Irena Pilch

Osobowość makiaweliczna rodzicówi ich dzieci : makiawelizm jakozagrożenie zdrowia i dobrostanujednostkiChowanna 2, 143-156

2008

IRENA PILCH

O sobow ość m akiaw e liczna rodz iców i ich dzieci

— m akiaw e lizm ja ko zagrożen ie zd row ia i dobrostanu jednos tk i

M a c h ia v e ll ia n p e r so n a li ty o f p a ren ts an d th e ir ch ild r en - M a c h ia v e ll ia n ism as a d a n g e r for h ea lth an d d ev e lo p m e n t o f an in d iv id u a l

A bstract: The article p resen ts th e role of p a re n ts ’ personality in th e developm ent of an individual, tak in g into consideration the fea tu res of p a re n ts ’ and child’s M achiavellian personality constitu ting h ea lth danger. An overview of th e stud ies on child’s M achia­vellianism was made, and the perspectives of the subject-m atter in question were outli­ned.

Key words: M achiavellianism , pathology, personality, adolescence.

144 Artykuły — Z ag ro żen ia zdrow ia i edu kacja zdrow otna.

Osobowość rodziców jest jednym z ważnych czynników, decydujących0 efektach socjalizacji w rodzinie. Isto tne s ą zarówno norm y i wartości, k tóre rodzice chcą przekazać potomstwu, jak i sposoby ich przekazyw a­nia, a także jakość codziennych interakcji. J e d n ą z właściwości, mogą­cych wpłynąć niekorzystnie n a proces socjalizacji dziecka, na treść spo­łecznego przekazu i jego rezultaty, je st osobowość m akiaw eliczna rodzi­ców. Człowiek reprezentujący ten typ osobowości, mający u podłoża uogól­nioną, negatyw ną postawę wobec innych ludzi oraz egocentryczną moty­wację, je st niezdolny do p rzekazania dziecku um iejętności niezbędnych w społecznym współżyciu. Analiza wpływu osobowości makiawelicznej rodziców na socjalizację dziecka w rodzinie jest trudna , ze względu na niewielki zasób badań empirycznych, których przedm iotem byli rodzice1 dzieci. Wyniki tych badań upow ażniają jednak do postaw ienia ważnych pytań, wymagających w przyszłości empirycznej weryfikacji.

M akiawelizm, rozum iany jako zm ienna osobowościowa, został wpro­wadzony do psychologii przez R icharda Christie. Badacz użył tego te rm i­n u do opisania syndrom u osobowości, którego is to tą było osiąganie celów interpersonalnych w skutek manipulacji partnerem interakcji ( C h r i s t i e , G e i s, 1970). K ryterium , służącym do określenia natężenia tej właściwo­ści, był stopień zgody z tw ierdzeniam i, zaczerpniętym i z dzieł Niccolo Machiavellego, renesansowego p isarza politycznego, tworzącymi skale m akiaw elizm u (Mach). W skład syndrom u wchodziły następujące w ła­ściwości: uogólniona negatyw na ocena innych ludzi, którzy uw ażani są za złych i niegodnych zaufania, akceptacja m anipulacji jako środka osią­gania celów, elastyczna moralność, nastaw ien ie n a kontrolę sytuacji, odporność n a wpływ społeczny, orientacja zadaniow a oraz b rak ciepła w kontaktach interpersonalnych.

Początkowo C hristie i jego współpracownicy byli pewni, że je d n ą z właściwości m akiaw elisty jest pozostawanie w norm ie psychicznej. Do­piero w badaniach późniejszych wykazano liczne związki m akiaw elizm u z patologią. Celem niniejszego a rtyku łu jest zaprezentow anie empirycz­nych dowodów na związki m akiaw elizm u z zaburzeniam i i chorobami psychicznymi oraz przegląd wyników dotychczas prowadzonych badań nad kształtow aniem się m akiaw elizm u u dzieci, a także przedstaw ienie propozycji dalszych badań w tym zakresie. Dotychczas bowiem badacze m akiawelizmu skupiali się prawie wyłącznie n a skutkach, jakie wywołuje m akiaw elizm ludzi dorosłych, przy czym fakt, że m akiaweliści są nie tylko pracow nikam i czy kierownikami, lecz także pierwszymi nauczycie­lam i swych dzieci, przekazującym i im w łasną, bardzo specyficzną wizję św iata i ludzi, w raz ze sposobami ich trak tow ania, nie był przedm iotem rozważań.

Irena Pilch: O sob ow ość m ak iaw eliczn a rodziców. 145

Związki makiawelizmu z patologią

Analizując zagrożenia, jakie niesie z sobą syndrom m akiawelizmu, możemy koncentrować uwagę zarówno na makiaweliście w roli rodzica - a więc osoby powołanej do zaspokajania wszelkich potrzeb małego dziec­ka oraz kształtującej jego system wartości i wzorce zachowania, jak i na m akiawelicznym dziecku w grupie rówieśniczej i w rodzinie. Aby zrozu­mieć związane z tym problemy, prześledźmy wyniki badań, wskazujące na szczególne pow iązania m akiaw elizm u z patologicznymi cechami i za ­chowaniami.

Związek m akiaw elizm u z psychopatią opisywany był w ielokrotnie na podstawie wyników badań dorosłych i dzieci ( M c H o s k e y , W o r z e l , S z y - a r t o , 1998, s. 192-210; M c H o s k e y 2001, s. 701-798; P a u l h u s , W i l ­l i a m s , 2002, s. 556-563; D r a h e i m , 2004). Zw iązek te n je s t ta k silny, a wyniki badań ta k pow tarzalne, że niektórzy badacze tra k tu ją obydwa konstruk ty jako tożsame. Byliby więc m akiaweliści „psychopa­tam i, którym się powiodło” czy też osobami zajmującymi środkow ą część w ym iaru psychopatii. Cechy dla psychopatii charakterystyczne, wpły­wające destrukcyjnie n a relacje in terpersonalne psychopaty, tak ie jak: słabość uczuć złożonych, błędy w ocenie otoczenia, impulsywność, b rak poczucia winy i wyrzutów sum ienia, nieum iejętność przew idyw ania czy b rak w glądu ( J a k u b i k , 1999), b ęd ą prawdopodobnie u m akiaw elisty obecne, choć w mniejszym natężeniu. B ędą one wpływały na pełnienie ról rodzicielskich, u trudn iając należyte zaspokajanie potrzeb psychicz­nych dziecka. W swych badaniach M c H o s k e y (2001) w ykazał także związek m akiaw elizm u z innym i rodzajam i zaburzeń osobowości u obu płci: osobowością pograniczną (borderline), paranoidalną, pasywno-agre- sywną. Najlepszymi predykatoram i m akiaw elizm u były właściwości oso­bowości pogranicznej, charakteryzującej się m.in. niezrównoważeniem emocjonalnym, im pulsywnym i zachowaniam i autodestrukcyjnym i oraz silnymi, lecz nietrw ałym i związkami z ludźmi ( J a k u b i k , 1999).

M akiawelizm koreluje także z narcyzmem, psychotyzmem (Al l s o p p , E y s e n c k , E y s e n c k , 1991, s. 29-41; M a r u s i ć , B r a t k o , Z a r e v s k i , 1995, s. 941-943), neurotyzmem ( R a m a n a i c h , B y r a v a n , D e t w i l e r , 1994, s. 937-938; S u t t o n , K e o g h , 2001, s. 137-149; P a u l h u s , W i l l i a m s , H a r m s , 2001) i tendencjam i paranoidalnym i ( C h r i s ­t o f f e r s e n , S t a m p , 1995, s. 67-70).

S j ö b e r g (2001, s. 79-95) ustalił, że makiawelizm łączy silna, u jem ­n a korelacja z inteligencją emocjonalną, a w kolejnych badaniach m akia ­welizm korelował z aleksytym ią oraz ujemnie - z em patią i samoaktualiza- cją ( S j ö b e r g , L i t t o r i n , 2003; W a s t e l l , B o o t h , 2003, s. 730-744).

10 „ C h o w a n n a ” 2008

146 Artykuły — Z ag ro żen ia zdrow ia i edu kacja zdrow otna.

W badan iach R u s h t o n a , C h r i s j o h n a i F e k k e n a (1981, s. 293-302) duży zestaw kw estionariuszy do analizy orientacji prospo­łecznej (mierzący m.in. altruizm , em patię, zainteresow anie społeczne) korelował ujem nie ze sk a lą m akiawelizm u. Autorzy określili m akiaw e­lizm m ia rą „nieodpowiedzialności społecznej”. W badan iach polskich stwierdzono negatyw ny związek między m akiaw elizm em a in teligencją społeczną ( Ś m i e j a, 2005, s. 23-36). M akiawelizm wiąże się także z in ­nymi niekorzystnym i zjawiskami, tak im i jak problemy interpersonalne, an tyspołeczne zachow anie, k łam stw o, oszustw o ( G u r t m a n , 1992, s. 989-1002; K a s h y , D e P a u l o , 1996, s. 1037-1051; W i r t z , K u m , 2004, s. 159-175; M c H o s k e y , 1999). W badaniach G u r t m a n a (1992) uzyskano m etodą samoopisu d ługą listę problemów odczuwanych przez m akiaw elistów w kon tak tach z ludźmi, zaw ierającą m.in. n ad m ie rn ą mściwość, skłonność do rywalizacji, trudność w uw zględnianiu potrzeb partnera, w zaufaniu innej osobie, podejrzliwość, zazdrość, trudność w wy­rażan iu podziwu, w yrażaniu uczuć wprost, okazyw aniu przyw iązania i odczuwaniu bliskości.

O graniczenia i trudności makiawelistów dotyczą głównie naw iązy­w ania i u trzym yw ania bliskich związków interpersonalnych. Podobne problemy m uszą się pojawić w sytuacji, gdy partneram i interakcji są w łasne dzieci. M akiawelista, przekazując swemu potom stwu niepożąda­ne normy i wzorce, może jednocześnie mieć duże trudności z zapewnieniem dzieciom bezpieczeństwa, ciepła i miłości, niezbędnych do prawidłowego ich rozwoju.

Makiawelizm dziecięcy - przegląd badań

Do badan ia m akiaw elizm u u dzieci używ ana jest zwykle skala K id­die Mach, w ersja skali M ach IV dla dorosłych ( C h r i s t i e , G e i s , 1970). M akiawelizm dzieci jest powiązany z kolejnością urodzenia - u n a js ta r ­szych dzieci jest niższy niż u młodszych ( T r i p a t h i , S i n h a , 1981, s. 58­61). Może to być zw iązane z odm iennym sposobem w ychow yw ania dzieci pierworodnych, a także z in n ą sy tuacją domową kolejnego rodzeń­stwa, zmuszonego do rywalizacji ze starszym i o względy rodziców. N a m a­kiaw elizm dzieci m ogą wpływać też cechy form alne rodziny. R i c k s i F r a e d r i c h (1999, s. 197-205) zanalizowali dane demograficzne, do­chodząc do wniosku, że w ystępuje zależność między wielkością rodziny macierzystej a makiawelizmem dorosłych: im mniejsza była rodzina, w któ­rej się wychowywali, tym większy poziom m akiawelizmu. M akiawelizm

Irena Pilch: O sob ow ość m ak iaw eliczn a rodziców. 147

je st związany z wiekiem dziecka - nasila się do późnej adolescencji, a do­piero potem maleje (M u d r a c k , 1989), oraz z p łcią - dziewczynki osiąga­ją zwykle wyniki niższe niż chłopcy.

Nie ulega wątpliwości, że tendencje makiaweliczne przekazyw ane są drogą społecznego uczenia się. Jednak otwarte pozostaje pytanie, czy mogą być także przekazyw ane w w yniku dziedziczenia. Pewne dowody świad­czą o dziedziczeniu a ltru izm u i em patii. Obie te właściwości korelują z m akiaw elizm em negatywnie. W i l s o n e ta l. , (1996, s. 285-299) na tej podstawie wnioskują, że m akiaw elizm może być częściowo uw arunko ­wany genetycznie. Je s t to jednak wyłącznie hipoteza wymagająca potwier­dzenia.

W jaki sposób rodzice ksz ta łtu ją postawę m akiaw eliczną swych dzieci? P rzypuszczalnie ten specyficzny zespół norm i przekonań p rzekazy ­w any jest w procesie socjalizacji, zarówno w w yniku modelowania, jak i dzięki identyfikacji z rodzicami. T ą drogą dokonuje się przejęcie makia- welicznego obrazu św iata jako pola w alki i ludzi jako cynicznych i n ie ­godnych zaufania. Jednocześnie dziecko uczy się konkretnych sposobów osiągania celów w relacjach interpersonalnych, z zastosowaniem przed ­miotowego trak tow an ia p a r tn e ra i m anipulacji. Towarzyszy tem u pobu­dzanie egocentrycznej motywacji dziecka i nau k a zaw ieszania lub wy­biórczego trak tow an ia norm i wartości moralnych, gdy ich respektow a­nie przeszkodziłoby w realizacji osobistego celu. Dziecko makiaweliczne zna norm y - wie, co jest dobre, a co złe, ale ta wiedza nie przeszkadza mu w ich nag inan iu lub łam aniu, gdy „sytuacja tego w ymaga”.

Hipoteza konkurencyjna oparta jest na założeniu, że dzieci uczą się roli kom plem entarnej w stosunku do ról granych przez rodziców. Zgod­nie z t ą hipotezą dzieci makiawelistów, od których rodzice wymagaliby podporządkow ania, przysw ajałyby schem at zachow ania osoby podle­gającej m anipulacji, a więc ufnej i uległej, dzieci niem akiawelistów zaś wchodziłyby w rolę m anipulanta: dostrzegając „miękkość” i ufność swych rodziców, ćwiczyłyby się na tym podatnym m ateriale w sztuce m an ipu ­lacji.

D ruga z przedstawionych hipotez wydaje się mniej prawdopodobna. M ożna bez większego wysiłku wyobrazić sobie sytuację, gdy makiawe- liczny rodzic z prem edytacją w paja swym dzieciom sztywny system norm i wartości, k tóre nie s ą odbiciem jego osobistej postaw y wobec św iata oraz ludzi, lecz raczej służą zapewnieniu posłuszeństwa. Rodzic tak i może wymagać od dziecka całkowitego zaufania, lojalności, szczerości, czyli cech niemakiawelistów. Jednak, z drugiej strony, dziecko obserwując bez­pośrednio zachowania rodzica, dostrzega niespójność między tym i dwo­m a rodzajam i przekazu. Co będzie w tej sytuacji skuteczniej wpływało n a kształtow anie się postaw y dziecka? Jeśli m atka i ojciec różnią się pod

10*

148 Artykuły — Z ag ro żen ia zdrow ia i edu kacja zdrow otna.

względem makiawelizm u, a więc p róbują realizować odmienne ideały wychowawcze, sytuacja jest jeszcze bardziej skomplikowana. Gdy jed ­nak wyobrazimy sobie rodzinę, w której rodzice p rezen tu ją niemakiawe- liczny wzór zachowania, zaś dziecko nie pozostaje jednocześnie pod wpły­wem innej osoby znaczącej o wysokim makiawelizmie, k tó ra mogłaby pełnić rolę modelu, trudno zrozumieć, co mogłoby skłonić dziecko do przy­jęcia postaw y kom plem entarnej. Postaw a m akiaw eliczna nie w ynika przecież z prostej konstatacji, że w w ypadku niektórych ludzi m anipu la ­cja jest najp rostszą drogą osiągnięcia tego, na co m am y ochotę. Aby rozwi­jać ta k ą strategię, dziecko musi skądś czerpać wzory i przekonanie, że jest to droga słuszna. Inaczej musielibyśm y założyć, że dziecko jest „urodzo­nym m akiaw elistą” i jeżeli nie napotka oporu ze strony otoczenia (rodzi­ców), będzie ćwiczyć się w sztuce m anipulacji. Takie założenie nie wydaje się zasadne.

Próby weryfikacji wymienionych hipotez nie przyniosły ostatecznego rozstrzygnięcia. N a podstaw ie badań stwierdzono, że związki m akia- welizmu rodziców i ich dzieci zależą od wieku potomstwa. U dzieci po­niżej 6. roku życia m akiaw elizm dziecka i rodziców skorelowany był ujemnie ( Di e n , 1974, s. 508-516; D i e n , F u j i s a w a , 1979, s. 508-516), a u dzieci 12-17-letnich dodatnio ( K r a u t , P r i c e , 1976, s. 782-786; O ’Ke l l y , S o l a r , 1971, s. 265-266). N atom iast w grupie studentów kore­lacji nie znaleziono ( T o u h e y , 1973, s. 194-206). Gdyby na podstawie w skazanych wyników chcieć wnioskować, który z opisanych m echaniz­mów działa, należałoby założyć, że małe dzieci przyjm ują rolę komplemen­ta rn ą , następnie zm ieniają orientację n a drodze modelowania i identyfi­kacji, po czym orientacja ta ulega dalszym modyfikacjom, w zależności od wpływów środowiska pozarodzinnego.

Badanie K r a u t a i P r i c e ’a (1976) zwraca uwagę n a jeszcze je ­den aspekt omawianego problemu: przekonania makiaweliczne i tenden ­cja do zachowań manipulacyjnych m ogą się kształtow ać osobno. Dzieci w tym eksperymencie uczestniczyły w grze wymagającej skutecznego m a­nipulowania. Sukces dziecka w grze był skorelowany z makiawelizmem jego rodziców, lecz nie był związany z wynikiem samego dziecka w skali m akiaw elizm u dziecięcego. Można zatem sądzić, że dzieci nauczyły się skutecznych w tej sytuacji zachowań od swych rodziców, co jednak nie było równoznaczne z przejęciem makiawelicznego system u przekonań. W in ­nych badaniach z udziałem dzieci zakładano więc niesłusznie, że wynik w skali Kiddie Mach, mierząc przekonania dzieci, pozwala wyciągać wnioski dotyczące zachowania, co sprawdzało się wcześniej w grupach dorosłych. Być może w w ypadku dzieci związek ten nie jest tak i oczywi­sty. Dodatkowo, w eksperymencie K rau ta i Price’a okazało się, że tra f ­ność percepcji p a r tn e ra w grze nie była skorelowana z makiawelizmem

Irena Pilch: O sob ow ość m ak iaw eliczn a rodziców. 149

rodziców uczestnika, z czego autorzy w yciągają wniosek, że makiawe- liczni rodzice nie przekazali tej um iejętności swym dzieciom, być może dlatego, że będąc skutecznym i w przekonywaniu, nie rozwinęli w dzie­ciach zdolności odróżniania praw dy od fałszu.

M echanizm tw orzenia się postaw y makiawelicznej u dziecka w ro ­dzinie nie został wyjaśniony. Być może w grę wchodzą dodatkowe czyn­niki, wykraczające poza proste modelowanie czy przejmowanie roli kom ­plem entarnej w stosunku do roli rodzica. M akiawelizm to nie tylko po­staw y i zachowania manipulujące, lecz także przedmiotowy, zimny sto ­sunek do innych ludzi oraz b rak em patii. Wczesne zaburzenia rozwoju emocjonalnego dziecka, polegające n a przykład n a b rak u emocjonalnego dostrojenia m atk i i dziecka, s ą w stan ie ograniczyć zdolność do empa- tycznego reagow ania w kontak tach interpersonalnych, co może stać się podstaw ą makiawelicznego „syndromu chłodu”, niezależnie od poziomu makiawelizmu rodziców ( D r a h e i m , 2004).

Jak ie s ą charakterystyczne właściwości m akiaw elizm u dziecięcego? B adania m akiaw elizm u w grupach dziecięcych często potwierdzały p ra ­widłowości odkryte wcześniej w grupach dorosłych. W badan iu P o d e - r i c o (1987, s. 1041-1042) uzyskano korelację między makiawelizmem i lękiem u dzieci. M akiawelizm korelował także z psychotyzmem i neuro- tyzm em oraz negatyw nie ze sk a lą k łam stw a te s tu Eysencka, zaś korela ­cja z psychotyzmem była wyższa wśród chłopców ( S u t t o n , K e o g h , 2001, s. 137-148). W tym badan iu wykazano również, że z wiekiem w zra­sta cynizm i pesymizm dzieci, wyrażający się brakiem w iary w na tu rę ludzką. B a r n e t t i T h o m p s o n (1985, s. 295-305) dowiedli, że m a ­kiawelizm dziecięcy jest związany z n iższą em patią i m niejszą tendencją do pom agania innym (ocenianą przez nauczycieli). Jednocześnie dzieci m akiaweliczne nie wyróżniały się brakiem umiejętności przyjmowania perspektyw y p a r tn e ra w sytuacji pom agania, co oznacza, że s ą w stanie wykorzystywać tę umiejętność przeciwko innym, gdyż b rak im emocjonal­nej wrażliwości. Odpowiednikiem wielu eksperymentów, w których do­rośli makiaweliści wpływali na partnerów, nie stroniąc od oszustwa i k łam ­stwa, było badanie B r a g i n s k y (1970, s. 77-99), w którym dzieci n a ­mawiały rów ieśnika do zjedzenia gorzkich krakersów. M ali makiaweli- ści oszukiwali bardziej i byli bardziej skuteczni, a jednocześnie byli oce­nian i przez dorosłych obserwatorów jako uczciwsi od pozostałych dzieci.

Na specyficzne cechy m akiaw elizm u dziecięcego zw racają uwagę b a ­dania A n d r e o u (2000, s. 297-309), poświęcone przemocy wśród dzieci. M akiawelizm korelował zarówno ze znęcaniem się, jak i z byciem ofia­rą, ale tylko wśród chłopców. D okładna analiza w ykazała w grupie chłop­ców korelację niew iary w n a tu rę ludzką ze znęcaniem się nad innym i i doświadczaniem przemocy ze strony kolegów, nieufność w iązała się z do­

150 Artykuły — Z ag ro żen ia zdrow ia i edu kacja zdrow otna.

świadczaniem przemocy niezależnie od płci, a aprobata m anipulacji ko­relowała ze znęcaniem się nad innymi, lecz jedynie w grupie dziewcząt. Dzieci o najwyższym makiawelizmie należały do grupy przyjmującej na przem ian rolę dręczyciela i ofiary, najniższy makiawelizm zaś przeja ­w iała grupa dzieci niepodejmujących żadnej z tych ról. Wyniki badań Andreou stanow ią jeden z nielicznych, bezpośrednich dowodów empirycz­nych, świadczących o destrukcyjnej roli m akiawelizm u u dzieci.

Portrety dwóch typów młodocianych makiawelistów stworzył D r a - h e i m (2004) n a podstawie serii badań empirycznych. Opisał on dwa typy m akiaw elizm u u dzieci: zimny, cechujący się deficytem em patii i brakiem poczucia winy w sytuacji przekraczania normy, oraz gorący, związany z impulsywnością, wysokim lękiem i s łabą kon tro lą zachowa­nia. W spólną właściwością jest manipulacyjność, jednak cechy osobowości tych grup dzieci s ą odmienne. D raheim stwierdził, że typ zimny cechuje egoizm i wyrachowanie, m aterializm i in s trum en ta lne podejście do lu ­dzi, a typ gorący jest złośliwy, niecierpliwy, nieprzyjm ujący odpowie­dzialności za swe czyny i przejawiający wiele konfliktów wewnętrznych. Obydwa typy korelu ją wysoko z psychopatią i ujem nie z inteligencją społeczną. Obydwa stanow ią, n a różne sposoby, potencjaln ie źródło problemów wychowawczych, jednak natężenie cech charakterystycznych jest związane z płcią dziecka. Cechy obydwu typów mogą współistnieć - za osoby szczególnie zagrożone pojawieniem się zachowań agresyw ­nych au tor uw aża chłopców z cechami ciepłej i zimnej osobowości jedno­cześnie.

Rodzina m a niewątpliwie największy wpływ n a kszałtow anie się po­staw makiawelicznych dziecka. Jed n ak w okresie do rastan ia i dorosłości socjalizacyjna rola rodziny macierzystej słabnie, ustępując miejsca wpły­wom innych grup i instytucji. J e s t rzeczą ciekawą, że niezależnie od śro­dowiska, m akiaw elizm maleje z wiekiem, a proces ten trw a do około 37. roku życia ( M u d r a c k , 1989, s. 1047-1050). Czterdziestoletni dorośli, badan i przez H u n t a i C h o n k o (1984) w początkach la t 80., wywo­dzili się z pokolenia studentów badanych 20 la t wcześniej przez C h r i ­s t i e g o i G e i s (1970). Mieli oni znacząco niższe wyniki w skali Mach, w porów naniu z w ynikam i ich rówieśników w badaniach sprzed lat. Nie jest więc praw dą, że każde kolejne pokolenie jest bardziej makiaweliczne. Być może makiaweliczna ideologia, stosowana w praktyce, w wielu wypad­kach weryfikowana jest i łagodzona w skutek osobistych doświadczeń kon tak tu z ludźmi. Jednak średni poziom m akiaw elizm u wśród s tuden ­tów, według źródeł amerykańskich, podwyższył się w ciągu ostatnich 40 la t w sposób isto tny ( W e b s t e r , H a r m o n , 2002, s. 435-445). Zapewne różnice te przypisać należy zm ianom społeczno-ekonomicznym, które także odzwierciedlać się będą w zm ianie modeli wychowania, w szkole

Irena Pilch: O sob ow ość m ak iaw eliczn a rodziców. 151

i w rodzinie. Ponieważ w badaniach W ebstera i H arm ona nie znalezio­no istotnych różnic w wynikach studentek i studentów, choć różnice płcio­we były reg u łą w poprzednich badaniach , au torzy przypuszczają, że jednym z ważnych czynników zm iany było rów noupraw nienie kobiet. M atki współczesnych studentek, wykształcone i wyemancypowane, prze­kazały córkom nie tylko w iarę we w łasne możliwości, pęd do kariery i mo­tywację sukcesu, lecz także bardziej makiaweliczny obraz świata, w k tó ­rym trw a w alka o sukces. K ilkadziesiąt la t tem u, gdy dziewczynki przy­gotowywane były raczej do roli żony i m atki, wzorzec tak i nie był społecz­nie pożądany.

Przyszłość badań nad makiawelizmem rodziców i ich dzieci

Rodzina jest pierwszym i przez długi czas najważniejszym środowi­skiem wychowawczym i miejscem socjalizacji dziecka (por. P r z e t a c z - n i k - G i e r o w s k a , T y s z k o w a , 1996). Członków rodziny łączą zwy­kle silne więzi emocjonalne, stanowiące źródło nagród i k a r społecznych. Rodzice s ą dla dzieci dostarczycielami sposobów zachowania i nauczycie­lam i przekazującymi wzorce postępowania. Od nich zależy w dużym stop­n iu św iat przeżyć emocjonalnych dziecka. M akiawelizm rodziców, będą­cy przykładem cechy kardynalnej w rozum ieniu Allporta, czyli takiej, k tó ra zm ienia jakość wszystkich pozostałych cech osobowości, z pewno­ścią stw arza specyficzny kon tekst wychowawczy, rzu tu jący n a rozwój dziecka.

Wpływ makiawelicznych rodziców może dokonywać się wprost, po­przez uczenie makiawelicznej wizji świata, którego główne elem enty s ta ­nowią: b rak zaufania do ludzi i św iat rozum iany jako a rena walki, ma- kiawelicznej tak tyk i zachowania, n a k tó rą składa się bogaty zestaw tech­nik m anipulacji, a także makiawelicznej moralności, której is to tą jest b rak skrupułów w wykorzystywaniu ludzi jako środków, służących do osiągania osobistych celów. Działanie nie w prost polega n a stw orzeniu specyficznych warunków i dostarczaniu niekorzystnych dla rozwoju dziec­ka doświadczeń, których is to tą jest chłód i emocjonalne wyobcowanie, nadm ierna kontro la lub obojętność, b rak em patycznego zrozum ienia i in strum en ta lne traktow anie. Nie wiemy, jaki zestaw metod wychowaw­czych s ą skłonni stosować m akiaweliczni rodzice - być może, zgodnie z ich opinią n a tem at w yw ierania wpływu, każda m etoda uznana za sku ­

152 Artykuły — Z ag ro żen ia zdrow ia i edu kacja zdrow otna.

teczną będzie dopuszczalna. Nie wiemy także, jakie s ą cele wychowaw­cze m akiaw elisty - czy bardziej zależy m u n a przekazaniu dziecku w łas­nej wizji św iata, co jednak sprawi, że będzie dużo trudn iej ufać m u i nim kierować, czy raczej wygodniej będzie stawiać dziecku odwrotne wym agania, co zapewni rodzicom większy komfort. Przytoczone wyniki badań św iadczą o tym, że obydwie sytuacje m ogą mieć miejsce, n a przy ­kład w zależności od w ieku dziecka. Być może od dziecka małego w ym a­ga się posłuszeństwa, starsze zaś przyuczane jest do „właściwych”, z punk ­tu widzenia makiawelisty, zachowań. Może być i tak , że oczekiwania ro ­dziców s ą zróżnicowane. W rodzinie dziecko skłaniane jest do przyję­cia roli kom plem entarnej w stosunku do makiawelicznych tendencji opie­kunów, poza rodziną zaś powinno powielać wzór zachowania rodziców. Niezależnie jednak od ideałów wychowawczych rodziców stanow ią oni dla dziecka pierwszy i najważniejszy wzór interakcji osobowych, trudno więc wyobrazić sobie, że m akiaweliczni rodzice u k sz ta łtu ją w dziecku postawę niem akiaw eliczną - o tw artą n a ludzi, u fn ą - lecz nie naiwną, uczciwą, zain teresow aną bliskim kontak tem z ludźmi, gotową do współ­pracy.

Ze względu n a specyfikę ról m atk i i ojca makiawelizm każdego z ro ­dziców może oddziaływ ać odm iennie . R óżnie może też p rzeb iegać w makiawelicznych rodzinach socjalizacja dziewcząt i chłopców. Stereo­typy ról płciowych m ogą sprawiać, że chłopcy b ęd ą przygotowywani do roli m anipulatora, a dziewczynki w większym stopniu do roli „ofiary”. Pozycja każdego z dzieci w rodzinie, wielkość rodziny, przynależność kla- sowo-warstwowa, obecność innych niż rodzice osób znaczących we wcze­snym okresie rozwoju dziecka to tylko niektóre czynniki mogące wpływy m akiawelicznych rodziców modyfikować. Wrodzone podstawy osobowo­ści dziecka również b ęd ą miały ogromne znaczenie. Bardzo ważne jest rozstrzygnięcie, czy - jak sugeru ją biolodzy ewolucyjni - manipulacyj- ność może mieć podstaw y genetyczne, a tym sam ym socjalizacja dzieci o różnych predyspozycjach w tym zakresie pow inna być prowadzona od­miennie. Przyszłe badan ia powinny rozstrzygnąć też kwestię wpływu ma- kiawelizm u rodziców n a trwałość i jakość ich m ałżeństwa, a więc także n a jakość relacji rodzinnych. Należy dowiedzieć się, jak m akiaw elista rozum ie i jak realizuje rolę rodzica, z n a tu ry długoterminową, w ym aga­ją cą odstąpienia od egocentryzmu, dużego emocjonalnego zaangażow a­n ia oraz tak ich zachowań, jak współpraca z małżonkiem, troska i opieka. S ą to zachowania typowe dla niemakiawelisty. Dotychczasowe badania, pokazujące pozytywny związek m akiaw elizm u z nastaw ieniem na wy­m ianę i negatyw ny z nastaw ieniem n a wspólnotę (C h e n, L e e - C h a i , B r a g h , 2001, s. 173-187), pow iązania ze s tra te g ią rozrodczą prefe ­ru jącą ilość, a nie jakość potom stwa ( F i g u e r e d o et al., 2005, s. 1349-

Irena Pilch: O sob ow ość m ak iaw eliczn a rodziców. 153

1360), a tak że n eg a ty w n ą relację z zau fan iem i odw zajem nianiem ( G u n n t h o r s d o t t i r , M c C a b e , S m i t h , 2002, s. 49-66; B u r k s , C a r p e n t e r , V e r h o o g e n , 2003, s. 195-216), św iadczą o tym, że pod­jęcie roli rodzica może być dla m akiaw elisty trudne.

Polska transform acja społeczno-gospodarcza i zw iązane z n ią zm ia­ny aspiracji i stylów życia m ogą kształtow ać silniejsze postaw y makia- weliczne młodych Polaków. Czynnikiem pośredniczącym może być przy­należność klasowo-warstwowa rodziny. Zbadanie, jak przynależność ta wpływa na przekaz rodzinny dotyczący makiawelizmu, pozwoliłoby okre­ślić grupy szczególnie narażone n a ideologię makiaweliczną.

Podsumowanie

J e s t wiele powodów, aby kształtow anie się osobowości makiawelicz- nej u dzieci uznać za zjawisko niekorzystne. Coraz więcej wyników b a ­dań pokazuje, że cecha ta nie służy ani jednostce, ani tym bardziej in ­nym ludziom, z którymi wchodzi ona w bliższe i dalsze relacje. Jeśli stw ier­dzimy, że podstaw ą psychicznego zdrowia i dobrostanu jest zaspokojenie potrzeb, a wiele z nich zaspokoić możemy jedynie wiążąc się z innym i ludźmi, dojdziemy do wniosku, że postaw a m akiaw eliczna zdecydowanie u tru d n ia ich zaspokojenie. Jeśli zgadzam y się z tezą, że współpraca le ­piej zaspokaja ludzkie potrzeby niż rywalizacja i że możliwe jest dobre funkcjonowanie grup, formalnych i nieformalnych, opartych n a współ­działaniu, m usim y przyznać, że obecność m akiaw elisty w takiej grupie rozsadza ją od wewnątrz, więc nie jest pożądana. Mimo pozorów przew a­gi nad innym i ludźmi m akiaweliści nie s ą w życiu bardziej zadowoleni ani nie odnoszą większych sukcesów ( H o l l o n , 1983, s. 432-434; H u n t , C h o n k o , 1984, s. 30-42), natom iast s ą bardziej narażen i n a różnego typu patologie.

Nie wiemy, jak stab ilna jest cecha m akiaw elizm u u dzieci, jednak niezależnie od tego możemy być pewni, że jej podstaw y k sz ta łtu ją się w rodzinie. Ponieważ właściwość ta wiąże się z n iekorzystną prognozą, szczególnie w sferze kontaktów interpersonalnych, poznanie m echani­zmów jej przekazyw ania oraz sposobów przejaw iania się m akiaw elizm u dziecięcego i jego skutków stanowi ważny, także z praktycznego p unk tu widzenia, problem badawczy.

154 Artykuły — Z ag ro żen ia zdrow ia i edu kacja zdrow otna.

Bibliografia

A l l s o p p J. , E y s e n c k H .J., E y s e n c k , S.B.G., 1991: Machiavellianism, as a com­ponent in psychoticism and extraversion. “P ersonality and Ind iv idual Differences”, Vol. 12 (1).

A n d r e o u E., 2004: B u lly /v ic t im problem s and their association w ith M achiavellia ­n ism and self-efficacy in Greek p rim ary school children. “B ritish Jo u rn a l of E duca­tional Psychology”, Vol. 74.

B a r n e t t M.A., T h o m p s o n S., 1985: The role o f perspective taking and em pathy in children’s M achiavellianism , prosocial behavior, and motive for helping. “Jo u rn a l of Genetic Psychology”, Vol. 146 (3).

B r a g i n s k y D.D., 1970: M achiavellianism and m anipulative interpersonal behavior in children. “Jo u rn a l of E xperim enta l Social Psychology”, Vol. 6.

B u r k s S.V., C a r p e n t e r J.P., V e r h o o g e n E., 2003: Playing both roles in the trust gam e . “Jo u rn a l of Economic Behavior and O rganization”, Vol. 51.

C h e n S., L e e - C h a i A.Y., B r a g h J.A., 2001: Relationship orientation as a m o­derator o f effects o f social pow er . “Jo u rn a l of P ersonality and Social Psychology”, Vol. 80 (2).

C h r i s t i e R., G e i s F.L., 1970: S tudies in M achiavellianism . New York.C h r i s t o f f e r s e n D., S t a m p C., 1995: E xam in ing the relationship between M a ­

chiavellianism and parano ia . “Psychological R eports”, Vol. 76.D i e n D.S., 1974: Parental M achiavellianism and ch ildren’s cheating in Japan. “Jo u r ­

n a l of Cross C u ltu ral Psychology”, Vol. 10.D i e n D.S., F u j i s a w a H., 1979: M achiavellianism in Japan: A longitudinal study.

“Jo u rn a l of C ross-C ultural Psychology”, Vol. 10.D r a h e i m Sz.E., 2004: M akiaw eliczna osobowość niepełnoletniego św iadka. Poznań.F e h r B., S a m s o m D., P a u l h u s D.L., 1992: The Construct o f M achiavellianism :

Twenty Years Later. In: Advances in personality assessment. Vol. 9. Eds. C.D. S p i e l ­b e r g e r , J.N . B u t c h e r . Hillsdale.

F i g u e r e d o A.J., V a s q u e z G., B r u m b a c h B.H., S e f c e k J.A., K i r s n e r B.R., J a c o b s W.J., 2005: The K-factor: Ind iv id u a l differences in life history strategy. “Personality and Individual Differences”, Vol. 39.

G u n n t h o r s d o t t i r A., M c C a b e K., S m i t h V., 2002: Using the M achiavellia ­n ism instrum ent to predict trustworthiness in a bargaining gam e . “Jo u rn a l of Eco­nomic Psychology”, Vol. 23.

G u r t m a n M.B., 1992: Trust, distrust, and interpersonal problems: A circumplex ana ­lysis. “Jo u rn a l of Personality and Social Psychology”, Vol. 62.

H o l l o n C.J., 1983: M achiavellianism and m anagerial work a ttitudes and perceptions. “Psychological R eports”, Vol. 52.

H u n t S.D., C h o n k o L.B., 1984: M arketing a n d M achiavellianism . “Jo u rn a l of M ar­keting”, Vol. 48.

J a k u b i k A., 1999: Zaburzenia osobowości. W arszawa.K a s h y D.A., D e P a u l o B.M., 1996: Who lies? “Jo u rn a l of Personality and Social

Psychology”, Vol. 70.K r a u t R.E., P r i c e J.D., 1976: M achiavellianism in parents and their children. “Jo u r ­

na l of personality and Social Psychology”, Vol. 33 (6).

Irena Pilch: O sob ow ość m ak iaw eliczn a rodziców. 155

M a r u s i ć I., B r a t k o D., Z a r e v s k i P., 1995: Self-reliance and some personality traits: sex differences. “Personality and Ind iv idual Differences”, Vol. 19 (6).

M c H o s k e y J.W., 2001: M achiavellianism and personality dysfunction. “P ersonality and Individual Differences”, Vol. 31.

M c H o s k e y J.W., W o r z e l W., S z y a r t o C., 1998: M achiavellianism and psycho­pathy . “Jo u rn a l of P ersonality and Social Psychology”, Vol. 74.

M u d r a c k P.E., 1989: Age-related differences in M achiavellianism in an a d u lt sample. “Psychological R eports”, Vol. 64.

O ’K e l l y V, S o l a r D., 1971: M achiavellianism in parents and children. “Psychologi­cal R eports”, Vol. 29.

P a u l h u s D.L., W i l l i a m s K., H a r m s P., 2001: S hedd ing light on the D ark Triad o f personality: narcissism, M achiavellianism , and psychopa thy . S an Antonio. [Refe­r a t prezentow any n a Zjeździe SPSP].

P a u l h u s D.L., W i l l i a m s K.M., 2002: The D ark Triad o f personality: Narcissism , M achiavellianism and psychopathy . “Jo u rn a l of R esearch in Personality”, Vol. 36.

P o d e r i c o C., 1987: M achiavellianism and anxiety am ong Ita lian children. “Psycholo­gical R eports”, Vol. 60.

P r z e t a c z n i k - G i e r o w s k a M., T y s z k o w a M., 1996: Psychologia rozwoju czło­wieka. W arszawa.

R a m a n a i c h N.V., B y r a v a n A., D e t w i l e r F.R.J., 1994: Revised N E O Persona­lity Inventory profiles o f M achiavellian and non-M achiavellian people. “Psychologi­cal R eports”, Vol. 75.

R i c k s J. , F r a e d r i c h J., 1999: The Paradox of M achiavellianism : M achiavellia ­n ism M ay M ake for Productive Sales but Poor M anagem ent Reviews. “Jo u rn a l of Business E th ics”, Vol. 20.

R u s h t o n J.P., C h r i s j o h n R.D., F e k k e n G.C., 1981: The altruistic personality and the self-report a ltru ism scale. “P ersonality and Individual Differences”, Vol. 2.

S j ö b e r g L., 2001: Em otional intelligence: A psychom etric analysis. “E uropean Psycho­logist”, Vol. 6 (2).

S j ö b e r g L., L i t t o r i n P., 2003: Em otional intelligence, personality and sales perfor­mance. SSE /E FI W orking P ap e r Series in B usiness A dm in istra tion , no 2003:8, C enter for R isk Research, Stockholm School of Economics.

S m i e j a M., 2005: Inteligencja społeczna a osobowość. „Psychologia jakości życia”, n r 4/1.

S u t t o n J., K e o g h E., 2001: Components o f M achiavellian beliefs in children: rela­tionships w ith personality . “Personality and Individual Differences”, Vol. 30.

S z m a j k e A., 2001: Jacyż są makiaweliści. W: Od m yśli i uczuć do decyzji i działań. Red. D. D o l i ń s k i , B. W e i g l . W arszawa.

T o u h e y J.C., 1973: Child-rearing antecedents and the emergence o f M achiavellia ­n ism . “Sociometry”, Vol. 36.

T r i p a t h i R.C., S i n h a Y., 1981: Social influence and development o f M achiavellia ­n ism . “Psychological R eports”, Vol. 26.

W a s t e l l C., B o o t h A., 2003: M achiavellianism: A n alexithym ic perspective. “Jo u r ­na l of Social and Clinical Psychology”, Vol. 22 (6).

W e b s t e r R.L., H a r m o n H.A., 2002: Com paring levels o f m ach iavellian ism of today’s college s tudents w ith college studen ts o f the 1960s. “Teaching B ussiness E thics”, Vol. 6.

W i l s o n D.S., N e a r D., M i l l e r R.R., 1996: M achiavellianism : A Synthesis o f the Evolutionary and Psychological Literature. “Psychological Bulletin”, Vol. 119 (2).

156 Artykuły — Z ag ro żen ia zdrow ia i edu kacja zdrow otna.

W i l s o n D.S., N e a r D.C., M i l l e r R.R., 1998: Ind iv id u a l differences in M achiavel­lian ism as a m ix o f cooperative and exploitative strategies. “Evolution and H um an Behavior”, Vol. 19.

W i r t z J., K u m D., 2004: Consumer cheating on service guarantees. “Jo u rn a l of Aca­demy of M arketing Science”, Vol. 32 (2).