PANEVROPSKI UNIVERZITET APEIRON BANJA LUKA

FAKULTET POSLOVNE EKONOMIJE

ŽELJKO GRUBLJEŠIĆ, DIPL. EK.

FAKTORI-POTENCIJALI I NJIHOV UTICAJ NA KVALITET

EKONOMIJE PREDUZEĆA

MAGISTARSKI RAD

BANJA LUKA, JUNI 2008.

PANEVROPSKI UNIVERZITET APEIRON BANJA LUKA

FAKULTET POSLOVNE EKONOMIJE BANJA LUKA

FAKTORI-POTENCIJALI I NJIHOV UTICAJ NA KVALITET

EKONOMIJE PREDUZEĆA

MAGISTARSKI RAD

Mentor: Kandidat:

Prof. dr Šefkija Berberović Željko Grublješić, dipl. ek.

Banja Luka, juni 2008.

S A D R Ž A J

Uvod ................................................................................................. 1

1. CILJ I PREDMET ISTRAŽIVANJA ..................................................................... 2

2. OSNOVNE ISTRAŽIVAČKE HIPOTEZE ............................................................ 3

3. PRIMJENA NAUČNO-ISTRAŽIVAČKIH METODA ......................................... 4

4. OČEKIVANI REZULTATI ISTRAŽIVANJA....................................................... 4

PRVI DIO

MATERIJALNO-ORGANIZACIONI SISTEM-

MEZOEKONOMIJA I NJEGOVE KARAKTERISTIKE ................... 5

I. POJAM I VRSTE SISTEMA ................................................................................. 5

II. KARAKTERISTIKE I VRSTE MATERIJALNO-ORGANIZACIONIH

SISTEMA .................................................................................................................. 7

III. MEZOEKONOMIJA- KARAKTERISTIKE, CILJEVI I

ORGANIZACIONI OBLICI .................................................................................... 8

IV. STRUKTURA MEZOEKONOMIJE ..................................................................... 11

1. Podsistem faktora - potencijala ........................................................................... 13

2. Podsistem procesa rada ......................................................................................... 15

2.1. Pojam i struktura procesa rada........................................................................ 15

2.2. Sadržaj i nosioci funkcije upravljanja......................................................... 16

2.3. Sadržaj i nosioci funkcije menadžmenta- rukovodjenja ............................. 16

2.4. Sadržaj i nosioci funkcije izvršenja ................................................................ 17

3. Podsistem ulaznih elemenata procesa rada - pojam i vrste ............................... 18

3.1. Angažovanje sredstava kao oblik ulaganja u proces rada .............................. 19

3.2. Trošenje kao oblik ulaganja u proces rada ..................................................... 22

3.2.1. Troškovi uslovljeni uspostavljanjem i korištenjem kapaciteta ................. 26

3.2.2. Dinamika troškova- ponašanje troškova u funkciji korišćenja kapaciteta 28

3.2.3. Pojam i značaj praga ekonomičnosti ........................................................ 34

4. Podsistem izlaznih elemenata procesa rada ........................................................ 37

4.1. Fizički obim rezultata rada ............................................................................. 37

4.2. Bruto produkt.................................................................................................. 39

4.3. Ukupan prihod ................................................................................................ 39

4.4. Dobitak ........................................................................................................... 40

DRUGI DIO

UTICAJ FAKTORA- POTENCIJALA NA KVALITET

EKONOMIJE ................................................................................. 42

I. POTENCIJALI I NJIHOV UTICAJ NA POSLOVNI USPJEH ............................. 42

1. Prirodni potencijal................................................................................................. 43

2. Tehnički potencijal ................................................................................................ 44

3. Makroekonomski potencijal- uslovi makroekonomije....................................... 47

4. Tržišni potencijal ................................................................................................... 48

5. Kadrovski potencijal ............................................................................................. 50

6. Finansijski potencijal............................................................................................. 53

7. Organizacioni potencijal ....................................................................................... 54

8. Naučni i informacioni potencijal .......................................................................... 56

II. METODE ZA MJERENJE KVALITETA EKONOMIJE......................................... 57

1. Značaj mjerenja uticaja pojedinih faktora na kvalitet ekonomije ................... 57

2. Metode za mjerenje kvaliteta ekonomije preduzeća .......................................... 58

2.1. Parcijalni izrazi kvaliteta ekonomije preduzeća ............................................. 59

2.1.1. Princip produktivnosti .............................................................................. 60

2.1.2. Princip ekonomičnosti .............................................................................. 64

2.1.3. Princip rentabilnosti.................................................................................. 69

2.2. Kompleksne metode za mjerenje kvaliteta ekonomije preduzeća ................... 73

2.2.1. Metod PER................................................................................................ 73

2.2.2. Metod DELSA .......................................................................................... 77

2.2.3. Metod Ekonometar ................................................................................... 82

TREĆI DIO

ANALIZA STRUKTURE I DINAMIKE MATERIJALNO-

ORGANIZACIONOG SISTEMA PREDUZEĆA MITTAL

RUDNICI PRIJEDOR ..................................................................... 88

I. FUNKCIONISANJE (KARAKTERISTIKE) RUDARSKE DJELATNOSTI

KAO ORGANIZACIONOG SISTEMA ................................................................. 88

II. OSNOVNI PODACI O PREDUZEĆU ...................................................................... 89

III. ANALIZA RASPOLOŽIVIH POTENCIJALA........................................................ 91

1. Analiza prirodnog potencijala .............................................................................. 92

1.1. Klimatski uslovi.............................................................................................. 95

1.2. Hidrološki potencijal ...................................................................................... 95

1.3. Geografski položaj.......................................................................................... 97

1.4. Saobraćajni potencijal..................................................................................... 98

1.5. Energetski potencijal .................................................................................... 100

1.6. Demografski potencijal................................................................................. 101

2. Analiza tehničkog potencijala............................................................................. 104

3. Analiza makroekonomskih uslova ..................................................................... 106

4. Analiza tržišnog potencijala................................................................................ 108

5. Analiza kadrovskog potencijala ......................................................................... 111

6. Analiza finansijskog potencijala......................................................................... 119

7. Analiza organizovanosti preduzeća.................................................................... 121

IV. ANALIZA ULAZNIH I IZLAZNIH ELEMENATA I OSTVARENIH

REZULTATA........................................................................................................ 123

V. ANALIZA PARCIJALNIH IZRAZA KVALITETA EKONOMIJE.................... 124

VI. MERENJE KVALITETA EKONOMIJE MATERIJALNO-

ORGANIZACIONOG SISTEMA METODOM DELSA .................................... 127

ZAKLJUČAK ............................................................................... 132

LITERATURA .............................................................................. 138

1

UVOD

Integracioni privredni procesi u svijetu i borba za tržište, velika konkurencija i

velika ponuda roba uz visok tehnički nivo opremljenosti sredstvima za rad, sve više

zaoštravaju uslove privređivanja i prisiljavaju privredne subjekte da se maksimalno

angažuju u borbi za sopstveni opstanak. Nauka se odomaćila u ekonomiji preduzeća, a

pogotovo u proizvodnim sistemima. Kako proizvesti tržišno prihvatljivu robu sa što nižom

cenom koštanja, a da je po kvalitetu odgovarajuća, pitanje je koje zaokuplja vodeće i

kreativne kadrove svakog mezoekonomskog sistema.

U velikim materijalno-organizacionim sistemima, koji troše mnogo sirovina i

repromaterijala, moraju se kontrolisati svi potencijali koji utiču na ulazne elemente

sistema. Svako odstupanje u negativnom smislu od standardnih ulaganja, a koja se

ogledaju kroz objektivne faktore uz standardnu kvalifikovanost, uz standardni intenzitet i

organizaciju rada, umanjuju izlazne rezultate, a kroz duži vremenski period dovode sistem

do egzistencijalne ugroženosti. Problemima troškova i angažovanja sredstava posvećuje se

sve veća pažnja, kako u nauci tako i u praksi.

Industrija ruda i metala ima veliku ulogu u svakom društvu, a njene specifičnosti se

ogledaju kroz:

• kapitalno intenzivna ulaganja,

• zahtev za dobre saobraćajne komunikacije,

• traži dobru kvalifikacionu strukturu i obučenost radnika,

• proces proizvodnje je dosta složen,

• rad je kontinuiran i bez prekida, sem zbog remonta i kvarova,

• tehnološki nivo brzo zastareva,

• veliki je potrošač sirovina i energije što utiče na mikrolokaciju sistema,

• uticaj tržišta je velik, čak presudan, za opstanak preduzeća,

• značajna je uvozno-izvozna grana,

• ekološki zagađuje okolinu mada se može uspješno rešiti, ali uz velika ulaganja,

• pored osnovnih djelatnosti često se praktikuju i dopunske.

2

Zbog svega navedenog, potrebno je stalno pratiti uticaje objektivnih faktora-

potencijala na uspješnost poslovanja i kvalitet ekonomije materijalno-organizacionog

sistema (prirodnih, tehničkih, društvenih), kvantificirati njihov uticaj na ulazne i izlazne

elemente, te preduzimati organizacione mjere u pravcu boljeg korištenja potencijala.

1. Cilj i predmet istraživanja

Cilj ovog istraživanja je sagledavanje i kvantitativna verifikacija uticaja pojedinih

faktora na kvalitet ekonomije privredjivanja, primjenjeno na konkretnom materijalno-

organizacionom sistemu, kako bi menadžment preduzeća mogao da usmjeri poslovne

aktivnosti ka maksimiziranju rezultata procesa reprodukcije. Osnovni problem koji treba

da se riješi je otklanjanje dejstva subjektivnih komponenti na objektivno uslovljene

veličine ulaznih i izlaznih elemenata procesa rada, potencirano na troškove kao element

ulaganja u proces reprodukcije. Pri tome je potrebno sinhronizovati uticaj faktora na

ostvarenje planskih ciljeva, uz optimalno korištenje kapaciteta, kako bi se doprinelo:

• prosperitetu materijalno-organizacionog sistema,

• poboljšanju standarda radnika, putem povećanja plata i drugih elemenata za

motivaciju zaposlenih,

• stvaranju veće akumulacije i osposobljavanju za nova investiciona ulaganja,

• osposobljenosti materijano-organizacionog sistema za tržišnu utakmicu u

uslovima stalnih promjena,

• usmjeravanju poslovne politike prema značajnim i složenim zadacima.

Predmet istraživanja su faktori- potencijali koji utiču ili mogu uticati na poslovne

rezultate materijalno-organizacionog sistema. Rezultati materijalno-organizacionog

sistema ne zavise samo od raspoloživih potencijala već i od načina na koji se oni koriste;

da li ostaju kao potencijalna mogućnost ili se organizacionim mjerama aktiviraju u cilju

postizanja višeg nivoa kvaliteta ekonomije. Stoga bi se izvršila identifikacija i klasifikacija

faktora-potencijala po njihovim vrstama i specifičnim karakteristikama, te načinu

djelovanja na proces reprodukcije i na ostvarene rezultate. U radu bi bio tretiran mogući

uticaj menadžmenta materijalno-organizacionog sistema na smjer djelovanja pojedinih

faktora, kako onih iz okruženja (objektivni faktori), tako i unutar preduzeća (subjektivni

faktori). Pored tog, predmet istraživanja su i drugi aspekti strukture materijalno-

3

organizacionog sistema, kao složenog mehanizma, i to: ulazni elementi procesa

reprodukcije, proces rada i njegove komponente, izlazni elementi procesa reprodukcije,

ostvareni rezultati sa karakteristikama svakog od njih, načinom njihovog funkcionisanja, te

njihova povezanost i interakcije. Istraživanje je projektovano na konkretnom materijalno-

organizacionom sistemu.

2. Osnovne istraživačke hipoteze

Poslovanje materijalno-organizacionih sistema odvija se pod uticajem brojnih

faktora. Oni predstavljaju raspoložive poslovne i razvojne mogućnosti koje utiču, ili pod

odredjenim uslovima mogu da utiču, na rezultate poslovanja, odnosno na kvalitet

ekonomije. Faktori, kao značajan podsistem materijalno-organizacionog sistema,

determinišu uslove poslovanja konkretnog preduzeća. Iako faktori različito djeluju na

poslovne rezultate, često se zanemaruju svi aspekti, karakteristike, način i smjer djelovanja

na kvalitet ekonomije. Kako će se oni iskoristiti, zavisi u velikoj mjeri od organizacione

sposobnosti za aktiviranje njihovog pozitivnog uticaja. U skladu s tim, u ovom istraživanju

se pošlo od sledećih hipoteza:

• da menadžment preduzeća često ne posvećuje dovoljno pažnje faktorima-

potencijalima koji utiču na poslovne rezultate, posebno njihovim karakteristikama

i specifičnostima, načinu i smjeru tog uticaja na kvalitet ekonomije procesa

reprodukcije,

• da poznavanje faktora-potencijala može značajno da doprinese stvaranju uslova za

njihovo aktiviranje u pozitivnom smjeru, ne samo sa stanovišta unutrašnjih

organizacionih mjera u preduzeću, već i na nivou makrosistema u pravcu

stvaranja povoljnih uslova društvene ekonomije za poslovanje materijalno-

organizacionih sistema,

• da se u praksi preduzeća nedovoljno koriste metode za kvantitativnu verifikaciju

uticaja pojedinih faktora na ostvarene rezultate, što je preduslov za vodjenje

ispravne poslovne politike.

Istraživanjem ove problematike na primjeru konkretnog preduzeća mogu se dati

modeli za utvdjivanje djelovanja pojedinih faktora na poslovni rezultat, te ukazati na

neiskorištene potencijale, što može biti putokaz za smanjenje razlike izmedju potencijalnih

4

i iskorišćenih mogućnosti, a u cilju stalnog podizanja kvaliteta ekonomije materijalno-

organizacionog sistema.

3. Primjena naučno-istraživačkih metoda

U postupku izrade ovog rada korišćena su naučna saznanja iz oblasti sistema kao

naučne realnosti, iz oblasti troškova, organizacije, istraživanja tržišta, empirijska saznanja,

i druga saznanja primjerena predmetu istraživanja. Pored opštih naučnih metoda koje su

korišćene u pripremanju i statističkoj obradi istraživačke gradje, kao što su statističko-

matematička metoda i metoda analize i sinteze, korištena je induktivna i deduktivna

metoda, te istorijska, normativna, komparativna i verifikaciona metoda (studija slučaja),

desk metoda i druge.

Kao istraživačka gradja korišteni su odgovarajući podaci i pokazatelji iz studija i

projekata koji su tretirali ovu problematiku, godišnjih izvještaja i analiza, statističkih

publikacija i sličnih izvora.

4. Očekivani rezultati istraživanja

Rezultati ovog istraživanja mogu naći svoju primjenu u vodjenju i upravljanju

mezoekonomskim sistemom. Primjena teoretskih saznanja na konkretnom slučaju daje

modele za analizu ostvarenih poslovnih rezultata i uticaja pojedinih faktora na poslovni

rezultat, što predstavlja osnovu za permanentno usmjeravanje poslovnih aktivnosti ka

postizanju optimalnih rezultata, ne samo tretiranog preduzeća već i šire. Takav pristup

tretiranoj problematici može da služi kao putokaz menadžmentu preduzeća za

maksimiranje poslovnih rezultata.

5

PRVI DIO

MATERIJALNO-ORGANIZACIONI SISTEM-

MEZOEKONOMIJA I NJEGOVE KARAKTERISTIKE

I. Pojam i vrste sistema

Svi sistemi predstavljaju skup- kompoziciju elemenata (dijelova) čiji medjusobni

odnosi počivaju na odredjenim zakonima i principima.1 Postoje razne definicije sistema,

zavisno od aspekta posmatranja i opštih karakteristika sistema. Ali, svaki sistem, bez

obzira na definiciju, čini sklad elemenata. Njegovi elementi ili komponente čine sadržaj

sistema i pretpostavka su za njegovo postojanje. Sistem se nalazi u okruženju, to jest u

sredini koja utiče na njega. Elementi posmatranog sistema su takodje sistem, koji imaju

svoje dijelove i svoje okruženje. Strukturu sistema čine njegovi dijelovi- elementi, njihovi

odnosi i veze. Stepen složenosti strukture bitno utiče na sistem i na njegovo pravilno

funkcionisanje. Neki sistemi nestaju, drugi nastaju, umjesto jednog stvara se dva ili više

sistema, a sve to se dešava u vremenskoj dinamici.

Sistemi se klasifikuju prema više obilježja, a najčešća podjela sistema je na:

(1) prirodne sisteme,

(2) tehničke sisteme,

(3) organizacione sisteme.

(1) Prirodni sistemi nastaju, funkcionišu i nestaju pod dejstvom prirodnih zakona.

Oni su brojni, a mogu se svrstati u: geološke, atmosferske, kosmičke i biološke.

(2) Tehnički sistemi su dijelovi prirodnih sistema, čija je kompozicija, pod uticajem

čovjekovog rada, prilagodjena ljudskim potrebama. Funkcionišu u skladu sa odredjenim

prirodnim zakonima i namjenskim karakteristikama proizašlim iz ljudskog rada. Oni su,

dakle, rezultat čovjekovog rada (zgrade, mašine i slično).

1 Kukoleča, S.: Organizaciono-poslovni leksikon, Rad, Beograd, 1986, str. 1387.

6

(3) Organizacioni sistemi su sve vrste tekovina koje je stvorio čovjek tokom svog

razvoja. Sastoje se od tehničkih i prirodnih sistema, a sam čovjek je dio organizacionog

sistema kao biološki podsistem. Organizacioni sistemi su vještački sistemi. Nastali su

svjesnom organizacionom aktivnosti čovjeka, imaju svoj cilj i stalno se usmjeravaju u tom

pravcu. Iz tog se vidi, da je ciljnost suštinska karakteristika organizacionih sistema.

Organizacioni sistemi se mogu podijeliti u tri grupe:

a) moralne,

b) instrumentalne,

c) materijalne.

a) Moralni organizacioni sistemi su sistemi osnovani radi ostvarenja nekog

moralnog cilja (npr. uspostavljanja odnosa medju ljudima), a njihov rezultat su odredjene

moralne vrijednosti.

b) Instrumentalni organizacioni sistemi obuhvataju sva čovjekova filosofska,

naučna, umetnička i stručna djela. Oni služe kao instrument preko kojih se zadovoljavaju

brojne potrebe ljudi i preduslov su društveno-ekonomskog razvoja.

c) Materijalni organizacioni sistemi se baziraju na odredjenim materijalnim

osnovama. Oni funkcionišu i kontrolišu se na potpunom ili djelimičnom materijalnom

ulazu i izlazu iz sistema. Postoji uska veza izmedju ulaza i izlaza, te je izlaz u funkciji

ulaza. Ovde spadaju svi ekonomski sistemi.

Sistemi mogu biti prosti i složeni; prosti sistemi imaju jedan ili mali broj elemenata,

a složeni veći broj elemenata. Jednoćelijski organizam je prost, a čovjek je složen sistem.

Ali, industrijski pogon je složen sistem, a čovjek na radnom mjestu je prost organizacioni

sistem. Dakle, složeniji sistem ima veći broj upravljačkih impulsa u jedinici vremena.

Prema dinamici, sistemi se dijele na statičke i dinamičke. U statičkim sistemima

nema potrebe za upravljanjem. Dinamički sistem je u procesima stalnih promjena koje

mogu biti endogene (npr. promjena strukture) i egzogene (promjene funkcionisanja).

Prema predvidjanju ponašanja, sistemi se dijele na determinisane i nedeterminisane

sisteme. Determinisanim sistemima je moguće predvidjeti ponašanje (npr. pojedini

prirodni sistemi), a kod nedeterminisanih to nije moguće (npr. pojedini organizacioni

sistemi).

Prema povezanosti sa okruženjem, sistemi mogu biti otvoreni i zatvoreni. Otvoreni

sistemi razmjenjuju impulse sa okruženjem, dok zatvoreni to ne čine.

7

Prema obliku postojanja sistemi mogu biti realni i apstraktni. Realni sistemi su

materijalne prirode i lako se uočavaju, dok je apstraktne sisteme stvorio čovjek svojim

misaonim aktivnostima.

II. Karakteristike i vrste materijalno-organizacionih sistema

Ekonomski sistemi spadaju u grupu organizacionih sistema. Njihov zadatak je da

kroz različite društveno korisne ekonomske aktivnosti, i uz korišćenje određenih principa,

metoda i organizacionih oblika, obezbede zadovoljenje odgovarajućih potreba:

"(1) preduzeća, (2) zaposlenih radnika, (3) društva i (4) vlasnika uloženih sredstava."2

Potrebe preduzeća zadovoljavaju se nadoknadom sredstava iz ostvarenog prihoda

za obavljanje proste i proširene reprodukcije. Uspješnim funkcionisanjem preduzeća

stvaraju se uslovi za obnavljanje proizvodnje, osavremenjivanje tehnoloških procesa,

stalno proširenje kapaciteta i osiguranje konkurentske sposobnosti.

Preduzeće iz ostvarenih prihoda obezbedjuje nadoknadu utrošene radne snage,

odnosno plate za zaposlene radnike. Ako su plate vezane za ostvarene rezultate, radnici će

biti zainteresovani za povećanje rezultata i motivisani da preko boljih rezultata preduzeća

popravljaju i svoj materijalni položaj.

Ekonomski sistemi podmiruju potrebe društva proizvodnjom odgovarajućih roba i

usluga prema zahtjevima i potrebama tržišta, kao i izdvajanjem odgovarajućih sredstava za

finansiranje opštih i zajedničkih društvenih potreba.

Ostvareni rezultati materijalno-organizacionog sistema, izraženi u dobiti,

obezbedjuju zadovoljenje potreba vlasnika uloženih sredstava. Veći stepen efikasnosti

materijalno-organizacionog sistema obezbjeduje veći prinos po jedinici uloženih sredstava

i obrnuto, poremećaj u njegovom funkcionisanju umanjuje njegove rezultate. To utiče na

vlasnike uloženog kapitala da kroz procese upravljanja utiču na stalno poboljšanje

rezultata poslovanja kao i svog ekonomskog položaja.

Ekonomski sistemi odredjene društvene zajednice svrstavaju se u tri grupe i to:

(1) makroekonomiju,

(2) mikroekonomiju,

2 Božić, V.: Mezoekonomika, Gravitacija, Beograd, 1990, str. 7.

8

(3) mezoekonomiju.

(1) Makroekonomija je društvena ekonomija. Nju čine elementi i faktori ekonomski

relevantni za podmirenje ekonomskih potreba određene društvene zajednice, a

determinisana je ekonomski relevantnim elelmentima, ekonomskim potrebama,

društvenom zajednicom i faktorima značajnim za podmirenje tih potreba. To su sistemi

društva, koji funkcionišu u skladu sa odredjenim društveno-ekonomskim uticajem na

tokove društveno-ekonomskog razvoja.

(2) Mikroekonomija je ekonomija pojedinaca, koja obuhvata određene aktivnosti,

principe i metode i organizacione oblike zadovoljenja potreba pojedinaca. Oni funkcionišu

u skladu sa odredjenim biološkim i društveno-ekonomskim zakonima, koji motivišu

čovjeka da teži ka stalnom poboljšanju kvaliteta svog življenja.

(3) Mezoekonomija je ekonomija različitih oblika rada. To je sistem u koji su

integrisane mikroekonomije zaposlenih radnika, a istovremeno, mezoekonomija je dio koji

se integriše u makroekonomiju.3 Iako je osnovni organizacioni oblik mezoekonomije

preduzeće, ovaj pojam se može koristiti i za dio preduzeća u kojem se izdvojeno prate

rezultati poslovanja, kao i za udruženja preduzeća.

III. Mezoekonomija- karakteristike, ciljevi i organizacioni

oblici

Mezoekonomija i mezoekonomski sistem su organizacioni sistemi, nastali

čovekovim radom. To je realan, složen, nedeterminisan, dinamički i otvoren sistem.

Ostvarenje cilja postiže se funkcionisanjem sistema. Rezultati funkcionisanja su izlaz iz

sistema, i oni su elementi zbog kojih je osnovan sistem. Organizacioni sistemi jesu sistemi

cilja- teleološki sistemi. Takav sistem ima sistem ciljeva koje čine ciljevi podsistema tj.

ciljevi elemenata i ciljevi okruženja.

Funkcionisanje sistema se ogleda kroz transformaciju ulaznih u izlazne veličine, s

tim da izlazne veličine budu što veće. Ulazne elemente čine utrošci radne snage, sredstva

za rad i predmeti rada, a izlaz su fizički proizvod, ukupan prihod, dobitak. Ulazni elementi

3 Pojam "mezoekonomija" prvi je definisao i teoretski obradio prof. dr Živko Kostić u knjizi ̈ Osnovi teorije

mezoekonomije¨, Savremena administracija, Beograd, 1980.

9

industrijskog preduzeća mogu biti: energija, osnovne sirovine, pomoćni materijali, radna

snaga, a izlaz je determinsan ciljem funkcionisanja mezoekonomskog sistema.

Organizacioni sistem ima podsisteme funkcija koji su povezani. Materijalni sistem

se sastoji od komponenti:

a) sistema ulaznih funkcija,

b) sistema izlaznih funkcija,

c) sistema tehnoloških funkcija.

a) Sistem ulaznih funkcija se organizuje u podsistemu ulaza. Elemente ulaznog

sistema čine: podsistem nabavke, podsistem finansijskog ulaza, podsistem materijalnog

ulaza, podsistem radne sange, podsistem transporta.

b) Sistem izlaznih funkcija ima svoje izlazne funkcije: transport, finansije, prodaja.

c) Sistem tehnoloških funkcija je kompozicija aktivnosti koje materijalne ulazne

elemente pretvaraju u materijalne izlazne elemente. Bez ovog podsistema, cijeli materijalni

sistem ne bi imao svoj cilj niti bi mogao da funkcioniše.

Industrijsko preduzeće ima svoje podsisteme tj. funkcije: finansije, nabavka,

skladištenje, proizvodnja, transport, prodaja. Sinhronizovanost efekata podsistema

predstavlja stepen uspešnosti celog sistema, kao i pojedinih podsistema. Što je veći izlaz

po dinamici ulaza, na nivou celog sistema, to je bolji kvalitet funkcionisanja sistema.

Rezultat sinhronizovanosti sistema je maksimalni izlaz na nivou sistema. Svako kašnjenje

efekata u dinamici podsistema narušava optimalnost i umanjuje ukupne efekte sistema.

Organizacioni sistemi funkcionišu na osnovu upravljačkih odluka i upravljačkih

impulsa. Upravljačkim odlukama se definišu stanja, a upravljački impulsi su poruke koje

izazivaju promenu u funkcionisanju sistema sa ciljem uklanjanja negativnosti.

Za efikasno upravljanje potrebna je kontrola ostvarenja- kolo povratne sprege, s

ciljem uočavanja mjera za korekciju. Odnos između pojedinih ulaznih elemenata (radna

snaga, materijalni troškovi, angažovana sredstva) i izlaznih elemenata (proizvodi, vrednost

proizvodnje, dobitak) izražava ukupni i parcijalni mezoekonomski kvalitet u vidu

produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti.

Entropija organizacionog sistema je težnja ka stanju najveće vjerovatnoće: raspad

sistema i totalna dezorganizacija. Entropija je pretnja opstanku svakog sistema i zato

sistem mora da se bori protiv takvog stanja. Smanjenje entropije ne može ići spontano već

se svesno unosi red u sistem.

10

Za organizacioni sistem je karakteristična hijerarhizacija sistema, tj. povezanosti na

vertikalnoj liniji uz određenu zavisnost. Organizaciona struktura mezoekonomskog sistema

zavisi od niza faktora koji se dijele na:

• vanjske faktore ili faktore okruženja, i

• unutrašnje faktore ili interne faktore.

Vanjski faktori su: institucionalni uslovi, tržište, tehnička i naučna razvijenost.

Institucionalni uslovi su uglavnom dati i određeni su zakonima. Tržište bitno utiče na

organizovanje kroz svoje zahteve za kvalitetom i količinom proizvoda. Razvoj nauke i

tehnike, sa svoje strane, daju nove osnove za rad, nove procese rada, nove proizvode.

Unutrašnji faktori su: vrsta proizvoda, struktura sredstava za rad, veličina pogona,

lokacija, kadrovi, stepen diversifikacije proizvodnje, dislociranost pogona.

Mezoekonomija se konstituiše i funkcioniše u skladu sa potrebama ostvarenja

njenih ciljeva, koji se odnose na trajno zadovoljenje odgovarajućih potreba:

(1) preduzeća,

(2) zaposlenih radnika,

(3) društvene zajednice,

(4) vlasnika uloženih sredstava.

(1) Potrebe preduzeća se zadovoljavaju tako što se iz ostvarenog prihoda obezbedi

nakanda troškova materijalne reprodukcije i obezbede sredstva za nova investiranja.

Ukoliko mezoekonomski sistem uspešno posluje, stvaraju se uslovi za neprekidan proces

reprodukcije, uvodjenje novih tehnološko-tehničkih dostignuća, proširenje kapaciteta,

poboljšanje uslova rada i stalno jačanje konkurentske sposobnosti preduzeća.

(2) Za obezbedjenje neprekidnog procesa reprodukcije potrebno je nadoknaditi

troškove utrošene radne snage, što se postiže uvodjenjem odgovarajućeg sistema plaćanja

zaposlenih radnika. Ako se zarade formiraju zavisno od rezultata poslovanja preduzeća,

radnici su motivisani na stalno povećanje tih rezultata, čime se doprinosi poboljšanju

kvaliteta ekonomije uz istovremeno poboljšanje ekonomskog položaja zaposlenih.

(3) Mezoekonomija obezbedjuje potrebe društva proizvodnjom odgovarajućih roba

i usluga koje su u skladu sa zahtjevima tržišta, kao i izdvajanjem sredstava za podmirenje

javnih- opštih i zajedničkih potreba.

(4) Iz ostvarenog rezultata mezoekonomije- dobiti, obezbjedjuju se sredstva za

potrebe vlasnika preduzeća. Ukoliko su ostvareni rezultati izraženi prinosom na uložena

11

sredstva bolji, potrebe vlasnika sredstava biće zadovoljene na efikasniji način, što ih

motiviše, da učešćem u procesu upravljanja, utiču na stalno poboljšanje rezultata

poslovanja preduzeća. Pored tog, iz ostvarene dobiti mogu da se obezbede sredstva za

stimulaciju i materijalnu motivaciju zaposlenih.

Osnovni organizacioni oblik mezoekonomije je preduzeće. Pod uslovom da se

rezultati poslovanja izdvojeno prate, organizacioni oblik mezoekonomije može da bude i

dio preduzeća, kao zajednica preduzeća i njihova udruženja. Klasifikacija preduzeća i

njihove bitne karakteristike regulišu se relevantnim zakonskim propisima države.

Preduzeća, kao organizacioni oblici mezoekonomije, klasifikuju se:

a) po vrstama djelatnosti: industrijska, poljoprivredna, saobraćajna, gradjevinska,

trgovinska, ugostiteljsko-turistička, uslužna, komunalna itd;

b) prema vlasništvu nad uloženim sredstvima: javna-državna, mešovita, privatna;

c) prema organizacionoj konstituciji: individualna, zajednička, korporativna.4

IV. Struktura mezoekonomije

''Struktura mezoekonomskog sistema je sinonim pojma "anatomija"

mezoekonomije. Potreba njenog izučavanja u procesu upravljanja mezoekonomijom

analogna je nužnosti poznavanja anatomije čovekovog tela u medicini. Lekar izučava i

upoznaje anatomiju čovekovog tela da bi ga mogao uspešno lečiti i održavati. U istom

smislu izučava se struktura mezoekonomije i zakonitost funkcionisanja tog sistema u cilju

njenog usmeravanja- navodjenja prema željenim razvojnim i poslovnim ciljevima." 5

Strukturu mezoekonomskog sistema čine brojni prirodni, tehnički i organizacioni

podsistemi i njihovi odnosi. Njeni prirodni podsistemi su zaposleni radnici, kao biološki

podsistemi, zatim ostali oblici raspoloživog prirodnog potencijala; tehnički podsistemi

ispoljavaju se kroz tehničke karakteristike proizvoda, sredstava za rad i materijala;

organizacioni podsistemi predstavljaju brojne veze izmedju prirodnih, tehničkih i

organizacionih podsistema ili samo odnose izmedju organizacionih podsistema:

mikroekonomije, mezoekonomije i makroekonomije.

4 Klasifikacija preduzeća i oblici njihovog organizovanja propisani su Zakonom o preduzećima, Sužbeni

glasnik Republike Srpske, broj: 24/98, 62/02, 38/03 i 98/04. 5 Božić,V.: Mezoekonomika, Gravitacija, Beograd, 1990, str. 8.

12

Mezoekonomija spada u grupu veoma složenih organizacionih sistema. Svaki od

njenih podsistema takođe je složen, npr. složenost tehničkih podsistema može se kretati od

jednostavnih do veoma složenih tehnničkih kapaciteta, od jednog do nekoliko hiljada

različitih materijala koji se troše u tehnološkom procesu.

Odnosi između radnika u mezoekonomijama i mikroekonomijama determinisani su

brojnim i složenim vezama. Te veze se uspostavljaju u prvom redu zbog procesa rada, ali i

nastaju kao posledica procesa rada.

Mezoekonomski sistem preduzeća komponovan je od pet osnovnih podsistema,

povezanih zajedničkim ciljevima. Osnovni podsistemi su:

(1) Podsistem faktora- potencijala,

(2) Podsistem procesa rada,

(3) Podsistem ulaznih elemenata mezoekonomskog sistema,

(4) Podsistem izlaznih elemenata mezoekonomskog sistema,

(5) Podsistem ostvarenih rezultata.

Strukturu mezoekonomskog sistema i odnose njegovih podsistema prikazuje

sledeća slika:6

Slika br. 1 : Struktura mezoekonomskog sistema 6 Berberović, D.: Sistemi plaćanja rada, KIZ Centar, Beograd, 1999. str 3.

Q, C, UP, D

Y

F

MEP

F1

.

.

Z

X

Tm, T i, T l, S

Ds

Dz

Dl2

Dl1

Dbs

Dbz

Dbl

Dl

13

pri čemu su:

F (F1 do Fn) = faktori razvojnih mogućnosti mezoekonomije,

X = ulazni elementi mezoekonomskog procesa,

Tm = troškovi predmeta rada,

Ti = troškovi sredstava za rad,

Tl = troškovi radne snage,

S = angažovana sredstva,

MEP = mezoekonomski proces,

Y = rezultati mezoekonomskog procesa i njihova raspodjela,

Ds = dio dohotka za proširenu reprodukciju i rezerve,

Dz = dio dohotka za opštu i zajedničku potrošnju,

Dl = dio dohotka za ličnu potrošnju, a koji se sastoji iz:

Dl1 = dio plate – zarada kao izraz troškova reprodukcije radne snage

Dl2 = stimulativni dio plate koji se obezbeđuje učešćem radnika u podeli ostvarene

dobiti

Db = ostvareni dobitak.

1. PODSISTEM FAKTORA - POTENCIJALA

U podsistem faktora mezoekonomskog sistema spadaju raspoloživi unutrašnji i

spoljni potencijali, koji na bilo koji način utiču, ili pod određenim uslovima mogu da utiču,

na rezultate mezoekonomskog sistema. Ispoljavaju se kao: prirodni potencijali (Fp),

tehnički potencijali (Ft), tržišni potencijali (Ft), faktori društvene ekonomije (Fd),

kadrovski potencijali (Fl), finansijski potencijali (Ff), organizacioni potencijali (Fw) i

naučni potencijali (Fn). Dubljom analizom, moguće je uočiti i druge vrste faktora-

potencijala: informacioni potencijal, vremenski potencijal i sl.

S obzirom na to, da li su faktori ulaganja u reprodukciju za mezoekonomski sistem

objektivno dati, ili su rezultat ponašanja samog sistema, dijele se na:

(1) objektivne faktore, i

(2) subjektivne faktore.

(1) Objektivni faktori, kao objektivno dati, po pravilu ne mogu se menjati pod

uticajem tekućih organizacionih mjera konkretnog mezoekonomskog sistema, a pri

14

optimalnom korišćenju ovih faktora, ulaganja po jedinici rezultata su minimalna. U

objektivne faktore ulaganja spadaju društveni, tehnički i prirodni faktori. Objektivni faktori

uslovljavaju ulaganja koja se formiraju pri određenom standardnom procesu reprodukcije,

a koji se obavlja pri standardnoj kvalifikovanosti, uz standardni intenzitet rada, standardnu

organizaciju i standardne uslove rada. Odstupanja od ovih standarda javljaju se pod

dejstvom subjektivnih faktora u vidu povećanih ulaganja u odnosu na objektivno potrebna.

Društveni faktori podrazumevaju uslove privređivanja koji proizilaze iz

makroekonomskog sistema, a javljaju se kao:

a) tržišni,

b) faktori društvene ekonomije.

a) Uticaj tržišnih faktora na ulaganja po jedinici rezultata manifestuje se preko:

• promene zone obima i mogućnosti realizacije,

• promene nabavnih cena sredstava za proizvodnju,

• promene troškova života.

b) Uticaj faktora društvene ekonomije na ulaganja manifestuje se kroz:

• opšti nivo razvoja,

• organizacione instrumente društvene ekonomije,

• međunarodne ekonomske i političke odnose,

• djelovanje određenih društvenih zakona.

Tehnički faktori ulaganja podrazumevaju materijalne ulazne i izlazne elemente

procesa reprodukcije koji su plod ljudskog rada, i koji na bilo koji način utiču ili mogu da

utiču na ulaganja i reprodukciju.

Uticaj tehničkih faktora na ulaganja se manifestuje kroz:

• karakteristike proizvoda,

• karakteristike tehnološkog procesa,

• karakteristike sredstava za rad,

• karakteristike materijala,

• karakteristike tehniziranih vidova organizacije,

• tehnizirani nivo organizacije7.

7 Kukoleča, S. i drugi: Ekonomika udruženog rada, Savremena administracija, Beograd, 1991, str. 248.

15

Prirodni faktori su prirodni uslovi rada koji su od uticaja na ulaganja, a manifestuju

se kao: klimatski, hidrografski, geološki, demografski i drugi uslovi rada. Njihov uticaj na

ulaganja je posebno važan u nekim privrednim delatnostima, kao što je rudarstvo.

(2) Direktni uticaj subjektivnih faktora na ulaganja ispoljava se u povećanju utroška

radne snage i sredstava za proizvodnju iznad objektivno uslovljenog nivoa, a nastaje kao

posledica odstupanja od standardnog procesa rada. Negativni efekti povećanih utrošaka

radne snage i drugih ulaznih elemenata manifestuju se kroz nedovoljno korištenje

raspoloživih potencijala i razvojnih mogućnosti. Povećani utrošci i troškovi zbog

organizacionih slabosti utiču na povećanje ukupnih troškova i angažovanih sredstava u

procesu reprodukcije. Na taj način, subjektivni faktori indirektno utiču na porast ulaganja

po jedinici rezultata.

Raspodjelom ostvarenih rezultata uspostavljaju se odnosi izmedju raznih vidova

potrošnje. Principi raspodjele rada trebaju da uvaže interese svih učesnika u stvaranju neto

dobiti, kako bi zadovoljenje njihovih interesa bilo osnova za povećanje kvaliteta

mezoekonomskog sistema.

2. PODSISTEM PROCESA RADA

2.1. Pojam i struktura procesa rada

"Pod procesom rada podrazumeva se svrsishodna čovekova delatnost usmerena na

ostvarivanje određenih ekonomskih ciljeva."8 Prema profesoru S. Kukoleči, po kriterijumu

uloge u ostvarivanju zadataka u vertikalnoj podjeli rada, razlikuju se tri vrste funkcija i to:

• funkcija upravljanja,

• funkcija rukovodjenja i

• funkcija izvršenja.

Istu podjelu zastupaju i drugi autori. "U organizacionoj strukturi preduzeća, na

osnovu podele rada, uspostavljaju se odgovarajući nosioci pojedinih funkcija. Pri tom,

funkcije preduzeća klasifikuju se po dva osnovna kriterijuma i to:

1) po vertikali, i

2) po horizontali.

8 Kukoleča, S. i drugi: Ekonomika udruženog rada, Savremena administracija, Beograd, 1979, str. 248.

16

1) Vertikalna podela funkcija zasniva se na hijerarhiji. Na toj osnovi uspostavljaju se

tri glavne funkcije:

• upravljanje,

• rukovodjenje i

• izvršenje.

2) Horizontalna klasifikacija funkcija zasniva se na tehničkoj podeli rada izmedju

pojedinih segmenata organizacione strukture izvršnih poslova. Na toj osnovi u

preduzeću se uspostavljaju, obično, sljdeće izvršne funkcije: planiranje,

proizvodnja, marketing, finansije, razvoj, kadrovska, računovodstvo, analiza

poslovanja, kontrola, zaštita na radu, opšti oslovi i sl."9

Karakteristično je da se funkcija kontrole, koja se kod pojedinih autora posebno

izdvaja, ovde sažima u funkciji rukvođenja i u funkciji izvršenja.

Poslovni proces je skup radnih aktivnosti na ostvarenju odredjenih poslovnih

ciljeva. Te aktivnosti mogu biti tehnološke i netehnološke. Tehnološkim aktivnostima se

neposredno utiče na stvaranje novih upotrebnih vrijednosti proizvoda i izvršenih usluga.

Netehnološke su sve druge aktivnosti koje obezbjedjuju potrebne preduslove za izvršenje

tehnoloških aktivnosti i ostvarenje poslovnih ciljeva mezoekonomije.10

2.2. Sadržaj i nosioci funkcije upravljanja

Funkcija donošenja upravljačkih odluka sadrži u sebi donošenje odluka kojim se

obezbeđuje cilj akcija u preduzeću, i odluka kojima se akcije usmeravaju ka postizanju

cilja. Ovo se u praksi postiže utvrđivanjem zadataka i uslova pod kojima će se odvijati

proces rada i politike raspodele ostvarenih rezultata rada. Ove odluke treba da zadovolje

interese društva, interese konkretnog materijalno-organizacionog sistema i interese

pojedinaca. Pomenuti interesi različito su zastupljeni u različitim društvenim

ekonomijama. Funkcija upravljanja zato mora osigurati poštovanje propisa kojim se ovo

reguliše, i blagovremeno utvrditi planske zadatke u skladu sa interesima vlasnika kapitala

2.3. Sadržaj i nosioci funkcije menadžmenta- rukovodjenja

Funkcija menadžmenta obuhvata pokretanje radnih procesa, koordinaciju

mnogobrojnih odvojenih operacija, sve u cilju jedinstva akcije radi realizacije postavljenog 9 Babić, M., Stavrić, B.: Organizacija preduzeća, KIZ "Centar" Beograd, 2003. str.265 i 266. 10 Božić, V., Milović,M.: Ekonomika biznisa, FON Beograd, 1994. str. 31.

17

zadatka. Uspostavljanje funkcije menadžmenta zasniva se na hijerarhijskoj podjeli rada u

preduzeću, što zahtijeva povezivanje svih posebnih akcija koje obavljaju nosioci funkcije

izvršenja. Sinhronizovani impulsi funkcije manadžmenta trebaju da obezbede da sve

izvršne funkcije obave svoje poslove i zadatke u procesu rada. Ovo se ostvaruje preko

izdavanja naloga na osnovu kojih se pokreću akcije, povezivanjem svih mnogobrojnih

akcija i njihovim usklađivanjem, na takav način da dovedu do ostvarenja cilja.

Funkciju menadžmenata obavljaju timovi ili pojedinci na određenim mjestima u

mezoekonomskom procesu, a u njihovom domenu su sledeći poslovi: predlaganje osnova

poslovne politike, predlaganje planova razvoja i poslovanja, operativnih planova i

preduzimanje mera za njihovo provođenje, rukovodjenje poslovanjem preduzeća,

izvršavanje odluka donesenih na višim nivoima upravljanja, organizovanje radnih procesa,

usmeravanje i razvoj kadrova, organizacija nadzora, davanje informacija itd. U osnovi,

funkcija menadžmenta treba da obezbedi, da se proces rada obavlja u skladu sa načelima

kvaliteta u mezoekonomskom sistemu.

Struktura funkcije manadžmenta može da se prati preko odnosa broja rukovodnih

radnika i broja radnika izvršilaca. Efikasnost funkcije je veća ako se upravlja manjim

brojem izvršilaca i sa manje nivoa, jer se informacije brže i direktnije razmenjuju.

Složenost uslova rada i stalne promene u okruženju zahtijevaju stalno usavršavanje

kadrova za funkciju menadžmenta.

2.4. Sadržaj i nosioci funkcije izvršenja

Nosilac funkcije izvršenja postavljenih zadataka u materijalno-organizacionom

sistemu je svaki radnik na mestu na kom se izvršavaju zadati planovi konkretnog

mezoekonomskog sistema. U funkciju izvršenja uključeni su svi radnici zaposleni u

mezoekonomskom sistemu, od izvršioca do rukovodioca. "Bitna karakteristika funkcije

izvršenja je...neposredno izvršenje zadatka."11 Kako bi izvršna funkcija nesmetano i

konstantno obavljala zadatak, neophodno je poštivanje tehničkih, tehnoloških i

organizacionih principa u mezoekonomskom sitemu, a odstupanja od predviđenih

ponašanja se sankcionišu. Funkcija izvršenja traži razlaganje ukupnog zadatka na manje,

pojedinačne zadatke, kroz tehničku podjelu rada. Ovim se postiže veća stručnost i

produktivnost. Medjutim, prevelik stepen podjele rada komplikuje upravljačke funkcije i

otežava koordinaciju. Potrebno je uspostaviti ravnotežu između prednosti podjele rada i 11 Babić, M, Stavrić, B.: Organizacija preduzeća, KIZ Centar, Beograd, 2003, str. 270.

18

koordinacije. U tu svrhu, pojedini se poslovi grupišu po zajedničkim osobinama ili po

redosledu u cilju optimiranja funkcije izvršenja.

U vezi sa funkcijom izvršenja je funkcija kontrole kojom se stalno prati struktura i

dinamika sistema. U cilju donošenja kvalitetnih upravljačkih odluka za usmeravanje

sistema prema ciljevima, moraju se kontrolisati svi podsistemi, a naročito: podsistem

ekonomije, podsistem raspodele, tehnički podsistem. U svakom od navedenih podsistema

kontrolišu se: rezultati, raspoloživi potencijali, ulazni elementi, izlazni elementi,

podmirenje potreba, pravilnost trošenja, tehničke karakteristike proizvoda, sredstva za

proizvodnju itd. Kontrola mora da se vrši sistematski, i to interno ili eksterno.

3. PODSISTEM ULAZNIH ELEMENATA PROCESA RADA - POJAM I

VRSTE

Zadatak mezoekonomskog sistema potiče iz osnovnog predmeta poslovanja. Da bi

se zadatak mogao uspešno ostvariti, potrebno je pratiti dinamiku i strukturu ulaznih

elemenata mezoekonomskog procesa. Jedan od uslova za izvršavanje zadatka je stalno

ulaganje u mezoekonomski proces. Ulaganje je moguće samo ako se iz naplaćene

vrijednosti izvršenih rezultata rada neprekidno nadoknadjuju vrednosti utrošene u

mezoekonomskom procesu. Ovako posmatrajući, odredjena struktura se pretvara u

dinamiku mezoekonomskog sistema. Uz sve navedeno, potrebno je da su ostvareni

rezultati veći od ulaganja potrebnih za pokretanje mezoekonomskog procesa.

Ulazni elementi mezoekonomskog procesa se javljaju u dva oblika: u vidu

angažovanja sredstava, i u vidu trošenja sredstava.

Analizirajući vrste ulaganja u reprodukciju, uočavaju se razlike prema:

a) elementima ulaganja,

b) oblicima ulaganja,

c) vidovima ulaganja.

a) Elementi ulaganja tj. elementi proizvodnje i reprodukcije su: materijal, sredstva

za rad, radna snaga. Svaki element ima specifičan zadatak u procesu reprodukcije.

b) Oblici ulaganja u reprodukciju su: ulaganja u obliku trošenja i ulaganja u obliku

angažovanja. Ulaganja u obliku trošenja su trošenja materijala, trošenje sredstava za rad i

trošenje radne snage. Da bi trošenje uopšte moglo da se obavi, neophodno je prethodno

angažovanje sredstava u sredstvima za proizvodnju i u zaradama.

19

c) Vidovi ulaganja su zavisni od njihovog izraza, te se razlikuju naturalni vid i

novčani vid ulaganja.

Naturalni vid ulaganja u obliku trošenja čine: fizički utrošci materijala, fizički

utrošci sredstava za rad, fizički utrošci radne snage, a u obliku angažovanja javljaju se

sledeći naturalni vidovi: zalihe materijala, mašine, zalihe robe i slično.

Novčani vid ulaganja je finansijski iskazan naturalni vid, tj. troškovi kao novčani

izrazi u reprodukciju naturalno unesenih sredstava za rad, materijala i radne snage.

3.1. Angažovanje sredstava kao oblik ulaganja u proces rada

Angažovanje sredstava počinje pre procesa proizvodnje, tačnije, u momentu

kupovine sredstava za proizvodnju, i time nastupa njihovo blokiranje koje traje do prodaje

robe po završetku procesa proizvodnje. Ovaj proces je neophodan za kontinuitet

reprodukcije. Znači, postoji razlika u momentu angažovanja i trošenja, a takođe postoji

razlika u visini angažovanih i utrošenih sredstava, unutar istog perioda. Za racionalno

poslovanje angažovanim sredstvima, potrebno je poznavanje:

1) uslovljenosti angažovanja u reprodukciji i

2) vremensku determinantu angažovanja.

1) Uslovljenost angažovanja u reprodukciji se prati radi određivanja efekata

angažovanosti sredstava na poslovni uspjeh. To se postiže praćenjem angažovanja

sredstava u reprodukciji preko:

(1) angažovane sume sredstava,

(2) vremena trajanja angažovanja.

(1) Suma angažovanih sredstava tj. njena visina, utiče na kvalitet ekonomije kao

ulazni element sistema. Ako je suma u određenom momentu ili u jednom periodu veća, a

izlazni elementi su ostali isti, onda je kvalitet mezoekonomskog sistema niži, i obrnuto.

Vreme angažovanja je vremenski razmak između dve transformacije: između momenta

transformacije novca u robu, tj. momenta blokiranja i između momenta pretvaranja robe u

novac, tj. deblokiranja. Princip maksimalnog kvaliteta ekonomije zahteva da ovaj period

bude što kraći.

Radi uticanja na skraćenje perioda blokiranja sredstava, prati se posebno:

a) ciklus angažovanja sredstava,

b) ciklus reprodukovanja sredstava.

20

a) Ciklus angažovanja sredstava je vrijeme koje sredstva jednog uloška u

reprodukciju provedu u naturalnom obliku. U fazi angažovanja, sredstva se nalaze u

nenovčanim pojavnim oblicima, odnosno u sledećim fazama:

• početna robna faza,

• tehnološka faza,

• završna robna faza,

• prelazna prometna faza.

b) Ciklus reprodukovanja sredstava je vreme od momenta ulaganja u proces

reprodukcije do momenta naplate potraživanja. Stoga ciklus reprodukovanja sadrži i

novčane i nenovčane faze uloženih sredstava, za koliko je duži od ciklusa angažovanja.

Kako na ulazne elemente mezoekonomskog sistema deluje niz faktora, angažovana

sredstva u reprodukciji mogu se javiti kao:

a) potencijalno angažovana sredstva,

b) objektivno uslovljena angažovana sredstva,

c) stvarno angažovana sredstva,

d) organizaciono uslovljena angažovana sredstva.

Preduzimanjem organizacionih mera, obim angažovanih sredstava se prilagođava

potrebama procesa reprodukcije.

a) Potencijalno angažovana sredstva su minimalno angažovana sredstva koja se

formiraju pri punom korištenju potencijalnih faktora. Prosečan iznos potencijalnih

angažovanih sredstava se formira pri potencijalnim sumama angažovanih sredstava i

potencijalnom vremenu angažovanja tih pojedinačnih suma sredstava. Kako je u stvarnosti

dio potencijalnih faktora neiskorišten, objektivno uslovljeni i stvarni iznos angažovanih

sredstava se formiraju na višem nivou nego potencijalna angažovana sredstva.

b) Objektivno uslovljena angažovana sredstva se formiraju pri punom korišćenju

objektivno uslovljenih faktora. Objektivno uslovljena angažovana sredstva su veća od

potencijalno angažovanih sredstava za iznos negativnih efekata porasta angažovanih

sredstava, koji su posledica nepotpunog korištenja potencijalnih faktora, bilo zbog rasta

pojedinačnih potencijalnih angažovanih suma ili zbog produženja potencijalnog vremena.

Uzroci povećanja potencijalno angažovanih sredstava su raznovrsni i uslovljeni su

eksternim faktorima koji su u kratkom periodu dati i na koje se ne može kratkoročno

uticati (tržišna kretanja, likvidnost, kreditno-monetarna politika i sistem i slično).

21

c) Stvarno angažovana sredstva su ona koja su zaista angažovana u određenom

momentu u mezoekonomskom sistemu. Ovaj iznos je formiran pod uticajem i objektivnih i

organizacionih faktora, te su stvarno angažovana sredstva uvek veća od objektivno

potrebnih. Dejstvo organizacionih faktora na ovaj nivo sredstava ide u dva pravca: kroz

povećanje pojedinačnih objektivnih pojedinačnih suma sredstava i kroz produženje

objektivno potrebnog vremena angažovanja.

d) Organizaciono uslovljena angažovana sredstva nastaju isključivo pod dejstvom

organizacionih faktora, odnosno zbog slabosti u organizaciji mezoekonomskog sistema.

Zbog tog su objektivno uslovljena angažovana sredstva povećana, i to kroz povećanje

troškova kamata na organizaciono uslovljena sredstva, kao i zbog usporene cirkulacije

sredstava. I ovde postoji organizaciono uslovljeno povećanje pojedinačnih suma

angažovanih sredstava i organizaciono uslovljeno produženje vremena angažovanja

sredstava. Preduzimanje organizacionih mjera ide u pravcu minimiziranja i eliminisanja

organizaciono uslovljenih angažovanih sredstava, za šta je potrebno analizirati angažovana

sredstva kao i njihove vrste i oblike, u svakoj od faza reprodukcije.

(2) Pored visine angažovanja, i dužina vremena angažovanja je bitna

katrakteristika. Vreme angažovanja je vremenski razmak koji prodje od momenta

blokiranja sredstava, odnosno, transformacije novca u robu, do momenta deblokiranja tj.

transformacije robe u novac. Ovo vreme se naziva period angažovanja tj. period blokiranja

sredstava u reprodukciji. Blokiranje znači da novčana sredstva privremeno gube

univerzalnu upotrebljivost, jer se na kraju vraćaju u prvobitni, univerzalno upotrebljiv

novčani oblik. Za kvalitet ekonomije je bitna dužina vremena blokiranja, i sve mjere

unapređenja kvaliteta idu u smeru skraćivanja perioda angažovanja, jer bržim

deblokiranjem se postiže više simultanih procesa reprodukcije i više izlaznih elemenata.

Pošto se sredstva ne blokiraju samo u jednom momentu, niti se deblokiraju jednim

činom prodaje, uočava se niz vremenski distanciranih ciklusa angažovanja. Postoje:

a) realni ciklus angažovanja sredstava,

b) prosječni ciklus angažovanja sredstava.

a) Realni ciklus angažovanja sredstava obuhvata stvarna vremena angažovanja

sredstava, pri čemu su u raznim vremenima angažovane različite sume sredstava. U raznim

vremenima angažovanja, sredstva imaju posebne pojavne oblike angažovanja, te postoje

sledeće četiri faze:

• početna robna faza,

22

• tehnološka faza,

• faza prekrivanja,

• završna robna faza.

b) Prosečni ciklus angažovanja sredstava je značajan podatak za kontrolu i analizu

angažovanih sredstava. To je vrijeme u kom je angažovana prosječna suma sredstava

jednog uloška. I kod prosječnog ciklusa angažovanja uočavaju se četiri faze: početna

robna, tehnološka, faza prekrivanja i završna robna faza. Prosječan ciklus angažovanja se

izračunava na osnovu prosečne sume angažovanih sredstva i prosečnog vremena

angažovanja prosečne sume.

Vremenski ritam procesa angažovanja je ritam ulaganja i blokiranja, a obuhvata:

vremenski tok pojedinačnih isplata za nabavljeni materijal, vremenski tok unošenja

pojednačnih isplata za nabavljeni materijal, vremenski tok unošenja pojedinačnih količina

materijala u preradu, tok isplata akontacija za platu za nedovršenu proizvodnju i tok izlaska

gotovih proizvoda na skladište robe. Angažovana suma je u pravilu veća ako su momenti

angažovanja bliži početnim fazama ciklusa angažovanja, i obrnuto, angažovana suma je

manja u završnim fazama ciklusa reprodukcije.

3.2. Trošenje kao oblik ulaganja u proces rada

Elementi proizvodnje su brojne i raznovrsne kategorije, ljudske i materijalne, na

kojim se zasniva proces proizvodnje. U zavisnosti od njihove funkcije u procesu rada,

dijele u tri osnovne grupe:

• sredstva za rad,

• predmeti rada,

• živi ljudski rad- radna snaga.

Sva tri elementa su neophodne pretpostavke za svaki proces reprodukcije, u koji

ulaze kao upotrebni kvaliteti i kao ekonomske vrednosti. Njihove upotrebne karakteristike

se menjaju tako što živi rad, djelujući sredstvima za rad na predmete rada, stvara novi

proizvod sa novim upotrebnim karakteristikama. Istovremeno se transformišu i vrijednosti

uloženih sredstava za proizvodnju tako što dio svoje vrijednosti prenose na novi proizvod.

Tako se u procesu proizvodnje troše elementi proizvodnje radi stvaranja nove upotrebne

vrednosti. Ovo trošenje se može iskazati u naturalnom i u novčanom obliku. Naturalno

izraženo trošenje elemenata proizvodnje jesu utrošci. Finansijski izraženo trošenje

elemenata proizvodnje jesu troškovi, koji su dakle, cenovni izraz utrošaka.

23

Nivoi i dinamika troškova, kao cenovnih izraza utoršaka, zavise od obima utrošaka

i od nivoa cena po jedinici utroška. U mezoekonomskom procesu uočavaju se sledeći

troškovi: troškovi materijala, troškovi sredstava za rad i troškovi radne snage. Troškovi

materijala i troškovi sredstava za rad čine troškove sredstava za proizvodnju, a njihovi

nivoi i dinamika zavise od obima utoršaka sredstava za proizvodnju i od cijene po jedinici

utroška. U suštini, ova sredstva se ne troše, već mijenjaju svoje oblike u kružnom procesu

reprodukcije. Cilj svakog mezoekonomskog sistema je sa što manjim troškovima

elemenata proizvodnje postići što veći broj izlaznih elemenata.

Radna snaga, odnosno angažovani kadrovi kao i biološka energija pojedinca,

predstavljaju bitan element za kvalitetno izvršenje radnih zadataka. Radna snaga se

posmatra kao angažovana radna snaga u konkretnom mezoekonomskom sistemu i kao

raspoloživa radna snaga u okruženju, izvan konkretnog mezoekonomskog sistema.

Angažovana radna snaga je utrošena radna snaga i predstavlja jedan od ulaznih elemenata

u mezoekonomski proces. Stoga, kao i kod ostalih ulaznih elemenata u mezoekonomski

proces, treba obezbediti stalno prilagodjavanje obima i strukture utrošene radne snage

potrebama procesa, kao i minimizirati utroške po jedinici poroizvoda. To pretpostavlja

stalno kontrolisanje i kvantificiranje utrošaka radne snage na svim mjestima njenog

trošenja. U tu svrhu, utoršci radne snage se grupišu prema: funkcijama, aktivnostima,

zanimanjima, kvalifikacijama, lokacijama itd.

Struktura angažovane radne snage treba da je usklađena sa potrebama i ciljevima

mezoekonomskog sistema. Radi minimiziranja suvišnih utrošaka radne snage preduzimaju

se organizacione mjere kojima se kontrolišu oblici i razlozi suvišnog trošenja radne snage.

Oblici organizaciono uslovljenih utrošaka radne snage su: odustvo sa posla, neizvršeni

radni časovi, izvršeni radni časovi bez odgovarajućeg rezultata, ali se svode na četiri

grupe12:

a. odstupanje od standardnog intenziteta rada,

b. odstupanje od standardnih kvalifikacija radnika,

c. odstupanje od standardne organizacije,

d. odstupanje od standardnih uslova rada.

Standardne veličine svih ovih faktora daju minimalno trošenje radne snage po

jedinici proizvoda. Svako odstupanje ostvarenog od standardnog vremena ima za posledicu

12 Božić, V.: Sistem kontrole u OUR- upravljanje poslovnim sistemom, Književne novine, Beograd, 1980.

24

pojavu organizaciono uslovljenih gubitaka angažovane radne snage, kao i povećane

utroške radne snage po jedinici proizvoda. Takođe, svaka niža kvalifikovanost radnika od

standardne kvalifikovanosti umanjuje rezultate rada. Organizaciono uslovljeni utrošci

radne snage uglavnom potiču od neodgovarajuće organizacije tj. odstupanja od standardne

organizacije, jer standardna organizacija, pri nepromenjenim ostalim faktorima, daje

minimalna ulaganja po jedinici proizvoda.

Poboljšanje uslova rada utiče na smanjenje utrošaka radne snage kroz: higijensko-

tehničke uslove, obrazovne uslove, međuljudske odnose i slično. Ovde se nameće gornja

granica odredjena materijalnim mogućnostima mezoekonomskog sistema za poboljšanje

uslova rada. Na osnovu kontrolnih informacija o neiskorištenim potencijalima radne snage,

moguće je programirati porast proizvodne snage rada.

Troškovi u funkciji kapaciteta i njegovog korištenja imaju značajno mjesto u

ekonomskoj teoriji i praksi, jer se, izmedju ostalog, poznavanjem njihovog ponašanja,

mezoekonomski sistem može usmjeravati ka postizanju optimalnih rezultata.

Izuzetan naučno-tehnički i društveni razvoj karakterišu današnje društvo, u stepenu

koji još nije zabeležen u njegovoj istoriji. U oblasti privrednog razvoja, ova pojava se

očituje kroz sve veća ulaganja u sve razvijenija sredstva za rad, a istovremeno su i

promjene u privredi stalne i velike. Postoji suprotnost da sve veća ulaganja u sredstva za

rad čine preduzeća sve manje elastičnim na promjene, a sa druge strane, sve veće i brže

promene zahtevaju od preduzeća maksimalnu elastičnost. Umešnost preduzeća je da

uspostavi balans između ove dve suprotnosti, te da prilagođava svoju poslovnu politiku

ovim faktorima. Da bi se mogla prilagoditi poslovna politika preduzeća navedenim

uslovima, potrebno je posebno pratiti podatke o odnosu troškova i iskorištenosti kapaciteta,

odnosno, o grupisanju i praćenju troškova u zavisnosti od stepena iskorištenosti kapaciteta.

U ekonomskoj teoriji, jedna od najznačajnijih podela troškova je podela prema

veličini i stepenu iskorištenosti kapaciteta na:

• fiksne (stalne) troškove,

• varijabilne (promenjive) troškove.

Poznavanjem njihovog ponašanja u odnosu na promjene obima proizvodnje može

se izuzetno doprineti poboljšanju kvaliteta ekonomije mezoekonomskog sistema.

Uspostaviti kapacitet znači uložiti određene ekonomske vrednosti u pripremu

proizvodnje, koja će biti ekonomski opravdana samo ako se ta ulaganja reprodukuju, a to je

25

moguće samo potpunim korišćenjem uspostavljenog kapaciteta.

"Pod pojmom kapacitet razumeva se sposobnost nekog preduzeća, pogona, stroja ili bilo

koje druge proizvodne jedinice da u određenom vremenu i pri punoj zaposlenosti

proizvede određenu količinu učinaka."13

Kapacitet ima više načina izražavanja, a najčešće u naturalnim pokazateljima: broj

operacija, broj radnih časova, metara, litara i slično. Problem nedovoljno korištenog

kapaciteta nije bio izražen na nižem stepenu razvoja društva, kada je radna snaga bila

pretežno ulaganje u proizvodnju, a sredstva za rad su bila beznačajne vrednosti.

Vremenom, promenio se organski sastav elemenata proizvodnje, u korist sredstava za rad

koja predstavljaju opredmećenu znatnu količinu minulog rada i na taj način ga zamenjuju u

proizvodnji. Zato, razvojem proizvodnih snaga, potpuno i racionalno korištenje kapaciteta

od izuzetnog su značaja i imperativ su opstanka i konkurentnosti.

Radi praćenja faktora koji utiču na korištenje kapaciteta, postoji više aspekata sa

kojih se on posmatra. Proizvodni kapacitet se može posmatrati sa više aspekata, ali

najčešći su tehnički aspekt i ekonomski aspekt.

Sa tehničkog aspekta, kapacitet predstavljaju kvantitativne i tehničke mogućnosti

sredstva za rad, izražene količinom materije ili informacije koju može da preradi u jedinici

vremena. Kako se radi o količini u jedinici vremena, to znači da je kapacitet u ovom smislu

intervalna veličina, između svog minimuma i maksimuma. Minimalni kapacitet je donja

granica funkcionisanja sredstva za rad, dok je maksimalni kapacitet gornja granica njegove

funkcionalne sposobnosti. Maksimalno korišćenje, zbog delovanja već pomenutih

organizacionih i subjektivnih slabosti, se teško dostiže. Zato se kapacitet koristi u rasponu

između ove dve granice, s ciljem da se koristi u njegovom optimalnom stepenu. Optimum

daje najpovoljniji odnos između relevatnih veličina koje su uzete u obzir prilikom izbora i

uspostavljanja kapaciteta. Kako su savremeni kapaciteti sve veći i složeniji, funkcionisanje

delova mora biti skladno i mora da obezbedi da se između brzine rada i naprezanja tj.

habanja kapaciteta, postigne optimalan odnos, jer i prekomerno trošenje kapaciteta

umanjuje efikasnost sistema. Sa druge strane, neusklađenost pojedinih kapaciteta može da

stvori takozvana uska grla proizvodnje, na kojima se remeti ritam cijele proizvodnje. Usko

grlo se javlja na kapacitetu koji u momentu ima najmanji parcijalni kapacitet.

13 Majcen, Ž.: Troškovi u teoriji i praksi, Informator, Zagreb, 1971.

26

Ekonomski aspekt kapaciteta je odnos između učinka organizacionog sistema i

ulaganja uslovljenih funkcionisanjem tog sistema. U zavisnosti od odnosa učinka i

ulaganja, razlikuju se tri stepena korišćenja ekonomskog kapaciteta: minimalni kapacitet,

optimalni kapacitet i maksimalni kapacitet.

Ekonomski minimalni kapacitet je donji stepen tehničkog korištenja kapaciteta, pri

kome su izjednačena vrednost proizvodnje sa troškovima, a višak vrednosti je nulti.

Ekonomski maksimalni kapacitet je gornji stepen tehničkog korišćenja kapaciteta,

gde je zbog naprezanja kapaciteta preko optimuma, cena koštanja jednaka cijeni

proizvodnje.

Ekonomski optimalni kapacitet rezultira najvećom količinom učinaka sa najnižim

prosečnim troškovima, odnosno najvećom razlikom između cene koštanja i cijene

proizvodnje.

Izbor veličine kapaciteta, prilikom njegovog uspostavljanja, treba da omogući

postizanje proširene reprodukcije. Ali, reprodukovanje i dalje nije izvesno jer je realizacija

na tržištu neizvesna. Stoga je odluka o izboru veličine i vrste kapaciteta veoma bitna i

složena. Za donošenje ove odluke potrebne su informacije o: visini ulaganja, opravdanosti

izbora vrste kapaciteta, riziku izbora vrste, stanju na tržištu itd. Izbor manjeg kapaciteta

umanjuje rizik veličine ulaganja, ali opterećuje sa više troškova izlazne rezultate po

jedinici. Nasuprot tom, izbor većeg kapaciteta nosi sličan rizik u slučaju prinudnog manjeg

korištenja kapaciteta. Kad se ipak donese odluka o uspostavljanju kapaciteta, sledi odluka

o vrsti, odnosno, strukturi kapaciteta. Kako je cilj proizvodnje potrošnja, mora se voditi

računa o stanju na tržištu. Pošto se zahtevi tržišta menjaju, treba predvideti mogućnost

različitih načina korištenja kapaciteta kroz razvoj posebnih modela i varijanti osnovnog

proizvoda. I ova operacija i posebne pripreme izazivaju dodatne troškove. Ovim se može

potvrditi činjenica, da gornju granicu korištenja kapaciteta nameće kapacitet tržišta.

Kad se analizira ekonomski aspekt kapaciteta, značajno je sagledati sledeće:

(1) troškove uslovljene uspostavljanjem i korištenjem kapaciteta,

(2) dinamiku troškova- ponašanje troškova u funkciji korištenja kapaciteta,

(3) pojam i značaj praga ekonomičnosti.

3.2.1. Troškovi uslovljeni uspostavljanjem i korištenjem kapaciteta

Uspostavljanje kapaciteta i korištenje kapaciteta predstavljaju osnov za najvažniju

podelu troškova u ekonomskoj teoriji. Nemački ekonomski teoretičar Eugen Šchmalenbach

27

je, razmatrajući preduzeće kao jednu ekonomsku jedinicu, prvi sistematski razvio teoriju

troškova, a zatim omogućio praćenje uspeha preduzeća u zavisnosti od stepena uposlenosti

kapaciteta, kao i odvajanje od praćenja vanjskih uticaja. Ispitivanjem uticaja stepena

korištenja kapaciteta na dinamiku troškova, utvrđeno je, da jedan dio troškova ostaje

nepromenjen bez obzira na obim prozvodnje. Drugi deo troškova se menja u zavisnosti od

obima proizvodnje. Prema tom, dinamika troškova uslovljena je promenama cena

elemenata proizvodnje, promenama obima proizvodnje i promenama utoršaka. Uzimajući

u obzir pristup, po kom se zanemaruju spoljni faktori, tj. promene cena elemenata

proizvodnje, potrebno je pratiti dinamiku troškova kroz promene odnosa dinamike obima i

dinamike utrošaka elemenata proizvodnje. U tu svrhu, troškovi se dele na fiksne troškove,

relativno fiksne troškove i proporcionalne troškove.

Uspostavljenjem kapaciteta nastaju određena ulaganja u sredstva za rad. Ova

sredstva se troše i zbog tehničkog i zbog ekonomskog rabaćenja, bez obzira da li su u

funkciji ili nisu. Zbog tog, ovi troškovi su nezavisni od dinamike obima proizvodnje, te se

troškovi nastali uspostavljanjem kapaciteta nazivaju fiksni, stalni, konstantni ili

neotklonjivi troškovi. U ove troškove spadaju: troškovi tehničke pripreme, troškovi

projektovanja, troškovi konstruisanja, troškovi istraživanja, vremenski obračunata

amortizacija i sl. Ovi troškovi po jedinici proizvoda se menjaju obrnuto proporcionalno

promjeni obima proizvodnje.

Kako je današnja proizvodnja opremljena skupom opremom koja brzo zastareva,

nivo fiksnih troškova ima veliku ulogu te se moraju pratiti njihova visina i dinamika.

Uslov za uspješno funkcionisanje savremenog materijalno-organizacionog sistema

je odgovarajuća priprema elemenata proizvodnje, koja podrazumeva pribavljanje sredstava

za rad, odgovarajuće količine materijala i organizovan radni kolektiv. Savremeni uslovi

proizvodnje odlikuju se visokom koncentracijom sredstava za rad u kojim su akumulirane

vrijednosti koje predstavljaju proizvodnu pripremu. Ovako posmatran privredni subjekt

predstavlja organizacioni sistem, koji ima određene proizvodne sposobnosti uslovljene

navedenom pripremom.

Proizvodni kapacitet predstavlja sposobnost organizacionog sistema da ostvari

određenu količinu proizvoda u jedinici vremena. Stoga se i njegova veličina posmatra u

funkciji obima i delotvornosti sredstava za rad kojima raspolaže privredni subjekt. S

obzirom na to, da se proizvodni kapacitet posmatra sa dva aspekta, tj. ekonomskog i

tehničkog, a koji se sa stanovišta tačaka njegovog korištenja razlikuju, u ovom radu su

28

naglašene veličine karakteristične za granice ekonomskog kapaciteta, prije svega

minimalnog i maksimalnog. Ove veličine su determinisane onim stepenom korišćenja

kapaciteta na kom se izjednačava proizvedena vrednost sa utrošenim vrednostima, tj.

pragom- tačkom ekonomičnosti. Prag ekonomičnosti daje informaciju ispod kog nivoa

privredni subjekt ne bi smio da snizi obim proizvodnje, tj. na kom stepenu korišćenja

kapaciteta je minimalni ekonomski kapacitet. Budući da se u tački- pragu ekonomičnosti

ukupan prihod izjednačava sa ukupnim troškovima, te da je pri tom finansijski rezultat

jednak nuli, samo kod korišćenja kapaciteta iznad praga ekonomičnosti preduzeće postiže

pozitivan finansijski rezultat.

Kvantifikacijom praga ekonomičnosti je rukovodećim kadrovima preduzeća

omogućeno sagledavanje međusobnog djelovanja regulacionih veličina: troškova, prihoda i

finansijskog rezultata, a u cilju što uspješnijeg vođenja poslovne politike preduzeća.

3.2.2. Dinamika troškova- ponašanje troškova u funkciji korišćenja

kapaciteta

Kao što je već naglašeno, najvažnija podjela troškova zasniva se na kriterijumu

njihove zavisnosti od uspostavljanja i dinamike korišćenja proizvodnog kapaciteta.

Polazeći s tog aspekta, razlikuju se dve vrste troškova

(a) fiksni troškovi,

(b) varijabilni troškovi.

Ova podela značajna je za utvrđivanje cene koštanja, jer jedan dio troškova se

uopšte ne menja dok se jedan dio menja u različitom stepenu, u zavisnosti od promene

obima proizvodnje.

(a) Priprema proizvodnje, tj. uspostavljanje proizvodnog kapaciteta u cilju

funkcionisanja mezoekonomskog sistema pretpostavlja nastajanje određenih troškova. Ti

troškovi su nepromenljivi, bez obzira na stepen korišćenja kapaciteta.

U ovu grupu ubrajaju se troškovi14:

• sredstava za rad koja se vremenski amortizuju,

• materijala na pripremno-završnim i ostalim organizacionim poslovima,

• radne snage na poslovima organizovanja fukcionisanja mezoekonomskog sistema

• kamata na osnovna i trajna obrtna sredstva, 14 Berberović, Š., Stavrić, B., Šunjić-Beus, M.: Ekonomika preduzeća, KIZ Centar, Beograd, 2004, str. 115.

29

• investicionog održavanja,

• osiguranja osnovnih sredstava,

• stalnih doprinosa i članarina itd.

S obzirom na to, da su fiksni troškovi u ukupnom iznosu nepromenljivi, nezavisno

od dinamike obima proizvodnje, njihova visina po jedinici proizvoda mijenja se u obrnutoj

proporciji sa promjenom količine proizvoda.

Grafički prikazano, to bi izgledalo ovako:

Slika 2. - Ukupni fiksni troškovi u funkciji kapaciteta i reagibilnost fiksnih troškova

Pri tom, fiksni troškovi po jedinici proizvoda uslovljeni su recipročnom vrijedošću

koeficijenta iskorištenja kapaciteta, tj.:

T fKq

qϕ =

⎛

⎝⎜

⎞

⎠⎟

1

gdje je:

Tϕlj - fiksni troškovi po jedinici ostvarene proizvodnje,

Kq - koeficijent iskorištenja kapaciteta (KQ q

Qq =−

).

Tϕ(I) Tϕ(II) Tϕ

ΔQ QI QII Q

Tϕ

0

T

30

Grafički predstavljeno bi to izgledalo ovako:

Slika 3. - Dinamika fiksnih troškova po jedinici proizvoda u funkciji korištenja

kapaciteta

Fiksni troškovi po jedinici proizvoda najniži su pri punom korišćenju kapaciteta.

Smanjenjem stepena korištenja kapaciteta ovi troškovi se povećavaju po jedinici

proizvoda. Pri punom korišćenju kapaciteta, ukupan iznos fiksnih troškova jednak je

objektivno uslovljenim fiksnim troškovima. Međutim, pri nepotpunom korištenju

kapaciteta, fiksni troškovi se razlažu na dve komponente:

• objektivno uslovljene fiksne troškove,

• organizaciono uslovljene fiksne troškove.

(b) Korištenje kapaciteta uslovljava pojavu određenih varijabilnih troškova koji

su ili u fukciji svake nove jedinice proizvoda (proporcionalni troškovi), ili se javljaju

posebnom pripremom pojedinih zona proizvodnje javljaju se troškovi izazvani tom

pripremom (relativno fiksni troškovi). Varijabilni troškovi nastaju u vezi sa

funkcionisanjem mezoekonomskog sistema. Pri tom, jedan dio varijabilnih troškova se

javlja u fukciji neposredne izrade proizvoda, tj. svake nove jedinice (proporcionalni

troškovi), dok drugi dio nastaje u vezi sa posebnom pripremom pojedinih slojeva

proizvodnje (relativno fiksni troškovi).

Karakteristika proporcionalnih troškova je njihovo proporcionalno mijenjanje

zajedno sa dinamikom obima proizvodnje, pa je njihova veličina u ukupnom iznosu

0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0

10

20

30

40

50

60

0

Q

T

Tϕq

31

uslovljena brojem jedinica proizvoda, dok su po jedinici proizvoda proporcionalni troškovi

konstantni.

U ovu grupu troškova ubrajaju se:15

• troškovi osnovnog materijala,

• troškovi pomoćnog materijala i pogonske energije,

• troškovi radne snage na izradi proizvoda,

• troškovi sredstava za rad koja se funkcionalno amortizuju.

Ukupni proporcionalni troškovi su u funkciji ostvarene proizvodnje:

Tπ = f ( q )

T qTq

constππ

= = .

Kako reagibilnost ukupnih proporcionalnih troškova na promjene stepena

korištenja kapaciteta izražena koeficijentom ima vrijednost 1, ukupni proporcionalni

troškovi rastu u istoj proporciji kao stepen korištenja kapaciteta, te se grafički prikazuju:

Q 0

T

QII QI

TπII

α

Tπ

TπI

Slika 4.- Zakonitost ponašanja ukupnih proporcionalnih troškova u funkciji

dinamike korištenja kapaciteta

15 Berberović, Š., Šunjić-Beus, M.: Ekonomika preduzeća, Ekonomski fakultet, Banja Luka i Ekonomski

fakultet, Sarajevo, Banja Luka-Sarajevo, 2005, str. 100.

32

Proporcionalni troškovi su po jedinici proizvoda konstantni te se na grafikonu

predstavljaju:

(Q).

0 Q

T

Tπq

Tπq

Slika 5. - Dinamika proporcionalnih troškova po jedinici proizvoda

Relativno fiksni troškovi nastaju u vezi sa organizacijom procesa reprodukcije, a u

zavisnosti od stepena raslojavanja proizvodnog kapaciteta. Svaka grupa proizvoda ili drugi

organizacioni podsistem u okviru datog kapaciteta iziskuju posebnu organizacionu

pripremu. Posledica ovih priprema je pojava određenih troškova vezanih za zone odnosno

slojeve proizvodnje, a njihova visina je u funkciji obima pripremno-završnih aktivnosti. Pri

tom, u okviru datog sloja, kad se mijenja obim proizvodnje, oni ostaju nepromenjeni, a

rastu kada se uspostavlja novi sloj.

Visina relativno fiksnih troškova u određenim zonama je nepromjenljiva bez obzira

na stepen iskorištenosti kapaciteta, odnosno na obim proizvodnje u dotičnoj zoni. Veličina

ukupnih relativno fiksnih troškova i njihova dinamika su u funkciji obima proizvodnje u

okviru konkretne mezoekonomije. To se može predstaviti obrascem:

Tρ = f (QZ )

pri čemu je:

Tρ = visina relativno fiksnih troškova

Qz = izraz raslojavanja (broj zona ili slojeva obima proizvodnje) korištenja

kapaciteta

33

Ako je raslojavanje proizvodnje u funkciji samo jednog kriterijuma, ponašanje

ukupnih relativno fiksnih troškova može se grafički predstaviti kao na sledećoj slici:

Q 0

T Tρ

TρZI

TρZI

TρZI

QZII QZII QZI

Slika 6.- Načelno izražena zakonitost ponašanja relativno fiksnih troškova u funkciji

raslojavanja korištenja kapaciteta

Međutim, u praksi se raslojavanje korištenja kapaciteta odvija po više osnova, što

podrazumijeva određeno preplitanje kriterijuma. U tom slučaju se linija razvoja relativno

fiksnih troškova transformiše u krivu koja izražava prosječnu tendenciju kretanja ove

pojave. Grafički predstavljeno to bi izgledalo:

Q QZIII QZII QZI QZI2 QZI1 0

T Tρ

TρZII

TρZI TρZI2 TρZI1

Slika 7. - Zakonitost ponašanja relativno fiksnih troškova u funkciji mnogostrukog

raslojavanja proizvodnje u okviru datog kapaciteta

34

QZI QZII QZIII Q 0

T

Tρq

Slika 8.- Relativno fiksni troškovi po jedinici proizvoda u fukciji organizacione

strukture korištenja kapaciteta

Kad se posmatra kretanje visine relativno fiksnih troškova po jedinici proizvoda,

primjećuje se da pri povećanju obima proizvodnje u okviru određene zone, troškovi po

jedinici opadaju, odnosno da se kreću degresivno. Dakle, relativno fiksni troškovi po

jedinici proizvoda se kreću u obrnutoj proporciji sa kretanjem obima proizvodnje, s tim što

na zonalnim granicama postoji skokovit porast troškova.

3.2.3. Pojam i značaj praga ekonomičnosti

Tokom poslovanja materijalno-organizacionog sistema mogu da se jave teškoće i

nemogućnosti da se proizvodni potencijal koristi na optimalnom nivou. Tad je preduzeće u

situaciji da mora da smanji stepen korištenja kapaciteta. Pri tom, treba stalno posmatrati

odnos prihoda koji se ostvaruju na datom stepenu korištenja kapaciteta i troškova. Svako

smanjenje obima proizvodnje ispod stepena korištenja kapaciteta koji ne obezbeđuje da

realizovana vrijednost bude veća od troškova, predstavlja ekonomski neopravdanu pojavu.

Zato se obim proizvodnje na kom se izjednačuje realizovana vrijednost proizvoda (C) sa

troškovima (T) smatra tačkom - pragom ekonomičnosti. Ta tačka ujedno predstavlja i

minimalni ekonomski kapacitet, a u slučaju kada je u strukturi ukupnih troškova visoko

učešće relativno fiksnih troškova - u zoni progresije, može da se javi ista situacija ( ukupan

prihod je jednak ukupnim troškovima), tada se javlja i tačka maksimalnog ekonomskog

kapaciteta. Svako smanjenje obima proizvodnje ispod praga ekonomičnosti daje negativan

finansijski rezultat jer su troškovi veći od realizovane vrijednosti proizvoda. To se može i

grafički predstaviti na sledeći način:

35

QQp0

T

Tϕ

CC

Tp

T

Slika 9.- Prag ekonomičnosti korištenja kapaciteta u uslovima krivolinijskog razvoja

ukupnih troškova

Qqp0

CqTq

Tqp Cq

Tq

Slika 10.- Prag ekonomičnosti korištenja kapaciteta u uslovima krivolinijskog razvoja

cijene koštanja

Prethodna slika pokazuje da se na nivou praga ekonomičnosti korištenja kapciteta,

visina prodajne cijene izjednačava sa cijenom koštanja, što znači da je dobit po jedinici

proizvoda jednaka nuli.

Za izračunavanje praga ekonomičnosti potrebno je poznavati kvantitativnu i

kvalitativnu strukturu troškova kao i njihovu dinamiku u funkiciji promjene stepena

korištenja kapaciteta. Svako preduzeće u poslovanju ima fiksne, proporcionalne i relativno

fiksne troškove, ali se kvantitativna struktura ukupnih troškova, klasifikovanih prema

uslovljenosti dinamikom stepena korištenja kapaciteta, razlikuje od jednog do drugog

preduzeća. Svaka promjena stepena korištenja kapaciteta uslovljava promjenu troškova

36

elemenata proizvodnje i to u dijelu varijabilnih, dok fiksna komponenta ostaje na nivou

koji je uslovljen uspostavljanjem kapaciteta.

Prethodno navedeno se može izraziti pomoću obrasca:16

;TC

TTQCqQ

TKqp

q πρ

πρ

−=

⋅−⋅=

gdje je:

Kqp = stepen korištenja kapaciteta na pragu ekonomičnosti.

Za utvrđivanje praga ekonomičnosti potrebno je poznavati kvalitativnu i

kvantitativnu strukturu troškova i veličinu kapaciteta. Analizom strukture troškova na

fiksnu i varijabilnu komponentu, utvrđuje se stepen osjetljivosti preduzeća na promjene

obima proizvodnje u okviru datog kapaciteta. Preduzeća sa visokim organskim sastavom

elemenata proizvodnje imaju visoko učešće fiksnih troškova, pa prema tome i visok prag

ekonomičnosti. To znači, da se kod ovakvih preduzeća tek realizacijom proizvoda na

višem stepenu omogućuje reprodukovanje fiksnih i varijabilnih troškova. Takva preduzeća

nisu elastična, jer pri neznatnom snižavanju obima proizvodnje mogu doći u zonu gubitka.

Preduzeća sa niskim organskim sastavom elemenata proizvodnje imaju nisko

učešće fiksnih troškova, pa je i prag ekonomičnosti nizak. Realizacijom proizvoda pri

niskom stepenu korištenja kapaciteta moguće je reprodukovanje fiksnih i varijabilnih

troškova. Ova preduzeća su elastičnija pri promjenama obima proizvodnje. Međutim,

prednosti preduzeća sa visokim organskim sastavom elemenata proizvodnje su u vezi sa

degresijom ukupnih troškova pri povećanju stepena korištenja kapaciteta. Zbog degresije

dolazi do sniženja cijena koštanja proizvoda, što nastaje jer se fiksni troškovi po jedinici

proizvoda smanjuju, a time se smanjuju i ukupni prosječni troškovi. Dakle, preduzeća sa

višim organskim sastavom elemenata proizvodnje mogu se orijentisati na veći obim

proizvodnje kako bi izbjegla približavanje pragu ekonomičnosti, odnosno pad ispod tog

nivoa proizvodnje. Preduzeća sa nižim organskim sastavom elemenata proizvodnje

upućena su na ekonomisanje proporcionalnim troškovima. I ovi troškovi se trebaju svesti

na objektivno uslovljenu veličinu, čime se doprinosi sniženju cijene koštanja proizvoda.

16 Berberović, Š., Stavrić, B., Šunjić-Beus, M.: Ekonomika preduzeća, KIZ Centar, Beograd, 2004, str. 163

37

4. PODSISTEM IZLAZNIH ELEMENATA PROCESA RADA

Cilj ulaganja u mezoekonomski proces je dobivanje određenih proizvoda i usluga

koje imaju određenu upotrebnu vrijednost.

Izlazni elementi mezoekonomskog procesa javljaju se u četiri oblika i to:

(1) fizički obim rezultata rada,

(2) bruto produkt,

(3) ukupan prihod,

(4) dobitak.

4.1. Fizički obim rezultata rada

"Fizički obim rezultata rada je izvor proizvedenih upotrebnih vrednosti namenjenih

zadovoljenju odredjenih društvenih potreba. Te upotrebne vrednosti se ispoljavaju kao

raaznovrsni proizvodi i usluge."17 U oblasti materijalne proizvodnje postoje razni proizvodi

kao što su: industrijski proizvodi, rudarski proizvodi, poljoprivredni proizvodi, a u oblasti

usluga postoje saobraćajne, komunalne, finansijske usluge itd.

Preduzeće kao mezoekonomski sistem stvara upotrebne vrednosti za tržište radi

podmirenja raznih vrsta potreba. Potrebe za upotrebnim vrednostima su veoma velike.

Potražnja za proizvodima i uslugama se menja zavisno od intenziteta privrednog i

društvenog razvoja. Prema prof. dr. V. Božiću, sa gledišta globalnih društvenih potreba,

fizički obim rezultata rada se može neograničeno povećavati, ali je potrebno permanentno

ga prilagodjavati redosledu i strukturi društvenih potreba. Odnosno, fizički obim rezultata

rada moguće je neograničeno povećati pod uslovom da su proizvodi i usluge po kvalitetu i

cijeni konkurentni na tržištu. Zato se fizičkom obimu rezultata rada treba posvetiti posebna

pažnja sa stanovišta cijene i kvaliteta.

U cilju prilagodjavanja fizičkog obima rezultata rada razvojnim željama, potrebno

je kontrolisati ne samo njegovu strukturu već i dinamiku. Fizički obim rezultata rada se

menja pod uticajem tri grupe elemenata i to:

• promene obima proizvodnje,

• promene produktivnosti,

• promene stepena završene proizvodnje.

17 Božić, V.: Sistem kontrole u OUR- Upravljanje poslovnim sistemom, Književne novine, Beograd, 1980.

38

Izvršeni fizički obim rezultata rada zavisi i od broja radnika koji obavljaju posao.

Promenom obima posla menja se i broj angažovanih radnika, ako je produktivnost

konstantna. Ako se obim proizvodnje menja pri istom broju zaposlenih radnika, onda se

radi o promeni produktivnosti.

Pojednostavljenim posmatranjem, uzima se u obzir da je sva započeta proizvodnja i

završena. Međutim, dio proizvodnje ostaje u zalihama te se rezultati rada razlikuju od

završene proizvodnje. To sve pokazuje da se struktura i dinamika fizičkog obima rezultata

rada formiraju pod uticajem brojnih faktora, te se zavisno od vrste faktora, razlikuju

potencijalni, objektivno uslovljeni i ostvareni- subjektivni fizički obim rezultata rada.

Potencijalni fizički obim rezultata rada je maksimalni obim poslovanja, uz

pretpostavku punog korištenja kapaciteta i maksimalnu organizovanost mezoekonomskog

sistema. Može se reći, da raspoloživi potencijali daju neograničenu mogućnost rasta

fizičkog obima rezultata rada. Međutim, postoji niz ograničavajućih faktora za njegovo

povećanje. Takođe, granica mase akumulacije potencijalnog fizičkog obima rezultata rada

se formira na obimu na kome se izjednačavaju granični troškovi i bruto produkt.

Objektivno uslovljeni fizički obim rezultata rada je onaj obim proizvodnje, koji je

moguće postići pri optimalnom korištenju objektivno uslovljenih faktora mezoekonomskog

sistema. Ovaj obim je uslovljen raspoloživim tehničkim kapacitetom, prirodnim, tržišnim i

organizacionim uslovima u mezoekonomskom sistemu. U praksi, objektivno uslovljeni

fizički obim rezultata rada je znatno manji od potencijalnog fizičkog obima rezultata rada.

Stoga se posebna pažnja posvećuje pitanju povećanja objektivno uslovljenog fizičkog

obima rezultata rada, što je ključno pitanje razvoja svakog mezoekonomskog sistema.

Ostvareni fizički obim rezultata rada podrazumeva određeno vreme za izvršenje

radnih zadataka. Ostvareni fizički obim rezultata rada je manji od objektivno uslovljenog

fizičkog obima rezultata rada za iznos organizaciono uslovljenog smanjenja obima

poslovanja. Takođe, ostvareni obim rezultata rada je manji od potencijalnog fizičkog

obima rezultata rada za iznos zbira neiskorištenih potencijalnih mogućnosti proširenja

obima poslovanja i za iznos organizaciono uslovljenog smanjenja fizičkog poslovanja.

Istraživačke, razvojne kao i operativne aktivnosti u mezoekonomskom sistemu

moraju biti usmerene na otklanjanje organizaciono uslovljenih umanjenja fizičkog obima

rezultata rada i aktiviranje potencijalnih mogućnosti proširenja obima poslovanja.

Promjene fizičkog obima rezultata rada utiču na rezultate mezoekonomskog

sistema na dva načina:

39

• kroz promjenu obima izlaznih elemenata iz mezoekonomskog procesa,

• kroz promjenu nivoa relativno fiksnih i fiksnih troškova po jedinici proizvoda.

Povećanje obima proizvodnje, pri konstantnim drugim uslovima, utiče na porast

kvaliteta mezoekonomskog sistema i obrnuto, smanjenje fizičkog obima rezultata rada

utiče na smanjenje kvaliteta mezoekonomskog sistema. Promena obima poslovanja utiče

na promenu nivoa relativno fiksnih i fiksnih troškova po jedinici proizvoda. Istovremeno,

pri konstantnim ostalim uslovima, to utiče na promenu rezultata mezoekonomskog sistema.

4.2. Bruto produkt

Bruto produkt je novčana vrijednost fizičkog obima rezultata rada. Izračunava se

množenjem pojedinih proizvoda ili usluga njihovim jediničnim prodajnim cijenama:

C = Q · Cq,

gdje je:

C - bruto produkt,

Q - proizvod ili usluga,

Cq - prodajna cijena po jedinici.

4.3. Ukupan prihod

Ukupan prihod čini vrednost fizičkog obima rezultata rada koji je realizovan na

tržištu, tj. koji se priznaje kao prihod u mezoekonomskom sistemu. U praksi, ukupan

prihod se obračunava na bazi tzv. fakturisane realizacije. Fakturisana realizacija je novčana

vrednost realizovanog fizičkog obima rezultata rada. Obračun ukupnog prihoda na bazi

fakturisane vrednosti se odnosi samo na dio bruto produkta koji je realizovan na tržištu, a

ne na onaj dio koji je neprodat i koji je na zalihama. Ovakvim sistemom obračuna se

ograničava potrošnja onog dijela ostvarenih vrednosti koje nisu verifikovane na tržištu.

Time se proizvođači stimulišu na bolji asortiman, viši kvalitet i niže cijene roba i usluga,

kao i na stalno prilagođavanje uslovima na tržištu.

Na ukupni prihod deluju faktori koji utiču na promenu fizičkog obima rezultata

rada i bruto produkta. Ukupni prihod se menja pod uticajem:

• obima poslovanja,

• zaliha nezavršene proizvodnje,

• prodajnih cena,

40

• asortimana,

• zaliha gotovih proizvoda,

• stepena naplate potraživanja i dr.

Faktori koji takodje djeluju na promene ukupnog prihoda mogu se klasifikovati na :

potencijalne, objektivno uslovljene i stvarne. Pri punom korištenju raspoloživih potencijala

ostvarivao bi se potencijalni ukupni prihod i maksimalni rezultat mezoekonomskog

sistema. U praksi, objektivno uslovljen ukupan prihod se ostvaruje pri punom korištenju

objektivnih uslova rada mezoekonomskog sistema. On je manji u odnosu na potencijalni

ukupni prihod i posledica je nepotpunog korištenja raspoloživih potencijala. Ostvareni

ukupan prihod je, po pravilu, manji od objektivno uslovljenog ukupnog prihoda zbog

dejstva organizacionih faktora.

4.4. Dobitak

"Dobitak predstavlja dio novostvorene vrijednosti,koji ostaje preduzeću nakon

podmirivanja radničkih zarada za izvršeni rad, kao izraza utrošene radne snage. Na taj

način posmatrano, dobitak predstavlja preduzetnički efekat ulaganja vrijednosti u proces

reprodukcije."18 Računski, on predstavlja razliku između ukupnog prihoda određenog

perioda i vrijednosti koje su radi sticanja tog prihoda.utrošene. Drugim riječima, bruto

dobitak je pozitivna razlika između ukupnog prihoda i ukupnih rashoda. Iz bruto dobitka

mezoekonomskog sistema se plaćaju ogovarajući porezi u skladu sa zakonima. Ostatak

dobitka je neto dobitak koji se raspoređuje u skladu sa poslovnom politikom preduzeća na

dio za stvaranje osnove za ulaganje u proširenu reprodukciju, a jedan dio može da se

usmjerava i za stimulaciju zaposlenih radnika.

Ukoliko je razlika između ukupnog prihoda i ukupnih rashoda negativna,

mezoekonomski sistem je ostvario gubitak koji treba da se sanira preduzimanjem različitih

organizacionih mjera od strane organa upravljanja i rukovodjenja. Po pravilu, gubitak se

pokriva iz neraspoređenog dobitka, iz sredstava rezervi, iz vlastitog kapitala ili preduzeće

odlazi u stečaj.

Uspješnost mezoekonomije u velikoj mjeri zavisi od politike raspodjele ostvarenog

dobitka. Ta raspodjela može bude u funkciji :

(1) ulaganja u proširenje reprodukcije i

18 Berberović, Š., Stavrić, B.,Šunjić-Beus, M.: Ekonomika preduzeća, KIZ Centar, Beograd, 2004, str. 217.

41

(2) ulaganja u stimulaciju zaposlenih kadrova.

(1) Dobitak koji se ostvari predstavlja efekat ulaganja preduzetnika u proces

reprodukcije. Raspodjela dobitka treba da bude u funkciji obezbedjenja sredstava za

proširenu reprodukciju tj. za novi ciklus ulaganja, odnosno za razvoj konkretne

mezoekonomije i njezine konkurentske sposobnosti na tržištu.

(2) Za uspješno vođenje i korištenje ljudskih potencijala, veoma značajno područje

je motivacija i stimulacija. Osnovni cilj je učiniti kadrove zainteresovanim za ostvarenje

strateških i operativnih ciljeva organizacije, i uz to stvoriti poslovni ambijent da ljudi budu

zadovoljni na poslu. U tom cilju, menadžment organizacije razvija razne strategije

motivacije i stimulacije kadrova. Značajno mjesto u tom imaju razni oblici materijalne

motivacije koji se ostvaruju učešćem zaposlenih u poslovnim rezultatima i uspješnosti na

svim organizacionim nivoima. U svijetu su u primjeni razni sistemi učešća zaposlenih u

dobitku, u profitu i u vlasništvu. Na taj način se postiže visok stepen zainteresovanosti

zaposlenih kadrova za postizanje boljih poslovnih rezultata preko povećanja

produktivnosti, sniženja troškova, povećanja kvaliteta i jedinstvo interesa vlasnika kapitala

i zaposlenih za osiguranje konkurentske sposobnosti preduzeća.19

19 Više o tom: Bahtijarević-Šiber, F.: Management ljudskih potencijala,Golden marketing, Zagreb, 1999,

42

DRUGI DIO

UTICAJ FAKTORA- POTENCIJALA NA KVALITET

EKONOMIJE

Korištenje raspoloživih potencijala svodi se na poznavanje raspoloživih resursa u

konkretnom mezoekonomskom sistemu koji mu stoje na raspolaganju za ostvarivanje

svojih tekućih i dugoročnih ciljeva. U kojoj mjeri će se raspoloživi potencijali koristiti,

zavisi od razvijenosti marketinških, finansijskih, upravljačkih i funkcionalnih sposobnosti

svakog mezoekonomskog sistema. Postoji više podjela potencijala u zavisnosti od

njihovog oblika, lokacije, a osnovna podjela se odnosi na unutrašnje i vanjske potencijale,

ili na objektivno uslovljene i iskorištene potencijale.

U kojoj mjeri će raspoloživi potencijali da se koriste, zavisi od sposobnosti sistema

da svojim akcijama utiče na povećano korištenje jedne vrste raspoloživih faktora, što može

znatno da utiče na povećano korištenje i drugih vrsta faktora. To pokazuje da između

pojedinih pojavnih oblika potencijala postoje uzajamne zavisnosti i uslovljenosti. Od

velikog je značaja poznavanje promjena koje nastaju aktiviranjem pojedinih potencijala,

jer se tako lakše uočavaju prioriteti i bolje se koriste raspoloživi potencijali u cilju

optimizacije funkcionisanja sistema.

I. Potencijali i njihov uticaj na poslovni uspjeh

Prvi element ili podsistem materijalnog organizacionog sistema čine faktori

mezoekonomskog sistema. "Faktore mezoekonomskog sistema čine raspoloživi unutrašnji

i vanjski potencijali, koji na bilo koji način mogu da utiču na rezultate mezoekonomskog

sistema. To su svi materijalni i nematerijalni elementi koji se koriste ili se mogu koristiti za

ostvarenje ciljeva poslovanja."20

20 Berberović, D, Bereberović Š.: Kako voditi biznis, KIZ Centar, Beograd, 1996, str. 11.

43

Raspoloživi potencijal je skup svih resursa koji su na raspolaganju preduzeću i koji

mogu da se koriste u cilju stvaranja rezultata i postizanja razvojnih ciljeva. Da bi se

potencijali mogli koristiti, potrebno je poznavati njihove pojavne oblike, ponašanje,

karakteristike, način njihovog uticaja na meterijalno-organizacioni sistem i znati koristiti

njihov pozitivan uticaj.

Zavisno od vrste i njihovog porijekla, te uticaja na rezultate mezoekonomskog

sistema, faktori- potencijali se grupišu u:

• prirodne potencijale,

• tehničke potencijale,

• tržišni potencijale,

• uslove društvene ekonomije,

• kadrovske potencijale,

• finansijske potencijale,

• organizacione potencijale,

• naučne i informacione potencijale.

U zavisnosti od mogućnosti uticaja mezoekonomskog sistema na potencijale,

potencijali se dijele na:

• objektivne faktore- potencijale,

• subjektivne faktore- potencijale.

Preduzeće ne može uticati na objektivne faktore ili može da na njih utiče u manjoj

mjeri, te se njima mora prilagođavati. To je niz ograničenja koje preduzeće ne može da

izbjegne, za razliku od subjektivnih faktora koji čine unutrašnju rezervu svakog preduzeća.

Obe vrste faktora direktno utiču na kvalitet poslovanja svakog mezoekonomskog sistema.

1. PRIRODNI POTENCIJAL

Uticaj prirodnih potencijala je naročito izražen u djelatnostima koje direktno zavise

od niza prirodnih uslova: klimatskih, hidroloških, geoloških, demografskih... Uslovi rada

su često presudni za određene delatnosti i njihovu lokaciju. Kako su to faktori na koje

preduzeće može samo u ograničenom obimu da utiče, oni su objektivno dati faktori koje

stalno treba provjeravati. Prirodni potencijali bili su u prošlosti jedan od najznačajnijih

faktora razvoja ekonomija regiona, ali je, tokom vremena, razvojem tehnologije njihov

značaj umanjen.

44

Prirodni potencijal može biti unutrašnji i vanjski. Unutrašnji prirodni potencijal je

internog karaktera za mezoekonomiju i utiče u većoj mjeri samo na nju, dok vanjski

prirodni potencijal utiče na više mezoekonomija ili na čitav makroekonomski sistem.

Primjer intenzivnog uticaja unutrašnjeg prirodnog potencijala je vrsta, količina i kvalitet

rude iz rudnika. Vanjski prirodni faktori utiču na više mezoekonomija jednog

makroekonomskog sistema kao npr: klima na području, bogatstvo vodom i šumom,

prirodne ljepote, razvijenost infrastrukture i slično.

Prirodni potencijal stvara brojne dileme već pri osnivanju preduzeća.

Mikrolokacija, dostupnost tržišta, razvijenost infrastrukture, izdašnost nalazišta, trajno

utiču na efikasnost poslovanja budućeg preduzeća. Ograničenost prirodnih resursa utiče na

stalni rast njihovih cijena. S druge strane, ograničenost prirodnih resursa podstakla je

naučni razvoj i nalaženje supstituta za prirodne materijale i prirodne izvore energije. Tako

u pojedinim djelatnostima, zbog razvoja nauke, prirodni faktori gube uticaj, što je još uvek

rijedak slučaj u primarnoj proizvodnji. Kombinovanjem prirodnih faktora kao i faktora koji

potiču iz razvoja nauke i tehnike, mogu se ostvariti značajne komparativne prednosti na

nivou mezoekonomije, ali i na nivou makroekonomije.

Stepen uticaja prirodnih potencijala na kvalitet mezoekonomije, svodi se na razliku

između raspoloživih prirodnih resursa i njihove iskorištenosti od strane proizvođača, u

ovom slučaju zanemarujući ostale potencijale. Maksimalni rezultati mezoekonomskog

sistema postižu se maksimalnim korištenjem raspoloživih prirodnih potencijala, čiji je broj

skoro neograničen. Zbog organizacionih slabosti, preduzeće ne koristi sve raspoložive,

objektivno date prirodne potencijale, te je nužno da preduzeće preduzima mjere za

smanjenje razlike između neiskorištenih prirodnih potencijala i objektivno uslovljenih-

raspoloživih potencijala.

2. TEHNIČKI POTENCIJAL

Tehnički uslovi rada određeni su tehničkim potencijalom i obuhvataju:

(1) karakteristike proizvoda,

(2) karakteristike sredstava za rad,

(3) karakteristike materijala i energije.

(1) Najznačajnije karakteristike proizvoda su oblik, spoljni izgled, dimenzije,

težina, tehnološki kvalitet i funkcionalni kvalitet. Proizvod mora svojim navedenim

karakteristikama kao i cijenom da zadovolji potražnju. Budući da karakteristike proizvoda

45

direktno utiču na rezultate mezoekonomskog sistema, potrebna je konstantna kontrola i

prilagodjavanje zahtevima tržišta, jer svaka karakteristika proizvoda utiče na odluku kupca

u određenom momentu. Visok kvalitet proizvoda daje preduzeću povoljniji položaj na

tržištu zbog većeg obima realizacije, više tržišne cene i manjih troškova reklame.

(2) Da bi nastali gotovi proizvodi, predmeti rada moraju da na sredstvima za rad

prođu kroz niz operacija. Od istog materijala, različitim tehnološkim postupcima, mogu da

nastanu iste upotrebne vrednosti, te se mora voditi računa o ekonomičnosti postupka.

Tehničke karakteristike sredstava za rad se iskazuju kroz njihove radne kapacitete,

režim održavanja, tehnološki kvalitet i tehnizirane vidove organizacije.

Radne karakteristike sredstava za rad se ispoljavaju kao: brzina, broj operacija,

kvalitet operacija, pogonska snaga, ponašanje u eksploataciji i slično.

(3) Dimenzije materijala, a naročito kvalitet materijala, utiču na mezoekonomski

sistem svojom usklađenosti sa zahtjevima procesa.

Postoje standardni materijali, surogati standardnog materijala i okazioni materijali.

Standardni materijal je unapred predviđen tehnološkom recepturom, a njegova zamjena je

surogat materijala. Korištenje surogata može biti unapred predviđeno tehnološkim

procesima. Okazioni materijal se koristi kada se ne može tačno da predvidi ni standardni

materijal niti njegov surogat, kao npr. kada se u preradi rude ne može precizno predvidjeti

procenat metala u rudi.

Pošto su u tehničke potencijale mezoekonomskog sistema uložena velika sredstva,

imperativ je na njihovom optimalnom korištenju. Tehnički potencijali se u svojoj

ukupnosti stalno kontrolišu i to interno ili eksterno. Zadatak nosioca kontrolnih funkcija je

uočavanje uskih grla i drugih faktora koji utiču na nedovoljno korištenje kapaciteta, te

predlaganje, nosiocima funkcija odlučivanja, mjera za korištenje optimalnog kapaciteta.

Sredstva za rad zahtevaju i optimalno održavanje radi očuvanja njihovih karakteristika.

Uočljiv je trend sve većih kapaciteta uz istovremeno skraćenje životnog ciklusa proizvoda,

što traži dodatne napore na unapređenju proizvoda i tehnoloških procesa, kako bi se

osigurao konstantan kvalitativni i kvantitativni razvoj mezoekonomije.

Eksterni tehnički potencijal obuhvata naučna i tehnička dostignuća u okruženju.

Nakon Drugog svjetskog rata, nijedan oblik potencijala nije tako revolucionarno

uticao na razvoj proizvodnih snaga kao što je tehnički potencijal, a kako prirodni resursi

postaju sve ograničeniji, tehnički potencijal će dobijati sve veći značaj.

46

Slika 11.: Uticaj tehničkog potencijala na rezultate mezoekonomskog sistema21

Pri čemu je:

Fτ - tehnički potencijal

Fτi - interni tehnički potencijal

Fτi1 - korištenje kapaciteta

Fτi2 - održavanje sredstava za rad

Fτi3 - korištenje kreativnih sposobnosti radnika u iznalaženju tehničkih inovacija

Fτe - eksterni tehnički faktori

Fτe1 - odabiranje savremenih tehničkih rešenja prilikom izgradnje, zamene ili

rekonstrukcije tehničkih kapaciteta

Fτe2 - otkup licenci, patenata i naučno-tehničkih ideja

Fτe3 - uključivanje savremene tehnologije preko institucije lizinga

Fτe4 - uključivanje savremene tehnologije preko zajedničkog ulaganja i

kooperativne saradnje

Fτe5 - uključivanje savremene tehnologije preko slobodne razmene ideja i rezultata

fundamentalnih istraživanja.

Puno korišćenje tehničkih potencijala rezultira maksimalnim rezultatima

mezoekonomskog sistema, a puno korišćenje objektivno uslovljenih tehničkih faktora

21 Božić, V.: Sistem kontrole u OUR, Književne novine, Beograd, 1980.

Fτe1 ......... Fτen nivo

Fτ

Q

Bs+ Bm

Z

O

K

I

vrijeme

z (fτ)

ΔZ" (ΔFτ)

Z(Fτ)

Z"(Fτ")

Z'(Fτ')

Fτi1 ......... Fτin

Fτe

Fτi

47

omogućuje ostvarivanje optimalnih rezultata mezoekonomskog sistema. Objektivno

uslovljeni rezultati mezoekonomskog sistema uvijek su manji od potencijalnih rezultata

koji proizilaze iz punog korištenja potencijalnih tehničkih faktora. Da bi se iskoristio

neiskorišćeni tehnički potencijal i iz okruženja, potrebno je stalno istraživati neiskorištene

potencijale i minimizirati njihove negativne efekte.

3. MAKROEKONOMSKI POTENCIJAL- USLOVI

MAKROEKONOMIJE

Makroekonomski potencijal se manifestuje kroz opšte uslove društvene ekonomije.

Uslovi društvene ekonomije se odražavaju kroz:

(1) opšti nivo društveno-ekonomskog razvoja,

(2) djelovanje određenih društvenih zakona,

(3) organizacione instrumente društvene makroekonomije,

(4) međunarodne ekonomske i političke odnose.

(1) Opšti nivo razvoja utiče na obim potrošnje, mogućnost uvođenja tehničkih

inovacija, nivo tehničke opremljenosti, radne i potrošačke navike stanovništva, nivo

produktivnosti itd. Sve navedeno djeluje na ulazne i izlazne elemente mezoekonomskog

procesa, a tim i na nivo materijalnih i nematerijalnih rezultata mezoekonomije (npr.

saobraćajnice, energetski izvori i mreža, stanovi, infrastruktura). Opšti nivo razvoja utiče

na ponudu i potražnju za odredjenim dobrima, izmjenu obima istrukture potražnje i

ponude. Viši nivo razvoja razvija nove potrebe i mijenja njihovu strukturu. Tu su i

promjene u sredstvima za proizvodnju, mogućnosti korištenja novih tehnoloških

postupaka, nove tehnike, naučna otkrića i osposobljavanje i usavršavanja znanja odnosno

boljeg korištenja kadrovskih potencijala.

(2) Pod delovanjem odredjenih društveno-ekonomskih zakona na rezultate

mezoekonomskog sistema se podrazumeva uticaj opštih zakona kao što su: zakonitosti u

ponašanju troškova, zakon ponude i potražnje, zakonitosti u razvoju potreba pri višem

nivou razvoja. Poznavanje ovih i drugih zakonitosti je od velikog značaja za svaki

organizacioni sistem u cilju razvijanja onih aktivnosti koje će pozitivno delovati na

ostavrene rezultate.

(3) Organizacionim instumentima makroekonomije se usmerava razvoj društva i

čitave nacionalne ekonomije. Politika cijena, politika raspodjele, kreditno-monetarna

48

politika, carinski režim i devizni režim, politika organizacije mezoekonomije, socijalna

politika i drugi instrumenti regulišu se društvenim zakonima i direktno utiču na rezultate

mezoekonomskog sistema.

(4) Međunarodna ekonomski i politički odnosi utiču na rezultate mezoekonomskog

sistema preko uslova za nabavku i prodaju roba na svjetskom tržištu. Medjunarodna

saradnja i dostupnost transnacionalne ekonomske saradnje povoljno utiču na korištenje

ovih potencijala.

4. TRŽIŠNI POTENCIJAL

Tržište utiče na mezoekonomski sistem preko obima moguće realizacije roba i

usluga na tržištu, preko ulaznih i izlaznih cijena, i preko nivoa ulaznih elemenata po

jedinici proizvoda.

Obim moguće realizacije kao i nivo cijena roba i usluga u osnovi zavise od zavise

od odnosa ponude i potražnje. Promjene u potražnji potiču od promjena u obimu i

promjena u strukturi i cijeni potražnje: pojava novih proizvoda, promjena ukusa potrošača,

promjene cijena sličnih roba, promjene broja potrošača, pojava supstituta... S druge strane,

na promjenu ponude utiču: nivo cijena, promjene u tehnologiji proizvodnje, promjene

cijena drugih roba, pojava novih ponuđača.

Karakteristična je pojava monopolskih ili oligopolskih struktura na tržištu, koje

utiču i na ponudu i na potražnju jer smanjuju slobodu tržišta. U uslovima slobodnog tržišta,

mezoekonomski sistem mora prilagoditi i ulaz i izlaz zahtjevima tržišta.

Ako se tržišni faktori potpuno koriste, ostvaruju se objektivno uslovljeni rezultati

mezoekonomskog sistema, koji su uvek manji od potencijalnih, maksimalnih rezultata

zbog neaktiviranih potencijala. Stalno istraživanje tržišta je neophodno za aktiviranje svih

tržišnih potencijala. Uvijek postoje rezerve u korištenju potencijala, tako da rezultati

odstupaju na niže i od objektivno uslovljenih zbog organizacionih slabosti, koje se moraju

minimizirati.

49

Slika 12.: Uticaj tržišta na rezultate mezoekonomskog sistema22

pri čemu je:

Ft - tržišni faktori

Fto - uticaj tržišnih faktora preko ulaznih i izlaznih cijena

Ftq – uticaj tržišnih faktora preko mogućeg obima realizacije

Bs – fizički obim angažovanih sredstava

Vs – prosječna društvena cijena po jedinici angažovanih sredstava

ΔCst - odstupanje tržišnih cena angažovanih sredstava od njihove prosečne društvene

cene

Umi – utrošci materijala i sredstava za rad

Umiu – prosječna društvena cijena utrošaka sredstava za proizvodnju

ΔCmit – odstupanje tržišne cijene sredstava za proizvodnju od prosečne društvene cene

Q – fizički obim rezultata rada

Kqt – koeficijent promjene fizičkog obima rezultata rada pod uticajem tržišnih

faktora

Vq – prosječna društvena cijena po jedinici proizvoda

22 Božić, V.: Sistem kontrole u OUR- Upravljenje poslovnim sistemom, Književne novine, Beograd, 1980.

nivo

Ft

Y

X

Z

O

K

I

vrijeme

z (fτ)

ΔZ" (ΔFt") Fto

Ftq

MONITOR

Z"(Ft ")

Z(Ft)

Z'(Ft')

(Q + ΔQt ) (Vq + ΔCqt )

Bs ( Vs + ΔCst) + Umi (Vmi + ΔCmit)

S Tmi

50

ΔCqt – odstupanje prosječne prodajne tržišne cijene od njihove prosječne društvene

cijene.

5. KADROVSKI POTENCIJAL

Kadrovi sa svojim karakteristikama su osnovni faktor proizvodnih snaga svakog

društva. Otuda radnici koji rade ili mogu da rade u odredjenom organizacionom sistemu,

predstavljaju njegov kadrovski potencijal. Korištenje kadrovskog potencijala je od

izuzetnog značaja za odvijanje procesa repordukcije kao i za njegovo organizovanje.

Veličina kadrovskog potencijala odredjena je: brojem radnika, profesionalnom i stručnom

strukturom, psihofizičkim sposobnostima, kulturom rada i etikom, medjuljudskim

odnosima i stepenom motivacije za rad. Radi analize, kadrovski potencijal se posmatra kao

interni i kao eksterni kadrovski potencijal.

Kadrovski potencijal u smislu internog kadrovskog potencijala se očituje kroz kva-

ntitativno i kvalitativno stanje radnika uključenih u mezoekonomski proces. Kvantitativno

stanje radnika se očitava pomoću broja izvršenih radnih časova, norma časova, prosečnog

broja radnika, i služe za izračunavanje stepena korištenja ovog potencijala. Kvalitet kadra

se vidi kroz obrazovnu strukturu, stručnu strukturu, starosnu strukturu, socijalnu i

zdravstvenu strukturu i slično, kao i kroz odstupanja od optimalne strukture.

Eksterni kadrovski potencijal obuhvata, takođe, kvalitativnu i kvantitativnu

strukturu radne snage iz okruženja, koju je moguće uključiti u mezoekonomski proces.

Kadrovski potencijal nije izolovan od ostalih potencijala (društvenih, tehničkih,

prirodnih, obrazovnih) i često djeluje zajedno sa ostalim potencijalima.

Prema prof. S. Kukoleči "pod radnom snagom podrazumevamo radnu snagu koja

se troši u procesima rada pri izvršavanju procesa reprodukcije. Postojanje radne snage

predstavlja potencijalnu radnu snagu, a kada se utroši u procesu reprodukcije, ona postaje:

• ili izvršeni rad, odnosno materijalizovani rad, ako je trošenje radne snage bilo

celishodno i dobilo odgovarajuće društveno priznanje,

• ili gubici potencijalne radne snage ako je to trošenje radne snage bilo društveno

necelishodno i nije dobilo nikakvo ekonomsko-društveno priznanje"23

23 Kukoleča , S., Ekonomika organizacija udruženog rada, Knjiga I, Sveska 1, Savremena administracija,

Beograd, 1978, str. 119.

51

Budući da rad pretpostavlja trošenje ljudskog znanja i energije, a to trošenje ima

svoje granice, u korištenju kadrovskog potencijala neophodno je "da se uvek vodi računa i

o odnosu izmedju ulaganja rada i ekonomske koristi koja se tim ulaganjem pribavlja."24

Za uspješnost u poslovanju mezoekonomskog sistema od izuzetnog zanačaja je

kako koristiti kadrovski potencijal. U tu svrhu u savremenom svijetu razvijene su naučne

discipline koje se bave kadrovima- menadžment ljudskih potencijala u kojima sistemi

motivacije i stimulacije zaposlenih radnika zauzimaju vidno mjesto. Menadžment

organizacije razvija razne strategije motivacije i stimulacije. Iako su strategije materijalne

motivacije dominantno sredstvo za postizanje uspjeha, uz njih su sve prisutnije i strategije i

oblici nematerijanih motivacija. Polazna osnova ovakve orijentacije jeste da je čovek

materijalno i duhovno biće, te da posjeduje potrebu kako za materijalnim tako i za

duhovnim podsticajima. Motivacija za rad biće utoliko veća, ukoliko radnik radom

zadovoljava širi krug potreba. U potrebe se ubrajaju materijalne- egzistencijane potrebe,

ali i duhovne, tzv. potrebe višeg reda, koje razvojem ljudskog društva sve više dolaze do

izražaja. To su potrebe razvoja i potvrdjivanja vlastitih sposobnosti i mogućnosti

autonomije, potrebe uvažavanja i samopotrvdjivanja, potrebe statusa, pripadanja i druge.

Primjena različitih strategija i oblika motivacije značajna je iz razloga što različite

djelatnosti i različiti poslovi zahtijevaju i različite pristupe motivaciji. Primjera radi,

proizvodnja odredjene količine i kvaliteta proizvoda ima drugu logiku od situacije koja

zahtijeva rešavanje problema, ili kreiranje novih rješenja, ideja ili uvodjenja promjena u

postojeći način rada.

Nematerijalni oblici motivacije zahvataju široko područje delovanja, od mjera koje

se odnose na dizajniranje posla a koje uključuje i zadovoljstvo izvršilaca posla, stila

menadžmenta, mogućnosti usavršavanja i razvoja karijere, participaciju u organizovanju i

upravljanju, upravljanje pomoću ciljeva, fleksibilno radno vrijeme i programe, priznanje i

"feed back", do razvoja organizacione kulture i drugo.

Znači, materijalne i nematerijane strategije motivacije čine ukupan sistem usmjeren

na postizanje optimalnih rezultata u korišćenju kadrovskog potencijala. Njihovom

primenom postiže se zadovoljavanje raznolikih individualnih potreba zaposlenih,

materijalnog i nematerijalnog karaktera. Pri izboru oblika motivacije, kao polazna osnova,

koristi se posao koji pojedinac obavlja i teži ka individualnoj motivaciji radnika. Moderna

24 Babić, Š., Uvod u ekonomiku poduzeća, Školska knjiga, Zagreb, 1973, str. 65.

52

civilizacija podrazumeva da većina zaposlenih polovinu svojih budnih sati provodi na

poslu i da je posao za mnoge najvažnija aktivnost. Zadovoljstvo poslom utiče bitno na

život svakog radnika na poslu, ali i van posla. Zanimljiv i izazovan posao povećava

motivisanost za njegovo obavljanje, a život čini sadržajnijim i potpunijim, i suprotno,

dosadan i besmislen posao bitno umanjuje motivaciju za njegovo obavljanje.

Dobrim i svrsishodnim s istemom motivacije i stimulacije kadrovi se usmeravaju ka

razvijanju i boljem korištenju sopstvenih potencijala i postiže se jedinstvo interesa

zaposlenih i preduzeća, što u krajnjem ishodu doprinosi i podizanju kvaliteta rezultata

mezoekonomskog procesa.

Slika 13.– Uticaj kadrovskog potencijala na rezultate mezoekonomskog sistema25

pri čemu je:

Fl – kadrovski potencijal

Fli – interni kadrovski potencijal

Fle – eksterni kadrovski potencijal

Fl1 – kvalitativna struktura kadrova

Fl2 – broj radnika

Z″(Fl″) - potencijalni rezultati koji bi se ostvarili pri punom angažovanju potencijalnog

kadrovskog potencijala

25 Božić, V.: Sistem kontrole u OUR, Književne novine, Beograd, 1980.

nivo

Fl

Q

X

Z

O

K

I

vrijeme

z (fl)

ΔZ" (ΔFl)

Z(Fl)

Z"(Fl")

Z'(Fl')

Fle1 ......... Flei

Fle

Fli

Flez

Fli2

Fli1 ......... Flin

53

Z′(Fl′) - objektivno uslovljeni rezultati koji bi se ostvarili pri punom angažovanju

objektivno uslovljenog kadrovskog potencijala

Z(Fl) – ostvareni rezultati koji proizilaze iz stvarnog angažovanja kadrova

ΔZ″(ΔFl″)– efekti neangažovanog kadrovskog potencijala

z(fl) – smanjenje rezultata proizašlo iz organizacionih slabosti u korištenju

objektivnih uslovljenog kadrovskog potencijala.

6. FINANSIJSKI POTENCIJAL

Da bi se obezbedio kontinuitet poslovanja i stvorili uslovi za stalni rast stepena

kvaliteta poslovanja, neophodno je finansirati potrebe funkcionisanja mezoekonomije. Pod

finansijskim potencijalom se podrazumijeva mogućnost mezoekonomije da obezbedi

racionalno provodjenje kružnog toka sredstava, odnosno, da obezbedi finansijska sredstva

za podmirenje svojih tekućih i razvojnih potreba.

Finansijski izvori mogu biti sopstveni i pozajmljeni. Potrebe finansiranja

mezoekonomskog sistema i mogućnosti finansiranja karatkoročnih i dugoročnih potreba

mezoekonomskog sistema zavise od:

(1) obima finansijskih izvora,

(2) strukture finansijskih izvora,

(3) uslova finansiranja,

(4) strukture i korišćenja uloženih- angažovanih sredstava.

(1) Sagledavajući obim finansijskih izvora, treba napomenuti da finansijski izvori

mogu biti interni (sopstveni), i eksterni (pozajmljeni). U dinamici sukcesivnih perioda,

obim sopstvenih finansijskih izvora mijenja se srazmjerno izdvajanju iz dobiti za ove

namjene, a zavisi i od strukture i tempa ulaganja sredstava (npr. pokriće gubitka umanjuje,

a sredstva upotrebljena za nabavku sredstava za proizvodnju ne umanjuju finansijske

izvore). Pozajmljeni finansijski izvori mogu biti u vidu kredita (kratkoročnih, dugoročnih),

angažovanih tuđih sredstava kroz zajednička ulaganja, odgođenih obaveza prema

poveriocima i slično.

(2) Na strukturu finansijskih izvora utiču ograničenost i dostupnost finansijskih

izvora, kroz odnos pozajmljenih i vlastitih izvora u ukupnom obimu finansijskih izvora.

Zbog vremena raspoloživosti i cijene sredstava, viši finansijski potencijal postiže se

kombinovanjem većeg udjela vlastitih finansijskih izvora i dugoročnih pozajmljenih

54

izvora. Mogućnost proširenja obima finansiranja pozajmljenim izvorima praktično je

neograničena.

(3) Uslove finansiranja čine: rokovi otplate pozajmljenih sredstava, visina kamatne

stope (cijene kredita), stopa učešća u prihodima od zajedničkih ulaganja i slično.

Uslovi finansiranja su u obrnutoj proporciji sa obimom i kvalitetom finansijskog

potencijala (niže kamate i duži rokovi povrata obezbeđuju rast finansijskih izvora i

poboljšanje finansijskog potencijala i obrnuto). Ne treba zanemariti činjenicu, da uslovi

finansiranja ne utiču samo na pozajmljeni dio finanasijskog potencijala, nego posredno i na

odnos prema sopstvenim finansijskim potencijalima.

(4) Struktura i korišćenje uloženih- angažovanih sredstava, odnosno, vrsta

finansijskih tokova u koje se ulaže isti obim finansijskih izvora određuje visinu

finansijskog potencijala. Ako su finansijski izvori uloženi u nekurentne zalihe ili služe za

pokriće gubitka, finansijski potencijal je manji u odnosu na alternativu ulaganja u zdrave

finansijske tokove. Finansijski potencijal mora se racionalnno koristiti u punom obimu i u

što bržoj cirkulaciji kroz pojavne oblike sredstava. Dužina vremena prosječnog

angažovanja sredstava (koeficijent obrta) ima direktan uticaj na finansijski potencijal.

Finansijski potencijal utiče na kvalitet ekonomije preduzeća, obezbeđujući

permanentnu nabavku potrebnih ulaznih elemenata, od čega zavisi obim izlaznih

elemenata i ostvareni rezultat reprodukcije. Na povećanje rezultata mezoekonomskog

sistema kroz finansijski potencijal, može se uticati preduzimanjem tekućih organizacionih i

finansijskih mjera radi potpunijeg korištenja raspoloživih finansijskih potencijala, a

dugoročnim i srednjoročnim mjerama finansijske funkcije aktivirati neiskorištene

finansijske potencijale.

7. ORGANIZACIONI POTENCIJAL

Organizacija kao djelatnost predstavlja svjesnu ljudsku aktivnost kojom se

obezbedjuje skladno povezivanje i funkcionisanje svih dijelova odredjenog sistema, da se

postignu planirani ciljevi tog sistema. Ona predstavlja "svojevrstan proces, svojevrsnu

smišljenu delatnost čoveka kojom se vrši spajanje, uskladjivanje i medjusobno povezivanje

činilaca rada u jednu novu organsku, radno sposobnu celinu."26 Otuda, pod organizacionim

26 Babić, M, Stavrić, B.: Organizacija preduzeća, KIZ Centar, Beograd, 2003, str. 12.

55

faktorima mezoekonomije se podrazumeva organizaciona sposobnost korišćenja

raspoloživog potencijala mezoekonomije.

Organizacioni potencijal deluje preko organizacionih aktivnosti u cilju koordinacije

ciljeva podsistema unutar mezoekonomskog sistema, kao i između više mezoekonomskih

sistema. Postoji znatan stepen zavisnosti između nivoa organizacije i rezultata

mezoekonomskog sistema. Organizacioni, kao i ostali faktori, ne djeluju izolovano na

ponašanje preduzeća, nego u interakciji sa ostalim faktorima. Kao podsistem

makroekonomije i viši sistem mikroekonomija, preduzeće je sa njima višestruko povezano.

Radnici ostvaruju svoje ciljeve ostvarujući ciljeve mezoekonomskog sistema, što ih

povezuje u zajednicu interesa. Mezoekonomski sistem ima za cilj, da rad koji ulaže u

proces reprodukcije kao kolektiv mikroekonomskih sistema, društvo tj. makroekonomija

prizna u rezultatu te mezoekonomije. Razlike između uloženog rada u proizvodnju i

društveno priznatog rada nastaju zbog nejednakih uslova poslovanja preduzeća (prirodnih,

tehničkih, kadrovskih i sl.) i zbog subjektivnih mogućnosti različitih preduzeća.

Sposobnost organizovanog ljudskog faktora da iskoristi raspoložive potencijale može se,

dakle, posmatrati na tri nivoa:

(1) pojedinca (mikroekonomije),

(2) preduzeća (mezoekonomije),

(3) države (makroekonomije).

(1) Organizacione sposobnosti pojedinca u korištenju raspoloživog potencijala

predstavljaju mikroekonomske organizacione faktore, to jest, sposobnost i umješnost

pojedinog radnika da obavi povjerene mu poslove, odnosno, da svrsishodno koristi

raspoložive potencijale. Sa kakvim će uspjehom zaposleni koristiti svoje potencijale zavisi

od njegovih organizacionih sposobnosti, organizacije tehnološkog procesa, motivisanosti

za rad, obrazovanosti i stručne pripremljenosti za poverene mu poslove, kao i od

mogućnosti korištenja u radu naučnih dostignuća.

(2) Organizacija radnog mjesta, tehnika izvršenja radnih zadataka, organizacija

odnosa sa okruženjem utiču ne samo na mikroekonomski sistem, nego i na ponašanje

preduzeća. Stepen uticaja organizacionog faktora pojedinca na rezultate mezoekonomije

zavisi i od položaja pojedinca u preduzeću, tj. od tog da li je njegov rad pretežno

organizacionog karaktera (rukovođenje) ili pretežno izvršnog karaktera. Veća složenost

zadataka zahtijeva veću organizacionu sposobnost pojedinca, a ovim i veći uticaj na

kvalitet mezoekonomije.

56

(3) Makroekonomski organizacioni faktori predstavljaju mogućnost korištenja

raspoloživog potencijala države. Oni djeluju preko društveno-političkog sistema i njegovih

instrumenata, kao što su: politika cijena, carinski režim, monetarno-kreditna politika,

politika raspodjele itd. Od kompozicije nabrojanih instrumenata zavisi stepen društveno-

ekonomskog razvoja na makronivou, a na kvalitet mezoekonomije djeluju preko ulaznih i

izlaznih elemenata.

Maksimalni stepen organizovanosti dovodi do punog korištenja potencijalnih

faktora i ostvarivanja maksimalnih rezultata mezoekonomskog sistema. Pri optimalnom

stepenu organizovanosti postoji puno korištenje objektivnih uslova privređivanja i

postizanja optimalnih rezultata mezoekonomskog sistema. Zbog organizacionih slabosti

nastaju odstupanja od objektivno uslovljene organizovanosti, a zbog postojanja tih razlika

postoje i suboptimalni rezultati mezoekonomskog sistema. Pomenuta razlika je posledica

destruktivnih faktora. Odgovarajućim tekućim organizacionim mjerama treba minimizirati

uticaje destruktivnih faktora.

Slika 14.: Uticaj organizacionih faktora na rezultate mezoekonomskog sistema27

8. NAUČNI I INFORMACIONI POTENCIJAL

Uloga nauke u 20. vijeku postala je mnogo veća jer je uticala na zbivanja u društvu

u cjelini, te je postala pitanje prestiža i izraz moći društva. Veliko znanje, širina pogleda i

sposobnost da se udje u srž problema omogućili su uspješna istraživanja i u onim oblastima

27 Božić, V.: Sistem kontrole u OUR- upravljenje poslovnim sistemom, Književne novine, Beograd, 1980.

nivo

F

Q

X

Z

O

K

I

vrijeme

z (fω)

ΔZ" (ΔFω)

Z(Fω)

Z"(Fω")

Z'(Fω’)

Fp

Fδ

Ft

Fd

Fl

Ff

fp

fδ

ft

fd

fl

ff

Fp’

Fδ’

Ft’

Fd’

Fl’

Ff’

ΔFp″

ΔFδ″

ΔFt″

ΔFd″

ΔFl″

ΔFf″

Fp″

Fδ″

Ft″

Fd″

Fl″

Ff″

Fω1

Fω2

Fω3

Fω″

MONITOR

- = - =

57

koje nisu bile predmet osnovnih studija. Izuzetni naučni kadrovi prelaze iz jedne u drugu

oblast istraživanja i postižu otkrića i pronalaske izuzetne vrijednosti.

Naučni potencijal obuhvata sva raspoloživa fundamentalna i aplikativna znanja,

koja se koriste ili bi se pod odredjenim uslovima mogla da koriste za ostvarenje ciljeva

mezoekonomije. Ovaj potencijal se stalno proširuje kroz naučno-istraživački rad i razvoj, a

aktivira se u zavisnosti od sposobnosti mezoekomije da ga uskladi sa drugim potencijalima

i koristi u razvojne svrhe. Znanje je uslov za korištenje i proširenje svih oblika potencijala.

Raspolaganje informacijama postaje sve bitniji faktor uspješnog odlučivanja i

upravljanja. Za korišćenje informacionog potencijala potrebni su i posebni kapaciteti i

sredstva, na kojima se pristupa izvorima informacija koje se potom tehnički obrađuju na

hradveru, korištenjem metoda obrade definisanih softverom.

II. Metode za mjerenje kvaliteta ekonomije

Identifikacija i poznavanje faktora- potencijala koji utiču na rezultate

mezoekonomskog sistema je samo jedna pretpostavka za efikasno djelovanje sistema na

faktore, u mjeri u kojoj je to prema vrsti faktora moguće. Veoma je značajno izmjeriti

uticaj svakog od faktora na rezultate mezoekonomskog sistema i ciljano djelovati na one

faktore, koji odlučujuće utiču na rezultate sistema.

1. ZNAČAJ MJERENJA UTICAJA POJEDINIH FAKTORA NA

KVALITET EKONOMIJE

Rezultate rada mezoekonomije čine ostvarenja postavljenih ciljeva rada i razvoja.

Ostvareni rezultati mogu biti višestruki: materijalni rezultati, razvoj društva i doprinos

društvenom razvoju. Materijalni rezultati se takođe javljaju u više vidova: kvantitativni,

kvalitativni i finansijska stabilnost.

Razvoj društvenih odnosa se ispoljava u izvršavanju obaveza preduzeća prema

društvu. Doprinos društvenom razvoju je učešće preduzeća u razvoju materijalne

proizvodnje, društvenog standarda i zaštiti okoline.

Materijalni položaj mezoekonomskog sistema se formira u zavisnosti od:

• kvantitativnog razvoja mezoekonomskog sistema,

• kvalitativnog razvoja mezoekonomskog sistema i

58

• finansijske stabilnosti mezoekonomskog sistema.

Kvantitativni rezultat se ogleda kroz obim izlaznih elemenata kao što su: fizički

obim rezultata rada, ostvareni bruto produkt, ukupan prihod i dobitak. Najčešće se izražava

koeficijentom promjene izlaznih elemenata iz mezoekonomskog procesa, i to

koeficijentom promjene fizičkog obima rezultata rada.

Kvalitativni rezultati mezoekonomskog sistema se izražavaju kroz nivo ostvarenih

rezultata po jedinici ulaganja. U obzir se uzima odnos izlaznih i ulaznih elemenata u

mezoekonomskom procesu. Rezultati ovako mereni mogu biti potencijalni, objektivno

uslovljeni i ostvareni.

Finansijska stabilnost mezoekonomskog sistema predstavlja sposobnost sistema da

na vrijeme izmiruje sve dospjele obaveze. Izražava se preko stepena likvidnosti i stepena

solventnosti. Stepen likvidnosti predstavlja odnos izmedju likvidnih sredstava i dospelih

kratkoročnih obaveza, a stepen solventnosti je odnos izmedju raspoloživih sredstava iz

kojiih se podmiruju obaveze po kreditima i dospjelih anuiteta. Finansijskom stabilnošću

mezoekonomskog sistema obezbedjuje se neophodan kontinuitet procesa rada i time se

doprinosi postizanju boljih ukupnih rezultata.

2. METODE ZA MJERENJE KVALITETA EKONOMIJE PREDUZEĆA

U teoriji i praksi definisana su i primjenjuju se različita metodološka rješenja za

mjerenje kvaliteta mezoekonomije. Međutim, sva dosadašnja teoretska i praktična rješenja

pokazuju da nije do kraja riješen problem zajedničkih mjerila kvaliteta mezoekonomije.

Idealno metodološko rješenje mjerenja kvaliteta mezoekonomije, koje bi zadovoljilo i

patkične potrebe, bi trebalo:

• da obuhvati sve ulazne i izlazne elemente procesa rada,

• da jednim modelom-pokazateljem izražava ukupne kvalitativne rezultate rada

promatrane organizacije i

• da omogućuje sagledavanje stepena uticaja pojedinih elemenata i faktora na

ukupne kvalititativne rezultate rada.

Najčešće se koriste sledeće metode za merenje kvalitativnih rezultata rada, kao i za

ocjenu uticaja faktora na kvalitet mezoekonomije materijalno-organizacionog sistema:

• parcijalni izrazi kvaliteta ekonomije,

• metoda PER,

59

• metoda DELSA,

• metoda EKONOMETAR.

2.1. Parcijalni izrazi kvaliteta ekonomije preduzeća

Ekonomska zakonitost procesa reprodukcije zasnovana je na sposobnosti radne

snage da proizvede više vrednosti nego što je potrebno za prosto reprodukovanje, odnosno,

na mogućnosti stvaranja veće proizvedene od utrošene vrijednosti. Kako rezultati

reprodukcije moraju biti veći od ulaganja, kao osnovni ekonomski princip reprodukcije

postavlja se zahtjev, da se ostvari maksimalni rezultat uz minimalna ulaganja. Poslovanje

preduzeća se odvija pod uticajem objektivnih faktora, te zahtjev za maksimiranjem

rezultata svodi se na težnju približavanja objektivno mogućem odnosu rezultata i ulaganja.

To se postiže otklanjanjem subjektivnih slabosti u korištenju raspoloživih objektivnih

uslova proizvodnje i aktivnostima u cilju promjene tih objektivnih uslova proizvodnje.

Kvalitet ekonomije preduzeća predstavlja odnos elemenata izlaza i elemenata ulaza

u reprodukciju. Kvalitet ekonomije je dinamičan, jer se i odnosi izlaznih i ulaznih

elemenata menjaju u sukcesiji vremena. Poslovanje preduzeća zasniva se na poštovanju

niza principa, čijom primjenom se svaka pojedinačna aktivnost u preduzeću obavlja na

optimalan način. Dakle, da bi se ostvarili ciljevi preduzeća, svaki pojedinac i preduzeće

kao cjelina treba da poštuju niz principa. Kako je kriterijum postavljanja principa

ekonomski, dosledna primjena ekonomskih principa reprodukcije znači manje odstupanje

ostvarene od optimalne ekonomije. Osnovni ekonomski princip, ostvariti maksimalan

proizvod s minimalnim ulaganjem u reprodukciju, u praksi je suviše kompleksan za

efikasno praćenje i kontrolu. Stoga se primenjuju parcijalni principi reprodukcije, koji

izražavaju pojedinačne odnose rezultata reprodukcije kroz pojavne oblike proizvoda i

ulaganja u reprodukciju.

Rezultati reprodukcije ispoljavaju se u tri vida28:

• fizički iskazanog proizvoda (Q),

• vrijednosti proizvodnje (V) ili njenog cjenovnog izraza (C) i

• dobitka (Ds).

28 Berberović, Š., Stavrić, B., Šunjić-Beus, M.: Ekonomika preduzeća, KIZ Centar, Beograd, 2004. str. 220-

221. Simboli korišteni u ovom dijelu rada iz istog su izvora, str. 231-259.

60

Proizvod je rezultat procesa reprodukcije, koji svojim upotrebnim kvalitetom treba

da zadovolji određene društvene potrebe. Veća masa proizvoda može da zadovolji veći

obim potreba, a ukoliko je oblikom, estetikom, funkcionalnim karakteristikama više

izdiferenciran, pretpostavka je da je i broj potreba koje može zadovoljiti veći. Fizički

proizvod ima svoj vrijednosni izraz, koji je samo drugi aspekt rezultata proizvodnje. Treći

vid rezultata poslovanja je dobitak, kao razlika između ostvarenih bruto prihoda i troškova

elemenata proizvodnje.

Pojavni oblici ulaganja u reprodukciju su:

• ulaganja u vidu trošenja radne snage (L),

• ulaganja u vidu trošenja, odnosno troškova elemenata proizvodnje (T),

• ulaganja u vidu angažovanja sredstava u proizvodnji (S).

Princip ostvarenja maksimalnih rezultata uz minimalna ulaganja se permanentno

kontroliše tokom provođenja u praksi. Kako je metodološki to veoma teško ostvariti za

čitav sistem, kontrola efikasnosti njegove primjene vrši se kontrolom parcijalnih principa

reprodukcije, koji izražavaju pojedinačne odnose rezultata reprodukcije i ulaganja u

reprodukciju.

Na odnosima pojavnih oblika proizvoda (Q, V, Ds) i pojavnih oblika ulaganja (L,

T, S) zasnivaju se parcijalni ekonomski principi poslovanja:

(1) princip produktivnosti,

(2) princip ekonomičnosti,

(3) princip rentabilnosti.

2.1.1. Princip produktivnosti

Princip produktivnosti, kao preciznija kvantifikacija osnovnog ekonomskog

principa reprodukcije glasi: ostvariti određenu proizvodnju sa minimalnim utrošcima radne

snage za tu proizvodnju. Sa aspekta mezoekonomskog sistema, povećanje proizvodnje, a

time i povećanja potrošnje, moguće je ostvariti na dva načina: povećanjem broja

proizvodnih radnika, ili povećanjem radnih učinaka po jedinici rada postojećih radnika u

proizvodnji.

U prvom slučaju, preduzeće bi moralo, u slučaju potrebe za povećanom

proizvodnjom, srazmerno povećati broj radnika zaposlenih u proizvodnji. Ovim

postupkom, u relativnom smislu, ne povećava se kvalitet ekonomije, budući da se radi o

61

prostom povećanju kvantiteta proizvoda kao rezultatu angažovanja povećanog broja

radnika. Ako se izuzme mogućnost apsolutnog povećanja proizvodnje, relativno povećanje

postiže se povećanjem radnog učinka po jedinici rada. Fiksni broj radnika, uz povećano

zalaganje, može proizvesti veću količinu proizvoda povećanjem radnog učinka, što

predstavlja ispunjenje zahtjeva prema kom, treba ostvariti određenu proizvodnju s

minimalnim utrošcima radne snage za tu proizvodnju, odnosno provođenje principa

produktivnosti.

Posmatrano sa makroaspekta, produktivnija proizvodnja rezultuje povećanjem

obima proizvoda, a sa mezoekonomskog aspekta pokazuje viši stepen racionalnosti.

Istovremeno, viša produktivnost omogućava i ispunjenje individualnih težnji i porast

životnog standarda.

Faktori koji utiču na produktivnost javljaju se kao tehnički i društveni faktori.

Tehnički faktori produktivnosi su sva materijalna i tehnička sredstva koja služe konkretnoj

proizvodnji. Ona su objektivan faktor čije karakteristike primoravaju proizvođača da im se

prilagođava. Tehnički objektivni faktor produktivnosti su i naučna i tehnička dostignuća od

trenutka njihove primjene u preduzeću.

Najznačajniji tehnički faktori produktivnosti su29:

• karakteristike proizvoda,

• karakteristike tehnološkog procesa,

• karakteristike sredstava za rad,

• karakteristike materijala,

• radna sredina,

• obim proizvodnje,

• vid organizacije rada i

• nivo organizacije.

Tehničke karakteristike proizvoda uslovljavaju utroške sredstava za proizvodnju i

utroške radne snage. Utrošci radne snage izrade proizvoda direktno zavise od tehničkih

karakteristika proizvoda i predstavljaju objektivno potrebne utroške radne snage po jedinici

proizvoda. Utrošci režijske radne snage su u manjoj mjeri zavisni od tehničkih

karakteristika proizvoda, te se zbog tog normativi utrošaka režijske radne snage određuju

29 Berberović, Š., Stavrić, B., Šunjić-Beus, M.: Ekonomika preduzeća, KIZ Centar, Beograd, 2004, str. 225

62

za cijelo preduzeće na osnovu procjene ili primjenom posebnih metoda za prenošenje

troškova režijske radne snage na gotove proizvode. Istovremenom primjenom različitih

tehnoloških postupaka značajno se utiče na smanjenje utrošaka radne snage.

U izradi nekog proizvoda mogu se upotrijebiti manje ili više djelotvorna sredstva za

rad. Pravilan izbor sredstava za rad značajno utiče na smanjenje utrošaka radne snage, a

time povećava produktivnost.

Promjenom tehničkih karakteristika materijala mijenja se i utrošak radne snage po

jedinici proizvoda. Rad sa tehnički kvalitetnijim materijalom je produktivniji, odnosno

tehnički uslovljeni utrošci radne snage po jedinici proizvoda su manji.

Uslovi rada i radna sredina, značajno utiču na produktivnost, jer povoljniji uslovi u

smislu psiho-fizičkog okruženja proizvođača podižu radni učinak i obrnuto.

Pri promenama obima proizvodnje, zavisno od vrste utrošaka koji su zastupljeni,

utrošci radne snage menjaju se na tehnološkim radnim mjestima izrade kao i na radnim

mjestima poslova administracije. Relativno fiksan karakter imaju utrošci radne snage na

poslovima operativnog planiranja i organa tehničke kontrole. Karakter fiksnih utrošaka

imaju utrošci radne snage viših rukovodilaca izvan proizvodnje, upravljačkog organa i sl.

Tehnička opremljenost na višem ili na nižem vidu organizacije uslovljava veću,

odnosno manju produktivnost, tj. količina potrebnog rada po jedinici proizvoda opada sa

prelaskom sa nižeg na viši vid organizacije proizvodnje i obrnuto. Unutar svakog vida

organizacije postoji razlika u tehničkoj opremljenosti, što najčešće uslovljava i

organizacioni nivo preduzeća, a viši stepen organizacionog nivoa povećava učinak,

odnosno produktivnost (pojedinačna proizvodnja i serijska proizvodnja).

Pored tehničkih faktora produktivnosti postoje i društveni faktori produktivnosti.

Oni su u neposrednoj vezi sa proizvođačem i njegovom sposobnosti organizovanja

proizvodnje. Odluke o tehničkim i društvenim uslovima proizvodnje uslovljavaju višu ili

manju produktivnost, odnosno manji ili veći utrošak radne snage za istu količinu

proizvoda. Optimalan izbor proizvođača po pitanju kvalifikovanosti radne snage i

intenziteta rada kojim obavlja zadatke, takođe povoljno djeluju na povećanje

produktivnosti. Gubitak bioenergije i veći utrošak radne snage po jedinici veći od

optimalnog može biti posledica loše organizacije posla. Proces rada je kompleksan sistem i

preduzimanjem organizacionih mjera može se uticati na skraćenje procesa rada u svakoj

fazi operacije, a ovim povećati produktivnost rada putem smanjenja utrošaka radne snage

po jedinici proizvoda.

63

Posebno pitanje predstavlja način ostvarenja principa produktivnosti. U tom smislu,

neophodno je shvatiti preduzeće kao sistem koji je u mnogostrukim vezama sa okolinom i

sa unutar sebe, te kao takav prisiljen je da se prilagođava i da se menja u svrhu ispunjenja

postavljenih ciljeva. Okruženje postavlja svoje zahtjeve i ograničenja, ali podstiče

djelovanje preduzeća, koje pokušava, sinhronizacijom podsistema, ostvariti dvostruko

dejstvo: pružiti okruženju na raspolaganje dovoljan obim proizvoda i zadovoljiti potrebe

na što višem nivou.

Nivo produktivnosti rada određenog mezoekonomskog sistema zavisi od promjene

obima proizvodnje i utrošene radne snage. Oba elementa se mogu menjati pod uticajem

objektivnih i subjektivnih faktora.

Osnovni problem mjerenja produktivnosti svodi se na način izražavanja proizvoda,

budući da veoma mali broj preduzeća proizvodi samo jednu vrstu proizvoda određenog

nivoa kvaliteta. U tom slučaju, jednostavna formula produktivnosti glasi:

LQ

P =

gdje je:

Q – proizvedena količina proizvoda u datom periodu,

L – proizvod broja radnika, broja dana u periodu ili časova rada.

Heterogenost proizvodnje, međutim, zahteva uvođenje još jednog faktora u

prethodnu formulu. Ukoliko na tržištu vladaju relativno stabilne cijene, primenjuje se

formula:

L

CQP q⋅Σ=

gdje je:Cq – tržišna cijena po jedinici proizvoda.

U slučaju kad preduzeće ne menja asortiman proizvoda, ili ako svi proizvodi imaju

istu visinu troškova sredstava za proizvodnju po jedinici rada, formula produktivnosti je:

L

TQP q⋅Σ=

gdje je:Tq – objektivno uslovljena cijena koštanja po jedinici proizvoda.

Da bi se iskazala produktivnost rada konkretnog proizvođača, potrebno je

formulisati produktivnost prosječnog proizvođača. Uz pretpostavku da prosječan

64

proizvođač proizvodnju obavlja uz prosječne društveno potrebne uslove, produktivnost

prosječnog proizvođača se izražava formulom:

1LL

LQ

UQP

o

o

lo=≈==

gdje je:

Lo – društveno potreban rad

Ulo – utrošak energije prosječnog društvenog proizvođača.

Usled uticaja mnoštva faktora, konkretan proizvođač ne djeluje pod napred

navedenim uslovima. Stoga, njegova produktivnost odstupa od produktivnosti prosečnog

proizvođača i iskazuje se na sledeći način:

llolo

olK1

11LKL

LP

+±=

+⋅±=

gdje je:

Kl – odstupanje objektivno uslovljenih utrošaka radne snage konkretnog

proizvođača po jedinici proizvoda, odnosno jedinici društveno potrebnog rada

ll – organizaciono uslovljeno nekorisno trošenje radne snage po jedinici

potrebnog rada.

Cilj provođenja principa produktivnosti je preduzimanje mjera u svrhu podizanja

proizvodne snage rada i otklanjanja organizaciono uslovljenih nekorisnih trošenja radne

snage, odnosno približavanje stvarne produktivnosti objektivno uslovljenoj.

2.1.2. Princip ekonomičnosti

Osnovni ekonomski princip reprodukcije, maksimalni rezultati reprodukcije uz

minimalna ulaganja, ostvaruje se uz pomoć praćenja parcijalnih principa. Jedan od njih je

princip ekonomičnosti, koji kompleksnije izražava uspješnost poslovanja preduzeća jer, za

razliku od produktivnosti, odražava odnos prema ukupnim troškovima. Princip

produktivnosti bazira se na odnosu proizvodnje prema trošenju živog rada, a princip

ekonomičnosti polazi od činjenice da proizvodni input čini ne samo živi, nego i minuli rad.

Smisao principa ekonomičnosti je težnja da se trošenje elemenata proizvodnje

svede na najmanju mjeru. Trošenja se mogu posmatrati naturalno i finansijski, pa se i

princip ekonomičnosti može posmatrati sa ova dva aspekta.

65

Naturalni dio trošenja nastaje u procesu proizvodnje kao trošenje materijala,

sredstava za rad i radne snage. Sa finansijskog aspekta, troškovi su umnožak utrošaka

elemenata proizvodnje i cijena po kojim su iskazani troškovi. Finansijski izražena

ekonomičnost mijenja se ne samo zbog promjena utrošaka elemenata proizvodnje, nego i

zbog promjene cijena tih utrošaka. Zato se naturalna ekonomičnost vezuje za proizvodni

dio preduzeća, a finansijska za nabavne službe preduzeća.

Ako su elementi proizvodnje (Q): materijal (M), sredstva za rad (I) i radna snaga

(L), ekonomičnost poslovanja se može izraziti formulom:

LIM

QE

++=

Ekonomičnost je veća što je imenilac manji, a stepen ekonomičnosti zavisi od niza

objektivnih i organizacionih faktora. Konkretno preduzeće može da utiče i na objektivne

faktore, ali odstupanje od maksimalne ekonomičnosti najčešće je rezultat neiskorištenosti

internih, organizacionih mogućnosti. Stoga, prethodno iskazana formula ekonomičnosti

predstavlja teoretsku, maksimalnu ekonomičnost, ali je upotrebljivija sledeća formula

ekonomičnosti, koja uključuje i organizaciono uslovljena povećanja trošenja:

)lim()LIM(

QE

+++++=

gdje su:

m – organizaciono uslovljeno povećanje utrošaka materijala,

i – organizaciono uslovljeno povećanje sredstava za rad,

l – organizaciono uslovljeno povećanje utrošaka radne snage.

U drugom slučaju, kada se u razmatranje uzimaju troškovi (umnošci utrošaka i

cijena), formula ekonomičnosti glasi:

lim CLCICM

QE

⋅+⋅+⋅=

gdje su:

Cm - cijene materijala,

Ci - cijene sredstava za rad,

Cl - zarade po jedinici rada.

66

Ako se proizvedena količina (Q) izrazi vrijednosno, formula glasi:

lim TTT

VE

++=

gdje su:

Tm - M · Cm (troškovi materijala) ,

Ti - I · Ci (troškovi sredstava za rad),

Tl - L · Cl (troškovi rada).

Materijal i sredstva za rad preduzeće nabavlja na tržištu pod objektivno uslovljenim

okolnostima. Konkretna nabavna cijena materijala i sredstava za rad odstupa od tržišne u

zavisnosti od umešnosti preduzeća. Uzevši u obzir i ovu okolnost, ekonomičnost je

uslovljena cijenama sredstava za proizvodnju i glasi:

)cC(L)cC(I)cC(M

VE

lliimm ±+±+±=

Vrednost utrošenih elemenata proizvodnje (T) shvaćena kao cena koštanja, zavisi

od količine utrošenih elemenata proizvodnje (U), cijena sredstava za proizvodnju (Cmi) i

zarada po jedinici rada (Cl):

T = f ( U, Cmi, Cl ).

Uzimajući u obzir novčane multiplikatore elemenata proizvodnje, tržišne cijene

sredstava za proizvodnju i prosječne zarade po jedinici rada, objektivno uslovljena cijena

koštanja je:

T = M Cmi + I Ci + L Cl .

Pod dejstvom organizacionih faktora dolazi do odstupanja ovih veličina u smislu:

T = (M + m) (Cm ± cm) + (I + i) (Ci ± ci) + (L + l) (Cl ± cl).

Struktura cene proizvodnje (C) obuhvata cenu koštanja (T) i višak vrednosti

(preostali dio nove vrednosti posle podmirenja plata kao potrebne vrednosti za

reprodukovanje utrošene radne snage) (D - Tl). U tom slučaju, formula objektivno

uslovljene vrednosti proizvodnje glasi:

C = Tm + Ti + Tl + (Ds + Dδ).

67

Veličina nove vrijednosti (D) sastoji se, prema namjeni potrošnje, od dijela za ličnu

potrošnju (Dl =Tl), dijela za proširenje materijalne osnove rada (Ds) i dijela za opštu i

zajedničku potrošnju (Dδ):

D = Tl + Ds + Dδ.

Ovako posmatrano, objektivno uslovljena vrijednost proizvodnje se razlaže:

• na cijenu koštanja (T) i višak vrijednosti (Ds + Dδ), ili

• na prenesenu vrednost sredstava za proizvodnju (Tmi) i novostvorenu vrednost (D)

Vrijednost proizvodnje realizuje se na tržištu, pa njen cenovni izraz glasi:

C = Q · Cq.

U ovom slučaju, ekonomičnost se može iskazati formulom:

TC

E =

pri čemu su:

C = Tm + Ti + Tl + Ds + Dδ

T = Tm + Ti + Tl .

Ekonomičnost pokazuje akumulativnu sposobnost preduzeća, odnosno sposobnost

određenog mezoekonomskog sistema da stvori višak vrijednosti po jedinici utrošenih

vrijednosti. Koeficijent ekonomičnosti iskazuje se sledećom formulom:

lim

s

lim

sliTTT

DD1

TTTDDTTTm

E++

++=

++++++

= δδ

Vrijednost koeficijenta preko 1 predstavlja akumulaciju po jedinici utrošenih

vrijednosti u proizvodnji .

Konkretno merenje ekonomičnosti otežano je činjenicom, da se proizvodi na tržištu

ne razmenjuju po vrednosti, već po cenama formiranim po tržišnim zakonima i koje po

pravilu, odstupaju od vrednosti proizvoda. Zbog tog, preduzeće može proizvodnju iskazati

utrošenom vrednošću u proizvodnji, odnosno objektivno uslovljenim troškovima:

1TTTTTT

Ev

v =±±±±

=τδ

τδ

pri čemu su:

68

Tv – troškovi koji su jednaki tržišnim vrednostima sredstava za rad i prosječnim

zaradama,

Tδ – odstupanje troškova od tih vrijednosti,

Tτ – odstupanje troškova od prenesene vrijednosti zbog odstupanja objektivno

uslovljenih tehničkih uslova od prosječnih tehničkih uslova.

Stvarni troškovi odstupaju od objektivno uslovljenih usled organizacionih

nedostataka.

Stoga se stvarna ekonomičnost iskazuje sledećom formulom:

ouv

vttTTT

TTTE

±+±±±±

=τδ

τδ

tT

TE

±=

tt1

1E

±=

gdje je:

tt – organizaciono uslovljena promena troškova po jedinici objektivno uslovljenih

troškova, odnosno objektivno uslovljene cijene koštanja.

Ekonomičnost poslovanja se povećava sa približavanjem gornjeg izraza vrijednosti 1.

Osim faktora koji uslovljavaju trošenje elemenata proizvodnje, na ekonomičnost

poslovanja preduzeća utiču i faktori koji su u vezi sa rezultatima poslovanja. Tako na

vrijednost proizvodnje deluju veličina kapaciteta (C = Q Cq) i tržišne cene proizvoda, kao i

subjektivni faktori koji dovode do odstupanja objektivno uslovljenih veličina fizičkog

proizvoda (-q) i od tržišne cijene tog proizvoda (±cq). Zato se ekonomičnost izražava kao:

E)cC)(uU()cC)(qQ(

Euu

qq<>±+

±−=

Otklanjanjem subjektivnih slabosti (-q i -cq) stvarna ekonomičnost se približava

objektivno uslovljenoj. Ako pri tom nastanu odstupanja prodajnih cena u odnosu na tržišne

(u korist konkretnih prodajnih cena) stvarna ekonomičnost može biti veća od objektivno

uslovljene.

69

2.1.3. Princip rentabilnosti

Ekonomski smisao principa rentabilnosti je što veći dobitak (profit) sa što manjim

angažovanjem sredstava. Rentabilnost je globalni pokazatelj poslovnog uspeha i u sebi

sjedinjuje pokazatelje ekonomičnosti i produktivnosti. Značaj praćenja rentabilnosti

poslovanja potiče iz značaja dobitka kao konkretnog rezultata poslovanja s jedne, i

angažovanih sredstava za taj proces, s druge strane. Rentabilnost je pokazatelj i ukupnog

kvaliteta ekonomije, jer pokazuje konačni finansijski efekat ulaganja sredstava, tj. stepen

ukupne efikasnosti poslovanja. Težnja za ostvarenjem rentabilnosti poslovanja je težnja da

se prate i kontrolišu delovi procesa reprodukcije koji nisu obuhvaćeni primjenom principa

produktivnosti i ekonomičnosti.

Provođenje principa rentabilnosti zahteva poznavanje sledećih kategorija:

• obima proizvodnje (Q), odnosno njegove vrednosti (V) ili tržišne cene (C)

• utrošaka radne snage (L),

• troškova (T),

• dobitka ili profita kao izvedenog oblika rezultata (Ds +Dd),

• angažovanih sredstava (S).

Prve dve kategorije odnose se na produktivnost, treća na ekonomičnost, tako da je

izraz rentabilnosti sledeći:

S

DR s=

Bitno je naglasiti vremenski faktor pri određivanju sume angažovanih sredstava,

odnosno činjenicu da veličina angažovanih sredstava ne zavisi samo od prostog zbira

uloženih sredstava u reprodukciju, nego i od trajanja tog ulaganja. Maksimalna rentabilnost

uslovljena je maksimalnim faktorima koji na to utiču što, prije svega, zahtijeva:

• puno korištenje kapaciteta,

• objektivno uslovljene troškove,

• prodaju proizvoda po tržišnim cijenama.

U tom slučaju, dobitak bi bio maksimalan i glasio bi:

Ds = Q · Cq – (Tm + Ti + Tl) .

Međutim, idealni uslovi poslovanja javljaju se samo teoretski, tako da bi izraz

veličine dobitka konkretnog preduzeća bio:

70

Ds = (Q – q) (Cq ± cq) – (Tm + Ti + Tl) .

Bruto-proizvod utiče na veličinu dobitka, a time i na rentabilnost, kroz smanjenje

obima proizvodnje ispod punog korištenja kapaciteta (q) i kroz odstupanje prodajnih cijena

proizvoda od prosječnih tržišnih (cq).

S druge strane, izraz:

Ds = Q · Cq – (Tm + Ti + Tl),

podleže odstupanju i u pogledu troškova sredstava za proizvodnju i tada glasi:

Ds = Q · Cq – [(M + m) (Cm ± cm) + (I + i) (Ci ± ci) + (L + l) (Cl ± cl)],

gde je:

(m + i + l)- porast utrošaka elemenata proizvodnje iznad objektivno potrebnih,

(cm, ci) - odstupanje nabavnih cijena od prosječnih tržišnih.

Ovo su ujedno elementi koje treba smanjivati u cilju povećanja rentabilnosti.

Odnos između prosječne sume sredstava angažovanih u reprodukciji i veličine

proizvoda kao rezultata te reprodukcije, naziva se koeficijent angažovanja sredstava (β):

QS

=β

Ako se količina proizvodnje iskaže kao reprodukovana vrijednost elemenata

proizvodnje, tj. objektivno uslovljena cijena koštanja, koeficijent angažovanja je:

TS

=β

U tom slučaju, rentabilnost se izražava kao:

T

DR s

β=

Stvarno angažovana sredstva su obično veća od objektivno uslovljenih, jer su i

stvarni troškovi veći od objektivnih (T + t) i iznose:

St = S + st ,

a time se povećava i koeficijent angažovanja sredstava:

tTs

TS

TS

γβ +=+=

71

Ako je koeficijent angažovanja veći, manja je rentabilnost. Vremenski faktor, tj.

dužina ciklusa reprodukcije, na isti način utiču na povećanje sume angažovanih sredstava:

Sh = Sh + sh

odnosno na koeficijent angažovanja, koji iznosi:

hhhTs

TS

TS

γβ +=+=

Ukupna suma angažovanih sredstava iznosila bi:

S = ( β + γt + γh ) T = α · T.

Ukupni izraz rentabilnosti može se iskazati ovako:

[ ]

T)()cC)(lL()cC)(iI()cC)(mM()cC)(qQ(

Rht

lliimmqq

⋅++

±++±++±+−±−=

γγβ

Rentabilnost se posmatra sa više aspekata, a način posmatranja zavisi od interesa

posmatrača. Jedan od aspekata je interes vlasnika kapitala da provodi i kontroliše

rentabilnost kao težnju za optimizacijom odnosa ostvarenog viška vrednosti (profita) i

predujmljenog kapitala (angažovanih sredstava). Rentabilnost se, sa ovih pozicija, izražava

profitnom stopom:

Sp

R f=

gdje je:

pf – iznos profita.

Profitna stopa je pokazatelj ostvarenja cilja vlasnika kapitala. U dužem roku, visoka

rentabilnost poslovanja iskazana profitnom stopom može se ostvariti samo ako vlasnici

kapitala, ali i zaposleni radnici, ostvaruju svoje ciljeve. U uspešnim preduzećima zaposleni

se motivišu zaradama, čime se stvara klima privrženosti preduzeću kao i stabilna struktura.

Zarade su element ulaganja u preduzeće, ali i izlazni element, koji povratnom spregom

utiču na dizanje rentabilnosti na viši nivo.

Postoji povezanost parcijalnih principa za određene podsisteme preduzeća, a u

odnosu prema pojedinima kategorijama ekonomije preduzeća. Tako je proizvodni sektor

odgovoran za provođenje principa produktivnosti po obrascu koji pokazuje sposobnost

proizvođenja:

72

LQ

P =

Tehnološki podsistem je odgovoran za proizvodnju novog proizvoda i za naturalno

trošenje elemenata proizvodnje, pa je ekonomičnost utrošaka elemenata proizvodnje:

UQ

MILQ

Eu =++

=

gdje je:

U - utrošci elemenata proizvodnje.

U podsistemu razmjene pokazuje se akumulativna sposobnost ekonomskog

sistema, što je prošireni izraz ekonomskog kvaliteta ekonomije:

T

DD1

TTTDDTTT

TC

CuUCqQ

E s

lim

slim ββ ++=

++++++

==⋅⋅

=

Kontrola efikasnosti podsistema finansiranja iskazuuje se kao sposobnost

oplođavanja vrednosti:

STC

SD

E mils −==

gdje je:

Ds - dobitak (profit),

Tmil - troškovi elemenata proizvodnje.

Recipročna vrijednost koeficijenta angažovanja izražava brzinu cirkulacije

vrijednosti u reprodukciji, a cilj preduzeća je da skrati ciklus reprodukcije, odnosno umanji

vrednost angažovanih sredstava za konkretan proces reprodukcije. Zato je sledeći izraz u

obrnutoj srazmjeri sa dužinom ciklusa reprodukcije i predstavlja efikasnost podsistema

finansiranja:

ST

B1=

gdje je: Β - koeficijent angažovanja sredstava.

73

Ovakvim pristupom parcijalnim principima efikasnosti, a u cilju praćenja kvaliteta

ekonomije, pokrivena je mezoekonomija u celini. Vertikalna povezanost i uslovljenost

principa produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti, u vidu kvaliteta ekonomije, upućuje

na svrsishodnost njihovog provođenja i kontrole u materijalnom organizacionom sistemu.

2.2. Kompleksne metode za mjerenje kvaliteta ekonomije preduzeća

Izbor adekvatnog teorijskog i metodološkog modela mjerenja kvalitativnih rezultata

rada od presudnog je značaja pri izboru optimalnih organizacionih, investicionih i drugih

rešenja. U praksi se primenjuje više različitih, manje ili više efikasnih, metoda merenja

kvaliteta ekonomije preduzeća. Najčešće, a po konstrukciji najkarakterističnije metode

su30:

(1) Metod PER,

(2) Metod DELSA,

(3) Metod EKONOMETAR.

2.2.1. Metod PER

Teoretska i metodološka rješenja mjerenja kvaliteta ekonomije po ovoj metodi dao

je profesor dr Stevan Kukoleča. Metod PER je prvo uspjelo rješenje mjerenja ukupnih

kvalitativnih rezultata rada jednim modelom. Karakteristike metoda PER su sledeće:

• obuhvaćenost svih ulaznih i izlaznih elemenata procesa rada,

• sve promene tih elemenata svode se na efekte produktivnosti uloženog tekućeg

rada,

• jednim modelom se iskazuje promjena ukupnih kvalitativnih rezultata rada,

• moguće je sagledavanje stepena uticaja pojedinih elemenata i faktora na promjenu

ukupnih kvalitativnih rezultata rada.

• Model PER može se izraziti kao31:

Kper = Ldk - Llk - Lsk 30 Kompleksne metode za mjerenje kvaliteta ekonomije u svojim modelima uključuju dohodak kao izraz

novostvorene vrednosti od interesa za ukupnu društvenu ekonomiju. Kako ova ekonomska kategorija ne

egzistira u postojećem obračunskom sistemu, budući da je ciljna kategorija preduzeća dobitak, dohodak se

izvodi iz kategorije dobitka kojem se dodaju zarade za izvršeni rad. Bez obzira na izmene u obračunskom

sistemu, kompleksne metode ne gube svoju svrsishodnost. 31 Božić, V.: Sistem merenja rezultat a rada, Savremena administracija, Beograd, 1977, str. 152-156.

74

pri čemu je:

Ldk = Lc k + Lcz1k – Lcz2k – Lcpk – Lmuk – Lmck – Li1k – Li2k – L1k = Llik – Llok – Llkk

Lsk = Lsh1k – Lsh2k – Lsh3k – Lsh4k – Lsh5k

gdje je:

Kper – koeficijent promjene kvalitativnih rezultata rada,

Ldk – uticaj dohotka na promjenu kvalitativnih rezultata rada,

Llk – uticaj uloženog tekućeg rada-utroška radne snage-na promenu kvalitativnih

rezultata rada,

Lsk – uticaj uloženih sredstava na promjenu kvalitativnih rezultata rada,

Lck – efekti promene bruto produkta- prodajnih cijena i asortimana,

Lcz1k – efekti promjene početnih zaliha nezavršene proizvodnje i gotovih proizvoda,

Lcz2k – efekti promjene krajnjih zaliha nezavršene proizvodnje i gotovih proizvoda,

Lcpk – efekti promene realizovanih nenaplaćenih vrednosti koje ne ulaze u ukupan

prihod,

Lmuk – efekti promjene utrošaka materijala i energije,

Lmck – efekti promjene nabavnih cijena materijala i energije,

Li1k – efekti promjene troškova amortizacije obračunatih po propisanim stopama,

Li2k – efekti promene dela troškova amortizacije obračunatih po povišenim

amortizacionim stopama,

Llik – efekti promjene utrošaka radne snage na aktivnostima izvršne funkcije,

Llok – efekti promjene utrošaka radne snage na aktivnostima fukcije odlučivanja,

Llkk – efekti promjene utrošaka radne snage na aktivnostima funkcije kontrole,

Lsh1k – efekti korištenja uloženih sredstava u novčanoj fazi,

Lsh2k – efekti korištenja uloženih sredstava u početnoj robnoj fazi,

Lsh3k – efekti korištenja uloženih sredstava u tehnološkoj fazi,

Lsh4k – efekti korištenja uloženih sredstava u završnoj robnoj fazi,

Lsh5k – efekti korištenja uloženih sredstava u prelaznim prometnim oblicima.

Na osnovu navedenih komponenti dinamike kvalitativnih rezultata, model PER

moguće je izraziti u sledećem razvojnom obliku:

75

Kper = Lck+Lcz1k–Lcz2k– Lcpk–Lmuk–Lmck–Li1k–Li2k–Llik–Llok–Llkk–Lsh1k–Lsh2k– Lsh3k – Lsh4k – Lsh5k

pri čemu je:

Lck = ⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛−1

KqKc

DC

;

Lcz1k = ⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛−1

KqKcz

DCz 11 ;

Lcz2k = ⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛−1

KqKcz

DCz 22 ;

Lcpk = ⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛−1

KqKcp

DCp ;

Lmuk = ⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛−1

KqKmu

DTm ;

Lmck = Lmk - Lmuk;

Li1k = ⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛−1

KqKil

DTil ;

Li2k = Lik - Li1k ;

Llik = ⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛−1

KqK

D)i(L )i(l ;

Llok = ⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛−1

KqK

DLo lo ;

Llik = ⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛−1

KqK

hLk lk ;

Lsh1k = ⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛−

⋅1

KqK

DkS shlihl ;

Lsh2k = ⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛−

⋅1

KqK

DkS 2shi2h ;

Lsh3k = ⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛−

⋅1

KqK

DkS 1shi3h ;

76

Lsh4k = ⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛−

⋅1

KqKsh

DkS 4i4h ;

Lsh5k = ⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛−

⋅1

KqK

DkS 5shi5h ;

gdje je:

C – bruto produkt,

D – dohodak,

Kc – koeficijent promjene bruto produkta,

Kq – koeficijent promjene fizičkog obima rezultata rada,

Cz1 – početne zalihe nezavršene proizvodnje i gotovih proizvoda,

Kcz1 – koeficijent promene početnih zaliha nezavršene proizvodnje i gotovih

proizvoda,

Cz2 – krajnje zalihe nezavršene proizvodnje i gotovih proizvoda,

Kcz2 – koeficijent promene krajnjih zaliha nezavršene proizvodnje i gotovih

proizvoda,

Cp – realizovane nenaplaćene vrijednosti koje ne ulaze u ukupan prihod,

Kcp – koeficijent promene realizovanih nenaplaćenih vrednosti koje ne ulaze u

ukupan prihod,

Tm – troškovi materijala i energije,

Kmu – koeficijent promjene utrošaka materijala i energije,

Ti1 – troškovi amortizacije obračunati po propisanim stopama

Ki1 – koeficijent promjene troškova amortizacije obračunate po propisanim

stopama,

L(i) – utrošeni tekući rad – radna snaga na aktivnostima izvršne funkcije,

K1(i) – koeficijent promjene utrošene radne snage na aktivnostima izvršene funkcije,

Lo – utrošena radna snaga na aktivnostima funkcije donošenja upravljačkih odluka,

Klo – koeficijent promene utroška radne snage na aktivnostima funkcije donošenja

upravljačkih odluka,

Lik – utrošena radna snaga na aktivnostima funkcije kontrole,

Klk – koeficijent promjene utroška radne snage na aktivnostima funkcije kontrole,

77

Sh1 – uložena sredstva u novčanoj fazi,

ki – kamatna stopa,

Ksh1 – koeficijent promjene uloženih sredstava u novčanoj fazi,

Sh2 – uložena sredstva u početnoj robnoj fazi,

Ksh2 – koeficijent promjene uloženih sredstava u početnoj robnoj fazi,

Sh3 – uložena sredstva u tehnološkoj,

Ksh3 – koeficijent promjene uloženih sredstava u tehnološkoj fazi,

Sh4 – uložena sredstva u završnoj robnoj fazi,

Ksh4 – koeficijent promjene uloženih sredstava u završnoj robnoj fazi,

Sh5 – uložena sredstva u prelaznim prometnim oblicima,

Ksh5 – koeficijent promjene uloženih sredstava u prelaznom prometnom obliku.

U okviru navedenih komponenti moguće je dalja analiza većeg broja elemenata i

faktora koji utiču na dinamiku kvalitativnih rezultata rada.

2.2.2. Metod DELSA

Merenje kvalitativnih rezultata rada modelom Delsa bazira se na mjerenju kako

promjena rezultata u dinamici, tako i nivoa ostvarenih kvalitativnih rezultata rada. Ovaj

metod se može koristiti za komparativne analize kvalitativnih rezultata rada većeg broja

preduzeća kao i kvaliteta ostvarenih rezultata posmatranog preduzeća sa rezultatima bazne

jedinice. Autor modela je profesor dr Vojislav Božić32. Naziv „Delsa“ je akronim nastao

od termina dohodak, lični dohodak, sredstva akumulacije.

Osnovne karakteristike ovog metoda su:

• obuhvata sve ulazne i izlazne elemente procesa rada,

• ukupni kvalitativni rezultati rada se iskazuju jednim modelom,

• kvalitativni rezultati rada pokazuju mogućnost svih vidova potrošnje,

• omogućava utvrdjivanje stepena uticaja pojedinih elemenata i faktora na

ostvarene rezultate rada.

U ovom modelu, poslovni uspjeh se izražava odnosom dohotka n-tog perioda i

zbira ponderisanih kvota raspodele te vrednosti na dio nove vrijednosti za:

32 Božić, V.: Management Econnomics, Gravitacija, Beograd, 1990.

78

• ličnu potrošnju (plate radnika) Dl po jedinici rada (L),

• akumulaciju (Ds) po jedinici angažovanih sredstava (S), i

• opštu i zajedničku potrošnju (Dd) po uslovnoj (vrednosnoj) jedinici zbira rada i

angažovanih sredstava (L + S).

Pri tome, polazi se od načelnog stava:

SL

DdS

DsLDl

SLD

Dls+

++⇔+

=

Koncepcija modela Delsa uslovljena je pokretačkim motivima svih učesnika u

procesu reprodukcije, a to je maksimalizacija svih vidova potrošnje. Kako se svi vidovi

potrošnje alimentiraju iz nove vrijednosti, sledi da je povećanje potrošnje uslovljeno

povećanjem nove vrijednosti po jedinici uloženog tekućeg i minulog rada. U dinamici

reprodukcije, odnosi iskazani prethodnom formulom se mijenjaju ako se promene veličine

u brojiocu ili u imeniocu. To su istovremeno i promjene poslovnog uspjeha. Da bi se ove

heterogene veličine mogle iskazati zajedničkom mjerom, autor uvodi pojam „uporedne

nove vrednosti“ koja se ostvaruje kod odgovarajuće bazne jedinice:

Du = (Dlu + Dsu + Ddu) <=> (L + S),

pri čemu su:

Dlu – uporedni dio nove vrijednosti namenjen platama radnika,

Dsu – uporedna akumulacija,

Ddu – uporedni dio dohotka Du namenjen opštoj i zajedničkoj potrošnji.

Prema tome, u uporednom (baznom) periodu uporedna nova vrijednost će biti

izražena odnosom između ukupne nove vrijednosti i raspodeljenih kvota nove vrijednosti:

1DDD

D

dosolo

o =++

Kontrola poslovnog uspjeha na ovaj način zahteva uvođenje standarda za dio nove

vrijednosti namenjene platama (Dl), akumulaciji (Ds) i za zajedničku i opštu potrošnju

(Dd), koji moraju zadovoljiti sledeće uslove:

• da odnos između Dl i broja zaposlenih (L) bude jednak onom iz baznog perioda:

uporedni standard plata radnika o

loLD

=

79

• da odnos između akumulacije (Ds) i angažovanih sredstava (S) bude ravan odnosu

iz baznog perioda:

uporedni standard akumulacije o

soSD

=

• da odnos između opšte i zajedničke potrošnje (Dd) prema zbiru zaposlenih i sume

angažovanih sredstava (L + S), svedenom na zajednički imenilac, bude stalno

jednak odnosu iz baznog perioda:

uporedni standard opšte i zajednčke potrošnje =oo

doSL

D+

Kako je vrijednosni ekvivalent za (Lo + So) jednak zbiru plata i akumulacije

(Dlo + Dso), prethodni izraz može se iskazati kao:

uporedni standard opšte i zajednčke potrošnje =solo

doDD

D+

Kako je:

Dlo + Dso = Do - Ddo , nastaje sledeći izaraz:

uporedni standard opšte i zajednčke potrošnje =doo

doDD

D−

U dinamici reprodukcije navedeni odnosi će odstupati od standarda pod uticajem:

• promjene novostvorene vrijednosti (umjesto Do biće Dn),

• promjene broja radnika (umjesto Lo biće Ln),

• promjene angažovanih sredstava (umjesto So biće Sn).

U tom slučaju, elementi uporedne nove vrijednosti iz formule:

1DDD

D

dosolo

o =++

neće biti kako je prethodno navedeno, već:

Dn – stvarna nova vrednost n-tog perioda, a izrazi u imeniocu gornje formule

iskazani kao:

o

lonlun L

DLD =

80

o

sonsun S

DSS =

doo

do

o

son

o

londun DD

DSD

SLD

LD−⎟⎟

⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛+=

Kada se ovi elementi uvrste u polazni model poslovnog uspjeha, umesto onih koji

su za bazni period dati u formuli:

1DDD

D

dosolo

o =++

Nakon matematičkog uređivanja, dobije se sledeći model Delsa:

1

DDD

1SD

SLD

L

DDLS

doo

do

o

son

o

lon

n ≥

⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛−

+⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛+

=

Iz ovog modela zaključuje se sledeće:

• ako je rezultat =1, poslovni uspeh se nije izmenio,

• ako je rezultat veći od 1, poslovni uspjeh je u porastu,

• ako je rezultat manji od 1, poslovni uspjeh se smanjuje.

Praktične potrebe merenja i kontrole kvaliteta mezoekonomije zahtevaju da se

sagleda ne samo ukupni kvalitativni rezultat rada, nego i stepen uticaja pojedinih

elemenata i faktora na taj rezultat.

Proračun pojedinačnih efekata vrši se preko tri vrste operacija:

1) raščlanjivanjem ulaznih i izlaznih komponenti kvalitativnih rezultata preduzeća,

2) raščlanjivanjem ulaznih i izlaznih komponenti kvalitativnih rezultata bazne

jedinice

3) kvantifikacijom razlika istorodnih elemenata kvalitativnih rezultata posmatrane

organizacije i bazne jedinice.

Prva operacija vrši se raščlanjivanjem komponenti ukupnog prihoda i nove

vrednosti, druga se bazira na komponentama nove vrijednosti (pri tom, moraju biti

obuhvaćene jednake komponente nove vrijednosti bazne jedinice i posmatranog

preduzeća), a treća operacija podrazumeva proračun efekata tako da se od komponenti

kvalitativnih rezultata posmatranog preduzeća oduzmu istorodne komponente kvalitativnih

81

rezultata bazne jedinice. Po istom metodološkom postupku moguće je dalje raščlanjivanje

ulaznih i izlaznih elemenata.

Struktura modela DELSA data je sledećom ilustracijom33:

Slika 15. : Struktura modela DELSA

gde je:

F – mezoekonomski proces,

Y – ulazni elementi procesa reprodukcije,

X – izlazni elementi procesa reprodukcije,

Z – rezultati – poslovni uspjeh mezoekonomije,

33 Božić, V.: Management Economics, Gravitacija, Beograd, 1990.

F

Y

X

Z

A • B

Q · Cz = C Cu – Tmi = D · Cz

C – Cz = Cu

Tmi L S

D L + S

D L + S

Ds, Dl, Dz

= —— , —— , ———

S L L + S

D – Dl = Dn

Dn – Dz = Ds

Ds – Dv = Dc

Ds —— S Dc

—— Sc

Sh1 → Sh2 → Sh3→ Sh4 → Sh5

S E

C

82

A – funkcija administracije,

B – funkcija upravljanja,

C – izvršna funkcija,

Tmi – troškovi materijalne reprodukcije,

L – broj zaposlenih,

S – angažovana sredstva,

Sh1 – angažovana sredstva u novčanoj fazi,

Sh2 – angažovana sredstva u početnoj robnoj fazi,

Sh3 – angažovana sredstva u tehnološkoj fazi,

Sh4 – angažovana sredstva u završnoj robnoj fazi,

Sh5 – angažovana sredstva u obrtnoj fazi,

SF – izvori finansija,

Se – vanjski izvori finansija,

Sc – unutrašnji izvori finansija (kapital preduzeća),

Q – fizički obim proizvodnje,

Cq – prodajna cijena po jedinici proizvoda,

C – vrijednost proizvodnje,

Cz – popis neprodate robe,

Cu – prodaje,

D – dobit,

DN – neto dobit,

Dz – porezi na dobit,

DC – neto zarada preduzeća,

DI – dohoci,

Ds – profit,

Dv – obaveze van profita na račun zajedničkih investicija.

2.2.3. Metod Ekonometar

Ekonometrija je metodologija izračunavanja ekonomskih pojava i ekonomskih

zbivanja primenom matematičkih metoda. Pri tom, analiza može biti retrospektivna, ako se

83

radi o merenju odnosa između ostvarenih ekonomskih rezultata i ulaganja za to ostvarenje.

Suprotno, izučavanjem zavisnosti između rezultata i ulaganja ispoljenih u dinamici

ekonomskog sistema, analiza projektuje modele za ekonomska predviđanja. Metod

Ekonometar, čiji je autor profesor dr. Stevan Kukoleča, predstavlja model za merenje

kvantitativnog i kvalitativnog razvoja ekonomskog sistema na makro i mezo nivou34.

Ekonometar izražava ukupno kretanje poslovnog rezultata. On obuhvata sve

elemente rezultata i elemente ulaganja svedene na zajedničku jedinicu- radni ekvivalent.

Parcijalni uticaj pojedinih elemenata dobije se iz razlike ukupnog dejstva svih faktora i

izostanka dejstva odredjenih faktora. "Ekonometar prati ekonomske promene na svim

nivoima organizovanja ekonomije- države... regiona, opština, zatim na nivou preduzeća

kao celine i svih njegovih nižih konstitutivnih, organizacionih delova, razume se pod

pretpostavkom, da postoje informacije o elementima koji su relevantni za promenu

poslovnog rezultata."35

Na mezoekonomskom nivou, Ekonometrom se mjeri:

1) model kvantitativnog razvoja (dQ) i

2) model kvalitativnog razvoja (Per).

1) Kvantitativni razvoj preduzeća može biti prouzrokovan:

a) promjenom količine proizvoda zbog promjene zaposlenosti

1LL

qo

nl −=Δ

gdje je:

Δq1 – promena obima proizvodnje prouzrokovana promenom broja zaposlenih

radnika,

Ln – broj zaposlenih u posmatranom periodu,

Lo – broj zaposlenih u baznom periodu,

b) promjenom količine proizvoda zbog promjene produktivnosti:

⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛−

±

±=Δ 1

K1K1

LL

q1

q

o

n2

34 Kukoleča, S.: Ekonometar, Beograd, 1994. 35 Nikolić, M.: Merenje i kontrola poslovnog uspeha, Naučni skup ̈ Doprinos profesora dr Stevana Kukoleče

ekonomskoj teoriji i praksi¨, Institut za ekonomiku i finansije, Beograd, 1995, str. 47-48.

84

gdje je:

Δq2 – promjena obima proizvodnje prouzrokovana promjenom produktivnosti,

Ln – broj zaposlenih u posmatranom periodu,

Lo – broj zaposlenih u baznom periodu,

Kq – koeficijent promjene obima proizvodnje,

Kl – koeficijent promjene obima zaposlenosti.

c) promenom obima proizvodnje (ukupna kvantitativna promjena mezoekonomije),

kao rezultat promjena i zaposlenosti i produktivnosti:

⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛−

±

±+⎟⎟

⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛−=Δ+Δ=Δ 1

K1K1

LL

1LL

qqQl

q

o

n

o

n21

gdje je:

ΔQ – ukupna promjena obima proizvodnje prouzrokovana promjenom zaposlenosti

(Δq1) i promjenom produktivnosti (Δq2).

2) Kvalitativni razvoj preduzeća (Per) je ravan ostvarenom poslovnom uspjehu.

Promena mezoekonomskog kvaliteta (Per) je funkcija promena količina proizvoda (Q),

promena ukupnog prihoda (C), promena troškova (T) i promjena prosečne sume

angažovanih sredstava (S):

Per = f (ΔQ, ΔC, ΔT, ΔS).

Ove promjene su kvalitativno različite ekonomske kategorije, ali su merljive i sve

se mogu svesti na tzv. radne ekvivalente. Radni ekvivalenti se projektuju na konstantu, u

ovom slučaju na jedinicu rada. Dobija se sledeći izraz poslovnog uspeha uslovljenog

promenom mezoekonomskog kvaliteta:

Per = Lck – Ltk – Lsk ,

gdje je:

Per – koeficijent promjene ukupnih kvalitativnih rezultata (uslovljen dinamikom

produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti),

Lck – radni ekvivalent promene ukupnog prihoda po jedinici rada od baznog do

posmatranog perioda,

Ltk – radni ekvivalent promjena troškova po jedinici rada,

Lsk – radni ekvivalent promjene sume angažovanih sredstava po jedinici rada.

85

Radni ekvivalent promjene ukupnog prihoda po jedinici rada jednak je izrazu:

q1K1K1

DLC

Ll

c

lo

ock Δ−⎥

⎦

⎤⎢⎣

⎡−

±±

⋅=

gdje je:

Co – ukupan prihod u baznom periodu,

Kc – koeficijent promjene ukupnog prihoda (u %),

Kl – koeficijent promjene broja zaposlenih (u %),

Dl – nova vrijednost po jedinici rada.

Radni ekvivalent promjene troškova po jedinici rada je:

⎥⎦

⎤⎢⎣

⎡−

±±

⋅= 1

K1K1

DLT

Ll

t

lo

otk

gdje je:

To – ukupni troškovi u baznom periodu,

Kt – koeficijent promjene troškova (u %).

Radni ekvivalent promjene angažovanih sredstava jednak je izrazu:

⎥⎦

⎤⎢⎣

⎡−

±±

⋅⋅

= 1K1K1

DLKS

Ll

s

lo

rosk

gdje je:

So – suma angažovanih sredstava u baznom periodu,

Kr – kamatna stopa (u %),

Ks – koeficijent promjene sume angažovanih sredstava (u %).

Modelom Per moguće je sagledati promene ukupnog mezoekonomskog kvaliteta u

prethodnim ili narednim periodima, ali i analizirati efekte pojedinih faktora koji utiču na

promjenu kvaliteta mezoekonomije. Stepen uticaja pojedinih elemenata i faktora na

dinamiku ukupnog poslovnog uspjeha prikazan je sledećim dijagramom:

86

Slika 16. : Stepen uticaja pojedinih faktora na dinamiku poslovnog uspjeha

gdje je:

PER – koeficijent promjene ukupnog poslovnog uspjeha,

Lcq – uticaj produktivnosti na poslovni uspjeh,

Lmu – uticaj materijalnih troškova na poslovni uspjeh,

Ls – uticaj angažovanih sredstava na poslovni uspjeh,

Lcc – uticaj prodajnih cijena na poslovni uspjeh,

Ltc – uticaj nabavnih cijena na poslovni uspjeh.

Ukupni kvalitativni i kvantitativni razvoj mezoekonomije se izražava kao:

Qper = Δq1 + Δq2 + Lck – Ltk - Lsk

gdje je:

Qper – koeficijent promjene kvantitativno-kvalitativnih rezultata mezoekonomije

Δq1 – promjena obima proizvodnje zbog promjene broja zaposlenih radnika,

Δq2 – promjena obima proizvodnje prouzrokovane promenom produktivnosti,

Lck – radni ekvivalent promjene ukupnog prihoda,

Ltk – radni ekvivalent promjene troškova i

Lsk – radni ekvivalent promjene angažovanih sredstava.

Izrazi Lck, Ltk i Lsk dati su prethodnom tekstu u razvijenom obliku.

0 2 4 6 8 10 12 vrijeme

8

6

4

2

0

-2

4

Lcc

Ltc

Ltu Ls Lcq PER

87

Modelom Ekonometar moguće je merenje i na makronivou, ali treba uzeti u obzir

da se kvalitativne promene na makronivou razlikuju od kvalitativnih promena na

mezonivou.

Model Ekonometar za mjerenje makroekonomskog razvoja izražava se kao:

Qperma = ΔQ + Lck – Ltk – Lsk – Lzuk – Lozk – Lik ,

gdje je:

ΔQ - kvantitativne promene mezoekonomskih i makroekonomskog sistema u jedinicama

rada po jedinici rada,

(+ Lck – Ltk – Lsk ) - kvalitativne promjene mezoekonomskih sistema u okviru

makroekonomskog sistema,

(– Lzuk – Lozk - Lik) - specifične kvalitativne promjene makroekonomskog sistema koje ne

dolaze do izražaja u mezoekonomskim sistemima.

Izborom Ekonometra kao metode za merenje kvaliteta mezoekonomskog sistema,

stiču se određene prednosti kao što su:

• metod omogućava primjenu na mezoekonomskom i makroekonomskom nivou,

• paralelno praćenje globalnih pokazatelja i dinamike svakog elementa posebno,

• kroz kvantitativne promjene sagledavaju se kvalitativne promjene ekonomije,

• elastičnost pri promjeni elemenata analize, jedinstvenim uvođenjem tih elemenata

u vidu nove ulazne ili izlazne funkcije modela,

• jednostavnost u pripremi, konstrukciji i kontroli samog metoda Ekonometar.

Nedostaci ovog metoda proizilaze iz činjenice da kvalitet ekonomije u dinamici

ima ili različit intenzitet istosmjernih promena pokazatelja PER ili divergentna kretanja

istih (npr. produktivnost i ekonomičnost rastu, a rentabilnost opada). Ovi problemi se

rješavaju uzimanjem izraza produktivnosti kao baze za iskazivanje ukupnog poslovnog

uspjeha, ali ne u potpunosti. Sem tog, produktivnost ima manji uticaj sa stanovišta

ostvarivanja ekonomskog uspjeha nego ekonomičnost i rentabilnost. Međutim,

univerzalnost primjene modela Ekonometar i značaj mjerenja i kontrole kvaliteta

poslovanja preduzeća daju ovom modelu prednost i preporuku za svakodnevnu praksu.

Model zahtijeva prilagodjavanje sistema informacija (knjigovodstvenih i drugih), njihovu

tačnost i ažurnost.

88

TREĆI DIO

ANALIZA STRUKTURE I DINAMIKE MATERIJALNO-

ORGANIZACIONOG SISTEMA PREDUZEĆA MITTAL

RUDNICI PRIJEDOR

I. Funkcionisanje (karakteristike) rudarske djelatnosti kao

organizacionog sistema

Rudarska delatnost je složen i otvoren organizacioni sistem, što potiče iz

djelatnosti, sadržaja rada i faktora koji na nju utiču. Ova složenost potiče iz velikog broja

podsistema, njegove strukture i velikog broja upravljačkih impulsa. Svaki element

podsistema ima svoje specifične ciljeve i ujedno zajednički cilj- proizvodnju odgovarajuće

robe. Ovaj sistem je, kao otvoreni sistem, pod stalnim uticajem okruženja: industrije,

uslova društvene ekonomije, razvoja tehnike i nauke. Organizacioni sistem rudarske

djelatnosti je dinamički sistem jer se promjene dešavaju na svim njegovim elementima:

ulaganjima, upravljanju, proizvodnji, kontroli. Sve navedene komponente su u stalnim

promjenama i interakciji. Kako je ova oblast istraživanja veoma široka, i kako bi se

odredilo šta će se unutar ove oblasti posmatrati kao sistem, a šta kao podsistem, potrebno

je prethodno odrediti predmet istraživanja. Naime, pored sistema proizvodnje postoje

prateći sistemi ili podsistemi koji opslužuju proizvodnju kao što su: sisitem održavanja,

sistem transporta, uslužni kapaciteti, istraživački sistem i slično, te se svaki od ovih

podsistema može posmatrati kao poseban sistem sa svojim elementima i podsistemima.

U prirodi postoji veliki broj ležišta raznih mineralnih sirovina, koja su nepoznata,

dijelom poznata ili su već iscrpljena. Pronalaženje novih rudnih rezervi zahtijeva sve veće

angazovanje svih raspoloživih resursa jer su istraživanja novih ležišta sa sve neizvjesnijim

ishodom. Veličina angažovanih sredstava za istraživanje ležišta ima veliki uticaj na

njegovu dalju eksploataciju. Kao posebna naučna disciplina javlja se ekonomska geologija

89

koja se bavi "kompleksnim geološko-ekonomskim sagledavanjem ležišta, uz sagledavanje

i tehničko-ekonomskih uslova njegovog osvajanja"36

Specifičnost sistema rudarske proizvodnje je njegov veliki uticaj u sredini u kojoj

posluje ali i uticaj sredine na poslovanje rudarskog sistema. Radi obezbedjenja bržeg i

efikasnijeg rešavanja problema koji se javljaju u radu, kao i radi ostvarivanja svjetskih

standarda u radu, potrebna je konstantna kontrola iskorištenosti potencijala.

II. Osnovni podaci o preduzeću

Privredni subjekt ¨Mittal rudnici Prijedor¨ (u daljem tekstu: Rudnik) registrovan je

u Osnovnom sudu u Banja Luci 12. avgusta 2004. godine. Osnivači privrednog subjekta

¨Mittal rudnici Prijedor¨ su Mittal Steel AG, Zug, Švajcarska, sa vlasničkim učešćem od

51,0%, i privredni subjekt RŽR Ljubija, Prijedor, sa vlasničkim učešćem od 49,0%.

Osnovne registrovane djelatnosti privrednog subjekta: vadjenje rude željeza, kamena,

krečnjaka, krede, šljunka, pijeska, minerala za proizvodnju mineralnih prirodnih goriva,

trgovina na veliko metalima i rudama metala i slično. Cjelokupna proizvodnja privrednog

subjekta ¨Mittal rudnici Prijedor¨ prodaje se u okviru grupe Arcelor Mittal, kompanijama u

Poljskoj, Rumuniji i Češkoj. Privredni subjekt ¨Mittal rudnici Prijedor¨ je jedini aktivni

rudnik željezne rude u Bosni i Hercegovini jer rudnik željezne rude u Varešu nije u

funkciji.

¨Mittal rudnici Prijedor¨ povezan je u Bosni i Hercegovini sa privrednim subjektom

Mittal Steel Zenica, koje je pod tim imenom registrovano 2005. godine, i u 100% je

vlasništvu Mittal Steel Holding, Zug, Švajcarska. Osnovne djelatnosti Mittal Steel Zenica

su: proizvodnja sirovog željeza, čelika i ferolegura, proizvodnja lijevanih željeznih i

čeličnih cijevi, valjanih žica i proizvoda od žice, reciklaža metalnog otpada, proizvodnja

mašina za metalurgiju, trgovina metalima na veliko i slično.Tržišno učešće Mittal Steel

Zenica u proizvodnji čelika i proizvoda od čelika u BiH je 93% u 2006. godini. Mittal

Steel Zenica nema svoju distributivnu mrežu u BiH i koristi posredovanje trećih lica.

Oba navedena privredna subjekta posluju u okviru Arcellor Mittal grupacije, koja je

nastala spajanjem Arcellor Roterdam, Holandija i Mittal Steel kompanije, vodećeg

svjetskog proizvodjača čelika i proizvoda od čelika, koji posluje u preko 60 zemalja

36 Janković, S, Milovanović D: Ekonomska geologija, RGM fakultet, Beograd, 1972.

90

Evrope, Azije, Afrike i Amerike. Arcelor Mittal je u 2006. godini proizveo 118 miliona

tona čelika, ili oko 10% ukupne svjetske proizvodnje. U toku 2007. godine, stečeno je

većinsko učešće u Arcelor Luksemburg od strane Mittal Steel Holandija i time je Arcelor

Mittal postao vlasnik 99% akcija Arcelor Luksemburg.

Struktura proizvodnje legura željeza po zemljama i tržišno učešće u 2005. godini

dati su u sledećoj tabeli:

Struktura proizvodnje legura željeza po zemljama i tržišna učešća u 2005. god.

Tabela br: 1.

R.Br. Zemlja Proizvodnja legura željeza MT Postotak %

1 Kina 10.600.000 39,7

2 Južna Afrika 3.650.000 13,67

3 Ukrajina 1.720.000 6,44

4 Rusija 1.690.000 6,33

5 Kazahstan 1.539.537 5,77

6 Brazil 1.202.433 4,50

7 Indija 1.030.000 3,86

8 Japan 963.218 3,61

9 Norveška 870.000 3,26

10 Ostale zemlje 3.434.812 12,86

11 Ukupno 26.700.000 100,00 Izvor: US Department of the Interior, US Survey Mineral Yearbooks 2005

Značajniji svjetski proizvodjači i snabdevači legura željeza su: Assmang Južna

Afrika, Hernic Južna Afrika, Samancor Južna Afrika, Elkem Norveška, Fesila Norveška,

Rusal Rusija, Ključevski Rusija, Oriel Engleska, Vale Kanada, Falconbridge Kanada, Zilin

Kina, Erdos Kina, Zaporožje Ukrajina, Brazil Prometal PM Brazil. Arcelor Mittal na

svjetskom tržištu polugotovih proizvoda od čelika ima tržišno učešće oko 19%, a na tržištu

sirovog neobradjenog željeza 15%.

Legure željeza u BiH proizvodi i Elektrobosna Jajce, sa kapacitetom od 15.000 tona

ferosilicijuma, a u većinskom je vlasništvu Metalleghe Italija, gdje izvozi svoje proizvode.

Na svjetskom tržištu proizvodnje željeza nastavlja se trend kontinuiranog

horizontalnog i vertikalnog integrisanja i povezivanja privrednih subjekata koji deluju na

različitim nivoima lanca proizvodnje u koje spada i posmatrani mezoekonomski sistem.

91

Provodjenjem koncentracija osigurava se bolje snabdevanje legurama željeza matične

kompanije u centralnoj i istočnoj Evropi, te smanjuju troškovi proizvodnje željeza i čelika.

III. Analiza raspoloživih potencijala

Radi korištenja raspoloživih potencijala potrebno je prethodno analizirati

raspoložive resurse koji mezoekonomskom sistemu stoje na raspolaganju za ostvarivanje

njegovih ciljeva. U kojoj mjeri će se koristiti raspoloživi potencijali, zavisi od razvijenosti

finansijskih, kadrovskih, razvojnih i proizvodnih sposobnosti preduzeća. Stoga je

neophodno uočiti koji potencijali su unutrašnji a koji vanjski, kao i koji potencijali su

objektivno dati a koji su iskorišteni potencijali. Analiza faktora i potencijala ne smije se

ograničiti samo na faktore koji utiču na posmatrani mezoekonomski sistem, već treba da

obuhvati faktore na svim nivoima: mikro, mezo i makro nivou. Efikasna mezoekonomija,

pored volje i sposobnosti za sprovođenje dugoročnih ciljeva razvoja, mora imati:

• pravnu, političku, privrednu i socijalnu podlogu orijentisanu ka napretku,

• stabilan makroekonomski okvir sa stabilnim cijenama i povoljnim uslovima

finansiranja,

• politiku koja onemogućuje monopolske pozicije na tržištu,

• deviznu i trgovinsku politiku koja stimuliše izvoz,

• ekološke i sigurnosne standarde,

• regionalnu kooperaciju,

• podršku vlasti, naučnih ustanova za istraživanje i razvoj i sl.

Srednjoročna razvojna strategija u sektoru industrije identifikuje i oblast rudarske

industrije kao jedan od prioriteta razvoja. Istovremeno, treba utvrditi niz mjera za obnovu,

rekonstruisanje i modernizaciju rudarske industrije, jačanje izvoznih mogućnosti i

unapređenje proizvodnje. Naglašena je važnost uspostavljanja sistema za obezbjeđenje

ekološke sigurnosti. Uspješnost provođenja planova razvoja zavisi, između ostalog, od

faktora – potencijala koji utiču na kvalitet poslovanja. Analizom prednosti i nedostataka

potencijala u rudarskoj industriji, definiše se stepen njihovog uticaja na poslovni uspjeh, ali

i način prevazilaženja mogućih prepreka razvoja preduzeća.

Rudnik na sadašnjem kopu Jezero ima kapacitet od 2,6 milona tona, koji se ne

koriste u poredjenju sa kapacitetom pokrenutim 2006. godine. Generalno gledajući,

92

imovina je u dobrom stanju: rudnik, služba održavanja, pogon obogaćivanja rude, oprema,

zaštita na radu. Veliki napredak u prethodnom periodu je postignut u kvalitetu proizvoda.

Neiskorišćeni kapacitet treba da se koristi za razvoj novog rudnika Buvač, čiji je bitan dio

projekat odvodnjavanja sa ciljem da se što prije stavi u funkciju, nakon izmještanja toka

rijeke i drenaže u prvoj radnoj zoni novog kopa.

Dugoročno planiranje u rudniku se bazira na sadašnjoj tehnologiiji bager-traka-

odlagač, poštujući operativne, kvalitativne i uslove zaštite na radu, što ponovo definiše

pogodnu opremu koja će se primjenjivati. Za novi kop Buvač se očekuje oko 5% manje

željeza u rudi nego sadašnja ruda sa kopa Jezero, čiji srednji sadržaj željeza iznosi oko

50%. Zbog toga proces u pogonu treba da bude razvijan i prilagodjen tako da se održi

sadašnji kvalitet proizvoda, i eventualno da se poboljša. Postojeći kop Jezero star je preko

20 godina te je pod uticajem atmosferskih pojava i vremena nastao zamor materijala i

nestabilne otvorene kosine, na šta su uticali i sastav tla u dubinni (ugalj, glina, kvarcni

pesak). Asortiman proizvoda mora da se poboljša u skladu sa zahtevima novog kupca.

Tekuća proizvodnja mora da se održi na nivou 1,5 miliona tona koncentrata, uz

pretpostavku da će biti manje raskrivke, dok se ne stvore uslovi za početak rada na kopu

Buvač. Drugi dio planiranih poslova odnosi se na završetku i otvaranju infrastrukturnih

objekata koji obuhvataju: regulaciju vodotoka u dužini 4,5 kilometara, izgradnju puta

dužine 3,5 kilometara, izrada zaštitnih kanala i bunara.

Detaljan akcioni plan razvoja rudnika treba da uzme u obzir sledeće:

• povećati stepen korištenja rudarske opreme, povećati efikasnost ukupne opreme,

• radovi na otvaranju novog kopa Buvač treba što prije da se završe

• stepen koncentracije rude treba da se održi na sadašnjem nivou kvaliteta

• dugoročno planiranje podrediti principu neto sadašnje vrijednosti, uzimajući u

obzir sve parametre za operativno planiranje: uslove rada, kvalitet i kvantitet rude,

odnos troškova dobijanja i količine dostupne rude.

1. ANALIZA PRIRODNOG POTENCIJALA

Unutrašnji prirodni potencijal jednog rudnika čine mineralne sirovine date na

području njegovog rada: željezna ruda, keramičke i vatrostalne gline, kvarcni pijesak,

mineralni pigmenti, krečnjak i dolomiti, eruptivna i magmatske stijene.

93

Vanjski prirodni potencijal čine faktori eksternog karaktera koji na konkretan

materijalno-organizacioni sistem djeluje isto kao i na druge mezoekonomije iz okruženja.

Oni se ispoljavaju kao: klimatski uslovi, hidrološki uslovi, geografski položaj,

demografska struktura, saobraćajna povezanost, razvijenost komunalne infrastrukture,

izvori energije i slično.

Istraživanja ekonomsko-geoloških karakteristika posmatranog područja počela su

krajem 18. vijeka, da bi se intenzivirala 30-ih godina 20. vijeka. U svom radu Rudnik je

koristio naučne potencijale i rezultate naučno-istraživačkog rada instituta koji se bave

ovom problematikom. Na temu razvoja rudnika i interpretaciji geologije i metalogenije

uradjeni su brojni naučni radovi. Za ova istraživanja formiran je Rudarski institut u

Prijedoru, a kadrovi se obrazuju na Rudarskom fakultetu u Prijedoru. Mittal rudnici

Prijedor u svom radu koristi naučna dostignuća i rezultate istraživanja koja mu stoje na

raspolaganju kroz organizaciju grupacije Arcelor-Mittal.

Ležišta mineralnih sirovina, pa tako i ležišta gvoždja, odlikuju se različitim

tipovima ruda, od kojih samo manji dio ima ekonomski značaj. Ruda iz ležišta Buvač

spada u grupu ruda koje su ekonomski interesantne, odnosno pripada oksidno-limonitnom

tipu rude. Limoniti spadaju u grupu srednje bogatih i bogatih ruda. Riječ je o rudi u kojoj

pored limonita, kao najzastupljenijeg rudnog materijala, u rudnim paragenezama dolaze i

drugi hipergeni minerali kao npr. hematit, hidrohematit i drugi. Prema srednjem sadržaju

Fe u rudi, koji iznosi oko 45%, ruda bi se mogla uvrstitit u klasu srednje bogatih ruda

gvoždja.

Utvrdjene rezerve rude omogućuju dalju eksploataciju na duži niz godina. Zavisno

od stanja na tržištu, moguća su i dalja istraživanja. Ležište željezne rude - limonita

"Omarska" čine dva velika odvojena rudna tijela: ''Jezero'' i ''Buvač'', te manje rudno tijelo

''Mamuze'' koje u geološkom pogledu predstavlja jugozapadni dio rudnog tijela ' 'Buvač' '.

Sa stanovišta rudarskih eksploatacionih radova, ova sva tri rudna tijela se tretiraju

kao zasebne cjeline, te su na području ležišta "Omarska" projektovana tri površinska kopa.

Istražni radovi vezani za područje Omarske započeli su sa izradom osnovne

geološke karte 1964. godine. Prilikom izrade lista Prijedor na lokalitetu Mamuze

registrovani su izdanci željezne rude. U sklopu regionalnih istraživanja paleozoika Sane,

1968. godine, izvedena su prva bušenja na ovom području. Nakon ovih istraživanja

utvrđeno je postojanje ležišta većih dimenzija, pa se pristupilo detaljnim istraživanjima sa

mrežom bušotina 50 x 50 m. Istraživanje ležišta "Omarska" provedeno je od 1968. godine

94

do 1972. godine. Na osnovu ovih istraživanja urađen je 1973. godine geološki elaborat, a

na osnovu njega glavni rudarski projekat za površinski kop "Jezero" i idejni rudarski

projekat ekspolatacije ležišta ''Buvač''.

Ukupne geološke rezerve željezne rude - limonita ležišta "Omarska" po

lokalitetima su :

Lokalitet ’’Jezero’’:

• Limonit 26 848 000 t sa srednjim kvalitetom Fe - 48.78 % i SiO2 -13.62 %

• Siderit 5 216 000 t sa srednjim kvalitetom Fe - 30.63 % i SiO2 - 6.82 %

Lokalitet ’’Buvač’’ sa ’’Mamuzama’’ :

• Limonit 71 048 000 t sa srednjim kvalitetom Fe -44.69 % i SiO2 -19.09 %

• Siderit 9 902 000 t sa srednjim kvalitetom Fe -27.87 % i SiO2 - 9.87 %

Eksploatacione rezerve iznose:

Lokalitet ’’Jezero’’:

• Limonit 20 390 000 t sa srednjim kvalitetom Fe -50.07 % i SiO2 -12.25 %

Lokalitet ’’Buvač’’ sa ’’Mamuzama’’ :

• Limonit 61 783 000 t Fe -44.65 % i SiO2 -19.33 % (na osnovu rudarskog

projekta).

Rudnik željezne rude "Omarska" otvoren je 1983. godine kada su započeli radovi

na eksploataciji rudnog tijela "Jezero". U eksploataciju je 1987. godine uključeno i rudno

tijelo "Mamuze". Novi geološki elaborat je urađen godine 1989, kada je izvršena manja

reinterpretacija oblika rudnog tijela ''Jezero'' i proračunate preostale rezerve. Od 1987.

godine su vršena dopunska istaživanja rudnog tijela "Buvač".

Eksploatacija se odvijala do 1992. godine, kada je obustavljena zbog rata na ovim

prostorima. U ovom periodu je na p.k. "Jezero" otkopano 10 875 000 t limonita, a na

p.k."Mamuze" oko 1 854 000 t limonita..

Nastavak eksploatacije usledio je avgusta 2004. godine kada je Rudnik "Omarska"

privatizovan od strane Mittal Steel Company. Od tada do 31. 12. 2007. godine otkopano je

oko 4.741.000 tona rude na "Jezero" i 565.000 tona rude na kopu ’’Mamuze’’. Prema

planiranoj dinamici otkopavanja završetak eksploatacije na kopu "Jezero" planira se u

toku 2009. godine, dok je na kopu ’’Mamuze’’ završena eksploatacija 2006. godine.

95

1.1. Klimatski uslovi

Posmatrano područje pripada umjereno-kontinentalnoj klimi sa tipična četiri

godišnja doba i neznatnim uticajem sredozemne klime. Umjereno-kontinentalna klima se

odlikuje naglim porastom temperature u proleće, zimskim minimumom padavina, srednje

hladnom zimom i toplim ljetima. Kretanje vazduha je malo, ali su česti prodori hladnih

vazdušnih masa u svim godišnjim dobima, zbog naznaka uticaja atlantske klime kao

posledica otvorenosti prema kontinentu i zatvorenosti prema moru. Tokom godine,

najčešći su vjetrovi sa sjevera i sjeveroistoka, ali oni nemaju i najveće srednje brzine, što

se prati takozvanom ružom vjetrova. Proljeća i zime su vjetrovitije od ljeta i jeseni.

Koeficijent kontinentalnosti je manji, a vegetacioni period je do 200 dana.

Minimalna temperatura iznosi oko -20, a maksimalna oko 40 stepeni Celzijusa.

Prosječna godišnja temperatura iznosi 11 stepeni Celzijusa sa srednjom godišnjom

količinom padavina oko 1000 litara/m2 što je posledica niskog vazdušnog pritiska u ljetnoj

polovini godine, sa prosječno 107 kišnih i 26 snježnih dana u godini, dok se snježni

pokrivač zadržava oko 45 dana. Prosječan broj sunačanih dana u toku godine je 60. Srednja

mjesečna vrijednost temperature ima tendenciju rasta. U toku godine, prosječno ima 80

dana sa temperaturom većom od 25 stepeni Celzijusa, a oko 90 dana sa tempereturom

ispod 0 stepeni Celzijusa. Posebnu karakteristiku cijelog područja daje pojava magle uz

pojas toka rijeke Sane, oko 80 dana godišnje. Srednja relativna vlažnost vazduha je oko 80

%, a godišnje se javlja desetak dana sa elementarnim nepogodama (oluje, grad i slično).

Klimatski uslovi imaju uticaj na odvijanje procesa proizvodnje u rudnicima sa

površinskim kopom jer za vrijeme kišnih perioda kamionski transport na kopovima je

otežan, ili potpuno onemogućen, dok za vrijeme najnižih temperatura dolazi do

zamrzavanja rude, te nemogućnosti njenog utovara u vagone i transporta u željezare.

Klimatski uslovi u posmatranom sistemu omogućavaju rad bez dužih vremenskih zastoja,

osim u zimskom periodu zbog snežnih padavina i niskih temperatura. Uvođenjem

kontinuiranog transporta jalovine (bager-traka-odlagač) i kombinovanog transporta rude, u

rudniku je smanjen uticaj klimatskih faktora na proces proizvodnje.

1.2. Hidrološki potencijal

Rudarska industrija je veliki potrošač vode prilikom pranja rude te je hidrološki

potencijal bitan za izbor tehnologije, kao i zbog pojave podzemnih voda. Područje na

kojem se odvija proces proizvodnje je bogato površinskim vodama i većina njih kruže po

96

površini ili se neznatno spušta u dubinu. Vode su sakupljene u potocima i manjim

rijekama, a dužina se kreće izmedju 2 i 5 kilometara. Izdašnost izvora na posmatranom

području je 0,5-3 litara u minuti. U sušnim periodima vodeni tokovi presuše. Smjerovi

vodenih tokova su predodredjeni tektonski i njihove doline su duboko urezane u reljefu.

Hidrogeološki uslovi na posmatranom području su povoljni, uzimajući u obzir kote

osnovnih radnih platoa u odnosu na susjedne vodotoke i podzemne vode otkrivene u toku

rada. Potrebno je posmatrati i vodopropusnost površinskih slojeva zbog pojave poplava

koje otežavaju rad. Ovo je sa druge strane bitno radi zaštite podzemnih voda od zagadjenja,

kako bi se sprečila direktna hidraulička veza površinskih i podzemnih voda. Zakonom se

regulišu mjere zaštite, odredjivanje veličine i održavanje vodozaštitnih područja i pojaseva

na kojima se nalaze izvorišta vode. Sve navedeno utiče na korištenje parcela koja dolaze u

obzir za eksploataciju, ako i za izgradnju i eksploataciju pratećih objekata, a sve u cilju

zaštite kvaliteta voda.

Osnovna količina vode za rad gravitaciono-magnetne separacije obezbedjuje se kao

povratna voda sa jalovišta brane. Izbistrena voda iz jezera zahvata se na brani, a zatim se

povratnim cjevovodom dužine 6,4 km gravitacijski dovodi do pumpne stanice na rijeci

Gomjenici, te dalje do separacije. Pitka i sanitarna voda se obezbeđuju dovoženjem u

cisternama, a u budućnosti problem pitke vode će se rešiti izgradnjom regionalnog

vodovoda. Ne treba zaboraviti ni otpadne vode, kao ni fekalne vode, jer se njihovim

prečišćavanjem, odvodjenjem ili reciklažom mora obezbediti zaštita tla i podzemnih voda.

Na području na koje utiče rad postrojenja rudnika, bitno je sačuvati izvorišta pitke vode

koja bi mogla da budu predmet buduće eksploatacije za potrebe vodosnabdijevanja.

Značajne akumulacije vode nalaze se u vještačkim jezerima Tomašica, Adamuša i Škorac.

U toku priprema za otvaranje novog kopa Buvač, potrebno je izmjestiti tok rijeke

Gomjenice i njene glavne pritoke Odbojne, sve u dužini oko 4 kilometra. Radovi su počeli

2007. godine na prihvatanju svih voda vodotoka Omarskog polja u regulisano korito. U

dijelu na kome se nalazi rudnik izgradjen je dodatni nasip. Sabiranje površinskih voda

omogućuje planiranje daljih radova i utvrdjivanje uticaja hidrološkog potencijala na

zavodnjenost rudnog tijela. Ukoliko se radi o nestabilnim hidrološkim zonama, potrebno je

utvrditi njihovu količinu, te po potrebi uraditi učvršćivanje dijelova obala kako bi se

sprečilo obrušavanje i odnošenje materijala.

U projektovanju i izradi novih kapaciteta moguće je sprečiti ugrožavanje od

poplava, s obzirom na to, da će biti napravljeni regulacioni kanali i izmješten postojeći tok

97

rijeke. Uradjena je indirektno melioraciija za veliki dio Omarskog polja, tako da korisnici

zemljišta mogu da ga kvalitetnije obradjuju. Uporedo sa regulacijom površinskih tokova,

napravljena je odbrana kopa takozvanim ekranom, kanalom dužine oko 2 kilometra i

dubine od 4 do 9 metara, koji je obložen vodonepropusnom folijom. Kop se štiti od

prodora voda i ekranskim bunarima čija je uloga odvodnjavanje plitkih voda i

odvodnjavanje rudnog tijela. Planirana je izgradnja šest takvih bunara dubokih preko 100

metara. Sakupljena voda će se odvoditi magistralnim cevovodom prečnika 600 milimetara

i dužine 1.500 metara, radi dovoda u glavni kolektor dužine oko 3 kilometra. Voda koja se

sabira neće se u prvoj fazi koristiti u tehnološke svrhe Sve navedene radove treba završiti u

toku 2008. godine, a posao će obavljati eksterni izvodjači.

1.3. Geografski položaj

Geografski položaj je bitan ukoliko je bitna blizina i rasporedjenost najvećih

potrošača. Posmatrano područje obuhvata sjeverozapadni dio Balkana, na obali rijeke

Sane. Područje ležišta željezne rude predstavlja izrazito ravničarski teren, a nadmorske

visine se kreću u intervalu 155-165 metara. Nalazi se na području opštine Prijedor, koja je

smeštena ispod planine Kozara na sjeveru. Grad Prijedor se nalazi na nadmorskoj visini

135 metara, a najviši vrh je Lisina na planini Kozari sa 978 metara nadmorske visine.

Planina Kozara se proteže pravcem severozapad-jugoistok, dužine je oko 70 kilometara, a

širine od 20 do 30 kilometara. Grad Prijedor je smešten na obroncima planine Kozara, na

obe obale rijeke Sane, u ravnici tzv. Prijedorskom polju i zauzima površinu od 888 hektara.

U opštini Prijedor preovladava brežuljkasto područje koje obuhvata površinu od oko

38.000 hektara, zatim brdsko područje sa šumskim zemljištem koje se prostire na 30.000

hektara, te nizijsko područje dolina rijeka Sane i Gomjenice u površini oko 16.000 hektara.

Ukupna površina Opštine koju pokrivaju vodotoci i stajaće vode iznosi oko 2,5% površine

opštine, u koju ulazi i površina ribnjaka i veštačkih jezera. Na području Opštine su jezera:

Saničani (vještačko jezero-ribnjak), Ljubija, Tomašica i Gradina. Područje Opštine je često

izloženo poplavama, kada rijeka Sana izlijeva na nivou 4,2 metra, a štete nanosi na nivou

4,6 metara vodostaja. I pritoke rijeke Sane plave veće površine, kao i izvore za

snabdevanje grada pitkom vodom.

Rijeka Sana izvire ispod planine Klekovača, a glavne pritoke su joj: Sanica, Zdena,

Japra, a u Prijedoru Gomjenica. Slivno područje rijeke Sane iznosi oko 3.200 kvadratnih

kilometara. Dužina toka je oko 140 kilometara. Rijeka Sana trpi najveća zagadjenja i

degradaciju u donjem toku, u dijelu od grada Prijedora do ušća u rijeku Unu u Novom

98

Gradu. Zagadjenja potiču od otpadnih voda grada Prijedora. Kroz grad je sagradjen

kolektor kroz koji je ispuštana zagadjena otpadna voda industrijskih pogona u samom

gradu, u neposrednoj blizini servisne stanice za održavanje teških mašina, a i grad je

priključen na kolektor. Kolektorski kanal je kroz grad prekriven, a van grada nije, i uvire u

rijeku Sanu nizvodno od grada Prijedora. Kvalitet rijeke Une, nakon prijema vode rijeke

Sane na ušću u Novom Gradu, takodje pada. Za ove probleme moguće je naći rješenje u

adekvatnom tretmanu otpadnih voda.

Takodje ne treba zaboraviti uticaj rada predmetnog objekta, odnosno tehnološkog

procesa rada na floru i faunu, zaštićena prirodna dobra, rijetke i ugrožene biljne i

životinjske vrste i vegetaciju u bližo i u daljoj okolini. U neposrednoj okolini lokacije

vegetacija je bujna i to niska i grmolika, kao i šumska. Treba voditi računa o blizini

pokretnih ili nepokretnih kulturnih dobara koje rudnik može svojim radom da ugrozi.

1.4. Saobraćajni potencijal

Saobraćajni potencijal čini povezanost materijalno-organizacionog sistema sa

okrženjem i potrošačima u okruženju, kao i unutrašnje puteve transporta. Ovde je bitan

geoprometni položaj i povezanost sa najvažnijim potrošačima robe- željezarama, kao i

mogućnost korištenja najjeftinijih vrsta transporta robe do potrošača. Kako ne postoji

mogućnost direktnog utovara na brodove i korišćenja vodenih saobraćajnica, koristi se

kopneni prevoz.

Putna i željeznička mreža područja povezana je sa glavnim saobraćajnicama u

regionu. Uslovi unutrašnjeg transporta su povoljni, zbog male udaljenosti ležišta od

postrojenja za pripremu i odlagališta jalovine. Obogaćena ruda sa ležišta se do prerađivača

transportuje željeznicom. Postojeće tarife prevoza roba željeznicom za velike rasute terete

su otežavajući faktor konkuretnosti. Transportni troškovi rude osciliraju tokom godine, a

posebno u dužem vremenskom periodu. Učešće transportnih troškova u cijeni rude gvožđa

je 35-40% franko kupac.

Otprema robe se uglavnom vrši i željezničkim saobraćajem, a doprema potrebnih

sirovina željezničkim i drumskim. Kroz posmatranu regiju prolazi želejznička pruga koja

je elektrificirana i u oba pravca povezana sa Evropom. Kroz pogone rudnika prolazi

industrijski normalni kolosjek. Željeznički saobraćaj se uglavnom koristi za prevoz

kabastih i masovnih roba, kao i za otpremu gotovih proizvoda. Željeznička mreža je u

99

funkciji na području opštine Prijedor, a najbliža željeznička čvorišta su stanice Novi Grad

na zapadu i Doboj na istoku. U Prijedoru postoji radionica za opravku teretnih vagona.

Postoje mogućnosti korištenja i vodenog prevoza i to riječnog i pomorskog, s

obzirom na to, da su postojećim prugama povezane sa posmatranom regijom, ali je u

lukama potrebno pretovarati robu, kako bi se omogućio i prekomorski prevoz. U obzir

dolaze luke Šamac i Brčko na rijeci Savi, koja je pritoka rijeke Dunav i time je omogućeno

uključivanje u mrežu evropskih vodenih puteva.

Na ovom mjestu treba spomenuti i nivo saobraćajne i industrijske buke, kao

neželjenog zvuka koji ometa ljude u radu ili odmoru. Potrebnim mjerenjima se utvrdjuju

nivoi buke na predmetnim lokacijama u više mjernih tačaka u toku odredjenog vremenskog

perioda, te uticaj na povećanje opšte buke pri radu postrojenja.

Pogoni Rudnika su u samoj blizini magistralne saobraćajnice Novi Grad-Banja

Luka, a oko 50 kilometara udaljeni od autoputa Beograd-Zagreb. Drumskim putem se vrši

snabdevanje materijalima potrebnim za rad i održavanje, a željezničkim putem se otprema

gotova roba. U prethodnoj deceniji je izvršena obimna sanacija svih šteta na saobraćajnoj

infrastrukturi , puteva, mostova i tunela, i znatno su obnovljeni vozni parkovi. Rudnik

raspolaže sopstvenim kamionima i značajnim voznim parkom. Ukupna dužina puteva

opštine Prijedor iznosi 274 kilometra, od čega je 220 kilometara asfaltirano. Putnu

strukturu čine magistralni, regionalni, lokalni i nekategorisani putevi. Magistralni putevi na

području opštine Prijedor asfaltirani su cijelom dužinom, regionalni u dužini od 33

kilometra, a lokalni u dužini preko 100 kilometara. Na području opštine je još oko 140

kilometara nekategorisanih puteva bitnih za funkcionisanje saobraćaja, a održava se i skoro

500 kilometara ostalih nekategorisanih puteva.

Radi iz gradnje novog kopa Buvač ukazala se potreba presijecanja i izmještanja

lokalnog puta 405A. Ovo je bilo potrebno radi očuvanja komunikacije za zaledja Gradine,

Jelićke i Marićke sa preostalim delom opštine i centrom Omarske, kao i sa drugim putnim

komunikacijama. U tu svrhu izradjen je regulacioni plan. Na dijelu zemljišta potrebno je

ukloniti humusni sloj i ukrčiti trase za izgradnju novog puta. Uvažavajući zahteve

mještana, treba izbjeći prekid putne komunikacije, a ako se prekid ne može da izbjegne,

onda to mora biti planski, mora što kraće da traje, a stanovništvo se mora upoznati sa tim i

obezbediti mu alternativnu komunikaciju. Novi put prelazi preko rijeke Gomjenice, ali je

nešto duži i nije više ugrožen poplavama. Ovde se uočava problem akko uskladiti

100

realizaciju projektovanih rudarskih radova sa iz gradnjom novih saobraćajnica, oko rudnika

i unutar rudnika.

Može se zaključiti, da su saobraćajni uslovi povoljni, ali je neophodno tražiti

mogućnosti pojeftinjenja prevoza rude jer je njegovo učešće u cijeni veoma visoko.

1.5. Energetski potencijal

Rudarska industrija je intenzivan potrošač energije. Za snabdevanje energijom

koristi se više različitih izvora, zavisno od vrste energije koja je potrebna i energenata koji

su na raspolaganju. Karakterističan je brzi rast cijena svih vrsta energije, što prisiljava

svaku mezoekonomiju na smanjenje troškova energije, štednju energije i prestrukturiranje

izvora energije u korist jeftinijih i ekološki prihvatljivijih izvora. Zavisno od vrste

proizvodnje, izvori energije mogu biti i interni i eksterni, što ne umanjuje značaj činjenice,

da se sa energijom mora racionalno postupati.

Za obavljanje proizvodnog procesa i pratećih aktivnosti na rudniku Omarska

koriste se električna energija, te mazut i ugalj kao izvori energije. Priključak na

elektroenergetski sistem izvršen je sa dalekovodom 110 kv od trafo-stanice 480/220/110

kv ''Ramići'' Banja Luka i iz gradnjom trafostanice 110/6kv ''Prijedor V'', neposredno uz

Rudnik, te su tako riješene potrebe napajanja električnom energijom. Obnovljivi izvori

energije (geotermalna energija, energija vjetra i sunca) nisu dovoljno istraženi niti

iskorišteni.

S obzirom na to, da je trošak energije sve veći, ovoj problematici treba posvetiti

posebnu pažnju, a naročito mogućnostima izbjegavanja korištenja električne energije u

vršnom opterećenju. Snabdjevanje velikih postrojenja energijom je izuzetno značajno i

pokazuje velike mogućnosti uštede. Objektivno stanje elektroenergetske mreže i

postrojenja na području opštine Prijedor nije na potrebnom nivou, ni u pogledu naponskih

prilika, ni u pogledu kontinuiteta isporuke električne energije, i stvaraju se gubici i troškovi

privrednim subjektima i stanovništvu. Neophodna je sanacija, rekonstrukcija i

modernizacija mreže, kao i njena izgradnja, vodeći računa o povećanom broju potrošača i

povećanoj potrošnji energije. Za iz gradnju novog kopa Buvač, uporedo sa realizacijom

rudarskog projekta radi se i elektroenergetski razvod. Mora se obazbediti visoki napon za

rudarske mašine, kao i dovoljno energije za pokretanje stabilnih bunarskih pumpi za

odvodnjavanje.

101

1.6. Demografski potencijal

Prilikom odredjivanja mikrolokacije pogona, vodi se računa o tome da li je lociran

u području koje je gusto ili rijetko nastanjeno, te da li svojom delatnošću direktno ili

indirektno ugrožava stanovništvo u blizini, kao i udaljenost od stambenih objekata,

poljoprivrednog zemljišta i zemljišta koje se koristi u druge svrhe.

Grad Prijedor, na čijem području se nalazi rudnik, ima oko 40.000 stanovnika i

predstavlja industrijski i kulturni centar područja, a Opština ima oko 100.000 stanovnika u

71 naseljenom mjestu, organizovanih u 49 mjesnih zajednica. Rudnik se nalazi u

neposrednoj blizini naselja Omarska, a od grada Prijedora je udaljen 22 kilometra. Na

području opštine Prijedor ima nekoliko naseljenih većih mjesta. Naselja su elektrificirana i

povezana sa gradom uglavnom asfaltnim putevima. Zbog male udaljenosti naselja i opšte

naseljenosti područja, problem smeštaja radnika nije izražen. Prevoz radnika od mjesta

stanovanja do radnog mjesta vrši se autobusima u sopstvenoj organizaciji. Vodi se računa o

kvalitetu životne sredine, kao i o uticaju na promjene životne sredine i njenom narušavanju

zbog izgradnje objekata i postrojenja koja svojim radom utiču na degradaciju životne

sredine.

Na području opštine postoji više naselja mješovitog tipa, dijelom ruralnih a dijelom

urbanih, koja imaju ulogu zonalnih centara. Prosječna veličina domaćinstva iznosi 3 člana.

Poslednjih godina evidentno je da je stopa nataliteta manja od stope mortaliteta. Značajna

djelatnost ovog kraja je rudarstvo. Prema podacima iz 2007. godine Fonda za penzijsko i

invalidsko osiguranje Republike Srpske, Filijala Prijedor, najveći broj zaposlenih u opštini

je zaposlen u djelatnostima trgovine, turizma i ugostiteljstva, oko 21%, a zatim u

metalurgiji i preradi metala, oko 14%,. U RŽR ''Ljubija'' je prije 1992. godine radilo 5.500

radnika, među kojima je veliki broj visokostručnih kadrova različitih profila. Danas radi

oko 700 radnika, tako da neće biti problema za angažovanje nove radne snage u slučaju

povećanja obima posla. Broj nezaposlenih prijavljenih lica je rastao u periodu 2003-2006.

godina, zbog stečaja lokalnih preduzeća. Analiziranjem kvalifikacione strukture

nezaposlenih na području opštine, uočljiva je visoka korelacija zanimanja nezaposlenih sa

brojem djaka u istim obrazovnim institucijama. Najveći broj nezaposlenih u godini 2006.

čine kvalifikovani radnici, zatim nekvalifikovani, te radnici sa srednjom stručnom

spremom:

102

Pregled broja evidentiranih nezaposlenih lica u Opštini Prijedor

od 2003. do 2006. godine

Tabela br: 2.

R. Br. Godina Broj evidentiranih nezaposlenih lica

1. 31.12.2003. 11.018

2. 31.12.2004. 12.235

3. 31.12.2005. 12.976

4. 31.12.2006. 13.711 Izvor podataka: Zavod za zapošljavanje Filijala Prijedor

Posmatrajući starosnu strukturu, uočljivo je da najveći broj nezaposlenih lica

pripada starosnom intervalu 24-30 godina. Dužina čekanja na zaposlenje izaziva i

odredjene socijalne probleme, zatim zastarijevanje znanja i potrebe za prekvalifikacijom.

Prilično je ujednačeno učešće muškaraca i žena u broju nezaposlenih (56:44). Tokom

2007. godine je nakon dužeg vremena, zaustavljen trend nezaposlenosti i povećanje

zaposlenosti na području opštine, uglavnom u sektoru samostalnih delatnosti i privatnim

preduzećima.

Karakteristika demografske slike u poslednjoj deceniji je veliki odliv stanovništva

ali i odliv obrazovanih kadrova, koji ima za posledicu nedostatak stručnjaka iz svih oblasti.

Kako postoji direktna povezanost razvijenosti i bogatstva države sa nivoom razvoja

obrazovnog sistema i razvojem naučnoistraživačkog rada, reforma obrazovnog sistema je

neizbježna.

Sa aspekta odnosa gradskog i seoskog stanovništva, na području opštine Prijedor,

oko polovine broja stanovnika je seosko stanovništvo. Značajna je migracija seoskog

stanovništva u gradska područja, a povratak na selo u veoma ograničenoj mjeri. Analize

proveden tokom 2001. godine pokazuju visoku stopu siromaštva kod stanovništva i to kod

radnosposobnog stanovništva. Indikativan je podatak da siromaštvo nije samo problem kod

nezaposlenog stanovništva jer veliki broj siromašnih čine zaposleni koji žive u porodici sa

djecom, što se obrazlaže niskim platama.

Kretanje broja zaposlenih u pojedinim sektorima u Republici Srpskoj dato je

sledećom tabelom:

103

Zaposleni prema sektorima u Republici Srpskoj

u periodu od 2001. do maja 2007. godine

Tabela br. 3.

Sektori 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 5/2007.

Ukupno 220.791 233.718 236.438 236.239 242.624 252.227 257.328

Poljoprivreda, lov i šumarstvo 9.477 9.913 9.567 8.817 8.453 8.074 7.888

Ribarstvo 279 279 311 304 262 261 287

Vadjenje rude i kamena 4.298 3.778 3.800 3.537 3.272 3.561 4.274

Preradjivačka industrija 67.125 66.057 63.270 59.107 56.894 51.590 49.192

Proizvodnja i snabdevanje električnom energijom, gasom i vodom

9.386 9.470 9.454 9.415 9.701 9.189 8.897

Gradjevinarstvo 11.893 13.135 12.249 11.815 12.079 12.077 12.462

Trgovina na malo i veliko, opravka motornih vozila i predmeta za ličnu upotrebu

24.862 34.281 37.090 40.272 43.736 47.037 50.664

Hoteli i restorani 9.840 11.664 13.310 13.709 13.146 14.649 16.041

Saobraćaj, skladištenje i veze 14.493 14.333 14.653 14.511 14.768 15.025 16.373

Finansijsko posredovanje 3.454 3.119 2.815 2.604 2.666 2.791 3.176

Aktivnosti u vezi s nekretninama, iznajmljivanje i poslovne aktivnosti

3.982 5.068 5.408 5.688 8.317 9.204 10.019

Državana uprava, odbrana i obavezno socijalno osiguranje

20.635 19.870 20.412 19.892 18.671 23.493 20.055

Obrazovanje 14.609 14.847 15.272 16.018 16.724 17.111 17.770

Zdravstveni i socijalni rad 13.786 14.237 14.332 14.396 15.306 15.800 15.877

Ostale komunalne, društvene i lične uslužne aktivnosti

12.672 13.667 14.499 16.156 18.631 22.185 24.353

Izvor podataka: Republički zavod za statistiku Republike Srpske

Slabosti demografskog potencijala na posmatranom području su i sledeći :

• nepovoljna kvalifikaciona struktura,

• nepovoljna kretanja u starosnoj strukturi,

• needukovanost u smislu aktivnog zapošljavanja i razvoja i nedostatak inicijative,

• nepostojanje funkcionalne veze potreba tržišta i sistema obrazovanja,

• prevelika usmerenost ka odredjenim zanimanjima,

• nepostojanje efikasnog tržišta rada,

104

• nepostojanje centra za za radnu i profesionalnu orijentaciju.

Prednosti demografskog potencijala su u dovoljnom broju lokalnog radno

sposobnog stanovništva, koje je potrebno edukovati za zanimanja koja su potrebna.

2. ANALIZA TEHNIČKOG POTENCIJALA

Rudarska industrija je takav sistem koji je po kvantitetu pogodan za primjenu nauke

i tehničkih dostignuća. Kvalitet izlaznih elemenata od presudnog je značaja u industriji

ruda. On utiče i na ulazne i na izlazne elemente mezoekonomskog sistema. Lošiji materijal

koji koristi potrošač izaziva kod njega povećanje utrošaka materijala, energije, radne snage

i sredstava za rad. U eksploataciji ruda nemoguće je tačno predvideti kakav kvalitet ima

izlazni proizvod.

Eksterni tehnički potencijal obuhvata naučno-tehnička dostignuća u svijetu i u

okruženju. Za izbor savremenih tehničkih rešenja prilikom iz gradnje rudnika ili kopova,

prilikom zamjene ili rekonstrukcije opreme vrše se istraživanja i dobiveni rezultati se

koriste pri izboru i nabavci opreme. Ulaganja u osnovna sredstva su kapitalno intenzivna, a

opremu proizvode specijalizovani proizvodjači, koji u svijetu postoje u malom broju.

Oprema i njeno korištenje ne trpe improvizacije niti odstupanja od predvidjenog kvaliteta.

Cijela proizvodnja je zasnovana na odredjenim tehnološkim režimima i postupcima, te

zahtijeva visoku tehnološku i radnu disciplinu. Inkorporirana su znanja iz više oblasti:

tehnologija, hemija, mašinstvo, rudarstvo, geologija, elektrotehnika...

Negativni efekti u korištenju internih tehničkih potencijala eliminišu se stalnom

kontrolom stepena korištenja instalirane opreme, kvantifikacijom negativnih efekata

sredstava za rad, uočavanjem faktora koji su izazvali neiskorištenost tehničkih potencijala.

U cilju maksimalnog korištenja eksternih tehničkih potencijala, neophodno je

permanentno istraživanje tehničkih potencijala okruženja i kvantifikacija uticaja njihove

primene na rezultate preduzeća.

Tehnički potencijal rudnika čine objekti i oprema za obavljanje poslova

eksploatacije ruda. Tehnički potencijal se takodje može posmatrati kao interni i kao

eksterni. Interni tehnički potencijal čine raspoložive mašine i postrojenja za proizvodnju

rude. Analizom pokazatelja rada opreme treba dobiti zaključke o tendencijama radi realnog

planiranja proizvodnje. U eksploataciji ruda koriste se rudarske mašine raznih proizvodjača

i različitih kapaciteta: bageri, utovarači, demperi, buldozeri, bušilice i pomoćna oprema.

Utovarači sa kašikama različite zapremine manje se koriste kao utovarne jedinice i služe za

105

interventne potrebe utovara, a više se koriste na poslovima doziranja rude i na drugim

pomoćnim poslovima. Potrebno je postići unifikaciju opreme i uskladiti veličinu kašike sa

nosivosti dempera. Stepen vremenskog iskorištenja bagera mora se uskladiti sa stepenom

iskorištenosti dempera.

Demperi se i dalje koriste za transport, s tim što demperi niže nosivosti nisu

interesantni, a zbog činjenice da daju manje rezultate. Potrebno je ostavariti što eće

korištenje deklarisane nosivosti. Kvalitet dempera varira od tipa do tipa, a u upotrebi je

više vrsta vozila. Provjerene vrste vozila treba usvojiti kao dugoročnu orijentaciju za

sukcesivno obnavljanje.

Buldozeri sa ili bez ripera pokazuju dovoljnu sigurnost u radu i upotrebi. Na

osnovu raspoložive opreme odredjuju se ključni parametri za dugoročno planiranje i

poredjenje sa drugim tehnologijama.

Bušilice i pomoćna mehanizacija se koriste u različitom stepenu. Ovde se

unifikacija teže postiže, što je neophodno radi uklapanja u tehnološki lanac.

Prateći zahtjeve tržišta, neophodna su unapredjenja u gravitacijsko-magnetnoj

separaciji. Radi se o složenom zahvatu kojim bi se od rude koja je sa projektovanog novog

kopa Buvač, oko 3-4 procenta lošija od rude sa sadašnjeg kopa Jezero, kako bi se dobio isti

kvalitet osnovnog proizvoda. Dosadašnja gravtacijsko-magnetna separacija je podešena za

dvije granulometrije: krupnu rudu i sitnu rudu. kako se zahtjevi novih kupaca mijenjaju,

moa se mijenjati dio tehnološkog procesa ugradnjom sita za prosijavanje druge granulacije.

kako je ovaj dio procesa moguće samo dijelom unaprediti, rekonstruisane su i nabavljene

drobilice. Jedan dio nove opreme će biti montiran na samom objektu separacije, a drugi,

manji dio, će biti zvučen i neće postojati dosadašnja protpčnost rudne mase već se formira

zatvoreni krug, u kome se krupnija ruda ponovo, u okviru postojećeg sistema, vraća na

drobilicu radi postizanja tražene granulacije. Ujednačavanje kvaliteta treba početi već na

kopu, a završiti na pomoćnom depou rude, pred ulazom u samu pripremu i obogaćivanje.

Planira se deponovanje 100.000 tona rude ujednačenog kvaliteta te da se sa tog depoa ruda

pušta u separaciju, i na taj ujednačeni kvalitet podesi magnetna separacija, da bi se na kraju

dobio traženi kvalitet. Ovde je potrebno pronaći najbolja rješenja jer su ovakve rude u

svijetu jako rijetke.

106

Struktura i vrijednost osnovnih sredstava ma dan 31.12.2007. i 31.12.2006. godine

Tabela br. 4.

R. br.

Opis 2007. 2006. Indeks

Nabavna vrijednost

Ispravka vrijednosti

Sadašnja vrijednost

Sadašnja vrijednost

2007/2006

1 2 3 4 5 (3/4)

1 Zemljište, šume i zasadi

5.068 - 5.068 4.257 119,1

2 Gradjevinski objekti

18.064 2.197 15.807 15.377 103,2

3 Oprema 9.752 3.776 5.976 4.932 121,2

4 Alat i inventar 1.141 584 557 495 112,7

5 Avansi i osnovna sredstva u pripremi

4.908 - 4.908 3.604 136,2

6 Ukupno (1 do 5)

38.933 6.557 32.376 28.665 112,9

U ukupnoj vrijednosti osnovnih sredstava u 2007. godini, najveće učešće imaju

gradjevinski objekti, 46,4%, zatim oprema 25,0%, dok se na zemljište odnosi 13,0%, a

osnovna sredstva u pripremi 12,6%, alati i uredjaji oko 3%. Stepen otpisanosti osnovnih

sredstava je 16,8%, čemu doprinosi uglavnom vrijednost gradjevinskih objekata, čija

sadašnja vrijednost čini 87,8% nabavne vrijednosti, dok je oprema više otpisana 38,7%.

Imajući to u vidu, Rudnik ima značajna sredstva u pripremi za investicije u novi lokalitet.

U odnosu na 2006. godinu sadašnja vrijednost osnovnih sredstava je povećana za 12,9%. U

dinamici pozitivnih promjena najveće učešće ima oprema, osnovna sredstva u pripremi,

alat i inventar.

3. ANALIZA MAKRO EKONOMSKIH USLOVA

Makroekonomski uslovi se manifestuju kroz faktore društvene ekonomije. Svi

faktori koji deluju na ulazne i izlazne elemente mezoekonomskog procesa, a time i na

njegov kvalitet, a koji proizilaze iz opštih uslova društvene ekonomije, predstavljaju

makroekonomske uslove. Ovde se ubrajaju: opšti nivo društveno-ekonomskog razvoja,

dejstvo odredjenih zakona, organizacioni instrumenti društvene makroekonomije,

medjunarodni ekonomski i politički odnosi i sličnno. To su uglavnom objektivni faktori na

koje konkretno preduzeće ne može direktno uticati, ali može analizirati njihov uticaj i

107

iskoristiti date okolnosti odabirom najbolje alternative. Ti uslovi mogu se delimično

ocijeniti na osnovu kretanja industrijske proizvodnje. Sledeća tabela daje ilistraciju o tom:

Promjene fizičkog obima industrijske proizvodnje

u Republici Srpskoj u periodu 2000-2007. godina

Tabela br: 5.

Indeksi 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007.

2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006.

Ukupno industrijska proizvodnja

87,1 97,5 105,7 109,7 119,8 119,1 101,4

Vadjenje ruda i kamena 96,5 86,5 122,4 136,7 118,0 120,6 102,7

Preradjivačka industrija 79,1 104,1 99,5 107,2 123,2 121,3 104,1

Proizvodnja i snabdevanje energijom, gasom, parom i toplom vodom

105,2 87,8 116,3 105,7 106,9 109,7 94,6

Izvor podataka: Republički zavod za statistiku Republike Srpske

Ekonomskom politikom država stvara uslove u kojim se odvija proces društvene

ekonomije. U zavisnosti od ciljeva ekonomske politike, država svojim instrumentima

usmjerava privredni razvoj. U oblasti rudarstva, položaj preduzeća u ovom pogledu je

potpuno ravnopravan, bez obzira da li se radi o državnoj, privatnoj ili mješovitoj svojini.

Drugim riječima, tržišni mehanizam, a ne država, određuje položaj preduzeća na

posmatranom tržištu, što je sa stanovišta ekonomije najadekvatniji izbor. Ovo vrijedi za

sve oblasti od interesa za ovu granu industrije – politiku cijena, spoljno-trgovinsko

poslovanje, sloboda prometa ovih proizvoda i poresku politiku.

Osim toga, poreskim sistemom treba popraviti položaj privrednika u smislu manjeg

opterećenja cijene njihovog proizvoda. Smanjenjem poreza i doprinosa na plate direktno se

utiče na nivo davanja po zaposlenom. Pojednostavljenje sistema naplate poreza i doprinosa

jedan je od strateških ciljeva srednjoročnog razvoja. Sistem naplate poreza i doprinosa

može biti prepreka kako domaćim tako i stranim investitorima. Evidentni su pokušaji, da

se smanje izdvajanja na plate, čime bi se smanjila i cijena radne snage za poslodavce, a

ovim ostvario pozitivan uticaj na krajnju cijenu proizvoda.

Takođe karakter carina dovodi do istog efekta. Reforma fiskalnog sistema se mora

dosljedno i dugoročno sprovoditi, uz punu podršku i kontrolu vlasti na makro-nivou, kako

bi rezultati njene primjene došli do punog izražaja na mezoekonomskom nivou.

108

Provodjenje ekonomskih reformi zahtijeva političku stabilnost. Zato je povećanje

političke stabilnosti, odnosno odgovornost političara i institucija, te antikorupcijske mjere

prioritetan zadatak i uslov smanjenja negativnog uticaja okruženja na preduzeće.

Bitan faktor efikasnog funkcionisanja tržišne privrede su efikasni sudovi. Praksa

pokazuje da je rad sudskih organa još uvijek nezadovoljavajući, a primjena propisa

nedosledna. Reforma sudstva nije dovoljna, ako zakoni nisu u skladu sa modernim

tokovima i ako se ne pojednostavi administrativna procedura na svim nivoima.

Uspješnost poslovanja preduzeća znatno bi se poboljšala uvođenjem promjena u

sferi društvene ekonomije. Zakonsku regulativu treba pojednostaviti i prilagoditi

potrebama, kako bi primjena propisa dala puni efekat, a pojačala dosljednost primjene tih

propisa kontrolom nelojalne konkurencije. Vodjenje adekvatne politike carina u cilju

stimulisanja domaćih proizvođača, kao i reformisanje sistema naplate poreza i doprinosa.

Neophodno je unaprediti sudstvo i podstaći razvoj finansijskog tržišta kao i razvoj

određenih grana industrije, te unaprediti sudstvo. Ne treba gubiti iz vida mjere kojim se

regulišu i podržavaju standardizacija proizvodnje, uvodjenje sistema upravljanja

kvalitetom, zaštita na radu, zaštita okoline i dr.

4. ANALIZA TRŽIŠNOG POTENCIJALA

Istraživanju tržišnog potencijala se posvećuje sve veća pažnja, kako u praksi tako i

u nauci. Analiza tržišnog potencijala može se dovesti u vezu sa istraživanjem tržišta.

Istraživanje tržišta obuhvata prikupljanje, registrovanje i analizu svih pitanja u vezi sa

tržištem, u cilju uočavanja prošlih, postojećih i budućih kupaca. To je sistematski rad

zasnovan na naučnim metodama analize prikupljenih informacija u vezi sa prodajom i

potrošnjom robe. Postoji niz definicija analiziranja i istraživanja tržišta, ali je svima

zajedničko prodaja robe i zadovoljenje potreba potrošača, te uticaj tržišta na

mezoekonomiju sa ciljem ostvarenja što boljeg finansijskog rezultata. Marketiška

istraživanja su proces primjene naučnnih metoda u rješavanju problema u svrhu ostvarenje

postavljenih marketinških ciljeva. Informacije dobivene istraživanjima marketinga

obuhvataju istraživanje tržišta, proizvoda, distribucije, propagande i unapredjenja

plasmana. Stoga, istraživanje tržišta treba da rezultira informacijama o:

• konkurentnosti proizvoda preduzeća,

• istraživanje tržišnog potencijala,

• procjena tražnje ua novim proizvodom,

109

• prihvatanje novog proizvoda od potrošača,

• komparativne prednosti u odnosu na konkurenciju,

• informacije o sadašnjim korisnicima proizvoda,

• ocjena predloženih proizvoda,

• istraživanje novih korisnika postojećih proizvoda,

• analiza tržišnog potencijala po teritorijama i regionima,

• ispitivanje mogućnosti izvoza prema zemljama potrošača

• ispitivanje tipova potrošača,

• ocjena sadašnjih i uvodjenje novih kanala prodaje,

• analiza cijena konnkurencije,

• analiza troškova distribucije,

• ispitivanje privredne propagande,

• ispitivanje propagande konkurencije,

• analiza svih navedenih informacija.

Svaka akcija istraživanja tržišta mora da bude dobro planirana, odnosno, da postoji

planski okvir u kojem će se prikupljati i analizirati tržišne činjenice. Plan istraživanja

tržišta treba da sadrži:

• ciljeve istraživanja,

• informacije koje treba prikupiti,

• izvore informacija,

• metode dobijanaj informacija,

• metode za obradu informacija,

• troškove istraživanja,

• pripremu izveštaja itd.

Podaci o tržištu mogu da se prikupljaju na razne načine: ispitivanjem,

posmatranjem, anketiranjem, korištenjem podataka iz računovodstva, statistike, udruženja,

instituta, publikacija i slično. Prikupljeni podaci se obradjuju i prikazuju u vidu tabela,

grafikona, dijagrama i pratećih tekstova.

Predmet istraživanja tržišta različito se definiše kod raznih autora, ali se i u

literaturi i u praksi često prepliću istraživanja tržišta i istraživanja marketinga. Funkcije

110

marketinga su i funkcije tržišta, a sastoje se od: marketing informacijskog sistema ili

istraživanja marketinga, razvoja proizvoda, prodaje i distribucije i promocije. Marketinške

funkcije sastoje se od aktivnosti. Marketing informacije i istraživanje obuhvataju:

istraživanje i analizu u oblasti ekonomije, poslovanja, trgovine, industrije, potrošača-

korisnika proizvoda, prikupljanje informacija, obrada podataka i ispitivanje konkurencije.

Razvoj proizvodnje, povećanje proizvodjačkih kapaciteta i njihova specijalizacija

utiču na mogućnost plasmana robe. U takvim uslovima koriste se metode za istraživanje

tržišta kao okosnica poslovne politike preduzeća, a radi što efikasnijeg korištenja svojih

potencijala kroz tržište. Tržišni faktori imaju znatan uticaj na kvalitet mezoekonomije, a

posebno su značajni tržišna cijena proizvoda i mogućnost i uslovi plasmana proizvoda. Na

tržišnu cijenu rude gvožđa, koncentrata i čelika, utiče niz faktora kako ekonomskih (odnos

ponude i potražnje), tako i neekonomskih. Budući da je čelik sirovina od strateškog

značaja, uticaj neekonomskih faktora je možda i veći. Iz ovoga proizilaze i česte promjene

cijene sa trendom rasta naviše.

Funkcija razvoja proizvoda obuhvata: utvrdjivanje i razvoj asortimana proizvoda,

pronalaženje svojstava proizvoda, pakovanje, politiku cijena i zadovoljenje potreba

potrošača. Funkcija prodaje i distribucije sastoji se od: prodaje na terenu, izbor

distributivnih kanala, uskladištenje, transport, izveštavanje o prodaji, analiza prodaje,

predvidjanje prodaje, troškove prodaje i način planiranja. Funkcija promocije sastoji se od

ekonomske propagande, nagradne prodaje, stimulisanja prodaje, davanje popusta i slično.

U Rudniku postoje organizacioni dijelovi koji se bave tržištem i to razvojem proizvoda,

prodajom i distribucijom.

Iz ležišta se pripremom i preradom dobijaju dva asortimana: ''APR-ruda'' i ''BPR-

ruda''. Rezultati u velikoj mjeri zavise od ekonomske situacije na svjetskom tržištu, jer se

veliki dio prodaje ostvaruje na svjetskom tržištu- berzi proizvoda i sirovina. Ova vrsta

proizvodnje apsorbuje dosta materijala i energije, koji se takodje nabavljaju na svjetskom

tržištu, a gotovi proizvodi se tamo i realizuju. Glavni potrošač robnih asortimana

(koncentarata) sa ovog ležišta je preduzeće koje ih proizvodi (''Mittal''), preko svojih

željezara smještenih uglavnom u srednjoj i istočnoj Evropi, tako da je problem plasmana

dugoročnije riješen u okviru sistema Arcelor-Mittal. Kako počinje isporuka rude novim

kupcima u okviru sistema Mittal, asortiman se mora prilagodjavati njihovim potrebama.

Do sada su se proizvodila dva proizvoda: krupna ruda (-10/+40) i sitna ruda (10/+0), te je

sva tehnologija bila podešena za navedenu granulaciju. Ugradnjom sita za prosijavanje

111

postignut je omjer -8/+0, a ciljna je granulacija -6/+0. Potrebno je razvijati koncept

prerade rude sa kopa Buvač i to povećanjem stepena izvatka iz rovne rude i povećanje

sadržaja željeza, jer je ruda Buvač siromašnija od rude sa kopa Jezero. Uvodjenjem nove

opreme dobiće se oko 70% sitne rude za anglomeraciju i 30% krupne rude, dok je do sada

odnos bio oko 50%-50%, a sve to uz zahtijevani kvalitet od 51-54% feruma u gotovom

proizvodu.

5. ANALIZA KADROVSKOG POTENCIJALA

Kadrovski i tehnički potencijali su u svakom materijalno-organizacionom sistemu

velika rezerva i značajan faktor razvoja, koji nije uvijek dovoljno iskorišten. Kadrovski

potencijal je usko vezan za društveno-ekonomski razvoj zemlje. Od početaka rudarske

djelatnosti, pa do njene industrijalizacije, školstvo je bilo nerazvijeno, a na posmatranom

području dugo nisu postojale stručne škole. Univerzitetski centri su bili relativno daleko, a

dugo vremena, kadrovi koji su radili na montaži i proširenju kapaciteta krajem šezdesetih

godina, dolazili su iz drugih gradova u kojima su bili slični pogoni, a time i znanja iz ove

oblasti. Ovakav razvoj karakteriše velika fluktuacija radne snage uzrokovana

obezbedjenjem stambenog prostora, nerazvijennosti školstva, nizak nivo kvaliteta života,

velika konjunktura za iskusnim kadrovima. Krajem pedesetih godina prošlog vijeka

otvorene su srednje škole, a kasnije i stručne tehničke škole kao i univerziteti u

regionalnim centrima, te su se tim stekle pretpostavke za obrazovanje kadrova u ovoj

regiji. Počelo je davanje stipendija za odredjena zanimanja na svim nivoima obrazovanja,

čime je poboljšana kvalifikaciona struktura. Popunjavanje radnih mjesta se reguliše

internim aktima preduzeća, koja propisuju vrstu kvalifikacije, stepen složenosti posla, opis

poslova kao i broj izvršilaca za svako radno mjesto. Kadrovi se stalno usavršavaju,

doškolovavaju, obavljaju specijalizacije u zemlji i u inostranstvu, učestvuju na kursevima i

seminarima. Kadrovi se stalno obučavaju na novoj tehnici i prate i primenjuju naučna

dostignuća u ovoj oblasti. Posebna pažnja se mora posvetiti selekciji novih kadrova, a još

više ići na školovanje sopstvenog kadra. Razvoj nauke i njena primjena učinili su da znanje

postane najznačajniji faktor privrednog i društvenog razvoja, a tim postane jedan od

ključnih resursa mezoekonomije. Znanje se stiče obrazovanjem i ne treba ga tretirati kao

potrošnju, iako to jeste, ali je to investicija u kadrove, a samim tim i u razvoj kadrovskog

potencijala. Obrazovanje treba povezati sa napredovanjem i nagradjivanjem, tako da

sposobni kadrovi mogu uticati na rad i da njihovo znanje bude iskorištenno. Obrazovanje

112

priznato samo po sebi ne motiviše za sistematsko obrazovanje. Ne treba gubiti iz vida

inovacije, odnosno pronalazače, inovatore i acionalizatore. Treba se uključivati u

permanentne sisteme za obazovanje rukovodećih i kreativnih kadrova, a pogotova kadrova

koji se nalaze na strateškim poslovima.

Sastavni dio plana poslovanja za svaku godinu je plan radne snage i plan

obrazovanja i usavršavanja. Plan radne snage radi se na osnovu broja zaposlenih i

zaposlenosti na bazi časova rada po dijelovima preduzeća. Plan radne snage se radi na

osnovu planiranog obima proizvodnje za dati period. Analitički se posmatra produktivnost

rada po dijelovima i ukupno za preduzeće, stavljajući u odnos ostvareni nivo proizvodnje i

broj radnika. Praćenje korištenja fonda radnih sati je izuzetno značajno, a naročito praćenje

razloga nekorištenja raspoloživog fonda radnih sati: zastoji zbog remonta, nedostatka radne

snage, nesinhronizovansti, nedostatka rezervnih dijelova, iznenadnih kvarova itd.

Na ovom mjestu, interesantno je navesti podatke o kretanju visine prosječne neto

plate zaposlenih u sektorima u Republici Srpskoj za period 2001-2007. godina:

113

Prosečne neto zarade (plate) zaposlenih po sektorima u KM,

u periodu 2001-2007. godina

Tabela br. 6. (u KM)

Sektori 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 1.-12. 2007.

Ukupno 309 347 379 423 465 521 585 Poljoprivreda, lov i šumarstvo 259 318 338 372 399 446 516 Ribarstvo 322 252 280 355 417 446 531

Vadjenje rude i kamena 260 202 244 338 411 602 689

Preradjivačka industrija 210 235 259 303 343 379 434 Proizvodnja i snabdevanje električnom energijom, gasom i vodom

427 492 517 550 614 678 701

Gradjevinarstvo 216 266 290 340 387 418 484 Trgovina na veliko i trgovina na malo, opravka motornih vozila, motocikala i predmeta za ličnu upotrebu i domaćinstvo

242 267 288 304 341 371 429

Hoteli i restorani 200 208 216 261 289 349 384 Saobraćaj, skladištenje i veze 394 460 520 568 599 652 676

Finansijsko posredovanje 474 554 707 863 1015 1088 1200 Aktivnosti u vezi s nekretninama, iznajmljivanje i poslovne aktivnosti

366 423 459 439 483 535 618

Državana uprava i odbrana, obavezno socijalno osiguranje

488 565 591 663 711 773 888

Obrazovanje 316 341 344 390 418 458 491 Zdravstveni i socijalni rad 381 394 425 452 475 529 614

Ostale komunalne, društvene i lične uslužne aktivnosti

294 306 336 389 409 457 514

Izvor podataka: Republički zavod za statistiku Republike Srpske

Obim i način ostvarivanja prava iz radnog odnosa, rješavanje sporova, odnosi

poslodavaca i radnika su uredjena zakonom i Kolektivnim ugovorom o radu u metalskoj

industriji i rudarstvu Republike Srpske, zaključenim izmedju sindikata metalaca i rudara, s

jedne strane, i udruženja poslodavaca metalske industrije i rudarstva, s druge strane.

Ugovorima o radu detaljnije su razradjena odredjena pitanja i obaveze iz rda, ali ne u

manjem obimu od onog koji je utvrdjen zakonom i kolektivnim ugovorom. Kolektivni

114

ugovoro koji primjenjuje posmatrano preduzeće, zaključen je u oktobru 2003. godine,

oblasti koje on reguliše su, izmedju ostalog: radno vrijeme, prekovremeni i rad u

smjenama, godišnji odmori i odsustva, probni rad, stručno usavršavanje, plate i naknade,

zaštita na radu, odgovornost za povrede obaveza i materijalna odgovornost, zaštita prava

radnika, ostvarivanje prava na štrajk i slično.

Poseban dio Kolektivnog ugovora posvećen je ostvarivanju plata, osnova za

odredjivanje plata, platnim razredima i uvećanju osnovne plate. Vrijednost radnog mjesta

utvrdjena je na osnovu: složenosti poslova, otežanih uslova rada i rukovodjenja procesom

rada. Pravilnikom o radu i sistematizaciji radnih mjesta, poslodavac utvrdjuje složenost

svakog radnog mjesta. Kolektivnim ugovorom je utvrdjeno devet grupa složenosti poslova,

koje su pojednostavljeno opisane u sledećoj tabeli:

115

Vrste poslova i koeficijenti složenosti po grupama

Tabela br.7.

Grupa složenosti poslova

Vrsta poslova Potrebna stručna sprema

Najmanji koeficijent složenosti

1 Jednostavni rutinski poslovi, potrebna minimalna znanja

NK 2,05

2 Manje složeni polsovi u administraciji i proizvodnji, obavljanje jednostavnim tehničkim sredstvima ili bez njih

PK 2,30

3 Srednje složeni poslovi u proizvodnji i administraciji, rad na raznim mašinama koji se ponavlja, uz povremene nove poslove

KV 3,00

4 Složeni i povremeno vrlo raznovrsni poslovi na složenim strojevima, jednostavniji poslovi u rasporedjivanju, kontroli ili pripremi

SSS 3,60

5 Složeniji poslovi u proizvodnji i pripremi, poslovi usluga, administrativne i poslovne funkcije, raznovrsnre operacije na raznim sredstvima rada, regulacija na nadzoru uredjaja,

VKV 3,90

6 Složeni i specijalizovani poslovi na raznim sredstvima rada, analitičko proučavanje procesa, vodjenje poslovanja radnih jedinica, koordinacija jedinica

VŠkS 4,30

7 Visoko složene i složene raznovrsne operacije na različitim orudjima, složeniji i vrlo složeni poslovi u pripremi i analitičkom proučavanju, operacijsko vodjenje radnih procesa, vodjenje poslovanja sa vrlo složenim raznovrsnim zadacima

VSS 5,50

8 Vrlo složeni i visoko složeni poslovi u pripremi, analizi i istraživanju procesa, vrlo složeni poslovi potrebni pri analitičkom proučavanju, poslovi i učestvovanje u naučnom istraživanju, rad na projektima, oblikovanje novih teorijskih i praktičnih rešenja,

VSS i specijalistički studij ili naučno

zvanje magistra

5,90

9 Visoko složeni kreativni poslovi na analitičkom proučavanju, istraživanju, projektovanju i rešavanju najsloženijih problema, samostalan naučni rad, rukovodeći poslovi bitni za društvo u celini

doktor nauka

6,50

Koeficijent složenosti, kao numerička vrednost složenosti poslova radnog mjesta,

utvrdjuje se za svako radno mjesto posebno, i ne može biti manji od koeficijenta složenosti

navedenog u Kolektivnom ugovoru. Najniža cijena rada, kojom se množi koeficijent

116

složenosti poslova, utvrdjena je u avgustu 2006. godine u iznosu od 100,oo konvertibilnih

maraka, a od februara 2008. godine u visini 125,oo maraka.

Nadalje, plata radnika se uvećava za 0,50% za svaku navršenu godinu radnog staža,

a predvidjena su i uvećanja osnovne plate za rad noću (35%), prekovremeni rad (35%) i

rad na dane državnih praznika (50%). Preduzeće može sa radnikom od čijeg rada bitno

zavisi poslovni uspjeh dogovoriti ugovornu platu.

Nagradjivanje radnika, obavezno obrazovanje i usavršavanje regulisani su

Pojedinačnim kolektivnim ugovorom Mittal rudnika Prijedor. Ovaj dokument služi i za

utvrdjivanje plate za svako radno mjesto, prema koeficijentima složenosti posla. Vrste

poslova i njihov opis sadržani su u Pojedinačnom koleltivnom ugovoru.

Imajući u vidu da je ovo tehnički intenzivna proizvodnja, koja zahteva specijalna

znanja i u kojoj radnik upravlja mašinama velike vrijednosti, mora se raditi na poboljšanju

kvalifikacione strukture. Nadalje, potrebno je preduzimati mjere kojima će se postići sličan

nivo produktivnosti kao u konkurentskim preduzećima, poboljšanje kvalifikacione

strukture, smanjenje neplaniranih odsustvovanja sa posla. Nadalje, treba otkloniti sve

uzroke neplanskih zastoja, razviti stimulativan sistem nagradjivanja, usavršiti organizaciju

rada, uočiti odgovornosti i nadležnosti kod radnika, po potrebi uraditi preraspodelu

postojećih kadrova. Zaposleni moraju biti obučeni i za bezbedan rad, te odgovarajućeg

zdravstvenog stanja, te biti upoznati sa mjestima i izvorima opasnosti u radu kao i o

preventivnim mjerama zaštite koje moraju da primjenjuju. Tokom 2007. godine a i dalje,

provodi se program mjera zaštite zdravlja i zaštite na radu, kao prioritet svih zaposlenih.

Na nivou cijele korporacije izradjena je strategija zaštite zdravlja i zaštite na radu,

kako na poslu tako i van posla. Sledeći principi usmjeravaju aktivnosti u tom smislu:

• sve povrede i oboljenja u vezi sa profesijom mogu i moraju biti sprečeni,

• menadžment je odgovoran za izvodjenje zaštite zdravlja i zaštite na radu,

• komunikacija, uključenost i obuka svih zaposlenih su esencijalni dio izvrsnosti

zaštite zdravlja i zaštite na radu,

• svi imaju ulogu u prevenciji povreda i oboljenja,

• izvrsnosti u zaštiti zdravlja i zaštiti na radu stvaraju osnovu za odlične poslovne

rezultate,

• zaštita zdravlja i zaštita na radu moraju biti integralni dio svih poslovnih procesa.

117

Radi provodjenja navedenih mjera zaštite zdravlja i zaštite na radu, pored sredstava

za ličnu zaštitu, a u skladu sa Zakonom o rudarstvu, rudnik je obavezan da ima na kopu

dežurno sanitetsko vozilo sa obučenom ekipom. Rudnik posjeduje vlastito vatrogasno

vozilo sa obučenim vatrogascima i protivpožarnim aparatima ravnomjerno rasporedjenim.

Program obuke radnika za zaštitu na radu prilagodjava se djelatnosti dijelova preduzeća.

Cilj pomenute strategije na nivou korporacije je nula nesreća i povreda. Da bi se taj cilj

ispunio, naložene su sledeće mjere:

• Identifikovati, procijeniti i eliminisati rizike vezane za zaštitu zdravlja i zaštitu na

radu kako bi se obezbedila kontrola opasnosti,

• Ustanoviti efikasan proces za prevenciju svih povreda i oboljenja vezanih za

posao,

• Izgraditi održivu kulturu za koju treba vidljivo vodstvo sa jasnom odgovornošću,

• Obezbediti svima efikasnu obuku da bi svi bili u mogućnnosti da rade bezbedno,

• Istražiti sve incidente s ciljem sprečavanja njihovog ponavljanja,

• Uspostaviti takvu kulturu, gde će rad biti zaustavljen ukoliko nije bezbedan,

• Ustanoviti mjerljive ciljeve da bi se mogao pratiti napredak kroz redovne provjere

i izveštavanje,

• U potpunosti biti u skladu sa svim zakonskim zahtjevima i ova očekivanja dostići

ili ih premašiti, gdje god se radilo u svijetu,

• Ažurirati i testirati procedure za hitne slučajeve.

Osposobljenost kadrova i njihova motivacija i nagradjivanje treba da budu okosnica

kadrovskog menadžmenta. Potrebe za kadrovima postoje, ali se zahtjevi uglavnom

zadovoljavaju ili se rešavaju prekvalifikacijom.

118

Kvalifikaciona struktura i broj zaposlenih radnika po organizacionim jedinicama

Tabela br. 8

O RGANIZACIO NA JEDINICA VS VŠk VKV SSS KV PK NK Zbir Poslovi direktora 4 0 0 2 0 0 0 6 Služba zaštite na radu 5 0 0 1 0 0 0 6 Informatički centar 1 0 0 3 0 0 0 4 Rudnik Omarska 1 1 0 0 0 0 0 2 Površinski kop 3 0 1 11 1 0 0 16 Bušenje i miniranje 1 0 2 3 4 1 0 11 Utovar 0 0 1 4 10 0 0 15 Transport 0 0 5 16 48 0 4 73 GMS i otprema rude 4 0 6 43 51 2 11 117 Održavanje rudnika Omarska 1 0 0 1 0 0 0 2 Održavanje mašinsko kopa 4 0 17 6 19 0 1 47 Održavanje mašinsko GMS 1 2 11 9 16 1 1 41 Elektro služba rudnika i kopa 1 0 0 0 0 0 0 1 Održavanje elektro kopa 1 0 14 2 1 0 0 18 Održavanje elektro GMS 0 2 11 4 1 0 0 18 Logistika rudnika Omarska 0 0 0 3 2 0 5 10 Restoran Omarska 0 0 8 0 3 0 0 11 Protivpožarna zaštita 0 0 1 0 1 0 0 2 Proizvodnja kamenih agregata 1 0 2 6 8 1 1 19 Inženjering 6 1 0 3 1 0 0 11 Istražno bušenje 1 0 0 2 2 0 0 5 Kontrola kvaliteta 2 0 0 12 5 1 1 21 Centralna radionica 2 0 0 0 0 0 0 2 Mašinsko održavanje centralna radi 0 2 17 7 10 0 2 38 Elektro održavanje centralna radion 0 1 5 1 1 0 0 8 Auto servis 0 1 15 0 6 1 0 23 Ekonomsko-komercijalni sektor 1 0 0 0 0 0 0 1 Marketing 2 2 0 2 0 0 0 6 Grafičke usluge i informisanje 1 0 0 3 1 0 0 5 Nabavka 2 0 4 7 3 0 1 17 Služba računovodstva 2 1 0 5 0 0 0 8 Služba finansija 2 2 0 5 0 0 0 9 Sektor pravnih, kadrov. i opštih poslova 1 1 0 0 0 0 0 2 Služba pravnih poslova 2 1 0 0 0 0 1 4 Služba kadrovskih poslova i obrazovanja 2 0 0 2 0 0 1 5 Služba opštih poslova 1 0 0 1 0 0 0 2 Obezbedjenje i zaštita 0 1 3 11 14 3 11 43 Standard radnika- direkcija 0 0 2 0 1 0 2 5 Standard radnika centralna radionica 0 0 1 1 1 0 0 3 Kabinet generalnog menadžera 0 0 1 2 0 0 0 3 Interna revizija 1 0 0 0 0 0 0 1 Investicija Buvač 5 0 11 16 44 1 4 81 Nivo preduzeća 0 0 0 1 0 0 0 1 UKUPNO 61 18 138 195 254 11 46 723 Struktura u % 8,4 2,5 19,1 27,0 35,1 1,5 6,4 100

119

U periodima povećane proizvodnje angažuju se radnici na odredjeno vrijeme radi

obavljanja povremenih i privremenih poslova. Od 723 radnika koji su bili u radnom

odnosu na dan 31.12.2007. godine, njih 60, odnosno oko 10% od ukupnog broja radnika,

angažovani su na odredjeno vrijeme. Ovakvim pristupom u pribavljanju radne snage

postiže se veća fleksibilnost u poslovanju.

Kvalifikaciona struktura zaposlenih uglavnom odgovara potrebama. Udio kadrova

sa višim i visokim obrazovanjem je oko 10%, a najveći broj zaposlenih je KV radnika i

radnika sa srednjom stručnom spremom. Postoji potreba kontinuiranog obrazovanja

radnika za nove tehnologije i uslove rda, što se provodi kao permanentna aktivnost.

6. ANALIZA FINANSIJSKOG POTENCIJALA

Problem koji privredna preduzeća najčešće navode kao uzrok slabije uspješnosti

poslovanja je nedostatak finansijskih sredstava ili njihova visoka cijena tj. kamata. Nivo

kamatnih stopa još uvijek je visok, a ročna struktura nepovoljna za dugoročno kreditiranje.

Od uspješnosti poslovanja preduzeća zavisi i njegova sposobnost da obezbedi

sopstvena finansijska sredstva, odnosno da postigne optimalnu kombinaciju sopstvenih i

pozajmljenih finansijskih sredstava. Medjutim, mogućnost proširenja sopstvenih

finansijskih izvora je vrlo ograničena, a mogućnost korištenja pozajmljenih finansijskih

izvora je praktično neograničena. Zato je analiza uslova korištenja finasijskih izvora

aktivnost koji bi preduzeće trebalo permanentno da prati i koristi u periodima kada su

uslovi najpovoljniji, naravno ako istovremeno postoji potreba za novčanim sredstvima.

Visoka kamatna stopa je prepreka razvoja preduzeća, ali ako ne postoji efikasna

zaštita kreditora radi naplate potraživanja, visoka kamata je logična posledica.

Struktura ukupnih kredita koje koristi preduzeće motra da odgovara strukturi njegovih

potreba po obimu, namjeni i po ročnosti, a sve u cilju postizanja finansijske ravnoteže.

Na korištenje finansijskog potencijala utiču: stopa inflacije, likvidnost, stepen

naplate potraživanja, visina kamate, kursne razlike, rast opštih troškova itd.

Da bi se bolje koristili finansijski potencijali, neophodni su napori svih učesnika u

procesu finansiranja. Međuzavisnost i uslovljenost svih faktora procesa na svim nivoima

diktira ponašanje svih zainteresovanih: preduzeća koja uspješno posluju i ulažu napore u

korist sopstvenog razvoja postaju interesantna za kreditore; sigurnost kreditora-banaka u

kvalitet preduzeća povećava njihov interes za plasman finansijskih sredstava i snižava

kamatnu stopu; povećano kreditiranje privrede pozitivno utiče na makroekonomsku

120

stabilnost i sl. Treba pratiti i kvantificirati efekte neiskorišćenih sredstava, internih i

eksternih, uočiti slabosti koje utiču na nedovoljno korištenje raspoloživih finansijkih

potencijala.

Obim i struktura finansijskih izvora na dan 31.12.2007. i 31.12.2006.

Tabela br. 9

R. Br.

Opis 2007. 2006. Indeks

Iznos % Iznos % 2007/2006

1 Kapital 71.501 83,4 56.313 79,1 127,0

2 Dugoročna rezervisanja 3838 4,5 3866 5,4 99,3

3 Dugoročne obaveze 1070 1,2 2409 3,3 42,3

4 Kratkoročne obaveze 8279 9,7 7920 11,2 104,5

5 Pasivna vremenska razgraničenja 1088 1,2 681 1,0 159,8

6 Ukupno izvori sredstava 85.726 100,0 71.189 100,0 120,4 Izvor: Završni račun Mittal rudnici Prijedor d.o.o. za 2007. godinu

Obim i struktura finansijskih sredstava pokazuju da Rudnik svoje potrebe finansira

pretežno sopstvenim sredstvima izraženim u osnovnom kapitalu- udjela društva sa

ograničenom odgovornošću i sredstva izdvojena u fondove iz ostvarenog dobitka. Ova

sredstva su u 2007. godini učestvovala u izvorima sredstava sa 83,4%. Obaveze prema

drugima činile su samo oko 10,9% i to: dugoročne obaveze 1,2%, a kratkoročne 9,7%, koje

se odnose na obaveze prema dobavljačima, obaveze za poreze i doprinose i ostale

kratkoročne obaveze.

U odnosu na 2006. godinu došlo je do povećanja izvora sredstava za 20,4% i to

pretežno sopstvenog kapitala, zbog poslovanja sa dobitkom u 2007. godini, što se

pozitivno odrazilo na finansijsku stabilnost preduzeća.

121

Struktura angažovanih sredstava

Tabela br.10.

R.Br. Opis 2007 2006 Indeks

Iznos % Iznos % 2007/2006

1 Stalni izvori 39.461 46,0 29.330 41,2 134,9

1.1. Nematerijalna ulaganja 1.189 1,4 665 0,9 177,4

1.2. Osnovna sredstva 32.376 37,8 28.665 40,3 112,9

1.3. Dugoročni finansijski plasmani 5.474 6,3 - - -

1.4. Odložena poreska sredstva 434 0,5 - - -

2. Zalihe, stalna sredstva i avansi 5.452 6,4 5282 7,4 153,2

3. Kratkoročna potraživanja 8.757 10,2 6.465 9,1 135,5

4. Kratkoročni finansijski plasmani 29.349 34,3 27.382 38,5 107,2

5. Gotovina i ekvivalenti 2.335 2,7 2.671 3,8 87,4

6. Ativna vremenska razgraničenja 372 0,4 59 - -

Ukupno 85.726 100,0 71.189 100,0 120,4

Struktura i korištenje uloženih sredstava pokazuju da su sredstva uložena u stalne

izvore- osnovna sredstva i dugoročne plasmane- 46,0%, te kratkoročne finansijske

plasmane i potreživanja od kupaca. U zalihama materijala i gotovih proizvoda angažovan

je relativno mali dio sredstava 6,4%. Nerazvijeno tržište kapitala i veliki rizici u tom

domenu su opredijelili postojeću politiku angažovanja sredstava.

U odnosu na uporedni period, ukupn sredstva su povećana što se odrazilo na

porastu stalnih izvora i kratkoročnih potraživanja.

7. ANALIZA ORGANIZOVANOSTI PREDUZEĆA

Preduzeće Mittal rudnici Prijedor registrovano je za proizvodnju željeznih i drugih

ruda. Pod ovim imenom posluje od 12. avgusta 2004. godine, a od 16. juna 2008. godine,

nakon spajanja matičnog preduzeća Mittal sa grupacijom Acelor Luksemburg, posluje pod

novim nazivom Arcelor Mittal Prijedor, sa oblikom svojine kao društvo ograničene

odgovornosti (d.o.o.). Prema parametrima vrijednosti kapitala, godišnjih prihoda i broja

radnika, Arcelor Mittal Prijedor d.o.o. spada u velika preduzeća. Nakon obnavljanja

proizvodnje tokom 2005. godine, uspostavljena je nova organizaciona struktura u kojoj su

karakteristična tri sektora i jedna posebna služba.

122

Formirane su sledeće organizacione jedinice:

• Proizvodno-tehnički sektor;

• Ekonomsko-komercijalni sektor;

• Sektor kadrovskih, pravnih i opštih poslova;

• Služba zaštite na radu;

• Informatički centar.

Proizvodno-tehnički sektorom i Ekonomsko-komercijalni sektorom upravljaju

direktori sektora, dok Sektorom kadrovskih, pravnih i opštih poslova upavlja rukovodilac

sektora. Služba zaštite na radu i informatički centar pod ingerencijom su uprave Rudnika.

U okviru proizvodno tehničkog sektora postoje sledeće službe:

• Rudnik Omarska

• Proizvodnja kamenih agregata

• Inženjering sa istražnim bušenjima

• Kontrola kvaliteta

• Centralna radionica sa mašinskim i elektoodržavanjem i autoservisom.

Rudnik Omarska, posmatran kao služba, ima posebne organizacione jedinice:

površinski kop, gravitaciono-magnetnu separaciju i otpremu, održavanje i logistiku.

Otvaranjem novog rudnika Buvač pojaviće se potreba za uspostavljanjem paralelne

strukture na novoj lokaciji, s tim što će se vremenom sve službe na Rudniku Omarska

gasiti i preći na rudnik Buvač. Rudarskim projektima je predvidjena mogućnost korištenja

drugačije tehnologije od one koja se primjenjuje na postojećem kopu Jezero.

Imajući u vidu poseban značaj zaštite na radu, ova služba je pod direktnom

kontrolom direkcije rudnika. Iako je Informatički centar takodje pod kontrolom direkcije,

ovo je rezultat nasledja prethodne organizacione strukture, kao i uslova smještaja u istom

objektu sa direkcijom.

Postojeća organizaciona struktura sa jasno razdvojenim sektorima i funkcijama je

nastala dijelom u periodu do 1992. godine kada je rudnik imao preko 5.000 zaposlenih

radnika rasporedjenih, izmedju ostalog, i u službama koje imaju malo dodirnih tačaka sa

osnovnom djelatnošću rudnika: prevoz putnika i robe, trgovina, ugostiteljstvo, turizam u

vlastitim odmaralištima, proizvodnja eksploziva, proizvodnja mjernih uredjaja, livnica,

proizvodnja pigmenata, uzgoj poljoprivrednih kultura na rekultivisanim površinama itd.

123

Stoga je uočljivo da je postojeća organizaciona struktura nastala svodjenjem na osnovnu

djelatnost proizvodnje željezne rude.

Slika br.1. Organizaciona struktura Mittal rudnici Prijedor

IV. Analiza ulaznih i izlaznih elemenata i ostvarenih rezultata

Analiza ulaznih i izlaznih elemenata procesa rada posmatranog preduzeća izvršena

je primjenom:

Direkcija

Služba zaštite na radu

Informacioni centar

Sektor kadrovskih, pravnih i opstih

poslova

Ekonomsko komercijalni sektor

Proizvodno tehnički sektor

Rudnik Omarska

GMS I otprema

Održavanje

Logistika

Inženjering

Istražno bušenje

Proizvodnja kamenih agregata

Centralna radionica

Autoservis

Kontrola kvaliteta

Marketing

Grafičke usluge I informisanje

Nabava

Računovodstvo

Finansije

Služba kadrovskih poslova i obrazovanja

Služba pravnih poslova

Finansije

Mašinsko održavanje

Elektro održavanje

124

• parcijalnih izraza kvaliteta ekonomije i

• kompleksnom metodom Delsa za ocjenu ukupnog poslovnog uspjeha kao i

uticaja pojedinih izlaznih i ulaznih elemenata na ukupan kvalitet ekonomije

sistema.

Ovim metodama obuhvaćeni su ukupni ulazni i izlazni elementi procesa rada i

iskazani ukupni kvalitativni rezultati rada.

Ekonomska uspješnost ocenjena je na osnovu:

• parcijalnih izraza kvaliteta ekonomije

• dinamičke i komparativne analize ukupnih poslovnih rezultata

• faktorske analize dinamike poslovnih rezultata

V. Analiza parcijalnih izraza kvaliteta ekonomije

Analiza poslovnog uspjeha posmatranog preduzeća izvršena je preko parcijalnih

metoda za ocjenu kvaliteta ekonomije i to:

a) produktivnosti

b) ekonomičnosti

c) rentabilnosti.

a) Produktivnost

Princip produktivnosti zahtjeva da se po radniku ostvari maksimalni fizički obim

rezultata rada- učinka. Prema tome, produktivnost rada se mjeri odnosom ostvarene

količine proizvoda po utrošenoj jedinici rada tj. radniku.

LQ

P =

gdje je:

Q – proizvedena količina proizvoda u datom periodu, tj. fizički obim

L – proizvod broja radnika, broja dana u periodu ili časova rada, utrošci radne

snage.

125

Elementi za izračunavanje produktivnosti u 2006. i 2007. godini su sledeći:

Godina Fizički obim Q tona

Utrošci radne snage L

Produktivnost Q/L

2006. 1.836.000 700 2,623

2007. 1.850.000 723 2,559

Iz prethodne tabele je vidljiv pad produktivnosti u posmatranom periodu.

Analizirajući faktore koji su uticali na posmatrani pad produktivnosti, utvrdjeno je da su

loši meteorološki uslovi i neradni dani na kopu, kojih je u 2007. godini bilo 34, uticali na

pad produktivnosti, dok su organizacioni subjektivni faktori ostali na nivou gubitaka

radnog vremena iz 2006. godine (50 dana). Kako se ležište Jezero bliži kraju

eksploatacije, to je i raskrivenost nepovoljnija i potrebno je veće angažovanje tehnike za

održavanje planiranog obima proizvodnje.

b) Ekonomičnost

Princip ekonomičnosti je ekonomski princip kojim se želi ostvariti maksimalna

proizvedena i realizovana vrijednost tj. ukupni prihod (Cu) uz minimalna utrošena sredstva

(T). Kako su elementi proizvodnje (Q): materijal (M), sredstva za rad (I) i radna snaga (L),

ekonomičnost poslovanja se može izraziti formulom:

T

CuE =

Na osnovu podataka posmatranog preduzeća poslednje poslovne godine, utvrdjeni

su sledeći koeficijenti ekonomičnosti poslovanja:

u 000 KM

Godina Ukupan prihod

Cu Utrošena sredstva

T Koeficijent

ekonomičnosti Indeks

2007/2006

2006. 121.215 102.548 1,182 100

2007. 107.254 90.401 1,186 100,3

Prihod od prodaje proizvoda povezanim pravnim licima je smanjen za 11,4%.

Troškovi ukupni su manji, te se uočava pretežan uticaj prihoda. Iako su ostali prihodi od

prodaje na domaćem tržištu i finansijski prihodi povećani, njihovo učešće je malo i iznosi

oko 2%. Znatno smanjenje troškova nije moglo kompenzirati pad ukupnog prihoda, te je

koeficijent ekonomičnosti neznatno povećan.

126

c) Rentabilnost

Rentabilnost kao parcijalni princip reprodukcije je zahtjev kojim se želi ostvariti

maksimalna dobit uz minimalnu sumu uloženih sredstava, prema formuli:

sredstva Angažovana

DobitSD

R ==

Rentabilnost kao parcijalni princip ekonomije ima poseban značaj, s obzirom na to,

da se preko ovog principa kontroliše podsistem finansiranja, čije funkcionisanje se

ispoljava u obezbedjenju cirkulacije ekonomskih vrijednosti u procesu reprodukcije.

Podaci posmatranog preduzeća daju sledeće vrednosti za analizu dinamike rentabilnosti:

Godina Dobit

D Angažovana sredstva

S Koeficijent

rentabilnosti Indeks

2007/2006

2006. 18.667 71.189 0,262 100

2007. 16.853 78.458 0,215 82,1

Na 100 KM uloženih sredstava ostvareno je u 2006. godini 26,2 KM dobiti, a u

2007. godini 21,5 KM. Rentabilnost je opala za 18%, budući da je dobitak zbog niže

prodajne cijene u okviru povezanih pravnih lica manji, a angažovana sredstva nisu

efektirala povećanjem dobiti. Koeficijent rentabilnosti se mijenja u dinamici pod uticajem

onih faktora koji utiču na promjenu dobiti i angažovanih sredstava.

127

VI. Merenje kvaliteta ekonomije materijalno-organizacionog

sistema metodom Delsa

Analitički podaci Mittal rudnici Prijedor za mjerenje kvalitativnih rezultat rada

Tabela br.11 u 000 KM

R. Br.

Elementi Tekući period

Bazni period

1 Ukupni prihod (Cu) 107.254 121.215

2 Troškovi ukupni (Tmio) 79.578 93.040

2.1. Troškovi materijala (Tmm) 6.735 7.725

2.2. Troškovi energije (Tme) 5.179 8.019

2.3. Troškovi proizvodnih usluga (Tmu) 61.127 71.142

2.4. Troškovi amortizacije (Ti) 2.395 2.076

2.5. Nematerijalni troškovi (Tnmo) 1.272 1.337

2.6. Ostali rashodi (Tnmo) 1.027 931

2.7. Troškovi poreza (Ttump) 1.843 1.810

3 Ostvareni dohodak (1.-2.)(D) 27.676 28.175

4. Troškovi zarade bruto (Dl) 10.822 9.508

5. Prosječan broj zaposlenih radnika (L) 723 700

6. Ostvarena dobit (3.-4.) 16.854 18.667

6.1. Porezi i doprinosi iz dobiti (Ddo) 1.667 1.290

6.2. Neto dobit (6.- 6.1.) 15.187 17.377

7. Angažovana sredstva (S) 78.458 71.189

8. Bruto plate-zarade po radniku bazne jedinice (Dlo/Lo) - 13.583

9. Bruto plate-zarade uporedne (Dlu= 8 x 5) 9.821 9.508

10. Sredstva za proširenje mat. osnove po jed. ulož. sred. bazne jedinice (Dso/So)

- 0,262

11. Uporedna sredstva za proširenje mat. osnove rada (10. x 78.458)

20.556 18.667

12. Učešće sred. za opštu i zaj. potrošnju u neto doh. bazne jedinice (Ddo/Do-Ddo)

- 0,048

13. Dio upored. doh. za uajed. i opštu potrošnju (9.+11.)x12.

1.458 1.290

14. Uporedni dohodak (9+11+13) 31.835 28.175

128

1. Proračun ukupnih kvalitativnih rezultat rada

Efekti ukupnih kvaliteta rezultat rada su:

=−= 1DuD

Dlsk

1

DDD

1SDs

SxLD

L

DDlsk

doo

do

o

o

o

lo−

⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛−

+⎟⎟⎠

⎞⎜⎜⎝

⎛+

=

%1,13100131,0000,1869,0835.31675.27

Dlsk −=⋅−=−==

Iz navedenog proračuna proizlazi da su ukupni kvaalitativni rezultati posmatranog

preduzeća manji za 13,1% u odnosu na ostvarene rezulate u baznom periodu.

2. Proračun uticaja pojedinih elemenata na ukupne kvalitativne rezultate rada

2.1. Efekti ostvarenog ukupnog prihoda

=−=−=−= 302,4369,3175.28215.121

835.31254.107

DoCuo

DuCu

Dculs

Dculs= -0,933 x 100 = -93,3%

Ukupan proizvod uticao je na smanjenje kvaliteta rezultata rada posmatranog

preduzeća za 93,3% u odnosu na baznu jedinicu.

2.2. Efekti uticaja ukupnih troškova

=−=−=−= 302,3500,2175.28040.93

835.31578.79

DoTmiuo

DuTmio

Dmio

Dmio= - 0,802 x 100 = - 80,2 %

Ukupni troškovi uticali su pozitivno na kvalitet rezultata rada posmatranog

preduzeća za 80,2% .

2.2.1. Efekti uticaja troškova materijala

=−=−=−= 274,0211,0175.28725.7

835.31375.67

DoTmmo

DuTmm

Dmm

Dmm= - 0,063 x 100 = - 6,3%

129

Manji troškovi materijala uticali su na povećanje kvaliteta rezultata posmatranog

preduzeća za 6,3% u odnosu na baznu jedinicu.

2.2.2. Efekti uticaja troškova energije

=−=−=−= 285,0163,0175.28

8019835.31

5179Do

TmeoDuTme

Dme

Dme= - 0,122 x 100 = 12,2 %

Manji troškovi energije uticali su pozitivno na kvalitet rezultata posmatranog

preduzeća za 12,2 % u odnosu na baznu jedinicu.

2.2.3. Efekti uticaja troškova proizvodnih usluga

=−=−=−= 254,2920,1175.28142.71

835.31127.61

DoTmuo

DuTmu

Dmu

Dmu = - 0,604 × 100 = -60,4 %

Manji troškovi proizvodnih usluga uticali su pozitivno na kvalitet rezultata

posmatranog preduzeća za 60,4 % u odnosu na baznu jedinicu.

2.2.4. Efekti uticaja troškova amortizacije

=−=−=−= 0735,00852,0175.28

2076835.31

2395Do

TmioDuTmi

Dmi

Dmi = 0,0017 × 100 = 0, 17 %

Troškovi amortizacije uticali su negativno na kvalitet rezultata posmatranog

preduzeća za 0,17 % u odnosu na baznu jedinicu.

2.2.5. Efekti uticaja ostalih nematerijalnih troškova

=−=−=−= 145,0130,0175.28

4078835.31

4142Do

TmnooDu

TnmoDnmo

Dnmo = - 0,015 × 100 = 1,5 %

Ostali nematerijalni troškovi uticali su pozitivno na kvalitet rezultata posmatranog

preduzeća za 1,5 % u odnosu na bazni period.

3. Efekti uticaja troškova radne snage

130

=−=−=−= 335,0307,0175.28

9508835.31

9821DuDlo

DuDlu

Dl

Dl = - 0,027 × 100 = 2,7 %

Troškovi radne snage uticali su pozitivno na kvalitet rezultata posmatranog

preduzeća za 2,7 % u odnosu na bazni period.

4. Efekti uticaja angažovanih sredstava

=−=−=−= 673,0646,0175.28667.18

835.31556.20

DoDso

DuDsu

Ds

Ds = - 0,027 × 100 = 2,7 %

Manje racionalno korištenje angažovanih sredstava uticalo je negativno na kvalitet

rezultata posmatranog preduzeća za 2,7 % u odnosu na bazni period.

131

5. Rekapitulacija efekata uticaja pojedinih elemenata poslovanja na kvalitet

ekonomije

R. Br

Elementi Pozitivno

% Negativno

%

Ukupni kvalitet 13,1

1. Ukupan prihod 93,3

2. Ukupni troškovi 80,2

2.1. Troškovi materijala 6,3

2.2. Troškovi energije 12,2

2.3. Troškovi proizvodnih usluga 60,4

2.4. Troškovi amortizacije 0,2

2.5. Ostali nematerijalni troškovi 1,5

3. Troškovi radne snage 2,7

4. Efekti angažovanih sredstava 2,7

Ukupno 83,1 96,2

Nakon analize unesenih podataka uočljivi su uticaji na ukupni kvalitativni rezultat

poslovnog sistema u odnosu na baznu jedinicu:

• uticaj dinamike ukupnog prihoda, odnosno elemenata koji utiču na njegovu

dinamiku: obim proizvodnje, nivo prodajnih cijena, stepen realizacije i stepen

naplate realizacije

• uticaj troškova poslovanja kao ulaznog elementa, kroz elemente koji utiču na

njihovu dinamiku: utrošci materijala, troškovi osnovnog i pomoćnog materijala,

troškovi energije i troškovi sredstava za rad

• uticaj troškova živog rada- radne snage na izvršnim poslovima, poslovima

odlučivanja i poslovima kontrole;

• uticaj ulaganja sredstava u proces reprodukcije konkretnog sistema, kako

osnovnih tako i obrtnih sredstava.

132

ZAKLJUČAK

Svaki organizacioni sistem, u principu, teži da se u funkcionisanju sistema dostigne

maksimalna efikasnost i istovremeno sačuva stabilnost sistema. Ovo se postiže pozitivnim

promjenama nivoa stanja, održavanjem strukture sistema u dinamici, odnosno, nastojanjem

da se ne naruše odnosi u razvoju podsistema u granicama zajedničkog cilja sistema.

Zahtjev za ostvarivanje maksimalnih rezultata je aktuelno pitanje svkaog sistema, te je

ovoj problematici posvećena velika pažnja, tako da su razvijena nova dostignuća koja nije

uvijek lako primjenjivati, ali se tome teži. Jedna od naučnih metoda koja je razvijena je

teorija sistema koja je našla univerzalnu primjenu, naročito za rješavanje konkretnih

problema u oblasti ekonomije preduzeća.

Mezoekonomija je materijalni, otvoreni, dinamički organizacioni sistem, sastavljen

od prirodnih, tehničkih i organizacionih podsistema, koji vrši odredjenu funkciju u

proizvodnoj ili prometnoj fazi društvene reprodukcije. U svome funkcionisanju pretvara

ulazne elemente u izlazne elemente, obavljajući odgovarajuće funkcije, u skladu sa

utvrdjenim ciljevima.

Sve složeniji uslovi privredjivanja zahtijevaju stalno i sistematsko praćenje,

analiziranje i aktivno upravljanje faktorima koji utiču na kvalitet ali i na egzistenciju

mezoekonomije. Ovo je stalni zadatak i menadžmenta i izvršilaca poslova, jer ova

aktivnost ne trpi odlaganje. Uslovi makroekonomije utiču globalno na mezoekonomiju, a

sva ostala rješenja su rezultat stručnosti, angažovanosti i umješnosti kadrova.

Ovaj sistem je otvoren i pod stalnim je uticajem elemenata iz vanjskog sistema:

razvoja industrije, tehnologije, tehnike i nauke. Mezoekonomski sistem je dinamički

sistem jer u procesu funkcionisanja stalno nastaju promjene procesa ulaganja, upravljanja,

izvodjenja, proizvodnje, kontrole, izlaznih elemenata i rezultata funkcionisanja.

Faktori koji utiču na izlazne elemente ekonomije preduzeća mogu biti: potencijalni,

objektivno uslovljeni i ostvareni, što se odnosi na izlazne elemente sistema. Što su rezultati

bliži potencijalnim, kvalitet ekonomije je bolji i obrnuto. Radi tog, treba nastojati da uticaj

subjektivnih faktora bude što manji, jer njihovo nekontrolisano dejstvo dovodi sistem do

entropije.

133

Korištenje raspoloživih potencijala se, u osnovi svodi na poznavanje raspoloživih

resursa konkretnog materijalno-organizacionog sistema koji mu stoje na raspolaganju za

ostvarivanje kratkoročnih i dugoročnih ciljeva razvoja. U kojoj mjeri će se raspoloživi

potencijali iskoristiti, zavisi od stepena razvijenosti marketinških, razvojnih, finansijskih i

proizvodnih sposobnosti materijalnno-organizacionog sistema.

Potencijali-faktori predstavljaju kvalitativne i kvantitativne karakteristike u

prostoru u kojem se nalazi odredjeni organizacioni sistem. Od velikog značaja je

poznavanje potencijala i promjena koje nastaju u procesu aktiviranja za svaki

organizacioni sistem. Ipak, u dinamici sukcesivnih perioda, promene potencijala uslovljene

su ne samo prirodnim uzrocima, već i uslovima u društvenom i ekonomskom okruženju.

Prirodni potencijali, kako eksterni tako i interni, daju orijentaciju za preduzimanje

odredjenih organizacionih aktivnosti kojim se konstantno utiče na stalni rast ekonomskih

rezultata materijalno-organizacionog sistema, kroz efikasnije i racionalnije korištenje

objektivnih prirodnih potencijala. Imajući ovaj cilj u vidu, zadaci menadžmenta su da

sagledaju sve faktore koji uzrokuju neracionalno korištenje prirodnog potencijala, te da

predlažu opdgovarajuća organizaciona rješenja, kako bi nivo poslovnog uspjeha bio što

viši.

Veličina tehničkog potencijala odredjena je obimom izlaznih i ulaznih elemenata

mezoekonomskog procesa. Pri izboru tehničkog kapaciteta mora se voditi računa o tome,

da se u radnom vijeku ostvari optimalni odnos izmedju ulaganja i rezultata. To se postiže

stalnim praćenjem veličine instalisanih kapaciteta strojeva i postrojenja, njihovim

adekvatnim održavanjem, kako u osnovnim, tako i u pratećim djelatnostima. U cilju

eliminisanja ili minimiziranja negativnih efekata nepotpunog korištenja kapaciteta,

potrebno je stalno kontrolisati stepen korištenja instalirane stabilne i pokretne opreme,

mjeriti negativne efekte i koncipirati, predlagati i provoditi odgovarajuće mjere koje

doprinose rastu ekonomskih efekata poslovanja.

Društvena zajednica i okruženje, putem organizacionih instrumenata

makroekonomije, utiču na usmjeravanje razvoja društva i pojedinih njegovih dijelova, ali

i čitave nacionalne ekonomije. Zakonska regulativa u ovoj oblasti utiče na ulazne i na

izlazne elemente kroz instrumente politike cijena, poreske politike, kreditne i monetarne

politike, carinske politike, visine obaveznih doprinosa i slično. Poznavanje svakog od ovih

instrumenata služi kao faktor razvoja. Instrumenti makroekonomskog sistema imaju

značajan uticaj na razvoj mezoekonomije, i mogu da stvore povoljne uslove za njen razvoj.

134

Tržišni potencijal presudno utiče na rezultate materijalno-organizacionog sistema

preko uticaja ponude i potražnje na ulazne i na izlazne elemente sistema. Obim ukupne

realizacije proizvoda kao i nivo cijena po kojima se prodaje proizvod, pod uticajem su

odnosa ponude i potražnje, kako na svjetskom tako i na domaćem tržištu. Preduzeće

svojim izolovanim akcijama veoma malo može da utiče na promjene odnosa ponude i

potražnje. Stoga je prvi cilj preduzeća ispunjenje zahtjeva tržišta, tako da asortiman,

kvalitet i cijena proizvoda što više odgovaraju tim zahtjevima. U slučaju negativnih

odstupanja od zahtjeva tržišta, moraju se provesti mjere za smanjenje tih odstupanja

tekućim i dugoročnim organizacionim mjerama, kroz korištenje neaktiviranih potencijala.

Posebna pažnja se, pri tome, treba da usmjeri na konkurenciju i njeno ponašanje, te

pomoću ¨bench marking̈ analize nalaziti rješenja za uspješno održavanje tržišne pozicije.

Kadrovski potencijal proizlazi iz kvantitativnog i kvalitativnnog stanja kadrova

koji su uključeni u mezoekonomski proces ili se u njega mogu da uključe. Preko

kvalitativnog i kvantitativnog stanja kadrova odnosno kadrovskog potencijala, moguće je

povratno, preko ulaznih i izlaznih elemenata mezoekonomskog procesa, uticati na kvalitet

rada proizvodnog sistema. Postoji konstantan zahtjev za poboljšanje kadrovskog

potencijala, kako internog, tako i eksternog. To obuhvata povećanje obrazovnog nivoa,

podmladjivanje starosne strukture kadrova preduzeća, smanjivanje odstupanja od potrebnih

kvalifikacija. To se može postići uvodjenjem savremene filozofije i metoda upravljanja

ljudskim potencijalima. Reinženjeringom funkcije ljudskih potencijala potrebno je stalno

uvoditi promjene u ovo područje kod selekcije, obrazovanja, razvoja, motivacije,

nagradjivanja kadrova i slično. Sve aktivnosti u ovom domenu treba da budu usmerene na

razvojne i strateške probleme i aktivnosti koje obezbedjuju aktuelnu i buduću

konkurentsku sposobnost, obezbedjuju najveću dobit i kvalitetno zadovoljavanje potreba

klijenata i kupaca.

Finansijski potencijal je osnovni uslov za opstanak i funkcionisanje materijalno-

organizacionog sistema. U ovim okolnostima, finansijski potencijal znači mogućnost

finansiranja tekućih, srednjoročnih i dugoročnih potreba preduzeća. On direktno utiče na

nivo ulaznih i izlaznih elemenata mezoekonomskog procesa, a sve to kroz mogućnost

kupovine osnovnih sredstava, obezbedjenje sredstava za nabavku repromaterijala i radne

snage. Zbog svega navedenog, finansijski potencijal je jedan od značajnijih faktora

kvanitativnnog i kvalitativnog razvoja preduzeća. Ukoliko preduzeća posluje sa gubitkom,

finansijski položaj je sve lošiji i remeti se finansijska ravnoteža, ugrožena je prosta

135

reprodukcija i ne postoji uvećavanje uloženog kapitala. Stoga se finasijska ravnoteža mora

posmatrati kratkoročno i dugoročno, te uočavati negativne faktore koji mogu da je ugroze.

To podrazumijeva izradu preciznih finansijskih planova troškova, dospjelih obaveza,

potrebnih sredstava i izvora finasiranja. Pri tome se mora voditi računa o strukturi

sredstava, a posebno o odnosu sopstvenih i tudjih izvora sredstava.

Organizacioni potencijal ne djeluje izolovano, već u sadejstvu sa drugim

faktorima u mezoekonomskom procesu. U ovom procesu, ljudska aktivnost je pokretačka

snaga za korištenje svih raspoloživih potencijala: prirodnih, tehničkih, makroekonomskih,

tržišnih, finannsijskih, kadrovskih i drugih. Mogućnost korištenja raspoloživih potencijala

zavisi direktno od stepena organizovanosti materijalno-organizacionog sistema.

Organizacioni faktori koordiniraju aktivnosti učesnika procesa reprodukcije na aktiviranju

i korištenju svih oblika raspoloživog potencijala. Ukoliko se otkriju odredjene slabosti u

organizaciji, koje rezultiraju smanjenjem korištenja kapaciteta, gubicima radnog vremena,

povećanju troškova zbog zastoja u radu, one se moraju akcijom menadžmenta hitno

otkloniti. To pretpostavlja izgradjene strukture upravljanja i rukovodjenja i postojanje

kanala za komunikaciju. Dosadašnja iskustva pokazuju da je rukovodjenje efikasnije ako

se rukovodi manjim brojem radnika i sa manjeg broja nivoa rukovodjenja, jer se zadaci

brže i direktnije prenose na izvršioce. Svaka reorganizacija mora biti u funkciji povećanja

efikasnosti poslovanja, što pretpostavlja: povećanje proizvodnje, smanjenje broja sastanaka

u toku radnog vremena, racionalno korištenje radnog vremena i slično. Stoga je funkcija

kontrole veoma bitna, jer se njom prati struktura i dinamika odredjenog sistema, a u

namjeri vodjenja sistema ka odredjennom cilju. Ovo se postiže stalnim informisanjem

menadžmenta preduzeća o odstupanjima stvarnog od normalnog stanja.

Za menadžment preduzeća je od izuzetnog značaja poznavanje faktora-potencijala,

načina njihovog uticaja na rezultate poslovanja, principa i načina funkcionisanja

mezoekonomskog sistema, elemenata njegove strukture i medjusobnih odnosa, kako bi se

aktivnosti usmjeravale ka postizanju strateških i operativnih ciljeva preduzeća i

permanentno povećavao kvalitet ekonomije.

Posmatrani materijalno-organizacioni sistem rudarske djelatnosti je složen i otvoren

organizacioni sistem, što proizilazi iz predmeta njegove djelatnosti, sadržaja rada i faktora

koji utiču na njegovo poslovanje. Ova složenost sistema potiče iz velikog broja elemenata-

podsistema, njegove strukture i velikog broja upravljačkih impulsa. Svaki element sistema-

podsistem, ima svoje specifične ciljeve i ujedno zajednički cilj da proizvode finalne

136

proizvode. Preduzeće razvija pravila i procedure ponašanja za izvršenje svih pojedinačnih i

ukupnih zadataka u svakoj ekonomskoj jedinici i sektoru. Značajno je da su poslovi svakog

izvršioca precizno definisani i da su precizne odgovornosti radnika, kao i sankcije za

neizvršenje obaveza. Kontroliše se i provodjenje zakona koji regulišu pojedine segmente

poslovanja, kao i drugih akata i dokumenata kojima je poslovanje regulisano.

Strategija razvoja posmatranog preduzeća zasnovana je na potencijalnim i realnim

prirodnim resursima, tehničkim, finansijskim, kadrovskim i tržišnim. Kod analize svakog

od ovih resursa i njihovog korištenja, došlo se do saznanja, da su utvrdjene politike

njihovog korištenja usaglašene sa strateškim i razvojnim ciljevima u okviru organizacionog

sistema u kojem posluje. Svojom organizacionom strukturom preduzeće treba da uspostavi

sistem odnosa kojim se obezbedjuje sinhronizovano dejstvo svih dijelova sistema, ka

postizanju kratkoročnih i dugoročnih ciljeva.

Za djelatnost preduzeća od izuzetnog značaja su prirodni potencijali, koji se odnose

na raspoložive mineralne sirovine, kao i na vanjske prirodne potencijale kao što su

klimatski i hidrološki uslovi, geografski položaj, saobraćajna povezanost, izvori energije i

sl. Poslovanje preduzeća je pod velikim uticajem prirodnih faktora, koji su presudni za

njegov opstanak. Utvrdjene rezerve rude omogućavaju eksploataciju na duži niz godina. U

svom radu, Rudnik stalno koristi rezultate istraživanja instituta koji se bave ovom

djelatnošću. S obzirom na stanje na tržištu, postoji ekonomska opravdanost daljih

istraživanja, a nova tehnološka rješenja daju mogućnost eksploatacije rude i sa nižim

sadržajem željeza. Manji sadržaj željeza treba nadoknaditi boljim tehnološkim postupcima

za koncentraciju rude. Ostali prirodni potencijali omogućavaju dobre uslove za dalju

eksploataciju rude.

Provodjenje kontrole u tehnološkoj oblasti ima posebnu težinu, kako zbog

pravilnog korištenja tehničkog potencijala, tako i zbog dobivanja traženog kvaliteta robe i

bezbednosti rada. Kontrola u oblasti ekspoloatacije strojeva i postrojenja daje podatke o

stepenu njihove iskorištenosti, uzrocima zastoja, intervalima i troškovima održavanja i

razlozima havarija, a sve u cilju povećanja stepena iskorištenosti kapaciteta.

Analiza ostvarenih rezultata ekonomije izvršena je korištenjem parcijalnih izraza

kvaliteta ekonomije i primjenom kompleksne metode Delsa za ocjenu ukupnog poslovnog

uspjeha. Poredjeni su rezultati ostvareni u tekućem i baznom periodu. Analiza poslovnog

uspjeha Preduzeća korištenjem parcijalnih metoda za ocjenu kvaliteta ekonomije pokazala

137

je da je produktivnost rada u tekućem u odnosu na bazni period opala za 2,4%,

ekonomičnost ostala na skoro istom nivou, a rentabilnost je znatno opala.

Ukupni kvalitet ekonomije mjeren metodom Delsa opao je za 13,1% u odnosu na

bazni period, što je posledica prije svega manjeg obima prodaje u tekućem u odnosu na

bazni period. Naime, na ovakav rezultat najveći negativan uticaj imao je pad ukupnog

prihoda, proizašao iz manjeg obima prodaje, te u manjem dijelu, veća vrijednost ukupno

anažovanih sredstava. Taj negativan uticaj nije mogao biti kompenziran pozitivnim

uticajima sniženja ukupnih materijalnih i ostalih troškova poslovanja, kao ni pozitivnim

uticajem sniženja troškova radne snage.

Posmatrani materijalno-organizacioni sistem djeluje u okviru grupacije Mittal-

Arcelor, i svoj ekonomski optimum nalazi u odnosima unutar ove grupacije. Medjutim, za

vodjenje ispravne poslovne politike, od izuzetnog značaja je da se koriste ekonomske

metode za analizu uticaja pojedinih elemenata na ostvarene ukupne rezultate ekonomije,

kako bi se strateške i operativne politike i aktivnosti mogle usmjeravati u pravcu postizanja

ekonomskog optimuma.

138

LITERATURA

1. Adižes, I.: Upravljanje promenama, Privredni pregled Grmeč, Beograd, i Adižes

menadžment konsalting , Novi Sad , 1991.

2. Babić, M., Stavrić, B.: Organizacija preduzeća, KIZ Centar, Beograd, 2003.

3. Babić, M. i drugi: Menadžment i organizacija, KIZ Centar, Beograd, 1997.

4. Babić, M., Stavrić, B.: Menadžment, KIZ Centar, Beograd, 1995.

5. Babić, Š.: Uvod u ekonomiku preduzeća, Školska knjiga, Zagreb, 1973.

6. Bahtijarević-Šiber, F.: Management ljudskih potencijala, Golden marketing,

Zagreb, 1999.

7. Barković, D.: Osnove teorije proizvodnje i troškova, Ekonomski fakultet, Osijek,

1996.

8. Baroš, Ž.: Osnove menadžmenta, Koledž Janjoš, Prijedor, 2005.

9. Berberović, D., Berberović, Š.: Kako voditi biznis, KIZ Centar, Beograd, 1996.

10. Berberović, D.: Sistemi plaćanja rada, KIZ Centar, Beograd, 1999.

11. Berberović, Š, Šunjić-Beus, M.: Troškovi u poslovnoj politici preduzeća, B.

Luka, 1999.

12. Berberović, Š., Stavrić, B.: Teorija i metodologija troškova, Savremena

administracija, Beograd, 1982.

13. Berberović, Š., Stavrić, B.: Troškovi i poslovna politika preduzeća, Ekonomski

fakultet, Banja Luka, 1990.

14. Berberović, Š., Šunjić-Beus, M., Stavrić, B.: Ekonomika preduzeća, Beograd,

2004.

15. Božić, V.: Sistem kontrole u OUR (Upravljanje poslovnim sistemom), NIRO

Književne

16. novine, Beograd, 1980.

17. Božić, V.: Ekonomika biznisa, FON, Beograd, 1996.

18. Božić, V.: Management Economics, Galaksija, Beograd, 1990.

19. Božić, V.: Mezoekonomika, Gravitacija, Beograd, 1990.

139

20. Božić, V.: Sistem merenja rezultata rada, Savremena administracija, Beograd,

1988.

21. Bulat, V.: Organizacija proizvodnje, Mašinski fakultet, Beograd, 1995.

22. Cock, Kemball, R. B.: Organisations- Structure and Behaviour, Johne Willey and

Sons, Inc, New York

23. Cooper, R. Kaplan, R. S.: The design of cost management systems: text and

cases,

24. New York, Prentice Hall corp, 1999.

25. Drucker, P.: Menadžment za budućnost, Privredni pregled, Beograd, 1995.

26. Gallbraith, J. K.: Dobro društvo, PS Grmeč, Beograd, 1997.

27. Galogaža, M., Vukmirović, N.: Preduzetni marketing, Marketing Management

College, Novi Sad , 1999.

28. Grizdanović, D.: Ekonomika preduzeća, rezultati principi, Univerzitet Niš, 2002.

29. Grupa autora (redaktori: Kukoleča, Kostić): Ekonomika udruženog rada,

Beograd, 1991.

30. Ivanić, M.: Principi ekonomije, Ekonomski fakultet, Banja Luka, 1999.

31. Izvještaji o poslovanju posmatranog preduzeća

32. Koenig, A.: Betriebliches Rechnungswesen (Kosten- und Leistungsrechnung),

TFH Berlin, 2004.

33. Kolarić, B.: Teorija i dinamika troškova, Beograd, 1975.

34. Kostić, Ž.: Osnovi teorije mezoekonomije, Savremena administracija, Beograd

1977.

35. Kotler, P.: Principles of Marketing, Prentice Hall Inc, 1986.

36. Koutsoyiannis, A.: Moderna mikroekonomija, MATE, Zagreb, 1996.

37. Kukoleča S., Stavrić, B., Stojaković, S., Zdravković, R.: Ekonomika i

organizacija proizvodnje, Savremena administracija, Beograd,

1989.

38. Kukoleča, S., Stavrić, B., Đukić, D.: Ekonomika i organizacija preduzeća,

Privredni pregled, Beograd, 1993.

39. Kukoleča, S.: Ekonomika preduzeća 1. i 2, Savremena administracija, Beograd,

1978.

40. Kukoleča, S.: Merenje poslovnog uspeha, Zagreb, 1966.

41. Kukoleča, S.: Organizaciono-poslovni leksikon, Rad, Beograd, 1986.

140

42. Kukoleča, S.: Teorija organizacionih sistema, Savremena administracija,

Beograd, 1980.

43. Majcen, Ž. i drugi: Ekonomika organizacija udruženog rada (Teorija

proizvodnje), Zagreb, 1980.

44. Majcen, Ž.: Troškovi u teoriji i praksi, Zagreb, 1976.

45. Manikiw, G.: Osnove ekonomije, MATE, Zagreb, 2005.

46. Marković, M.: Ekonomika preduzeća, Ekonomski fakultet, Sarajevo, 1999.

47. Markovski, S., Troškovi u poslovnom odlučivanju, Zagreb, 1978.

48. Mašić, B.: Strategijski menadžment, BK Univerzitet, Beograd, 2001.

49. Perović, D.: Teorija troškova, Svjetlost, Sarajevo, 1984.

50. Pjanić, Z.: Teorija cena, Savremena administracija, Beograd, 1984.

51. Pokrajčić, D.: Ekonomika preduzeća, Ekonomski fakultet, Beograd, 2006.

52. Salvatore, D.: Ekonomija za menadžere, MATE, Zagreb, 1994.

53. Samuelson, P.A. Nordhaus, W.: Ekonomija, Zagreb, 1992.

54. Schmalenbach, E.: Kostenrechnung und Preispolitik, Koeln, 1963.

55. Stavrić, B.: Poslovni efekti ciklusa reprodukcije, PFV, Beograd, 1980.

56. Stavrić, B., Berberović, Š., Baroš, Ž.: Planiranje tržišnog poslovanja, FPE, Banja

Luka, 2006.

57. Stavrić, B.: Mikroekonomija, KIM Janjoš, Prijedor, 2006.

58. Stajčić, T.: Upravljanje troškovima kao elementom ulaganja u funkciji

unapredjenja tržišne pozicije preduzeća- doktorska disertacija,

Banja Luka, 2007.

59. Strategija razvoja opštine Prijedor u periodu 2008-2013. godina

60. Šunjić, M. i drugi: Teorija ekonomije preduzeća, Ekonomski fakultet, Sarajevo,

1991.

61. Zbornik radova (redaktor Živko Kostić): Doprinos profesora dr Stevana

62. Kukoleče ekonomskoj teoriji i praksi, Ekonomski fakultet, Beograd, 1995.