda, Sadrazam kuvvetlerinin de yard›ma kat›lmas›n›nbüyük etkisi olmufltu. Neticede Ruslar önce Silistre’ye oradan da Eflak’a çekilmekzorunda kald›lar.

Osmanl›-Rus Savafllar›n›n tümü hakk›nda flu kitab› okuyunuz: A.B. fiirokorad, (2009),Ruslar›n Gözünden 240 Y›l K›ran K›rana Osmanl›-Rus Savafllar›: K›r›m-Balkanlar-93Harbi ve Sar›kam›fl, ‹stanbul.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



‹NG‹L‹ZLER’LE ‹TT‹FAK: ÇANAKKALE ANTLAfiMASI(5 OCAK 1809)Napolyon ‹spanya’da baflar›l› olamay›nca yeni bir manevra yapt›. Durumunu dü-zeltmek için Avrupa’n›n do¤usunda Rus Çar› ile görüflmeleri öncelemeye bafllad›.Tilsit Antlaflmas›’n›n ard›ndan Erfurt’ta Rusya ile Avrupa siyaseti üzerine görüflür-ken Osmanl› Devleti’ni rahats›z eden antlaflmalar yapmas›, Osmanl› Devleti’ni ol-dukça kayg›land›rd›. Osmanl›lar aç›s›ndan, hem Rusya ile savafl›n devam etmesi,hem de Napolyon’un Osmanl› Devleti üzerine oyunlar›n› sürdürmesi yeni bir müt-tefik ihtiyac›n› do¤urdu. Avrupa’da yaln›z kalmak istemeyen ‹stanbul siyaseti, ‹n-gilizlere yönelmeye mecbur oldu. Her ne kadar Napolyon Osmanl› Devleti ile ara-y› açmak istemese de Sultan II. Mahmud bofl vaatlerden b›kt› ve alternatif politika-lar aray›fl›na girdi. ‹stanbul’da Frans›z temsilcileri ile so¤uk rüzgarlar esmeye bafl-lad›. Onlar da iflas eden siyasetlerinin fark›nda idiler ve bofluna Sultan II. Mah-mud’u ikna etmeye çal›fl›yorlard›.

Asl›nda geliflmeler Osmanl› kamuoyunu da Fransa aleyhine dönüfltürmüfltü. Ni-tekim, k›sa haberleflmeler neticesinde Osmanl› Devleti ad›na Vahid Efendi ile ‹ngi-liz elçisi Rober Ader Çanakkale aç›klar›nda bekleyen ‹ngiliz donanmas›nda görüfl-mek üzere bulufltular. Yap›lan görüflmeler neticesinde, 5 Ocak 1809 tarihinde ikitaraf aras›nda “Kala-i Sultaniye/Çanakkale” Antlaflmas› imzaland›. Osmanl› Devletiile ‹ngiltere aras›nda yap›lan bu bar›fl antlaflmas›n› Avusturya elçisi de destekledi.Bu antlaflma Osmanl› Devleti’ni siyaseten rahatlat›rken Frans›zlar› da Osmanl› siya-setinden d›fllad›. Söz konusu antlaflmada ‹ngiliz ticari ç›karlar› ön plana ç›ksa bile‹ngilizlerin Osmanl› topraklar›na sald›r› ihtimalini azaltt›.

Osmanl› Devleti’nin Avrupa güç dengeleri aras›nda yeni bir tarafta yer almas›-n› sa¤layan Çanakkale Antlaflmas›’n›n önemli maddeleri flunlard›:

1) Bu antlaflma imzaland›¤› tarihten itibaren Osmanl› Devleti ile ‹ngiltere ara-s›nda hiçbir düflmanl›k olmayacak, iki taraf›n elindeki esirler engel ç›kar›l-madan en k›sa zamanda mübadele edilecek.

2) ‹mza tarihinden otuz bir gün sonra, halen ‹ngiltere’nin iflgal etti¤i Osman-l› topraklar› varsa, bu yerler hemen iade edilecek.

3) Osmanl› Devleti’nin elinde tevkif edilmifl ‹ngiliz tüccar›na ait mal ve eflyavarsa tamamen iade ve teslim edilecektir.

4) ‹ngiltere’nin daha önce Osmanl› Devleti ile imzalam›fl oldu¤u antlaflman›nesaslar› ve Karadeniz ticareti gibi önceden elde edilen imtiyazlar› (kapitü-lasyonlar vb) ve ilgili maddeleri feshedilmemifl gibi yürürlükte olacakt›r.

5) Osmanl› topraklar›nda ve limanlar›nda ‹ngiliz tüccarlara izin verildi¤i gibi,‹ngiliz toprak ve limanlar›nda da Osmanl› tebaas› ve tüccar›na ayn› kolay-l›klar gösterilip dostça münasebetlerde bulunulacakt›r.

6) Eskiden uyguland›¤› flekilde ‹ngiltere Osmanl› gümrüklerinde yine yüzdeüç gümrük vergisi ödemeye devam edecektir.

7) ‹stanbul’daki ‹ngiliz elçileri di¤er devlet elçilerinin haiz oldu¤u imtiyaz veitibara mazhar olacak, buna karfl›l›k Osmanl› Devleti’nin ‹ngiltere’deki el-çisi de ayn› muameleyi görecektir.

8) Osmanl› tüccar›n›n ifllerini görmek ve haklar›n› korumak üzere Malta ve‹ngiltere memleketlerinde ihtiyaç duyulan yerlerde flehbenderliklerin ku-rulmas› kabul edilmifltir. Buralardaki Osmanl› görevlileri için Osmanl›Devleti’nde ‹ngiliz konsoloslara sa¤lanan muafiyetler ayn› flekilde sa¤la-nacakt›r.

94 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

9) ‹ngiliz elçi ve konsoloslar›n›n hizmetinde bulunan tercümanlar ve bunla-ra verilecek beratlar›n verilifl biçimi belirlenmifltir.

10) ‹ngiliz patenti Osmanl› tebaa ve tüccar›ndan herhangi bir kifliye izinsiz ve-rilmeyecektir.

11) Bo¤azlar›n savaflta ve bar›flta yabanc› devlet savafl gemilerine geçifl iznininverilip verilmeyece¤i konusu Osmanl› Devleti’ne ait olacakt›, ‹ngiltere buduruma müdahale etmeyecekti.

Çanakkale Antlaflmas›’n›n Osmanl› Devleti aç›s›ndan en önemli maddesi buson maddedir. Bu maddeye göre, Bo¤azlar›n yabanc› ülke donanmalar›na kapal›tutulmas› sa¤land›. Bo¤azlar›n hâkimiyeti konusunun Osmanl› Devleti’ne ait bir ta-sarruf oldu¤u ‹ngiltere taraf›ndan teyit edildi. Di¤er taraftan, ‹ngiltere hükümeti budurumu kabullenmekle birlikte, devletleraras› hukuka ait bir belgeye söz konusumaddeyi kendisi sokarak, f›rsat ç›kt›¤› zaman da kendisinin de¤ifltirebilmesine dezemin haz›rlad›.

‹ngiltere’nin Bo¤azlar›n Osmanl› Devleti tasarrufuyla kapal› tutulmas›n› kabul etmesinde,Napolyon’un Avrupa’da tatbik etti¤i kara muhasaras›n›n kendileri aleyhinde ciddi bir ge-liflme göstermesi de önemli bir rol oynad›. Kara muhasaras› bu maddeyle ‹ngiltere lehine,Fransa’n›n ise aleyhine bir aç›k vermifltir.

Ayn› antlaflman›n devam›nda Fransa’n›n Osmanl› Devleti’ne savafl açma ihtima-li de gündeme gelmiflti. Bu olas›l›k için de ek maddeler üzerinde anlaflma sa¤lan-d›. Bunlardan ikisi do¤rudan Frans›z-Osmanl› Devleti iliflkilerine, birisi ‹ngiltere-M›s›r sorununa, birisi de Osmanl›-Rus savafl›na iliflkin olan dört maddelik bir me-tindi. Baz› tarihçilerin Osmanl›-‹ngiliz antlaflmas›n›n gizli maddeleri olarak ifade et-tikleri maddeler flunlard›r:

1. Fransa’n›n Osmanl› Devleti’ne savafl açmas› durumunda ‹ngilizler Osmanl›Devleti’ne yard›m etmek için Osmanl›n›n Akdeniz ve di¤er k›y›lar›nda al›na-cak tedbirlere dair görüflmeler yapacakt›. Söz konusu görüflmeler ‹stan-bul’da yap›lacakt›.

2. Fransa’n›n düflmanca tutum sergilemesi ve buna devam etmesi durumunda‹ngiltere, Osmanl› Devleti’nin özellikle Bosna ve Dalmaçya k›y›lar›nda yapa-ca¤› istihkâm art›r›c› çal›flmalar›nda askeri mühimmat yard›m›nda bulunma-y› taahhüt ediyordu.

3. ‹skenderiye’nin ‹ngiliz iflgalinden tahliyesi esnas›nda ‹ngiliz kumandanlar›ile Osmanl› devlet adamlar›n›n yapt›klar› antlaflma maddeleri gözden geçiri-lip tekrar düzenlenecekti.

4. E¤er ‹ngiltere, Osmanl› Devleti’nden önce Ruslarla bir antlaflma yapar ise ‹n-giltere, Rusya ve Osmanl› Devleti aras›nda Osmanl› Padiflah›n›n flan›na lay›kbir antlaflma yapacaklard›.

Antlaflma maddelerinden de anlafl›laca¤› üzere Osmanl› Devleti, Rusya ile ant-laflma ihtimalini de gündemine alm›flt›r. Di¤er yandan, Fransa’n›n fliddetle karfl›ç›kmas›na ra¤men, söz konusu bar›fl antlaflmas›n› da imzalamaktan kaç›nmam›flt›r.Bu anlaflmadan sonra, Üçlü ‹ttifak’›n bozulmas› üzerine ‹stanbul’u terk eden ‹ngi-liz elçisi tekrar ‹stanbul’a dönerek görevini sürdürmüfltür.

Çanakkale Antlaflmas›’n›n 11. Maddesi Bo¤azlar meselesinin önemli bir aflama-s›d›r. Bu maddeye göre bar›fl zaman›nda Bo¤azlar›n yabanc› savafl gemilerine ka-pal› tutulmas› hükmü Osmanl› Devleti’nin eskiden beri benimsedi¤i önemli bir ku-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



ral› idi. Bu kural yap›lan antlaflmayla ‹ngiltere’ye de kabul ettirildi. Bu maddeyegöre Osmanl› Devleti hiçbir yabanc› devletin savafl gemilerine Bo¤azlar› açmama-y› taahhüt etmekteydi. Böylece Osmanl› Devleti o ana kadar hükümranl›k hakk›gere¤i ba¤›ms›z otoritesiyle ortaya koyup uygulad›¤› bir kural›, di¤er devletler hak-k›nda da geçerli k›lmay› kayda ba¤lam›flt›. Osmanl› lehinde görülen bu durum,esas›nda Osmanl› Devleti’nin iç hukukuna ait olan bir konuyu, yani Bo¤azlar›n ka-pal›l›¤› ilkesini devletleraras› bir belgeye tafl›d› ve devletin açma veya kapamas›hakk›ndaki mutlak karar ve tasarruf yetkisi bir ölçüde baflka devletler ile yapt›¤›antlaflmaya ba¤land›. Bu bak›mdan, 5 Ocak 1809 tarihli Çanakkale Antlaflmas›, Bo-¤azlar’da devletleraras› müdahalelere sebep olacak olan 14 Temmuz 1841 tarihliLondra Antlaflmas›’n›n da öncüsü olarak görülmektedir.

Çanakkale (Kala-i Sultaniye) Antlaflmas›, Bo¤azlar›n statüsünde önemli de¤iflikliklere se-bep olmufltur. En önemli sonucu, ilkesel olarak Bo¤azlar›n kapal›l›¤›d›r. Ancak bu durum,daha önce sadece Osmanl› Devleti ile Rusya aras›nda bir sorun iken ‹ngiltere’nin bu giri-flimi ile art›k uluslararas› bir sorun haline gelmifltir. Osmanl› Devleti bu antlaflmadan son-ra her seferinde Bo¤az’›n kapal›l›¤›n› her uluslararas› sorunda tekrar tekrar kabul ettir-mek durumunda kalm›flt›r. Bu antlaflma ayn› zamanda Bo¤azlar ve Osmanl› Devleti üzerin-deki ‹ngiliz-Rus rekabetini de gün yüzüne ç›karm›flt›r. Söz konusu rekabet, ayn› zamandaBo¤azlar üzerine di¤er devletlerin de ilgisini çekmifltir.

Bo¤azlar Meselesi ve Çanakkale Antlaflmas› hakk›nda daha fazla bilgi için flu kitab› mutla-ka okuyunuz: Cemal Tukin, (1947), Osmanl› ‹mparatorlu¤u Devrinde Bo¤azlar Mesele-si, ‹stanbul.

YEN‹DEN OSMANLI-RUS SAVAfiI VE BÜKREfiANTLAfiMASI

Osmanl› Rus-Savafl› (1810-1812)Asl›nda 1806 y›l›ndan bafllayan Osmanl›-Rus Savafl›, 1809 y›l›nda duraklar gibi ol-du. Ancak daha sonra tekrar devam etti ve 1812 y›l›na kadar nihayete ermedi. Busüreç Napolyon’un Avrupa’daki savafllar› esnas›nda, ‹ngiltere ve Rusya’n›n bütüngayretine ra¤men Fransa’n›n yan›nda yer alma iste¤i ve Üçlü ‹ttifak’›n diplomatikbir kriz neticesinde bozulmas› ile bafllad›¤› daha önce de vurgulanm›flt›. Ruslar›niddias›na göre, Osmanl›-Rus Savafl›, Osmanl› Devleti’nin Yafl Antlaflmas›’n›n mad-delerine ayk›r› olarak Eflak ve Bo¤dan voyvodalar›n› görevden almas›yla bafllad›.

Yafl kasabas›ndaki görüflmeler de sonuç vermeyince ‹stanbul’daki kargaflay› f›r-sat bilen Ruslar, Eflak ve Bo¤dan’›n kendilerine b›rak›lmas› konusunda ›srarlar›ndanbir türlü vazgeçmiyorlard›. Osmanl› murahhas› Galip Efendi’nin, müzakerelerin iler-lememesi üzerine bu durumu protesto amac›yla ‹stanbul’a dönmesi ters tepen birmanevra idi. Ruslar›n buna cevab›, Yergö¤ü ve ‹brail taraflar›n› iflgal etmek oldu.

Di¤er taraftan, ‹brail’in teslim olmas›n› istemesi üzerine kale komutan›n›n mü-kemmel bir savunmayla karfl›l›k vermesi, Ruslar’da flaflk›nl›k yaratt›. Hatta, zamanzaman huruç hareketiyle sald›r›ya geçen kale komutan›, Ruslara büyük zayiat ver-diriyordu. Bunun üzerine Ruslar, muhasaray› kald›rmak zorunda kald›lar. Benzerbir savunma da Yergö¤ü bölgesinin muhasaras› esnas›nda yafland›: Tuna üzerin-den yard›m›n gelmesini de dikkate alan Ruslar, buradaki muhasaray› da kald›rmakzorunda kald›lar. Ancak ‹smail üzerindeki muhasara devam etmekte idi. Hatta Rus-

96 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



lar›n esas ordular›n› Tuna üzerinden sevk etmek üzere olduklar›na iliflkin duyum-lar da ‹stanbul’a gelmekteydi.

Bu duruma tedbir olarak, önce tecrübeli ve yafl› sekseni bulmufl olan Ziya PaflaSerdar-› ekrem tayin edildi. ‹stanbul’daki haz›rl›klar› tamamlad›. ‹htiyar olmas›nara¤men Serdar-› ekrem olarak Edirne’ye do¤ru yola ç›kt›. Ruslar da Tuna nehrinigeçmiflti. Silistre’ye kadar gelip muhasara etmifllerdi. Köstence ve H›rsova’y› iflgal ileilerleyen Ruslar›n umumi taarruzu sonucunda meydan savafl› bafllad›. Tatariçe mev-kiinde meydana gelen savafl g›rtlak g›rtla¤a bir hal ald›. Savafl›n en kritik an›nda Te-pedelenli o¤lu Muhtar Pafla’n›n yetiflmesi ile savafl› Osmanl› Devleti kazanm›flt›.Uzun zamand›r muhasara alt›ndaki ‹smail ve ‹brail kaleleri zahiresizlik ve mühim-mats›zl›k yüzünden teslim olmak zorunda kalm›flt›. Ancak bu teslimden Ruslar›nhiçbir kazanc› olmad›. Çünkü bu süreçte oldukça büyük kay›plar vermifllerdi.

Ruslar›n Balkanlar’da ‹lerlemeleriRuslar 1810 y›l› bahar›nda, yeni baflkomutanlar› Kamenski idaresinde olarak Bal-kanlar›n kuzeyinde üç koldan büyük bir taarruza bafllad›lar. Dobruca’da toplananRuslar Edirne, Silistre, fiumnu ve Ni¤bolu üzerinden sald›r›ya geçtiler. ÖzellikleNi¤bolu üzerinden yap›lan sald›r› çok fliddetli oldu ve ordunun moralini bozdu.Ancak Osmanl› Ordusunun Lofça savunmas› baflar›l› olmufltu. En az›ndan moralaç›dan yeterli bir savunma idi.

‹ki kol halinde ilerleyen Rus ordusu komutan› Kamenski Sadrazam ve Serdar-›ekrem Yusuf Ziya Pafla’n›n mütareke teklifine, ma¤rur bir flekilde ancak devletininöne sürdü¤ü tüm koflullar kabul edilirse savafl› b›rakaca¤› karfl›l›¤›n› verdi ve fium-nu üzerine yürüdü. Hatta, “fiumnu’yu ald›ktan sonra, bar›fl görüflmelerini ‹stanbulönlerinde yapaca¤›z” gibi fütursuz ifadelerde bulunuyordu. Ancak fiumnu’da bü-yük bir ma¤lubiyete u¤rad› (4 A¤ustos 1810). Bundan sonra Rus ordusu Rusçuk’ado¤ru çekilmek zorunda kald›. Varna önlerine yard›ma giden Osmanl› donanmas›da Ruslar›n mevzi mevzi çekilmelerine neden oldu. Rusçuk’taki muhasaray› çözüporadan da ç›kmak mecburiyetinde kalan Rus ordusu Silistre’ye çekildi. Ruslar çe-kilirken flehirleri yak›p y›k›yorlard›. Ancak baflka bir koldan sald›r›ya geçmektende kaç›nm›yorlard›. Çünkü bu esnada S›rplar da isyan etmiflti. Ruslar bu karmafl›kortamdan faydalanarak Rusçuk, Yergö¤ü ve Ni¤bolu’yu zabt ettiler, hatta Lofça’yakadar ilerlediler. Rusçuk’a sald›ran Rus ordusuna karfl› koymak için yard›ma gidenHalil Pafla ordusu ise Batin civar›ndaki meydan savafl›nda a¤›r bir yenilgi ald›. Ha-lil Pafla hayat›n› kaybetti. Al›nan ma¤lubiyette, komuta kademesinin yerinde kararalamamas› ve h›zl› hareket edememesinin de etkisi vard›. Öyle ki Osmanl› Serdar-› ekremi, zaman›nda Halil Pafla’ya yard›ma gitseydi a¤›r bir yenilgi yerine parlak birzafer kazan›labilirdi.

Batin galibiyetinden sonra psikolojik üstünlü¤ü ele geçiren Ruslar›n moraliniFransa’n›n Rusya aleyhine izledi¤i sald›rgan politikalar bozuyordu. Böylece savaflmeydan›nda Ruslar aç›s›ndan her fley yolunda giderken, siyasi alanda Ruslar’laFrans›zlar›n aras›n›n radikal bir flekilde aç›lmas› kaç›n›lmazd›. Bunun üzerine Rus-lar, Balkanlar’da bu kadar ilerlemiflken, avantajl› durumlar›n› hemen kazanca çe-virmeye karar verdiler. Elde ettikleri yerleri bir bar›fl antlaflmas›yla korumak istedi-ler. Osmanl› Devleti ile hemen bar›fl yapma arzusunu dile getirmeye bafllad›lar.

Öte yandan Osmanl› taraf›nda, 1811 y›l›nda Ruslar›n Balkanlar’daki ilerlemele-ri üzerine baflar›s›z bulunan Yusuf Ziya Pafla Serdar-› ekremlik görevinden al›nd›.


Tatariçe Savafl›: Osmanl›-Rus Savafl›, 1809 y›l›boyunca devam etmiflti.Ruslar Tatariçe isimli yerdeOsmanl› Ordusu ile büyükbir meydan savafl›na giriflti.Osmanl› askerleri busavaflta cesaret vekahramanl›klar›n›sergileyerek güçlerinikan›tlad›lar. Savafl bütünfliddetiyle sürerkenTepedenlizade MuhtarPafla’n›n yard›mc›kuvvetlerle Osmanl›ordusunun yard›m›nayetiflmesi, savafl›nneticesine tesir etti. Osmanl›ordusu bu sayede önemli birzafer kazand›. Ruslar isea¤›r kay›plar vererek Silistreönlerindeki istihkamlar›nas›¤›nd›lar (24 Ekim 1809).Bir müddet sonra dakendileri için daha güvenliolan Tuna nehrinin Eflaktaraf›na geçtiler.

Yerine ‹brail’de Ruslar› yenme baflar›s› gösteren ‹brail naz›r› Laz Ahmet Pafla, 15Nisan 1811 tarihinde Serdar-› ekrem tayin edildi.

Frans›z tehlikesi büyürken Ruslar›n bar›fla ihtiyaç duydu¤u ortada olmas›na ra¤-men, Osmanl› Devleti ile bu flartlarda bar›fl antlaflmas› imzalamak istemiyorlard›.Rusya ordu kumandan›n› hastal›¤› sebebiyle görevden al›p yerine Kutuzof’u tayinetmiflti. Kutuzof, Çariçe II. Katerina zaman›nda Larga ve Maçin savafllar›nda görevyapan tecrübeli bir askerdi. Yeni kumandan Kamenski gibi hayalperest ve küstahbir kiflili¤e de sahip de¤ildi. Di¤er taraftan, Osmanl› Serdar-› ekremi Rusçuk’u ala-rak askerine moral kazand›rm›flt›. Temmuz 1811’de elde edilen bu baflar›, Tunanehrini geçme niyetine dönüfltü. Yeni hedef Osmanl› ordusunun ikiye bölünmesianlam›na geliyordu ki bu çok büyük stratejik bir hata idi. Bu isabetsiz karar neti-cesinde Osmanl› ordusu a¤›r bir yenilgi alm›flt›.

Bu yenilgiye ra¤men, Sirozlu ‹smail Bey komutas›ndaki Osmanl› ordusu Tuna’y›geçip Kalafat’ta büyük bir zafer kazand›. Sirozlu ‹smail Bey bir tak›m askeri taktik-lerle Rus askerlerini flafl›rtmay› da baflard›. Ancak durum bir siper savafl›na dönüfltüve iki taraf da bariz bir üstünlük sa¤layamad›. Ruslar, Rusçuk civar›nda haz›rl›ks›zdurumda olan Osmanl› birlikleri üzerine sald›rd›. Rus ordusu, Rusçuk’u muhasara-ya devam etti. Yergö¤ü civar›nda olan Sadrazam da Ruscuk’a do¤ru ilerledi.

Ancak, durumun kritik olmas› nedeni ile Serdar-› Ekrem, Rus general Kutu-zof’dan mütareke istemek zorunda kald›. Çünkü Serdar-› ekrem ile Osmanl› or-dusunun esas bölümü aras›nda Ruslar yer tutmufllard›. Buna ra¤men Rus gene-ral hemen mütareke ça¤r›s›n› kabul etti. Mütareke karfl›l›¤›nda yirmi milyonsterlin verilmesini ve Seret suyuna kadar olan bölgenin Ruslara terk edilmesiniistedi. Bu istekler çok makul görünüyordu. Çünkü Osmanl› ordusu zor bir du-rumdayd›.

Rusya, bar›fl antlaflmas› karfl›l›¤›nda ise Baserabya ile Eflak ve Bo¤dan’› istedi.Bunlara ilaveten S›rbistan’a bir nevi muhtariyet sa¤layan bir maddeyi de ayr›caflart kofltu. Ahmet Pafla, Seret suyunun s›n›r olarak mütareke flartlar›na konulma-s›n› kabul etti. Bunun üzerine esas müzakereler Yer¤ö¤ü’nde bafllam›fl oldu. Os-manl› delegesi seçilenler, Sultan II. Mahmut’un Seret nehri de¤il de Prut’un hu-dut olabilece¤i fleklindeki emrini bildirdiler. Rus general bu iste¤i kabul etmeye-rek, Serdar-› ekrem maiyyetindeki on iki bin kiflilik Osmanl› ordusunun kendisi-ne misafir olarak teslim edilmesini, aksi halde tamam›n›n öldürülece¤i tehdidin-de bulundu. Serdar-› ekrem bu oldu-bittiyi kabul etmek durumunda kald›. Bu-nun üzerine Ruslar Rusçuk taraf›na, Serdar-› ekrem de fiumnu taraf›na çekilmekzorunda kald›.

Ancak bu esnada Napolyon Bonapart Ruslarla istedi¤i ittifak› kuramad›¤› için,Ruslar› tekrar s›k›flt›rabilmenin yollar›n› ar›yordu. Napolyon, Osmanl› hükümetineRuslarla savaflmaya devam etmesi yönünde telkinde bulunmaya bafllad›. Osmanl›yöneticileri Napolyon’un tekrar savafl kart›n› oynamas›na izin vermeyerek bar›fl gö-rüflmelerine karar verdiler. Ruslar›n da ayn› flekilde bar›fl görüflmelerine devam et-me yanl›s› olmalar› üzerine antlaflmaya konu olan maddeler, biraz da hafifletilmiflbir flekilde görüflülmeye baflland›.

1806-1812 Osmanl›-Rus Savafllar›n› farkl› bir aç›dan ve karfl›laflt›rarak flu kitaplar›n ilgilibafll›klar›ndan okuyunuz: Kurat, Akdes Nimet, (1970), Türkiye ve Rusya: XVIII. Yüzy›l So-nundan Kurtulufl Savafl›’na Kadar Türk-Rus ‹liflkileri (1798-1919), Ankara; Vernadsky,George, (2009), Rusya Tarihi, (Çeviren: Do¤ukan M›zrak, Egemen Ç. M›zrak), ‹stanbul.

98 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

Yusuf Ziya Pafla: Kör YusufPafla diye de an›l›r. Gürcüas›ll›d›r. Diyarbak›r,Erzurum, Ç›ld›r ve Trabzonvaliliklerinde bulundu. 1798y›l›nda ‹zzet MehmedPafla’n›n azledilmesiylesadrazam oldu. 1805’deistifa etti. Daha sonra tekrarErzurum, Basra, Ba¤dat veHalep valiliklerine atand›.‹kinci defa sadrazaml›¤agetirildi. Savaflta yararl›l›kgösteremeyince 1811’deazledildi. 1816’da Sak›z’daöldü.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bükrefl Antlaflmas› (28 May›s 1812)Osmanl› Devleti ile Rusya temsilcileri aras›nda Yer¤ö¤ü’nde bafllayan ve bir türlüsonuç al›namayan bar›fl görüflmeleri sonunda Bükrefl’e tafl›nd›. Bar›fl görüflmeleri-nin uzamas›n›n alt›nda Rus General Kutuzof’un gittikçe flartlar› a¤›rlaflt›rmas› yat-maktayd›. Bir ara Kutuzof’un daha önce misafir diye niteledi¤i on iki bin Osmanl›askerinin savafl esiri oldu¤unu ilan etmesi, görüflmelerin derhal kesilmesine nedenoldu. Osmanl› taraf›ndaki sab›r taflm›flt›. Durum öyle bir hal ald› ki, daha önce be-lirli mesafeler al›nm›fl konular dahi rafa kald›r›larak Osmanl› delegeleri taraf›ndantoptan reddedildi. Ortal›k daha da içinden ç›k›lmaz hal ald›. Ruslar›n yüzüne kar-fl›, sözlerine ve senetlerine itibar edilemeyece¤ini ifade eden Osmanl› murahhasla-r›, durumu ‹stanbul’a bildirmek zorunda olduklar›n› aç›klad›lar.

‹stanbul’da durumu de¤erlendirmek için yap›lan toplant›da, Osmanl› talepleri-ni karfl›lamakta isteksiz davranan ve görüflmeleri uzatarak zaman kazanma politi-kas› izleyen Ruslar’la savafl›n devam›na karar verildi. Baz›lar›na göre savafla devamkarar›nda Frans›z elçisinin de büyük etkisi vard›. Di¤er taraftan Rus Generali Ku-tuzof’un bar›fl görüflmelerini uzatmas› ve bir flekilde kesmifl olmas›, Çar Aleksandr’›da k›zd›rm›flt›. Bu yüzden General Kutuzof’u görevden ald›. Bu asl›nda Osmanl›Devleti ile bar›fl görüflmelerinin devam› için Rusya taraf›ndan at›lm›fl bir iyi niyetad›m› gibiydi. Asl›nda Rusya, Frans›z ordular› karfl›s›nda zor durumdayd›. HattaRuslar, Fransa ve Avusturya ile tehlikeli bir savafl beklentisi içindeydi. Bu yüzden,Bab›ali’nin ald›¤› savafla devam karar›n› haber alan Çar Aleksandr, Osmanl› Devle-ti ile acilen bir bar›fl antlaflmas› imzalamaya ihtiyaçlar› oldu¤unu fark etti.

Rus Çar› Aleksandr’›n General Kutuzof’u görevden almas›n›n amac› nedir?

Çar›n görevlendirdi¤i Amiral Çiçagof daha Bükrefl’e varmadan bar›fla dair önce-ki müzakere konular›n› da dikkate alarak bir esas haz›rlam›flt›. Bükrefl’e vard›¤›n-da konu tekrar müzakere edilerek bar›fl antlaflmas› kabul edildi. Tarihte Osmanl›-Rus Bükrefl Antlaflmas› olarak geçen bu antlaflma, on alt› maddeden ibaretti. Mad-delerin önemlileri flunlard›r:

Birinci madde dostluk konusundad›r: “Her iki devlet de bu antlaflma ile düfl-manl›¤a son verip her türlü bar›fl ve dostlu¤a riayet edeceklerdir” denilerek bununesaslar›n› ortaya koymufllard›r.

‹kinci madde ise af maddesidir. Her iki devlet de gerek savafl, gerekse askeriharekatlar esnas›nda kendi tebaas›ndan olanlar› affedecekti. Bu madde, savafl›n ce-reyan etti¤i bölgedeki etkin hassasiyeti ortaya koymaktad›r.

Üçüncü madde ise önceki antlaflmalar›n yürürlükte oldu¤unun teyidi ile alakal›-d›r. Bu antlaflma maddesiyle, Ruslar›n Osmanl› Devleti ile yapt›¤› antlaflmalarda ka-zançl› oldu¤u hissi a¤›r basmaktad›r. Osmanl› Devleti aç›s›ndan ise, Rusya ile Üçlü ‹t-tifak’ta oldu¤u gibi, Rusya’n›n denge unsuru olarak görüldü¤ünü ortaya koymaktad›r.

Dördüncü madde Tuna ve Prut bölgelerindeki s›n›rlar› ve esaslar› ortaya koyanbir düzenlemedir. Bu maddede Rusya Devleti, Prut ve Tuna nehri ve nehirdekiadalar›n s›n›rlar›n› çizme gayretinde bulunmaktad›r. Taraflar buralarda askeri ve ti-cari varl›¤›n› hissettirmek istemektedir.

Beflinci ve alt›nc› madde s›n›r tespit ve iade maddesidir. Bu maddelere göre Ef-lak ve Bo¤dan, Prut suyu ve Eflak’›n kara k›sm› savafltan önceki hali ile Osmanl›Devleti’ne iade edilecekti. Ancak Osmanl› Devleti iki y›l boyunca bölgeden vergialmayacakt›. Ayr›ca bu bölge ile ilgili daha önceki antlaflmalardaki maddeler baki


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

kalacakt›. Anadolu yakas›ndaki hudut, savafltan önceki hali esas al›narak aynenOsmanl› Devleti’ne iade edilecekti.

Yedinci madde ise mübadele maddesidir. Rusya’ya b›rak›lan bölgelerdeki Müslü-man ve Türk ahali isterlerse mallar›n› bedeli ile sat›p Osmanl› s›n›rlar›na göçebile-cekti. Ayn› durum Osmanl› taraf›nda kalan yerlerdeki H›ristiyanlar için de geçerliydi.

Sekizinci madde ise S›rplar›n isyan›na dair maddedir. S›rplar›n cezaland›r›lma-yaca¤› ve bir nevi özerkli¤ini ifade eden bir metindir. Bu madde ile art›k Rusya’n›nS›rplar› korumac› tutumlar› daha da netleflmifl bulunuyordu. Cezaland›r›lmayacak-lar› garantiye al›nmak suretiyle, S›rplar›n Osmanl› topraklar› içerisindeki milliyetçifikirlerini yaymalar› ve geliflmelerinin önü aç›lmak isteniyordu.

Dokuzuncu ve onuncu maddeler ise, esirlerin de¤iflimi ve iki tarafa ait halk ara-s›ndaki ticari vb. alacak verecek konular›n›n nas›l yap›laca¤›na iliflkin idi.

On birinci madde ise, antlaflman›n karfl›l›kl› imzalanmas›ndan sonra, asker vedonanman›n çekilmesi konusunda idi. Asl›nda her iki taraf›n donanmalar› da kar-fl›l›kl› olarak hareket edemez bir haldeydi.

On ikinci madde ise Yafl Antlaflmas›’nda geçen Garb ocaklar› korsanlar›n›nRusya ile ticaretini düzenleyen maddesinin ibkas› idi. Bu madde, Rusya’n›n Akde-niz’de ticaret yapma iste¤i ve orada var olma gayretinin devam› niteli¤indedir.

On üçüncü madde ise, Osmanl› s›n›rlar› d›fl›nda bir konu olan Rus-‹ran ihtilaf-lar›nda Osmanl› Devleti’nin arabuluculu¤unun Ruslar taraf›ndan kabulüne dairdir.

On dördüncü madde ise dostluk maddesidir. Her iki devlet de bar›fl antlaflma-s›n›n bu flartlarda kabulünü onaylamakla birlikte, olas› karfl›l›kl› tecavüz ve s›n›r afl-ma hareketlerini durdurma amac›n› vurgulamaktayd›. Bu maddeye göre, kabuledilen s›n›rlar her halükarda baki olacakt›. On befl ve on alt›nc› maddeler imza yet-kisi ve teyidi ile alakal› maddelerdir.

Ruslar, aral›klarla da olsa yaklafl›k alt› y›l süren savafltan ald›klar› bölgelerdensadece Beserabya bölgesini topraklar›na katt›lar. Osmanl› Devleti’nin savafl sebebisayd›¤› Eflak ve Bo¤dan ise Osmanl› topraklar›nda kald›. Prut nehri, her iki devle-tin de kabul etti¤i do¤al bir s›n›r olarak kayda geçirildi. Baserabya bölgesinin Rus-lar’da kalm›fl olmas› sebebiyle, Kili Bo¤az›n› da onlar ele geçirdiler. Bu durum, Tu-na nehrinin bu a¤z›nda Osmanl› Devleti kadar var olmalar› ve söz sahibi olmalar›anlam›na geliyordu. Eflak çeflitli imtiyazlar kazanm›flt›. Bu savafl sonras› S›rbistanba¤›ms›zl›¤›n› ilan etme hayalini ertelemek zorunda kald›. Osmanl› Devleti aç›s›n-dan mesele sadece S›rbistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n›n engellenmesi de¤ildi. S›rbistan’a ta-n›nan yeni imtiyazlar, Mora yar›madas›nda da ba¤›ms›zl›k isteklerinin dile getiril-mesine yol açt› ve Ruslar›n da aleni desteklerinin görülmesine neden oldu.

Rusya aç›s›ndan Bükrefl Antlaflmas› de¤erlendirilecek olursa, Avrupa ve Os-manl› iç siyasetindeki geliflmeler Rusya’n›n lehine yorumlanabilecekken Rusya’n›nkendi pay›na az bir fleylerle yetinip Bükrefl Antlaflmas›’n›n imzalamas›n› hatal› birpolitika olarak görmek çok do¤ru de¤ildir. Ruslar mant›kl› hareket ederek risk al-maktan kaç›nm›flt›r. Bükrefl Anlaflmas›’na imza atmalar›n›n alt›nda yatan esas se-bep; Avrupa’daki durum idi. Özellikle Napolyon’un Avrupa’ya tahakküm emelleriRusya’n›n gözünü korkutan ana unsurdu. Osmanl› iç siyasetindeki geliflmeler Rus-lara cesaret vermekle beraber, Napolyon’un Avrupa içlerine do¤ru ilerlemesi herfleye ra¤men Ruslar› korkutuyordu. Bundan dolay› bir an evvel antlaflmay› imzala-man›n yoluna bakt›. Netice olarak Ruslar, bu antlaflma ile baz› ç›karlar›n› bir süre-li¤ine ertelemek zorunda kald›lar.

Bükrefl Antlaflmas›’n› Rusya aç›s›ndan nas›l de¤erlendirirsiniz?

100 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

Kutuzof: 1745 y›l›ndaPetersburg’da do¤du. 14yafl›nda Rus ordusuna girdi.Polonya ve Osmanl›ordusuna karfl› savaflt›.General Suvarov’dan savaflteknik ve taktikleri ö¤rendi.1805’te Frans›z birliklerinekarfl› zafer kazand›. Ayn› y›la¤›r bir yenilgi al›ncagörevden uzaklaflt›r›ld›.Bo¤dan’daki Rus ordusununkomutan› yap›ld›.Osmanl›lar› birkaç kezyenilgiye u¤ratt›. 28 May›s1812’de yap›lan BükreflAntlaflmas›’na zemin olangörüflmelerde bulundu.Ancak acil bar›fl isteyen RusÇar› ile ayn› fikirde olmad›¤›için görevden al›nd›.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3


Avrupa’da bafl› çeken ‹ngiltere ve Fransa’n›n te-

mel politikalar›n› ve 1807 Tilsit Antlaflmas› ile

Fransa’n›n Avrupa siyasetindeki dengeleri nas›l

de¤ifltirdi¤ini irdeleyebilme

Frans›z-Rus Savafl›’nda Rusya zor anlar yaflad›.Çat›flmalar›n en fazla k›z›flt›¤› Friedland savafl›n›Frans›zlar 14 Haziran 1807 tarihinde kazand›. RusÇar›n›n Frans›zlar’dan bar›fl iste¤i üzerine Napol-yon ile Çar Aleksand›r bulufltular ve Tilsit bar›flantlaflmas›n› imzalad›lar. Tilsit antlaflmas›n›n Os-manl› Devleti aç›s›ndan çok önemli anlamlar›vard›. Fransa, Osmanl› Devleti ile birlikte dav-ranmaktan vazgeçece¤i gibi, ‹stanbul’u Rusya ilebar›fl yapmaya zorlayacakt›. Buna karfl›l›k Rusyada Fransa ile ‹ngiltere aras›nda bir uzlaflma sa¤-lanmas›na çal›flacakt›. Osmanl› yönetimini Eflakve Bo¤dan’› Ruslara terk etmeye ikna edece¤inedair madde, zaten Osmanl›-Rus savafl›n›n baflla-mas›na sebep olan bir durumdu. Napolyon Os-manl›lar›n savafl› bafllatmas›na neden olan duru-ma ra¤men böyle bir maddeyi antlaflmaya koy-mas›, Osmanl›larca dostça bir yaklafl›m de¤ildi.Bu maddenin devam›nda, Osmanl› Devleti’ni ik-na edemedi¤i durumda ise, Rusya’ya askeri yar-d›mda bulunaca¤› ifadesi vard›. Bu antlaflma, Na-polyon’un çizmeye çal›flt›¤› Avrupa ve Osmanl›stratejisinin aç›k bir göstergesidir. Bu da Avru-pa’da Ruslar›n yard›m›n› temin etmek, Osmanl›Devleti’ne flirin görünmek, Ruslar’dan yana hare-ket imkan›n› elinde tutmak demekti. Tilsit’tekiFrans›z-Rus görüflmeleri, Bonapart’›n Osmanl›Devleti’ne ve topraklar›na bak›fl aç›s›n› çizmiflti.Rusya’y› ma¤lup etmifl olmas›na ra¤men, Avru-pa’da Rus yard›m›na duydu¤u ihtiyac› Osmanl›düflmanl›¤›n›n ard›na gizliyordu. Ancak Osmanl›devlet adamlar›, Napolyon’un bu davran›fl›n›nikiyüzlü politik bir manevra oldu¤unu biliyorlar-d›. ‹ngiliz ve Rus tehlikesine karfl› Fransa’y› dakaybetmemek için bu duruma göz yumuyorlar-d›. Fakat, bir y›l sonraki Erfurt görüflmelerindebu ikiyüzlülük ayyuka ç›kt›. Her ne kadar Erfurtgörüflmeleri Avrupa’n›n genel siyaseti üzerine ya-p›l›yor olsa da, Ruslar›n Osmanl› topraklar› üze-rindeki emellerinin Napolyon taraf›ndan destek-lendi¤ini ayan beyan ortaya koydu.

Avrupa’daki güç yar›fl›n›n Osmanl› Devleti’nin

d›fl iliflkilerine yans›mas›n› analiz edebilme ve

Çanakkale Antlaflmas›’n›n Osmanl› Devleti ve

‹ngiltere aç›s›ndan önemini kavrayabilme

Avrupa’daki güç yar›fl›, XIX. yüzy›l›n bafl›nda çokh›zl› bir flekilde geliflti. Avrupa, ‹ngiltere ve Fran-sa aras›nda iki kutuplu bir hale gelmiflti. Di¤erdevletler bu iki devlet etraf›nda kümeleniyordu.Napolyon’un amac›, Avrupa’n›n tek hâkimi ol-makt›. ‹ngilizler, Rusya ile ittifak halinde olup,Osmanl›’n›n Rusya’ya savafl ilan etmesini istemi-yordu. Çünkü Fransa karfl›s›nda Ruslar’›n güç du-rumda kalmas›n› istemiyordu. ‹ngilizler, güç du-rumda bulunan Osmanl› Devleti’nin bu duru-mundan faydalanarak ‹stanbul önlerine kadargeldi. Fakat flehri iflgal etmekten vazgeçerek ge-ri döndü. Frans›z elçisinin ‹ngilizlerin flehri iflga-le giriflemeyece¤i tahmini do¤ru ç›km›flt›. Bu du-rum Ruslar’› da hayal k›r›kl›¤›na u¤ratt›. Geri dö-nen ‹ngiliz donanmas›, bu defa M›s›r’a yönelip‹skenderiye’yi iflgal etti. Ancak k›sa sürede bura-y› boflaltmak zorunda kald›. ‹ngilizler k›sa bir sü-re sonra Osmanl› Devleti ile anlaflma yollar›n›arad›. Bunun sonucunda Kal’a-i Sultaniye ya dadi¤er ifadeyle Çanakkale Antlaflmas›, 5 Ocak 1809tarihinde imzaland›. On iki maddeden oluflan buantlaflman›n Osmanl› Devleti aç›s›ndan en önem-li taraf›, Bo¤azlar›n yabanc› donanmalara karfl›kapal› tutulmas› ilkesini ‹ngiltere’ye kabul ettir-mek idi. ‹ngiltere aç›s›ndan önemi ise, Bonaparttaraf›ndan Britanya adas›na uygulanan “kara mu-hasaras›”n› Bo¤azlarda aflm›fl olmas›yd›.

Osmanl›-Rus Savafllar›n› ve Osmanl› Devleti’nin

devletleraras› iliflkilerde yaln›z kalmamak için

sürdürdü¤ü çabalar› de¤erlendirebilme

1808 tarihli mütarekeden bir sonuç ç›kmay›ncaRusya, ‹smail ve ‹brail’i ele geçirmiflti. Osmanl›ordusu sadrazam Yusuf Pafla komutas›nda fium-nu’da bir karargah kurdu. ‹lk etapta baflar›l› birsavunma yap›lmas›na ra¤men, daha sonra Hüs-rev Pafla komutas›ndaki Osmanl› ordusu yenilgi-ye u¤rad›. Ard›ndan Silistre’yi kuflatan Ruslar ba-flar›s›z oldu ve geri çekilmek durumunda kald›.Napolyon’un Rus Çar› ile Tilsit ve Erfurt’ta Os-manl› aleyhine antlaflmalar yapmas› ise, Osman-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

102 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

l›’n›n ‹ngilizlere yaklaflmas›na neden oldu. Os-manl›’daki hava Fransa’n›n aleyhineydi. Osman-l›lar ‹ngilizler’le Çanakkale Antlaflmas›’n› yapt›-lar. Böylece ‹ngilizler’den gelebilecek tehlikeyiönlemifl oldular. Ayr›ca Fransa’n›n Osmanl›larasald›rma ihtimaline karfl› bir de gizli antlaflma ya-p›ld›. Çanakkale Antlaflmas›, ayn› zamanda Bo-¤azlar sorununu uluslararas› bir boyuta da tafl›-m›fl oldu. Bu arada Napolyon tam bir ikiyüzlüpolitika yürütüyordu. Avrupa’da bir taraftan Rus-lar›n yard›m›n› temin etmeye çal›fl›yor, di¤er ta-raftan da Osmanl›ya flirin gözükmek için elindengeleni yap›yordu. Ayn› zamanda Lehistan krall›-¤›n› dirilterek Ruslar› da engellemeye çal›fl›yor-du. Ruslar›n Osmanl› topraklar›na sald›rmas›n›desteklemekten de geri kalm›yordu. Tilsit ve Er-furt Antlaflmalar›, Frans›z-Rus dostlu¤unu pekifl-tirmek amac›n› güdüyorken, Osmanl› Devletialeyhine ciddi tehditler içeren maddeleri de ba-r›nd›r›yordu. Özellikle Tilsit’te tart›fl›lan ve muta-b›k kal›nan maddeler, Osmanl› Devleti’ne hayathakk› vermiyordu.

Uluslararas› dengeler bak›m›ndan Bükrefl Ant-

laflmas›’n›n önemini aç›klayabilme

Osmanl›-Rus savafl› 1812 y›l›na kadar aral›klarladevam etti. Sonunda Bükrefl Antlaflmas› imzalan-d›. Osmanl› iç siyasetindeki geliflmeler Ruslar›nlehine olmakla beraber, Napolyon’un Avrupa iç-lerine do¤ru ilerlemesi her fleye ra¤men Ruslar›korkutuyordu. Bundan dolay› bir an evvel ant-laflmay› imzalaman›n yoluna bakt›. Netice olarakRuslar, bu antlaflma ile ele geçirdikleri topraklar-dan sadece Baserabya’y› ald›lar. Eflak ve Bo¤danOsmanl› Devleti’ne iade edildi. Eflak imtiyaz ka-zanamad›. S›rplar›n da ba¤›ms›zl›k umudu Rusyataraf›ndan karfl›lanamad›. Prut nehri iki devletaras›nda s›n›r olarak kabul edildi. Baserabya’y›elinde tutmaya muvaffak olan Ruslar Kili Bo¤a-z›’na da hakim olduklar›ndan Tuna nehrinin bua¤z›nda Osmanl› Devleti ile ortak haklar edin-mifllerdi.

4NA M A Ç


1. XIX. yüzy›l›n bafllar›nda Fransa ile savafl halinde olanRusya’n›n zor durumda kalmas›n› istemedi¤i için, Os-manl›lara Ruslar ile savaflmamay› telkin eden devlet afla-¤›dakilerden hangisidir?

a. Avusturyab. ‹ngilterec. Prusyad. Piyemontee. Hollanda

2. Osmanl› Devleti ile ‹ngiltere aras›nda yap›lan Ça-nakkale (Kal’a-i Sultaniye) Antlaflmas›’nda ‹ngiliz taraf›,Osmanl›lara hangi devlete karfl› iflbirli¤i güvencesi ver-mifltir?

a. Rusyab. Fransac. Prusyad. Avusturyae. Hollanda

3. ‹ngiltere ile imzalanan Kal’a-i Sultaniye (Çanakkale)Antlaflmas›’n›n hükümleri aras›nda afla¤›dakilerden han-gisi yer almaz?

a. ‹ngilizlerin Türk esirleri serbest b›rakmas›b. ‹ki ülke aras›nda önceden cari olan ticaret hü-

kümlerinin devam etmesic. Bo¤azlar›n yönetiminin Osmanl› uhdesinde ol-

du¤unun kabul edilmesid. Karadeniz’in bir Türk iç denizi oldu¤unu ‹ngilte-

re’nin kabullenmesie. ‹ngiliz taraf›n›n iflgal etti¤i mahallerden ç›kmay›

kabul etmesi

4. Osmanl› Devleti ile Rusya aras›nda Bükrefl Antlafl-mas› görüflmelerinin uzamas›nda, hangi iki nehrin tica-ri öneme haiz adalar›n›n mülkü ile ilgili anlaflmazl›klaretkili olmufltur?

a. Don- Volgab. Meriç- Prutc. Seyhun- Ceyhund. Nil- Tunae. Tuna- Prut

5. Rus birliklerinin 1810’da Osmanl› Devleti’ne taarru-za geçti¤i yerler aras›nda afla¤›dakilerden hangisi yeralmaz?

a. Silistreb. fiumnuc. Sivastopold. Ni¤bolue. Edirne

6. Napolyon ile Rus Çar› aras›nda Avrupa meseleleri-nin görüflüldü¤ü ve Osmanl› aleyhine kararlar›n al›nd›-¤› görüflmeler aras›nda afla¤›dakilerden hangisi yer al›r?

a. Erfurtb. Frankfurtc. Parisd. Brüksele. Viyana

7. Yafl ve Bükrefl Antlaflmalar›’nda Rusya’n›n GarbOcaklar›’yla ticaret ibkas› talebinde bulunmas›, afla¤›da-ki bölgelerden hangisinde ticaret yapma iste¤inin birgöstergesidir?

a. Balt›kb. Akdenizc. K›z›ldenizd. Pasifike. Tuna Nehri

8. XIX. yüzy›l bafllar›nda Rus sald›r›lar›na maruz kalanOsmanl›lar›n, Ruslarla savafllar›nda, Rus iflgaline u¤ra-yan afla¤›daki yerlerden hangilerini geri alma amac› güt-tükleri söylenemez?

a. K›r›mb. Eflakc. Bo¤dand. Azak Denize. Kafkasya

9. XIX. yüzy›l Osmanl›-Rus savafllar›nda afla¤›daki ül-kelerden hangisinin kazançl› ç›kt›¤› söylenemez?

a. ‹sveçb. Yunanistanc. Romanyad. S›rbistane. Karada¤

10. 1807 Tilsit Antlaflmas›, Fransa’n›n Avrupa’da afla¤›-daki devletlerden hangisiyle iyi diplomatik iliflkiler için-de oldu¤unu göstermektedir?

a. Osmanl› Devletib. ‹ngilterec. Prusyad. Avusturyae. Rusya


104 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tilsit Görüflmeleri 1807” ve“Osmanl›-Rus Savafl› 1809” konusunu yenidengözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ngilizlerle ‹ttifak ve Çanak-kale Anlaflmas› 5 Ocak 1809” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ngilizlerle ‹ttifak ve Çanak-kale Anlaflmas› 5 Ocak 1809” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bükrefl Anlaflmas› 28 May›s1812” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Rus-Savafl› (1809-1812)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tilsit Görüflmeleri 1807”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bükrefl Anlaflmas› 28 May›s1812” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Rus-Savafl› (1809-1812)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Osmanl› Rus-Savafl› (1809-1812)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tilsit Görüflmeleri 1807”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

1800’lü y›llar›n bafllar›nda Avrupa’da sanayi devrimi veFrans›z ‹htilalinin de etkisiyle yo¤un bir rekabet vard›.Bu rekabetin bafll›ca iki aktörü ‹ngiltere ve Fransa idi.Bu yüzden Avrupa k›tas›nda iki kutuplu bir yap› ortayaç›kt›. Bu kutbun bir yan› Fransa ise karfl›s›nda da ‹ngil-tere vard›. Di¤er devletlere tarafs›z kalma imkan› tan›n-m›yor, birinin yan›nda olan devlet, di¤erinin karfl›s›ndakabul ediliyordu.

S›ra Sizde 2

Rus Çar› Aleksandr’›n General Kutuzof’u görevden al-mas›n›n temel amac›, Osmanl› Devleti’ne karfl› bir iyiniyet ad›m› olmas›d›r. Çar acil bir bar›fl›n gerekli oldu-¤unu düflünüyordu. Zira Frans›z tehlikesi gittikçe büyü-yordu. K›sacas›, Rus Çar› Frans›zlar›n ilerlemesini ken-dileri için tehlike görüyor, Osmanl›larla biran evvel an-lafl›p, Frans›zlara karfl› daha güçlü bir ordu ile muhatapolmak istiyordu.

S›ra Sizde 3

Avrupa k›tas›ndaki güç yar›fl› adeta her geçen gün de-¤iflen bir geliflme gösteriyordu. Bu geliflmelerin bir k›s-m› ve Osmanl› iç siyasetindeki geliflmeler, Rusya’n›n le-hine yorumlanabilecekken Rusya’n›n ç›karlar›n› dahaaz oranda karfl›layan bir metinle yetinip antlaflmay› im-zalamas›n› yanl›fl bir politika olarak de¤erlendirmek ye-rinde de¤ildir. Özellikle Napolyon’un Avrupa’y› ege-menlik alt›na almak istemesi ve Rusya’y› tehdit edecekbir kapasiteye ulaflmas›, Rusya’y› korkutan anlafl›labilirbir nedendir. Rusya’n›n bu durumu dikkate alarak, Os-manl› Devleti ile anlaflma yoluna girmesi, kendi ç›karla-r› lehinde de¤erlendirilebilecek ihtiyatl› bir davran›fl bi-çimi ve do¤ru bir politik ad›md›r.



Akflin, Sina (editör), (2009), “Siyasal Tarih 1789-1908”,(S. Akflin-M. Kunt-S. Farooqi- Z. Toprak-H.G. Yur-dayd›n-A. Ödekan) Türkiye Tarihi 3, Osmanl› Dev-

leti 1600-1908, ‹stanbul.Armao¤lu, Fahir, (1997), 19. Yüzy›l Siyasi Tarihi (1789-

1914), Ankara.Beydilli, Kemal, (1992), “Bo¤azlar Meselesi”, Türkiye

Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklopedisi (D‹A), c. VI, ‹s-tanbul, s. 266-269.

Jorga, Nikola, (2005), Osmanl› ‹mparatorlu¤u Tarihi,Cilt V, ‹stanbul.

K›z›ltoprak, Süleyman, (2010), M›s›r’da Osmanl›’n›n SonYüzy›l›, ‹stanbul.

Kurat, Akdes Nimet, (1970), Türkiye ve Rusya: XVIII.

Yüzy›l Sonundan Kurtulufl Savafl›’na Kadar Türk-

Rus ‹liflkileri (1798-1919), Ankara. ______________, (1948), Rusya Tarihi: Bafllang›c›ndan

1917’ye Kadar, Ankara. Lee, Stephen J., (2002), Avrupa Tarihinden Kesitler

1789-1980, Ankara. Mufassal Osmanl› Tarihi, (1962), ‹stanbul.Riasanovsky, Nicholas V.- Steinberg, Mark D., (2011),

Rusya Tarihi, (Çeviren: Figen Dereli), ‹stanbul. Sander, Oral, (1989), Siyasi Tarih, ‹lkça¤lardan-1918’e,

Ankara.Shaw, Stanford J.- SHAW, Ezel Kural, (2000), Osmanl›

‹mparatorlu¤u ve Modern Türkiye 1808-1975, (Çe-viren: Mehmet Harmanc›) c. II, ‹stanbul.

fiirokorad, A.B., (2009), Ruslar›n Gözünden 240 Y›l K›-

ran K›rana Osmanl›-Rus Savafllar› : K›r›m-Balkan-

lar-93 Harbi Ve Sar›kam›fl, ‹stanbul. Tukin, Cemal, (1997), Osmanl› ‹mparatorlu¤u Devrin-

de Bo¤azlar Meselesi, ‹stanbul.Uçarol, Rifat, (2010), Siyasi Tarih 1789-2010, ‹stanbul.Vernadsky, George, (2009), Rusya Tarihi, (Çeviren: Do-

¤ukan M›zrak, Egemen Ç. M›zrak), ‹stanbul.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;XIX. yüzy›l›n ilk yar›s›ndaki iç ve d›fl sorunlar›n nedenlerini aç›klayabilecek,Balkanlarda bafl gösteren ayr›l›kç› isyanlar›n sebeplerini çözümleyebilecek,Bu süreçte Bab›âli’nin d›fl politikas›n› ve denge siyasetini de¤erlendirebilecek,Radikal reformlar dönemi olarak II. Mahmud Devri’ni tan›mlayabileceksiniz.

‹çindekiler

• II. Mahmud• Balkan Milliyetçili¤i• fiark Meselesi

• Hasta Adam• M›s›r Sorunu• Denge Politikalar›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

Osmanl› Tarihi(1789-1876)

• RAD‹KAL DE⁄‹fi‹M DÖNEM‹OLARAK II. MAHMUD DEVR‹

• BALKANLARDA AYRILIKÇI‹SYANLAR VE AVRUPA’DA YEN‹DÜZEN

• MERKEZ‹YETÇ‹ DEVLET‹N ‹NfiASIVE KÖKLÜ REFORMLAR SÜREC‹

• DEVR‹N KARAKTER‹ST‹⁄‹ VEGERÇEKLEfiT‹R‹LEN REFORMLAR

Köklü De¤iflim veDönüflüm: II. Mahmud Devri


RAD‹KAL DE⁄‹fi‹M DÖNEM‹ OLARAK II. MAHMUDDEVR‹

XIX. Yüzy›l Bafllar›nda Genel DurumOtuzuncu Osmanl› padiflah› olarak 28 Temmuz 1808’de tahta ç›kan II. Mahmud’unsaltanat dönemini, XVIII. yüzy›l›n sonlar› ve XIX. yüzy›l›n bafllar›nda meydana ge-len iç ve d›fl geliflmeler flekillendirmifltir. Bunlar; Fransa’n›n, Kuzey ‹talya’da ma¤-lup etti¤i Avusturya ile imzalad›¤› Campo Formio Antlaflmas› (1797) uyar›nca Ar-navutluk k›y›lar›na ve Yunan adalar›na yerleflmesiyle bafllayan ayr›l›kç› isyanlar,Frans›z ‹htilal› sonras›nda bafllayan koalisyon savafllar› ve M›s›r’›n iflgal giriflimiyle(1798) Avrupa’da alt üst olan siyasi dengeler Nizam-› Cedid ad›yla III. Selim’in bafl-latt›¤› reform sürecine Kabakç› Mustafa ‹syan›’yla (1807) son verilmesi ve padifla-h›n katledilmesiyle ortaya ç›kan siyasi istikrars›zl›kt›r. Nitekim 1808’de karfl› birdarbeyle tahta ç›kart›lan II. Mahmud, kaos ortam›nda ve Sadrazam Alemdar Mus-tafa Pafla’n›n gölgesinde iktidar› devrald›.

Osmanl› Devleti XIX. yüzy›la, geleneksel dostu olarak gördü¤ü ve topraklar›nataarruz ihtimali vermedi¤i Fransa’n›n M›s›r’› iflgal girifliminin getirdi¤i flaflk›nl›k vesavafl ortam›nda girmiflti. Bu durum karfl›s›nda Bab›âli; Rusya, ‹ngiltere ve SicilyaKrall›klar› ile kurdu¤u ittifaklarla, Frans›zlar› M›s›r’dan ç›karmay› baflard› (1802).Ancak müttefik s›fat›yla M›s›r’a giren ‹ngiltere’nin yerel güç odaklar› olan Kölemen-leri koz olarak kullanmaya kalk›flmas› ve ‹skenderiye kentini tahliye etmemektedirenmesi, yeni bir siyasi krize yol açt›. Yo¤un diplomatik giriflimler ve bir tak›mtavizler karfl›l›¤›nda ‹ngilizlerin M›s›r’› tahliye etmeleriyle, Osmanl› Devleti Do¤uAkdeniz ve Kuzey Afrika’n›n kontrolü bak›m›ndan oldukça önemli olan M›s›r’› ye-niden hâkimiyeti alt›na alm›fl oldu (Mart 1803).

XVIII. yüzy›l sonlar›nda dünya siyasetine yön veren önemli geliflmelerden biride Frans›z ‹htilal› idi (1789). ‹htilal›n yaratt›¤› kargafla ortam›n› ve ard›ndan yay›laneflitlik, özgürlük ve ulusçuluk fikirlerini, Avrupa’n›n iç sorunu ve Bat›daki iktidar-lar›n sergiledi¤i kötü yönetimin sonucu fleklinde de¤erlendiren Osmanl› Devleti,di¤er devletlerin aksine Fransa’n›n yeni rejimini hemen tan›m›flt›. Osmanl› taht›n-da III. Selim’in bulundu¤u bu dönemde, Nizâm-› Cedîd ad›yla 1793’te bafllat›lm›flolan reform program›n› uygulamaya çal›flan Osmanl› Devleti, Frans›z ‹htilal›’n›nyayd›¤› fikirlerin etkilerini, XIX. yüzy›la damgas›n› vuracak olan ayr›l›kç› isyanlar-la somut olarak görecek ve yaflayacakt›r.

Köklü De¤iflim ve Dönüflüm:II. Mahmud Devri

Fransa’n›n Avusturya ile imzalad›¤› Campo Formio Antlaflmas›’yla Mora ve Ar-navutluk sahillerine yerleflmesiyle bafllayan bu süreç, M›s›r’›n iflgali karfl›s›nda Os-manl› Devleti’nin ittifak yapt›¤› Rusya’n›n, müttefik devlet statüsüyle bölgeye geli-fliyle yeni bir boyut kazand›. Rusya’n›n bir dünya devleti olmak amac›yla Çar I. Pet-ro (hd.1682-1725) devrinden beri hedefledi¤i, Balkanlar ve Bo¤azlar üzerindenAkdeniz havzas›na, di¤er bir ifadeyle güneye inme emeli, her fleyden önce söz ko-nusu bölgelerde istikrars›z bir ortam yarat›lmas›na ba¤l›yd›. Panslavizm politikas›ve Avrupal› devletler ile Rusya aras›ndaki sömürgecilik yar›fl›n›n h›zlanmas›, Bal-kanlarda ba¤›ms›zl›k hareketlerinin bafllamas›nda en önemli etkenler olmufltur.

Osmanl›da Bir ‹lk: Sened-i ‹ttifak ve Padiflah›n ‹radesine S›n›rlamaOsmanl› Devleti’nde XVI. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren ayan ve eflraf gibi ad-larla an›lan mahalli güç odaklar›, merkezi otoritenin güç kayb›na paralel olarak za-manla güçlendiler. XVIII. yüzy›la gelindi¤inde, Anadolu ve Rumeli’de güçlü ailelerve hanedanl›klar ortaya ç›kt›. Devlet taflrada otoritesini kuramad›¤›ndan, zamanlabu güçlerin varl›¤›n› kabul etmek zorunda kald›. Bu flartlar alt›nda ayanlar›n birbir-leriyle ve devletle olan mücadeleleri, kontrolleri alt›ndaki bölgelerde siyasi ve sos-yal dengeleri alt üst etti. Öte yandan Kabakç› ‹syan› sonunda yaflanan taht de¤iflik-li¤inden sonra kendisi de bir ayan olan Alemdar’›n devletin iki numaral› adam› ya-ni sadrazam olmas›yla, ayanlar da fiilen iktidara ortak oldular. Üstelik isyan sonu-cu taht de¤iflikli¤inin yaflanmas› ve II. Mahmud’un onun sayesinde tahta oturmuflolmas›, sadrazam› padiflahtan daha etkin bir konuma getirmiflti.

Ülkede düzenin sa¤lanmas› için hükümetle ayanlar›n görüflmesi ve uzlaflmas›gerekti¤ini düflünen Alemdar, Rumeli ve Anadolu’daki ayanlar› merkeze davet et-ti. ‹stanbul’a kendi ordular›yla gelen ve Üsküdar ile Davutpafla gibi flehrin d›fl›nda-ki yerlerde konaklayan ayanlar aras›nda, Anadolu’dan Cabbarzâde Süleyman Bey,Karaosmano¤lu Ömer A¤a, Kalyoncu Mustafa ve Rumeli’den ise Sirozlu ‹smail Beygibi flöhretli isimler de mevcuttu. Tepedelenli Ali Pafla gibi baz› güçlü ayanlar isebu davete olumsuz cevap verdiler. Ard›ndan Sadrazam Alemdar Mustafa Pafla bafl-kanl›¤›nda âyanlar, devlet görevlileri ve askeri temsilcilerin kat›l›m›yla Kâ¤›tha-ne’deki Ça¤layan Köflkü’nde genifl kat›l›ml› bir toplant› yapt›lar (29 Eylül 1808).Müzakereler sonucunda merkez bürokratlar›yla ayanlar›n bir k›sm› aras›nda Se-ned-i ‹ttifak (Uzlaflma Metni) olarak adland›r›lan bir metin kaleme al›nd› (7 Ekim1808). II. Mahmud’un onay›na sunulan bu metin, padiflah›n hatt-› hümayunu (pa-diflah›n bizzat kaleme ald›¤› yaz›) ile resmen geçerli ve ba¤lay›c› siyasi bir belge ni-teli¤i kazand›.

Sened-i ‹ttifak, “girifl”, yedi madde ve bir ekten oluflmaktad›r. Girifl bölümündeOsmanl› devlet düzeninin bozulmas› ve kötü gidiflat›n devletin varl›¤›n› tehdit nok-tas›na geldi¤i, bu nedenle bir uzlaflma metni olarak Sened-i ‹ttifak’›n imzaland›¤›ifade edilmektedir. Metin k›sm›nda yer alan maddeleri ise flu flekilde özetlemekmümkündür:

• Padiflah›n ve vekili sadrazam›n buyruklar›na uyulacak, flayet sadrazam keyfiuygulamalara kalk›fl›rsa ayanlar›n buna karfl› ç›kma haklar› sakl› kalacakt›.

• Ayanlar, nüfuzlar› alt›ndaki bölgelerinden devletin asker toplamas›na karfl›ç›kmayacaklar, ayk›r› hareket edenlere elbirli¤iyle müdahale edilecektir.

• Devlet nam›na modern askeri birlikler oluflturulacak, yeniçeriler ve di¤erocaklar muhalefet ederlerse, ayanlar davet beklemeksizin asileri cezaland›-rabilecekti.

108 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

Panslavizm: Slav kökenlitüm milletleri Rusya’n›nflemsiyesi alt›nda bir arayagetirme hedefi.

Ayan: Taflrada devlet-halkiliflkilerine arac›l›k edennüfuzlu kimseler.

• Vergilerin toplanmas›nda yolsuzlu¤a kesinlikle meydan verilmeyecekti. • Ayanlar›n devlete itaat ve hizmetlerine karfl›l›k, devlet de onlar›n fiili kaza-

n›mlar›n› meflru kabul edecekti.Belgenin ek k›sm›nda ise geçerlili¤inin devam› için gelecekte sadrazam ve fley-

hülislâm olarak atanacaklar›n bu metni imzalamalar› hükmü yer almaktayd›.Baz› tarihçiler taraf›ndan, Magna Carta’ya benzetilen Sened-i ‹ttifak, 1808’de

devlet ile mahalli güç odaklar› olan ayanlar aras›nda imzalanan siyasi bir belgedir.“Türk Magna Carta’s›” fleklindeki yak›flt›rma; dayanaklar›, tarihi süreç ve sonuçlar›bak›m›ndan gerçekçi de¤ildir. Bununla birlikte Sened-i ‹ttifak’›n, padiflah›n yetki-lerini k›s›tlad›¤› ve mutlak otoritesini s›n›rlad›¤›na flüphe yoktur. Bu belgeyi, dev-rin feodal güçleri olan baz› ayanlar›n mevcut kazan›mlar›n› iktidar karfl›s›nda ga-ranti alt›na alma çabas› olarak yorumlamak da mümkündür.

Osmanl› tarihinde örne¤i bulunmayan ve devlet ile taflradaki güç odaklar›na karfl›l›kl› hakve sorumluluklar yükleyen bu siyasi belge, asl›nda önceki dönemlerde ve özellikle III. Se-lim devrinde, merkezin taflra üzerindeki etkinli¤ini tamamen kaybetmesinin kaç›n›lmazsonuçlar›ndan biriydi.

Sened-i ‹ttifak’›n imzalanmas›ndan sonra ayanlara ait kuvvetlerin önemli birk›sm› ‹stanbul’dan ayr›l›nca, yeniçeriler tekrar isyan ettiler (16 Kas›m 1808). Sözkonusu ayaklanmada Alemdar Mustafa Pafla hayat›n› kaybedince, II. Mahmud, ya-n› bafl›ndaki bir ayan›n vesayetinden kurtuldu ve Sened-i ittifak da hükümsüz kal-m›fl oldu.

Aky›ld›z, Ali (1998), “Sened-i ‹ttifak’›n ‹lk Tam Metni”, ‹slam Araflt›rmalar› Dergisi, II,209-222.

BALKANLARDA AYRILIKÇI ‹SYANLAR VE AVRUPA’DA YEN‹ DÜZEN

S›rp ‹syan› ve Sonuçlar›S›rplar›n yaflad›¤› topraklar, II. Murat (1421-1451) ve II. Mehmed (1451-1481) dev-rindeki fetihlerle Osmanl› hâkimiyetine girmiflti. XVIII. yüzy›l sonlar›nda Rusya veAvusturya ile yap›lan savafllara sahne olan bu bölgede rakipleri, Osmanl› Devleti’nizay›flatmak amac›yla, S›rplar aras›nda dini söylemleri de öne ç›kararak ayr›l›kç› fi-kirleri yaymaya özellikle gayret gösterdiler. Fransa Campo Formio Antlaflmas›’yla(1797) o dönemde Arnavutluk’un sahil kesimini oluflturan, bugün ise Yunanis-tan’›n s›n›rlar› içinde bulunan Preveze ve Parga sahilleri ile Yunan adalar›n› ele ge-çirdi. Fransa’n›n tarihinde ilk kez Osmanl› Devleti’yle s›n›r komflusu olmas›, devle-tin Balkanlardaki varl›¤› ve güvenli¤i aç›s›ndan tam anlam›yla bir dönüm noktas›oldu. Çünkü bu geliflmeyle Frans›z ‹htilal›’n›n getirdi¤i milliyetçilik ve ba¤›ms›zl›kfikirleri bölgeye tafl›nm›fl oluyordu. Nüfuzunu güçlendirmek isteyen Fransa’n›ngayrimüslim Osmanl› tebaas›n› (S›rplar, Rumlar, Karada¤l›lar vs.) k›flk›rtmas›yla,ayr›l›kç› isyanlar›n altyap›s› da haz›rland›.

D›fl tahrikler ve bölgedeki baz› asker-sivil yöneticilerin keyfi tav›rlar›yla halk›y›ld›rmas›, isyan›n fitilini ateflledi. Bu s›rada Bab›âli, bu tür geliflmeleri önleyeceksiyasi-askeri güçten yoksundu. Ayr›ca, neredeyse Rumeli’nin tamam› ayan ve da¤-l› eflk›yas› diye adland›r›lan bir tak›m yerel güç odaklar›n›n keyfi idaresi alt›na gir-miflti. Bu müsait flartlar alt›nda S›rplar, geçmiflte Avusturya ordusunda da görev

1096. Ünite - Köklü De¤ifl im ve Dönüflüm: I I . Mahmud Devr i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Magna Carta: ‹ngiltere’dekral ile feodal beyleraras›nda imzalanan, kral›nyetkilerini k›s›tlayan vedemokrasi yolunu açan 1215tarihli sözleflme.


yapm›fl olan Kara Yorgi (Djordje Petroviç) adl› bir tüccar›n etraf›nda örgütlenmeyebafllad›lar (14 fiubat 1804). 1806’dan itibaren Rusya’n›n müdahalesiyle kontroldenç›kan bu süreç, 1812’de Bükrefl Antlaflmas›’yla S›rplar›n baz› siyasi-idari ayr›cal›k-lar elde etmesiyle sonuçland›. Böylece milliyetçi-ba¤›ms›zl›kç› hareketler sonucun-da Osmanl› Devleti’nden idari ayr›cal›klar elde eden ilk toplum S›rplar oldu. Bugeliflme, di¤er Balkan topluluklar›n› da cesaretlendirmesi ve yeni isyanlara yol aç-mas› bak›m›ndan önemlidir. Ancak bu s›rada Napolyon’un Rusya üzerine yürüme-sinden (Moskova Seferi, 1812) yararlanan Osmanl› Devleti, vaat etti¤i özerklik hak-lar›n› uygulamaya koymad›¤› gibi, d›fl destekten yoksun S›rp milislerini da¤›tt›. So-nuçta Kara Yorgi’nin Avusturya’ya firar etmesiyle isyan›n birinci perdesi de kapan-m›fl oldu (Ekim 1813).

Bab›âli bu flekilde duruma hâkim olduktan sonra, ileri gelen S›rp feodal beyle-rini knez ad›yla bölgelerinin meflru yöneticileri olarak kabul etti. Kara Yorgi’nintekrar sahneye ç›kmas›n› engellemek amac›yla nüfuzlu bir ailenin ferdi olan MiloflObronoviç’i; Rudnik, Alacahisar ve Pojega Büyük Knezi olarak tan›d›. Ancak mer-kezin bölgedeki sivil ve özellikle de asker temsilcilerinin halkla uyuflamamas› veçat›flmalar›n fliddetlenmesi üzerine Milofl 1815’te Takovo kasabas›ndaki kilise önün-de baflknez s›fat›yla S›rp isyan›n› yeniden bafllatt›. Öte yandan Napolyon’un, Mos-kova Seferi’nde a¤›r bir yenilgiye u¤ramas› Ruslar› tekrar isyana destek verecek ko-numa getirdi. Bu nedenle S›rplar›n taleplerini iletmek üzere ‹stanbul’a gelen heyet-le müzakereler yap›ld›. Sonuçta Semendire ve Belgrad teslim edilince, Bab›âli Mi-lofl Obronoviç’i baflknez olarak tan›d› ve S›rplara imtiyazl› prenslik statüsü verme-yi kabul etti (1817). Osmanl› Devleti’nin güç kayb›na paralel olarak tam anlam›ylaRusya’n›n himayesine giren S›rplar, Akkerman Sözleflmesi (1826) ve Edirne Antlafl-mas›’yla (1829) özerkliklerini teyit ettiler.

Avrupa’da Yeni Düzen: Viyana Kongresi ve fiark MeselesiFrans›z ‹htilal›’ndan sonra, Avrupa’da ‹htilal Savafllar› denilen mücadele dönemibafllam›flt› (1792-1814). Bu nedenle Avrupa’n›n siyasi haritas› de¤iflmifl, güçler den-gesi bozulmufl ve otorite bofllu¤undan kaynaklanan ciddi sorunlar ortaya ç›km›flt›.Bu süreçte Avrupa’y› büyük bir savafl meydan›na çeviren Napolyon, Rusya’ya sondarbeyi vurmak için Moskova üzerine yürüdü (1812). Ancak yenilgiye u¤rayarakbüyük kay›plar verdi. Ard›ndan 1813’te ‹sveç, Prusya ve Avusturya, 1814’te ise ‹n-giltere, Rusya ve ‹spanya Fransa’ya savafl ilan etti. Yaklafl›k 500 bin kiflilik bir or-duyla Paris’e giren müttefikler, tart›flmas›z bir zafer elde ettiler.

Bu zaferin ard›ndan, Avrupa’n›n siyasi dengesini yeniden kurmak ve ele geçi-rilen topraklar› paylaflmak amac›yla büyük devletlerin giriflimiyle Viyana’da birkongre yap›lmas› kararlaflt›r›ld›. Kongreye; ‹ngiltere, Avusturya, Rusya ve Prusyayön vererek, al›nan kararlar› ç›karlar› do¤rultusunda flekillendirdiler. 9 Haziran1815’te imzalanan ve kongreye baflkanl›k eden Avusturya Baflbakan› Prens Metter-nich’in etkinli¤i nedeniyle “Metternich Sistemi” olarak da an›lan bu kararlar çerçe-vesinde:

• Frans›z ‹htilal›’n›n yayd›¤› ba¤›ms›zl›k ve ulusçuluk gibi fikirler tehdit olarakde¤erlendirilirken, Avrupa’da ç›kacak herhangi bir isyan›n elbirli¤iyle bast›-r›lmas› kararlaflt›r›ld›.

• Toprak kay›plar› nedeniyle ihtilal öncesi s›n›rlar›na geri çekilmek zorundakalan Fransa’da tekrar krall›k rejimine dönüldü.

• ‹ngiltere’nin önerisiyle esir ticareti yasakland›.

110 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

Knez: Karada¤’danRomanya’ya dek Slav kökenlitoplumlar›n yaflad›¤›bölgelerde Osmanl›yönetiminin yerel halklailiflkilerinde arac›l›k yapanresmi temsilci.

• Avrupa’n›n yeni s›n›rlar› belirlenirken milliyet, din, dil gibi faktörler ve tari-hi arka plan dikkate al›nmad›. Bu nedenle kongre kararlar›, beklenen bar›flve istikrar› sa¤layamad›.

• Kongreye yön veren büyük devletler, yeni Avrupa Düzeni’ni korumak ama-c›yla bir tak›m yeni ittifaklara girifltiler.

Viyana Kongresi’nden (1815) Navarin Olay›’na (1827) dek geçen döneme, Av-rupa’y› yeniden kurmak, düzenlemek anlam›nda Restorasyon Devri denmifltir. Budönemde Avrupa’n›n büyük devletleri, Viyana Kongresi kararlar›n› uygulayabil-mek ve mutlakiyet yönetimlerini devam ettirebilmek için kendi aralar›nda bir ta-k›m yeni ittifaklar kurdular. Bunlar:

Kutsal ‹ttifak: Rusya’n›n önderli¤inde Avusturya, Prusya ve sonradan Fransa’n›nkat›l›m›yla kuruldu.

Dörtlü ‹ttifak: ‹ngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya aras›nda yap›lm›flt›r. Bu it-tifaklarla krallar›n mutlak yönetimleri kabul edilmifl ve korunmas› amaçlanm›flt›r.Restorasyon devrinde kurulan ittifaklardaki çözülme 1827’de ‹ngiltere’nin dörtlü it-tifaktan ayr›lmas›yla bafllam›fl ve 1830’da ittifaklar tamamen da¤›lm›flt›r. ViyanaKongresi, o döneme kadar geçerli olan ikili diplomatik iliflkiler yerine çok tarafl›diplomasi metodunu getirmifltir. Böylece XIX. yüzy›l boyunca s›klaflacak olan kon-feranslar ve kongreler [Aix la Chapelle, Troppau, Laibach, Verona Kongreleri(1818-1822)] sistemine geçifl ve uluslar aras› iliflkilerde eflitlik esas›na dayal› diplo-masi kurallar› ile devletleraras› hukukun geliflmesine katk›s› olmufltur. Bu kongreile kurulan yeni Avrupa Düzeni, bir tak›m de¤iflikliklere ra¤men I. Dünya Savafl›’nadek sürmüfltür.

Bat›l› devletlerin Frans›z ‹htilal›’n›n ard›ndan ortaya ç›kan durumdan bu denli endiflelen-melerinin nedenleri neler olabilir?

Kongre sonras›nda monarflik rejimlerini korumak isteyen devletler ba¤›ms›zl›kç›-ulusçuisyanlar› afl›r› fliddet kullanarak bast›rmakta tereddüt göstermediler. Ancak Yunan ‹sya-n›’nda görüldü¤ü üzere, bu tür isyanlar Osmanl› Devleti s›n›rlar›nda ç›kt›¤›nda Dörtlü ‹t-tifak üyeleri isyana aç›ktan destek vererek kongre kararlar›na ayk›r› hareket etmifllerdir.Hatta Osmanl› Devleti’nin Rumlar› sindirmek üzere oldu¤unu fark ettiklerinde, müttefik-ler Navarin liman›nda demirli Osmanl› donanmas›n› yakmaktan çekinmediler.

Osmanl› Devleti, Fransa’ya karfl› ‹kinci Koalisyon Savafllar›’nda (1798-1802) yerald›¤›ndan Viyana Kongresi’ne kat›lma hakk› vard›. Prens Metternich Bab›âli’yikongreye davet ettiyse de Bab›âli, Fransa’ya karfl› yap›lan son savaflta yer al›nma-d›¤› gerekçesiyle kongreye temsilci göndermeyece¤ini bildirildi. Bu mazeret, iflingörünürdeki gerekçesiydi. Asl›nda Osmanl› Devleti toprak bütünlü¤ünün büyükdevletlerin garantisi alt›na al›nmas›n› engellemek, egemenlik ve ba¤›ms›zl›¤›nagölge düflürmemek için kongreye kat›lmam›flt›r. Çünkü Bab›âli, baflta S›rplara Bük-refl Antlaflmas›’yla (1812) vaat etti¤i ancak uygulamaya koymad›¤› ayr›cal›klar veEflak-Bo¤dan konusunda Rusya’n›n bask›s›yla bir oldu-bittiye f›rsat vermek iste-memifltir. Di¤er bir ifadeyle kongreye temsilci göndermeyerek aleyhinde al›nacakkararlar›n ba¤lay›c› niteli¤ini bofla ç›karmay› hedeflemifltir.

Viyana Kongresi, XIX. ve XX. yüzy›lda Avrupa diplomasisinde en s›k kullan›lanterimlerden biri olan fiark Meselesi’nin (Do¤u Sorunu) ilk kez kullan›ld›¤› uluslararas› bir toplant› olmas› bak›m›ndan da önemlidir. fiark Meselesi, en k›sa tan›mla;Bat›l› devletlerin Osmanl› Devleti’ne ve co¤rafyas›na yönelik siyasi hedeflerini,


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1 S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



emellerini ve bu yöndeki tüm giriflimlerini ifade eder. Uluslararas› bir kongrede ilkkez 1815’te kullan›lan fiark Meselesi terimi, asl›nda XVIII. yüzy›lda siyasi termino-lojiye girmifltir. fiark Meselesi’nin co¤rafi bir tan›mlama oldu¤u unutulmamal›d›r.Bu aç›dan bak›ld›¤›nda, Bat› ve Orta Avrupa’n›n do¤usundaki siyasi sorunlar› çöz-me giriflimleri ve mücadele sürecidir. Bu ba¤lamda fiark Meselesi, Avrupal› devlet-ler için Osmanl› co¤rafyas›n› paylafl›m manevralar›, Rusya için güneye, s›cak de-nizlere inme çabas›, Slavlar, Rumlar ve Araplar için ba¤›ms›zl›k mücadelesi ve Os-manl› Devleti için ise var olma kavgas›yd›.

Tuncer, Hüner (1996), Metternich’in Osmanl› Politikas› (1815-1848), Ankara.

Mora (Rum) ‹syan›Yak›nça¤ bafllar›nda yo¤un olarak Mora, Teselya, Ege ve Akdeniz adalar›nda yafla-yan Rumlar (Yunanl›lar) ticaret, gemi tafl›mac›l›¤›, sarrafl›k ve benzeri ifllerle haylizenginleflmifl, bu durum onlar›n Bat›’yla yak›n temas kurmalar›na zemin haz›rla-m›flt›. ‹stanbul’da yaflayan önde gelen Rumlar ise tüm devlet s›rlar›n›n kendilerineaç›k oldu¤u Divân-› Hümâyun tercümanl›¤› görevini adeta tekellerine alm›fllard›.Yine Rumlar Eflak-Bo¤dan gibi özerk bölgelerin bafl›na “prens” ya da “voyvoda”unvan›yla idareci olarak atanmaktayd›lar.

Di¤er taraftan ‹stanbul’un fethinden sonra Patrikhane’ye verilen bir tak›m imti-yazlar sayesinde Rumlar, zamanla Bulgar, S›rp, Arnavut gibi di¤er Ortodoks kilise-lerinin en üst mevkilerine yerleflmifl, hemen hemen Balkanlardaki tüm piskopos-luklar› ele geçirmifllerdi.

Yak›nça¤ bafllar›nda, sahil fleridi ve adalarda yaflayan Rum tüccar ve gemicile-rin durumu da oldukça iyiydi. Akdeniz’de eski gücünü kaybeden Venedik’in yeri-ni alan Rumlar, genel anlamda III. Selim devrinde (1789-1807) nüfus, servet ve kül-türel faaliyetler bak›m›ndan hayli mesafe kat etmifllerdi. Bu dönemde Avrupa’dakiihtilal savafllar›ndan da yararlanan Rumlar, tarafs›z kalan Osmanl› bayra¤› alt›ndaAkdeniz’deki ticareti adeta tekellerine alm›fllard›. Bunun do¤al sonucu olarak; Se-lanik, Marsilya, Trieste, Londra, Liverpool ve Odessa gibi pek çok önemli limankentinde büyük koloniler oluflturdular. Bu koloniler, daha sonra Rum ba¤›s›zl›k fa-aliyetlerinin lobi kolu ve sponsorlar› olacakt›r.

Rum isyan›n›n nedenleri flu flekilde s›ralanabilir:• Frans›z ‹htilal›’n›n getirdi¤i ulusçuluk ve ba¤›ms›zl›k fikirleri.• Ruslar›n ve Yunanl›lar›n Bizans ‹mparatorlu¤u’nu canland›rmak istemeleri

(Megalo ‹dea: Büyük ‹deal).• Baflta Rusya olmak üzere d›fl kaynakl› k›flk›rtmalar.• Bat› kamuoyunda kilise, ayd›nlar ve devlet eliyle Antik Yunan Medeniye-

ti’ne karfl› oluflturulan hayranl›k (Philhellenism) ve Avrupa kamuoyunun il-gisini siyasi kazan›ma dönüfltürme çabalar›.

• Rum ayd›nlar›n›n milli bilinç oluflturma yönündeki kültürel, edebi ve siyasiçal›flmalar›.

• Rusya’n›n güdümünde kurulan Filiki Eterya, Etniki Eterya, Eterya Filomusonvb. derneklerin kültürel-siyasi çal›flmalar›.

• Fener Ortodoks Patrikhanesi’nin Rumlar› isyana teflvik ve tahrik etmesi.Yunan isyan›n›n süratle geliflmesindeki en önemli faktör, flüphesiz Osmanl›

Devleti’nin içinde bulundu¤u s›k›nt›l› durumdu. Rumlar aras›nda ba¤›ms›z bir dev-let kurma düflüncesi, XVIII. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren, Rusya ve Avusturyataraf›ndan teflvik edilmeye bafllanm›flt›. Bu iki devletin as›l amac› Osmanl› Devle-

112 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



ti’ni bu flekilde zay›flatarak da¤›lmas›n› sa¤lamak ve aslan pay›n› kapmakt›. Ruslar1768-1774 savafl›nda Mora ve adalar› iflgal ettiklerinde, Rumlar› Bab›ali’ye karfl› k›fl-k›rtt›lar. Savafl›n ard›ndan imzalanan Küçük Kaynarca Antlaflmas›’na (1774), emel-leri do¤rultusunda az›nl›klar› kullanmalar›n› sa¤layacak bir tak›m maddeler dekoydurdular. Ard›ndan buna, 1787-1792 Osmanl›-Rus ve Avusturya savafllar› önce-sinde Avusturya ile birlikte, Bizans ‹mparatorlu¤u’nun ihyas›n› öngören “Grek Pro-jesi”ni eklediler. Di¤er yandan Frans›z ‹htilal›’n›n bir düflünce sistemi olarak orta-ya ç›kard›¤› ulusçuluk, özellikle Fransa’n›n Yedi Ada’ya yerleflmesinden sonraRumlar aras›nda h›zla yay›lmaya bafllam›fl, 1805’te bölgeye yerleflen Ruslar›n teflvikve tahrikleriyle Yunan milliyetçili¤i iyice körüklenmiflti.

Bat›l› devletlerin Rum ‹syan›’na siyasi ve toplumsal destek vermelerinin ard›ndaki neden-ler nelerdir?

Öte yandan Avrupa üniversitelerine gönderilen Rum gençleri, tam anlam›yla bi-rer Yunan milliyetçisine dönüflmekteydi. XVIII. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibarenbaflta Rhigas Velestinlis, Adamantios Korais, Kozmas ve Gazis olmak üzere baz›Rum ayd›nlar da ba¤›ms›z bir Yunanistan, hatta Bizans ‹mparatorlu¤u’nun ihyas›konular›n› yaz›lar›nda s›kça ifllemeye bafllad›lar. Bu süreci h›zland›ran bir di¤er un-sur, Hümanizm ve Rönesans hareketleriyle Avrupal› ayd›nlar›n yeniden kadîmGrek kültürüyle temasa geçmifl olmalar›yd›. Antik kültüre ilginin artmas›yla “HelenHayranl›¤› (Philhellenism), Hümanizm koridorundan yavafl yavafl tüm Avrupa’yayay›lmaya bafllad›. Avrupa’n›n ünlü fikir adamlar› ve edebiyatç›lar› kaleme ald›kla-r› eserlerle Yunan isyan›n› Bat› kamuoyuna mal ettiler.

Öte yandan 1814’te Filiki Eterya (Philiki Hetaireia, 1894’ten itibaren Etnik-i He-taireia olacakt›r) cemiyeti görünüflte Rumlar›n e¤itim düzeyini yükseltmek, gerçek-te ise ‹stanbul merkez olmak üzere Bizans ‹mparatorlu¤u’nu ihya etmek için ku-ruldu. Aslen Korfu’lu olup sonradan Rusya’ya yerleflerek önemli mevkilere kadaryükselmifl bir Rum olan Capo d’Istria’n›n manevi koruyuculu¤unda kurulan cemi-yetin gerçek lideri, Rus çar›n›n harp yaveri Aleksander ‹psilanti’ydi.

Avrupal› devletler 1815’te Viyana Kongresi’nde bir araya gelerek Frans›z ‹htila-l›’n›n getirdi¤i ulusçu ve ayr›l›kç› fikirlerin yaratt›¤› isyanlar› bast›rma ve statükoyukoruma gayreti içindeyken; bu kararlar›yla tam anlam›yla çeliflen bir tutumla Rum-lar›n ba¤›ms›zl›k yönündeki çabalar›n› desteklediler. Yunan isyan› umulan›n aksi-ne, ilk önce Mora’da de¤il Eflak ve Bo¤dan’da bafllad›. ‹psilanti bu suretle Rus yar-d›m›n› sa¤lamay› ve Eflak-Bo¤dan halk›n› hatta bölgedeki tüm Ortodokslar› ayak-land›rarak, Balkanlarda genel bir isyan hareketi bafllatmay› hedeflemiflti. Bu amaç-la bir miktar askerle Prut ›rma¤›n› geçerek Nisan 1821’de Bükrefl’e gelen ‹psilan-ti’nin giriflimiyle Rum isyan› resmen bafllam›fl oluyordu. Ancak ‹psilanti’nin hesap-lar› tutmad›. Çünkü bölge halk› genelde Latin olup, Rumlardan farkl› bir kültür vegelene¤e sahipti. Bundan baflka y›llardan beri bölgeyi voyvoda unvan›yla yönetenRum beyleri zalim idareciler olarak ün salm›fllard›. Üstelik Bo¤dan’a giren ‹psilan-ti’nin, Thedor Vladimiresco’yu katletmesi Romenler aras›nda nefretle karfl›lanm›flt›.Romenler gibi Bulgarlar da Yunan ba¤›ms›zl›k davas›na hizmet etmek hevesindede¤illerdi. Bu sebeplerden ötürü, ‹psilanti’nin amaçlad›¤› topyekûn bir Balkanayaklanmas› hayali bafllamadan bitmifl oldu.

Osmanl› kaynaklar›nda “Rum Fetreti” olarak da adland›r›lan Yunan isyan› sü-rerken, Viyana Kongresi’nde al›nan kararlar çerçevesinde oluflturulan “Dörtlü ‹tti-fak” ‹talya’daki ihtilallar› sona erdirmek amac›yla 1821’de Laibach Kongresi’nde biraraya geldi. Avrupa diplomasisinin bu dönemdeki en parlak simalar›ndan biri olan


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Hümanizm: XV. yy’daAvrupa’da Ortaça¤’›nskolastik düflüncesine karfl›ç›kan felsefe, bilim ve sanatalanlar›nda yeni görüfllerileri süren ve insanc›l yönüa¤›r basan düflünce ak›m›.

Rönesans: Yeniden do¤ufl,16. yy’da ‹talya’da bafllayanve Avrupa’ya yay›lan bilim,edebiyat, resim ve müzikalanlar›nda yaflanan de¤ifl-meler.

Avusturya baflbakan› Metternich, Laibach Kongresi’nin bu tür isyan hareketleriniengellemek ve “Avrupa Sistemi”ni korumak için topland›¤›n› belirterek, Rus çar›n›el alt›ndan Rum isyan›n› desteklememesi konusunda uyard›. Buna ra¤men Rus-ya’n›n gizli deste¤iyle ilerleyiflini sürdürmeye çal›flan ‹psilanti, Osmanl› kuvvetleri-ne yenilince Avusturya’ya s›¤›nmak zorunda kald›. Bu tür isyan hareketlerine hiçtolerans göstermeyen Metternich’in direktifi do¤rultusunda ‹psilanti tutuklanarakhapsedildi (26 Haziran 1821).

Aleksander ‹psilanti’nin Bo¤dan’a girdi¤i s›rada, kardefli Demetrios ile PrensKantakuzen Mora’ya ç›karak ikinci bir isyan cephesi açm›fllard›. Bunlar›n ve Patraspiskoposu Poul Germanos’un teflvikleriyle Rumlar bu kez Mora’da isyan bayra¤›n›açt›lar (6 Nisan 1821). Kilisenin de deste¤ini alan asiler, isyana taraftar bulmaktazorlanmad›lar. Hydra, Spetsai ve Psara’daki Rumlar da isyana kat›ld›lar. ‹syan k›sazamanda fliddetlenince, bölgedeki Türkler kalelere kapan›p yard›m beklemeye ko-yuldular. Ancak bir türlü yard›m gelmemesi üzerine, bölgedeki kaleler Rumlar›neline geçmeye bafllad› ve müslümanlar›n ço¤u katledildi. Di¤er taraftan Rumlar ti-caret gemilerini savafl gemilerine dönüfltürerek isyan› adalara da yayd›lar. Bunakarfl›n Bab›âli daha etkin önlemler almaya karar verdi. Bu ba¤lamda el alt›ndan is-yana destek veren Fenerli Rum Beyler, baz› metropolitler ve ‹stanbul Patri¤i IV.Gregorius idam edildi (22 Nisan 1821).

Filiki Eterya Cemiyeti k›sa sürede geliflerek ‹stanbul, ‹zmir, Sak›z, Misolongi,Bükrefl, Yafl, Yanya ve Trieste gibi önemli merkezlerde flubeler açt›. Balkanlar› “oniki havariye paylaflt›racak flekilde bölgelere ay›ran” cemiyetin talimatlar› do¤rultu-sunda Rumlar büyük bir isyan için h›zla örgütlenirken, Yanya Valisi TepedelenliAli Pafla bu yöndeki çabalar›n önündeki en büyük engel olarak görülmekteydi. Te-pedelenli, Bâb›âlî aç›s›ndan sadece Rumlar için de¤il Mora ve Dalmaçya k›y›lar›nayerleflen Frans›zlar›n yaratt›¤› tehdit aç›s›ndan da önemli bir güvenceydi. Fakat bus›rada Tepedelenli’nin ba¤›ms›z bir Yanya Paflal›¤› kuraca¤› yönündeki söylentilerve padiflah›n mühürdar› Halet Efendi’nin II. Mahmud’u k›flk›rtmas› nedeniyle, Mo-ra Valisi Hurflid Ahmed Pafla komutas›ndaki birlikler asi Rumlar yerine Tepedelen-li üzerine sevk edildi. Buna karfl› Tepedelenli’nin hamlesi Mora, Adalar, S›rbistanve Eflak-Bo¤dan’daki Rumlar› isyana teflvik etmek oldu. Ancak Hurflid Pafla’n›n,bölgeye varmas›yla bafllayan savafllar sonunda katledildi (Ocak 1822). Böylece ön-lerindeki en büyük engeli de aflan Rum çeteleri, bölgede rahatça hareket etme im-kân› elde ettiler.

Bu flartlar alt›nda isyan›n fliddetini artt›ran Rumlar Epidor yak›nlar›nda bir mec-lis toplayarak ba¤›ms›zl›klar›n› ilan ettiler (1 Ocak 1822). Ard›ndan befl üyedenoluflan bir hükümet kurduklar›n› ve liderli¤ine Mavrokordato’yu seçtiklerini, yine59 üyeli senatonun baflkanl›¤›na ise Dimitri ‹psilanti’yi getirdiklerini ilan ettiler.Asilerin bu son hamlesine karfl›n Bab›âli etkin önlemler ald›ysa da 1824 y›l› itiba-r›yla isyan› sona erdirebilmifl de¤ildi. Art›k kendi askeri-siyasi gücüyle isyan› bas-t›ramayaca¤›na hükmeden Bab›âli, M›s›r Valisi Kavalal› Mehmed Ali Pafla’dan des-tek istedi. Kavalal› ise Mora ve Girit valiliklerinin de kendisine verilmesi halindeaskeri destek gönderece¤ini bildirdi. Talepleri kabul edilince de Temmuz 1824’teo¤lu ‹brahim Pafla komutas›nda 196 gemiyi ve 16.000 askeri Mora’ya gönderdi.Ege’de Osmanl› donanmas›yla birleflen M›s›r donanmas›, birçok bölgede asileriyendikten sonra fiubat 1825’te Mora önlerine geldi. Burada karaya ç›kan M›s›r or-dusu yine merkez kuvvetleriyle birleflerek k›sa sürede isyanc›lar› durdurdu. Yakla-fl›k iki y›l süren bu ortak askeri operasyon sonucunda Misolongi ve Atina kentleride al›narak Rum isyan› bast›r›ld› (Nisan 1826).

114 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

Londra Antlaflmas› ve Navarin Bask›n›Rum ‹syan›’n›n Kavalal› Mehmet Ali Pafla taraf›ndan bast›r›lmas› ve Mora ile Giritvaliliklerinin kendisine verilmifl olmas›, Rusya ve ‹ngiltere’nin Balkanlar, Adriyatik,Akdeniz ve Kuzey Afrika politikalar› bak›m›ndan sak›ncal› bir geliflmeydi. M›s›r va-lisinin Mora ve Girit’i hâkimiyeti alt›na alarak daha da güçlenmesi uzun vadede bubölgelerin Osmanl› hâkimiyetinden ç›kmas›na, ç›kmasa dahi Kavalal›’n›n elindekalmas›na yol açabilirdi. Öte yandan gönülsüz de olsa Dörtlü ‹ttifak’›n prensipleri-ne ba¤l› kalan Rus Çar› I. Aleksandr’›n (Alexsander) Aral›k 1825’te ölümü ve yeri-ne I. Nikola’n›n geçmesi Rusya’n›n d›fl politikas›nda önemli de¤iflikliklere yol açt›.Çar Nikola Avrupa’n›n de¤il Rusya’n›n ç›karlar›n›n önemli oldu¤unu, Yunanl›larasempati duydu¤unu ve geleneksel siyasi emellerinin Bizans’›n ihyas›ndan geçti¤i-ni ilan etti. Ard›ndan da Mart 1826’da Prut nehri boyuna asker y›¤arak, 1812 tarih-li Bükrefl Antlaflmas›’n›n baz› hükümlerinin uygulanmad›¤› gerekçesiyle Bab›âli’yimüzakere masas›na davet etti.

Rusya’n›n bu son hamleyle Balkanlar ve Akdeniz’de konumunu güçlendirmesi,‹ngiltere’nin karfl› ata¤›na yol açt›. Ç›karlar›n yine yan yana getirdi¤i bu iki ülke,Mora ve Girit valili¤i vaat edilen Kavalal› Mehmet Ali Pafla’n›n bölgeyi tam olaraknüfuzu alt›na almadan, kendi güdümlerinde bir Yunanistan kurulmas› için ortakhareket etme karar› ald›lar. Taraflar aras›nda yap›lan görüflmeler sonucunda Pe-tersburg Protokolü imzaland› (4 Nisan 1826). Buna göre; ‹ngiltere ve Rusya özerkbir Yunanistan’›n kurulmas› için gereken siyasi ve askeri giriflimlerde bulunma ko-nusunda uzlaflt›lar.

Bab›âli bu s›rada kontrol alt›na alm›fl oldu¤u Yunan isyan›n›n d›fl tahriklerletekrar canlanmamas› için Rusya’n›n müzakere talebini kabul etti ve sonuçta Akker-man Sözleflmesi imzaland› (7 Ekim 1826). Buna göre: S›rbistan’›n özerkli¤i onayla-nacak, Eflak-Bo¤dan’a Rusya’n›n da görüflü al›narak yerli yöneticiler atanacak,Rusya’n›n ticaret gemilerine Osmanl› sular›nda serbest dolafl›m hakk› verilecek,Kuzey Afrikal› korsanlar›n Rus gemilerine verdi¤i zarar› Bab›âli ödeyecek ve Bük-refl Antlaflmas›’n›n maddeleri eksiksiz bir biçimde uygulanacakt›.

Akkerman Sözleflmesi’ndeki maddelerin, Yunan isyan›yla bir ilgisinin bulunma-d›¤› aç›kça görülmektedir. Rusya bu s›rada Bab›âli’nin bu konudaki hassasiyetinive zor durumda oluflunu kullanarak masa bafl›nda siyasi kazan›mlar elde etme f›r-sat›n› kaç›rmam›flt›r. Yukar›da de¤inildi¤i üzere, Petersburg Protokolü ile özerkYunanistan’›n kurulmas› için ortak hareket karar› alan ‹ngiltere ve Rusya di¤er Av-rupa devletlerini de bu protokole imza atmaya davet ettiler. Avusturya ve Prusyaret cevab› verirken, Fransa kendisine karfl› 1815’te kurulmufl olan “Kutsal ‹ttifak”›parçalamak ve pastadan pay almak için olumlu cevap verdi. Bu çerçevede yollar›kesiflen üç devlet 6 Temmuz 1827’de imzalad›klar› Londra Protokolü ile bir ad›mdaha ileri giderek, özerk de¤il tam ba¤›ms›z bir Yunanistan kurulmas› konusundaortak hareket etme karar› ald›lar. A¤ustos 1827’de Bab›âli’ye tebli¤ edilen uluslara-ras› hukuka ayk›r› bu karar reddedildi. Bunun üzerine müttefikler, Osmanl›-M›s›rkuvvetlerinin Mora ve civar›ndan derhal çekilmesini istediler. Bu talepleri de red-dedilince, Navarin liman›nda demirli Osmanl›-M›s›r donanmas›na taarruz ederekneredeyse tamam›n› yakt›lar (20 Ekim 1827).

Navarin bask›n›, ayn› zamanda 1815 Viyana Kongresi’nde al›nan kararlar›n di-¤er bir ifadeyle Metternich Sistemi’nin resmen hükümsüz oldu¤unu göstermifltir.Bu bask›nda rolü olmakla birlikte, k›ta Avrupa’s›nda bulunmayan ‹ngiltere, Rus-ya’n›n s›cak denizlere, yani güneye inmesinin önünde ciddi bir engel kalmad›¤›n›


gördü¤ünden, Navarin bask›n›n› k›nad› ve amiralini görevden alarak bir anlamdaözür diledi. Bu bask›nla deniz gücünü kaybeden Osmanl› Devleti, olay› fliddetleprotesto etti. Bu durumun Rum isyan›n›n yeniden alevlenmesine yol açaca¤›n› dü-flündü¤ünden, Bo¤azlar› tüm devletlere kapatt›¤›n› ilan etti ve tazminat talebindebulundu. Bab›âli müttefiklerle diplomatik iliflkisini de kesti¤ini bildirince ‹ngiltere,Fransa ve Rusya elçileri ‹stanbul’u terk ettiler.

Güçsüz bir Osmanl› Devleti’nin toprak bütünlü¤ünden yana olan ‹ngiltere’ninaksine, Rusya bu son geliflmelerden oldukça memnundu. Fransa ve ‹ngiltere iseRusya’y› son derece avantajl› bir konuma getirecek bir Osmanl›-Rus savafl›na mey-dan vermemek için M›s›r kuvvetlerini Mora’dan uzaklaflt›rma karar› ald›lar ve Tem-muz 1828’de bunu Kavalal› Mehmed Ali Pafla’ya bildirdiler. fiiddetli bask›lar ve teh-ditler nedeniyle söz konusu talep A¤ustos ay›nda M›s›r valisi taraf›ndan kabul edi-lince Fransa, Mora ve civar›n› geçici olarak iflgal etti (Eylül 1828). ‹ngilizler ise do-nanmas› yak›lan ‹brahim Pafla komutas›ndaki M›s›r ordusunu memleketlerine tafl›-d›lar. Buna karfl›n son geliflmelerle inisiyatifi ‹ngiltere ve Fransa’ya kapt›rd›¤›n› gö-ren Rusya, flartlar› yeniden lehine çevirmek için Osmanl› Devleti’ne savafl ilan etti(26 Nisan 1828)

Osmanl›-Rus Savafl› ve Yunanistan’›n Ba¤›ms›zl›¤›Rusya’n›n zamanlamas› gayet iyiydi, çünkü Asakir-i Mansure-i Muahmmediye ad›y-la kurulan yeni ordu henüz güçlü bir devlete karfl› s›nav verebilecek düzeyde de-¤ildi. Öte yandan Navarin’de Osmanl›-M›s›r ortak donanmas›n›n yak›lm›fl olmas›,denizlerde Rusya’n›n rakipsiz kalmas› demekti. Bu flartlarda Ruslar›n Balkanlardave Kafkaslarda h›zla ilerledi¤ini gören di¤er Avrupal› devletler, diplomatik giriflim-lerine h›z verdiler ve sonuçta Londra’da bir protokol imzaland› (22 Mart 1829). Bu-na göre; Mora ve çevresi ile adalardan oluflacak ba¤›ms›z bir Yunanistan kurula-cak, Avrupal› devletlerin üzerinde uzlaflt›¤› bir prens taraf›ndan yönetilecek ve Os-manl› Devleti’ne ba¤l›l›¤› y›ll›k vergiden ibaret olacakt›.

Buna karfl›n Bab›âli, Londra Protokolü kararlar›na itiraz ederek savafla devamkarar› ald›. Ancak 1829 y›l› itibar›yla, Ruslar›n bat›da Edirne’ye do¤uda ise Erzu-rum’a kadar ilerlemelerine engel olamad›. 20 A¤ustos 1829’da Edirne’nin düflmesive Ruslara baflkent ‹stanbul yolunun aç›lmas› üzerine, Bab›âli daha önce reddet-mifl oldu¤u Londra Protokolü hükümlerini yerine getirmeye haz›r oldu¤unu bildi-rerek bar›fl istedi. Di¤er devletlerin de bar›flta ›srar etmeleri üzerine bafllayan gö-rüflmeler sonucunda Edirne Antlaflmas› imzaland› (14 Eylül 1829). Buna göre:

• Osmanl› Devleti, Yunan devletinin kurulmas›n› ve ba¤›ms›zl›¤›n› öngören 6Temmuz 1827 ve 22 Mart 1829 tarihli Londra protokolü ve antlaflmas›n› ka-bul edecekti.

• Rusya Tuna nehri a¤z›ndaki adalar hariç, iflgal etti¤i yerlerden çekilecek vesavafl öncesindeki gibi Prut nehri s›n›r kabul edilecekti.

• Osmanl› Devleti Gürcistan ve Kafkasya’da iflgal edilen yerlerin Rusya’ya aitoldu¤unu kabul edecek, Rusya ise Ah›ska, Poti ve Anapa d›fl›ndaki yerleriiade edecekti.

• S›rbistan ile Eflak-Bo¤dan’a daha önce verilen siyasi-idari haklar teyit edile-cek ve geniflletilecekti.

• Rus ticaret gemileri Bo¤azlardan serbestçe geçebilecek ve Rus uyruklularOsmanl› topraklar›nda ticaret yapabileceklerdi.

• Osmanl› Devleti Rusya’ya savafl tazminat› ödeyecekti.

116 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

Bu antlaflma ile Osmanl› Devleti Tuna a¤z›ndaki adalar› ve Kafkaslarda strate-jik önemi olan baz› bölgeleri Rusya’ya kapt›rm›fl oldu. Böylece Rusya, Karadeniz’inbat›s›ndan ve do¤usundan biraz daha güneye sarkm›fl ve tarihi emellerine bir ad›mdaha yaklaflm›fl oldu. Ayr›ca S›rp ve Yunan toplumlar›na bir tak›m haklar sa¤lam›flolmakla, Balkanlardaki siyasi etkinli¤ini daha da artt›rd›. Yine bu antlaflmayla Yu-nanistan’›n kurulmas› ve ba¤›ms›zl›¤›n›n ilan›, Osmanl› hâkimiyetinden kurtulmakisteyen di¤er Balkan toplumlar›na örnek oluflturmas› bak›m›ndan önemli bir gelifl-meydi. Edirne Antlaflmas›’n›n onaylanmas›ndan sonra müttefikler ile Bab›âli ara-s›nda Yunanistan’›n s›n›rlar› konusunda müzakereler bafllad›. Sonuçta 3 fiubat1830’da imzalanan protokolle ba¤›ms›z Yunanistan’›n s›n›rlar› belirlendi. 24 Nisan-da Osmanl› Devleti taraf›ndan da onaylanan protokol kararlar› uyar›nca, ilk defaOsmanl› hâkimiyetindeki bir millet resmen ba¤›ms›zl›¤›n› kazanm›fl oldu. Yunanis-tan’›n s›n›r sorunlar› ise ancak 21 Temmuz 1832’de kesin olarak çözümlenebildi.

Osmanl› Afrikas›’nda Yeni Sorunlar:Fransa’n›n Cezayir’i‹flgaliKuzey Afrika’da yer alan Cezayir, Cebelitar›k Bo¤az›’na yak›nl›¤› dolay›s›yla Bat›Akdeniz’de stratejik aç›dan önemli bir yerdi. 1534 y›l›nda Barbaros Hayrettin Paflataraf›ndan Osmanl› topraklar›na kat›lan Cezayir, daha sonra fethedilen Tunus veTrablusgarp ile birlikte “Garp Ocaklar›” ad›yla teflkilatland›r›lm›fl ve burada özel biryönetim kurulmufltu. Garp Ocaklar›, genel anlamda yar› ba¤›ms›z bir yönetime sa-hipti; beylerbeyi ya da valiler merkeze ba¤l› olmakla birlikte, di¤er devletlerle ant-laflma imzalamak, d›fl borç almak-vermek gibi konularda ba¤›ms›z hareket edebi-liyorlard›. Garp Ocaklar›’n›n bir parças› olan Cezayir, XVII. yüzy›l sonlar›ndan iti-baren yeniçeri oca¤›n›n temsilcileri taraf›ndan seçilen “Day›lar” taraf›ndan yönetil-meye baflland›.

Garp Ocaklar› içinde en büyük donanmaya sahip olan Cezayir’de, eyalet gelir-leri büyük oranda korsanl›k yoluyla elde ediliyordu. Akdeniz d›fl›nda da faaliyetgösteren korsanlar, zamanla Cebelitar›k Bo¤az›’n› geçip Kanarya Adalar›, ‹ngiltere,‹rlanda, Hollanda, Danimarka, hatta ‹zlanda Adas›’na kadar uzand›lar. Öte yandan1798’te M›s›r’› iflgal eden Frans›zlara karfl› Ebuk›r deniz savafl›n› (1798) kazanan ‹n-gilizler, Trafalgar deniz savafl›nda (1805) da rakiplerini yenerek Akdeniz’in tart›fl-mas›z en güçlü donanmas›na sahip olduklar›n› ispat ettiler. Avrupa’da koalisyonsavafllar› sonucunda Napolyon Bonapart tehlikesi ortadan kald›r›l›nca, 1815’te ya-p›lan Viyana Kongresi’nde ‹ngiltere’nin iste¤iyle korsanl›¤›n kald›r›lmas› yönündekarar al›nd›. Akdeniz havzas›nda hayati ç›karlar› olan ‹ngiltere, bu karar› uygulamagörevini de üstlendi ve Cezayir’e Lord Exmont kumandas›nda bir donanma gön-derdi (1816). Hollanda filosunun da kat›ld›¤› bu donanma, Cezayir flehrini topa tut-tu ve gemileri bat›rd›. Bunun üzerine Cezayir day›s›, esir H›ristiyanlar› iadeyi ve sa-vafl tazminat› ödemeyi kabul ederek ‹ngiltere ve Hollanda ile anlaflmak zorundakald›.

Cezayir’le ilgili siyasi projeleri XVII. yüzy›la dayanan Fransa, 1821-26 sürecindeRum isyanlar›, Navarin bask›n› (Ekim 1827) ve bu f›rsat› kaç›rmayan Rusya ile1828-29 savafl›n›n Osmanl› Devleti’nin tam anlam›yla karada ve denizde enerjisinitüketti¤inin fark›ndayd›. Aç›k denizlerde eski gücünü kaybeden Fransa, Cezayir’iele geçirmek suretiyle Bat› Akdeniz’de sömürge sahibi olaca¤› gibi ‹ngiltere’ye kar-fl› üstünlü¤ü ele geçirecek, Akdeniz ticaretinden daha büyük pay alacakt›.

Bu atmosferde Cezayir Day›s› ‹zmirli Hüseyin Pafla, Fransa’n›n iflgal giriflimineâdeta zemin haz›rlad›. fiöyle ki; Cezayir, Direktuvar dönemi Frans›z hükümetine


1797’de befl milyon frank borç ve bir miktar da hububat vermiflti. Fransa, krall›kidaresine geçince, bu borcu tan›makla beraber ödemeyi ask›ya ald›. Bunun üzeri-ne Day› Hüseyin Pafla, alaca¤›na karfl›l›k olarak baz› Frans›z gemilerine el koydu.29 Nisan 1827 günü Day› ‹zmirli Hüseyin Pafla borç meselesini tart›flt›¤› Frans›zkonsolosu Pierre Deval’in yüzüne elindeki yelpaze ile vurunca siyasi iliflkiler kesil-di. Bu olay› bahane eden Fransa Cezayir sahillerini abluka alt›na ald› (Haziran1827). A¤ustos ay›nda ise Osmanl› Devleti’ne durumu bildiren ve day›y› cezalan-d›rmak için izin isteyen bir nota verdi. O s›rada Yunan isyan›yla u¤raflmakta olanBab›âli, Cezayir’in Frans›zlara karfl› tek bafl›na savaflabilecek kadar güçlü oldu¤u-nu düflünüyor ve fiilen bu ifle kar›flmak istemiyordu. Zaten Cezayir’e askeri yard›mgönderme imkân› da yoktu. Çünkü Ekim 1827’de Navarin’de donanmas› yak›lm›fl,ertesi y›l da Rusya ile savafla girmek zorunda kalm›flt›.

Fransa bu avantajl› durumuna ra¤men, baflta ‹ngiltere olmak üzere di¤er dev-letlerin tepkisinden çekindi¤inden Cezayir’i hemen iflgal edemedi. 1830’a gelindi-¤inde ciddi bir iç bunal›m yaflayan Fransa hükümeti, kamuoyunun dikkatini d›fla-r› çekmek ve prestij kazanmak için Cezayir’e General Bourmont kumandas›ndabüyük bir donanma ve kalabal›k bir ordu gönderdi (14 Haziran 1830). Bu takviyekuvvetle Cezayir’e ç›kt›lar ve baflkent hükmündeki Cezayir flehrini iflgal ettiler (5Temmuz 1830). Frans›zlar›n ilk ifli, yerli halk› daha kolay idare edebilecekleri dü-flüncesiyle Türk unsurlar› sürmek oldu. Bununla beraber Cezayir’in tümünü ele ge-çirmeleri, ancak Emîr Abdülkâdir komutas›ndaki direniflçilerin yenilmesiyle müm-kün olabildi (1847). ‹çinde bulundu¤u flartlar nedeniyle Cezayir’in iflgalini sadeceprotesto etmekle yetinen Bab›âli, direniflçilerin yenilmesi ve Avrupal› devletlerininde iflgali onaylamalar› karfl›s›nda mecburen durumu kabullendi. Böylece Kuzey Af-rika’da ilk kez toprak kaybeden Osmanl› Devleti, güçlü bir sömürgeci devlet olanFransa ile do¤rudan s›n›r komflusu oldu.

Fransa’n›n Cezayir’i ‹flgali daha sonra Afrika k›tas›n› siyasi, ticari ve kültürel aç›dan nas›letkilemifltir?

‹ran-Osmanl› Savafllar› ve Erzurum Antlaflmas›II. Mahmud devrinde Osmanl› Devleti sadece bat›da de¤il, do¤uda da s›n›rlar›n›korumak için yo¤un çaba sarf etti. XVIII. yüzy›l sonunda Kaçar Hanedan›’n›n yö-netimi alt›na giren ‹ran, ‹ngiltere ile Fransa aras›nda müthifl bir nüfuz mücadelesi-ne sahne oldu. fiah Feth Ali Han Kafkasya ve Hindistan’› ele geçirmesine destekvereceklerini vaat eden Fransa ile 1807’de Finkestein Antlaflmas›’n› imzalad› ve buçerçevede Frans›z uzmanlar ‹ran ordusunu e¤itmeye bafllad›. Ancak Avrupa’da de-¤iflen siyasi dengeler ve Napolyon’un tercihleri nedeniyle Fransa’n›n ‹ran’a ilgisiazal›nca, fiah bu defa ‹ngiltere’ye yaklaflarak ordusunun e¤itimini ‹ngiliz subaylaraverdi. ‹ran topraklar›yla yak›ndan ilgilenen bir di¤er ülke olan Rusya ise 1815’te‹ran’› Aras nehrine kadar geri çekilmek zorunda b›rakm›flt›. Ard›ndan da ‹ngilte-re’nin bölgedeki etkinli¤ini sona erdirmek ve Osmanl› devletini zay›flatmak ama-c›yla ‹ran’› Osmanl› Devleti’ne karfl› k›flk›rtt›. Bu nedenle Anadolu’da ‹ranl›lar s›n›rboylar›nda Osmanl› topraklar›na vur-kaç takti¤i ile girip bölge halk›na büyük za-rar vermeye bafllad›lar. S›n›r boylar›nda yaflayan konargöçer afliretlerin de alet edil-di¤i bu tür sald›r›lar›n ard› gelmeyince, Osmanl› Devleti ‹ran’a savafl ilan etti (1820).Bu s›rada Mora’da Rumlar aras›nda bafllayan k›p›rdanmalar, ard›ndan da Yanya’daTepedelenli Ali Pafla isyan› gibi nedenlerden ötürü, devlet do¤u cephesine gerek-ti¤i kadar askeri kuvvet sevk edemedi. Bu durumun fark›nda olan ‹ran flah›, o¤ul-

118 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

lar›ndan Abbas Mirza’y› Do¤u Anadolu’ya, Mehmed Ali Mirza’y› ise Irak’a sevk et-ti. Osmanl› ordular›, kuzey’de Erzurum önlerine kadar gelen, güneyde ise Bitlisüzerinden Diyarbak›r’a yönelen ‹ran kuvvetleri karfl›s›nda fazla direnemediler. An-cak bu s›rada ortaya ç›kan kolera salg›n› ‹ran ordusunu k›r›p geçirince, fiah bar›flistemek zorunda kald›. Yap›lan müzakereler sonucunda iki devlet aras›nda 1746y›l›nda yap›lan bar›fl anlaflmas› esas al›narak, Erzurum Antlaflmas› imzaland› (28Temmuz 1823) ve Osmanl› Devleti do¤u cephesindeki savafl› sona erdirmifl oldu.

MERKEZ‹YETÇ‹ DEVLET‹N ‹NfiASI VE KÖKLÜ REFORMLAR SÜREC‹

Yeniçeri Oca¤›’n›n Kald›r›lmas› (Vak’a-i Hayriye)Osmanl› ordusunun bel kemi¤i konumundaki kap›kulu ocaklar› ve bunun enönemli piyade unsuru olan yeniçeri oca¤›, XIV. yüzy›lda kuruluflundan XVI. yüz-y›l›n sonuna dek devletin büyümesinde en önemli araç oldu. Ancak XVII. yüzy›llabirlikte; padiflahlar›n seferlere gitmeyi terk etmeleri, kay›rmac›l›k ve rüflvetle oca-¤a asker al›nmas›, makam ve mevki h›rs›yla vezirlerin ve ocak a¤alar›n›n yeniçeri-leri isyana teflvik etmeleri, oca¤›n düzenini tamamen yozlaflt›rd›. Bu süreçte, özel-likle modern savafl tekniklerine ve askeri e¤itime karfl› sergiledikleri fliddetli mu-halefet nedeniyle, ocak zamanla iflas›n efli¤ine geldi. I. Mahmud (1730-1754), III.Mustafa (1757-1774) ve III. Selim devrindeki (1789-1807) ›slahat (reform) giriflim-leri de askeri sistemin ça¤dafl normlara kavuflturulmas›n› sa¤layamad›.

II. Mahmud’un saltanat›n›n hemen bafl›nda, Sadrazam Alemdar Mustafa Pa-fla’n›n giriflimiyle Sekban-› Cedid ordusu kurulduysa da (1808) yeniçerilerin isyan›nedeniyle k›sa sürede da¤›t›ld›. II. Mahmud; S›rp isyanlar›, Rusya ve ‹ran savafllar›,Vehhabi baflkald›r›s›, Girit ve nihayet Mora isyanlar›n› bast›rmakta yetersizli¤i aç›k-ça görülen yeniçeri oca¤›n› kald›rarak, yerine talimli ve disiplinli modern bir ordukurmak için 1826’da harekete geçti. M›s›r Valisi Kavalal› Mehmed Ali Pafla’n›n Yu-nan ‹syan›’n› bast›rmak için gönderdi¤i ordunun k›sa sürede asileri tepelemesi, bukararda etkili oldu. Padiflah ve devlet adamlar› yeniçerilere dokunman›n riskli ola-ca¤›n› düflündüklerinden Eflkinci ad›yla yeni bir askeri birlik oluflturdular (Haziran1826). Fakat yeniçeriler, gelene¤i bozmay›p isyan ettiler. Ancak bu defa devlet ge-leneksel yaklafl›m›n› sergilemeyerek asileri tepelemek üzere harekete geçti. Bafl-kentte yaflanan iç savafl sonucunda yeniçeri oca¤› ortadan kald›r›ld› (15 Haziran1826). Siyasi ve askeri reformlar bak›m›ndan dönüm noktas› olan bu olay, devrinkaynaklar›nda Vak’a-i Hayriye (Hay›rl› Olay) fleklinde nitelendirilmifltir.

Yeniçeri oca¤›n›n yerine kurulan yeni ordu Asakir-i Mansure-i Muhammediye(Hz. Muhammed’in Muzaffer Askerleri) fleklinde adland›r›ld›. 7 Temmuzda haz›rla-nan kanuna göre; yeni ordu 12 bin kifliden oluflacak, askerlik süresi 12 y›l olacakve gönüllülük ilkesi esas al›nacakt›. Yeni ordunun finansman› amac›yla, Evkaf-›Hümayun Nezareti (1826) ve Mukataat Nezareti (1827) kuruldu. Yeni askeri sis-temle yeniçeri a¤al›¤› (A¤a Kap›s›) da kald›r›larak Seraskerlik makam› ihdas edildi.Daha sonra genelkurmay baflkanl›¤›n›n ifllevini üstlenecek bu yeni kuruma, bugün‹stanbul Üniversitesi’nin bulundu¤u yer tahsis edildi. Mansure ordusu neferleri içinEyüp-Rami, Davudpafla ve Kuleli’de devasa k›fllalar infla edilirken, mevcut k›fllalarda tamir edilerek kapasiteleri artt›r›ld›. Yeni ordunun askeri hekim, cerrah ve ec-zac› ihtiyac›n› karfl›lamak üzere T›bhâne ve Cerrahhâne isimleriyle yeni okullar ku-ruldu. Avrupa’dan uzmanlar getirilerek bu kurumlar›n k›sa sürede ça¤dafl normla-ra kavuflturulmas›na çal›fl›ld›.


Yeni ordunun e¤itim ve disiplin bak›m›ndan modernizasyonu amac›yla, bafltaPrusya (Almanya) olmak üzere birçok ülkeden askeri uzman ve dan›flman davetedildi. Askerlikle ilgili yabanc› dilden yap›lan tercümelerle, askeri literatür zengin-lefltirildi. Askeri talim ve yürüyüfllerin önemli unsurlar›ndan olan bando ihtiyac›n›karfl›lamak üzere Mehterhâne kald›r›larak M›z›ka-i Hümayun kuruldu (1834) vebafl›na devrin önde gelen müzik adamlar›ndan ‹talyan Guiseppe Donizetti getiril-di. Yine ayn› y›l Redif teflkilat› ad›yla ihtiyat (yedek) ordusu kuruldu. Kurmayl›ke¤itimi vermek üzere bugünkü harp akademilerinin temelini oluflturan Mekteb-iFünûn-› Harbiye e¤itime bafllad› (1834-1835). Yeni ordunun üniforma, bot ve di-¤er teçhizat›n›n karfl›lanmas› amac›yla feshane, debba¤hane (deri imalathanesi) veiplikhane adlar›yla imalathaneler kuruldu. Mansure Ordusu henüz teflkilatlanmaaflamas›n› tamamlayamadan iki önemli s›nav verdi fakat her ikisinde de baflar›s›zoldu. Bunlar; 1828-29 Osmanl› Rus Savafl› ve M›s›r Valisi Kavalal› Mehmed Ali Pa-fla’n›n isyan› ve Anadolu’yu iflgali s›ras›nda yaflanan savafllard›r.

Balkanlardaki ayr›l›kç› isyanlar ve zincirleme savafllar döneminde yeniçeri oca¤›n›n kald›-r›lmas› gerçekten “hay›rl› bir olay” m›d›r?

M›s›r Sorunu fiark Meselesi’nin önemli bölümlerinden birini teflkil eden M›s›r Sorunu, XIX. yüz-y›lda Osmanl› Devleti’ni parçalanman›n efli¤ine getirmifltir. Bat›l› devletlerin bu dö-nemde Osmanl› Devleti’ni nitelemek için s›k kulland›klar› terimlerden biri olan“Hasta Adam” ›n M›s›r Valisi Kavalal› Mehmed Ali Pafla gibi güçlü bir varisinin or-taya ç›kmas›, genelde ç›kar ve statüko kavramlar›n› özdefllefltiren Avrupal› devlet-ler ve Rusya aç›s›ndan kabul edilebilecek bir geliflme de¤ildi. Bu denklem nede-niyle M›s›r sorunu, bir valinin merkeze isyan› gibi bir devletin iç sorunu olmaktanç›karak uluslar aras› bir krize dönüfltü. Bu süreçte M›s›r ordusunun Anadolu’yu ifl-gali karfl›s›nda askeri ve siyasi aç›dan yetersiz kalan Bab›âli, en büyük hasm› olanRusya ile Hünkâr ‹skelesi ad›yla bir savunma antlaflmas› (1833), ‹ngiltere’yle de ba-z› mali ayr›cal›klar veren Baltaliman› Ticaret Antlaflmas›’n› imzalamak zorundakalm›flt›r (1838).

Aslen Konya’dan Drama’ya göçen ve bugün Yunanistan’›n s›n›rlar› içinde kalanKavala’da do¤an Mehmed Ali (Pafla), M›s›r’›n Fransa taraf›ndan iflgali üzerine (1798)bölgeye gönderilen ordunun neferlerinden biriydi. Mehmed Ali, Frans›zlar›n M›s›r’›boflaltmas›ndan sonra (1802), zeka ve kabiliyeti sayesinde merkez kuvvetleri ileyerel güç odaklar› Kölemenlerin çekiflmesinden yararlanarak valilik makam› içinen önemli isim haline geldi. Bu nedenle Bab›âli; y›ll›k vergiyi ödemek, Hicaz’› ifl-gal eden dini-siyasi bir hareket olan Vehhabi isyan›n› bast›rmak flartlar›yla Kavala-l› Mehmed Ali Pafla’y› M›s›r valisi olarak atad› (Temmuz 1805). Kavalal›, 1807’de ‹s-kenderiye’ye ç›kartma yapan ‹ngilizleri geri püskürtmeyi baflard›¤› gibi, Vehhabiisyan›n› da bast›rd›. Sudan’› ele geçirdikten sonra tar›m ve ticaret alan›nda önemlireformlar gerçeklefltirdi. Frans›z subaylar›n katk›s›yla Bat› tarz›nda e¤itim kurumla-r› ve güçlü bir ordu tesis etti. Bu tür reformist ad›mlarla merkezi gölgede b›rakanKavalal›, M›s›r’› ekonomik ve askeri yönden adeta güçlü bir devlet haline getirdi.

Daha önce anlat›ld›¤› gibi, 1821’de bafllayan Mora ‹syan›, Rusya ve Bat›l› dev-letlerin destek ve k›flk›rtmalar›yla kontrolden ç›k›nca, Bab›âli M›s›r valisinden aske-ri yard›m talep etmiflti. Bunun üzerine Kavalal›, Girit ve Mora valiliklerinin kendi-sine verilece¤i vaadi karfl›l›¤›nda, o¤lu ‹brahim Pafla komutas›nda büyük bir ordugöndermiflti (Temmuz 1824). M›s›r ordusu merkez kuvvetleriyle birlikte yaklafl›k

120 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Hasta Adam (l’HommeMalade): Çar I. Nikola’n›n‹ngiliz diplomat HamiltonSeymour’la görüflmesindeOsmanl› topraklar›n›npaylafl›m›n› gündemegetirdi¤inde yapt›¤› birbenzetmedir.

iki y›l içinde Rum ‹syan›’n› bast›rd› (1826). Ancak bu durumdan rahats›z olan Ba-t›l› devletlerin Navarin bask›n›yla Osmanl›-M›s›r donanmalar›n› yakmas› (Ekim1827) tam anlam›yla bir dönüm noktas› oldu. Bu olay›n ard›ndan Kavalal›’n›n pa-diflahtan izin dahi istemeden ordusunu bölgeden çekmesi, merkezle M›s›r iliflkile-rinde k›r›lmaya yol açt›. Yunanistan’›n ba¤›ms›zl›¤›n› kazanmas›ndan sonra, Moraelden ç›kt›¤›ndan Kavalal›, Mora’ya karfl›l›k Suriye valili¤inin verilmesini istedi.Merkez ise sadece Girit valili¤inin verilebilece¤ini bildirince, iliflkiler daha da ge-rildi. Bu arada 1828’de bafllayan Osmanl›-Rus savafl› s›ras›nda merkezin tekrar as-keri yard›m talebine karfl›n Kavalal›’n›n sadece mali destek göndermesi, II. Mah-mud’un büyük tepkisine yol açt›. Bu arada Kavalal›’n›n Kuzey Arnavutluk’ta ‹flkod-ra Valisi Mustafa Pafla’y› isyan konusunda k›flk›rtmas›, merkezin ise fiam valisiniM›s›r’a karfl› tahrik etmesi, merkez-M›s›r iliflkilerini kopma noktas›na getirdi.

Sonuçta bu gerginlik, ‹brahim Pafla’n›n Suriye’ye girmesiyle savafla dönüfltü(Kas›m 1831). Suriye’yi ele geçirerek ba¤›ms›zl›¤a bir ad›m daha yaklaflmak eme-linde olan Kavalal›, iflgali siyasi aç›dan meflrulaflt›rmak amac›yla yo¤un bir propa-gandaya bafllad›. Bu s›rada uluslararas› siyasi konjonktür, M›s›r valisinin lehindey-di. Askeri anlamda da Kavalal› avantajl› konumdayd›, çünkü Osmanl› Devleti’nindonanmas› Navarin’de yak›lm›fl (1827) ve yeni kurulmufl olan Mansure Ordusu,1828-29 savafl›nda Rusya karfl›s›nda ciddi bir biçimde y›pranm›flt›.

M›s›r ordusu ‹brahim Pafla komutas›nda 1831 k›fl›ndan itibaren Gazze, Yafa,Kudüs, Hayfa ve Akka’y›, k›sa süre sonra da Lübnan emirinin yard›m›yla Sayda,Beyrut ve Trablus gibi Suriye’nin di¤er bölgelerini ele geçirdi. Ard›ndan fazla zor-lanmadan 18 Haziran 1832’de fiam’a girdi. Bu süratli ilerleyifl karfl›s›nda merkez,A¤a Hüseyin Pafla’y› gönderdiyse de Humus ve Belen’de yap›lan savafllar› M›s›r or-dusu kazand›. Suriye valili¤ini bir kez daha talep eden ancak olumlu yan›t alama-yan Kavalal›, ordusunu Anadolu’ya sevk etti. Bu defa Sadrazam Reflid Mehmed Pa-fla komutas›nda gönderilen merkez ordusu Konya’da bir kez daha ma¤lup oldu(Aral›k 1832). Böylece M›s›r kuvvetlerine baflkent ‹stanbul yolu aç›lm›fl oldu.

Osmanl› Devleti, isyan eden valisini askeri kuvvetiyle engelleme flans› kalma-d›¤›n› görünce, çözümü zorunlu olarak diplomasiye havale etti. Bu süreçte Fransa,ç›karlar› gere¤i M›s›r valisinin yan›nda yer ald›. Kendi sorunlar›yla u¤raflan ‹ngiliz-ler ise yard›m talep etmek için Londra’ya gönderilen Nam›k Pafla’n›n ›srarlar›nara¤men harekete geçmedi. Bu durum, Bab›âli’nin tek alternatifi olarak kalan Rus-ya’y› ön plana ç›kard›. Bölgede güçsüz bir Osmanl› hâkimiyetini, güçlü bir M›s›rvalisine tercih eden Çar Nikola, II. Mahmud’un yard›m iste¤ini kabul ederek ‹stan-bul’a bir heyet gönderdi (Aral›k 1832).

Bab›âli Rusya ile iflbirli¤i aray›fl›ndayken, M›s›r ordusu Kütahya’ya kadar ilerle-miflti (fiubat 1833). Bölgedeki yerel güç odaklar› ve k›smen halk›n da deste¤inialan M›s›r ordusunu engelleyecek askeri bir güç kalmam›flt›. Bu nedenle son çareolarak II. Mahmud’un talimat›yla Rusya’dan fiilen askeri müdahale talep edildi veRus filosu Beykoz aç›klar›na demirleyerek karaya 5 bin asker ç›kard› (Nisan 1833).

Rusya’n›n Bo¤azlardan dost devlet statüsüyle geçip Akdeniz’e aç›lmas› ve Bab›â-li’yi himayesine almas› ‹ngiltere ile Fransa’y› telaflland›r›nca, bu iki devlet M›s›r va-lisine ordusunu geri çekme konusunda bask› yapmaya bafllad›lar. Bu bask› sonuçverince, devletle asi valisi aras›nda Kütahya Sözleflmesi imzaland› (May›s 1833). Busözleflmeye göre; Mehmed Ali Pafla’ya M›s›r ve Girit’e ek olarak Suriye valili¤i, o¤-lu ‹brahim Pafla’ya da Cidde valili¤i ile Adana muhass›ll›¤› (bölgenin vergilerini top-lama hakk›) verildi ve böylece M›s›r sorununun birinci perdesi kapand›.


II. Mahmud, Kütahya Sözleflmesi’ne ra¤men elde etti¤i kazan›mlardan memnunolmayan ancak ‹ngiltere ve Fransa bask›s›yla masaya oturan Kavalal›’n›n savafl› ye-niden bafllatma ihtimalinden ötürü, Rusya ile bir savunma antlaflmas› imzalayarakkendisini resmen güvenceye almak istedi. Yap›lan görüflmeler sonucunda iki ülkearas›nda Hünkâr ‹skelesi Antlaflmas› imzaland› (8 Temmuz 1833). Buna göre:

• Osmanl› Devleti bir sald›r›ya u¤rarsa, Rusya masraflar› karfl›lanmak kayd›y-la askeri yard›m gönderecekti.

• Rusya bir sald›r›ya u¤rarsa Osmanl› Devleti di¤er devletlere Bo¤azlar› kapa-tacakt›.

• Bu savunma antlaflmas› sekiz y›l süreyle geçerli olacakt›Bu flekilde kendisini güvenceye alan Bab›âli, ‹ngiltere olmadan kal›c› bir çözü-

mün elde edilemeyece¤ini düflündü¤ünden diplomatik çabalar›n› bu yönde yo-¤unlaflt›rd›. Bu zoraki bar›fl dönemi, uluslararas› siyasi durumu uygun gören Kava-lal›’n›n savafl haz›rl›klar› ile yeniden tehlikeye girdi. Bab›âli’nin bu konudaki çare-sizli¤ini f›rsata çevirmek isteyen ‹ngiltere, bir tak›m mali ayr›cal›klar verildi¤i tak-dirde harekete geçebilece¤inin iflaretlerini verince, görüflmeler bu yönde ilerledi.Sonuçta M›s›r sorununun çözümünde ‹ngiltere’nin deste¤ini sa¤lamak için Baltali-man› Ticaret Antlaflmas› imzaland› (16 A¤ustos 1838). Bu antlaflmayla:

• Osmanl› pazarlar›nda yabanc› mallar ço¤alm›fl, ticaret gelirlerinin büyük bö-lümü yabanc›lar›n eline geçmifltir. Bu durum Osmanl› Devleti’nin ekonomikaç›dan d›fla ba¤›ml›l›¤›n› artt›rm›flt›r.

• Osmanl› Devleti verdi¤i ayr›cal›klarla M›s›r Valisi Mehmet Ali Pafla’ya karfl›‹ngiltere’nin yard›m›n› sa¤lam›flt›r.

• Osmanl› memleketlerinde uygulanan iç gümrük vergisinden yabanc›lar mu-af tutulmufltur.

Bu antlaflmaya tepki gösteren Fransa’n›n Mehmed Ali Pafla’ya olan deste¤iniartt›rmas› üzerine Osmanl› Devleti 1838 y›l› sonlar›nda Fransa ile yeni bir ticaretantlaflmas› imzalayarak Baltaliman› Antlaflmas›’nda ‹ngilizlere tan›d›¤› ayr›cal›kla-ra benzer haklar vermifltir. Öte yandan Kütahya Sözleflmesi’nden memnun olma-yan Mehmed Ali Pafla 1839’da ba¤›ms›zl›¤›n› ilan ederek Anadolu topraklar›na ye-niden taarruz etti. ‹lkinde oldu¤u gibi M›s›r kuvvetleri merkez ordular›n› yine he-zimete u¤ratt›. Nizip’te yap›lan son savaflta asi vali yine tart›flmas›z bir üstünlüksa¤lad› (Haziran 1839). Bu esnada II. Mahmud’un vefat etmesi, yerine küçük yafl-taki o¤lu Abdülmecid’in geçmesi ve Osmanl› donanmas›n›n Kaptan-› Derya AhmetFevzi Pafla taraf›ndan M›s›r’a kaç›r›lmas›, ifli içinden ç›k›lmaz bir hale getirdi. M›s›rsorununun kangrene dönüflmesi, Bab›âli bürokratlar›n› devletin gelece¤ini güven-ceye almak konusunda daha radikal ad›mlar atmaya sevk etti. Bu ba¤lamda kap-saml› bir reform program›n›n yürürlü¤e konmas› amac›yla bafllat›lan çal›flmalar,Tanzimat Ferman› (Gülhane Hatt-› Hümayunu)’n›n ilan›yla sonuçland› (3 Kas›m1839). Siyasi-idari sistemin yeniden düzenlenmesini ve gayrimüslim Osmanl› teba-as›na bir tak›m hukuki haklar verilmesini öngören bu hamle Avrupa devletlerininM›s›r sorununa yaklafl›mlar›n› etkiledi. Hemen harekete geçen ‹ngiltere, Rusya’n›nHünkâr ‹skelesi Antlaflmas› gere¤i Osmanl› Devleti üzerinde kurdu¤u nüfuzu veM›s›r sorununa müdahil olmas›n› ç›karlar› aç›s›ndan tehlikeli gördü¤ünden Lon-dra’da bir konferans toplanmas›n› sa¤lad› ve ileride ele al›nacak olan 15 Temmuz1840 tarihli anlaflma yap›ld›.

122 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

DEVR‹N KARAKTER‹ST‹⁄‹ VE GERÇEKLEfiT‹R‹LEN REFORMLARII. Mahmud, I. Abdülhamid (1774-1789) ile Gürcü as›ll› bir cariye olan Nakfl›dîl’ino¤lu olarak 20 Temmuz 1785’te Topkap› Saray›’nda do¤du. Annesinin Frans›z as›l-l› oldu¤una dair iddialar, reformist kiflili¤ini kendilerine mal etmeye çal›flan Fran-s›zlar›n bilinçli olarak ürettikleri bir safsatad›r. fiehzade Mahmud’un kiflili¤i ve zih-niyeti, reformist kimli¤iyle bilinen kuzeni III. Selim’in on sekiz y›ll›k saltanat›ndaflekillendi. Devrinin önemli devlet ve sanat adamlar›n›n gözetiminde e¤itilen fieh-zade Mahmud flair, hattat ve müzisyen padiflahlar aras›nda önemli bir yere sahip-tir. Yukar›da iflaret edildi¤i üzere isyanlar, saray bask›nlar› ve darbeler atmosferin-de III. Selim’in ve IV. Mustafa’n›n 1808’de katlinden sonra hanedan›n yegâne er-kek ferdi olarak kalan II. Mahmud, kendisinden sonra gelen tüm Osmano¤ulla-r›’n›n atas›d›r. Hanedan ondan sonra pefl pefle tahta ç›kan o¤ullar› Abdülmecid(1839-1861) ve Abdülaziz (1861-1876) üzerinden, iki koldan yürümüfltür.

Sultan Mahmud’un otuz bir y›ll›k saltanat›n› iki bölümde ele almak mümkün-dür. ‹lki; 1808-1826 dönemi, di¤er bir deyiflle yeniçeri oca¤›n›n kald›r›lmas›na dekgeçen on yedi y›ll›k reformlara haz›rl›k dönemi; ikincisi ise 1826-39 aras›ndaki onüç y›ll›k radikal de¤iflim ve dönüflüm dönemi. Saltanat›n›n birinci dönemi, ç›karla-r›n› statükonun devam›nda gören reform karfl›t› koalisyonun bask›s› alt›nda geçti.‹kinci dönemin bafllang›c› olan yeniçeri oca¤›n›n kald›r›lmas›yla, reform faaliyetle-ri ivme kazand› ve devletin idari, askeri ve sosyal yap›s›n› önemli ölçüde de¤iflti-recek sürecin ad›mlar› at›lmaya baflland›.

II. Mahmud devrinin en karakteristik özelliklerinden biri, merkeziyetçi politika-lar›n takip edilmifl olmas›d›r. Yukar›da de¤inildi¤i üzere Sened-i ‹ttifak’la (1808)mutlak iktidar›n› k›sa süre ayanlarla paylaflmak zorunda kald›ysa da kendisi de birayan olan Sadrazam Alemdar Mustafa Pafla’n›n isyan sonucunda katledilmesi (Ka-s›m 1808) ve bu belgenin hükümsüz kalmas›yla idari dizginleri yeniden ele ald›.Böylece vesayetten kurtulan II. Mahmud Anadolu ve Rumeli’de; Tepedelenli AliPafla, Çelebi Hamid Pafla, Divrikli Yusuf Pafla, Van Muhaf›z› Dervifl Pafla, Tuzcu-o¤ullar›, Karaosmano¤ullar›, Da¤devireno¤ullar›, Kâtipo¤ullar›, Tekelio¤ullar›, Ya-z›c›zadeler, Y›l›ko¤lu Süleyman, Hezargradl› Hasan A¤a, Benderekli Ali Molla, Kal-yoncu Ali A¤a, Katerinli Salih gibi vali, voyvoda, ayan ve hanedan nam›yla merke-ze baflkald›ran yerel güç odaklar›n› ortadan kald›rd›. Daha uzak co¤rafyalarda iseBa¤dat ve civar›nda Baban hanedan› ve Arabistan’› kas›p kavuran dini-siyasi birhareket olan Vehhabi isyanlar› bast›r›ld›. II. Mahmud’un merkezilefltirme operasyo-nunun tek istisnas›, M›s›r Valisi Kavalal› Mehmed Ali Pafla olmufl ve padiflah asi va-lisi ile Anadolu’da 1832-1839 aras›ndaki kesintili savafl sürecinde kesin bir yenilgi-ye u¤ram›flt›r.

II. Mahmud’un saltanat›, Osmanl› merkez ve saray teflkilât›nda son dereceönemli idarî, siyasî, sosyal ve kültürel de¤iflimlerin yafland›¤› bir dönemdir. Hayliyo¤un olan bu de¤iflim sürecinde klasik Osmanl› devlet yap›s›n› dönüfltüren dik-kat çekici flu düzenlemeler yap›lm›flt›r:

• Sadaret makam›na ba¤l› bir birim olarak Osmanl› memur ve diplomatlar›n›nyabanc› dil e¤itimi almalar› için Tercüme Odas› kuruldu (1821).

• Medreselerin yan›nda Avrupa tarz›nda e¤itim veren okullar aç›ld›, ilkö¤retimzorunlu hale getirildi (1824).

• Müsadere (devletin flah›slar›n mallar›na el koymas›) ve Angarya usulü kald›-r›ld› (1826).


• Askeri reformlar kapsam›nda Sekban-› Cedid (1808) ve Eflkinci Ocaklar› ku-ruldu (1826). Ancak yeniçerilerin tepkisi nedeniyle bu ocaklar k›sa süredekald›r›ld›lar.

• Yeniçeri Oca¤› kald›r›larak yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye ad›ylayeni bir ordu kuruldu. Yeniçeri A¤al›¤› kald›r›l›p Seraskerlik (genelkurmay)makam› ihdas edildi (1826).

• ‹stanbul’da Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas›yla bozulan eski sistemin aksak-l›klar›n› gidermek amac›yla, kolluk kuvveti ve belediye hizmetlerini yerinegetirmek üzere ‹htisab Nezareti kuruldu (1826).

• Yeni ordunun finansman› için vak›f gelirlerinin merkezilefltirilmesi amac›ylaEvkaf Nezareti (1826) ile Mukataat Nezareti kuruldu (1827).

• Askeri doktor, cerrah ve eczac› yetifltirmek amac›yla T›bhane-i Amire veCerrahhane-i Mamure adlar›yla yeni okullar aç›ld› (1827).

• Muhtarl›k teflkilat› kuruldu (1829).• Farkl› branfllarda e¤itim almak üzere yurt d›fl›na ö¤renciler gönderildi (1830).• T›mar sistemi kald›r›ld› ve dirlik arazileri hazineye devredildi (1831).• ‹lk resmi gazete olan Takvim-i Vekayi yay›n hayat›na bafllad› (1831).• ‹lk kez askeri amaçl› nüfus, emlak ve arazi say›mlar› (tahrir) yap›ld› (1831).• Eski saray protokolüne ait gereksiz merasimler terk edildi. S›rkâtipli¤i kald›-

r›ld› ve yerine mabeyn baflkâtipli¤i kurularak saray sekretaryas› oluflturuldu(1831).

• Askeri e¤itim aç›s›ndan pratik olmayan Mehterhâne kald›r›larak yerine M›z›-ka-i Hümayun ad›yla yeni bir askeri bando kuruldu (1834).

• Redif teflkilat› ad›yla ilk defa ihtiyat sistemine geçildi ve yedek ordu kurul-du (1834).

• Piyade ve süvari subaylar›n›n e¤itimi amac›yla Mekteb-i Fünûn-› Harbiyead›yla bugünkü harp akademisinin çekirde¤ini oluflturan okul aç›ld› (1834-1835).

• Devlet memurlar›n›n k›l›k k›yafetinde de¤ifliklik yap›larak ceket, pantolonve fes giyme zorunlulu¤u getirildi. Memurlar›n özlük haklar›, çal›flma saatle-ri ve tatil günleriyle ilgili düzenlemeler yap›ld› (1829-1834).

• Posta teflkilat› kuruldu, pasaport ve karantina usulü uygulamaya kondu.• Ordunun giyim-kuflam ihtiyaçlar›n›n karfl›lanmas› için Feshane, Debba¤hane

(deri imalathanesi) ve ‹plikhane gibi küçük ölçekli imalathaneler kuruldu.• D›fl dünyadaki geliflmeleri yak›ndan takip etmek amac›yla Avrupa baflkent-

lerinde at›l durumdaki elçilikler aktif hale getirildi (1834).• Devlet dairelerine ve k›fllalara padiflah›n resmi (Tasvir-i Hümayun) as›ld›

(1836).• T›mar ve zeamet sistemi kald›r›larak aflamal› olarak 1838’ten itibaren maafl

sitemine geçildi.• Yolsuzluklar› önlemek amac›yla yarg› mensuplar› ve memurlara iliflkin ceza

kanunnameleri yürürlü¤e kondu, devlet kadrolar› için s›nav sistemi getirildi(1838).

• Avrupa’daki gibi kabine sistemine geçiflin haz›rl›¤› olarak bakanl›klar (neza-retler) kuruldu ve sadaret makam› baflvekâlete (baflbakanl›k) dönüfltürüldü(1836-1839).

• Bay›nd›rl›k ve sa¤l›k ifllerini düzene koymak için Meclis-i Umur-› Nafia ileMeclis-i Umur-› S›hhiye ad›yla iki yeni birim kuruldu (1838).

124 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

• Dâr-› fiurâ-y› Askeri, Meclîs-i Vâlâ-y› Ahkâm-› Adliye ve Dâr-› fiurâ-y› Bâb›â-lî adlar›yla sivil-askeri yüksek mahkeme, dan›flma ve yasama meclisleri ku-ruldu (1836-1838)

• Yüksek okullara ö¤renci yetifltirmek için rüfldiyeler (1839), devlet memuruyetifltirmek için ise Mekteb-i Maârif-i Adliye ve Mekteb-i Ulûm-› Edebiye ad-lar›yla yeni okullar aç›ld› (1839).

II. Mahmud devri reformlar›n› Cumhuriyet döneminin öncüsü olarak görmek mümkünmüdür?

II. Mahmud 1829-37 y›llar› aras›nda yine bir ilk olarak farkl› tarihlerde befl kezyurt gezisine ç›kt›. ‹ngiltere’den al›nan ilk buharl› gemi olan ve Sürat ad› konan ge-miyle Tekirda¤, Çanakkale Bo¤az›, Gelibolu, Edirne, Gemlik, ‹zmit, Varna, fiumnu,Silistre, Rusçuk gibi Ege ve Do¤u Trakya’ya yap›lan bu gezilerde; halka m›z›ka (as-keri bando) dinletilmifl, fes, süslü bir pelerin (harvâni) ve s›rmal› pantolonuyla hal-ka bizzat model gösterilmifltir. Bu gezilerde halk›n flikâyetlerini dinleyen padiflah›ntalimat›yla; hastane, hamam, köprü, mektep vb. bölgenin altyap› ve sosyal hizmetalanlar›ndaki eksiklikleri giderilmifltir.

II. Mahmut idari ve bürokratik yap›n›n iflleyifli konusunda pratik ve tedbirli birhükümdard›. Gereksiz eski merasimlerin bir k›sm›n› ve resmi yaz›flmalarda kulla-n›lan afl›r› süslü ifadeleri pratik bulmad›¤›ndan kald›rd› ve hükümet sistemini, mer-kez ve saray teflkilat›n›, bafltan aya¤a yeniledi. Bu kapsaml› reform program›n›namac› modern dünyan›n ça¤dafl geliflmelerine paralel merkezi bir devlet yap›s›oluflturabilmekti.

II. Mahmud’un otuz bir y›l süren çalkant›l› saltanat› ve bu dönemde gerçeklefltirilen re-formlar, büyük bir yan›lg›yla daha sonraki Tanzimat reformlar›n›n gölgesinde kalm›flt›r.Hâlbuki Tanzimat reformlar›, bu dönemdeki radikal de¤iflim ve dönüflümün yan›nda ol-dukça sönük kal›r. Çünkü II. Mahmud klasik dönemin neredeyse tüm kurumlar›n›, idarizihniyetiyle birlikte dönüfltürdü. fiayet bir Tanzimat döneminden söz edilecekse bununbafllang›c› 3 Kas›m 1839 de¤il, II. Mahmud devrinin bizatihi kendisidir. Çünkü II. Mahmudsadece yukar›da s›ralanan reformlar› gerçeklefltirmekle kalmam›fl, bu büyük dönüflümünad›n› da “Tanzimât-› Hayriyye ve Tanzimât-› Mülkiye” olarak koymufltur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



126 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

XIX. yüzy›l›n ilk yar›s›ndaki iç ve d›fl sorunlar›n

nedenlerini aç›klayabilme

Osmanl› Devleti XIX. yüzy›la, geleneksel dostuolarak gördü¤ü ve topraklar›na taarruz ihtimalivermedi¤i Fransa’n›n M›s›r’› iflgal girifliminin ge-tirdi¤i flaflk›nl›k ve savafl ortam›nda girdi. Top-raklar›n› kendi gücüyle koruyamayan Bab›âliyapt›¤› askeri ittifaklarla Fransa’y› M›s›r’dan ç›-kard›. Ancak müttefikleri Rusya ve ‹ngiltere’ninsiyasi emelleri, d›fl politikada güvenilir bir dostarayan Bab›âli’yi denge politikas› takip etmeyesevk etti. Öte yandan Fransa’n›n Mora ve Arna-vutluk sahillerine yerleflmesiyle Balkanlara yay›-lan ulusçuluk ak›m›, gayrimüslim Osmanl› tebaa-s› aras›nda ayr›l›kç›-ba¤›ms›zl›kç› isyanlara yolaçt›. ‹ç politikaya gelince; XVIII. yüzy›l sonlar›n-da Nizam-› Cedid ad›yla bafllat›lan reform süreci,muhalif çevrelerin k›flk›rtmas›yla 29 May›s1807’de bir isyana ve III. Selim’in katline yol aç-m›flt›. Reformlara destek veren Alemdar MustafaPafla’n›n kaos ortam›na son vermesi ve II. Mah-mud’u tahta ç›karmas›yla (28 Temmuz 1808) bafl-kentte durum normale döndü. Ancak SadrazamAlemdar Mustafa Pafla’n›n 16 Kas›m 1808’de ye-niçerilerin isyan›yla katledilmesi yeni bir siyasikriz yaratt›. Asilerin IV. Mustafa’y› tekrar tahta ç›-karmak istemeleri, bu defa II. Mahmud’un kar-deflini katlettirmesine yol açt›. Böylece Osmanl›hanedan›n›n hayatta baflka erkek ferdi kalmad›-¤›ndan, asiler amaçlar›na ulaflamad›lar. II. Mah-mud’un mutlak anlamda hükümdar olmas›, Ka-s›m 1808’de önce Alemdar Mustafa Pafla’n›n, ar-d›nda da IV. Mustafa’n›n katledilmesinden sonragerçekleflecektir.

Balkanlarda bafl gösteren ayr›l›kç› isyanlar›n se-

beplerini çözümleyebilme

Fransa Campo Formio Antlaflmas›’yla (1797) odönemde Arnavutluk’un sahil kesimini olufltu-ran, bugün ise Yunanistan’›n s›n›rlar› içinde bu-lunan Preveze ve Parga sahilleri ile Yunan adala-r›n› ele geçirmiflti. Böylece Fransa’n›n tarihindeilk kez Osmanl› Devleti’yle s›n›r komflusu olma-s›, devletin Balkanlardaki varl›¤› ve güvenli¤i aç›-s›ndan tam anlam›yla bir dönüm noktas› olmufl-tur. Çünkü bu geliflmeyle Frans›z ‹htilal›’n›n ge-tirdi¤i milliyetçilik ve ba¤›ms›zl›k fikirleri bölge-ye tafl›nm›fl oldu. Nüfuzunu güçlendirmek iste-yen Fransa’n›n gayrimüslim Osmanl› tebaas›n›(S›rplar, Rumlar, Karada¤l›lar) k›flk›rtmas›yla, ay-r›l›kç› isyanlar›n altyap›s› da haz›rlanm›fl oldu.Dini veya siyasi amaçl› d›fl tahrikler ve bölgede-ki asker-sivil yöneticilerin keyfi tav›rlar›yla halk›y›ld›rmas›, isyan›n fitilini ateflledi. Daha da önem-lisi bu s›rada Bab›âli, söz konusu olumsuz gelifl-meleri önleyecek siyasi-askeri güçten yoksundu.Öte yandan Rusya’n›n süper güç olmak amac›y-la Çar I. Petro (hd.1682-1725) devrinden beri he-defledi¤i, Balkanlar ve Bo¤azlar üzerinden Ak-deniz havzas›na, di¤er bir ifadeyle güneye inmeemeli, her fleyden önce Balkanlarda istikrars›zbir ortam yarat›lmas›na ba¤l›yd›. Bu do¤rultudaçerçevesi ve hedefi belirlenen Panslavizm politi-kas› ve Avrupal› devletler ile Rusya aras›ndakisömürgecilik yar›fl›n›n h›zlanmas›, Balkanlardaba¤›ms›zl›k hareketlerinin bafllamas›nda enönemli etkenler olmufltur.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç


Bab›âli’nin d›fl politikas›n› ve denge siyasetini de-

¤erlendirebilme

XIX. yüzy›lda siyasi ve ekonomik anlamda dev-rin süper gücü olma çabas›ndaki ‹ngiltere, Fran-sa ve Rusya Balkanlar, Akdeniz havzas› ve Orta-do¤u gibi stratejik bölgelere göz diktiler. Bu re-kabet Fransa’n›n 1798’de M›s›r’› ve 1830’da Ceza-yir’i iflgaliyle Afrika k›tas›n› da girdab›n içine çek-ti. Söz konusu co¤rafyan›n önemli bir bölümünüelinde tutan Osmanl› Devleti do¤al olarak budevletlerle karfl› karfl›ya geldi. fiark Meselesi veyaHasta Adam benzetmeleri, ç›karlar› çat›flan dev-letlerin Osmanl› Devleti’ne dair siyasi emellerinigayet net yans›tmaktad›r. M›s›r’›n iflgali Bab›â-li’nin topraklar›n› iflgalden koruyacak kadar gü-cü olmad›¤›n› göstermiflti. Askeri ve idari sorun-lar›n› ça¤dafl normlar çerçevesinde çözüp eskigücüne kavuflmay› deneyen ve kapsaml› reformpaketleri uygulamaya koyan Osmanl› Devleti; içisyanlar ve yerel güç odaklar› ile statükocu çev-relerin koalisyonu nedeniyle baflar›l› olamad›.Dolay›s›yla Bab›âli farkl› siyasi ve ekonomik ç›-karlar› bulunan Avrupal› devletlerle yapt›¤› itti-faklar ve diplomatik temaslar sayesinde ç›karlar›-n› korumaya çal›flt›. Ancak sürekli de¤iflen k›r›l-gan dengeler ve diplomatik oyunlar bu süreçteBab›âli’nin d›fla ba¤›ml› ve genelde taviz verentaraf olmas›n› zorunlu k›lm›flt›r.

Radikal reformlar dönemi olarak II. Mahmud

Devri’ni tan›mlayabilme

Otuzuncu Osmanl› padiflah› olarak tahta ç›kanve 31 y›l iktidarda kalan II. Mahmud’un kiflili¤ive zihniyeti, reformist kimli¤iyle bilinen kuzeniIII. Selim’in on sekiz y›ll›k saltanat›nda flekillen-di. Devrini iki bölümde ele almak mümkündür.‹lki; 1808-1826 dönemi, di¤er bir deyiflle yeniçe-ri oca¤›n›n kald›r›lmas›na dek geçen on yedi y›l-l›k reformlara haz›rl›k dönemi; ikincisi ise 1826-39 aras›ndaki on üç y›ll›k radikal de¤iflim ve dö-nüflüm dönemi. Saltanat›n›n birinci dönemi, ç›-karlar›n› statükonun devam›nda gören reformkarfl›t› koalisyonun bask›s› alt›nda geçti. ‹kincidönemin bafllang›c› olan yeniçeri oca¤›n›n kald›-r›lmas›yla, reform faaliyetleri ivme kazand› vedevletin idari, askeri ve sosyal yap›s›n› önemliölçüde de¤ifltirecek sürecin ad›mlar› at›lmayabaflland›. Devrin en karakteristik özelli¤i, merke-ziyetçi politikalar›n takip edilmifl olmas›d›r. Ye-ninin yan›nda eskinin de yaflat›ld›¤› gelenekselreform anlay›fl›na son veren II. Mahmud; idari,askeri, sosyal ve kültürel alanda ça¤dafl normlar›yakalayabilmek amac›yla son derece radikalad›mlar atm›fl, klasik Osmanl› sistemini zihniyetve kurumsal olarak dönüfltürmüfltür. Son derecegenifl bir yelpazede uygulanan reform program›,daha sonra Tanzimat Devri (1839-1876) olarakadland›r›lacak de¤iflim ve dönüflümün temelleri-ni atm›flt›r.

3NA M A Ç

4NA M A Ç

128 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

1. Afla¤›dakilerden hangisi II. Mahmud devrinde re-form süreci bak›m›ndan dönüm noktas›d›r?

a. Balkanlarda ayr›l›kç› isyanlarb. Kabakç› Mustafa ‹syan›c. Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas›d. Rum ‹syan›e. Ayanlar›n isyan›

2. Afla¤›dakilerden hangisi saltanat ve mutlak iktidaraç›s›ndan önemli bir geliflmedir?

a. Nizam-› Cedidb. Sekban-› Cedidc. Kanun-› Kadimd. ‹ttifak-› Hamiyyete. Sened-i ‹ttifak

3. Afla¤›dakilerden hangisi Osmanl›larda ilk kez ba-¤›ms›zl›¤›n› kazanan toplumdur?

a. S›rplarb. Yunanl›larc. Karada¤l›lard. Bulgarlare. Ermeniler

4. fiark Meselesi terimi afla¤›dakilerden hangisinde ilkkez gündeme gelmifltir?

a. Verona Kongresib. Laibach Kongresic. Londra Konferans›d. Viyana Kongresie. ‹stanbul Konferans›

5. Afla¤›dakilerden hangisi Viyana Kongresi kararlar›nave uluslar aras› hukuka ayk›r› giriflimlerdir?

a. Metternich Sistemi-S›rp isyan›n›n desteklenmesib. M›s›r’›n iflgali-‹ngiltere’nin ‹stanbul kuflatmas›c. Fransa-Rusya ittifak›-Tilsit ve Erfurt gizli görüflm-

lerid. Bat›l›lar›n Rum isyan›n› desteklemesi-Navarin

Bask›n›e. Grek Projesi-Bizans’›n ihyas›

6. Afla¤›dakilerden hangi gruplama do¤rudur?a. Cezayir’in iflgali- Fransab. Tunus’un ‹flgali-Rusyac. Fas’›n iflgali-Prusyad. Cezayir’in ‹flgali-‹spanyae. Cezayir’in iflgali- ‹ngiltere

7. Afla¤›dakilerden hangisi Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›l-mas›n›n sonuçlar›ndan biridir?

a. Osmanl› baflkenti savunmas›z kalm›flt›rb. M›s›r Ordusu Anadolu’yu iflgal f›rsat› bulmuflturc. Reformlar›n önündeki en önemli engel ortadan

kalkm›flt›rd. III. Selim asiler taraf›ndan katledilmifl ve II. Mah-

mud tahta ç›km›flt›re. Yurt d›fl›ndan ilk kez askeri uzmanlar getirilmifltir

8. Afla¤›dakilerden hangisi M›s›r Meselesi’nin yol açt›¤›geliflmelerden biridir?

a. Kal’a-i Sultaniye Antlaflmas›b. Tilsit-Erfurt gizli görüflmeleric. Viyana Kongresid. Hünkar ‹skelesi Antlaflmas›e. fiark Meselesi

9. Afla¤›dakilerden hangisi II. Mahmud devrinin yeni-liklerinden de¤ildir?

a. Müsadere ve angaryan›n kald›r›lmas›b. ‹htisab Nezareti’nin kurulmas›c. Muhtarl›k teflkilat›n›n kurulmas›d. Mabeyn baflkatipli¤inin kurulmas›e. ‹lk kez yurt d›fl›nda elçiliklerin aç›lmas›

10. II. Mahmud devri ile ilgili afla¤›daki ifadelerden han-gisi yanl›flt›r?

a. Medreseler kapat›lm›fl, dini e¤itim yasaklanm›flt›r.b. ‹dari ve bürokratik yap› fonksiyonel hale getiril-

mifltir.c. Bat› tarz› siyasi, kültürel ve sosyal reformlar ger-

çeklefltirilmifltir.d. Tanzimat Devri’nin gerçek anlamda haz›rl›k dö-

nemidir.e. Merkeziyetçi-devletçi politikalar takip edilmifltir.



1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeniçeri Oca¤›’n›n Kald›r›l-mas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sened-‹ttifak ve Padiflah›n‹radesine S›n›rlama” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›rp ‹syan› ve Mora ‹syan›”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Avrupa’da Yeni Düzen: Vi-yana Kongresi ve fiark Meselesi” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mora ‹syan› ve Avrupa’daYeni Düzen: Viyana Kongresi ve fiark Meselesi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Fransa’n›n Cezayir’i ‹flgali”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeniçeri Oca¤›’n›n Kald›r›l-mas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “M›s›r Sorunu” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

9. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devrin Karakteristi¤i veGerçeklefltirilen Reformlar” konusunu yenidengözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Devrin Karakteristi¤i veGerçeklefltirilen Reformlar” konusunu yenidengözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Frans›z ‹htilal›’n›n yayd›¤› hürriyet, eflitlik ve özgürlükgibi kavramlar mutlak monarfliler aç›s›ndan tehlikeli is-teklerdi. Öte yandan ihtilal›n yayd›¤› milliyetçilik fikir-lerinin, farkl› etnik unsurlardan oluflan imparatorlukla-r›n parçalanmas›na yol açmas› kaç›n›lmazd›. Hemen ar-d›ndan bafllayan ve ‹htilal Savafllar› denilen mücadeledöneminde (1792-1814) Avrupa’n›n siyasi haritas› de-¤iflmifl, güçler dengesi bozulmufl ve otorite bofllu¤un-dan kaynaklanan ciddi sorunlar ortaya ç›km›flt›. Bu sü-reçte Avrupa’y› büyük bir savafl meydan›na çeviren Na-polyon, Rusya’ya son darbeyi vurmak için Moskovaüzerine yürüdü (1812). Ancak yenilgiye u¤rayarak bü-yük kay›plar verdi. Bu durumdan yararlanmak isteyenFransa karfl›t› koalisyon yaklafl›k befl yüz bin kiflilik birorduyla Paris’e girdi ve tart›flmas›z bir zafer kazand›. Buzaferin ard›ndan, Avrupa’n›n siyasi dengesini yenidenkurmak ve ele geçirilen topraklar› paylaflmak amac›ylabüyük devletlerin giriflimiyle Viyana’da bir kongre ya-p›lmas› kararlaflt›r›ld›. 9 Haziran 1815’te imzalanan vekongreye baflkanl›k eden Avusturya Baflbakan› PrensMetternich’in etkinli¤i nedeniyle “Metternich Sistemi”olarak da an›lan bu kararlar çerçevesinde Avrupa’dabozulmufl olan statükonun sa¤lanmas› ve ba¤›ms›zl›kç›ayaklanmalar›n el birli¤iyle bast›r›lmas› yönünde kararal›nm›flt›r. Viyana Kongresi’nin ard›ndan toplanan di¤erkongrelerde de mutlak monarflilerin korunmas› ve se-bebi ne olursa olsun tüm isyan hareketlerinin ortaklaflabast›r›lmas› konusunda kararl›l›k sergilenmifltir.

S›ra Sizde 2

Kendilerini; kültür ve medeniyet olarak Eski Yunan’a,hukuk ve teflkilat olarak ise Roma’ya ba¤layan Avrupa,Hümanizm ve Rönesans hareketleriyle Greko-Romenkökleriyle temasa geçmiflti. E¤itim hayatlar› boyuncaklasik Grek dili, eski Grek edebiyat›, felsefesi ve mito-lojisiyle zihinleri flartland›r›lan Avrupa aristokrasisi, bur-juvazisi ve ayd›nlar, Rum davas›n›n gönüllü ve atefllidestekçileri oldular. Bu dava, devlet ve kilise eliyle bü-tün Avrupa kamuoyuna mal edildi ve büyük kentlerde“Yunanl›lar› Sevenler Cemiyeti” kuruldu. Fransa’da Cha-taeubriand ve Victor Hugo, ‹ngiltere’de Byron ve Shel-ley, Almanya’da Uhland ve Müller, Helenizm’in sözcü-lü¤üne soyundular. Bu dönemdeki Rumlar›n, Antik ça¤-daki Yunanl›lar ile pek bir ba¤lar› kalmam›fl olmas›nara¤men bu gerçe¤i göz ard› eden Avrupa’n›n ünlü sanatve fikir adamlar›, bu hayranl›¤›n etkisiyle, Yunan ba-


130 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

¤›ms›zl›k hareketine destek veren ateflli yaz›lar kalemeald›lar. Hatta ‹ngiliz flair ve yazar Lord Byron bununlada yetinmeyip, Osmanl› kuvvetlerine karfl› Yunanl› kar-defllerinin saflar›nda bizzat çarp›flmak üzere Misolon-gi’ye geldi ve son nefesini orada verdi.

S›ra Sizde 3

Fransa 1798’de M›s›r’› iflgal giriflimi baflar›s›zl›kla sonuç-lan›nca, Do¤u Akdeniz’de siyasi ve ticari aç›dan yeniüsler edinmenin hesaplar›n› yapmaya bafllad›. Sömür-gecilik yar›fl›nda en güçlü rakibi ‹ngiltere’ye karfl› üs-tünlük sa¤layacak bu tür bir giriflim için uluslar aras› si-yasi dengelerin olgunlaflmas› üzerine 1830’da Cezayir’iiflgal etti. Osmanl›lar›n Garp Ocaklar› olarak adland›rd›-¤› Trablusgarp, Tunus ve Cezayir’in bulundu¤u co¤raf-yan›n iflgali ve daha sonra Afrika k›tas›n›n tamam›nasarkmas›, k›tan›n siyasi ve sosyal dengelerini alt üst et-mifltir. Kara k›tada kültürel asimilasyon, sömürü ve kö-leli¤in en dramatik sahneleri yafland›. Bugün de etkile-ri süren bir sonuç olarak Francophonie (Frankofon) ya-ni Frans›zca konuflan milletler toplulu¤u oluflturuldu.K›tan›n genelinde resmi dil ya da ikinci resmi dil olanFrans›zca sayesinde Frans›z kültürü bu co¤rafyaya ta-fl›nd› ve zamanla empoze edildi, gönüllü ya da zorla Af-rika k›tas›n›n maddi zenginlikleri, insanlar›yla birliktesömürüldü. Bu süreçte büyük kazan›mlar elde edenFransa’n›n, bugün de en önemli siyasi, kültürel ve tica-ri hinterland› Afrika k›tas›d›r.

S›ra Sizde 4

Osmanl› askeri sisteminin bel kemi¤i konumundaki Ye-niçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas›, elbette askeri ve idari sis-temde ciddi sonuçlar yaratm›flt›r. Geçmiflte Osmanl› fe-tihlerinin en önemli unsuru olan yeniçeri oca¤› zaman-la bozulurken, merkezi otorite ve saltanat aç›s›ndantehdit unsuru haline geldi. Taht de¤iflikli¤i ve farkl› dö-nemlerde iki padiflah›n katledilmesi, söz konusu tehdi-din boyutlar›n› göstermeye yeterlidir. XVIII. yy’dan iti-baren Bat›’daki askeri geliflmelere ve modern talim sis-temine s›rt›n› dönen yeniçeri oca¤›, düflman ordular›karfl›s›nda bir varl›k gösteremedi. XIX. yüzy›lda ba¤›m-s›zl›k talebiyle isyan eden gayrimüslim Osmanl› teba-as›n›n milis güçleri karfl›s›nda dahi baflar›l› olamad›lar.Öte yandan baflkent ‹stanbul’da estirdikleri terör hava-s›, padiflah›n mutlak otoritesini gölgeler duruma geldi.Alternatif olarak kurulan di¤er ocaklara hayat hakk› ta-n›mamalar›, sistemi kilitlerken ve idarecilerin elini kolu-nu ba¤lad›. Bu nedenle yeniçeri oca¤›n›n kald›r›lmas›bir tercih de¤il zorunluluktu. Alt› ay içinde Asakir-i Man-

sure-i Muhammediye ad›yla 12.000 kiflilik yeni bir or-dunun kurulmas›, oca¤›n kald›r›lmas›yla devletin ordu-suz kald›¤› yönündeki elefltirileri geçersiz k›lar. Bahsibir soru ile bitirelim: XVIII. yüzy›ldan itibaren düflmankarfl›s›nda sürekli ma¤lup olan, reform giriflimlerine is-yanla karfl›l›k veren, defalarca saray› basan, padiflahlar›ve baz› devlet adamlar›n› katleden bir askeri gücün ya-flat›lmas› devlet aç›s›ndan yararl› olur muydu?

S›ra Sizde 5

II. Mahmud devri reformlar›n›n sadece askeri alanla s›-n›rl› kalmay›p idari ve sosyal alanlar› da kapsamas›, budönemin ay›rt edici özelli¤idir. Bat› tarz› kabine sistemi-ne geçiflin ilk ad›mlar› olarak bakanl›klar›n kurulmas›,küçük ölçekli de olsa baz› imalathane ve fabrikalar›nkurulmas›, sistemin farkl› etnik ve dini kesimleri üniterdevlet anlay›fl›yla kucaklamas›, sosyal hukuk devletineyönelik kanuni düzenlemelerin yo¤unlu¤u, dilde sade-leflme çabalar› ve bürokraside ça¤dafl normlar›n kabu-lü, k›l›k k›yafet konusunda at›lan radikal ad›mlar, ça¤-dafl e¤itim kurumlar›n›n kurulmas›, yurt d›fl›na e¤itimiçin ö¤renci gönderilmesi, yerel yönetimlerin ilk ad›m-lar›n›n at›lmas›, kamuoyunun önemsenmesi ve bas›n-yay›n konusundaki geliflmeler, memurlar›n özlük hak-lar›, çal›flma saatleri ve tatil günleriyle ilgili düzenleme-ler, bay›nd›rl›k çal›flmalar›, posta teflkilat›n›n kurulmas›,pasaport ile karantina usulünün uygulamaya konmas›ve devlet kadrolar› için s›nav sistemi getirilmesi gibiad›mlar, bu devrin Cumhuriyet Türkiye’sinin haz›rl›kdönemi olarak nitelendirilmesini gerekli k›lmaktad›r.


Aky›ld›z, Ali (2010) , “II. Mahmud Döneminde Merkez‹daresinde Yap›lan Düzenlemeler”, II. Mah-

mud:Yeniden Yap›lanma Sürecinde ‹stanbul,

(ed. C. Y›lmaz), ‹stanbul, s.55-83.Aky›ld›z, Ali (1998), “Sened-i ‹ttifak’›n ‹lk Tam Metni”,

‹slam Araflt›rmalar› Dergisi, II, 209-222.Beydilli, Kemal, “II. Mahmud”, Diyanet Vakf› ‹slam An-

siklopedisi, XXVII, 352-357.Çelik, Yüksel (2010), “Nizam, ‹ntizam ve Tanzimat Mih-

verinde Bir Padiflah Portresi: Mahmûd-› Sânî”,II. Mahmud: Yeniden Yap›lanma Sürecinde ‹s-

tanbul, (ed. C. Y›lmaz), ‹stanbul, s. 21-53.Çelik, Yüksel (2008), Asâkir-i Mansure Ordusu’nda Ta-

lim Sisteminin De¤iflmesi ve Avrupal› Uzmanla-r›n Rolü (1826-1839)”, Türk Kültürü ‹ncelemele-

ri Dergisi, say›: XIX (Güz), s. 87-118.Çelik, Yüksel (2009), “M›s›r Valisi Mehmed Ali Pafla’n›n

Bab›âli’ye Karfl› Tutumu ve 1836’da Kendisi ‹çinHaz›rlanan Suikast Plan›”, Türk Kültürü ‹ncele-

meleri Dergisi, say›: XX (Bahar), s. 69-100.Çelik, Yüksel (2005), Hüsrev Mehmet Pafla, Siyasi Ha-

yat› ve Askeri Faaliyetleri (1756-1855), ‹stanbulÜniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, doktoratezi ‹stanbul.

Çelik, Yüksel (2010), “Nizâm-› Cedîd’in Niteli¤i ve III.Selim ile II. Mahmut Devri Askeri Reformlar›naDair Tespitler (1789-1839)”, Nizam-› Kadim’den

Nizam-› Cedid’e III. Selim ve Dönemi, (ed. Sey-fi Kenan), ‹stanbul, s. 565-590.

Çelik, Yüksel, “Serasker”, Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklo-

pedisi, XXXVI, 547-549.Çelik, Yüksel (2011), “Askeri Bir Karargâh ve Serasker-

lik Merkezi Olarak ‹stanbul”, Tarih ‹çinde ‹s-

tanbul: Uluslararas› Sempozyum (Aral›k 2010),‹stanbul, s. 211-219.

Kutluo¤lu, M. Hanefi, “Kavalal› Mehmed Ali Pafla”, Di-

yanet Vakf› ‹slâm Ansiklopedisi, XXV, 62-65.Özcan, Abdülkadir (1995), “II. Mahmut ve Reformlar›

Hakk›nda Baz› Gözlemler”, Ege Üniversitesi Ta-

rih ‹ncelemeleri Dergisi, X, 13-39.Uçarol, R›fat (1985), Siyasi Tarih, ‹stanbul.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;M›s›r meselesinin uluslaras› arenada nas›l çözüldü¤ünü aç›klayabilecek,1848 ‹htilalleri ile Macar Mültecileri Sorununu iliflkilendirebilecek,K›r›m Savafl›’n›n ç›k›fl sebeplerini ve sürecini tan›mlayabilecek,Paris Bar›fl Antlaflmas› sonras› Avrupa’da oluflan yeni siyasi tabloyu saptaya-bilecek,Islahat Ferman› sonras›nda Osmanl› toplumunda oluflan tepkileri aç›klayabi-leceksiniz.

‹çindekiler

• M›s›r Meselesi • Tanzimat Ferman›• Mustafa Reflid Pafla• Lübnan Olaylar›

• Mülteciler Sorunu• Kutsal Mekanlar Meselesi• K›r›m Savafl›• Kuleli Vakas›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

N


• OSMANLI RESTORASYONU:TANZ‹MAT DÖNEM‹

• KIRIM SAVAfiI VE ETK‹LER‹ (1853-56)

• ISLAHAT FERMANI SONRASI BAZIGEL‹fiMELER

Osmanl›Restorasyonu:Tanzimat Dönemi


OSMANLI RESTORASYONU: TANZ‹MAT DÖNEM‹

Sultan Abdülmecid’in Tahta Ç›k›fl›Sultan II. Mahmud’un beklenmeyen ölümü 1 Temmuz 1839 tarihinde halka duyu-ruldu ve Abdülmecid’in tahta ç›kmas› da geleneklere uygun olarak top at›fl›yla ilanedildi. Dönemin güçlü isimlerinden Hüsrev Pafla II. Mahmud’un hastal›¤›n›n sonevresinde en yak›n adamlar›yla Çaml›ca’da hasta padiflah›n yan›nda nöbet tutarakadeta ölümünü bekledi. Nitekim, ölümün ard›ndan haberi hemen Veliaht Abdül-mecid ve annesi Bezmiâlem Sultan’a ileterek, onlar›n yan›nda oldu¤unu bildirerekilk günlerinde gözlerine girmek istedi. Bu s›rada hem ‹stanbul’da asayifli sa¤lad›hem de cenaze merasimi s›ras›nda Sadrazam M. Emin Rauf Pafla’n›n elinden sada-ret mührünü zorla ald›. Sultan Abdülmecid’in henüz 17 yafl›nda delikanl›l›k ça¤›n›idrak ediyor oluflu Hüsrev Pafla için büyük bir avantaj idi. Nitekim beklendi¤i gibiHüsrev Pafla hemen Sadrazam oldu¤u gibi kabine içerisinde en stratejik noktalarakendi yetifltirmelerini getirdi. Kendisi II. Mahmud döneminde 1826-36 aras› tam ony›l Seraskerlik makam›nda bulunmufltu. Çocu¤u olmamas›na ra¤men pek çok ev-latl›k yetifltirerek bunlar› devlet kadrolar›na sokmufltu. Babiali nezdinde zaten güç-lü bir nüfuzu olan olan Hüsrev Pafla, Sultan Abdülmecid’in de iznini alarak, dahaönce “Baflvekillik” olarak ifllevi azalt›lm›fl sadaret makam›n› yeniden “Sadrazaml›k”haline dönüfltürerek bu görevi üstlendi.

Restorasyon Projesi: Tanzimat Ferman›’n›n ‹lan›II. Mahmud Yeniçeri Oca¤›’n› kald›rd›ktan sonra devletin merkez teflkilat›nda kök-lü reformlara giriflti. Bunlar›n bir sonucu olarak resmi anlamda “Tanzimat-› Hayriy-ye” veya “usûl-i nizâm-› müstahsene” gibi bir tak›m nitelemelerle ifade edilen Tan-zimat’›n II. Mahmud’un saltanat›n›n son senelerinde ilan edilece¤i, ancak M›s›r me-selesinin bir türlü çözülememesi ve baz› devlet adamlar›n›n gayretleriyle bu girifli-min iptal edildi¤i bilinmektedir. Yine de II. Mahmud, Sadrazam M. Emin Rauf Pa-fla, Hariciye Naz›r› Mustafa Reflid, Serasker Said, Hasib ve Nafiz paflalardan müte-flekkil bir heyete Tanzimat meselesinin bütün ayr›nt›lar›yla incelenmesi için görevvermiflti. Meclis-i Vâlâ reisi Hüsrev Pafla’n›n bafl›n› çekti¤i baz› devlet adamlar› iseTanzimat fikrine karfl›yd›lar. II. Mahmud’un hastal›¤›n›n ortaya ç›kmas›yla birlikteözellikle M›s›r sorununun çözümsüzlü¤ü baflkentte yenilik taraftar› bürokratlar›naleyhinde geliflti. Mustafa Reflid Pafla’n›n, ‹ngiltere ile olan müzakerelere bir son

Osmanl› Restorasyonu:Tanzimat Dönemi

vererek ‹stanbul’a dönmesi istenmiflti. ‹flte tam da bu s›rada, Hüsrev Pafla’n›n Mus-tafa Reflid Pafla’ya bir komplo kurdu¤u ve M. Reflid Pafla’n›n ise bundan haberdarolup yolculu¤unu Paris’e çevirdi¤i dile getirilir. Bu noktada, II. Mahmud dönemin-de olgunlu¤a eriflen Tanzimat düflüncesinin özellikle baflkentteki bürokrasi içeri-sinde yaflanan mücadeleler neticesinde ilan safhas›na kadar geldi¤i belirtilmelidir.

Mustafa Reflid Pafla, ‹stanbul’a dönünce önce Hüsrev Pafla ve daha sonra gençpadiflah Sultan Abdülmecid ile görüfltü. “Alafranga” padiflah olarak an›lan Abdülme-cid’in Mustafa Reflid Pafla’dan etkilendi¤i aç›kt›r. Ancak, padiflah›n Hüsrev Pafla veevlatl›klar›n›n bürokrasi içerisindeki a¤›rl›¤›ndan flikâyet etmekle birlikte, M. ReflidPafla ve ekibini ise dengeleyici bir unsur olarak gördü¤ü de söylenebilir. Nitekim,Sultan Abdülmecid Tanzimat düflüncesini benimsedi¤ini göstererek ilan›na müsaa-de etti. Mustafa Reflid Pafla padiflah›n onaylamas› ve Meclis-i Hass-› Vükela (bumaksatla toplanan bakanlar kurulunun) mazbatas›yla 3 Kas›m 1839’da Gülhanemeydan›nda “Tanzimat Fermân›” diye an›lan Hatt-› Hümâyûn’u toplanan kalabal›¤abizzat okudu. Bilindi¤i üzere, bu ferman›n en temel mesaj› kanun karfl›s›nda eflitlik,can ve mal güvenli¤inin sa¤lanmas›, vergi ve askerlik gibi halk› do¤rudan ilgilendi-ren konular üzerinde durmas›d›r. Malî ve askerî yap›da de¤iflikli¤i gerektiren bu fer-man›n nas›l olufltu¤una dair yukar›da baz› noktalara temas edildi. Bunlarla beraber,Tanzimat Fermân›’n› 1838 Baltaliman› Ticaret Antlaflmas›’n›n uygulanmas› içingerekli olan siyasi liberalizmin bir yans›mas› olarak gören tarihçiler de mevcuttur.Nitekim, yukar›da Londra Konferans› hususunda geçti¤i üzere, “Düvel-i Muazzama-n›n” (Büyük Avrupa Devletleri) Osmanl› Devleti’nin toprak bütünlü¤ünden yana ol-duklar›, bununla beraber reform yap›lmas›n› da arzulad›klar› belirtilmektedir.

Tanzimat Ferman›’n›n acele haz›rlanmas›ndan ötürü tatbik edilmesi için gerek-li plan ve programdan yoksun oldu¤una dair bir tak›m elefltiriler vard›r. Bunlar k›s-men do¤ru olmakla beraber, bu planlar› uygulayacak nitelikli memur kadrosu vedolu bir hazineden bahsetmek de mümkün de¤ildir. Ayr›ca, merkez teflkilat›ndavar olan muhafazakâr siyasi kanad›n bu süreçte liberal olarak tan›mlanabilecekolan Tanzimatç›lar ile yo¤un bir mücadeleye girifltiklerini de kaydetmek gerekir.Tanzimat ferman›n›n ilan›ndan bir buçuk y›l sonra M. Reflid Pafla’n›n azledilmesisöz konusu mücadelenin boyutlar›n› anlamaya örnek teflkil etmektedir. Bu de¤i-flim s›ras›nda Tanzimat esaslar›n›n uygulanmaya devam edece¤i söylense de buflartlar›n da reformlar›n süreklili¤ine engel olmad›¤› savunulamaz. Burada, söz ko-nusu dönemin siyasi konular› ele al›naca¤›ndan ötürü Tanzimat sürecinin nas›l ge-liflti¤ine ve uyguland›¤›na daha fazla de¤inilmeyecektir. Ancak bu proje tam birrestorasyon hareketi idi ve Osmanl› Devleti’ni yaklafl›k bir as›r daha yaflatt›.

Bitmeyen Buhran: M›s›r Meselesi ve Londra Konferans›Genç padiflah Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun çok zor bir evresinde göreve gelmiflti.Nizip’te Osmanl› ordusunun M›s›r valisi Kavalal› Mehmed Ali Pafla’n›n o¤lu ‹bra-him Pafla karfl›s›nda ald›¤› bozgun haberi henüz ‹stanbul’a ulaflmam›flt›. Sultan Ab-dülmecid, babas› döneminde adeta kangren halini alm›fl bu meseleyi kolayl›kla veanlaflarak çözmek maksad›yla, M. Ali Pafla’ya bir heyet gönderdi. Bu heyet M. AliPafla’n›n savafltan vazgeçmesi karfl›l›¤›nda affedilece¤ini kendisine bildirmekle gö-revlendirildi. Ayr›ca, Serasker Haf›z Ahmed Pafla’ya da savafl› sona erdirmesi emriyolland›. M›s›r’a Peyk-i fievket vapuruyla hareket eden ekibin bafl›ndaki Köse AkifEfendi yolda Osmanl› donanmas›na u¤rayarak ‹stanbul’daki geliflen olaylar› Kap-tan-› Derya Ahmed Fevzi Pafla’ya aktar›p yoluna devam etti. Ahmed Fevzi Pafla’yaHüsrev Pafla da bir mektup göndererek acilen ‹stanbul’a gelmesini bildirmiflti. An-

134 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

Balta Liman› TicaretAnlaflmas›: 16 A¤ustos 1838tarihinde Osmanl› Devleti ile‹ngiltere aras›ndaimzalanan ticaretanlaflmas›d›r. Osmanl›Devleti’nin içinde bulundu¤ubuhranl› dönemi f›rsat bilen‹ngilizlerin önerilerido¤rultusunda haz›rlananantlaflma on maddedenolufluyordu. Bu anlaflma ile‹ngiltere kendisine ticariayr›cal›klar sa¤lad› veOsmanl› ticareti de büyükyara ald›. Ancak bu anlaflmaakabinde di¤er baz› Avrupal›devletler ile de imzalananticaret anlaflmalar› ileOsmanl› Devleti k›smen deolsa siyasi destek sa¤lad›.

cak, Ahmed Fevzi Pafla Hüsrev Pafla’n›n kendisine bir kötülük edece¤ini düflündü-¤ünden ans›z›n rotas›n› M›s›r’a çevirerek M. Ali Pafla’ya s›¤›nd›¤›n› bildirdi. Çünkü,Hüsrev Pafla sadece kendisinin de¤il ayn› zamanda M. Ali Pafla’n›n da hasm›yd›.Bafllang›çta, duruma bir anlam veremeyen M. Ali Pafla “Firarî” Kaptan-› Derya ilegörüflerek olaydan haberdar oldu. Onu ve donanmay› himayesine ald›. Bununlaberaber, cephede Osmanl› ordusunun yenildi¤i haberi kendisine intikal edince bu-nu büyük bir f›rsat olarak kabul etti. ‹stanbul’da Bab›âlî ise tam bir çaresizlik içeri-sindeydi. Zira, koskoca Osmanl› ‹mparatorlu¤u hem kara hem de deniz gücünü biranda kaybetmiflti.

Fransa, ‹ngiltere ve Avusturya konsoloslar› olay› daha iyi ö¤renmek için M. AliPafla’n›n yan›na gittiler. M. Ali Pafla durumun kendi lehine geliflti¤ini, hâlâ savaflhalinde oldu¤undan bahsederek donanman›n rehin al›nd›¤›n› beyan etti. Bu kon-soloslar arac›l›¤›yla Bab›âlî’ye de bir teklif iletti. Buna göre, M. Ali Pafla padiflahaitaat edece¤ini ancak yan›nda bulunan Hüsrev Pafla ve ekibinin görevden al›nma-s›, yönetimi alt›nda bulunan topraklar›n ise verasetle kendi yönetiminde kalmas›-na müsaade edilmesini flart kofltu. Bab›âlî ise krizi yönetmeye çal›fl›yordu. Bu mak-satla oluflturulan özel meclis bu teklife karfl›, Adana, fiam, Kudüs ve Harameyn’in(Mekke-Medine) bu kapsama al›namayaca¤›n› düflünüyordu. Bu anlamda, M. AliPafla’ya bu flartlarda sadece Suriye’nin verilebilece¤ini düflünmekteydi. Ancak, bumesele çoktan uluslararas› bir sorun haline dönüflmüfltü. Çünkü, savafl öncesindeRusya ile Hünkâr ‹skelesi Anlaflmas› yap›larak Osmanl› devleti belli flartlar al-t›nda Rus askerlerinin himayesini kabul etmifl bulunuyordu. Bu ise Avrupa denge-si ad›na fevkalade zararl› sonuçlar do¤urabilecek özellikteydi. Bu yüzden, ‹ngilte-re, Fransa, Avusturya, Prusya ve Rusya elçileri taraf›ndan imzalanan bir nota Bab›â-lî’ye takdim edildi. Bu notayla, söz konusu devletler M›s›r meselesinden “Do¤u So-runu” fleklinde bahsederek, bu hususta kendilerinin iyi niyetlerini vurgulay›p yar-d›mlar› olmaks›z›n bir karara var›lmamas›n› istediler.

Osmanl› Devleti bu notay› onaylad›. Böylece Bab›âlî hem bu devletlerin vesa-yetini kabul etmifl oluyor, hem de fiilî olarak Avrupa devletleri toplulu¤una kat›l-d›¤›n› beyan etmifl oluyordu. Genç padiflah›n bu durumdan son derece rahats›zolup, devlet bürokratlar›na “hakikatten yetim oldu¤umu anlad›m” diyerek sitem et-ti¤i rivayet edilir. Yine de reel-politik olarak baflka çarenin kalmad›¤›n› Sultan Ab-dülmecid’in de idrak etti¤i ifade edilmektedir. Zira, baflta ‹ngiltere ve Fransa olmaküzere di¤er Avrupa devletleri Rusya’n›n Osmanl› üzerinde nüfuzunu ve bu vesiley-le bo¤azlar› kontrol alt›na almak istemesini hiçbir flekilde kabul edemezdi. Avus-turya, Rusya’n›n Hünkâr ‹skelesi anlaflmas›n› uygulamaya f›rsat bulamamas› ve hiç-birinin bu konuda menfaatine ters bir sonucun ortaya ç›kmamas› için di¤er devlet-lere ittifak teklif etti. Rusya da bu teklife uyarak, yaln›z kalmak istemedi. Bu durumise, ‹stanbul’da ‹ngiltere’nin Rusya’ya karfl› elini güçlendirdi. Bir sonraki aflamada,‹ngiltere, M›s›r idaresine yani Mehmet Ali Pafla’ya sadece M›s›r’›n verasetini kabuletmesi ve Bab›âlî ile anlaflma yapmas› hususlar›nda bask›da bulundu. Fransa, bu-na tepki gösterdi zira M›s›r’›n istedi¤i di¤er vilayetlerde veraset iddias›n› kendi po-litikalar›na uygun görmekteydi. Rusya ise ‹ngiltere ile diplomatik iliflkilere girifle-rek, Hünkâr ‹skelesi anlaflmas›n›n iki y›l müddeti kald›¤› ve Osmanl›’dan kendile-rine bir yard›m talebi gerçekleflirse kendisinin Avrupa nam›na hareket edebilece-¤ini anlatmaya çal›fl›yordu. Dolay›s›yla, ortada devletlerin ortak menfaatleri ba¤la-m›nda bir araya gelmelerini gerektiren bir uzlaflma mevcut de¤ildi.

Avrupal›lar›n ittifak›n›n sars›ld›¤› bir s›rada ‹ngiltere Londra’da bir konferanstoplamay› teklif etti. Di¤er dört devletin bu konferansa icabet etmesiyle müzakere-

1357. Ünite - Osmanl › Restorasyonu: Tanzimat Dönemi

Hünkar ‹skelesi Anlaflmas›:8 Temmuz 1833 tarihindeOsmanl› Devleti ile Rusyaaras›nda yap›lan ve temelniteli¤i savunma ittifak›olan anlaflmad›r. Alt› aç›k vebir gizli maddeden oluflanbu anlaflmaya göretaraflardan her hangi birinebir sald›r› olmas› halindedi¤erinin yard›m etmesiöngörülmekteydi. Buanlaflma M›s›r meselesinindo¤urdu¤u zorunlu biranlaflma olup, Osmanl›Devleti’ni Rusya’n›nyard›m›na hatta himayesinemuhtaç hale getirmekteydi.

ler bafllad›. Fransa M›s›r’›n zarar görmemesi için görüflmeleri uzatarak zaman kaza-n›yordu. Bab›âlî’nin de görüflmelere kat›lmas›n› talep etti. Avusturya ve Prusya’n›naraya girmesiyle, Fransa ikna edilmeye çal›fl›ld›. Buna göre, M›s›r valili¤i verasetyoluyla, Suriye valili¤i ise kayd-› hayat flart›yla (hayatta bulundu¤u süre için) M. AliPafla’ya verilecekti. Bu tekliften yaklafl›k 6 ay önce Osmanl› baflkentinde Tanzimatferman›n›n okunmas› Avrupal› devletler taraf›ndan memnuniyetle karfl›land›¤› için,süreci Osmanl› Devleti’nin aleyhine çevirmek istemiyorlard›. ‹ngiltere yukar›dakiteklifi tekrarlayarak, bunun karfl›l›¤›nda M. Ali Pafla’n›n donanmay› Osmanl› Dev-leti’ne iade etmesi gerekti¤inin alt›n› çizmiflti.

Bütün bu teklifler taraflarca müzakere edilirken, sadrazaml›k makam› MehmetAli Pafla ile bar›fl›k olmayan Hüsrev Pafla’dan al›nd›. Bunu f›rsat bilen M. Ali Pafla,özel elçisi Sami Bey’i gizlice ‹stanbul’a göndererek arac›s›z müzakere yolunu ar›-yordu. Ancak, befl devletin teklifini kabul eden Bab›âlî’nin kendi bafl›na anlaflmayapmas›na imkân kalmad›. Asl›nda M. Ali Pafla, bu arada, çok ciddi bir mali s›k›n-t› içerisindeydi. Arabistan ve fiam ordular›na neredeyse uzun bir süredir maafl ve-remedi¤i gibi, kendisine s›¤›nan donanmadaki askerlerin masraflar›n› bile karfl›la-makta güçlük çekiyordu. Bütün bunlar›n fark›nda olan ‹ngilizler ise Suriye’de M.Ali Pafla aleyhine isyanlar tertip ediyordu. Fransa’n›n inatç› tutumu karfl›s›nda, 15Temmuz 1840’da di¤er dört devlet (‹ngiltere, Avusturya, Rusya ve Prusya) bir an-laflma metni üzerinde mutab›k kald›. Londra Antlaflmas› diye bilinen bu muahedebefl maddeden meydana gelmekteydi. Özetle, donanman›n iadesi, vergi miktar›(vergiler padiflah ad›na toplanacak ve dörtte biri merkeze gönderilecek) ve siyasiba¤l›l›¤›n yan› s›ra, M›s›r verasetle, Akka ve çevresi ise kayd-› hayat flart›yla M. AliPafla’ya b›rak›lacakt›. 10 günlük bir süre içerisinde bu anlaflmay› kabul etmezse, sa-dece M›s›r’›n veraseti kalacak, onu da di¤er bir 10 gün içerisinde kabul etmezse buhak da elinden al›nacakt›. Fransa bu anlaflmaya vak›f olunca, savafl tehdidinde bu-lundu. Bundan güç alan M. Ali Pafla ise anlaflmay› bafllang›çta hemen reddetti.

Verilen mühleti sonuna kadar de¤erlendiren, M. Ali Pafla bu s›rada Sad›k RifatBey arac›l›¤› ile do¤rudan Bab›âlî ile irtibata geçmeye çal›flt›. Asl›nda ittifak›n tek-lifini kabule haz›r oldu¤unu ve donanmay› da iade edece¤ini bildirdi. Bu s›rada,sürenin doldu¤unu beyan eden konsoloslar bir zab›tnâme tutarak Bab›âlî’ye gön-derdiler. Bab›âlî ise durumu de¤erlendirip 22 Eylül 1840’da M. Ali Pafla’n›n yerineM›s›r’a ‹zzet Mehmed Pafla’y› vali olarak atad›¤›n› ‹skenderiye’ye bildirdi. Bundansonra, Osmanl›, ‹ngiliz ve Avusturya güçleri Beyrut’a ç›karma yapt›. Bu hadise,Fransa’da hükümetin de¤iflmesine sebep oldu. Hükümeti kurma görevi, Londrakonferans›na kat›lan ve itidalli¤i ile tan›nan Guizot’a verildi. Bununla beraber, ‹n-gilizler Lübnan’da Dürzî ve Marunîleri M. Ali Pafla aleyhine ayakland›rd›lar. M›s›rkuvvetlerinin bafl›nda bulunan ‹brahim Pafla bunlara mukavemet edemedi. BeyrutHalas dolaylar›nda ‹brahim Pafla ‹ngiliz Amiral Napier’in kumandas›ndaki yerel vemüttefik güçler karfl›s›nda a¤›r bir darbe ald›. Geri çekilen M›s›r birlikleri, Akka’y›bir müddet müdafaa etseler de buradan da çekilmek zorunda kald›lar. Fransa’n›ndeste¤inden ümidi kesen M. Ali Pafla 1840 y›l›n›n Kas›m ay›n›n sonunda anlaflmaflartlar›n› kabul edece¤ini bildirdi.

Bab›âlî, M. Ali Pafla’n›n yenilgiyi kabullenmesi üzerine M›s›r’a bir ferman gön-derdi. Bu fermanda zikredilen flartlar, M. Ali Pafla’ya dayat›lan anlaflmadan çok da-ha a¤›rd›. M›s›r’›n imtiyaz› düflürülerek, di¤er vilayetler seviyesine indiriliyor, geli-rinin çeyre¤i kadar vergi vermesi isteniyor, valinin ise padiflah taraf›ndan seçilece-¤i ifade ediliyordu. Buna itiraz eden M. Ali Pafla’ya bu kez ittifak güçleri arka ç›k-t›lar ve bu a¤›r maddeleri fermandan kald›rd›lar. M›s›r valili¤i, M. Ali Pafla’n›n so-

136 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

yundan gelen büyük erkek evlada kalacak fakat fermanla padiflah taraf›ndan ata-nacakt›. Vergi miktar› indirildi, M›s›r’›n Mekke ve Medine için eskiden oldu¤u gibiy›ll›k zahire yard›m› yapmas›, paran›n Osmanl› hükümdar› ad›na bas›lmas›, askersay›s›n›n keza ‹stanbul taraf›ndan belirlenmesi gibi hususlar eklenerek yeni bir fer-man oluflturuldu. Böylece, Hicaz ve Girid’e kadar büyük bir alanda egemenlik sür-mek isteyen M. Ali Pafla, d›fl güçlerin devreye girmesiyle sadece belli imtiyazlar›n›garanti alt›na alabilmifl ve Osmanl› Devleti’ne ba¤l› olmak zorunda kalm›flt›.

M. Ali Pafla’n›n ilerleyen süreçte, devlete itaat etti¤inin anlafl›lmas› üzerine kendisine1842’de Sadrazaml›k rütbesi ve niflan verildi. 19 Temmuz 1846 tarihinde ise ‹stanbul’a ge-lerek padiflah› ve devlet adamlar›n› ziyaret ederek adeta kendisi ile merkez aras›ndakibuzlar› eritti.

‹ngiltere ve Avusturya, M›s›r sorununun bu flekilde sonuçlanmas›ndan sonraBo¤azlar meselesini gündeme getirdi. Daha önce bahsi geçen befl devlet (‹ngilte-re, Fransa, Avusturya, Rusya ve Prusya) bir araya gelerek 13 Temmuz 1841 tarihin-de dört maddelik Bo¤azlar Antlaflmas›’n› imzalad›lar. Bu antlaflman›n gerisindeyatan ana sebep yukar›da da geçti¤i gibi, Rusya’n›n Akdeniz’e inmesinin engellen-mesiydi. Yeni antlaflmaya göre, Osmanl› Devleti bar›fl zaman› dâhil, bo¤azlar› bü-tün devletlerin savafl gemilerine kapal› tutacak ve anlaflmada imzas› olan her dev-let bu flarta tabi olacakt›. Bir y›l içerisinde bu antlaflmaya Avrupa’n›n di¤er devlet-leri de ifltirak ettiler. Böylece bo¤azlarda yeni uluslar aras› bir statü kuruldu. Ayn›s›ralarda, Girit’te bir ayaklanma teflebbüsü meydana geldi. Donanmas›na yenidenkavuflan Osmanl› Devleti, Kaptan-› Derya Çengelo¤lu Tahir Pafla’y› adaya gönde-rerek bu isyan› yay›lmadan bast›rd›.

Bo¤azlar›n ticaret gemilerine aç›k, savafl gemilerine kapal› olmas› Bo¤azlara uluslar aras›bir statü kazand›rd›¤› gibi; en az›ndan Osmanl› Devleti’ni de Rusya’n›n bask›s›ndan korudu.

M›s›r meselesinin çözümünde yabanc› devletlerin rolleri ne ölçüde etkili olmufltur?

Tanz›mat’a Tepkiler: Lübnan Olaylar› Örne¤iTanzimat’›n ilan› baz› bölgelerde irili ufakl› kargaflalara sebep olmufltu. Demogra-fik özelliklerinden dolay› Lübnan bölgesindeki kargafla daha farkl› bir mahiyetebüründü. Cebel-i Lübnan da¤› eteklerinde bu bölgede Dürzî, Nusayrî ve ‹smailîgibi topluluklar›n yan› s›ra Marunî ve Katolik Rumlar da yaflamaktayd›lar. Genel-de bölgenin siyasi olarak baflat topluluklar› Dürzî ve Marunîlerdi. Osmanl› devleti-nin hâkimiyetini tan›makla birlikte, vergileri karfl›l›¤›nda yar› otonom bir statüleribulunuyordu. M›s›r savafl› s›ras›nda ‹brahim Pafla bölgeyi iflgal etmifl ve vergilerinineredeyse 2,5 kat art›rm›flt›. Nitekim, bunu kald›ramayan Lübnan halk› savafl s›ra-s›nda as›l ba¤l› olduklar› Osmanl› taraf›na geçti. Bu meseleden ve Tanzimat ferma-n›ndan sonra Akka Valisi Mehmed Selim Pafla Tanzimat esaslar›na uygun olarakbölgenin idaresi için baz› düzenlemeler yapt›. Bütün cemaat ileri gelenlerinden birmeclis kurdu. Ayr›ca, merkez hazinesine ödenen y›ll›k vergiyi 3500 kese olarak be-lirledi. Ancak, meclis üyeleri bu mebla¤› yüksek bularak verginin eskiden al›nd›¤›flekliyle 2650 kese olarak al›nmas›n› talep ettiler. Ancak, bu istekleri kabul edilme-di. Verginin toplanmas› s›ras›nda, 1841 senesinde Dürzîler ile Marunîler aras›ndayaflanan anlaflmazl›k çat›flmaya dönüfltü. Dürzîler, Marunîlerin reisi Mir Kas›m’›vergi da¤›l›m›nda adaletsiz olmakla suçlayarak Marunîlere sald›rd›lar. Selim Pafla,


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Dürzî: Fat›mîyöneticilerinden Hâkim binEmrillah’›n ilah oldu¤una ilkinanan Muhammed Derezî’yenispetle M›s›r’da ortayaç›km›fl daha sonra fiamtaraflar›na gelen heterodoksbir guruptur.

Marunî: VII. Yüzy›lda SüryaniOrtodoks kilisesindenayr›larak ba¤›ms›z bir kiliseetraf›nda toplanan grubaverilen isim.

kargaflaya son vermek üzere bir nasihat heyeti gönderse de sonuç alamad› ve ni-hayetinde güç kullanmak zorunda kald›.

Fransa, M›s›r meselesinde umdu¤unu bulamad›. Ancak Suriye topraklar› üze-rinde yo¤un bir ilgiye sahipti. Nitekim, Dürzî-Marunî çat›flmas›n›n artt›¤› bir dö-nemde Bab›âlî’ye müracaat ederek iflin zor kullan›lmadan neticelenmesini talep et-ti. Bunun üzerine, S›rkâtibi Mustafa Nuri Pafla bölgeye özel bir surette serasker ola-rak tayin edildi. ‹lk ifl olarak, bölgede düzeni sa¤layamayan Marunilerden Mir Ka-s›m’› görevden ald›. Her iki gurup da birbirlerine tabi olmak istemedikleri için 1842tarihinde bunlar›n bafllar›na Mirliva Macarl› Ömer Pafla’y› Lübnan Emiri olarak ata-d›. Böylelikle, Lübnan’›n muhtariyeti de ortadan kalkm›fl bulunuyordu. Hatta, birölçüde asayifl de temin edildi. Fransa, durumdan rahats›zl›k duyarak Rusya’yla bir-likte yönetimin yeniden Lübnan’› idare eden Mir Kas›m’›n da mensubu oldu¤u fii-habî ailesine verilmesini teklif etti. Bu iste¤in Dürzîler taraf›ndan kabul edilmeye-ce¤i aç›k oldu¤u için, her iki toplulu¤u temsil eden iki ayr› kaymakaml›¤›n ihdasedilmesi daha uygun görüldü. Ancak, bu da çare olmad› ve ihtilaflar uzad›. Bunuf›rsat bilen Avrupa devletlerinin d›fl müdahaleler yüzünden Lübnan meselesi gittik-çe çetrefil bir hal ald›.

Meseleye yukar›da bahsi geçen Avrupal› befl büyük devlet de müdahil olmufl-tu. Özellikle, ‹ngilizler Dürzîleri destekler iken, Fransa Marunîlerden yanayd›. Hu-zursuzlu¤un devam etmesi üzerine, 1843’de Kaptan-› Derya Halil R›fat Pafla bölge-ye gönderildi. Halil R›fat Pafla, daha önceden ayr›lm›fl olan kaymakaml›klar›n gö-rev ve yetkilerini daha net bir hale getirdi. Ayr›ca, kar›fl›k bir flekilde yaflayan heriki topluluktan cemaatlerin ifllerini düzene koymak üzere ayr› yönetim birimlerioluflturdu. ‹fller bu minvalde tam düzelmek üzere iken, d›flar›dan müdahale edenbaz› güçlerin gizlice tahrikleriyle gruplar aras›nda yeniden çat›flmalar ç›kt›. Dürzî-ler, Marunîlere sald›rarak iki Frans›z manast›r›n› bast›lar ve bir rahibi öldürdüler.Bunun üzerine, uluslararas› bir soruna dönüflen bu olaylara Halil R›fat Pafla’n›n ye-rine bizzat Hariciye Naz›r› fiekip Efendi el koydu ve 14 Eylül 1845 tarihinde Bey-rut’a geldi. Burada befl devlete ait konsoloslar› toplayarak, bir askeri harekâta giri-flece¤ini ve kendilerine ait vatandafllar›n bundan zarar görmemesi için bölgeyi tah-liye etmelerini istedi. Frans›z konsolos ve ‹stanbul’daki büyükelçi ancak tazminatve rahibin katilinin cezaland›r›lmas› karfl›l›¤›nda kabul edeceklerini bildirerek butalebi reddettiler.

fiekip Efendi, Arabistan ordusu Müfliri olan Nam›k Pafla ile görüflerek plan› tat-bik etmeye bafllad›. Öncelikle, halk›n elindeki silahlar› toplamak üzere Cebel böl-gesi kuflatma alt›na al›nd›. Ard›ndan, Arapça bir beyannâme ile umumi bir af ilan›yap›ld›. Ancak, Frans›zlar›n propagandas›yla Marunîler silahlar›n› teslim etmediler.Buna karfl›l›k Dürzîler de silahs›z kalmak istemediler. fiekip Efendi ise ›s›rarc› dav-ranarak önce cemaat kaymakamlar›n› ve önderlerini tutuklad›. Daha sonra halk›nelindeki silahlar› toplama emri verdi. Bu s›rada, bir tak›m kar›fl›kl›klar oldu ve birmanast›ra sald›r› gerçekleflti. Nam›k Pafla, sebep olanlar› h›zla yakalay›p adaleteteslim ederek olaylar›n büyümesini engelledi. Ancak Fransa ayn› olaylarda kendikonsoloslu¤unda bulunan tercümanlar›ndan birisinin kardeflinin de tutuklanmas›-n› bahane ederek Cüneyye aç›klar›na bir savafl gemisi gönderdi. Bu olay çarp›t›ld›ve Frans›z konsolosunun tutukland›¤› flayailar› Avrupa’ya yans›t›ld›. Osmanl› dip-lomatlar› olay›n asl›n› anlatarak Avrupa kamuoyunu bilgilendirmeye çal›fl›yordu.Buna ra¤men, uluslararas› bask›lar sonuç verdi ve fiekip Efendi görevden al›nd›.Onun yerine, Paris elçisi Mustafa Reflid Pafla 18 Ekim 1846’da Hariciye Naz›r› oldu.

138 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

fiekip Efendi, görevinden ayr›lmadan önce sekiz maddelik bir beyanname nefl-rederek bölgede huzur ve sükunu sa¤lama ad›na önemli bir hizmette bulundu. Bu-na göre, Cebel-i Lübnan bölgesinde bir Dürzî bir de Marunî kaymakam bulunacakve bunlar Sayda valisine ba¤l› olacaklard›. Her kaymakama ba¤l› ayr› ayr› yetkile-ri olan meclisler oluflturulacak ve tüm cemaatler bu mecliste temsil edilecekti. Lüb-nan devlet hazinesine 3500 kese vergi verecek ve bu vergiler ise mükelleflerdengüçlerine göre tahsil olunacakt›. Bu kurallar ondan sonra da iflletildi ve bu flekildeLübnan’da asayifl sa¤lanm›fl oldu.

Mustafa Reflid Pafla’n›n Sadareti Kavalal› Mehmed Ali Pafla’n›n ‹stanbul ziyareti sonras›nda Abdülmecid hayli yafl-lanm›fl bulunan Sadrazam M. Emin Rauf Pafla’n›n görevine son vererek yerine Mus-tafa Reflid Pafla’y› tayin etti ( 28 Eylül 1846). Mustafa Reflid Pafla genç bir kadroyudevlet hizmetinde önemli kademelere getirdi. Bunlar aras›nda Hariciye Nezareti’ni31 yafl›ndaki Mehmet Emin Âli Pafla’ya verdi. Bu s›rada Serasker olan Hüsrev Pa-fla’n›n yerine ise Damad Said Pafla atand›. Yukar›da bahsedilen, bürokrasi aras›ndaiki temel e¤ilim yine çat›flma içerisindeydi. M. Reflid Pafla’n›n dini gerekleri yerinegetirmedi¤i ve din adamlar›na hürmet etmedi¤i propagandas› yap›larak padiflahnezdindeki itibar› düflürüldü. Hatta daha da ileri gidip hanedan düflman› oldu¤u vegizliden gizliye cumhuriyet rejimine taraftar oldu¤u iddialar› Sultan Abdülmecid’ekadar ulaflt›r›ld›. Bütün bu kampanyalardan etkilenen padiflah kendisini görevdenalarak yerine ‹brahim Sar›m Pafla’y› getirdi (28 Nisan 1848). Fakat, bu atama dauzun sürmedi, flafl›rt›c› bir flekilde Mustafa Reflid Pafla eskisine göre daha güçlü birflekilde yeniden sadrazam oldu (12 A¤ustod 1848). Gerçekten, daha sonra CevdetPafla’n›n da ifade etti¤i gibi M. Reflid Pafla siyaset aleminde bir “y›ld›z” gibi parlad›.

Baflkentte bürokraside bu flekilde bir mücadele yaflan›rken, Rumeli ve Anado-lu’da çeflitli ayaklanmalar oldu. 1846 y›l›nda Bosna’da baflkald›ran Bihkeli MehmedBey, Bosna Valisi Halil Kamil Pafla taraf›ndan etkisiz hale getirildi. Musul vilayeti-ne ba¤l› Cizre kazas›n›n yerli hanedanlar›ndan biri olan Bedirhan Bey ise devleteitaatsizlik ederek isyan bafllatt›. Fakat, Anadolu ordusu müfliri Osman Pafla taraf›n-dan yakalanarak ‹stanbul’a gönderildi. Ayn› zamanlarda, Necid’de vehhabilerinreisi Faysal bin Türkî de isyan ettiyse de Mekke fierifi taraf›ndan engellenerek itaa-t› sa¤land›. Bu s›rada, 1847’de esir al›m-sat›m›n›n yasakland›¤› duyurularak bafl-kentteki esir pazar›n›n kapat›ld›¤› duyuruldu. Ancak, as›rlardan beri süre gelen buuygulama bir anda sona ermedi ve pek çok yerde ondokuzuncu asr›n sonlar›nakadar esir ticareti devam etti.

1848 ‹htilalleri ve Baltaliman› Antlaflmas› Mustafa Reflid Pafla’n›n ikinci sadareti K›ta Avrupas›’nda ihtilallerin ortaya ç›kt›¤›bir döneme denk gelmiflti. 1830 ihtilalinde Fransa’da mutlak krall›k y›k›ld› ve yeri-ne meflrutî krall›k kuruldu. 1848’e gelindi¤inde ise Kral Louis Phillipe’ye karfl› cum-huriyetçi bir ihtilal ç›kt› ve “‹kinci Cumhuriyet” ilan edildi. Napolyon’un ye¤eniPrens Napolyon cumhurbaflkan› oldu. Avusturya’da yar›m as›rd›r diplomasiye hâ-kim olan Avusturya fiansölyesi Prens Metternich iktidardan düfltü. ‹ngiltere d›fl›ndabütün Avrupa, 1848 ‹htilalleri ile sars›ld›. Alman ve ‹talyan devletindeki isyanlarmilli birliklerin sa¤lanmas› amac›na dayan›yordu. Rusya ise s›k› önlemler alarak buisyan›n ülkesini s›zmas›na engel olmaya çal›fl›yordu.

Söz konusu ihtilal hareketinin Osmanl›’ya ba¤l› Eflak ve Bo¤dan’a (Memleke-teyn) s›çramas›ndan da bahsetmek gerekir. 1829 Edirne Antlaflmas› ile özerkli¤i


güçlendirilen bu iki eyalete sirayet eden ihtilal üzerine Rusya kuzeyden bölgeyi ifl-gal etti. Osmanl› Devleti ise temkinli hareket etmekle birlikte güneyden bu iflgalhareketine kat›lm›fl oldu. Âmedi-i Divân-› Hümâyûn mevkisinde bulunan Keçeci-zâde Fuad Efendi bu meselenin çözülmesi için o s›rada Petersburg’da Rusya hükü-meti nezdinde temaslarda bulunuyordu. Çok geçmeden, 1 May›s 1849’da iki dev-let aras›nda Baltaliman› Antlaflmas› imzaland›. Bu antlaflma ile bir daha isyana te-flebbüs edilmemesi için gerekli önlemler al›nd›. Ayr›ca bölgede asayifl sa¤lananakadar Rus ve Osmanl› kuvvetleri orada bulunacakt›. Voyvodalar›n halk taraf›ndanseçilmesi ve bir meclisin kurulmas› gibi maddeler de anlaflmada yer al›yordu. Buantlaflmayla uzun vadede Eflak ve Bo¤dan üzerindeki Rus nüfuzu artt›.

Mülteciler Meselesi Macarlar, Avusturya idaresinde yaflayan bir millet olarak ç›kan ihtilallerden etkilen-mifl ve milli bir direnifle geçmifllerdi. Macar ba¤›ms›zl›k hareketinin önderi olan La-jos Kossuth (Koflut) Viyana’dan tamamen ayr›lmak fikrindeydi. Ancak, baz› aris-tokratlar bu fikre karfl› ç›k›yorlard›. Nitekim, güçlü Avusturya ordusu Macarlar›nüzerine yürüdü. Macarlar bafllang›çta geri çekilmek zorunda kald›lar. Fakat, Kos-suth önderli¤inde mücadelelerine devam ettiler ve baflar›l› oldular. 14 Nisan 1849’daMacar Meclisi Kossuth’u cumhurbaflkan› seçti. Avusturya ‹mapartoru Fransuva Jo-sef ise Rusya Çar›’n› yard›ma ça¤›rd›. Bunun üzerine Macarlar, 200 bin kiflilik Rusordusu karfl›s›nda ma¤lup oldular. Macar ordusu teslim oldu. Ard›ndan, isyana ka-t›lm›fl üst düzey memurdan en alt seviyedeki vatandafla var›ncaya kadar cezalan-d›rmalar yafland›.

Bu olaylar esanas›nda Macarlar ‹stanbul’a baflvurarak yard›m istediler. Osman-l› Devleti, Avusturya ve Rusya ile savaflacak durumda de¤ildi. Ancak, iltica kabuledebilecekleri kendilerine söylendi. Asl›nda, 17. yüzy›lda Macar Kral› Imre Thö-köly ya da 18. yüzy›lda II. Ferenc Rakoczy de benzer flekilde Osmanl› Devleti’nes›¤›nm›flt›. Kanuni Sultan Süleyman döneminden itibaren 173 y›l boyunca devleteba¤l› bir eyalet olan Macaristan ile tarihsel ba¤lar çok canl›yd› ve oradaki, geliflme-lere kay›ts›z kal›namazd›. Baflta Macar cumhurbaflkan› Kossuth olmak üzere, JozefBem, Kmety ve Dembinsky gibi Macar yetkilileriyle birlikte binlerce Macar ve Po-lonyal› 1849 y›l›n›n A¤ustos ay›nda Osmanl› topraklar›na s›¤›nd›lar. Mülteciler ön-ce Vidin ve fiumnu, daha sonra da Kütahya’ya yerlefltirildiler. Böylece, Osmanl›Devleti uluslararas› arenada “Mülteciler Sorunu” denilen yeni ve do¤rudan kendi-sinin ç›karmad›¤› bir problemle u¤raflmak durumunda kald›.

Osmanl› Devleti mültecileri kabul etmekle Macar ba¤›ms›zl›k hareketini destek-lemifl oluyordu. Buna karfl›, hem Avusturya hem de Rusya Macar ve Polonyal› mül-tecileri geri almaya çal›fl›yordu. Bab›âlî ise söz konusu mültecilere âsi gözüyle bak-m›yor; onlar› yurtlar›n› korumaya çal›flan vatanseverler fleklinde de¤erlendiriyordu.Avusturya ve Rusya, Osmanl› Devleti’nin bu tutumuna karfl› diplomatik faaliyetle-ri kesme tehdidinde bulundular. Bu s›rada, mültecilerden bir k›sm› din de¤ifltire-rek Osmanl› Devleti’nin hizmetine girdiklerini ilan ettiler. Böylece, bu kiflilerin tes-lim edilmesi imkâns›z hale gelmekle birlikte, Bab›âlî din de¤ifltirmeyenleri de tes-lim etmek niyetinde olmad›klar›n› aç›kça beyan etti. Asl›nda bu tutum, Avrupa’daOsmanl› Devleti lehine bir havan›n geliflmesine yard›m etti. Hatta, ‹ngiliz gençleriLondra’da Osmanl› büyükelçisi Musurus Pafla’n›n arabas›n› atlar›ndan ay›rarak,kendileri çektiler. Bu bir sevgi gösterisiydi. Nitekim, Abdülmecid’in “tâc›m› ve tah-t›m› veririm, ama devletime s›¤›nanlar› asla vermem” deyifli bütün dünyada akislerbuldu. fiüphesiz, bu kamuoyunun oluflmas›nda Mustafa Reflid Pafla’n›n ak›ll› ve di-

140 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

rayetli politikas› yatmaktayd›. Bu süreçte, y›ld›z› parlayan di¤er bir bürokrat ise yu-kar›da ismi geçen Fuad Efendi (daha sonra Pafla) olmufltu. Fuad Efendi, Rusya Ça-r› ile sürekli temas halindeydi ve mültecilerin Osmanl› s›n›rlar›ndan içeri giriflindebaflar›l› bir görev ifa etti.

Bütün bu geliflmeler üzerine, Avusturya ve Rusya daha fazla dayanamay›p Os-manl› Devleti’nin flartlar›n› kabul etmek zorunda kald›lar. Din de¤ifltiren ve Os-manl› tebaas› olan mültecilere kar›fl›lamayaca¤› gibi, di¤erlerinden de isteyenlercan ve mal güvenli¤i sa¤lanarak eski memleketlerine dönebilme f›rsat›n› yakala-m›fllard›. Ayr›ca 1850 sonlar›ndan itibaren, önce Rusya daha sonra Avusturya Ba-b›âlî ile diplomatik iliflkileri yeniden tesis etti. Bu soruna sahip ç›kan Osmanl› Dev-leti, baflta ‹ngiltere ve Fransa olmak üzere Amerika Birleflik Devletleri’nde bilesempatiyle ve büyük bir sevgiyle karfl›land›. Rusya bu olaylarda ‹ngiltere ve Fran-sa’y› Osmanl› Devleti’nin yan›nda görünce endiflelenerek ‹ngiltere’ye daha çokyaklaflmaya çal›flt›. Geçici olarak bir sonuca ba¤lanmakla birlikte bu sorun ilerde-ki bir dizi uluslar aras› geliflmelerin de sebebi olacakt›r.

Müslümanl›¤› seçen mültecilerden baz›lar›n›n devlete önemli hizmetlerde bulunduklar›bilinmektedir. Bunlardan Mustafa Celaleddin ismini alan birisi paflal›k rütbesine kadaryükseldi. As›l ismi Konstantyn Borzecki olan ve 1869’da “Les Turcs Anciens et Moderns”ad›yla Türklerin tarihini yazan bu kifli ünlü flair Naz›m Hikmet’in büyük dedesidir.

1848 ihtilalleri ile Macarlar›n Osmanl› Devletine s›¤›nmalar› aras›nda ne tür bir iliflki vard›r?

Mülteciler sorunu hakk›nda daha genifl bilgi için flu kitab› okuyunuz: Naz›r, Bayram,(2006). Osmanl›’ya S›¤›nanlar, ‹stanbul.

Rusya’n›n Tahriki: Karada¤ ‹syan›Tanzimat’›n ilan› ile bafllayan ›slahat sürecinde ‹ngiltere Osmanl› Devleti’nden ya-na tav›r ald›¤›n› aç›kça belirtmekten geri durmuyordu. ‹ngiltere özellikle sömürge-sinin bulundu¤u Hindistan faktörünü düflünerek Osmanl› Devleti’nin toprak bü-tünlü¤ünü gözetiyordu. Rusya ise, kendisine büyük avantajlar sa¤layan Hünkâr ‹s-kelesi antlaflmas›n›n uygulanmas›na müsaade etmeyen ‹ngiltere ile ittifak kurmakve y›k›lacaksa Osmanl› Devleti’ni birlikte paylaflmak istiyordu. Bu vesile ile Mülte-ci sorunu gibi ç›kan her f›rsat› de¤erlendirmekle beraber, kendisi de bazen de¤i-flik f›rsatlar oluflturuyordu. Karada¤’da 1853 tarihinde Osmanl› Devleti’ne karfl› ç›-kan isyan bunlardan bir tanesiydi. Karada¤, Osmanl› Devleti’ne tabi olmakla bir-likte bir tak›m gayr-i resmi imtiyazlara sahipti. Bölgeyi dini reisleri olan Vladikalaryönetiyordu. Bu ruhani reisler ise Petersburg’daki Rus kilisesinden onay al›yorlar-d›. Bu fiilî durumu Rusya yerinde de¤erlendirerek Vladika Danilo’yu Karada¤Prensi ilan etti. Rusya’da olup Karada¤’a dönen Danilo, ald›¤› destek ile Osmanl›Devleti’ne karfl› isyan bayra¤›n› açt›.

Bab›âlî, bu isyan karfl›s›nda derhal Serdar-› Ekrem Ömer Pafla’y› Karada¤l›lar›nüzerine gönderdi. Befl koldan ilerleyen Osmanl› ordusu karfl›s›nda varl›k göstere-meyen Karada¤l›lar Rusya ve Avusturya’dan yard›m istedi. Avusturya bu durumufliddetle protesto ederek, ‹stanbul’a bir heyet gönderdi ve Osmanl› ordusunun iler-lemesini durdurmas›n› talep etti. Bab›âlî daha fazla sorun istemedi¤i için 8 Mart1853’de Karada¤l›lar ile s›n›rlar›n muhafaza edilmesini içeren bir antlaflma imzala-d›. Rusya bu derece süratli davranamad›¤› için oluflturmufl oldu¤u bu f›rsat kap›-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



s›ndan içeriye giremedi. Fakat, bu kez Osmanl› Devletini köfleye s›k›flt›rmak içinKudüs üzerinde baflka bir flans aramaya koyuldu.

KIRIM SAVAfiI VE ETK‹LER‹ (1853-56)

Savafla Bahane: Kutsal Mekanlar MeselesiKudüs üç semavi din taraf›ndan da kutsal mekan olarak kabul edilmektedir. Yahu-diler nazar›nda oldu¤u kadar özellikle, Hristiyanlar›n nazar›nda da ayr› bir önemesahiptir. Ayr›ca Müslümanlar’›n ilk k›blesidir. Hz. ‹sa’n›n dinini tebli¤ etti¤i, inanç-lar›na göre çarm›ha gerildi¤i ve Hz. Meryem’in de yaflad›¤› bir yer olmas› hasebi ileKudüs ve etraf› tarih boyunca önemsenmifltir. Kamame Kilisesi, Hz. ‹sa’n›n meza-r› oldu¤u söylenilen alan ve çevresi, Hz. Meryem’in mezar› ve bitifli¤indeki bahçe,Beytü’l-Lahm’da bulunan kilise, Tahunü’l-Atik Meydan› ve mahzenleri gibi de¤iflikyerler ve baz› ma¤aralar da bu dinin mensuplar›nca kutsal kabul edilmektedir. Bukutsal mekânlar›n korunmas›, bak›m› gibi hususlar tarihte sürekli ayn› dinin men-suplar› olan Ortodoks, Gregoryen ve Katolikleri karfl› karfl›ya getirmiflti. ‹stan-bul’un fethinden iki y›l sonra Kudüs patri¤i ‹stanbul’a gelerek, Hz. Ömer’in Orto-doks Hristiyanlar’a tan›d›¤› haklara dair kendi eliyle yazd›¤› bir belgeyi Fatih Sul-tan Mehmed’e gösterdi ve pek çok iltifata mazhar oldu. Yavuz Sultan Selim döne-minde ise hem Rumlar hem de Ermeniler bu makamlara dair çeflitli imtiyazlar eldeettiler. Katolikler de buradaki haklar›n› sürekli takip ediyorlard› ve 1678 tarihindeyenilenen kapitülasyonlar vesilesiyle hak ve imtiyazlar›n› da anlaflmaya koydur-mufllard›. Rusya bu anlamda Ortodokslar›n hâmisi iken, Fransa’da Katolikleri ko-ruyup gözetiyordu. Rusya 1774 Küçük Kaynarca Antlaflmas› ile ‹mparatorluk co¤-rafyas›nda bulunan Ortodokslar›n resmî kollay›c›s› olur iken, bir taraftan da Orto-dokslar›n serbest bir flekilde hac ibadetlerini yapabilmelerini sa¤lad›. Fransa ‹htila-li sonras›nda laiklik prensibine göre hareket etmeyi amaçlayan Frans›z yönetimle-ri ise bu anlamda Kudüs’te bulunan Katolikler ile ilgilenmeyince bu durum Orto-dokslar›n lehine ve görece üstünlüklerine sebebiyet verdi. Bu da Rusyan›n nüfu-zunu artt›rd›. III. Napolyon cumhurbaflkan› seçilince ruhban s›n›f›n›n deste¤ini al-mak maksad›yla dini bir siyaset takip etmeye bafllad›. Bu s›rada da Kudüs’te sahipolduklar› ayr›cal›klar›n etkisiyle Ortodokslar, Katolikler üzerinde bask› kurmufltu.Fransa, devreye girerek ‹stanbul’a baflvurdu ve Katolikler üzerindeki eski imtiyaz-lar›n› yeniden canland›rmaya çal›flt›. III. Napolyon’un 1851’de cumhuriyet rejiminiilga ederek yerine krall›¤› getirmesi üzerine kendisini meflrulaflt›rmak için bu yol-daki çabalar›n› daha da art›rd›. Fakat, Katoliklerin muhalifi olan Rusya da mevcutavantajlar›ndan taviz verecek gibi görünmüyordu.

Süregelen bu anlaflmazl›klara bir çare bulmak maksad›yla Bab›âlî, bütün mez-heplerin temsil edildi¤i bir komisyonun kurularak herkesin sahip oldu¤u hak veimiyazlar›n ortaya ç›kar›larak bir uzlaflma sa¤lanmas›n› istedi. Ancak, hem Katolik-ler hem de Ortodokslar bu komisyon fikrini kabul etmediler. Bunun üzerine Ba-b›âlî, üyeleri Müslümanlardan oluflan bir komisyon kurdu. Bu komisyon çal›flaraksonunda befl maddelik bir karar suretini onaylad›. Bu maddelerde genelde eski im-tiyazlara yer verilmekle birlikte, Kamame Kilisesi, Hz. Meryem’in mezar› ve Bey-tü’l-Lahm Kilisesi gibi münazaal› yerleri hiçbir gurup d›flar›da b›rak›lmaks›z›n müfl-terek kullan›ma uygun hale getirilmekteydi. Fakat bu sefer de gerek Frans›zlar ge-rekse Ruslar bu maddeleri kabul etmediler. Bunun üzerine ‹stanbulda ç›kan siyasikriz ortam›nda Sadrazam Mustafa Reflid Pafla’n›n kabinesi da¤›ld›. Fransa ‹stan-bul’daki elçisini geri ça¤›rd›.

142 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

Bu geliflmeler üzerine Rus Çar› I. Nikola, Rusya Bahriye naz›r› ve Finlandiya ge-nel valisi olan Prens Mençikof’u fevkalade elçi s›fat›yla 28 fiubat 1853 tarihinde ‹s-tanbul’a gönderdi. Mençikof, hiçbir protokol kaidesine uymadan resmi üniformas›yerine günlük k›yafetleri içerisinde Bab›âlî’ye gelerek Sadrazam ile görüfltü. Hattaç›k›flta Hariciye Nâz›r› Fuad Efendi’ye bile u¤ramad›. fiüphesiz bu hareket, Osman-l› hükümetini tahkir ve tezyif maksatl› yap›lm›flt›. Kendisinin devre d›fl› kald›¤›n›düflünen Fuad Efendi makam›ndan istifa etti ve yerine Rifat Pafla tayin edildi. Birmüddet sonra ise, Rus elçisinin flifahi notalar› duyulmaya baflland›. Mençikof, Kut-sal Makamlar için Ortodokslar›n isteklerinin kabul edilmesinin yan› s›ra, FenerRum Patrikhanesi için de yeni imtiyazlar›n tan›nmas›n› istiyordu. Bu a¤›r isteklerFransa’yla yap›lan anlaflmalara ayk›r› oldu¤u kadar, Fener Patrikhanesi’ne biçilenrol ise kabul edilecek gibi de¤ildi. Durum o s›rada elçileri yurt d›fl›nda olan ‹ngil-tere ve Fransa maslahatgüzârlar›na anlat›ld›. Hadiselerin s›ra d›fl›l›¤›n› fark edenBab›âlî donanmalar›n Çanakkale’ye gelmesini talep etti. ‹ngiltere biraz daha so-¤ukkanl› hareket edip donanmas›n› göndermedi. Ancak, Fransa hemen donanma-s›n› Çanakkale aç›klar›na yollad›. Elçiler de süratle ‹stanbul’a geldi. ‹ngiliz elçisi,saray çevresinde kendisine bir hayli itimat edilen ve halk aras›nda “‹ngiliz Sultan”fleklinde an›lan bir kifli olan Lord Straford Canning’di. Hariciye Nâz›r›’na Rus tek-liflerinin hemen reddedilmemesini, müzakere yolunu aç›k tutmas›n› tavsiye etti.Frans›z elçisi De La Cour ise Katolik devletlerin temsilcisi olma s›fat›yla derhalMençikof ile bir görüflme yapt›. Bab›âlî, Fransa ve Rusya aras›nda yeniden müza-kereler bafllad› ve nihayetinde bir noktada anlaflma sa¤land›. Kudüs mutasarr›f›nagönderilen bir ferman ile her iki taraf›n iste¤ine uygun flekilde mesele halledildi.

Problemlerin çözüldü¤ü zannedilir iken, 5 May›s 1853’te Mençikof’un ikinci ül-timatomu geldi. Buna göre, Çar I. Nikola Sultan Abdülmecid’e daimi bir ittifak ku-rulmas›n› ve Osmanl› memleketinde bulunan Rum kiliselerinin Rus kilisesi fleklinedönüfltürülmesini ve mensuplar›n›n da Rusya himayesi alt›na al›nmas›n› dayat›yor-du. Mençikof befl günlük mühlet verince, Bab›âlî meseleyi ‹ngiltere ve Fransa ilegörüflerek teklifin müzakere edilmesine dair bir karara var›ld›. Mençikof’a iletilenbu cevap üzerine görüflmeler bafllad›. Bu s›rada, Rusya h›zl› bir flekilde savafl ha-z›rl›klar›na bafllad›. Bu haz›rl›¤›n fark›nda olan Fransa ise tedbirini al›yor ve özel-likle ‹ngiltere, Prusya ve Avusturya ile birlikte hareket etmek için ‹stanbul elçisinetalimatlar gönderiyordu.

Bu s›rada Mençikof, ‹ngiliz büyükelçili¤i taraf›ndan tasarlanan bir blöfe kana-rak müzakerelerin devam› için Mustafa Reflid Pafla’n›n Hariciye Nezareti’ne getiril-mesini istedi. Bu istek kabul edilerek, ayr›ca sadaret de de¤ifltirildi. Damad Meh-met Ali Pafla yerine Giritli Mustafa Naili Pafla bu mevkiye getirildi. S›k› bir müzake-reci olan Mustafa Reflid Pafla’y› karfl›s›nda bulan Mençikof oyuna getirildi¤ini birazgeç fark etti. Mustafa Reflid Pafla, 1774 antlaflmas›ndaki Rus himayesinin sadece di-ni hususlarda oldu¤unu vurgulayarak padiflah›n kendi memleketinde mutlak ege-menli¤inin kay›ts›z ve flarts›z devam edece¤i fleklinde bir kayd›n metne ilavesini is-tedi. Mençikof ise karfl›s›nda daha yumuflak ve mutedil bir diplomat bulaca¤›n› he-sap ederken daha önceki tekliflerinin uygulanmas›n›n çok güç oldu¤unu fark etti.Ancak, diplomatik olarak yap›lan bu hata Osmanl› Rum tebaas› üzerinde Rusya’n›nprestijinin fena halde sars›lmas› anlam›n› içeriyordu. Bu yüzden geri ad›m atmakistemeyen Mençikof ne yapaca¤›n› flafl›rd›.

Mustafa Reflid Pafla ise savafla taraftar olmamakla beraber, devletin hükümran-l›k ve egemenlik haklar›ndan da vazgeçilemeyece¤ine inan›yordu. Bu sebeple,hakl› gerekçelerin oluflmas›n› istiyor ve bir savafl olmas› durumunda ‹ngiltere ve


Fransa’n›n deste¤ini alaca¤›n› umit ediyordu. Bu denli önemli bir meselenin görü-flülmesi için devlet adamlar›ndan ve ulemadan müteflekkil 43 kiflilik büyük birmeclisin kurulmas›n› sa¤lad› ve Rusya’n›n mevcut tekliflerini orada de¤erlendirdi.Meclis, üçe karfl› k›rk oyla tekliflerin reddedilmesine karar verdi. 19 May›s 1853 ta-rihinde meclisin karar› Mençikof’a ve kamuoyuna duyuruldu. Rus elçisi bu bildirikarfl›s›nda ne yapaca¤›n› flafl›rmakla beraber, Büyükdere’de kendisi için haz›rlanangemisine binerek burada beklemeye koyuldu. Yabanc› devlet elçileri son bir kezdaha Mençikof’a giderek sorunu çözmeye çal›flt›lar. Bu mümkün olmad› ve 21 Ma-y›s 1853’te Rus elçisi ‹stanbul’u terk etti. Bu s›cak geliflme üzerine art›k Rusya ilesavafl kaç›n›lmaz bir hal ald›.

Mençikof’un devlete karfl› girdi¤i mütekebbir tav›rdan dolay› ‹stanbul halk› o derece s›k›l-m›flt› ki, geminin gitti¤i gün elçinin bir daha gelmemesi için baz› kad›nlar›n evlerinden so-kaklara s›cak su döktükleri görüldü.

K›r›m Savafl›’n›n Bafllamas›6 Haziran 1853 günü ‹stanbul’a gelen bir Rus memuru siyasi iliflkilerinin kesildi¤inedair Çar›n mektubunu resmi makamlara iletti. Osmanl› Devleti de bu s›rada Anado-lu ve Rumeli’de kara ordusunu güçlendiriyor ve M›s›r’dan yeni gemiler getirtiyordu.‹ki taraf gün geçtikçe savafla yaklafl›yordu. Ruslar Mareflal Gorkaçof komutas›ndakibir orduyla Prut nehrini geçerek 3 Temmuz 1853’de Bükrefl’i iflgal ettiler. Avrupa ül-kelerine gönderdikleri notada ise, bu iflgalin savafl maksatl› olmad›¤›n› sadece Os-manl› Devleti’nin Ortodokslara haklar›n› yeniden iade etmesine matuf bir giriflim ol-du¤u gibi yan›lt›c› bilgiler sundular. Avusturya ve Prusya bir savafl ç›kmamas› içinarabuluculuk teklifinde bulundular. Ancak, Mustafa Reflid Pafla bu teklifin içindegeçen ve Ruslar› öne ç›karan tarihsel çarp›tmalar› kabul etmeyip, 163 kiflilik birmeclis toplayarak Rusya’ya karfl› savafl karar› ald›rd›. 29 Eylül 1853’de Sultan Abdül-mecid bu karar› onaylayarak savafl aç›lmas›n› onaylad›. 4 Ekim 1853 tarihinde iseRusya’ya savafl aç›ld›¤› bütün ülke baflkentlerine duyuruldu. ‹ngiltere’de kamuoyuOsmanl› Devleti’nden yanayd›. Fransa’da ise Victor Hugo gibi cumhuriyetçi yazar-lar Rusya aleyhine yaz›lar yaz›yor ve Osmanl› Devleti’nin Katolik haklar›n›n çi¤nen-memesi için mücadele etti¤inden bahsediyorlard›. ‹stanbul’da ise halk zaten galeya-na gelmifl vaziyetteydi. Hatta, savafl taraftarlar› biraz da Mustafa Reflid Pafla’y› s›k›fl-t›rmak için karardan önce Bayez›d meydan›nda gösterilerde bulunmufllard›.

Her iki ülke de hem Tuna’da hem de Kafkasya’da askerlerini s›n›rlara y›¤d›. Tu-na ordusunun bafl›nda Serdar-› Ekrem Ömer Pafla 133 bin askeri idare ederken,karfl›s›nda bulunan Gorçakov komutas›ndaki Rus askerinin say›s› ise 152 bindi.Kafkas cephesinde kumanda Abdülkerim Nadir Pafla’dayd›. Ruslar 160 bin askerle,Osmanl› askerinden sekiz bin kiflilik bir üstünlü¤e sahipti. Bununla beraber, ihti-yat askeri olarak Rusya’n›n daha fazla say›da askeri oldu¤u aflikârd›. 1853 Ekimay›n›n sonundaki ilk çarp›flmalarda Ömer Pafla, Ruslar› bozguna u¤ratt›. Kafkascephesinde ise ayn› baflar› sa¤lanamad›. 30 Kas›m 1853’te Sinop’ta demirlemifl olan12 parçal›k Türk donanmas› Ruslar›n ani bask›n› ile bat›r›ld›. Ruslar donanma ami-rali Osman Pafla dâhil olmak üzere pek çok denizciyi esir etti. Ayr›ca, bölgede bu-lunan Müslüman Türk halk›n evleri de bombaland›, pek çok kay›plar verildi. SinopBask›n› olarak an›lan bu hamle ile Mustafa Reflid Pafla’n›n asl›nda Fransa ve ‹ngil-tere donanmalar›n› hareketlendirerek savafla sokmaya teflebbüs etti¤i ileri sürüldü.Ancak, müttefik güçlerin savafla dâhil olmalar› 27 Mart 1854 tarihine kadar gerçek-leflmedi. Bu süre zarf›nda, Osmanl› ordusu çok baflar›l› savafllar ç›karm›fl ve özel-

144 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



likle Tuna boyunda Serdar-› Ekrem Ömer Pafla Ruslara çok a¤›r zayiat verdirmifltir.Rus yay›lma politikalar›n›n sadece Osmanl› Devleti’ni hedef almamas› genel olarak‹ngiliz ve Frans›zlar’›n da menfaatlerini zedelemesi onlar›n Osmanl› Devleti ile bir-likte hareket etmesini sa¤lad›. Böylece Osmanl›, ‹ngiliz ve Frans›z ittifak› kuruldu.Bir süre sonra da bu ittifaka Sardunya Krall›¤› kat›ld›.

Henüz müttefik güçler savafla girmeden önce Yunanistan bir tak›m kar›fl›kl›klarç›kartarak Epir ve Yeniflehir’i almak istedi ise de 9 Mart’ta Bab›âlî Yunanistan’a çoka¤›r bir karfl›l›k verdi. Elçilerinin pasaportunu iade ederek Yunan mallar›n› müsa-dere etti. Ayr›ca, Fuad Pafla fevkalade salahiyetlerle donat›larak huzursuzluk ç›ka-r›lan bölgelerde asayifli temin için gönderildi. Nitekim, Fransa ve ‹ngiltere’den dedestek bulmaya çal›flan Yunanistan’a iltifat edilmedi¤i gibi bizzat Fransa taraf›ndan5 May›s 1854’de gönderilen bir kolordu Pire ve Atina’y› iflgal etti.

K›r›m Savafl›’n›n Sonu: ‹lk Borçlanma, Telgraf ve Demiryollar›Osmanl› Devleti ile müttefikleri 14 Eylül 1854’de K›r›m’a ç›karma yapt›lar. Buray›savunan Rus generali ise yukar›da bahsi geçen Mençikof’tan baflkas› de¤ildi. Ba-laklava ve ‹nkerman’daki meydan muharebeleriyle Ruslar sürekli kay›p verdiler.Prens Mençikof’un bu kay›plara dayanamay›p öldü¤ü öne sürüldü. 1855 senesininbafl›nda Karadeniz’deki Rus limanlar› müttefik güçlerin ablukas› alt›nda kalm›flt›.fiubat ay›nda Serdar-› Ekrem Ömer Pafla’n›n da K›r›m’a gelmesiyle Ruslar›n direnciiyice azald›. Bu s›rada Çar I. Nikola öldü, yerine daha liberal olan o¤lu II. Alexandrgeçti. Osmanl› Devleti, Sardunya Krall›¤› ile bir ittifak antlaflmas› imzalayarak sözkonusu krall›k da savafla ifltirak etmifl oldu. 11 ayl›k bir savunmadan sonra Sivas-topol düfltü. 9 Eylül 1855’de müttefik güçleri flehri tamamen ele geçirdiler. Kafkas-ya cephesinde ise Ruslar biraz daha üstündü ve Osmanl› kuvvetleri Kars’› savun-maya çekilmiflti. 4,5 ayl›k bir savunmadan sonra Kars Ruslara teslim oldu. Ancak,bu zaman zarf›nda Avusturya’n›n sulh giriflimi sonuç verdi ve Ruslar antlaflma yap-may› kabul ettiler. 1 fiubat 1856’da Viyana Protokolü imzalanarak bar›fl için ön flart-lar kabul edildi.

K›r›m savafl› s›ras›nda Türk harp tarihine alt›n harfler ile geçecek baz› olaylar yaflanm›fl-t›r. Silistre Muharebesi bunlardan biri olup, Güney Dobruca’da stratejik bir noktada bulu-nan Silistre kalesini 80 bin Rus askere karfl› sadece 10 bin Osmanl› askeri korumufltur.Sonuçta Ruslar›n mareflalleri a¤›r bir flekilde yara alm›fl, top ve bayraklar›n› terk etmekzorunda kalm›fllard›r. Nam›k Kemal, Vatan Yahut Silistre piyesinde iflte bu destans› müca-deleyi konu edinmifltir.

K›r›m savafl› s›ras›nda Osmanl› tarihi için dönüm noktas› denilebilecek çokönemli iki olaya muhakkak de¤inmek gerekir. Bunlardan birincisi, 28 Haziran1855’de artan savafl masraflar›n› karfl›lamak maksad›yla devletin ‹ngiltere’den borçalmas›d›r. K›r›m savafl›ndan birkaç y›l önce Osmanl› devletinin gelir ve gider den-gesinin bozulmas› sonucu büyük mali “buhran” yafland› ve d›flar›dan borç almakhususu gündeme geldi. Bu hususta önceleri padiflah Abdülmecid ikna edilmifl ikenDamad Fethi Pafla’n›n araya girmesiyle bu teflebbüsten vazgeçildi. Zira, Fethi Pa-fla’n›n Sultan Abdülmecid’e, babas› II. Mahmud’un Rus Savafllar› s›ras›nda bile borçalmad›¤›n› hat›rlatarak savafl olmayan bir zamanda al›nan bu borcun hiçbir aç›kla-mas›n›n olamayaca¤›n› ifade etti¤i söylenir. Bundan çok etkilenen Sultan Abdül-mecid borç al›nmamas›n› istemifl, aksi takdirde tahttan feragat edece¤ini baz› dev-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



let adamlar›na söylemiflti. Buna ra¤men, ülkenin savafla girmesiyle mali durum da-ha da kötüleflti ve borç almak gere¤i duyuldu. 1854 y›l›n›n A¤ustos ay›nda %5 fa-iz oran›yla toplam 5 milyon ‹ngiliz alt›n› borç al›nd›. Borca karfl›l›k olarak M›s›r ver-gisi, ‹zmir ve Suriye gümrük gelirleri gösterildi. Osmanl› tarihinde ilk olan bu ola-ya “D›fl Borçlanma” ya da “D›fl ‹stikraz” ad› verildi. Borca bir kere tevessül edilin-ce arkas› gelmekte gecikmedi. 1855, 1858 ve 1860’da farkl› farkl› borçlar teminedildi. Bu borçlar›n yat›r›m odakl› de¤il de ihtiyaçlar› karfl›lamak maksad›yla al›n-mas› genel mali yap›y› fazlas›yla bozmufltur.

Di¤er bir geliflme ise Osmanl› teknoloji tarihini yak›ndan ilgilendirmesi yönüy-le önem arzeder. K›r›m savafl› sürerken ilk defa Osmanl› ülkesinde telgraf kullan›l-d›. Fransa’n›n 19. yüzy›l›n ilk çeyre¤inde Optik Telgraf sistemini bütün ülkesineyaymas› sonras›nda, 1840’l› y›llarda Avrupa ve Amerika’da gelifltirilen ElektrikliTelgraf sistemi h›zla K›ta Avrupas›’nda kullan›lmaya baflland›. Asl›nda, Sultan Ab-dülmecid’in savafltan önce gelifltirilen telgraf teknolojisine yak›n ilgi duydu¤u vehatta Samuel Morse’a maddi destek verdi¤i de bilinmektedir. Daha da ilginci 1847tarihinde bu sistemin Beylerbeyi Saray›’nda denenmesidir. Savafl s›ras›nda cephe-lerden bilgi alma ihtiyac› bu teknolojinin transferini kolaylaflt›rm›flt›r. Frans›zlar ve‹ngilizler K›r›m Savafl›’na kat›ld›ktan sonra birliklerinden süratle bilgi almak mak-sad›yla Rusçuk-Bükrefl ve Varna-Ballava hatlar›n› yapm›fllard›. 9 Eylül 1855 tarihin-de ise ‹stanbul-Edirne-Varna-K›r›m aras›na hatlar döflenerek gün gün savafl takipedildi. Keza, Avrupa’daki geliflim seyrine uygun olarak demiryollar›n›n da efl za-manl› olarak uzat›lmaya bafllanmas› flafl›rt›c› olmasa gerektir. Ancak, telgrafa k›yas-la demiryollar›nda h›zl› bir geliflme yaflanmad›.

Paris Bar›fl Konferans› (30 Mart 1856)Paris Bar›fl Konferans›’ndan önce ‹stanbul’da iki önemli geliflme yafland›. 4 fiubat1856 tarihinde Frans›z elçisi Touvenol sefarethanede büyük bir balo tertip etti. Buarada Sultan Abdülmecid’e Legion D’Honneur niflan› verildi. Viyana konferans› s›-ras›nda Fransa’n›n Rusya yanl›s› tutumu, M. Reflid Pafla’n›n sadaretten istifas› gibiolaylar ‹ngilizleri ön plana ç›kard›. Bab›âlî devletin ‹ngiliz yanl›s› d›fl politik tutu-munu dengelemek maksad›yla Fransa’n›n da gönlünü almaya çal›flt›. Bunun içinParis konferans›na o s›rada sadarete getirilmifl olan Frans›z sempatizan› MehmetEmin Âli Pafla gönderildi. Bütün bunlara ilaveten padiflah›n Fransa elçisinin orga-nizasyonuna kat›l›m› flüphesiz çok ince bir davran›flt›. Asl›nda, 1854 senesinin Ka-s›m ay›nda Padiflah Abdülmecid büyük bir sürpriz yaparak o s›rada sefarethanedemisafir olarak bulunan Prens Napolyon’u ziyaret etti. Bu davran›fl› da Osmanl› pa-diflahlar› aras›nda bir ilkti. Nitekim onun böylesi bir baloya kat›lmas› ve bir saat ka-dar dans gösterilerini izlemesi kuflkusuz s›ra d›fl› olmakla birlikte diplomatik birhamle niteli¤indeydi.

Bu s›rada yaflanan ikinci önemli olay ise, 18 fiubat 1856’da Islahat Ferman›’n›nilan edilmesiydi. Gayrimüslim Osmanl› tebaas›n›n haklar›n›n yeniden ele al›nd›¤›ve detaylar› daha sonra ele al›nan bu ferman ile Osmanl› devleti bar›fl görüflmele-ri s›ras›nda elini güçlendirmeye çal›fl›yordu. Zira yukar›da görüldü¤ü gibi Viyanakonferans›nda Osmanl› Devleti’nin Hristiyan uyruklar›n›n haklar›n›n güçlendiril-mesi konusu üzerinde mutabakat sa¤lanm›flt›. Bu ba¤lamda Tanzimat Ferman› ilebu zümrelere tan›nan haklar›n yeniden teyit edilmesi ön görülüyordu. Ancak, Isla-hat Ferman› ile daha da ileri ad›mlar at›larak Hristiyan tebaan›n haklar› geniflletile-rek hukuki bir flekle sokuldu.

146 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

Yukar›da de¤inildi¤i gibi, Avusturya’n›n arac›l›¤›yla müttefik güçleri ve Rusyaaras›nda Viyana’da bir ön mutabakat temin edilmiflti. Viyana konferans›nda dörtana esas üzerinde hemfikir olunmufltu. Bunlar; Tuna beyliklerinin büyük devletle-rin himayesi alt›nda teflkilatlanmas›, Tuna’da serbest gemi iflletilmesi, Karadeniz’deRusya ve Bab›âlî aras›nda bir uyuflma sa¤lanarak Osmanl› Devleti’nin Avrupa ligi-ne kabul edilmesi ve Osmanl› s›n›rlar› içerisindeki Hristiyan tebaan›n haklar›n›nsaltanat›n egemenlik haklar›n› zedelemeden kabulü gibi hususlardan ibaretti. RusÇar›’n›n bu anlaflma esaslar› üzerinde ufak tefek itirazlar› olsa da 25 fiubat 1856’daParis Konferans› topland›.

Konferansa ev sahipli¤i yapan Fransa D›fliflleri Bakan› Kont Walevski, ‹ngiltereLord Clarandon ve Lord Cowley, Avusturya Kont Buol ve Baron Hübner, RusyaPrens Orlov ve Baron Brunov, Sardunya Lord Cavour taraf›ndan, Osmanl› Devletiise Âli Pafla taraf›ndan temsil ediliyordu. Savafl s›ras›ndaki ittifak bar›fl konferans›n-da biraz da¤›lm›fl gibiydi. Kont Walevski’nin Rusya yanl›s› tutumuna karfl›l›k, Os-manl› ve ‹ngiliz delegeleri dengeyi kurmaya çal›fl›yorlard›. Nihayet, pek çok müna-kafla ve anlaflmazl›ktan sonra 30 Mart 1856 tarihinde bir anlaflma sa¤lanm›fl oldu.Bu uyuflman›n en önemli niteli¤i Osmanl› Devleti’nin Avrupa Devletler toplulu¤uiçerisinde kabul edilip Devletler Umumi Hukuku’ndan yararlanmas› durumudur.Buna ra¤men, Âli Pafla konferans s›ras›nda kapitülasyonlara son verilmesini öner-se de kabul görmedi. Dolay›s›yla, devletleraras› eflitlik statüsünün görünürde kal-d›¤› anlafl›lmaktad›r. Paris Bar›fl Konferans›’n›n en önemli maddelerinden biri 9.maddedir. Burada Islahat Ferman› ile durumlar› güçlendirilmifl gayrimüslim unsu-ra tan›nan haklara vurgu yap›larak bunun takdir edilmesi isteniyordu. Bu vesile iledi¤er devletlerin Osmanl› Devleti’ne kar›flma haklar›n›n bulunmad›¤› ifade edilmifl-ti. Ancak, her ne kadar bu flekilde söylense de söz konusu madde bahane edile-rek ileride pek çok olaya yabanc› devletlerin kar›flt›¤› görülecektir. Zira, daha ön-ceden sadece Rusya’y› ilgilendiren taahhütler bu antlaflmaya imza atan bütün ülke-leri de muhatap olarak kabul etmek anlam› tafl›yordu. Bu antlaflmada ayr›ca, Os-manl› Devleti’nin toprak bütünlü¤ü yeniden temin edilmifl ve 1841’deki Bo¤azlarsözleflmesi yürürlükte kalm›flt›r. Rusya’n›n ve Osmanl›’n›n Karadeniz’de tersane vesavafl gemisi bulundurmamas› ve bu bölgenin tarafs›z olarak deniz ticaretine aç›kolmas›na karar verildi. Rusya Besarabya bölgesini boflaltarak Tuna k›y›s›ndan uzak-laflt›r›ld›. Eflak-Bo¤dan (Memleketeyn) ve S›rp Beyliklerinin yar›-otonom statülerigüçlendirildi. Bu beylikler antlaflmaya taraf olan devletlerin garantisi alt›na al›nd›.Son olarak, Anadolu s›n›r›n›n tayin edilmesi için ortak bir komisyon kurulmas› ka-rar› al›nd›.

Paris Antlaflmas›na genel olarak bak›ld›¤› zaman, burada 1815 Viyana Kongre-si’nden sonra oluflturulan Avrupa dengesinin yeniden tan›mland›r›ld›¤›n› söylemekmümkündür. Özellikle, 1848 sonras›nda meydana gelen ihtilaller Avrupa devletle-rinde bir rejim sorunu oluflturmufltu. Mutlakiyetçi rejimin bafl aktörlerinden Rus-ya’n›n s›cak denizlere aç›lmas› bu flekilde engellendi. Ayr›ca, Eflak-Bo¤dan ve S›r-bistan’›n garanti alt›na al›nmas› Rusya’n›n Balkanlar’da yay›lmas›na karfl› bir ham-leydi. ‹ngiltere ise Akdeniz’de Hindistan’a giden sömürge yolunun ve deniz ticare-tinin güvenli¤ini temin etti. Napolyon savafllar›ndan sonra etkisini kademeli bir fle-kilde yitirmifl olan Fransa yeniden önemli bir güç oldu¤unu göstermifl oldu. Ant-laflma s›ras›ndaki Rusya’y› destekler tutumuyla hem ‹ngiltere ve hem de Osmanl›Devleti’ne ince bir mesaj verdi. Sardunya krall›¤› ise, Avusturya’n›n muhalefetinera¤men ‹talya birli¤ini savundu¤unu bu antlaflma arac›l›¤› ile yayma f›rsat› yakala-d›. Böylece, yeni bir denge oluflturulurken ‹ngiltere bunu sürdürmek amac›yla 15


Nisan 1856 tarihinde Paris’te üç maddelik ayr› bir anlaflma imzalad›. Fransa veAvusturya’n›n da kat›ld›¤› bu yeni anlaflmaya göre, Paris Antlaflmas›’n› ihlal edendevlete ittifak kurularak savafl aç›lmas› karar› verildi.

Bu antlaflma yukar›da da ifade edildi¤i gibi baz› Osmanl› devlet adamlar› tara-f›ndan Avrupa devletlerine karfl› verilmifl büyük bir taviz fleklinde de¤erlendirilmifl-tir. Kafkasya’da bulunan Müslümanlar›n haklar›n›n korunmad›¤›, bunun yerine Çü-rüksu taraf›nda s›n›r tayin ve tespitiyle ilgilenildi¤i gibi tenkitler yöneltiliyordu.Özellikle, Hristiyan uyruklara verilen haklar›n resmi bir taahhüt haline getirilmesigibi devletin egemenli¤ini ihlal edecek bir tak›m hususlardan dolay› Âli Pafla iç ved›fl baz› odaklar›n hedefi haline geldi. Nitekim, ‹ngilitere Büyükelçisi Lord Stra-ford’un Hariciye Naz›r› Fuad Pafla’y› flikayeti üzerine Sultan Abdülmecid 1 Kas›m1856 tarihinde Âli Pafla’y› görevden alarak yerine Mustafa Reflid Pafla’y› atad›. Buaflamada Fransa ve ‹ngiltere’nin Osmanl› siyaseti üzerinde birinci dereceden etkilioldu¤unu söylemek mümkündür. D›fl politikadaki dalgalanmalara göre Bab›âlî bü-rokrasisi içerisindeki atamalar flekillenmekteydi. 6 A¤ustos 1857’de M. Reflid Pa-fla’n›n bu görevi Mustafa Naili Pafla’ya teslim etti¤i görülmektedir. Çünkü, Eflak-Bo¤dan meselesi üzerine Fransa’n›n ald›¤› tav›r Osmanl› Devleti’ni zor duruma so-kunca M. Reflid Pafla azledilmifltir. Burada Sultan Abdülmecid’in de ince bir diplo-masiyle hareket etti¤i vurgulanmal›d›r. Zira, bu atama s›ras›nda D›fliflleri koltu¤unaÂli Pafla getirilerek Fransa taltif edilirken, ayn› kiflinin sadarete do¤rudan tayin edil-memesi de ‹ngiltere’yi rahats›z etmemek düflüncesinden kaynaklan›r. fiüphesiz butav›rlar ülkenin ba¤›ms›zl›¤›na gölge düflürmekte ve söz konusu ülkelerin yar›-sö-mürgesi haline getirildi¤i yönündeki saptamalar› do¤rular niteliktedir. Ne var ki d›flsiyasetin dengesi ve içteki sosyo-ekonomik durum da böylesi bir politikay› rasyo-nel hale getirmekteydi. Dolay›s›yla, Osmanl› iç siyasetindeki de¤iflimlerin bazendo¤rudan bazen de dolayl› bir flekilde büyük devletlerin tutumlar›ndan kaynaklan-d›¤›n› söylemek yanl›fl olmayacakt›r.

K›r›m Savafl›’na sebep olan Kutsal Mekânlar sorunu Rusya’n›n emperyal emelleri için birbahane midir?

ISLAHAT FERMANI SONRASI BAZI GEL‹fiMELER

‹lginç Bir Muhalefet Olay›: Kuleli Vakas›Islahat ferman›n›n ‹mparatorluk co¤rafyas›nda meydana getirdi¤i bir tak›m hadise-lere temas etmeden önce baz› yeniliklere de¤inmek gerekir. Telgraf›n savafl s›ra-s›nda kullan›m›ndan sonra, 1855’de ‹ngiltere’ye verilen imtiyaz üzerinden ‹stanbul-Ba¤dat aras›nda telgraf flebekeleri infla edildi. 1856’da ise Mors alfabesi Arap alfa-besine göre gelifltirilerek telgraflar Türkçe olarak çekilmeye baflland›. fiüphesiz budurum merkez-çevre aras›ndaki siyasi ba¤›n daha da kuvvetlenmesini sa¤lad›.Bundan baflka, ‹stanbul alt› belediye dairesine bölünerek, flehircilik hizmetleri et-kili bir yönetim alt›na al›nmaya çal›fl›ld›. Bunu demiryollar›, deniz yollar›, e¤itim vebas›n alanlar›nda bir tak›m de¤ifliklikler takip etti. 1856 sonras› asl›nda Tanzimatferman› ile bafllayan sürecin ikinci aflamas›d›r. Zira, Islahat ferman› içinde yukar›-da bahsi geçen baz› maddelerin toplumsal ve siyasi anlamda bir tak›m kargaflalarayol açt›¤› görülmektedir. Afla¤›da bu durumlara örnek teflkil edebilecek bir tak›msiyasi olaylara temas edilecektir.

Paris antlaflmas› sonras›nda d›fl müdahalelerden kaç›namayan Osmanl› Devletiiçerisinde ilginç muhalefet gruplar› türemeye bafllad›. Bunlar asl›nda, Islahat fer-

148 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

man›n›n ilan›ndan sonra devletin güç kaybederek egemenli¤ini yitirmekte oldu¤u-nu düflünüyorlard›. Bu kar›fl›k atmosfer içinde gizli bir ittifak›n Sultan Abdülme-cid’e suikast düzenleyip bir taht de¤iflimi girifliminde bulunacaklar› son anda tes-pit edildi. Kendilerine “Fedai cemiyeti” denilen bu grup bir tak›m müderris, fleyh,askeri ve sivil bürokratlar›n yan› s›ra çeflitli meslek sahibi kimselerden olufluyordu.Bafllar›nda Nakflibendi tarikat›na mensup Süleymaniyeli fieyh Ahmed Efendi veRumeli ordusu feriklerinden Hüseyin Daim Pafla bulunuyordu. Bu ikili K›r›m Sava-fl› s›ras›nda Kafkas cephesinde tan›flm›fllard›. fieyh Ahmed 3500 kiflilik bir gönüllükitlesiyle savafla kat›lm›flt›.

Cephede bafllayan bu yak›nl›k savafl sonras› fleyhin ‹stanbul’a yerleflmesiyle da-ha da geliflti. Özellikle, gayrimüslimlere tan›nan haklar, Müslüman-Hristiyan eflitli-¤i ba¤lam›nda de¤erlendirildi¤i için muhafazakâr kütle içerisinde olumsuz etkilermeydana getirmiflti. Tam da bu noktada fieyh Ahmed ve etraf›ndakiler yeni ferma-na itiraz ederek gizli bir cemiyet oluflturmak için hem sivil hem de askeri kanattanbir tak›m kiflileri kendi saflar›na çektiler. Ancak, ittifaka al›nmaya çal›fl›lan Topha-ne M›z›ka Baflçavuflu Erzurumlu Ahmed yetkili makamlara baflvurarak bu gurubudeflifre etti. 14 Eylül 1859 tarihinde ise cemiyet üyeleri tek tek toplanarak Kuleli as-keri k›fllas›na götürüp sorguland›. Sorgulay›c›lar aras›nda meflhur Midhat Efendi(sonradan Midhat Pafla) de mevcuttu. Netice olarak, 8 Ekim 1859’da olay aç›kl›¤akavuflturuldu; cemiyetin elebafllar› idama ve di¤er üyeler ise muhtelif cezalaraçarpt›r›ld›. Sultan Abdülmecid idam cezas›na raz› olmayarak bunlar›n müebbethapse mahkûm edilmelerini istedi. Sorgulama tutanaklar›na göre, söz konusu ce-miyetin özellikle Tanzimat esaslar›ndan ve saray›n israf›ndan flikâyetçi olduklar›anlafl›lmaktad›r. fieyh Ahmed’in temel motivasyonunun ise Islahat Ferman› ile res-miyet kazanan Müslüman-Gayrimüslim eflitli¤i ilkesinden kaynakland›¤› anlafl›l-maktad›r. Kendisi sorguda söz konusu ferman› iflitince piflman oldu¤unu ve sava-fl›n “din” için de¤il de “devlet” için yap›ld›¤›n› anlad›¤›n› ifade etmifltir. Bu itiraf giz-li cemiyetin hangi zihni çerçevede ortaya ç›kt›¤›n› göstermektedir.

Plana göre bir Cuma selaml›¤› s›ras›nda padiflah›n flahs›na karfl› do¤rudan birsuikast yap›lacak ve onun yerine o s›rada veliaht olan Abdülaziz tahta ç›kart›lacak-t›. Sorgulama tutanaklar› aras›nda cemiyetin bir nizamname oluflturdu¤u ve bu hu-susta fiinasi’den de yard›m al›nd›¤›na dair bir tak›m iddialar mevcuttur. Yine sor-gulama s›ras›nda protesto manas›na gelecek bir tak›m yaftalar›n ve afifllerin flehrinsokaklar›na as›lmas› cemiyetin toplumsal bir tabana yasland›klar›n› göstermekte-dir. Bürokrasi içerisinde uzant›lar›n›n oldu¤u anlafl›lan bu cemiyetin taht›n birincivarisi Abdülaziz ile temas ettiklerine dair imalar olsa da ceza fezlekelerinde bunadair ibarelere yer verilmemifltir. Ancak, Abdülaziz’in tahta geçmesinden bir müd-det sonra müebbet hapis cezas› alm›fl bu kiflilerin serbest b›rak›lmas› son derecedikkat çekici bir olayd›r. Netice olarak, Islahat ferman› ile bafllayan toplumsal hu-zursuzlu¤un Osmanl› baflkentinde taht de¤iflikli¤i amac›n› tafl›yan bir olufluma se-bep oldu¤unu bilhassa belirtmek gerekir.

Bu konu hakk›nda flu makaleyi okuyunuz: Onaran, Burak, (2007). “Kuleli Vakas› Hakk›n-da “Baflka” Bir Araflt›rma”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklafl›mlar, Bahar 2007.

Kuleli Vakas› Islahat Ferman›na do¤rudan bir tepki midir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Mali Kriz Baflkent ‹stanbul’da gizli bir örgüt bu flekilde aç›¤a ç›kart›l›rken, örgüt üyelerininözellikle israf konusunda padiflah ve saraya yönelttikleri elefltirilerin hakl›l›¤› da k›-sa süre içerisinde ayyuka ç›kt›. Zira, bu karar›n al›nmas›n›n hemen sonras›nda Sad-razam Âli Pafla görevinden azledildi. Bunun sebebi ise savafl masraflar› için yap›l-m›fl d›fl istikraz›n (borçlanman›n) ödenmesinin yükünün yan›nda, saray›n artan gi-derlerinin karfl›lanamamas›d›r. Bu durumdan ötürü, bir hayli s›k›nt› yaflayan SultanAbdülmecid kendi haremini elefltirmekten çekinmemiflti. Ancak, banker ve sarraf-lara artan borcun ödenmesi için bir hal çaresi aranmas› maksad›yla görevlendirdi-¤i bakanlar›n çözüm önermek yerine, durumdan flikâyetleri büsbütün kendisini ç›-leden ç›kard›. Bunun sonucunda, 18 Ekim 1859’da Âli Pafla’y› görevden alarak ye-rine K›br›sl› Mehmed Emin Pafla getirildi. Bu s›rada, borçlar›n kapat›lmas› için ara-lar›nda Tophane Müfliri R›za Pafla’n›n da bulundu¤u bir komisyon kuruldu. Bu ko-misyon borç al›nan banker ve sarraflar›n defterlerini istedi. Bu defterlerin özensizve kontrolsüz flekilde tutuldu¤u tespit edilerek faizlerin bir k›sm› indirildi. Memur-lar› da kapsayacak flekilde genel tasarruf tedbirleri al›nd›. Fakat, bu konu istenilenölçüde çözülemedi ve bahis mevzu olan önlemler ise ancak ka¤›t üzerinde kald›.

Ortodoks Kilisesinin BölünmesiMüslüman ve Hristiyan çat›flmas›yla u¤raflan Bab›âlî bu s›rada Ortodoks milleti içe-risinde ilginç bir ihtilaf› yönetmeye çal›flm›flt›r. Bilindi¤i üzere, ‹stanbul’un fethin-den itibaren Hristiyan Ortodokslara Osmanl› Devleti taraf›ndan çeflitli imtiyazlarverildi. Onlar di¤er cemaat ve milletlere k›yasla çok daha fazla itibar ve nüfuza ma-lik idiler. Ortodoks kilisesinin patri¤i psikoposlar› seçme gücünü elinde tutarak,zaman zaman Osmanl› co¤rafyas›nda bulunan di¤er Ortodokslar› bu vas›taylaRumlaflt›rmaya çal›flmaktayd›. Bu anlamda Bulgaristan’da baz› haklara sahip Rumokullar› aç›larak bölgenin bu flekilde dönüfltürülmesine çal›fl›l›yordu. Hatta, âyin-lerde Bulgarca’n›n yerine Rumca’n›n konulmas› giriflimi söz konusu amaca hizmetediyordu. 1860 y›l›nda Bulgar Ortodokslar›ndan oluflan bir heyet Rum patri¤ininruhani üstünlü¤ünü reddeden ve onlardan ayr›lmak istediklerini ifade eden bir di-lekçe sundular. Hatta, ayn› günlerde Rus elçili¤inin önünde Çar’›n flerefine ilahilerokuyup dualar ettiler. Kuflkusuz bu davran›fllar›yla Rusya’n›n kendilerine sahipç›kt›¤›n› ihsas ettiriyorlard›. Nitekim, Rusya’n›n bölgede Slav birli¤i ba¤lam›ndaBulgarlar› el alt›ndan destekledikleri biliniyordu.

Bab›âlî ise bu duruma müdahale etmek istemiyor ve tarafs›z kalmay› tercih edi-yordu. Yaln›z patri¤in seçilmesi gerekiyordu. Filibe, Vidin, T›rnova ve Nifl gibi böl-gelerde Bulgarlar seçime kat›lmad›lar. Bu s›rada, Bulgar Ortodokslar aras›nda dafikri bir ayr›l›k ortaya ç›km›flt›. Bir k›sm›n›n ba¤›ms›z kilise istemelerinin yan› s›ra,di¤er bir k›sm› ise Katolik mezhebine geçmek istiyordu. Bu da bölgede Frans›z et-kisinin hissedilmesi demek oldu¤undan Balkanlar’da ayr› bir dengeleme oyununbafllayabilece¤i sinyallerini tafl›yordu. Bab›âlî, eski düzenin de¤iflmesine taraftar ol-mad›¤›n› bir süre sonra göstermifl oldu. Bulgarlar›n ‹stanbul’da yeni seçilen patrikYuvakim Efendi’ye tabi olmalar›n› istiyordu. Zira, dini ba¤›ms›zl›k bir müddet son-ra siyasi istiklali do¤urabilirdi. Rus elçisinin ve yüzlerce Bulgar’›n Bab›âlî’ye ayr›l-mak isteklerini çeren dilekçe ve baflvurular›n ulaflmas›na ra¤men bunlar kabuledilmedi. Bu s›rada, Papa taraf›ndan baflpsikoposlu¤a yükseltilmeye çal›fl›lan Jo-seph Sokolsky’nin Odesa’ya firar etmesiyle bu taflk›nl›klar bir süreli¤ine de olsadurma noktas›na geldi.

150 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)


Resim 7.1

Sultan Abdülmecid1823-1861

Sultan Abdülmecid, SultanII. Mahmud’un o¤ludur.Annesi Bezmialem ValideSultan’d›r. fiehzadeli¤indeiyi e¤itim ald›. Bat›kültürüne vak›ft› veFrans›zca bilirdi. Genç yafltaSultan oldu. Çok iyi birhattat olan ve Bat›musikisiyle ilgilenenAbdülmecid, tiyatro gibiBat›l› sahne sanatlar›yla dayak›ndan ilgilendi. Halkaras›na kar›flarak, uzakyerlere seyahat etti. Askerik›flla, tersane, okul, mektepgibi yerlerin yan› s›ra,camileri ve tekkeleri deziyaret ederek halk üzerindedo¤rudan etkili olmayaçal›flt›. DevrindeDolmabahçe Saray›,Küçüksu, Tophane Kasr›,Ihlamur Köflkü gibi yap›lar›nyan› s›ra Bezmialem ValideSultan, Ortaköy ve H›rka-ifierif camileri de infla edildi.Medine’de Hz. Muhammed’inkabrinin bulundu¤u Mescid-i Nebevi’yi geniflleterekMüslümanlar aras›ndabüyük bir sayg› kazand›.Vasiyeti gere¤i çok sevdi¤iatas› Yavuz Sultan Selimcamisindeki Yavuz’untürbesine gömüldü.

152 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

M›s›r meselesinin uluslaras› arenada nas›l çö-

züldü¤ünü aç›klayabilmek

Osmanl› Devleti’ne karfl› ayaklanan Kavalal› M. AliPafla’ya ba¤l› ordu 1839’da Nizip’te Osmanl› ordu-sunu ma¤lup etmiflti. Rusya’n›n 1833 Hünkâr ‹ske-lesi antlaflmas›na dayanarak bir talep do¤rultusun-da yard›m etmesi söz konusu oldu¤u için bundanendiflelenen ‹ngiltere ve Fransa, Osmanl› Devletitaraf›nda yerlerini ald›lar. Önce Viyana Konferan-s›, daha sonra ise 1841 Londra Konferans›’nda al›-nan kararlar ile M. Ali Pafla’y› s›k›flt›rd›lar. M. AliPafla ise daha önceki isteklerinden vazgeçerek sa-dece M›s›r valili¤ini verasetle elde etmifl oldu.

1848 ‹htilalleri ile Macar Mültecileri Sorununu

iliflkilendirebilmek

Avrupa’da 1848 y›l›nda ortaya ç›kan isyan ve ih-tilaller Avusturya’ya ba¤l› olan Macarlara da s›ç-ram›flt›. 1848 tarihinde Avusturya’ya karfl› ba¤›m-s›zl›¤›n› ilan eden Macarlar Lajos Kossuth’u Cum-hurbaflkan› seçtiler. Ancak, Rusya’n›n yard›m›ylaMacar ordusu teslim oldu. Çaresiz kalan Macar-lar Osmanl› s›n›r›na iltica etti. Osmanl› Devletibu mültecileri kabul ederek Rusya ve Avusturyabask›s›na karfl› dik durarak Avrupa kamuoyununtakdir ve deste¤ini kazand›.

K›r›m Savafl›’n›n ç›k›fl sebeplerini ve sürecini ta-

n›mlayabilmek

1841 Bo¤azlar antlaflmas›yla s›cak denizlere in-mesi istenen Rusya çeflitli bahaneler ile Osmanl›Devleti içerisinde huzursuzluk ç›kartarak bun-dan istifade etmeye çal›fl›yordu. Ortodoks teba-as›n›n hakk›n› aramak maksad›yla Kutsal Mekan-lar› bahane ederek Kudüs’te hak aray›fl›nda bu-lunan Fransa ile karfl› karfl›ya geldi. ‹fli yokuflasürerek ortak mekanlar›n kullan›lmas› hususun-da anlaflmazl›k ç›kard›. Ola¤anüstü elçilik göre-viyle ‹stanbul’a gelen komutan Mençikof’un ülti-matomlar› neticesinde durum de¤iflmeyince Rusordusu 1853’de Bükrefl’e girdi. M. Reflid Pafla’n›nöncülü¤ünde Osmanl› Devleti Rusya ile savafl-maya karar verdi. Savafl Balkanlar ve Kafkaslardaiki cephede bafllad›. 1854 tarihinde Fransa ve ‹n-giltere de Osmanl› Devleti yan›nda savafla kat›la-rak 1856 senesinde Rusya ma¤lup edildi.

Paris Bar›fl Antlaflmas› sonras› Avrupa’da olu-

flan yeni siyasi tabloyu saptamak

Paris Bar›fl Antlaflmas› ile 1815 tarihinde Viyanakongeresinde tesis edilen “Avrupa Dengesi” ye-niden 1856’da yeniden kuruldu. Fransa dünyagüç dengesinde yeniden var oldu¤unu hat›rlatt›.‹ngiltere Akdeniz’in güvenli¤ini sa¤layarak sö-mürge yollar›n› korudu. Osmanl› Devleti Avrupadevletler toplulu¤una hukuken al›nd›. Toprakbütünlü¤ü sa¤land›. Rusya ise Karadeniz’de do-nanma bulundurmayacak ve savafl gemisini Ak-deniz’e hiçbir flekilde indiremeyecekti.

Islahat Ferman› sonras›nda Osmanl› toplumun-

da oluflan tepkileri aç›klamak

1856 Paris Bar›fl Antlaflmas›’ndan hemen önce Is-lahat Ferman› ilan edildi. Bu ferman söz konusumüzakere s›ras›nda Osmanl› Devleti’nin elini güç-lendirmek amaçl›ialn edilmiflti. Tanzimat Ferma-n›’n›n devam› niteli¤inde olmas›yla beraber gay-rimüslim uyruklara ileri derecede bir tak›m hakve imtiyazlar tan›nm›flt›. Bu haklar Müslüman uy-ruklar nezdinde bir tak›m rahats›zl›klar meydanagetirmiflti. Merkez ve taflrada bir tak›m isyan ha-reketleri olufltu. Baflkent’te Sultan Abdülmecid’esuikast yapmay› hedefleyen gizli bir oluflum or-taya ç›kar›ld›.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi 1839 tarihinde “Baflvekillik”makam›n› yeniden “Sadrazaml›k” makam›na dönüfltür-müfltür?

a. M. Emin Rauf Paflab. Mustafa Reflid Paflac. Hüsrev Paflad. M. Emin Âli Paflae. Kavalal› M. Ali Pafla

2. Afla¤›dakilerden hangisi Londra Konferans›na kat›-lan devletlerden biri de¤ildir?

a. Fransab. ‹ngilterec. Hollandad. Rusyae. Avusturya

3. Afla¤›daki devletlerden hangisi 1841 olaylar›nda Dür-zîleri desteklemifltir?

a. ‹ngiltereb. Fransac. Rusyad. Avusturyae. Osmanl›

4. Afla¤›dakilerden hangisi Macar ba¤›ms›zl›k hareketi-nin liderlerinden biri de¤ildir?

a. Lajos Kossuthb. Joseph Bemc. Kmetyd. Dembinskye. Louis Philip

5. Osmanl› yönetiminde bulunan Karada¤ ile ilgiliafla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. Dini reislerine Vladika denir.b. Petersburg’daki Rus Kilisesi ile iliflki içerisinde-

dirler.c. 1853 y›l›nda Osmanl› Devleti’ne karfl› ayaklan-

m›flt›r. d. Rusya Vladika olarak Danilo’yu desteklemifltir.e. Osmanl› Devleti 1853 isyan›na kar›flmam›flt›r.

6. Kutsal Mekânlar ile ilgili afla¤›daki ifadelerden han-gisi yanl›flt›r?

a. Hz. ‹sa’n›n çarm›ha gerildi¤i yer buradad›r.b. Hz. Meryem burada yaflam›flt›r. c. Rusya bölgedeki Ortodokslar›n hamili¤ini yap-

maktad›r.d. Bölgede Hristiyan mezhepleri aras›nda anlafl-

mazl›k yoktur.e. Fransa 1789 sonras› bir süre buradaki Katolikle-

ri desteklememifltir.

7. Tanzimat döneminde “‹ngiliz Sultan” diye adland›r›-lan meflhur ‹ngiltere büyükelçisi kimdir?

a. Lord Cowleyb. Lord Clarandonc. Guizotd. Prens Mençikofe. Lord Starford Canning

8. Afla¤›dakilerden hangisi K›r›m Savafl› s›ras›nda müt-tefik güçlerden birisi de¤ildir?

a. Osmanl›b. Rusyac. Sardunyad. Fransae. ‹ngiltere

9. Paris Bar›fl Antlaflmas› ile ilgili afla¤›daki ifadelerdenhangisi yanl›flt›r?

a. Osmanl› Devleti Mustafa Reflid Pafla taraf›ndantemsil edilmifltir.

b. Rusya Karadeniz bölgesinde savafl gemisi bu-lundurmayacakt›r.

c. Islahat ferman› antlaflma hükümleri aras›nda yeralm›flt›r.

d. ‹ngiltere Rusya’n›n Akdeniz’e inmesini engelle-mifltir.

e. Osmanl› Devleti devletler aras› hukuka dâhiledilmifltir.

10. Sultan Abdülmecid ile ilgili afla¤›daki ifadelerdenhangisi yanl›flt›r?

a. 17 yafl›nda tahta ç›km›flt›r.b. ‹yi bir hattatt›r.c. Islahat Ferman›’n› ilan etmifltir. d. Tanzimat reformlar›n› desteklememifltir.e. Sefarethane balolar›na kat›lm›flt›r.


154 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sultan Abdülmecid’in Tah-ta Geçifli” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Londra Konferans›” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

3. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Lübnan Olaylar›” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Mülteciler” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

5. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karada¤ ‹syan›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kutsal Mekanlar Meselesi”konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “K›r›m Savafl›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “K›r›m Savafl›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Paris Bar›fl Antlaflmas›” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sultan Abdülmecid’in fiah-siyeti ve Ölümü” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

S›ra Sizde 1

1839 tarihinde M›s›r’a karfl› ma¤lup olan Osmanl› Dev-leti’ni yaln›z b›rakman›n menfaatlerine ters geldi¤inidüflünen ‹ngiltere, Fransa, Avusturya gibi devletler busorunun çözümü için sürece kat›lm›fllard›r. 1833 Hün-kâr ‹skelesi antlaflmas›yla avantajl› olan Rusya’n›n böl-gede hâmilik yapmas›na f›rsat vermemifllerdir. Rusya’n›ns›cak denizlere hâkim olmas› bu devletler taraf›ndan is-tenmedi¤i için Osmanl› Devleti’ne M›s›r meselesini çöz-me hususunda yard›mc› olmufllard›r.

S›ra Sizde 2

1848 y›l›nda Avrupa k›tas›nda mutlak monarflilere karfl›milli direnifller ve isyanlar bafllam›flt›r. Bu anlamda,Avusturya idaresi alt›nda bulunan Macar milleti de is-yan etmifl; ancak Rusya’n›n yard›m› ile bask› alt›nda tu-tulmufllard›r. Bu sebeple, daha önce Osmanl› idaresineyak›n olan Macarlar bu topraklara s›¤›nm›fllard›r.

S›ra Sizde 3

Rusya 1841 Bo¤azlar Antlaflmas› ile Karadeniz’de do-nanma bulundurmama ve Londra antlaflmas›yla Osman-l› Devleti nezdinde politik etkisini yitirdi¤i için s›cakdenizlere inerek sömürge oluflturmak için di¤er devlet-lere meydan okumufl ve Kudüs’te kutsal makamlara da-ir Ortodokslar›n hamili¤ine üstlenerek küresel bir güçoldu¤unu vurgulam›flt›r. Dolay›s›yla, do¤rudan kendisi-ni ilgilendirmeyen bu konuyu bahane yaparak 1853’deK›r›m Savafl› sürecini bafllatm›flt›r.

S›ra Sizde 4

Islahat Ferman› ‹mparatorlu¤un çeflitli merkezlerindetepkiyle karfl›lanm›flt›r. Nitekim, baflkent ‹stanbul’da1859’da Kuleli Vakas› ad› verilen bir olay patlak vermifl-tir. Ulema, fleyhler ve askerî-sivil devlet görevlilerindenoluflan bir gizli cemiyetin padiflaha suikasta teflebbüsettikleri anlafl›lm›flt›r. Islahat Ferman›’n›n Müslüman veMüslüman olmayanlar aras›nda meydana getirdi¤i eflit-lik ilkesi bu isyan teflebbüsünü oluflturan ana nedenle-rinden biridir.



Ahmed Cevdet Pafla (1986), Tezâkir-i Cevdet 1-40, Çe-viren: Cavit Baysun, Ankara.

Akflin, Sina (2005), “Siyasal Tarih (1789-1908)”, Türkiye

Tarihi III, (8. Bas›m) ‹stanbul.Berkes, Niyazi (2001). Türkiye’de Ça¤dafllama, Çevi-

ren: Ahmet Kuyafl, (2. Bas›m) ‹stanbul. Davison, Roderic (1997), Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda

Reform (1856-1876), (Çeviren: Osman Ak›nhay), An-kara.

Kütüko¤lu, Mübahat (1999), Osmanl› ‹ktisadî Yap›s›,

Osmanl› Devleti Tarihi II, ‹stanbul.Ortayl›, ‹lber (1995). ‹mparatorlu¤un En Uzun Yüzy›l›,

(3. Bas›m) ‹stanbul. Öztuna, Y›lmaz (1978), Büyük Türkiye Tarihi VII, ‹s-

tanbul.Serto¤lu, Midhat (2011), Mufassal Osmanl› Tarihi VI,

Ankara.Yerasimos, Stefanos (1977), Azgeliflmizlik Sürecinde

Türkiye II, (Çeviren: Babür Kuzucu), (2. Bas›m) ‹s-tanbul.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Islahat Ferman›’n› tan›mlayabilecek,Islahat Ferman› ile birlikte yo¤unlaflan d›fl müdahaleler dönemini ve Müslü-man tebaan›n gösterdi¤i tepkileri aç›klayabilecek,‹ç ve d›fl geliflmeler ›fl›¤›nda Abdülaziz dönemini alg›layabilecek,1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl›’na giden geliflmeleri irdeleyebileceksiniz.

‹çindekiler

• Islahat Ferman›• Sultan Abdülaziz• D›fl Müdahale• Gayrimüslimler• Hersek

• S›rb›stan• Karada¤• Süveyfl Kanal›• Sultan V. Murat

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NN


• ISLAHAT FERMANI’NIN ‹LANED‹LMES‹ VE DIfi MÜDAHALELERDÖNEM‹

• SULTAN ABDÜLAZ‹Z VE DÖNEM‹(1861-1876)

• SALTANAT DARBES‹NE G‹DENYOL

Buhranlar, Islahatlar veD›fl Müdahaleler Dönemi(1856-1876)


ISLAHAT FERMANI’NIN ‹LAN ED‹LMES‹ VE DIfi MÜDAHALELER DÖNEM‹

Islahat Ferman›’n›n ‹lan Edilmesi ve Özellikleri 3 Kas›m 1839’da Tanzimat Ferman›’n›n ilan›yla birlikte bafllayan süreç, pek çokalanda modernleflme ve devlet yap›s›n› yeniden düzenleme amac›na yönelikti. Bunoktada, Tanzimat uygulamalar›n›n bir devam› olarak, Sultan Abdülmecit döne-minde Islahat Ferman› ilan edilmifltir.

K›r›m Savafl›’na neden olan geliflmeler, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndaki H›ristiyantebaan›n kutsal mekanlar üzerinde sahip oldu¤u ayr›cal›klardan (Makamât-› Mü-bâreke meselesi) ortaya ç›km›fl ve bu ayr›cal›klar da Paris Bar›fl Antlaflmas›yla Av-rupal› devletlerin garantisi alt›na al›nm›flt›. Bilindi¤i üzere, H›ristiyanlar Osmanl›da-ki “millet sistemi”nin temel unsurlar›ndan biriydi. H›ristiyanlar’›n haklar› ve ayr›ca-l›klar› konusu, K›r›m Savafl› devam ederken ‹ngiltere, Fransa, Avusturya-Macaristanve Osmanl› delegeleri aras›nda ele al›nm›fl; verilecek hak ve imtiyazlar›n ilgili dev-letlerin ortak garantisi alt›na al›nmas› benimsenmiflti. Böylece, Ruslar’›n gelenekselPanislavizm politikas›yla etkisini gösteren Osmanl› Ortodokslar› üzerindeki nüfuzve kontrolü de k›r›lm›fl olacakt›. Bununla birlikte, Avrupal› devletler, Tanzimat Fer-man› ile verilen ama tam olarak uygulanamayan haklar› yetersiz bulmakta ve ayr›-ca verilen sözleri de tutulmam›fl saymaktayd›. Bu durumun bir sonucu olarak ‹n-giltere, Fransa ve Avusturya-Macaristan, K›r›m Savafl›’n› (1853-1856) sonuçland›r-mak üzere toplanan Paris Konferans› (1856) öncesinde, Osmanl› Devleti’nden bir-tak›m isteklerde bulundular. Bu istekler, K›r›m Savafl›’nda Osmanl› Devleti’ni Rus-ya’ya karfl› koruman›n bir bedeli ve ayr›ca Avrupa devletler toplulu¤una kabul et-menin de bir flart› olarak öne sürüldü. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda yaflayan H›risti-yanlara tan›nacak birtak›m haklar ise, söz konusu isteklerin bafl›nda geliyordu. Ne-ticede, dönemin Sadrazam› Âlî Pafla ile Frans›z ve ‹ngiliz sefirleri, ilan edilecek fer-man›n esaslar›n› kararlaflt›rd›. Islahat Ferman›, 18 fiubat 1856’da Bâb›âli’de, devletricâli ve ruhâni reislerden oluflan kalabal›k bir topluluk önünde okunarak ilan edil-di. Böylece, bir hafta sonra toplanacak olan Paris Konferans›’nda, Osmanl› Devle-ti yarar›na bir atmosferin de oluflturmas› amaçland›.

Avrupal› devletlerin yard›m ve desteklerine at›f yapan Islahat Ferman›, ayr›caParis Antlaflmas›n›n 9. maddesinde de flu ifadeler ile yer almaktad›r: “Padiflah, te-baas›n›n durumunu düzeltmek için, kendi iradesiyle ilan etti¤i hatt-› hümayunun

Buhranlar, Islahatlar ve D›fl Müdahaleler

Dönemi (1856-1876)

devletlere tebli¤ini uygun görmüfltür. Devletler bu tebli¤in k›ymetini kabul ve tas-dik ederler”. Bu suretle ferman, devleti taahhüt alt›na sokan uluslararas› bir belgeniteli¤i de kazanm›fl oluyordu.

Islahat Ferman› içerik olarak, Tanzimat Ferman›’n›n getirdi¤i ilkeleri teyit et-mekle birlikte bunlar› biraz daha geniflletiyordu. Ferman›n ana hedefi ise, gayri-müslimleri Müslümanlarla eflit hâle getirecek baz› hak ve imtiyazlar› sa¤lamakt›.Nitekim, gayrimüslimlere yeni haklar tan›yan bu ferman, Müslim ve gayrimüslimtebaa aras›ndaki bütün fark› kald›rmak suretiyle eflitli¤i sa¤lamakta ve böylece ikitaraf› kaynaflt›rmay› amaçlamaktayd›. Tanzimat Ferman›’na göre oldukça ayr›nt›l›olan Islahat Ferman›’n›n getirdiklerini flu bafll›klar alt›nda toplayabiliriz:

1. Müslim-gayrimüslim bütün tebaan›n can, mal ve namus emniyetinin sa¤-lanmas›.

2. Müslim ve gayrimüslimlerin dinsel ve mezhepsel hak ve ayr›cal›klar›n›n gü-vence alt›na al›nmas›; H›ristiyanlara ait haklar›n kontrolü için patriklerinkayd-› hayat flart› ile seçilmeleri; dini âyin ve törenlerin kendi dillerinde ser-bestçe yap›lmas›; ruhanilere maafl tahsis edilmesi, buna karfl›l›k kiliseler ta-raf›ndan toplan›lan vergilerin kald›r›lmas›; seçilmifl üyelerden oluflacak kar-ma meclisler vas›tas›yla cemaatlerin kendi ifllerini yürütmeleri; cemaatlerinizin karfl›l›¤›nda her türlü okul, hastane ve kilise açabilmeleri, bunlar›n ta-mirlerine engel olunmamas› ve buralarda kendi dillerini kullanabilmeleri.

3. Irk, dil ve din sebebiyle hiç kimse veya tebaan›n afla¤›lanmamas›, bu do¤-rultuda onur k›r›c› tâbirlerin kullan›lmamas›; kimsenin din ve mezhep de¤ifl-tirmeye zorlanmamas›; Müslüman veya gayrimüslim bütün tebaan›n memur-luklara, okullara ve askeri hizmetlere girebilmeleri; rüflvet ve yolsuzluklar›ncezaland›r›lmas› ve bunun bütün memurlara uygulanmas›.

4. Mahkemelerde gayrimüslimlerin flahitliklerinin Müslümanlarla eflde¤erde sa-y›lmas›, yarg›lamalar›n aç›k olmas›, hapishanelerin ›slah edilmesi, iflkence-nin kald›r›lmas› ve suçlular›n mallar›n›n müsadere edilmemesi; Müslümanlarile gayrimüslimler aras›ndaki dâvâlara karma mahkemelerin bakmas› ve yar-g›lamalar için yeni ceza kanunlar›n›n yap›lmas›.

5. ‹ltizam usulünün tedricen kald›r›lmas› ve vergilerin, din ve mezhebi ne olur-sa olsun herkesten eflit bir flekilde ve do¤rudan devlet taraf›ndan toplanma-s›; bütün uyruklar›n eflit ve serbest bir flekilde ekonomik ve ticari faaliyetler-de bulunabilmesi.

6. Gayrimüslimlerin eyalet, kaza ve nahiye meclisleriyle Meclis-i Vâlâ-y› Ah-kâm-› Adliye gibi yüksek meclislere üye olabilmeleri.

7. Ecnebilere, ticari faaliyetler ve gayrimenkul edinme konular›nda hak ve ko-layl›klar tan›nmas›; banka, ticaret ve ziraat sermayesine imkân sa¤lanmas› veAvrupa sermayesinden faydalan›lmas›.

8. Gayrimüslimler de dâhil olmak üzere herkesin askerlikle yükümlü olmas›,gayrimüslimlerden isteyenlerin bu görevi yapmas›n›n yan›nda, istemeyenleriçin ise cizyenin kald›r›larak yerine nakdi bedel’in (bedel-i askeri) konulmas›.

Islahat Ferman›’n›n nüshalar› vilayet ve sancaklara gönderildi¤i gibi uygulan-mas› için de bir komisyon kuruldu. Ferman, Müslüman tebaa ile H›ristiyanlar ara-s›nda hukuki eflitli¤i sa¤lama bak›m›ndan Tanzimat Ferman› ile ayn› amac› tafl›-maktad›r. Bununla birlikte, Tanzimat Ferman› ayr›m yapmadan bütün Osmanl› te-baas›na yönelik ç›kar›lm›flken, Islahat Ferman› ise, aradaki eflitsizlikleri ortadankald›rmak için yaln›zca gayrimüslim tebaaya yönelik ç›kar›ld›. Siyasi haklar› içerenIslahat Ferman›, gayrimüslimlerin toplumdaki statülerini önemli ölçüde de¤ifltir-

158 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

mekte ve onlar›n durumlar›n› yeniden düzenlemekteydi. Osmanl› Devleti’nin ken-di iste¤iyle teflebbüs etti¤i bir reform program› olan Tanzimat Ferman›’nda do¤ru-dan bir Avrupa etkisi söz konusu de¤ildir. Buna mukabil, esaslar›n› Avrupal› dev-letlerin tespit etti¤i ve uluslar aras› bir antlaflmada yer alan Islahat Ferman› ise, ta-mam›yla bu devletlerin iste¤iyle ortaya ç›km›flt›r. Bu bak›mdan da d›fl kaynakl›d›r.

Islahat Ferman›, yabanc› müdahalelere yol açaca¤› ve de d›fl bask›yla ilan edil-di¤i için, Tanzimat Ferman›’n›n mimar› say›lan Mustafa Reflit Pafla baflta olmak üze-re, Osmanl› devlet adamlar›n›n tepkisini çekmifltir. ‹flin ilginç yan›, gayrimüslimtopluluklar da kendi aralar›nda eflitli¤i getirdi¤i için, ruhban s›n›f› ise kendi ege-men konumlar›n› sarst›¤› için Ferman’a tepkiliydiler. Müslüman halk ise, kendile-rinin hâkim millet olma vasf›n› ortadan kald›ran “afl›r›” imtiyazlardan dolay› rahat-s›z olmufltu ve bu yüzden de fermana tepki göstermekteydi. Asl›nda bu tepkilerhaks›z da de¤ildi. Zira, d›fl kaynakl› olmas›n›n yan›nda Paris Bar›fl Anlaflmas›’na dakonulan Islahat Ferman›, Avrupal› devletlerin ve Rusya’n›n sürekli olarak Osmanl›Devleti’nin içifllerine müdahale etmelerine yol açt›. Dönemin siyasi geliflmelerin-den faydalanan bu devletler, Islahat Ferman›’na dayanarak Osmanl› gayrimüslim-leri üzerindeki nüfuz ve müdahalelerini artt›rd›lar. ‹çteki sonuçlar› ise, yukar›dabahsedilen d›fl müdahalelerin etkilerinin yan›nda Osmanl› Devleti’nin kendi iç flart-lar›yla da do¤rudan ilgilidir. Ferman ilan edildikten sonra, gayrimüslim cemaatlereonlar› yeniden düzenleyen birer nizamname de verildi. Bu nizamnameler, onlar›nadeta anayasas› mesabesinde idi. Bu yüzden Islahat ferman›, “Osmanl› H›ristiyanmilletlerinin anayasal geliflmelerinin bir bafllang›c› ve ba¤›ms›zl›klar›n›n da bir bil-dirisi” olarak kabul edilmektedir. Fermanla amaçlanan toplumsal birlik ve kaynafl-ma hiçbir zaman sa¤lanamad›¤› gibi, bilakis ayr›flma ve çat›flma daha da artm›flt›r.

Islahat Ferman›’na Karfl› Tepkiler

Cidde Olaylar› (1858) Cidde, K›z›ldeniz kenar›nda önemli bir liman olmas›n›n yan›nda, Mekke’ye gi-den Müslüman hac›lar›n u¤rak yeri ve H›ristiyan tüccarlar›n da faaliyet göster-di¤i bir flehirdi. Islahat Ferman›’n›n ilan edilmesine karfl› Müslümanlar taraf›n-dan gösterilen ilk büyük tepki Cidde’de meydana geldi. Önce Tanzimat Ferma-n› ve son olarak da Islahat Ferman› ile H›ristiyan tebaaya verilen hak ve ayr›-cal›klar, Mustafa Reflit Pafla’n›n da öngördü¤ü gibi, Müslümanlar› hoflnutsuzlu-¤a iterek üzüntü ve heyecan yaratt›. Buna karfl›n, kendilerini Avrupal› devlet-

1598. Ünite -Buhranlar , Is lahat lar ve D›fl Müdahale ler Dönemi (1856-1876)

Resim 8.1

Sultan Abdülmecidve dönemimdekiAvrupa krallar› vekraliçeyi ve fiarkMeselesini temsileden resim.

lerin himayesine girmifl sayan gayrimüslimler ise fl›mar›kl›¤a ve taflk›nl›klarakap›lmak suretiyle gerginlikleri tetikledi.

Cidde’deki hadiseler flöyle geliflti: 15 Temmuz 1858 tarihinde, tahriklere kap›-lan yerli Müslümanlar ile hac›lardan oluflan büyük bir topluluk, H›ristiyan halkasald›rd›. Kar›fl›kl›klar esnas›nda, kendi vatandafllar›n› korumak derdine düflen Fran-s›z konsolosu ile ‹ngiliz konsolos vekili de öldürüldü. Bunun üzerine, ‹ngiliz veFrans›z savafl gemileri K›z›ldeniz’den girerek flehri topa tuttuklar› gibi, konsolosla-r›n öldürülmesinden sorumlu görülen eflraftan on kifli de yakalanarak idam edildi.Bütün bu geliflmeler, milletleraras› hukuk ilkelerine ve Paris Antlaflmas›’n›n hü-kümlerine ayk›r› oldu¤u kadar, Osmanl› Devleti’nin içifllerine ve hükümranl›k hak-lar›na da do¤rudan müdahale niteli¤ini tafl›yordu. Nitekim Cidde olaylar›, di¤erbölgelerdeki gerginliklerin çat›flmalara dönüflmesine de örnek oldu.

Suriye ve Lübnan Olaylar› (1860-1861) Islahat Ferman›’n›n gayrimüslimleri kendileriyle eflit hale getirmesinin Müslümanhalk taraf›ndan hofl karfl›lanmamas›, Cidde’den sonra Suriye ve Lübnan’da da büyükkar›fl›kl›klar›n meydana gelmesine neden olmufltur. 19. yüzy›ldaki Osmanl› idari ya-p›lanmas› içinde yer alan Suriye Vilayeti, fiam dâhil olmak üzere bütün Suriye’yi veayr›ca bugünkü Lübnan topraklar›n› kapsamaktayd›. Oldukça kozmopolit bir etnikve dini yap›ya sahip olan bu co¤rafyada Arap, Türkmen ve Kürtler’den meydana ge-len Müslümanlar; Arap Alevileri (Nusayriler); Lübnan ve Suriye’ye da¤›lm›fl olup ka-r›fl›k (heterodoks) inançlar›yla dikkat çeken Dürziler ve özellikle Lübnan Da¤lar›’nda(Cebel-i Lübnan) ise Katolik H›ristiyan Maruniler yaflamaktayd›. Bunlar›n d›fl›nda Or-todoks, Katolik ve Protestan mezheplerine mensup muhtelif H›ristiyan topluluklarda mevcuttu. H›ristiyan a¤›rl›kl› bu yap›, özellikle Avrupal› devletlerin Lübnan ile yo-¤un olarak ilgilenmelerine neden oluyordu. Ancak bölgede taraflar aras›nda zamanzaman meydana gelen baz› hadiseler üzerine daha önceleri al›nan tedbirler, Lübnanve civar›n›n 1860 y›l›na kadar bar›fl içinde yaflamas›n› sa¤lam›flt›.

Islahat Ferman›, yukar›da isimleri verilen Müslüman ve H›ristiyan topluluklararas›ndaki etnik ve dini anlaflmazl›klar› ve dolay›s›yla gerginlikleri bir kat daha art-t›rm›flt›. Ayr›ca, Cidde olaylar›nda ‹ngiltere ve Fransa’n›n Osmanl› Devleti’nin hü-kümranl›¤›n› ayaklar alt›na alan sert müdahalesi de, Müslüman halk›n öfkesini flid-detlendirdi.

Lübnan ve Suriye olaylar›, temelde Katolik Maruniler ile Dürziler aras›nda geç-mifle dayanan düflmanl›k ve geçimsizli¤in do¤urdu¤u çat›flmalardan kaynaklanm›fl-t›r. Bu dönemde Fransa, mezhepsel ve tarihi gerekçelerle Katolik Marunileri himâ-ye ediyordu ve onlar›n Lübnan’›n (Cebel-i Lübnan ve Beyrut Mutasarr›fl›¤›) yöne-timine hâkim olmalar›n› istiyordu. ‹ngiltere ise Fransa’n›n M›s›r, Suriye ve Lüb-nan’daki nüfuzunu dengeleyebilmek için Dürzileri destekliyordu. ‹ki devletin böl-gedeki rekabeti ve konsoloslar› arac›l›¤› ile bu topluluklar› k›flk›rtmalar›, özelliklenüfusun kar›fl›k oldu¤u bölgelerdeki kavgalar› ve düflmanl›¤› iyice körüklüyordu.

1858-1860 y›llar› aras›nda mevcut gerginliklere ilave olarak Maruni çiftçilerin yi-ne Maruni toprak sahiplerine karfl› ayaklanmas›yla gerginlik daha da artt›. Bu s›ra-da, bölgenin nüfuzlu ailelerinden Hâzinler’in mallar›na el koyan isyanc›lar, aileyide bölgeden sürdü. Gittikçe yo¤unlaflan çat›flmalar, Maruniler ile Dürziler aras›ndapatlak verecek fliddetli çat›flmalar›n adeta habercisiydi. Nitekim 1860 y›l› May›sAy›’nda Sayda’da iki Dürzi’nin öldürülmesi, uzun sürecek kanl› olaylar›n da fitiliniateflledi. Dürziler, Ortodokslar da dahil olmak üzere bütün H›ristiyanlara sald›rma-ya bafllad›lar. Ya¤ma ve sald›r›larda, ünlü Dürzi ailesi Canbulatlar ön safta yer al›-

160 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

yordu. Hadiseler esnas›nda birkaç Frans›z Cizvit papaz› da öldürülmüfltü. Geliflme-ler, bunlarla s›n›rl› kalmad› ve ayn› ay içerisinde Halep’teki Dürziler de H›ristiyan-lar’a sald›rd›lar. Bu hareket, 1860 Haziran› boyunca geniflleyerek bütün Lübnan’ayay›ld›. Dürziler, Marunileri öldürüp mallar›n› ya¤mal›yor, Maruniler’in de bunakarfl›l›k vermesi olaylar› daha da içinden ç›k›lmaz hale getiriyordu. Hadiseler en-gellenemedi ve 9 Temmuz 1860 günü fiam’da da büyük bir ayaklanma patlak ver-di; bu sefer Müslüman Araplar H›ristiyanlara sald›rmaya bafllam›fllard›. Bütün buolaylarda, Amerikan ve Hollanda konsoloslar›n›n yan›nda baz› papazlar ve ço¤un-lu¤u H›ristiyan olan binlerce insan öldürülmüfl ve H›ristiyanlara ait mekânlar ya¤-malanm›flt›. Geliflmeler gittikçe kritik bir hâl al›rken, fiam Valisi Ahmet Pafla’n›n al-d›¤› tedbirler de olaylar› bast›rmada yetersiz kald›. Bunun üzerine, dönemin Os-manl› Hariciye Naz›r› Keçecizade Fuad Pafla, ayaklanmay› bast›rmak üzere geniflyetkilerle ve 3 bin askerle Beyrut’a ve oradan da fiam’a gitti. Fuat Pafla, Avrupadevletlerini müdahale etmekten al›koyabilecek sert tedbirlere baflvurdu: Yap›lanyarg›lamalar sonucu, olaylarda sorumlu görülen fiam Valisi ve Arabistan OrdusuKumandan› Ahmed Pafla baflta olmak üzere, asker ve subaylar ile Dürziler’den olu-flan 125 kifli idam edildi. Hadiselerde parma¤› veya ihmali olan memur ve sivillersürgüne gönderildi. Ayr›ca, ya¤malanan bir k›s›m mallar sahiplerine iade edildi veH›ristiyanlara tazminat ödendi.

Böylece ayaklanma bast›r›lm›flt› ancak, Fransa, ‹ngiltere ve Ortodokslar›n koru-yucusu rolünü üstlenen Rusya, Islahat Ferman›’n›n ilan edilmifl olmas›n› da f›rsatbilerek, olaylara müdahale etmek için haz›rl›k yapmaktayd›. Bu s›rada, Avrupa ka-muoyu ve bas›n›nda mübala¤al› haberler yay›larak, do¤u H›ristiyanl›¤›n›n büyükbir tehlike alt›nda oldu¤u iddia edilmekteydi. Nitekim ilk harekete geçen Fransaoldu ve A¤ustos 1860’ta 6 bin kiflilik bir kuvveti “Osmanl› Devleti’ne yard›m et-mek” bahanesiyle Beyrut’a gönderdi. Fransa’n›n bu tavr›, f›rsat bekleyen di¤er dev-letleri de derhal harekete geçirdi ve onlar da Beyrut Liman›’na gemilerini gönder-diler. Sonuçta, 5 Eylül 1860’ta Osmanl› Devleti ve ad› geçen di¤er devletler, Paris’tebir konvansiyon imzalad›lar. Buna göre, bölgede düzeni sa¤lamak amac›yla 12 binkiflilik müflterek bir kuvvet oluflturuluyor ve ayr›ca Beyrut aç›klar›nda görev yap-mak üzere bir donanma gönderiliyordu. 1861 Haziran›’na kadar bölgede kalacakolan bu kuvvete Osmanl› Devleti de yard›mc› olacakt›.

Suriye’nin yönetiminde Dürziler ile Maruniler aras›nda daha önce sa¤lanandenge bu son olaylarla birlikte yeniden bozuldu. Osmanl› Devleti, Avrupal› dev-letlerden, söz konusu düzenin yeniden kurulmas› için bir komisyonun teflkilini is-tedi. Fuat Pafla baflkanl›¤›nda Osmanl› Devleti ile ‹ngiltere, Fransa, Avusturya-Ma-caristan ve Rusya’n›n içinde yer ald›¤› Avrupa Komisyonu Beyrut’ta çok say›datoplant›lar yapt› (Ekim 1860-May›s 1861). Komisyonun bu toplant›larda vard›¤› so-nuçlar ise, ilgili devletler aras›nda 9 Haziran 1861’de ‹stanbul’da imzalanan ve ar-d›ndan bir fermanla yürürlü¤e giren 17 maddelik Lübnan Nizamnamesi adl› birbelgede topland›. Nizamnameye göre;

1. Lübnan, ayr› bir sancak (mutasarr›fl›k) olacak ve yönetimine Osmanl› Dev-leti taraf›ndan, bölge d›fl›ndan olmak üzere bir H›ristiyan vali (mutasarr›f)atanacakt›. Vali, bütün idari ve mali yetkilere sahip olacakt›. Lübnan’›n içgüveli¤i için yerli kuvvetlerden jandarma teflkilat› kurulacakt›.

2. Irk, dil ve din ayr›m› gözetilmeden Lübnan halk›n› oluflturan unsurlardanher biri, valinin yan›nda vekil bulunduracakt›.

3. Lübnan’daki ana mezheplerden (Sünni ve fiii Müslüman, Dürzi, Maruni, Ka-tolik, Ortodoks) ikifler temsilci ile 12 üyeli bir idare meclisi oluflturacakt›r.


Dürziler: Dürziler, M›s›r’dafiiî-Fat›mi hükümdar› HâkimBiemrillah’›n ö¤retisineba¤l› olan topluluktur.‹smini, kurucusuMuhammed ed-Derezî’denalm›flt›r. Daha sonra, çeflitlibask›lar nedeniyle M›s›r’danSuriye’ye göç etmifller,buradaki da¤l›k alanlarayerleflerek yerli halklar ilekar›flarak bugünkü Dürzitoplulu¤unuoluflturmufllard›r.Heterodoks özelliklergösteren Dürzilerin din veinan›fllar›nda ‹slamiyet,H›ristiyanl›k, Mazdeizm veputperestli¤in etkileri gözeçarpmaktad›r.

Maruniler: Marunilerin ismi,müntesiplerini H›ristiyanyapan aziz Mârûn’dangelmektedir. Maruniler,ço¤unlukla Lübnan veSuriye’de yaflayan kadimH›ristiyan topluluktur.K›smen Roma-Katolikkilisesine ba¤l› olduklar›halde Ortodoks âyiniyaparlar. Arapçakonufltuklar›ndan kutsalkitaplar›n› da Arapçaokurlar.

Bu meclis, vergilerin tespiti, gelir ve giderlerin denetiminden sorumlu olupvaliye yard›mc› olacakt›.

4. Lübnan, idari olarak 7 kazaya ve bunlar da nahiye ve köylere ayr›lacak, ka-zalar›n kaymakamlar› vali taraf›ndan tayin edilecekti. Her kazada cemaatle-rin temsilcilerinden oluflan meclisler teflkil edilecekti.

5. Adli olaylar, istinaf ve temyiz mahkemelerinde görülecek ve ayr›ca adli mec-lisler kurulacakt›.

6. Toplanan vergiler, mutasarr›fl›¤›n ihtiyaçlar› için kullan›lacak, artan miktarise ‹stanbul’a gönderilecekti.

Bir çeflit “imtiyazl›” yönetimi öngören Lübnan Nizamnamesi gere¤ince, valili¤evezirlik rütbesi verilen Ermeni Katolik milletinden Davit Pafla getirilmifltir. Di¤erdönemlere göre Lübnan’a uzun süreli bar›fl ve istikrar getiren bu nizamname, Os-manl› Devleti’nin I. Dünya Savafl› sebebiyle Temmuz 1915’te protokolü iptal etme-sine kadar geçerli olmufltur. Lübnan Nizamnamesi’nin ortaya ç›k›fl›yla sonuçlananbütün bu geliflmeler, Islahat Ferman›’n›n Osmanl› Devleti’nin içifllerine ve hüküm-ranl›k haklar›na müdahale etmek için Avrupal› devletler taraf›ndan etkili bir vas›taolarak kullan›ld›¤›n› aç›kça göstermektedir.

Islahat Ferman›’n›n ilan edilmesiyle Suriye ve Lübnan olaylar› aras›nda nas›l bir ba¤lant›vard›r?

Suriye-Lübnan olaylar› konusunda daha genifl bilgi için flu kitab› okuyunuz: Haluk Ülman(1966). 1860-1861 Suriye Buhran›, Ankara.

SULTAN ABDÜLAZ‹Z VE DÖNEM‹ (1861-1876) Abdülmecid’in afl›r› yenilikçili¤i, israfç›l›¤› ve avrupâi al›flkanl›klar›n›n aksine mu-hafazakârl›¤› temsil eden Abdülaziz, veliahtl›¤›nda gösteriflsiz bir hayat sürüyordu.Bu özellikleri, Abdülaziz’e bir taraftan sevgi ve güven duyulmas›na öte taraftan dakendisinin imparatorlu¤un kötü gidifline son verecek kifli olarak görülmesine se-bep oldu.

Veliaht Abdülaziz, Abdülmecit’in beklenmedik ölümü üzerine, 25 Haziran1861’de 31 yafl›ndayken tahta ç›kt›. Padiflah›n on befl y›ll›k saltanat›, e¤itim, ulafl›mve bay›nd›rl›k alanlar›ndaki geliflmelere ra¤men, iç ayaklanmalar, siyasi çalkant›larve mâli buhranlarla iç içe geçti. Saltanat›n›n ilk y›llar›nda devletin durumu hiç deiç aç›c› de¤ildi. Malî s›k›nt› had safhaya vard›¤› gibi, Islahat Ferman›’n›n ve Rus-ya’n›n geleneksel Panslavizm politikas›n›n etkisiyle Balkanlar’daki H›ristiyan top-luluklar ayaklanm›flt›. H›ristiyanlar›n a¤›rl›kta oldu¤u Hersek eyaleti ve Karada¤ ç›-kan ayaklanmalarla kar›fl›kl›k içindeydi. Ayr›ca, Fransa ve Rusya’n›n destekleriyleS›rbistan, Romanya ve Girit’te de olaylar patlak vermiflti. K›sacas›, Balkanlar adetakayn›yordu.

Kuflkusuz bütün bu geliflmeler, Avrupal› devletlerin müdahalelerini de berabe-rinde getiriyordu. Öncelikle bu devletleri “rahatlatmak” gerekiyordu. Nitekim, Av-rupal› büyük devletlerin Tanzimat’›n gelece¤i konusundaki endiflelerini azaltmakisteyen Padiflah yay›nlad›¤› bir fermanla, Tanzimat’›n yeniliklerini sürdürece¤inibildirdi. Devlet yönetiminde en büyük problem olan mâli s›k›nt›y› hafifletmek içinde, memur say›s›n› azalt›p Saraydaki masraflar› k›sarak tasarruf yoluna gitti. Bu ara-da, 1841’de tedavüle ç›kar›lan ancak de¤eri iyice düflen kâ¤›t paralar (kaime) piya-sadan toplan›p tedavülden kald›r›ld›. Rüflvet ve yolsuzluklara kar›flanlar cezaland›-r›ld› ve siyasî mahkûmlar için genel af ç›kar›ld›. Al›nan bu s›k› tedbirler, devletin

162 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



mâlî durumunu biraz düzelttiyse de, padiflahl›¤›n›n ilerleyen y›llar›nda saray mas-raflar›n›n afl›r›ya kaçmas› ve Avrupa’dan al›nan borçlarla yürütülen yenileflme ça-balar›, mâli vaziyeti tam bir iflas noktas›na getirdi. Nitekim 1875 y›l›na gelindi¤in-de, Sadrazam Mahmut Nedim Pafla devletin art›k d›fl borçlar›n› ödeyemeyece¤iniilan etti.

Tanzimat döneminde devlet idaresinin a¤›rl›kl› olarak hükümete (Bâb›âli) geç-mifl olmas› nedeniyle, Abdülaziz saltanat›n›n ilk on y›l›nda önemli sorunlarla do¤-rudan ilgilenmedi. Bu dönemde, K›br›sl› Mehmet Emin, Yusuf Kâmil, MütercimRüfldü, Âli ve Fuad Paflalar gibi tecrübeli devlet adamlar› ‹mparatorlu¤un iç ve d›flsiyasetini yürüttüler. Ancak, 1871’de Sadrazam ve Hariciye Naz›r› Âli Pafla’n›n ölü-mü ve yerine Mahmut Nedim Pafla’n›n geçmesiyle birlikte padiflah, devlet idaresi-ni do¤rudan eline alm›fl ve bu arada istibdat (bask›) emâreleri gösteren bir yöne-tim tarz›n› benimsemifltir. Yönetimdeki bu de¤iflimde, Sadarete geçen Mahmut Ne-dim Pafla’n›n Tanzimatç› bürokratlar› görevlerinden uzaklaflt›rmas› da etkili olmufl-tur. 1872’de Sadrazaml›¤a getirilen Meflrutiyet yanl›s› Midhat Pafla ise, padiflahlauyuflamad›¤›ndan k›sa süre sonra azledilmifltir. Kontrolü tam olarak eline almayaçal›flan Abdülaziz, bundan sonra sadrazamlar› ve naz›rlar› s›k s›k de¤ifltirme yolu-na gitmifltir ki, bu durum yönetimde birtak›m ciddi aksakl›klar›n yaflanmas›na ne-den olmufltur.

Abdülaziz Devrindeki Reformlara Genel Bak›fl Abdülaziz döneminde, bafl gösteren mâli s›k›nt›n›n da en önemli nedenlerindenbiri olarak pek çok yenilikler yap›lm›flt›r: Saltanat›n›n ilk y›llar›nda, fiubat 1863’te,Sultanahmet Meydan›nda ilk Osmanl› sergisi olan Sergi-i Umumi-i Osmâni aç›ld›.Ayn› y›l, yerli üretimi canland›rmak ve modernlefltirmek üzere Islah-› Sanayi Ko-misyonu kuruldu. Bu do¤rultuda al›nan tedbirler aras›nda, Hazine-i Hassa’dan es-nafa düflük faizli kredi verilmesi de vard›. Yine 1863’te, Galata ve Eminönü’yü bir-lefltiren Yeni Galata Köprüsü hizmete aç›ld›. Bir y›l sonra, 1864’te genel nüfus sa-y›m› yap›ld›. 1867’deki Avrupa seyahatinden dönüflünde, ‹stanbul’u Avrupal› flehir-lere benzetebilmek için saray ve köflk yapt›rma ifline giriflti. Ç›ra¤an ve BeylerbeyiSaraylar› O’nun saltanat›nda infla edildi. Ayn› dönemde saray›n kadrolar› büyük öl-çüde geniflletildi ve resmi törenler debdebeli bir flekilde yap›lmaya baflland›.

Tersane ve Tophane’nin modernlefltirilmesi, Çanakkale ve ‹stanbul Bo¤azlar›-n›n Avrupa’dan al›nan toplarla tahkim edilmesi; Taksim, Gümüflsuyu ve Taflk›fllak›fllalar›yla, yeni Mekteb-i Harbiye ve Seraskerlik (bugünkü ‹stanbul Üniversitesi)binalar›n›n infla edilmesi; Feshane’nin geniflletilmesi; Haydarpafla-‹zmit, ‹zmir-Ay-d›n ve ‹stanbul’u Avrupa’ya ba¤layan demiryollar›n›n yap›m›; telgraf flebekesiningeniflletilmesi; dünyada ilk metrolardan biri olarak kabul edilen Karaköy-Beyo¤lutünelinin aç›lmas›; ilk atl› tramvay›n hizmete sokulmas›; ‹dare-i Aziziye adl› vapuriflletmesinin kurulmas›; donanman›n yenilenip büyütülerek güçlendirilmesi ve mo-dern askeri fabrikalar›n kurulmas›, bay›nd›rl›k ve askeri alanlardaki yeniliklerdir.

E¤itim alan›nda yap›lan mühim yenilikler ise flunlard›r: Mekteb-i Sultani (Gala-tasaray Lisesi), Darülfünün (‹stanbul Üniversitesi), Darülmuallimat (k›z ö¤retmenokulu), T›bbiye ve Sanayi mektepleri gibi modern okullar›n aç›lmas› ve e¤itim sis-temini yeniden teflkilatland›rmak üzere Maarif-i Umumiye Nizamnamesi’nin kabuledilmesi (1869).

Devlet yönetiminde, fiûrâ-y› Devlet (1868), Bahriye ve Adliye Nezaretleri kurul-du. Yabanc›lara uyrukluk ve Osmanl› topraklar›nda mülkiyet hakk› verildi; pasa-port ve mürur tezkiresi uygulamalar› bafllat›ld›. Ayr›ca 1866’daki büyük kolera sal-


Abdülaziz (1830-1876): II. Mahmud’un PertevniyalValide Sultan’dan olano¤ludur. 7/8 fiubat 1830gecesi do¤du.fiehzadeli¤inde babas›taraf›ndan s›k› bir disiplinalt›nda yetifltirildi. KardefliAbdülmecid’in saltanat›ndaise, veliaht olan Abdülazizoldukça serbest bir hayatsürmesine ra¤men iyi bire¤itim gördü. Arap dili veedebiyat› ve dini ilimlerinyan› s›ra müzik dersleri deald›. Güçlü bir yap›ya sahipolan Abdülaziz, güreflmek,cirit atmak, avlanmak veyüzmek gibi spor dallar›ylada ilgilendi. Abdülaziz, bat›ve do¤u kar›fl›m› bir giyimtarz› olan ve “Aziziye” olarakadland›r›lan bir modaya daöncülük etmifltir. Mevlevie¤ilimli olup ney üflerdi.Çeflitli makamlarda flark›larda besteledi. Alaturkae¤ilimleri hayli a¤›r basanbir padiflah idi. Hayâl veortaoyunu ile karakucakgüreflleri gibi gelenekseloyun ve sporlar, zaman›ndabüyük ra¤bet gördü. Halkayak›n olmas›, toplumnazar›nda sevilmesinisa¤lam›flt›r. O¤ullar›; Yusuf‹zzeddin, MahmudCelaleddin, Mehmed Selim,Abdülmecid (son halife),Mehmed fievket ve SeyfeddinEfendiler’dir.

g›n› ile Hocapafla yang›n› ve ayr›ca binlerce binan›n yanmas›yla neticelenen1870’deki büyük Beyo¤lu yang›n›, bu dönemin önemli afetleri aras›nda yer al›r.

Abdülaziz’in M›s›r Seyahati Abdülaziz’in seyahatleri bu alanda ilk ve tek olmas› bak›m›ndan önemlidir. Padiflah›ilk seyahate, M›s›r valisi Kavalal› Mehmet Ali Pafla’n›n damad› Yusuf Kâmil Pafla ileSeraskerli¤e atanm›fl olan Fuat Pafla teflvik etmifllerdi. M›s›r, özellikle Mehmet Ali Pa-fla döneminden beri adeta müstakil bir hükümet hâlini almaya bafllam›flt›. Abdülaziz,3 Nisan 1863’te, zay›flayan otoriteyi ve Osmanl› Devleti’ne ba¤l›l›¤›n› kuvvetlendir-mek amac›yla M›s›r’a bir seyahate ç›kt›. Bu arada, Veliaht Murat, fiehzadeler Abdül-hamit ve Reflat Efendiler ile Serasker Fuat Pafla ve bir k›s›m devlet erkân›n› da yan›-na alm›flt›. Feyz-i Cihad vapuruyla seyahate ç›kan Abdülaziz, M›s›r Valisi ‹smail Paflave M›s›rl›lar taraf›ndan ‹skenderiye Liman›’nda büyük bir coflkuyla karfl›land›. ‹stik-bal kayg›s›yla hareket eden Hidiv ‹smail Pafla, gözüne girmek istedi¤i padiflah› se-yahati boyunca çok iyi a¤›rlad›. Bütün bunlardan kibir ve gururu kabaran Abdülazizdönüflünde, u¤rad›¤› ‹zmir ve ‹stanbul’da da büyük flenliklerle karfl›land›. Bununüzerine padiflah, ‹stanbul halk›ndan askerlik yükümlülü¤ünü bile kald›rd›.

Abdülaziz’in Avrupa Seyahati Abdülaziz, Fransa ‹mparatoru III. Napolyon’un Paris Uluslar aras› sergisine ve ‹ngilte-re Kraliçesi Viktorya’n›n da Londra’ya davetleri üzerine, 21 Haziran 1867 tarihinde deAvrupa seyahatine ç›kt›. Yan›na, M›s›r ziyaretinde oldu¤u gibi, Veliaht Murad ve Ab-dülhamid Efendileri de alm›flt›. Sultaniye vapuruyla bafllanan bu ziyaret esnas›nda Na-poli, Toulon, Paris, Londra, Brüksel, Viyana ve Budapeflte flehirlerini ziyaret eden pa-diflah, Rusçuk-Varna (Bulgaristan) üzeriden 7 A¤ustos 1867’de ‹stanbul’a döndü.

Abdülaziz’in Avrupa seyahati, baz› aç›lardan önemlidir. Öncelikle, ziyaret Avrupakamuoyunda büyük yank› uyand›rm›flt›. Gitti¤i yerlerde, hem aristokrat s›n›ftan hemde halktan büyük ilgi gördü. Ayr›ca, diplomatik aç›dan önemli olan bu ziyaret, Osman-l› Devleti’nin Avrupal› devletlerle olan münasebetlerini belli oranda düzeltti¤i gibi Ef-lak-Bo¤dan, S›rbistan ve Girit’teki isyanlar›n sona erdirilip Balkanlar’da genel bar›fl›nsa¤lanmas›nda da etkili oldu. Avrupa ziyareti ayr›ca Abdülaziz’e, yabanc› ülkelere res-mi ziyaret maksad›yla giden ilk ve tek Osmanl› padiflah› unvan›n› da kazand›rm›flt›r.

Abdülaziz’in Avrupa seyahati için flu kitab› okuyunuz: Nihat Karaer (2007). Paris, Lodra,Viyana; Abdülaziz’in Avrupa seyehati, Ankara.

M›s›r’›n Durumu ve Süveyfl Kanal›’n›n Aç›lmas› (1869) Mehmet Ali Pafla 1849’da öldü¤ünde M›s›r, siyasî ve iktisadî bak›mlardan imtiyazl›bir eyalet hâline gelmiflti. M›s›r’da reformlar, o¤lu ‹brahim Pafla ile O’nun o¤ullar›I. Abbas ve Sait Pafla zamanlar›nda da sürdürüldü. M›s›r bu dönemde, özellikle ‹n-giltere’nin siyasî ve ekonomik nüfuzunu gittikçe artt›rd›¤› bir yer konumundayd›.Bu s›rada Avrupal› devletler M›s›r’a borç veriyor, buray› bir pazar ve hammaddekayna¤› olarak görüyorlard›. Öte yandan, yap›lan reformlar d›fla borçlanmay› veba¤›ml›l›¤› gittikçe artt›r›yordu. Böyle bir ortamda, daha önce ‹skenderiye’de kon-solosluk ve cocuklu¤unda Sait Pafla’ya hocal›k yapm›fl olan Ferdinand de Lessepsbaflkanl›¤›ndaki bir Frans›z flirketi, Süveyfl’te bir kanal açma projesini gündeme ge-tirdi. Yap›lan çal›flmalar sonunda, uluslar aras› Süveyfl Kanal fiirketi kuruldu. ‹ngil-tere Hindistan’daki sömürgesine giden yol üzerinde olmas› ve ‹ngiliz ç›karlar›nadarbe vuraca¤› gerekçesiyle kanal’›n aç›lmas›na muhalefet etti. Osmanl› Devletinin

164 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

Tünel: Yap›m›na 1871 y›l›ndabafllanan Galata-Beyo¤luTüneli, çift hat olarak 17 Ocak1875’te hizmete aç›ld›.Yabanc› sermayesiyle inflaedilmifl olan Tünel, ayn›zamanda dünyan›n ikincimetrosu olma özelli¤inesahiptir. Galata-Beyo¤luTüneli, günümüzde de ‹stanbululafl›m›na hizmet vermektedir.

Hidiv ‹smail ve MustafaFaz›l Paflalar: Abdülaziz’in1863’teki ziyaretindepadiflah› çok iyi a¤›rlayan veböylece göze giren M›s›rValisi ‹smail Pafla’ya, 28May›s 1866 tarihli birfermanla “Hidiv” unvan›verilmifl ve ayr›ca hidivli¤inbabadan o¤ula geçmesisa¤lanm›flt›. Ayn› fermanla,M›s›r ordusu mevcudunaverilen izin 30 bine ç›kar›ld›.Bununla birlikte, nihaiamac› M›s›r’› daha daba¤›ms›z bir hâle getirmekolan Hidiv ‹smail Pafla’n›ndonanmay› güçlendirmegayretleri ve SüveyflKanal›’n›n aç›lmas›ndakiba¤›ms›z tav›rlar›,kendisinin uyar›lmas›naneden oldu. ‹smail Pafla’n›nkardefli Prens Mustafa Faz›lPafla ise, hidivli¤e geçmekonusunda hayal k›r›kl›¤›nau¤rad›¤›ndan, 1867’deM›s›r’› terk ederek Paris’eyerleflti. Burada,Abdülaziz’in muhalifi olup,meflruti bir rejimi isteyenYeni Osmanl›lar’a kat›ld›¤›gibi onlar›n hâmisi de oldu.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



merkezi de bu projeye s›cak bakm›yordu. Buna ra¤men, 1854’te sa¤lanan imtiyaz-la, 1859’da Ferdinand de Lesseps kanal› kaz›lmaya baflland›. On y›l süren bu faali-yet 1869 y›l›nda tamamland›. Osmanl›-M›s›r tarihi aç›s›ndan oldu¤u kadar dünyatarihi için de bir dönüm noktas›n› ifade eden bu tarihte, Frans›z-M›s›r sermayesiy-le yap›lan Süveyfl Kanal› inflaat› bitirilmifl ve hizmete aç›lm›flt› (18 Kas›m 1869). An-cak Kanal› iflletecek olan flirketin hisselerinin ço¤unlu¤u da Fransa’ya aitti.

Hidiv unvan›n› babadan o¤ula geçecek flekilde almay› baflaran M›s›r Valisi‹smail Pafla ise, art›k kendini ba¤›ms›z bir hükümdar olarak görmeye bafllad›-¤›ndan, düzenledi¤i mutantan aç›l›fl törenine Avrupal› hükümdarlar› da davetetti. Avusturya ‹mparatoru Fransuva Jozef ile Fransa ‹mparatorunun efli Euge-nie (Öjeni), Prusya veliahd› ve baz› Avrupal› prensler törende haz›r bulunmufl-lard›.

Hidiv ‹smail Pafla, Âli Pafla’n›n ölümünden sonra, M›s›r’›n imtiyazl› statüsünü vekendi iktidar›n› biraz daha kuvvetlendirecek ayr›cal›klar› da alm›flt›. 1873 y›l›ndaç›kar›lan fermanla, hidivlik eski hidivin en büyük o¤luna veya ye¤enine geçecek,merkezi yönetime ödenen verginin artt›r›lmas›na karfl›l›k K›z›ldeniz’deki stratejikSevâkin ve Musavva limanlar›n›n valilikleri de yine hidivin uhdesinde olacakt›.Böylece, idarede “ba¤›ms›zl›k” biraz daha pekiflmifl oluyordu. Bu arada, yabanc›ülke ve bankalarla ekonomik anlaflmalar ve borç anlaflmalar› da yap›labiliyordu.Yine, Osmanl› hükümetinden onay beklemeden M›s›r ordusu ve donanmas› büyü-tülebilecekti. Buna mukabil, M›s›r’da sürekli bir Osmanl› müfettifli bulunacakt›. Ko-numunu böylelikle iyice güçlendiren ‹smail Pafla, bu tarihten sonra M›s›r için bü-yük bir at›l›m dönemini bafllatt›. Bay›nd›rl›k, sanayi, ziraat ve ticaret alanlar›ndaönemli geliflmeler kaydedildi. Ayr›ca, ‹ngilizlerin de deste¤iyle güneyde Sudan veHabeflistan’a do¤ru yay›lma politikas› izlendi. Lâkin bütün bunlar›n masraflar› bü-yük boyutlara ulaflm›fl ve beraberinde yüklü d›fl borçlar› getirmiflti. Çâre olarak, al›-nan tedbirler de fayda etmeyince M›s›r hidivi, Süveyfl Kanal fiirketi’ndeki bütünhisseleri ‹ngilizlere satt›. Böylelikle ‹ngilizler, bölgedeki en büyük rakipleri olanFrans›zlara karfl› büyük bir avantaj elde etmiflti. Bu süreçte, M›s›r’›n mâli durumudaha da bozulmufl ve art›k faizler dahi ödenemez duruma gelinmiflti. Sonuçta birçözüm yolu bulundu ve daha sonraki Duyûn-› Umûmiye örne¤inde oldu¤u gibi,Avrupal›lar›n denetiminde oluflturulan bir borç komisyonu, M›s›r’›n gelirlerine elkoyup borç faizlerini ödemeye bafllad›. Maliye ve Bay›nd›rl›k bakanl›klar›na ‹ngi-liz ve Frans›z uzmanlar›n yerlefltirilmesiyle de M›s›r’›n mâli ve idari kontrolü tama-men yabanc›lar›n eline geçmifl oldu. Yap›lan bask›lar sonucu ‹smail Pafla hidivlik-ten indirildi, ancak ondan sonra yerine geçen Tevfik Pafla zaman›nda da M›s›r’›nmâli durumu düzelmedi. Nihayetinde ‹ngilizler, güvenli¤ine çok de¤er verdikleriHindistan yolu üzerindeki M›s›r’› 1882’de iflgal edecek ve do¤rudan kendi yöne-timlerine alacakt›r. Böylelikle, Avrupal›lar taraf›ndan paylafl›lamayan Süveyfl Kana-l› da ‹ngilizlerin kontrolüne geçmifl oldu.

Süveyfl Kanal› ve ‹ngiltere: Akdeniz’de Port Said’den K›z›ldeniz’in ucundaki Süveyfl liman›-na kadar uzanan kanal›n uzunlu¤u, 162,5 km. dir. Kanal›n aç›lmas›, Hac yolunu k›saltt›¤›gibi, dünya ticareti için de bir dönüm noktas›yd›. Zira kanal sayesinde, Akdeniz ile K›z›l-deniz ve Hint Okyanusu, dolay›s›yla Uzakdo¤u birbirine en k›sa yoldan ba¤lanm›fl oluyor-du. Bu noktada, Uzakdo¤udaki sömürgelerine ulaflan yolun güvenli¤ine büyük önem veren‹ngiltere, 1882’de M›s›r’› iflgal ederek kanal›n kontrolünü eline geçirmifltir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S›rbistan-Karada¤ ve Hersek Olaylar› Frans›z ‹htilâli’nin getirdi¤i milliyetçilik ak›m›yla Osmanl› Devleti’nde bafl gösterenilk ayaklanma 1804 y›l›nda S›rplar taraf›ndan gerçeklefltirilmiflti. Ruslar’la yap›lansavafllar sonucunda imzalanan Bükrefl (1812), Akkerman (1826) ve Edirne (1829)Antlaflmalar›’yla, S›rplar’a k›smî özerklik getiren baz› ayr›cal›klar verilmiflti. Ancakbu durum, S›rplar’›n ba¤›ms›zl›k yolundaki faaliyetlerini daha da artt›rd›. 1848 ihti-lalleri de S›rp milliyetçili¤ini canland›rd›. K›r›m Savafl› sonunda imzalanan Paris An-laflmas› ise, S›rbistan’a o ana kadar sa¤lanan ayr›cal›klar› teyit etmekte ve Avrupa-l› devletlerin garantisi alt›na almaktayd›. Bu ortamda Rusya, Ortodoks ve Slav bir-li¤i üzerine temellendirdi¤i Panislavizm politikas›n›, Paris Anlaflmas›’ndan sonra daBalkan topraklar› üzerinde uygulamaya devam etmifltir. Panislavizm politikas›n›nana hedeflerinden biri de, flüphesiz S›rplar ve yaflad›klar› co¤rafya idi.

1858 y›l› sonuna gelindi¤inde S›rp Meclisi, S›rbistan Prensli¤i’ne babadan o¤u-la geçmek üzere Milofl Obrenoviç’i seçmiflti. Milofl, 1860 Eylülü’nde yerini o¤lu Mi-hailo Obrenoviç’e b›rakmak istedi¤inde, Osmanl› hükümeti bunu kabul etmedi veiki taraf aras›nda gerginlik yaflanmaya baflland›. Söz konusu gerginlik, k›sa süresonra toplumsal çat›flmay› da beraberinde getirecektir. Nitekim, 16 Haziran 1862’deBelgrat’ta bir S›rp’›n Osmanl› askeri taraf›ndan öldürülmesi, ciddi olaylar›n ateflle-yicisi oldu. Islahat Ferman›’n›n getirdi¤i gerginlikler de buna eklenince, flehirdekiMüslümanlarla S›rplar birbirlerine sald›rmaya bafllad›lar. Geliflmeler üzerine -ParisAnlaflmas› gere¤ince- konuya müdahil olan büyük devletlerden ‹ngiltere ve Avus-turya Osmanl› Devleti’nin yan›nda yer al›rken Rusya, Fransa ve Prusya ise S›rplar›desteklediler. Neticede, taraflar aras›nda ‹stanbul’da çok say›da toplant› yap›ld› ve8 Eylül 1862’de bir protokol imzaland›. Buna göre, Osmanl› Devleti Belgrat’›n dörtkap›s› ve ayr›ca S›rbistan’daki pek çok kaleden askerlerini çekiyor, güvenli¤i içinsadece üç kalenin içinde asker bulundurabiliyordu. Böylece, Osmanl› Devleti’ninS›rbistan’daki varl›¤› ve hâkimiyeti, nominal (ismen) denilebilecek bir seviyeye in-dirilmifl oluyordu. Protokol gere¤ince, Osmanl› Devleti 1867’de buradaki tüm ka-lelerden çekilince, S›rplar -protokole ayk›r› olarak- tam ba¤›ms›zl›k için yo¤un birsilahlanmaya giriflti. S›rp Meclisi 1869’da kabul etti¤i bir anayasa ile, Obrenoviç ai-lesini S›rbistan’› yöneten hanedan olarak ilan etti¤inde, Osmanl› Devleti durumukabullenmekten baflka bir fley yapamad›.

Balkanlar’da kar›fl›kl›klar›n sürdü¤ü s›ralarda, Prens Vladiko Danilo’nun bafl›n-da bulundu¤u Karada¤ Prensli¤i’nde de çat›flmalar zuhur etmiflti. Çok da¤l›k vekontrolü zor bir co¤rafyada bulunan Karada¤’›n sert mizaçl› halk› da, t›pk› S›rplargibi Slav ve koyu Ortodoks idi. Bu yüzden de Ruslar›n Panislavizm siyasetinden veS›rplar›n ba¤›ms›zl›¤a do¤ru giden durumlar›ndan do¤rudan etkileniyorlard›. Kara-da¤ Prensi Danilo’nun ba¤›ms›z tav›rlar› sonucu 1852’de meydana gelen kar›fl›kl›k-lar, Karada¤l›lar›n yenilgisiyle sonuçlanm›flt›. Rusya’n›n himayesindeki Danilo, K›-r›m Savafl› s›ras›nda Osmanl› Devleti’ne karfl› ayakland›¤› gibi 1857’de de tek taraf-l› olarak ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmiflti. Yap›lan askeri harekât, sonuçta Avrupa devlet-lerinin müdahalesini getirmifl ve Aral›k 1858’de, özerkli¤i öngören eski statüko ka-bul edilmiflti. Ancak, Ruslar›n yönlendirmesiyle hareket eden Karada¤ prensi, bun-dan sonra da ba¤›ms›zl›k faaliyetlerini sürdürdü. Bu geliflmelerden, Hersek’tekiSlav kökenli H›ristiyanlar da etkilendi¤inden Karada¤l›lar’la birlikte hareket ediyor-lard›. Danilo’nun A¤ustos 1860’ta öldürülmesiyle yerine geçen ye¤eni Nikola daayn› siyaseti takip etti. Karada¤l› çeteler, bu dönemde Hersek’teki Müslümanlarada sald›rd›lar. Kar›fl›kl›klar›n artarak devam etmesi üzerine, Ömer Lütfi Pafla bütün

166 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

S›rplar ve Karada¤l›lar:Balkanlar›n Slav ve Ortodokskavimleri olan S›rplar veKarada¤l›lar, Bizansgelene¤inin bir devam›olarak 19. yüzy›l›n bafllar›nakadar Fener-RumPatrikhanesi’ne ba¤l›kalm›fllard›r. Ruslar›n yo¤unpanislavizmpropagandas›na maruzkalan bu iki millet, 1878Berlin Antlaflmas›’ylabirlikte ba¤›ms›z birer devletolmufllard›r.

Karada¤’› iflgal etti. Ço¤u zaman oldu¤u gibi, Avrupal› devletler vakit kaybet-meksizin araya girdiler. 31 A¤ustos 1862’de imzalanan anlaflmaya göre, Hersek-li isyanc›lara destek vermemesi karfl›l›¤›nda Karada¤’›n önceki s›n›rlar› ve muh-tariyeti bir kez daha teyit edildi. Karada¤’›n bu statüsü, 1875’teki Balkan ayak-lanmalar›na kadar devam etti. Bu aflamadan sonra uzun bir müddet sükûnetiçinde kalan Bosna-Hersek’te ise, Topal Osman Pafla’n›n valili¤i s›ras›nda mü-him reformlar gerçeklefltirildi.

Eflak ve Bo¤dan’›n Birleflmesi (Romanya Birli¤i) K›r›m Savafl›’nda Rusya, Eflak bölgesini iflgal ettiyse de Paris Bar›fl Antlaflmas›’ylaburay› boflaltmak zorunda kalm›flt›. Böylece Eflak, Avrupal› devletlerin teminat›ylayeniden Osmanl› egemenli¤ine girmifl oluyordu. Ayn› antlaflmayla Tuna Nehri’ninuluslar aras› bir statü kazanmas›, Eflak’›n tam anlam›yla Avrupa’ya aç›lmas›n› sa¤-lad›. Bu s›rada, bölgeyi nüfuz alan› olarak gören Fransa’n›n etkisiyle, Eflak’ta Latindili ve kültürü yay›lmaya bafllam›fl ve ortaya ç›kan milli uyan›fl neticesinde bölge,Bo¤dan ile birleflme yollar›n› aramaya bafllam›flt›. Ayn› durum Bo¤dan için de ge-çerliydi. Neticede, Fransa’n›n da deste¤iyle, Osmanl›lar›n Memleketeyn dedikleriEflak ve Bo¤dan, 1858’de birleflmeye karar verdi. Osmanl› Devleti’nin yüksek hâ-kimiyetini kabul eden Eflak ve Bo¤dan Prenslikleri, fiubat 1859’da Prens AleksandrJan Kuza’y› baflkan seçti. Böylece her iki beylik de tek bir voyvodan›n yönetimin-de birleflmifl oluyordu. Bu ise, ba¤›ms›z Romanya’n›n do¤uflunun ilk ad›m› demek-ti. Osmanl› Devleti de, bu fiili durumu kabullenmek zorunda kald›. Nitekim SultanAbdülmecid, Eylül 1859’da Kuza’y› Eflak ve Bo¤dan’›n tek reisi olarak tan›d›. Fran-sa’n›n deste¤iyle hareket eden Kuza, iki taraf›n meclisini de tek bir meclis halindebirlefltirdi. 28 Haziran 1864’te Avrupa büyük devletleri ve Rusya ile imzalanan ‹stan-bul Protokolü ile de, Osmanl› Devleti’nin hakimiyeti alt›ndaki Eflak ve Bo¤dan Bey-li¤i’nin tek bir prens, milli meclis ve senato taraf›ndan yönetilmesi kabul edildi.

Kuza’n›n zaman›nda Romen milli birli¤inin tamamlanmas›na çal›fl›lm›fl, böyleceba¤›ms›z Romanya devletinin temelleri at›lm›flt›r. Bu dönemde Yunan manast›rlar›-n›n mallar›na el konarak Fener Patrikhanesi’nden ba¤›ms›z Romanya kilisesi kurul-du. Romanya Rusya’n›n nüfuzundan da kurtar›lm›flt›. Osmanl› Devleti ise, Fransa’n›nsürekli deste¤ine karfl›l›k Romanya prensinin itibar›n› zay›flatmaya çal›fl›yordu.1866’da siyasi, ekonomik ve sosyal bask›lar neticesi prensli¤i b›rakmas›ndan sonra,fiubat 1866’da Kuza’n›n yerine Alman Hohenzollern hanedan›na mensup I. Karolgeçti. Osmanl› Devleti’nin karfl› ç›kmas›na ra¤men Fransa’n›n deste¤iyle prens ol-mufltu. Karol, Sultan Abdülaziz’i de resmen ziyarete gelmifl ve Dolmabahçe Sara-y›’nda padiflah ile görüflmüfltü. Burada kendisine resmen Memleketeyn voyvodal›¤›tevcih edildi. Böylece, Eflak ve Bo¤dan’dan oluflan Romanya Prensli¤i, monarfli reji-mine dönüfltürüldü¤ü gibi özerk bir prenslik hâline de getirilmifltir.

Girit ‹syan› ve Sonuçlar› (1866-1869) Girit, 1829’da ba¤›ms›z olan Yunanistan’›n k›flk›rtmalar› sonucu büyük bir isyanado¤ru gitmekteydi. 1830-1840 y›llar› aras›nda, M›s›r Valisi Mehmet Ali Pafla’n›n yö-netimine verilen Girit’te sonraki dönemlerde de kanl› olaylar ve ayaklanmalar mey-dana geldi. 1864 y›l›nda Yedi Ada’n›n Yunanistan’a verilmesi ise, megalo idea ha-yallerini tekrar alevlendirmiflti. Islahat Ferman›’yla birlikte bafllayan sürece Yuna-nistan’›n sürekli teflvik ve tahrikleri de eklenince, Girit’te genifl ölçekli bir ayaklan-ma ç›kt›. Amaç, aday› Osmanl› Devleti’nden kopararak Yunanistan’a ilhak etmek-ti. Giritliler, 14 May›s 1866’da Osmanl› valisinden vergilerin hafifletilmesini, liman-


Memleketeyn: KarpatDa¤lar› ile Tuna Nehriaras›nda yer alan Eflak,Osmanl›lar›n bugünküRomanya topraklar›naverdikleri isimdir. Bo¤danad› ise, bugünkü Moldavyaiçin kullan›l›rd›. Her iki bölgeiçin, “iki memleket”anlam›nda Memleketeyntâbiri kullan›l›rd›.

Megalo idea: BüyükYunanistan’› kurmak ve‹stanbul’u da buraya dâhiledip Bizans ‹mparatorlu¤u’nuyeniden canland›rmakidealine verilen isimdir.Yunanistan’›n 1829 EdirneAntlaflmas›’yla ba¤›ms›zl›¤›n›kazanmas›, bu noktada ilkmühim ad›m› oluflturmufltur.Bilahare, Avrupal› büyükdevletlerin deste¤iyle veço¤unlukla savaflmadantopraklar›n› geniflletenYunanistan, Girit’in dekendisine kat›lmas› içinyo¤un bir çaba sarf etmifltir.Yunanistan, Girit’te patlakveren ayaklanmalarda bafll›cak›flk›rt›c› devlet olmufltur.

lar aç›lmas›n› ve mekteplerin düzenlenmesini içeren baz› isteklerde bulundular.Girit valisi, adadaki Müslüman halk› korumak için askeri tedbirler al›nca da isyanpatlak verdi. ‹syanc›lar, kendi kendilerine geçici bir hükümet de kurarak 2 Eylül1866’da Girit’in Yunanistan’a ilhak edildi¤ini ilan ettiler. Bu s›rada, Avrupa ve Yu-nan kamuoyu da bas›n yoluyla tahrik edilmeye bafllanm›flt›. Ancak, isyan› bast›r-maya memur edilen Ömer Pafla’n›n askeri tedbirleri ifle yaram›fl ve adada sükûnetsa¤lanm›flt›.

Geliflmelerden ümidini kesmeyen Yunanistan, isyanc›lara yard›mc› olmak üze-re adaya gönüllüler, erzak ve cephane göndermeye devam ediyordu. Böylece, ye-niden alevlenen ve gittikçe geniflleyen isyan, özellikle Fransa ve Rusya’n›n Osman-l› Devleti’nin içifllerine müdahale etmesi için de uygun bir f›rsat yaratm›flt›. Bu ikidevlet, adan›n Yunanistan’a terk edilmesini bu olmazsa adaya özerklik verilmesiniteklif etmifllerdi. Sonuçta, Padiflah Abdülaziz, Sadrazam Âli Pafla’y› 2 Ekim 1867’deyeni düzenlemeler yapmak üzere Girit’e gönderdi. Akabinde, 4 Ocak 1868’de ada-daki H›ristiyan halk›n yarar›na bir nizamname neflredildi. Ayn› zamanda genel afilan edilerek, isyanc›lar›n temsilcilerinden gelen istekler de kabul edilmiflti. Bunagöre, baflta vergilerin geçici olarak affedilmesi, H›ristiyanlar›n bedel-i askeri verme-mesi, meclislerin teflkil edilmek suretiyle yönetimin halk› da içine alacak flekildeyeniden düzenlenmesi gibi pek çok tedbir al›nd›. Ancak huzursuzluk bir türlü so-na ermiyor ve Yunanistan silahlanarak isyanc›lara destek vermeye devam ediyor-du. Bu s›rada, Osmanl› hükümetinin Aral›k 1868’de Yunanistan’a verdi¤i nota üze-rine, Avrupal› devletler araya girerek, Ocak 1869’da Paris’te bir konferans›n toplan-mas›n› sa¤lad›. Avrupal› devletler ayr›ca Yunanistan’a fliddetli bir ihtarname gön-dermifllerdi. Durumun ciddiyetini anlayan Yunanistan, Osmanl› hükümetinin iste-¤ini kabul etmifl ve böylece savafl da önlenmiflti.

Haz›rlanan Girit Nizamnamesi’ne göre, Girit Vilayeti sancaklara ve kazalarataksim ediliyor, bunlar›n idarecileri ise nüfus ço¤unlu¤una göre H›ristiyan veyaMüslümanlardan seçiliyordu. Ayr›ca, yönetimde görev almak üzere Müslüman veH›ristiyan üyelerden oluflan vilayet, sancak ve kaza idare meclisleri ile umumimeclis teflkil ediliyordu. Görüldü¤ü üzere, Girit Nizamnamesi’yle Müslüman ve H›-ristiyan halk›n karfl›l›kl› haklar›n›n korunmas›n› öngören bir idari düzen tesis edil-miflti. Bununla birlikte kar›fl›kl›klar sonraki y›llarda da devam etti.

Girit konusunda flu makaleyi okuyunuz: Cemal Tukin, (1996). “Girit”, D‹A, ‹stanbul, XIV,s. 85-93.

Karadeniz’in Tarafs›zl›¤›n›n Kald›r›lmas› (1871) K›r›m Savafl› sonunda 1856’da imzalanan Paris Bar›fl Antlaflmas›yla, Karadeniz’intarafs›zlaflt›r›lmas›, donanma ve silahlardan ar›nd›r›lmas›, bununla birlikte sadeceticaret gemilerine aç›k tutulmas› sa¤lanm›flt›. Bu durum, özellikle Rusya ve Osman-l› Devleti’nin egemenlik haklar›n› s›n›rlamaktayd›. Nitekim, Fransa’n›n Almanya’yakarfl› ald›¤› büyük yenilgiden sonra Rusya, 31 Ekim 1870’te Paris Antlaflmas›’n›nKaradeniz ile ilgili hükümlerinin geçersiz oldu¤unu ilan etti.

Rusya’n›n deste¤ini sa¤lamak ve Fransa’y› yaln›z b›rakmak isteyen Prusya Bafl-bakan› Bismark’›n giriflimiyle de, 17 Ocak 1871 tarihinde Londra’da uluslar aras› birkonferans topland›. Burada, Paris Antlaflmas›’n›n Karadeniz’e iliflkin maddelerininkald›r›lmas› benimsenmifltir. Böylece, 1841 tarihli Bo¤azlar Sözleflmesi hükümleri-ne dönülerek, Bo¤azlar’›n bar›fl zaman›nda savafl gemilerine kapal›l›¤› ilkesi kabuledildi¤i gibi, Karadeniz için getirilmifl olan di¤er k›s›tlamalar da kald›r›ld›. Yeni du-

168 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)


ruma göre, Rusya Karadeniz’de donanma bulundurabilecek ve Karadeniz’deki kale-lerini de tahkim edebilecekti. Böylece Rusya, K›r›m Savafl› ve Paris Antlaflmas›’ndansonra çok önemli bir diplomatik zafer elde etmifltir. Öte yandan, bu düzenleme, gü-neye s›cak denizlere inmek isteyen Ruslar’›n Osmanl› Devleti üzerindeki emellerinigerçeklefltirmek için önemli bir engeli de ortadan kald›rm›fl oluyordu. Buna karfl›l›k,Osmanl› Devleti ise, bar›fl zaman›nda Bo¤azlar› dost ülke savafl gemilerine açacakt›.‹ngilizler’e gelince, onlar da Osmanl› Devleti’ne karfl› tek tarafl› bir Rus hareketiniuluslar aras› bir antlaflmaya ba¤lamak suretiyle, önlemifl oluyordu.

Karadeniz ve Rusya: Bir “iç deniz” olan Karadeniz, ancak ‹stanbul ve Çanakkale Bo¤azlar›sayesinde Akdeniz ile ba¤lant› kurma imkân›na sahiptir. Bu durum, Karadeniz’de genifl k›y›-s› bulunan Rusya için hayati önem tafl›m›flt›r. Zira, büyük hedefler peflinde koflan Rusya, ge-leneksel Panislavizm ve Akdeniz’e inme siyasetiyle nüfuz ve hâkimiyetini geniflletmeye çal›fl-m›flt›r. Bo¤azlara hâkim olan Osmanl› Devleti ise, Rusya’n›n bu hedefi önünde en büyük en-geli oluflturmufltur. Bu nedenle de Rusya ile birçok kez savaflmak zorunda kalm›flt›r.

D›fl Politikada De¤iflim: Osmanl›-Rus Yak›nlaflmas› 1871’de Sadrazam Âli Pafla’n›n ölümü, Sultan Abdülaziz’in ülke yönetiminde bas-k›c› bir tav›r tak›nmas›nda oldu¤u kadar, Osmanl› Devleti’nin d›fl politikas›n›n yönde¤ifltirmesinde de etkili olmufltur. Zira Tanzimat döneminin iki önemli ismi olanÂli ve Fuat Paflalar, ‹ngiliz ve Frans›z yanl›s› politikalar izlemifller, buna karfl›l›k sö-zü edilen devletlerin ‹stanbul elçileri taraf›ndan destek görmüfllerdi. Ancak, Âli Pa-fla’n›n ölümü ve yerine padiflah taraf›ndan desteklenen Mahmut Nedim Pafla’n›nsadrazam olmas›, d›fl politikada rotan›n Rusya’ya çevrilmesine neden olmufltur.Mahmut Nedim Pafla menfaatperest ve iktidar merakl›s› bir flahsiyetti, padiflahayaklaflarak çeflitli yollarla gözüne girmiflti. O’nun döneminde Tanzimatç› bürokrat-lar h›zla görevlerinden uzaklaflt›r›ld›. Örne¤in, Âli ve Fuat Paflalar’›n adamlar› olanAdliye Naz›r› fiirvanizade Rüfldü ile Serasker Hüseyin Avni Paflalar azledildi¤i gibibir de sürgüne gönderilmifllerdi. Mahmut Nedim Pafla, Abdülaziz’i bask›c› yönetimkurmak için teflvik etmekten baflka, padiflah›n kibir ve gururunu da tahrik etmifltir.Mahmud Nedim Pafla’n›n bürokraside meydana getirdi¤i sars›nt› düzeni alt üst et-ti. Bu arada Padiflah’›n, devlet adamlar›n› kendi taraf›na çekebilmek için maafllar›-na yüksek zamlar yapmas› ve di¤er icraatlar›, israf› körükledi¤i gibi maliyenin ifla-s›nda da etkili oldu.

Mahmut Nedim Pafla d›fl politikada aç›k bir Rus tatarfar›yd›. Sadrazam olmas›ylauluslar aras› dengelerde Rusya birinci derecede gözetilen ülke konumuna gelmifltir.Asl›nda bu durumda Avrupa devletlerinin de pay› vard›. 1856’dan beri Rusya karfl›-s›nda kurulan dengeyi art›k pek gözetmiyorlard›. Öte taraftan Rusya 1871’de Kara-deniz’de donanma bulundurma ve buradaki kalelerini tahkim etme hakk›n› elde et-mek suretiyle bölgedeki konumunu iyice güçlendirdi¤inde Avrupal›lar nerede isetepkisiz kald›. Bu flartlar alt›nda, Rusya’n›n Osmanl› hükümeti üzerinde nüfuz sa¤-lamas›nda, ‹stanbul’da uzun y›llar sefirlik yapan (1864-1877) Kont ‹gnatiyef’in deönemli bir pay› vard›. ‹gnatiyef, Rusya’n›n geleneksel Panislavizm politikas›n› herf›rsatta teflvik ediyor ve destekliyordu. Bununla birlikte, Osmanl› d›fl politikas›n›nRusya’ya yönelmesini Mahmut Nedim Pafla üzerindeki flahsi nüfuzu ile sa¤lad›. Öy-le ki, Pafla’n›n lâkab›, Rus taraftarl›¤›ndan dolay› art›k “Nedimof” olmufltu.

Abdülaziz döneminde Osmanl› Devleti’nin Rusya ile yak›nlaflmas›n› sa¤layan geliflmelernelerdir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Yemen Olaylar› Kanuni Sultan Süleyman zaman›nda kesin olarak Osmanl› hâkimiyetine giren Ye-men, Hint Okyanusu’nda Portekizlilerle yap›lan mücadelelerde önemli bir üs ola-rak görülmüfl ve Yemen Eyaleti ad› alt›nda teflkilatland›r›lm›flt›r. Ancak, 1630’lardan19. yüzy›l›n ortalar›na kadar San’a ve Kuzey Yemen’i Zeydî imamlar› kontrol etti-ler. Nitekim, II. Meflrutiyet y›llar›na kadar devam eden dönem, Osmanl› Devleti’ninbu imamlarla iliflkileri ve zaman zaman da meydana gelen karmafla ve isyanlarlaflekillenmifltir.

19. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Osmanl› Devleti merkezî nüfuzunu Yemen ‘de detesis etmek istedi¤inde, yerel güçler ile aras›nda otorite ve hâkimiyet mücadelesiyeniden alevlendi. 1840 l› y›llardan itibaren Asir bölgesinde idareyi tesis eden Os-manl› Devleti 1862 y›l›nda Yemen valili¤ine Bonapart Mustafa Pafla’y› tayin etti.Ancak tedbirsiz hareket eden Mustafa Pafla, kuvvetleriyle birlikte yerli bedevî kuv-vetler taraf›ndan pusuya düflürülüp öldürüldü. Bununla birlikte, Gazi Ahmed Muh-tar Pafla 1872’de idari merkez olan San’a’y› da al›p Yemen’de merkezî idarenin gü-cünü hisettirdi ve bölge yeniden teflkilatland›r›ld›. Bundan sonraki dönemde mey-dana gelen isyanlara ra¤men, Yemen’deki Osmanl› hâkimiyeti I. Dünya Savafl›’n›nsonuna kadar devam etti.

Midhat Pafla’n›n Ba¤dat Valili¤i ve Ahsa Seferi (1871) As›l ad› Ahmed fiefik olan Midhat Pafla, özellikle Abdülaziz dönemindeki siyasi ge-liflmelerde son derece önemli bir isimdir. Çok baflar›l› bir bürokrat ve idareci oldu-¤u kadar, 1876’da Meflrutiyet’in birinci kez ilan›n›nda önemli rol oynam›flt›r.

1864-1866 y›llar›nda Tuna (Bulgaristan) valili¤i yapan Midhat Pafla, burada ger-çeklefltirdi¤i idari, askeri ve bay›nd›rl›k faaliyetleriyle baflar›l› bir yönetim ortayakoydu. Midhat Pafla’n›n 6. Ordu kumandanl›¤›yla birlikte yapt›¤› Ba¤dat valili¤i(1869-1872) ise, Osmanl› Arap vilayetleri aç›s›ndan bir dönüm noktas›n› ifade eder.Zira, Midhat Pafla valili¤i boyunca Irak’ta gerçeklefltirdi¤i reformlarla, bu bölgeleriOsmanl› merkezi idaresine s›k› ba¤larla ba¤lad›¤› gibi, bölgenin pek çok aç›danmodernleflmesini de sa¤lad›. 1864 tarihli yeni Vilayetler Nizamnamesi’nin Ba¤dat,Basra ve Musul’da uygulanmas›; ihtisap vergisinin kald›r›l›p öflür vergisinin konul-mas›; kur’a usulüyle bölgeden asker celbedilmesi; devlete vergi vermeyen bedeviafliretlerin askeri harekâtlarla itaat alt›na al›nmas›; bofl devlet arazilerinin halka da-¤›t›lmas›; Dicle nehri ve Basra Körfezi’nde gemi iflletmek üzere vapur flirketlerininkurulmas›; Basra tersanesinin ›slah edilmesi; Zevra ad›yla vilayet resmi gazetesininç›kar›lmas›; Ba¤dat’ta hastane, ›slahhane ve tramvay›n kurulmas› gibi önemli yeni-likler ve reformlar, hep O’nun zaman›nda yap›lm›flt›r.

Midhat Pafla’n›n Ba¤dat valili¤i s›ras›nda Osmanl› hükümeti, Suud ailesindenAbdullah b. Faysal’› Riyad Kaymakaml›¤›’na getirmiflti. Ancak, bir süre sonra özel-likle bölgedeki geleneksel idarecilik konusunda (Emirlik) Suud ailesi içinde mey-dana gelen iç çekiflmeler, Abdullah’›n kaymakaml›¤›n› tehlikeye düflürdü. KardeflSuud b. Faysal kendisine karfl› harekete geçince; o da Ba¤dat vilayetine müracaatile yad›m istedi. Ba¤dat valisinin talebi üzerine Osmanl› hükümeti, Necid (Ahsa)sahillerinde devlet gücünün hissettirilip merkeziyetçi yap›n›n güçlendirilmesi içinbölgeye do¤rudan müdahale etme karar› verdi. Nitekim 1871 y›l›nda yap›lan Ahsaaskeri seferi sonucunda, bölgede devlet gücü ve otoritesi kesin bir flekilde sa¤lan-d›. Ayr›ca, idari olarak Lahsa (Ahsa), Katif, Katar ve Necid birlefltirilmek suretiyleNecid Mutasarr›fl›¤› kuruldu ve Basra’ya ba¤land›. K›sa bir süre önce Kuveyt de

170 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

Ba¤dat’a ba¤lanm›flt›. Böylece, bölgeyi uzun süredir kontrol alt›nda tutan Suud ai-lesinin nüfuzu büyük ölçüde k›r›lm›fl oldu. Midhat Pafla, Basra Körfezi’ndeki ‹ngi-liz nüfuzuna karfl›n Bahreyn hâkimi ile bir üs (kömür deposu) anlaflmas› da yapt›.Bütün bu icraatlar ile devletin Irak vilayetleri, Arabistan Yar›madas› ve Basra Kör-fezi’ndeki nüfuz ve hâkimiyeti üst seviyelere ç›kt›.

Vehhabi hareketi ve Ahsa Seferi için flu kitab› okuyunuz: Zekeriya Kurflun, (1998). Necidve Ahsa’da Osmanl› Hâkimiyeti, Vehhabi Hareketi ve Suud Devleti’nin Ortaya Ç›k›fl›,TTK, Ankara

Doksanüç Harbi’nin Ayak Sesleri: Hersek Ayaklanmas› Avrupa’da meydana gelen siyasi geliflmeler ve bilhassa Fransa’n›n Almanya karfl›-s›nda yenilgiye u¤ramas› sonras›nda Rusya’n›n Paris Anlaflmas›’n›n kendisini ba¤-layan hükümlerini tan›mad›¤›n› ilân etmesi (1871), Rus tehlikesini yeniden gün yü-züne ç›kard›. Rusya bu dönemde, Balkan milletleri üzerindeki Panislavizm k›flk›rt-malar›n› iyice artt›rd›.

19. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda, Balkanlar›n Bosna-Hersek bölgesinde bir dizi köy-lü isyanlar› ç›km›flt›. Bu isyanlar, ço¤u kere Rusya-Avusturya devletlerinin k›flk›rt-malar› sonucunda özellikle Hersek’te yaflayan H›ristiyan köylülerin büyük topraksahiplerine karfl› ayaklanmas›yla meydana geldi. Özellikle, Abdülaziz’in saltanaty›llar›n›n sonlar›nda Panislavizm do¤rultusunda hareket eden Rus elçisi ‹gnati-yef’in casuslar›, Ortodoks Slavlar› hem Osmanl› idaresine hem de Avusturya-Maca-ristan’a karfl› ayakland›rmaktayd›. Bu dönemde, Avusturya-Macaristan’daki Macarunsurlar da Slavlar› desteklemekteydi.

Hersek isyan›, 1874 y›l›nda kurak geçen hasat mevsiminden sonra, mültezimle-rin ziraat ve hayvan vergilerini tahsil etmek istemesiyle bafllad›. Ayaklanma, birkaçküçük H›ristiyan köyünde bafllad›. Köylüler, vergi tahsildarlar›na sald›r›nca da as-keri tedbirler al›nd›. Olaylarda Müslüman ve H›ristiyanlar’dan ölenler olmas›nara¤men, Avrupa kamuoyunda H›ristiyanlar›n katledilmekte oldu¤una dair haberleryay›lmaya bafllad›. Afla¤›da görülece¤i üzere, 1875’te patlak veren bu isyan, za-manla milletleraras› siyasi bir nitelik kazand›¤› gibi büyük devletlerin müdahalele-rine de yol açt›.

‹syanc›lar, Karada¤ ve Avusturya’dan silah ve cephane sa¤layarak baz› bölgele-ri ele geçirerek Temmuz 1875’den itibaren de Müslüman köylerine sald›rmaya bafl-lam›fllard›. Karfl›l›kl› çat›flmaya dönüflen olaylar gittikçe geniflledi ve Bosna-Her-sek’in her taraf›na yay›ld›. Âsiler, yabanc› konsoloslara müracaat ederek vergilerindüflürülmesini, angaryan›n kald›r›lmas›n› ve toprak a¤alar›n›n dizginlenmesini isti-yorlard›. Bu s›rada Sadrazam Ethem Pafla’n›n giriflimleri de isyan›n sona erdirilme-sine yetmedi. Çünkü Rusya’n›n k›flk›rtmalar› artarak devam ediyordu.

Hersek isyan› patlak verdi¤i s›ralarda, Mahmut Nedim Pafla sadrazam olarakatanm›flt›. O da, A¤ustos 1875’te Hüseyin Avni Pafla’y› Harbiye Naz›r›, Midhat Pa-fla’y› da Adliye Naz›r› olarak tayin etti. Bu s›rada, yabanc› devletlere olan yüklüborçlar›n faiz ödemelerinin durduruldu¤u ilan edilmiflti. Bir taraftan bu geliflme, di-¤er taraftan da Hersek isyan›nda H›ristiyanlar›n k›y›ma u¤rat›ld›¤›na dair abart›l›haberler, Avrupa kamuoyunu k›sa sürede Osmanl› hükümeti aleyhine çevirmiflti.Avusturya Baflbakan› Kont Andrassy’nin teflvikiyle Rusya ve Almanya’n›n kat›l›m›y-la Berlin’de bir toplant› düzenlemesi öneriliyordu. Asl›nda Osmanl› hükümetininbafl›ndaki Mahmud Nedim ile di¤er devlet adamlar› aras›nda da görüfl ayr›l›klar›


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



vard›. Mahmud Nedim Rusya’n›n etkisinde olarak, bölgede daha sert tedbirlerinal›nmas›ndan yana de¤ilidi. Bunun üzerine Sultan Abdülaziz olaylar› önlemek içinasilerin aff›n› da kapsayan bir Adalet ferman›n› 2 Ekim 1875 tarihinde yay›mlad›ama o da çözüm olmad›. Üstelik Rusya bu ferman›n bofl vaatlerden ibaret oldu¤u-nu belirterek, aleyhte propagandas›n› ve isyanc›lara deste¤ini sürdürdü. Bu aradaBerlin’de toplananlar›n ald›¤› kararlar› içeren bir nota 30 Aral›k 1875 tarihinde Os-manl› hükümetine Andrassy notas› ad›yla bir nota verildi. Bu notaya göre, Osman-l› hükümeti Bosna-Hersek’te iltizam sistemini kald›racak, vergileri hafifletecek, di-ni özgürlükleri geniflletecek ve ayr›ca köylülerin büyük toprak a¤alar›ndan topraksat›n almas›na destek olacakt›. Müslüman ve H›ristiyanlardan oluflacak idare mec-lisleri, sözü edilen reformlar›n yap›lmas›n› sa¤layacak, yabanc› konsoloslar dabunlar›n yerine getirilmesini denetleyeceklerdi. Osmanl› Devleti’nin iç ifllerine mü-dahale say›labilecek bu teklifler ayn› zamanda uluslara aras› dengeleri de sarsabi-lirdi. Gerçekten de, bütün bu reformlar› Osmanl› Devleti’nin tek bafl›na uygulama-s› mümkün de¤ildi ve ayr›ca Rusya ve Avusturya-Macaristan da isyanc›lara destekvermeye devam ediyordu. ‹ngiltere programa karfl› olmamakla birlikte, meseledeRusya’n›n ön plana ç›kmas›ndan rahats›z oldu. Fransa ve ‹talya bu notaya olumluyaklaflt›.

Sonuçsuz Kalan Bir Giriflim: Berlin Memorandumu Balkan ayaklanmalar›yla ortaya ç›kan geliflmeler, Avrupa kamuoyunu her geçengün Osmanl› Devleti aleyhine sevk etmekteydi. Öte yandan, Selanik’te ç›kan baz›olaylar›n Avrupa’daki kötü etkisi de giderek art›yordu. Rus baflbakan› Prens Gor-çakof ise, Berlin’e giderek Osmanl› Devleti’ne karfl› fliddetli tedbirler al›nmas› ge-rekti¤i hususunda Bismark’› ikna etmiflti. Avusturya baflbakan› Kont Andrassy’ninde kat›ld›¤› görüflmelerde, Hersek isyan› konusunda Avrupa’ya karfl› üstlendi¤i ta-ahhütleri yerine getirmesi için Bab›ali’ye bask› yap›lmas› kararlaflt›r›ld›.

Berlin’de toplanan d›fliflleri bakanlar›, Andrassy’nin yukar›daki tekliflerini dahada geniflleten bir reform tasla¤›n› ve program›n› haz›rlad›. 5 maddelik Berlin Me-morandumu, 13 May›s 1876’da Bâb›âli’ye tebli¤ edildi. Memorandum, Bosna-Her-sek’te yap›lan Osmanl› askeri harekât›n›n ateflkes yap›l›p iki ay süreyle durdurul-mas›n› ve Osmanl› kuvvetlerinin tek bir noktada toplanmas›n›; Osmanl› hükümetiile isyanc›lar aras›nda do¤rudan görüflmeler yap›lmas›n›; ayaklanmada zarar gö-renlerin zararlar›n›n karfl›lanmas›n› ve asilerin affedilmesini ve Osmanl› Devleti’ninkabul etti¤i hususlar›n konsoloslar taraf›ndan denetlenmesini öngörüyordu. Me-morandum ultimatom niteli¤indeydi ve istenen tedbirlerin al›nmamas› ve olaylar›nönlenememesi durumunda üç devletin askeri kuvvet kullanabilecekleri vurgulan›-yordu. Görüldü¤ü üzere, memorandum Osmanl› Devleti’nin ba¤›ms›zl›k ve ege-menli¤iyle hiçbir flekilde ba¤daflm›yordu. Al›nan kararlar› Rusya ve Avusturya’danbaflka Fransa ve ‹talya da kabul etmiflti. O güne kadar olaylar karfl›s›nda sessizli¤i-ni koruyan ‹ngiltere, Rusya’n›n ön plana geçmesi ile harekete geçti. Sonunda ‹n-giltere, mevcut statükoyu de¤ifltirdi¤inden ve ‹ngiliz menfaatlerine ayk›r› olan bukararlar›, 15 May›s 1876’da reddetti. Fransa ve ‹talya’n›n da onaylar›n› geri çekme-siyle Berlin Memorandumunun art›k hiçbir yapt›r›m› gücü kalmam›flt›. Sonuçsuzkalan memorandumun bir sonucu da, Osmanl› kamuoyunda ‹ngiliz yanl›s› bir ha-va estirmesi, Rus aleyhtarl›¤›n› ise körüklemesiydi.

172 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

Hersek: Bosna ve Hersek,Fatih Sultan Mehmetzaman›nda Osmanl›hâkimiyetine girmifltir.Bundan sonra da Slav as›ll›olup, H›ristiyanl›¤›n Bogomilmezhebine mensupBoflnaklar h›zla Müslümanoldular. Bölgenin kuzeyinioluflturan Hersek taraf› ise,H›ristiyanl›¤›n› sürdürenSlav as›ll› (S›rp, H›rvat vs.)topluluklar›n yaflad›¤› birbölgedir.

Bulgar Ayaklanmas› Panislavizm propagandas›n›n en çok etkisini gösterdi¤i yerlerden biri bugünküBulgaristan’a tekabül eden Tuna Vilayeti idi. Buradaki Ortodoks H›ristiyan tebaa,panislavist komiteler taraf›ndan s›k s›k ayakland›r›lm›fl, mahalli düzen bozulmufltu.Bu yüzden de, baflar›l› bir idareci olan Midhat Pafla 1864 y›l›nda buraya vali olarakatanm›flt›. Midhat Pafla, Tuna Vilayeti ad›yla yeni bir vilayet oluflturmufl; idari, mâ-li ve sosyal alanlarda yapt›¤› baflar›l› reformlarla da kaybolan dirlik ve düzeni tek-rar sa¤lam›flt›. Ancak bir süre sonra Rum Ortodoks kilisesinden ba¤›ms›z olarak,1870’te müstakil Bulgar kilisesinin kurulmas›na izin verilmesiyle Bulgarlar, ba¤›m-s›zl›k konusunda ilk ad›mlar›n› atm›fl oldular. Rusya’n›n yo¤un panislavist politika-lar› ise, Bulgarlar› imtiyazl› ve hatta sonu ba¤›ms›zl›¤a kadar gidecek olan özerk biryönetime ulaflma konusunda teflvik etmekteydi. Bu ortam içerisinde, Rusya’n›n Fi-libe ve Rusçuk konsoloslar›n›n k›flk›rtmalar› ve gizlice askeri haz›rl›klara giriflmiflolan S›rplar’›n da deste¤iyle bölgedeki Bulgarlar ayakland›lar. Ancak, yap›lan etki-li müdahaleyle ayaklanma k›sa sürede bast›r›ld›¤› gibi elebafl›lar da yakaland›. Bu-nun üzerine, Panislavizmin en koyu savunucular›ndan olan Rus elçisi ‹gnatiyef he-men devreye girerek yakalananlar›n serbest b›rak›lmas›n› ve ayr›ca Edirne valisiylebaz› kaymakamlar›n da görevden al›nmas›n› istedi. Zaten ‹gnatiyef’in etkisinde olanMahmut Nedim Pafla, Osmanl› hükümranl›k haklar›yla örtüflmeyen bu istekleri kabuletti. Böyle bir davran›fl ise, topyekûn Bulgar ihtilâlinin de önünü açm›fl oldu.

Ayn› s›ralarda, Hersek isyan› da kritik bir hâl alm›flt›. Serasker Hüseyin Avni vehalefi Nam›k Paflalar, sert askeri tedbirlerin al›nmas›ndan yana iken, bunlar›n azle-dilmesiyle Seraskerli¤e getirilen R›za Pafla ise makam›n› korumak ve emredileniyapmaktan öte bir tedbir alam›yordu. Mahmud Nedim Pafla da, büyük bir gafleteseri olarak, bölgedeki Osmanl› birliklerinin önemli bir k›sm›n› geri çekti. OysakiS›rp destekli ayaklanma haz›rl›klar› had safhadayd› ve art›k büyük Bulgar ihtilâliiçin hiçbir ciddi engel kalmam›flt›.

Naydin isimli daha önce Rusya için casusluk yapm›fl olan yerli bir Bulgar, ayak-lanma haz›rl›klar› için Rusya’n›n Filibe konsoloslu¤una atanm›flt›. Bu kifli, Bulgarkomitecilerle birlikte Büyük Bulgaristan’› do¤uracak ayaklanma haz›rl›klar›n› yo-¤un bir flekilde sürdürmüfltü. En önemli hedeflerden biri de, buradaki Müslüman-lar› katletmekti. Komitecilerin öncülü¤ündeki Bulgar ayaklanmas›, Otlukköy, Av-retalan ve Pazarc›k’ta, 2 May›s 1876’da patlak verdi. Rus ve S›rplar›n yönlendirdi¤iâsiler, büyük bir vahfletle yak›p y›k›yor ve ayaklanmaya kat›lmayan Bulgarlar› da-hi katlediyordu. Bu s›rada, özellikle Müslüman köyler kuflatma alt›na al›narak yer-le bir edilmifl, ulafl›m ve haberleflme araçlar› da tahrip edilmiflti. Ancak, ayaklanmabütün Bulgaristan’a yay›lmad› sadece Rodop ve Balkan da¤lar› aras›ndaki da¤ köy-leriyle s›n›rl› kald›. Bir yandan Edirne Valisi Akif Pafla’n›n ald›¤› tedbirler, di¤eryandan da ‹stanbul’dan Serasker Adil Pafla kumandas›nda gönderilen takviye bir-likler isyanc›lar› kaçmaya zorlad›. Sofya ve ‹slice taraflar›na da s›çrayan ayaklanma,milis kuvvetlerinin de kat›l›m›yla Haziran 1876’da tamamen bast›r›ld›. Fakat isyan-c›lar taraf›ndan yüzlerce köy yak›lm›fl ve binlerce insan katledilmiflti. Buna karfl›l›k,ayaklanma bast›r›l›rken isyanc›lar›n öldürülmesi, Rus propagandas›n›n tesiriyle Av-rupa kamuoyunda H›ristiyan katliam› olarak yans›t›lm›flt›.

1876’daki Bulgar ayaklanmas›n›n ortaya ç›kmas›nda Panislavizmin etkisi nedir?


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Doksanüç Savafl›’na giden yolda önemli birer basamak olan Hersek ve Bulgar ayaklanma-lar› için flu kitab› okuyunuz: Mithat Ayd›n, (2005). Balkanlar’da ‹syan: Osmanl›-‹ngilizRekabeti, Bosna-Hersek ve Bulgaristan’daki Ayaklanmalar (1875-1876), ‹stanbul

Selanik Olay› ve ‹stanbul’daki Gerginlik Hersek ve Bulgar ayaklanmalar›n›n etkisiyle, Osmanl› Devleti üzerindeki Avrupabask›s› iyice artm›flt›. Bu s›rada, ‹stanbul’da bir Müslüman-H›ristiyan çat›flmas›n›nç›kaca¤›na ve akabinde de kargaflay› önlemek için Abdülaziz ve Mahmut NedimPafla’n›n Rusya’ya müracaat ederek asker getirtmek suretiyle Rusya’n›n himayesinegirece¤ine dair söylentiler yay›lmaya bafllad›. Bu söylentiler üzerine halk›n silah-lanmaya bafllamas›yla da ‹stanbul’daki heyecan büsbütün artt›.

Ayn› dömemde, 1876 y›l› May›s bafllar›nda Selanik’te de asayifli bozacak hadi-seler meydana gelmeye bafllad›. fiöyle ki, Avrethisar› nahiyesinden bir Bulgar k›z›,Müslümanl›¤a geçip bir Müslüman gençle evlenmek üzere Selanik’e geldi. K›z,tren istasyonuna var›r varmaz Amerika konsolosu ve gerçekte Rus as›ll› Perikli La-zari taraf›ndan yüz elli kadar adam vas›tas›yla zorla kaç›r›ld›. Bunun üzerine Müs-lümanlar, hükümet kona¤› civar›nda bulunan camide toplanarak kaç›r›lan k›z›ngeri getirilmesini istediler. Ç›kan kargafla esnas›nda ise, araya giren Frans›z konso-losu Labout ve Alman konsolosu Cernie katledildi. Buna fliddetli tepki gösterenFransa, Almanya, Rusya, Avusturya ve ‹talya, Selanik liman›na savafl gemilerinigönderdiler. Konsoloslar› öldürenlerin yan›nda, gerekli tedbirleri almayan ValiMehmet Refet Pafla ile baz› asker ve subaylar›n fliddetli bir flekilde cezaland›r›lma-s›n› istediler. Geliflmeler üzerine, ‹ngiltere de Çanakkale’nin Beflige Koyu’na bir fi-lo göndermek suretiyle, di¤er devletlerin müdahalesine karfl› Osmanl› Devleti’nisavunaca¤› görüntüsünü verdi. Görüldü¤ü üzere, konsoloslar›n öldürülmesiyle or-taya ç›kan geliflmeler, bu olay› da uluslar aras› bir sorun haline getirdi.

Bu olaylar üzerine Osmanl› hükümeti de Selanik’e savafl gemisi ve asker gön-derdi. Ayr›ca, hadiseyi soruflturmak üzere Adliye Nezareti Müsteflar› Vahan Efen-di’yi flehre yollad›. Yap›lan tahkikat sonucunda vali görevden uzaklaflt›r›ld›¤› gibi,olaylara kar›flanlara da idam ve di¤er cezalar verildi. Buna ra¤men Rusya, olay›Müslümanlar›n H›ristiyanlara karfl› bir ayaklanmas› olarak göstermifl, hattâ elçili¤i-ni H›rvatlara muhafaza ettirmeye ve ‹stanbul’un da asayiflinin bozuldu¤u flayias›n›yaymaya bafllam›flt›. Nitekim ‹stanbul’daki yerli ve yabanc› H›ristiyan tüccarlar, ai-lelerini yurt d›fl›na ve Adalar’a göndermeye bafllad›. Bu durum, zaten diken üstün-de olan flehir halk› aras›nda heyecan› daha da artt›rd›.

SALTANAT DARBES‹NE G‹DEN YOL

Sultan Abdülaziz’in Tahttan ‹ndirilmesi ve Ölümü Osmanl› Devleti, 1876 y›l›nda büyük ayaklanmalar ve diplomatik bask›larla müca-dele ederken, içte de taht de¤iflikli¤iyle sonuçlanacak bir dizi siyasi ve toplumsalolaylarla yüzyüze kalm›flt›r. Sultan Abdülaziz, gittikçe fliddetlenen mâli s›k›nt› veBalkanlar’daki pefl pefle ayaklanmalara ra¤men, yönetimdeki kontrolünü gevflet-mek niyetinde de¤ildi. Daha önce Mahmud Nedim Pafla’n›n etkisiyle birkaç defaazledilip sürgüne gönderilen Serasker Hüseyin Avni ile Midhat Paflalar ise, keyfiyönetimiyle devleti felakete sürükledi¤ine inand›klar› Abdülaziz’in tahttan indiril-mesini istiyorlard›. Hüseyin Avni Pafla, azil ve sürgünlerden dolay› padiflaha flahsikin duydu¤undan O’nun hal’ edilmesini isterken, Meflrutiyet’in getirilmesiyle ilgi-

174 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



lenmiyordu. Midhat Pafla ise, samimi bir meflrutiyet taraftar› olarak Veliahd Mu-rad’›n tahta geçmesini arzu ediyordu.

Bu s›rada, Hersek ve Bulgaristan ayaklanmalar›nda binlerce Müslüman’›n kat-ledilmesi, Avrupal› devletlerin Osmanl› Devleti’nin içifllerine sürekli olarak müda-hale etmeleri, yine Avrupa’yla olan diplomasinin isyanc›lar lehinde seyretmesi veSelanik Olay› gibi geliflmeler, siyasi ve toplumsal tepkilerin artmas›na neden oldu.A¤ustos 1875’te ikinci defa Sadrazaml›¤a getirilen Mahmut Nedim Pafla’n›n Rus ta-raftarl›¤› da, bu tepkiyi biraz daha artt›r›yordu. Panislavist Rus elçisi ‹gnatiyef iseher türlü flâyiây› yaymaktayd›. Nitekim, Padiflahla sadrazam›n Rus askeri getirterekflehirdeki Müslüman-H›ristiyan çat›flmas›nda düzeni sa¤layaca¤›na dair söylentilerdilden dile dolafl›yordu. Bu gergin ortam içerisinde, ‹stanbul’daki medrese talebe-leri (talebe-i ulûm), 10 May›s 1876’da derslerini b›rakarak Fatih ve Bayezid mey-danlar›nda nümâyifller yapt›lar. Softalar Ayaklanmas› diye bilinen bu olaylar›n,Abdülaziz’in muhalifi Midhat ve Hüseyin Avni Paflalar taraf›ndan da k›flk›rt›l›p yön-lendirildi¤i anlafl›l›yor. Ayaklananlara göre, hükümetin korkak tavr›, Müslümanla-r›n H›ristiyanlar karfl›s›nda ezilmesine ve hakaret görmesine, ayr›ca devletin ba-¤›ms›zl›¤›n›n da ayaklar alt›na al›nmas›na neden oluyordu. Göstericileri yat›flt›rmakisteyen Sultan Abdülaziz fieyhülislaml›¤a, k›sa süre sonra kendi hal’ fetvas›n› da ve-recek olan Hasan Hayrullah Efendi’yi getirdi. Öte yandan, Osmanl› Devleti’nin iti-bar›n› zay›flatmak peflinde olan ‹gnatiyef’in tavsiyesiyle 6 Ekim 1875’te ç›kar›lanRamazan Kararnamesi ile, d›fl borç ve faizi olarak ödenen y›ll›k 14 milyon liran›nyar›s›n›n befl y›l için kesilece¤i, buna karfl›l›k da yüzde befl faizli esham (tahvil) ve-rilece¤i ilân edilmiflti. Devletin mâli iflas› demek olan bu geliflme, Avrupa bas›n›n-da aleyhte kampanyaya ve dolay›s›yla içte tepkilere yol açt›. Durumun gittikçe kö-tüleflmesi ve ayaklanmac›lar›n iste¤i üzerine padiflah, 12 May›s’ta Sadrazam Mah-mut Nedim Pafla’y› azlederek yerine Mütercim Rüfldü Pafla’y› atad›. Midhat Pafla iseMecâlis-i Âliye üyeli¤ine (ard›ndan da fiurâ-y› Devlet riyasetine) getirilmifl, Hüse-yin Avni Pafla da serasker yap›lm›flt›. Ancak, göreve getirilen bu kabine padiflahlarahat çal›flamad›. Çünkü, padiflah›n bu isimlere, onlar›n da padiflaha güvenleri yok-tu. 13 May›s’a gelindi¤inde ise, Rusya ve Avrupa devletlerinin “Berlin Memorandu-mu” denilen muht›ray› Bab›âli’ye vererek Osmanl› Devleti’nin içifllerine müdahaleetme karar› almalar›, durumu iyice kritik bir vaziyete soktu. Bu esnada, MahmutNedim Pafla’n›n tekrar sadrazam yap›laca¤›na dair söylentiler de yay›lm›fl oldu¤un-dan Abdülaziz’in hal’i için harekete geçildi.

Sultan Abdülaziz, 30 May›s 1876’da Serasker Hüseyin Avni, Adliye Naz›r› Mid-hat, Sadrazam Mütercim Rüfldü ve fieyhülislam Hasan Hayrullah Efendi’den oluflandörtlü cunta (erkân-› erbaa) taraf›ndan yap›lan askeri bir darbe ile tahttan indirildive yerine Veliahd V. Murad padiflah yap›ld›. Darbenin bafllang›c›nda, donanmayaait gemiler Abdülaziz’in bulundu¤u Dolmabahçe Saray›’n› denizden abluka alt›naald›ktan sonra Süleyman Pafla da iki tabur askerle saray› kuflatt›. Bu esnada, karde-fli II. Abdülhamid gibi vehimli bir karaktere sahip olan Veliahd Murad, öldürülece-¤i korkusuyla saraydaki dairesinden ç›kmak istemedi. Ancak, Sadrazam›n kendisi-ni bekledi¤ini ö¤rendikten sonra Seraskerli¤e gidip tahta geçmeyi kabul etti. Mah-lu’ (devrik) Sultan Abdülaziz ise Topkap› Saray›’na götürüldü. Birkaç gün sonra da(4 Haziran 1876), bilekleri kesilmifl bir hâlde ölü olarak bulundu. 46 yafl›nda ölenAbdülaziz’in mezar›, babas› II. Mahmud’un Divanyolu’ndaki türbesinde bulunmak-tad›r. Ölüm fleklinin intihar m› cinayet mi oldu¤u hâlâ tart›fl›lmaktad›r.

Abdülaziz’in muhalifi olan Hüseyin Avni Pafla’n›n bafl›n› çekti¤i bu darbede,meflrutiyet taraftar› olan Askeri mektepler naz›r› Süleyman Pafla, Bahriye naz›r›


Kayserili Ahmet Pafla ve Donanma kumandan› Arif Paflalar da rol oynam›fllard›r.Ayr›ca, ‹ngiliz elçisi Sir Elliot’un da darbede etkisi oldu¤u bilinmektedir. II. Abdül-hamid, padiflah olduktan sonra bu olay› bir suikast olarak de¤erlendirmifl ve1881’de oluflturdu¤u Y›ld›z Mahkemesi’nde, baflta Midhat ve Mahmut Celalettin Pa-flalar olmak üzere suçlu gördüklerini cezaland›rma yoluna gitmifltir. Daha önce deOsmanl› padiflahlar› Yeniçeriler taraf›ndan tahttan indirilmesine ra¤men, Abdüla-ziz’in hal’i ise, flekil ve uygulan›fl bak›m›ndan tipik bir askeri darbe niteli¤indedir.

Sultan Abdülaziz’in tahttan indirilmesinde etkili olan geliflmeler nelerdir?

Abdülaziz’i tahttan indiren darbe hakk›nda genifl bilgi için flu esere bak›labilir: Y›lmaz Öz-tuna, (1990). Bir Darbenin Anatomisi, ‹stanbul

V. Murad’›n Talihsiz Saltanat› Abdülaziz’in tahttan indirilmesiyle tahta geçen V. Murad, veliahtl›¤› dönemindeamcas› Abdülaziz’in s›k› kontrolüne maruz kalm›flt›. II. Abdülhamit’in de a¤abeyiolan V. Murat, uzun y›llar Saray’da adeta hapis hayat› yaflam›flt›. Sulatn Abdülaziz’eyap›lan darbeyle birlikte Padiflah olunca bu kez de Serasker Hüseyin Avni Pafla’n›ns›k› kontrolüne maruz kald›. Zaten padiflahl›¤› da, ak›l hastal›¤› sebebiyle ancak 93gün sürebildi.

Müsrifli¤inin yan›nda hassas yap›s› ve içkiye düflkünlü¤üyle biliniyordu. V. Mu-rad henüz padiflah ilân edildi¤inde, tahttan indirilen amcas› Abdülaziz’in 4 Haziran1876’da esrarengiz bir flekilde ölümü ve 15 Haziran’da da Çerkez Hasan’›n taht de-¤iflikli¤inde baflrolü olan Serasker Hüseyin Avni Pafla ile birlikte dört kifliyi öldür-mesi (Çerkez Hasan Olay›) gibi hadiseler, O’nun zaten hassas olan ruh sa¤l›¤›n›iyice bozdu. Tuhaf davran›fllar sergilemeye bafllayan V. Murad, 31 A¤ustos 1876’da“ak›l hastal›¤›” teflhisi ve fleyhülislaml›k fetvas›yla azledilip yerine kardefli II. Ab-dülhamid tahta geçirildi. V. Murad 1904 y›l›ndaki ölümüne dek ömrünün son 29y›l›n›, Ç›ra¤an Saray›’nda ve yine bir “mahpus” olarak geçirecektir.

V. Murad ve Yeni Osmanl›lar: Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda anayasal› ve parlamentolu biryönetim kurmay› amaçlayan Yeni Osmanl›lar, meflrutiyet taraftar› bir padiflaha ihtiyaç du-yuyordu. Meflrutiyet taraftarl›¤›yla birlikte “Veliahd” da olan Murad ise, kendisini tahta ta-fl›yacak bir destek ar›yordu. Her iki taraf da Sultan Abdülaziz’i meflrutiyetin önünde bafll›-ca engel olarak görmekteydi. Nitekim, Kad›köy Fikirtepe’deki V. Murad Av Köflkü’nde, Ve-liahd ile Yeni Osmanl›lar› (Nam›k Kemal, Ziya Pafla, fiinasi vb.) bir araya getiren gizli gö-rüflme ve toplant›lar yap›l›yordu. Bu köflk ve buradaki toplant›lar, Abdülaziz’in askeri birdarbeyle tahttan indirilmesi ve yerine ye¤eni V. Murat’›n geçirilmesinde mühim bir rol üst-lendi.

V. Murad’›n Yeni Osmanl›lar ile iliflkisi konusunda flu makaleye bak›n›z: Davut Hut,(2009),“Veliahd Murad-Yeni Osmanl›lar ‹liflkisinde Fikirtepe V. Murad Köflkü”, Türk Kül-türü ‹ncelemeleri Dergisi, say›: 20 s. 101-142.

176 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P





Islahat Ferman›’n› tan›mlayabilme

Farkl› dinî, kültürel ve etnik unsurlar, Osmanl›Devleti’nin toplumsal kompozisyonunu meyda-na getiriyordu. Osmanl› “millet sistemi”ni de fle-killendiren bu yap›n›n temel unsurlar›ndan biride, yine farkl› din ve mezheplere mensup olangayrimüslimler idi. 19. yüzy›l›n bafllar›na kadarbar›fl ve huzur içerisinde yaflayan Osmanl› H›ris-tiyanlar›, Frans›z devriminin getirdi¤i rüzgâr›n daetkisiyle zaman zaman ayaklanm›fllard›r. Ancak,Osmanl› H›ristiyanlar›n›n ayaklanmalar›n›n birsebebi de, dindafllar› olan Avrupal›lar taraf›ndank›flk›rt›lmalar›yd›. Avrupal› büyük devletler veRusya (Düvel-i Muazzama), Osmanl› Devleti’ninAvrupa’dan tamamen at›l›p tasfiye edilmesiniamaçlamakta ve buna da “do¤u sorunu” ad›n›vermekteydiler. Bu flartlar alt›nda varl›¤›n› ve top-rak bütünlü¤ünü korumaya çal›flan Osmanl› ‹m-paratorlu¤u ise, devlet ve toplumsal yap›s›n› mo-dernlefltirmek için ordu, yönetim ve sosyal alan-larda genifl çapl› reformlar yapm›flt›r. 1839’da ilanedilen Tanzimat Ferman› ile de, devlet yap›s› vetoplumsal düzen modernlefltirilmek istenmifltir.Bu ferman ile sa¤lanmaya çal›fl›lan kanun üstün-lü¤ü ve eflitlik anlay›fl›, 1856’da ilan edilen Isla-hat Ferman› ile pekifltirilmeye çal›fl›lm›flt›r. Os-manl› Devleti K›r›m Savafl›’nda, Rusya’ya karfl›müttefikleri Avrupa devletleriyle birlikte savafl-m›flt›. Savafl sonunda imzalanan Paris Antlaflma-s›’yla ise, toprak bütünlü¤ü Avrupa devletleriningarantisi alt›na al›nm›fl ve bir “Avrupa devleti”say›lm›flt›. Fakat Avrupal›lar, buna karfl›l›k olarakdindafllar› Osmanl› H›ristiyanlar›n›n haklar›n› dagaranti alt›na almak istemifllerdir. Nitekim, ParisAntlaflmas›’na koydurduklar› bir maddeyle de,Islahat Ferman›’n›n ilan edilmesini sa¤lam›fllar-d›r. Tanzimat Ferman›’na göre, ilan edilmesindeAvrupa etkisi ve bask›s› aflikâr olan Islahat Fer-man›, temelde Osmanl› gayrimüslimlerini Müslü-man tebaa ile hukuki aç›dan eflit haklara sahiphâle getirmifltir.

Islahat Ferman› ile birlikte yo¤unlaflan d›fl mü-

dahaleler dönemini ve Müslüman tebaan›n gös-

terdi¤i tepkileri aç›klayabilme

Islahat Ferman›’n›n milletler aras› bir antlaflmadayer almas› ve yaln›zca gayrimüslimlerin hak veözgürlüklerine vurgu yapmas›, Osmanl› Devle-ti’ni pek çok aç›dan zor bir süreçle karfl› karfl›yab›rakm›flt›r. Öyle ki, bu süreçte Avrupal› devlet-ler, gayrimüslimlerin durumlar›n› bahane ederekOsmanl› Devleti’nin içifllerine müdahale etmeyebafllam›flt›r. Bu ise, temelde bir “iç sorun” olanOsmanl› gayrimüslimlerini, Avrupa’n›n siyasi et-kisine aç›k bir hâle getirmifl ve böylece toplum-sal ayr›flma ve parçalanmay› h›zland›rm›flt›r. Isla-hat Ferman›’n›n ilan edilmesinden k›sa bir süresonra, Müslümanlar’la H›ristiyanlar aras›nda mey-dana gelen bir dizi olay, bu tepkinin en aç›k ör-nekleridir: Cidde Olaylar› ve arkas›ndan patlakveren Suriye ve Lübnan hadiseleri, bu türden ça-t›flmalar olup devleti ciddi krizlerle karfl› karfl›yab›rakm›flt›r. Avrupal› büyük devletlerin bu olay-lardaki politikalar› ise, olaylara do¤rudan müda-hale etmek ve bask› yapmak fleklinde belirmifltir.Bu durum, devleti, d›fl müdahaleye aç›k ve ba-¤›ms›z politika izlemekten uzak bir konuma ge-tirmifltir. Ayn› dönemde, S›rbistan-Karada¤, Her-sek ve Girit’te meydana gelen ve zaman zamanH›ristiyan-Müslüman çat›flmas›na dönüflen kar›-fl›kl›klar da Islahat Ferman›’yla ba¤lant›l›yd›. Zi-ra, Rusya’n›n geleneksel Panislavizm k›flk›rtmala-r›n›n etkisindeki H›ristiyanlar, Islahat Ferma-n›’ndan da cesaret alarak ayaklanm›fllar ve Müs-lümanlara sald›rmaya bafllam›fllard›. Çat›flmalar›nortaya ç›kmas›nda, Müslümanlar›n -eflitli¤i geti-ren- Islahat Ferman›’na gösterdi¤i tepkiler de kufl-kusuz etkili olmufltur. Sonuçta, ayaklanma ç›kanbölgelerdeki özerk yap›lar biraz daha kuvvetlen-mifltir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

178 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

‹ç ve d›fl geliflmeler ›fl›¤›nda Abdülaziz dönemini

aç›klayabilme

Gelenekçi olmas›na ra¤men ilk kez olarak yurt-d›fl› seyahate ç›kan padiflah, bay›nd›rl›k, e¤itim,ulafl›m ve haberleflme alanlar›nda genifl reform-lar›n yap›lmas›n› sa¤lam›flt›r. 1869’da Süveyfl Ka-nal›’n›n aç›lmas› ise, dünya ticareti aç›s›ndan birdönüm noktas› olup, M›s›r’›n ‹ngiltere taraf›ndaniflgaline de yol açm›flt›r. Âli Pafla’n›n ölüp yerineMahmut Nedim Pafla’n›n sadrazam oldu¤u 1871y›l›ndan itibaren, Sultan Abdülaziz, devlet idare-sini do¤rudan eline almak suretiyle bask›c› biryönetimi benimsemifltir. Bu ise, Osmanl› Devle-ti’ne meflruti yönetimi getirmek için örgütlenenayd›nlar gurubunu, yani Yeni Osmanl›lar› sahne-ye ç›karm›flt›r. Meflrutiyet’in birinci kez ilan edil-mesinde baflrolü oynayan baflar›l› bürokrat Mid-hat Pafla da yine ayn› dönemin ürünüdür. Abdü-laziz döneminde, saray masraflar›n›n artmas›n›nyan›nda K›r›m Savafl›’ndan beri al›nan d›fl borç-larla gerçeklefltirilen kalk›nma çabalar›, devletinmâli durumunu iflas noktas›na getirmifltir. Nite-kim, 1875’te devletin d›fl borçlar›n› ödeyemeye-ce¤i ilan edilmiflti. 1871 sonras›nda, Mahmut Ne-dim Pafla-Kont ‹gnatiyef ikilisinin etkisiyle ortayaç›kan Osmanl›-Rus yak›nlaflmas›na devletin mali-yesinin iflas› da eklenince, Avrupa kamuoyu h›z-la Osmanl› Devleti aleyhine dönmüfltür. Rus-ya’n›n etkisiyle Balkanlar’da patlak veren ayak-lanmalar, Selanik Olay›, Avrupa’n›n bitmez tü-kenmez müdahaleleri ve bunlara tepki olarak ‹s-tanbul’da ortaya ç›kan gerginlikler, askeri ve sivilkanad› olan bir cuntan›n harekete geçmesine vetaht de¤iflikli¤ine neden olmufltur. Abdülaziz dar-beyle tahttan indirilmifl, ancak Meflrutiyeti ilanetmek üzere tahta geçirilen V. Murad’›n padiflah-l›¤› da çok k›sa sürmüfltür. Bütün bunlar, Meflru-tiyet’i ilan etme sözü veren II. Abdülhamid’e pa-diflahl›k yolunu açm›flt›r ki, bu da 33 y›l sürecekolan yeni ve kendine has bir dönemin bafllamas›anlam›na geliyordu.

1877-1878 Osmanl›-Rus Savafl›’na sebep olan

geliflmeleri irdeleyebilme

Yukar›daki geliflmelere paralel olarak, Avrupakamuoyu da h›zla Osmanl› Devleti aleyhine dö-nerken, en ateflli Panislavistlerden biri olan Ruselçisi ‹gnatiyef ise Balkanlar› Osmanl› Devle-ti’nden kopartabilmek için yo¤un bir gayret gös-teriyordu. Balkanlar, Panislavizm propaganda-s›yla kaynamaya bafllam›flt›. 1875’te Hersek H›-ristiyanlar› aras›nda, 1876’da ise Bulgarlar aras›n-da patlak veren ayaklanmalar, Rusya ile bafllaya-cak büyük savafl›n kilometre tafllar›yd›. Düvel-imuazzaman›n, Osmanl› Devleti’nin ba¤›ms›zl›kve egemenli¤iyle ba¤daflmayan art niyetli reformönerileri, ise hep sonuçsuz kalm›flt›r. Bu s›ralar-da, Osmanl› Devleti’nin baflkenti de büyük birgerginlik içindeydi: Devletin mâli iflas›yla baflla-yan kötü gidifle, Softalar ayaklanmas› ve SelanikOlay› da eklenince, Avrupa ve Rusya’ya karfl› du-yulan nefret daha da artm›flt›r. Abdülaziz’in taht-tan indirilip yerine V. Murad’›n geçirilmesi ve k›-sa süre sonra da II. Abdülhamid’in padiflah yap›l-mas› da kötü gidifli durduramam›flt›r. Sonuçta,devletin içinde bulundu¤u zay›f ve çalkant›l› du-rumdan faydalanan Rusya, savafl ilan etmek su-retiyle Osmanl› Devleti’ni büyük bir felaketle kar-fl› karfl›ya b›rakm›flt›r.

3NA M A Ç

4NA M A Ç


1. Islahat Ferman›’na uluslar aras› nitelik kazand›rantemel özellik afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Avrupal› büyük devletlerin iste¤iyle haz›rlanmas›b. Paris Bar›fl Antlaflmas›’na bir madde olarak ek-

lenmifl olmas›c. K›r›m Savafl› sonunda ilan edilmesid. Osmanl› Devleti’ndeki gayrimüslimlerin hak ve

ayr›cal›klar› için haz›rlanmas›e. Osmanl› Devleti’nin Ferman’la Avrupa devletle-

rinin deste¤ini sa¤lamak istemesi

2. Afla¤›dakilerden hangisi Islahat Ferman›’n›n temelözelliklerinden biri de¤ildir?

a. Gayrimüslim tebaaya yönelik olarak haz›rlan-m›flt›r.

b. Avrupal› devletlerin iste¤iyle haz›rlanm›flt›r.c. Müslim ve gayrimüslim tebaa aras›nda eflitli¤i

sa¤lamak için haz›rlanm›flt›r.d. Paris Bar›fl Antlaflmas›’na bir madde olarak ko-

nulmuflture. Osmanl› gayrimüslimlerinin devlete daha s›k›

ba¤larla ba¤lanmalar›n› sa¤lam›flt›r.

3. Lübnan olaylar› bafllang›çta hangi etnik ve dini top-luluklar aras›nda patlak vermifltir?

a. Araplar-Kürtlerb. Nusayriler-Türkmenlerc. Maruniler-Dürzilerd. Museviler-H›ristiyanlare. H›ristiyanlar-Kürtler

4. Osmanl› Devleti d›fl›ndaki yabanc› ülkelere resmi zi-yaret maksad›yla giden ilk ve tek Osmanl› padiflah› han-gisidir?

a. II. Abdülhamitb. Abdülmecitc. V. Muratd. V. Mehmet Reflate. Abdülaziz

5. Süveyfl Kanal›’n›n aç›lmas›, sömürgelerine uzananyolun güvenli¤i konusunda özellikle hangi devleti do¤-rudan ilgilendirmifltir?

a. ‹ngiltereb. Fransac. Rusyad. Avusturya-Macaristane. Almanya

6. Girit’te 1866 ayaklanmas›n›n patlak vermesi üzerine,Osmanl› Devleti düzeni sa¤lamak ve ›slahat yapmakamac›yla adaya kimi göndermifltir?

a. Âli Paflab. Keçecizade Fuat Paflac. Hüseyin Avni Paflad. Mahmut Nedim Paflae. Midhat Pafla

7. 1875 y›l›nda Hersek’te ç›kan ayaklanman›n temelsebebi nedir?

a. Osmanl› ordusu taraf›ndan yap›lan askeri ha-rekât

b. Hersek’in sahip oldu¤u co¤rafi konumc. Vergi meselesinden dolay› H›ristiyan köylülerin

ayaklanmas›d. Avusturya-Macaristan’›n bölgede yapt›¤› propa-

gandae. Hersek H›ristiyanlar› aras›ndaki anlaflmazl›klar

8. Selanik Olay›’n›n uluslar aras› bir sorun haline gel-mesinde hangi geliflme bafll›ca etken olmufltur?

a. Osmanl› Devleti’nin flehirde ald›¤› güvenlik ted-birleri

b. Frans›z ve Alman konsoloslar›n›n öldürülmesiy-le Avrupal› devletlerin savafl gemilerini SelanikLiman›’na göndermeleri

c. Selanik’teki etnik ve dini yap›d. Rus elçisi ‹gnatiyef’in Panislavist faaliyetlerie. Olay üzerine ‹stanbul’da meydana gelen ger-

ginlik

9. 13 May›s 1876’da Osmanl› hükümetine tebli¤ edilenBerlin Memorandumu’nun sonuçsuz kalmas›nda hangidevletin tavr› etkili olmufltur?

a. Rusyab. Avusturya-Macaristanc. Almanyad. ‹ngilteree. Fransa

10. Afla¤›dakilerden hangisi Abdülaziz’in tahttan indiril-mesinde etkili olmam›flt›r?

a. Mütercim Rüfltü Paflab. Hüseyin Avni Paflac. Hasan Hayrullah Efendid. Midhat Paflae. Mahmut Nedim Pafla


180 Osmanl › Tar ih i (1789-1876)

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Islahat Ferman›’n›n ‹lanEdilmesi ve Özellikleri” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Islahat Ferman›’n›n ‹lanEdilmesi ve Özellikleri” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Suriye ve Lübnan Olaylar›(1860-1861)” konusunu yeniden gözden geçi-riniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Abdülaziz’in Avrupa Seya-hati” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “M›s›r’›n Durumu ve SüveyflKanal›’n›n Aç›lmas› (1869)” konusunu yenidengözden geçiriniz.

6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girit ‹syan› ve Sonuçlar›(1866-1869)” konusunu yeniden gözden geçi-riniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Doksanüç Harbi’nin AyakSesleri: Hersek Ayaklanmas›” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Selanik Olay› ve ‹stan-bul’daki Gerginlik” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sonuçsuz Kalan Bir Giri-flim: Berlin Memorandumu” konusunu yenidengözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sultan Abdülaziz’in Tahttan‹ndirilmesi ve Ölümü” konusunu yeniden göz-den geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Gayrimüslimlere yeni hak ve imtiyazlar sa¤layan IslahatFerman›, özellikle Müslüman ahali üzerinde olumsuzbir etki yaratm›flt›. Zira ferman, Müslümanlar›n üstün vehâkim konumunu -kâ¤›t üzerinde de olsa- ortadan kal-d›rm›fl, bu durum ise iki taraf aras›ndaki gerginlikleriartt›rm›flt›r. Islahat Ferman›’na bir tepki olarak ortaya ç›-kan Cidde olaylar›nda ‹ngiltere ve Fransa’n›n sert mü-dahalesi de Müslümanlar’›n öfkesini ço¤altm›flt›.

S›ra Sizde 2

1871 y›l›nda, Avrupa yanl›s› Sadrazam Âli Pafla’n›n öl-mesi ve yerine Mahmut Nedim Pafla’n›n sadrazam ol-mas›, d›fl politikada Osmanl›-Rus yak›nlaflmas›n› bera-berinde getirmifltir. Mahmut Nedim Pafla, dönemin Russefiri ve ayn› zamanda koyu bir Panislavist olan Kont‹gnatiyef’in derin flahsi nüfuzu alt›ndayd›. Bu durum,kendisini Rus yanl›s› yapt›¤› gibi, d›fl poltikada da ibre-nin Rusya taraf›na çevrilmesine neden olmufltur.

S›ra Sizde 3

Daha önce Rusya için casusluk yapm›fl olup, bu devle-tin Filibe konsoloslu¤una atanm›fl bulunan Naydin ileRusçuk konsolosu, Bulgar komitecilerle birlikte ayak-lanma haz›rl›klar›n› yo¤un bir flekilde sürdürmüfltü. Bus›rada, Rus ve S›rp casuslar›n›n yönlendirdi¤i âsiler, hertaraf› yak›p y›kmaya bafllam›fllard›r. Ayr›ca, PanislavistRus elçisi ‹gnatiyef’in baz› isteklerinin Mahmut NedimPafla taraf›ndan kabul edilmesi de topyekûn Bulgarayaklanmas›n›n önünü açm›flt›r.

S›ra Sizde 4

1875’te Hersek’te, 1876’da da Bulgaristan’da bafllayanayaklanmalar, Rusya ve Avrupal› devletlerin müdahale-leriyle uluslar aras› bir sorun haline gelmiflti. 1876 y›l›May›s ay› bafllar›nda meydana gelen ve zaman zamanMüslüman-H›ristiyan çat›flmas›na dönüflen Selanik olay›ise, Avrupal› devletlerin müdahalelerine karfl› zaten öf-keli olan Müslümanlar aras›ndaki gerginli¤i iyice artt›r-m›flt›. Buna bir de Mahmut Nedim Pafla’n›n Rus taraftar-l›¤› eklenince ‹stanbul’daki medrese talebeleri gösteri-ler yapmaya bafllad›. Padiflah›n, geçinemedi¤i MütercimRüfltü Pafla hükümeti yerine Mahmut Nedim Pafla’y› tek-rar sadrazam atayaca¤›na dair söylentiler üzerine Hüse-yin Avni, Midhat ve Mütercim Rüfltü Paflalar’›n bafl›n›çekti¤i cunta, 30 May›s 1876’da Abdülaziz’i askeri birdarbeyle tahttan indirmifl ve yerine V. Murad’› padiflahyapm›flt›r.



Armao¤lu, Fahir, (1997). 19. Yüzy›l Siyasi Tarihi (1789-

1914), Ankara.Buzp›nar, fiit Tufan, (2003). “Lübnan” (Osmanl›

Dönemi), Türkiye Diyanet Vakf› ‹slam Ansiklopedisi

(D‹A), Ankara, cilt XXVII, s. 248-254.Çetinsaya, Gökhan-Buzp›nar, fiit Tufan, (2005).”Midhat

Pafla”, D‹A, ‹stanbul, cilt XXX, s. 7-11.Gökbilgin, M. Tayyip, (1946). “1840’tan 1861’e Kadar

Cebel-i Lübnan Meselesi ve Dürziler”, TTK Belleten,

say›: 40 s. 641-703. Gülsoy, Ufuk, (1999). “Islahat Ferman›”, D‹A, ‹stanbul,

cilt XIX, s. 185-190.Jorga, Nikolae, (2005). Osmanl› ‹mparatorlu¤u Tarihi

çeviren: Nilüfer Epçeli, ‹stanbul, cilt VKaral, Enver Ziya, (1995). Osmanl› Tarihi, Ankara, cilt

VIII. Karpat, Kemal, (1994). “Eflak”, D‹A, ‹stanbul, cilt X, s.

466-469.Küçük, Cevdet, (1988). “Abdülaziz”, D‹A, ‹stanbul, cilt

I, s. 179-185.Sakao¤lu, Necdet, (2008). “Abdülaziz”, Yaflamlar› ve

Yap›tlar›yla Osmanl›lar Ansiklopedisi, ‹stanbul, ciltI, s. 34-38.

Serto¤lu, Mithat, (2011). Mufassal Osmanl› Tarihi, ciltVI, Ankara.

Shaw, Stanford J.-Shaw, Ezel Kural, (2000) Osmanl›

‹mparatorlu¤u ve Modern Türkiye 1808-1975, II,(Çeviren: Mehmet Harmanc›), ‹stanbul.

Tanör, Bülent, (2004). Osmanl›-Türk Anayasal

Geliflmeleri (1789-1980), ‹stanbul. Tukin, Cemal, (1996). “Girit”, D‹A, ‹stanbul, cilt XIV, s.

85-93.Türkgeldi, Ali fuat, (1987). Mesâil-i Mühimme-i

Siyasiyye, yay. Bekir S›tk› Baykal, Ankara, cilt I, III.Öztuna, Y›lmaz, (1990). Bir Darbenin Anatomisi,

‹stanbul.


osmanli tarİhİ (1789-1876)

Documents