panu sławomirowi zaczyńskiemu, oraz życzliwość w czasie

2

Składamy serdeczne podziękowania

Panu Sławomirowi Zaczyńskiemu,

Za cenne uwagi i wskazówki

Oraz życzliwość w czasie

przygotowywania pracy badawczej

Dolny Śląsk jako skansen techniki i laboratorium nowych technologii

3

Spis Treści

WSTĘP .......................................................................................................................................... 4

Słowo wstępu o Dolnym Śląsku ................................................................................................ 4

Rozdział I ...................................................................................................................................... 6

Czy Dolny Śląsk jest szybko rozwijającym się rejonem Polski? ................................................. 6

Wywiad z Panem Pawłem Gospodarczykiem ....................................................................... 7

Rozdział II ................................................................................................................................... 10

Technologie Dolnego Śląska – nowoczesność czy archaiczność? ........................................... 10

Elektrownie wiatrowe ........................................................................................................ 10

Elektrownie wodne ............................................................................................................ 11

KGHM Miedź Legnica ......................................................................................................... 11

Kopalnia w Turowie ............................................................................................................ 13

Elektrownia Turów ............................................................................................................. 15

Rozdział III .................................................................................................................................. 19

Czy rozwój technologii Dolnego Śląska przynosi więcej korzyści niż strat? ............................ 19

Wpływ technologii na rozwój gospodarczy regionu. .......................................................... 19

Jaki wpływ na ekologię ma rozwój przemysłu i techniki (na przykładzie elektrowni Leśna)? . 27

Jaką ma historię i jaki wpływ wywiera na naturalny ekosystem elektrownia Leśna? ......... 27

Ankieta ............................................................................................................................... 27

Elektrownia Leśna .............................................................................................................. 27

Wpływ na środowisko ........................................................................................................ 30

ZAKOŃCZENIE............................................................................................................................. 32

SUMMARY IN ENGLISH ............................................................................................................... 33

BIBLIOGRAFIA ............................................................................................................................. 34


4

WSTĘP

W tym roku głównym celem obozu jesiennego, podczas którego głównym

celem jest poznawanie kultury, historii i osiągnięć różnych regionów naszego kraju,

było poznanie Dolnego Śląska.

Wybraliśmy temat ”Dolny Śląsk jako skansen techniki i laboratorium nowych

technologii”, a przed wyjazdem opracowaliśmy trzy pytania badawcze:

Czy rozwój technologii przynosi więcej korzyści czy strat jeśli chodzi o ekologię

i gospodarkę? – Karol Szczurek, Mateusz Litak

Technologie Dolnego Śląska - nowoczesność czy archaiczność? – Jan Kostecki

Czy Dolny Śląsk jest szybko rozwijającym się regionem Polski? – Jan Pietrzak

Poza tym każdy z nas zajął się inną częścią pracy:

Wstęp – Jan Pietrzak

Edycja tekstu – Jan Kostecki

Streszczenie – Mateusz Litak

Zakończenie – Karol Szczurek

Słowo wstępu o Dolnym Śląsku

Dolny Śląsk jako odrębna jednostka administracyjna ostatecznie ukształtował

się pod koniec XV wieku i był już wtedy regionem zurbanizowanym i gospodarczo

rozwiniętym. W Sudetach wydobywano złoto (Złotoryja, Złoty Stok) i srebro (Srebrna

Góra). Stopniowo rozwijało się także górnictwo węglowe (Wałbrzych) i huty szkła

(Szklary, Szklarki).

Sytuacja gospodarczo-polityczna Dolnego Śląska przez wieki ulegała zmianom.

Mimo zdecydowanej akcji germanizacyjnej jeszcze w początkach XIX w. Górny Śląsk

i prawobrzeżna część Dolnego Śląska, a także okolice Wrocławia i Oławy miały

zdecydowanie polski charakter.

Po pierwszej wojnie światowej w wyniku powstań śląskich (lata 1919-1921)

i akcji plebiscytowej (1921) w 1922 przywrócono Polsce wschodnią część Górnego

Śląska wraz z częścią Śląska Cieszyńskiego na wschód od Olzy.


5

Jednak dopiero po zakończeniu drugiej wojny światowej cały Śląsk znalazł się

w granicach Polski, a zamieszkująca te tereny ludność niemiecka została przymusowo

wysiedlona. Już w pierwszych latach powojennych ruszyła odbudowa polskiego

Dolnego Śląska, który z upływem lat znów zaczął się rozwijać i dziś jest jednym

z najnowocześniejszych regionów naszego Kraju1.

1www.se.pl/wydarzenia/kraj/dolny-slask-dawniej-i-dzis-dzieje-regionu_407655.html


6

Rozdział I

Czy Dolny Śląsk jest szybko rozwijającym się rejonem Polski?

Dolny Śląsk to jeden z najszybciej rozwijających się regionów w Polsce.

Przekonaliśmy się o tym odwiedzając liczne miejsca jak: kopania uranu, kopalnia

miedzi, kopalnia węgla brunatnego, elektrownie wiatrowe czy jedną z najbardziej

nowoczesnych baz wojskowych oraz śledząc dane, które przytoczymy poniżej.

Województwo dolnośląskie charakteryzuje się wysoką innowacyjnością, czyli

zdolnością przedsiębiorstw do wykorzystywania w praktyce gospodarczej wyników

badań naukowych i prac badawczo-rozwojowych, nowych koncepcji, pomysłów,

wynalazków.

Na podstawie przeprowadzonych badań innowacyjności regionów województwo dolnośląskie należy do regionów o wysokim poziomie innowacyjności, zajmując trzecie miejsce w kraju (po mazowieckim i śląskim)2.

Aby ukazać dorobek i znaczenie przedsiębiorstw z Dolnego Śląska można również porównać ich przychody z innymi przedsiębiorstwami w Polsce:

1) Najwyższe, 7 miejsce w zestawieniu zajmuje lubiński KGHM Polska Miedź, który

w 2011 r. osiągnął 20 097 392 tys. zł przychodu. KGHM to zdecydowanie największe

i świetnie prosperujące przedsiębiorstwo regionu oraz jeden z czołowych producentów

miedzi i srebra rafinowanego na świecie.

Działalność KGHM koncentruje się głównie na terenie Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego. Dyrekcja KGHM znajduje się w Lubinie.

KGHM Polska Miedź S.A. zatrudnia kilkadziesiąt tysięcy osób, a licząc zatrudnienie w przedsiębiorstwach kooperujących z KGHM można przyjąć, że Polska Miedź zapewnia utrzymanie dla ponad 100 tysięcy osób.

W dalszej kolejności można wymienić: 2) Volkswagen Motor Polska - samochody, 3) LG Electronics Wrocław - elektronika 4) Grupa Kapitałowa AB - dystrybutor podzespołów komputerowych 5) Toyota Motor Manufacturing Poland - silniki samochodowe oraz szereg innych ważnych dla gospodarki narodowej przedsiębiorstw3.

2 www.umwd.dolnyslask.pl/gospodarka/innowacje/

3 wroclaw.gazeta.pl/wroclaw/1,35771,11639055,Dolnoslascy_giganci__Sa_wsrod_500_najwiekszych_firm.html

http://pl.wikipedia.org/wiki/Mied%C5%BA

http://pl.wikipedia.org/wiki/Srebro

http://pl.wikipedia.org/wiki/Legnicko-G%C5%82ogowski_Okr%C4%99g_Miedziowy

http://pl.wikipedia.org/wiki/Legnicko-G%C5%82ogowski_Okr%C4%99g_Miedziowy

http://pl.wikipedia.org/wiki/Lubin

http://wroclaw.gazeta.pl/wroclaw/1,36743,10504720,LG_Electronics_rozbudowuje_podwroclawskie_fabryki.html

http://wroclaw.gazeta.pl/wroclaw/1,35771,11189805,Walbrzyska_Toyota_zwalnia_pracownikow_tymczasowych.html


7

W dalszej części tego rozdziału skoncentrujemy się na największym

przedsiębiorstwie regionu i spróbujemy zbadać wpływ stosowanych tam technologii na rozwój Dolnego Śląska, a może i całej Polski.

Wywiad z Panem Pawłem Gospodarczykiem

Aby lepiej zorientować się w rozwoju i stosowanych technologiach w KGHM

Polska Miedź S.A. poprosiliśmy o wywiad Pana Pawła Gospodarczyka - Dyrektora

Generalnego Firmy Cummins. Firma ta to jeden z czołowych światowych producentów

silników do maszyn i urządzeń wykorzystywanych w pracach wydobywczych

i znaczącego kooperanta KGHM.

Jan Pietrzak: - Panie Dyrektorze bardzo dziękujemy, że zgodził się Pan na udzielenie

nam wywiadu. W ramach projektu, który przygotowujemy, chcielibyśmy zadać Panu

kilka pytań dotyczących nowych technologiach stosowanych w Państwa firmie,

a związanych ze współpracą z KGHM .

Paweł Gospodarczyk: - Bardzo proszę.

J.P.: - Interesuje nas, jaki sprzęt jest wykorzystywany w pracach wydobywczych kombinatu.

P.G.: - Są to maszyny górnicze, ale najważniejsze są wozy wiercące, wozy kotwiące,

ładowarki i wozy odstawcze. Wozy (maszyny) wiercące służą do wykonywania

odwiertów w ścianach w kopalni, w których znajdują się złoża rud miedzi.

W wywiercone otwory wprowadza się specjalne materiały eksplozyjne, które po

zadziałaniu powodują odszczepianie skał wraz z rudą miedzi od litego złoża skalnego.

Ładowarki maja za zadanie załadunek urobku i przewiezienie go na krótkim odcinku do

miejsca gdzie pracują wozy odstawcze, które to z kolei służą do przewozu tego urobku

na dalszym dystansie do tak zwanych krat rozładunkowych. Z tych miejsc urobek jest

dalej transportowany przenośnikami taśmowymi do szybów transportowych, którymi

urobek transportuje się na powierzchnię kopalni

J.P.: - Czym powinien charakteryzować się sprzęt i maszyny wykorzystywane w górnictwie.

P.G.: - Maszyny przede wszystkim powinny być najnowszej generacji pod względem

zaawansowania technologicznego, bardzo wysokiej jakości i powinny charakteryzować

się trwałością i łatwością w obsłudze. Muszą być koniecznie wyposażone w najnowszej

generacji podzespoły układu napędowego i oczywiście muszą być wyposażone


8

w klimatyzatory ponieważ pod ziemią jest bardzo wysoka temperatura osiągająca

nawet poziom 32-34 stopni Celsjusza. Musimy wiedzieć, że te maszyny są obsługiwane

przez operatorów - w tej technologii wydobywczej jeszcze nie stosuje się kombajnów

jak na przykład w kopalniach węgla, ponieważ urabiana skała jest bardzo twarda

i bardzo trudno do odspojenia.

J.P.: - Jaka jest specyfika wydobycia surowców przez KGHM i czy ma to bezpośredni wpływ na stosowane maszyny i urządzenia dostarczane przez Państwa Firmę?

P.G.: - Tak jak wspomniałem powyżej ruda miedzi jest zawarta w bardzo twardej

i trudno odspajalnej skale i wymaga to specjalnej technologii urabiania i wydobycia na

powierzchnię. Ruda miedzi jest urabiana na głębokości od 900 do 1200 m poniżej

poziomu kopalni, co powoduje, że mamy bardzo wysokie temperatury, a oprócz tego

bardzo dużą wilgotność powietrza, zasolenie i zakurzenie. To bardzo trudne

środowisko pracy powoduje, że maszyny muszą charakteryzować się wysoką jakością

i trwałością, a ludzie w nich pracujący musza być odpowiednio wyposażeni

i zabezpieczeni od wpływu ciepła i innych niebezpiecznych sytuacji jak chociażby

odpadnięcia w sposób niekontrolowany skał ze stropu na kabinę maszyny.

J.P.: - Czy we wszystkich kopalniach stosuje się te same maszyny i urządzenia?

P.G.: Maszyny i urządzenia muszą być dostosowane do rodzaju kopaliny i do

specyficznych warunków w kopalniach. I tak jak wspomniałem powyżej w kopalniach

węgla kamiennego czy brunatnego używa się zupełnie innych technologii wydobycia

niż na przykład w kopalni rud miedzi. Oczywiście za tym idą inne wymagania, w tym

stosowanie specyficznych maszyn górniczych i innych urządzeń. Zależy to od rodzaju

skał w których zawarte są kopaliny i pokładów, w jakich znajdują się rudy metali

nieżelaznych (Rud miedzi) i pokładów węgla.

J.P.: - Czy Pana zdaniem technologie i maszyny stosowane przez KGHM mają wpływ na rozwój technologiczny regionu i oraz polskiej myśli technologicznej?

P.G.: Oczywiście, że tak. Przykładem jest KGHM Zanam. Jest to polski producent

maszyn górniczych, który produkuje maszyny najnowszej generacji na podzespołach

krajowych i zagranicznych. Są to maszyny zaprojektowane przez inżynierów polskich.

Ciężkie warunki pozyskiwania złóż metali nieżelaznych (w tym rud miedzi) zmuszają

inżynierów do ciągłego ulepszania ich produktów i stosowania takich rozwiązań

technicznych, żeby te maszyny pracowały jak najdłużej i były jak najmniej awaryjne.

Rynek miedzi jest bardzo konkurencyjny i zmusza kopalnie w różnych krajach świata do

stosowania coraz to nowszych i bardziej zaawansowanych technologii, które

pozwoliłyby prowadzić zyskowną działalność.


9

J.P.: Jakie studia powinniśmy wybrać, aby móc pracować w tak technologicznie zaawansowanych przedsiębiorstwach?

P.G.: Jeżeli chcielibyście projektować maszyny górnicze to na pewno powinniście

zdecydować się na naukę na wydziałach mechanicznych uczelni technicznych, np. AGH.

Na tej uczelni są też wydziały, które kształcą przyszłych górników - są to wydziały

górnicze i wiertnicze. Jestem przekonany, że studia techniczne byłyby dla Was bardzo

ciekawe i interesujące, jeżeli weźmiemy pod uwagę jak ważne dla każdego kraju jest

pozyskiwanie surowców naturalnych.

J.P.: - Czy Dolny Śląsk Pana zdaniem jest szybko rozwijającym się rejonem Polski?

P.G.: - Tak, oczywiście z moich obserwacji związanych z pracą zawodową Dolny Śląsk

jest pod wieloma względami jednym z najszybciej rozwijającym się regionów w Polsce.

Posiada rozbudowaną bazą naukową i dydaktyczną, znakomitych inżynierów, o czym

wspomniałem we wcześniejszej części wywiadu.

J.P.: - Bardzo dziękujemy za poświęcony czas i cenne informacje.

Kończąc i podsumowując niniejszy rozdział z pełnym przekonaniem możemy

stwierdzić, że Dolny Śląsk jest jednym z najszybciej rozwijającym się regionem Polski,

a stosowane tam technologie, myśl techniczna są istotne dla rozwoju całej Polski, co

postaramy się wykazać w czasie naszej obrony.


10

Rozdział II

Technologie Dolnego Śląska – nowoczesność czy archaiczność?

W tej części pracy chcielibyśmy opisać kolejne zagadnienie z dziedziny naszego

tematu. Zadaliśmy sobie pytanie badawcze: ,,Technologie Dolnego Śląska –

nowoczesność czy archaiczność?”. Chcielibyśmy znaleźć na nie odpowiedź.

Elektrownie wiatrowe

Na Dolnym Śląsku rozwijają się technologie

wytwarzające energię elektryczną z odnawialnych

źródeł. Między innymi powstaje coraz więcej

wiatraków. W tabelce przedstawiono średnie dane

techniczne wiatraków:

Po przekroczeniu maksymalnej prędkości wiatru, wiatrak

zostaje wyłączony, aby nie produkował prądu o zbyt dużej

mocy.

Na obozie mieliśmy okazję zwiedzić wiatrak. Dane

dotyczące położenia elektrowni i jej nazwa zostały

zastrzeżone. Należące do niej wiatraki wytwarzają moc aż

3,2 MW każdy.

Moc 2 MW

Wysokość około 130 m

Długość ramienia Około 50 m

Głośność 108 dB

Minimalna prędkość wiatru potrzebna do zasilania

4 m/s

Optymalna prędkość wiatru potrzebna do zasilania

12 m/s

Maksymalna prędkość wiatru potrzebna do zasilania

22 m/s

Fotografia 1 Wnętrze wiatraka, Fot. Jan Kostecki

Fotografia 2 Wiatrak, dane zastrzeżone, Fot. Jan Kostecki


11

Elektrownie wodne

Obecnie największe elektrownie na świecie są napędzane przez siłę wody.

W Polsce można spotkać wiele takich małych elektrowni zasilających dany rejon.

Obecnie większość z nich zostaje przejęta przez ogromne koncerny takie jak Tauron czy

PGE. Elektrownie powstają przeważnie przy tamach lub większych rzekach. Elektrownie

wodne na przykładzie elektrowni w Leśnej, zostały opisane w dalszej części pracy.

KGHM Miedź Legnica

W 1947 i 1951 prof. dr inż. Józef Zwierzycki na podstawie przeprowadzonych

badań odkrył żyłę rudy miedzi. Przez następne kilka lat prowadzono poszukiwania.

Ostatecznie stwierdzono występowanie ogromnej żyły4. Powstała także huta. Nad

złożami miedzi odkryto również złoża soli kamiennej. Na zdjęciu przedstawiono

specjalny zbiornik, w którym mieści się ponad 60 t soli.

Fotografia 3 Zbiornik z solą (widać tylko fragment), Fot. Jan Kostecki

Obecnie kopalnia oraz huta należą do KGHM Polska Miedź. Eksploatują surowce

takie jak miedź, złoto, srebro, sól kamienną czy ren.

Proces wytwarzania miedzi z rudy jest skomplikowanym procesem. Na

zdjęciach przedstawiono próbki po kilku wybranych etapach przeróbki:

4 http://www.kghm.pl/index.dhtml?category_id=259


12

Fotografia 4 SPROSZKOWANA I WBOGACONA RUDA MIEDZI (fot. Jan Kostecki)

Fotografia 5 BRYKIET (fot. Jan Kostecki)

Fotografia 6 MIEDŹ Z ZAWARTOŚCIĄ SIARKI (fot. Jan Kostecki)

Fotografia 7 GOTOWY WYRÓB (fot. Jan Kostecki)


13

Kopalnia w Turowie

Na początku XX w. w miejscowości Turów na Dolnym Śląsku odkryto złoża

węgla brunatnego i już w 1904 roku rozpoczęło się wydobycie. Od tamtej pory złoże

jest eksploatowane metodą odkrywkową. W maju 1937 kopalnię przejęła polska

ekipa5. Obecnie teren prac ma aż 8 km długości, 6 km szerokości i jest głęboki na 220

metrów.

Fotografia 8 Widok na kopalnię Fot. Jan Kostecki

Kiedyś jednak złoże się skończy. Eksperci przewidują, że nastąpi to w roku 2043.

Jak dotąd wydobyto ponad 887 mln ton węgla, w złożu pozostało około 302 mln ton

tego surowca. Docelowo kopalnia ma mieć 240 m głębokości. Powstaje też pytanie, co

stanie się wtedy z tą ogromną dziurą w ziemi. Cała powierzchnia zostanie pokryta

specjalną warstwą ochronną, a następnie zalewana wodą. Taki proces trwa co najmniej

15 lat.

Fotografia 9 Planowany zbiornik wodny Fot. Jan Kostecki

5 http://www.kwbturow.pgegiek.pl/index.php/technologia/charakterystyka-ogolna/


14

Węgiel wydobywany jest za pomocą

ogromnych koparek wieloczerpakowych oraz

zwałowarek. Połączone są one 92-kilometrowym

przenośnikiem taśmowym służącym do transportu

wydobytych surowców.

Fotografia 11 Makieta Kopalni Turów Fot. Jan Kostecki

Koparki wieloczerpakowe

Koparki wieloczerpakowe to ogromne maszyny o wysokości ponad 30 metrów

wydobywające surowce z ziemi. Zasilane są prądem o mocy około kilku tysięcy kW. Są

wstanie poruszać się samodzielnie z prędkością 4 km/h.

Fotografia 10 Centrum dowodzenia kopalnią Fot. Jan Kostecki


15

Fotografia 12 Pracująca w oddali koparka Fot. Jan Kostecki

Ciekawostka Podczas wydobycia surowców metodą odkrywkową, z ziemi wykopuje się nie tylko

węgiel, ale też inne niepotrzebne rzeczy, na przykład gleby czy skały. Z tych usypanych, niepotrzebnych ,,śmieci” powstała góra o objętości 2 mld m3.

Elektrownia Turów

W Bogatyni na Dolnym Śląsku znajduje się Elektrownia Turów połączona bezpośrednio

z kopalnią opisaną powyżej. Jest ona elektrownią cieplną, trzecią co do wielkości

w Polsce. Należy do PGE Energetyki, a wytwarzana w niej energia stanowi 7%

zapotrzebowania całej Polski. Elektrownia została otwarta w 1962 roku i pracuje bez

przerw po dziś.

Fotografia 13 Zdjęcie satelitarne kopalni i Elektrowni Turów

6

Aby wyprodukować energii elektryczną, należy wykonać kilka procesów. Na

samym początku należy dostarczyć do elektrowni paliwo, czyli w tym przypadku węgiel

brunatny. Transportowany jest on na taśmociągach prosto z kopalni. Jest ona oddalona

o około cztery kilometry, jednak od miejsca, z którego węgiel jest transportowany,

6 https://www.google.pl/maps


16

odległość wynosi około jednego kilometra. Obecnie znajduje się tam sześć bloków

energetycznych, jednak w planowana jest już budowa kolejnego7.

Zasada działania

Kotły:

W Elektrowni Turów pracują do rodzaje kotłów: Kocioł OE667 (bloki 1-3) oraz Kocioł

OE700 (bloki 4-6). Poniższa tabela8 porównuje najważniejsze cechy tych dwóch modeli:

- OE667 OE700

Wydatek pary przegrzanej

667 t/h 703,8 t/h

Temp. Pary wylotowej 540°C 565°C

Ciśnienie świeżej pary w kotle

13,7 MPa 16,65 MPa

Sprawność 90% 91%

Ciekawostka Kocioł fluidalny wykorzystywany do produkcji pary wodnej. Wykorzystuje on zjawisko fluidyzacji. W tym procesie powstaje dynamiczna zawiesina zwana złożem fluidalnym, złożona z drobnych cząsteczek ciała stałego wędrujących w strumieniu cieczy lub gazu.

Fluidyzacja ma za zadanie wzmocnienie procesów fizycznych i chemicznych.

Fotografia 14 Widok ogólny maszynowni

9, Fot. Jan Kostecki

7 http://www.elturow.pgegiek.pl/index.php/category/aktualnosci/ 8 http://www.elturow.pgegiek.pl/index.php/technika-i-technologia/urzadzenia-wytworcze/


17

Turbiny

Podobnie jak w przypadku kotłów, w tej elektrowni znajdują się dwa rodzaje

turbin: turbiny 13CK230 (bloki 1-3) oraz turbiny 16K260 (bloki 4-6).

Charakterystyka turbiny na przykładzie 16K260

Turbina zbudowana jest z dwupowłokowych kadłubów oraz części ze spiralnym

wlotem pary. Posiada ona siedem upustów parowych (które zasilają w tym wypadku

cztery podgrzewacze niskiego ciśnienia i dwa podgrzewacze wysokiego ciśnienia) oraz

cztery łożyska nośne.

Generator

We wszystkich blokach Elektrowni Turów zainstalowane są te same generatory

(typ 50WT20H-100). Łączą się one z turbinami za pośrednictwem sztywnego sprzęgła.

Rdzeń generatora (żelazo czynne) oraz wirnik chłodzone są wodorem, zgromadzonym

w hermetycznym stojanie (ciśnienie wynosi 0,55 MPa). Obieg w generatorze

umożliwiają mu dwa wentylatory umieszczone po obu bokach maszyny10. W blokach

1-3 produkowana jest moc czynna 235 MW, a w trzech kolejnych 265 MW. Aby

wyprodukować taką ilość energii trzeba dostarczyć do jednego bloku maksymalnie

60 kg węgla na sekundę. Oczywiście w niżu energii elektrycznej, czyli w momencie,

w którym ludzie nie zużywają tyle prądu, zapotrzebowanie na węgiel nie jest tak

wysokie. Część wyprodukowanej energii wykorzystywana jest również na potrzeby

własne.

Para wodna, której już ponownie nie można wykorzystać, zostaje transportowana do

chłodni kominowej (często mylonej z kominem). Tam zostaje chłodzona i wydostaje się

do atmosfery. Wszystkie pozostałe spaliny i inne niepotrzebne substancje zostają

oczyszczone i wypuszczone do atmosfery wysokimi kominami.

Ciekawostka Budowa ponad stumetrowego komina, trwa zaledwie 50 dni! Przez ten czas prace nie

są przerywane. Do specjalnej ,,formy” wlewany jest ciągle beton, który musi być na tyle szybko zasychający, aby dolna jego część zdążyła zastygnąć i utrzymać ciężar

wyższych warstw. Natomiast górna część nie może zastygnąć do końca, aby beton zdążył się silnie związać z następną wylewką.

9 http://www.elturow.pgegiek.pl/index.php/technika-i-technologia/urzadzenia-wytworcze/ 10 http://www.elturow.pgegiek.pl/index.php/technika-i-technologia/urzadzenia-wytworcze/


18

Podsumowanie

Przez ostatni wiek Dolny Śląsk rozwinął się bardzo pod względem techniki

i zastosowanych technologii. Obecnie na jego terenie znajdują się nie tylko stuletnie

kopalnie czy elektrownie, ale również firmy najnowszej generacji. Swoją siedzibę ma tu

między innymi Google czy IBM.


19

Rozdział III

Czy rozwój technologii Dolnego Śląska przynosi więcej korzyści niż

strat?

Pytanie badawcze, które sobie postawiliśmy z początku wydaje się bardzo

proste do udowodnienia. Technologia to przecież komputery, smartfony, nowoczesne

samochody, fabryki, gry komputerowe. Jednak w miarę zagłębiania się w temat,

w miarę kolejnych wizyt w zakładach produkcyjnych podczas obozu, zaczęły ogarniać

nas coraz większe wątpliwości. Czy rzeczywiście przewaga korzyści jest tak oczywista?

Aby przeanalizować wszystkie za i przeciw, skoncentrowaliśmy się w naszym pytaniu

badawczym na wpływie technologii Dolnego Śląska na rozwój gospodarczy i na

ekosystem.

Wpływ technologii na rozwój gospodarczy regionu.

Dolny Śląsk to przede wszystkim przemysł: KGHM, Elektrownie i Kopalnie Węgla

Brunatnego i wiele innych olbrzymich zakładów przemysłowych. Dzięki nim Dolny Śląsk

stał się na przestrzeni ostatnich lat jednym z najzamożniejszych regionów polski,

o czym świadczy średni dochód na mieszkańca. Po województwie mazowieckim to

drugi wynik.

Fotografia 15 Polska mapa rozwoju 11

11 pl.wikipedia.org/wiki/Dolny_Śląsk


20

Lecz nie zawsze tak było. Region zaczął rozwijać się intensywnie dopiero po

drugiej wojnie światowej. Kluczem do rozwoju był rozwój techniki i nowych

technologii. Najlepiej zilustrować ten sukces, porównując wydobycie węgla brunatnego

w Turowie od momentu uruchomienia wydobycia „odkrywkowego” w 1946 roku

w miejsce „głębinowego”. Podobnie w 1959 roku decyzją ministerstwa przemysłu

ciężkiego stworzono Kombinat Górniczo-Hutniczy Miedzi (KGHM), który miał zająć się

wydobyciem i przetwórstwem miedzi wydobytej z tych złóż. Po 50 latach dzięki

rozwojowi techniki stał się najnowocześniejszym polskim przedsiębiorstwem.

Tak dzięki zaangażowaniu nowych technologii rosło wydobycie węgla

w elektrowni Turów.

Rok Wydobycie w [tys. ton]

Głębinowo Odkrywkowo

1945 40 -

1946 248 1.206

1947 447 4.319

1958 863 6.676

1960 725 8.602

1973 415 38.800

1988 165 73.322

1991 - 69.320

2010 - 56.359


21

A tak rozwój technologii wpłynął na wydobycie miedzi i srebra w kombinacie

KGHM. W 1959 roku KGHM rozpoczynał wydobycie a po pięćdziesięciu latach

produkcja miedzi wynosi tysiące ton.

Fotografia 16 Produkcja miedzi i srebra

12

Jednocześnie następują zmiany w środowisku naturalnym. Jeszcze w 1945 roku

w Turowie wydobywano węgiel starymi metodami następnie zwiększono wydobycie

prawie 60 razy. Podobnie KGHM. Wszystko to dzięki nowym technologiom.

Oddział Kopalni Węgla Brunatnego Turów każdego dnia dostarcza

przenośnikami średnio 32 tys. ton węgla do Elektrowni Turów. Jest to najbardziej

ekonomiczny sposób na dostarczenie paliwa dla elektrowni. Dla porównania: 32 tys.

ton węgla to 16 pociągów towarowych, każdy po 40 wagonów o ładowności 50 ton.

Tak wygląda schemat zasilania węglem elektrowni ze złoża węgla brunatnego.

Poprzez nowe technologie następuje rozwój gospodarczy. Elektrownia Turów

ma moc 1500 MW. Tyle energii wystarcza, aby zaspokoić zapotrzebowanie dla miliona

gospodarstw domowych lub czterech milionów ludzi. Dzięki elektrowni działają szkoły,

szpitale, urzędy, funkcjonują miasta i zakłady przemysłowe. Ludzie mają pracę, mogą

chodzić do szkoły, mogą się leczyć, działa komunikacja. Bez prądu doszłoby do

kompletnego paraliżu. Działanie elektrowni to wielki plus dla gospodarki. 12 biznes.gazetaprawna.pl


22

Fotografia 17 Koparki pracujące przy wydobyciu13

Fotografia 18 Zakłady przemysłowe w Bogatyni14

Miliony ton węgla wydobytego z ziemi na potrzeby elektrowni. Dotychczas

wydobycie osiągnęło 861 milionów ton. Cały węgiel został wykorzystany w elektrowni.

To gigantyczna ilość.

Fotografia 19 Ilość węgla wydobytego od początku działalności kopalni do końca 2010 r.

15

13 bogatynia.fotopolska.eu/341605,foto.html 14 http://bogatynia.fotopolska.eu/341605,foto.html%20%20%20-%20341605


23

Nowe technologie pozwalają też rekultywować zdegradowane tereny

i przywracać im pierwotny charakter.

Fotografia 20 Widok na część zrekultywowaną zwałowiska zewnętrznego

16

Województwo dolnośląskie jest również liderem pod względem

utworzonych na jego obszarze Specjalnych Stref Ekonomicznych. Przedsiębiorstwa

zlokalizowane w tych strefach mają zapewnione ulgi, zwolnienia podatkowe oraz

atrakcyjne, uzbrojone tereny.

Gospodarka to również turystyka, sport i rynek pracy. Rozwój technologii ma

ogromny wpływ na rozwój przedsiębiorstw, a tym samym na udział tych

przedsiębiorstw w rozwoju dyscyplin sportowych. I tak np. misją KGHM jest

sponsorowanie wielu dyscyplin. „Spółka jest profesjonalnym mecenasem sportu

zarówno zawodowego najwyższej klasy, jak i amatorskiego. Wspiera kluby i imprezy

sportowe.”17 Część środków trafia do klubów piłkarskich, ale również sponsoruje

drużyny piłki ręcznej i siatkowej oraz tenisistów - Łukasza Kubota i Michała

Przysiężnego, a także najlepszego polskiego pływaka - Radosława Kawęckiego. „Spółka

15 www.ppwb.org.pl/wb/78/5.php 16 www.ppwb.org.pl/wb/68/7.php 17 http://www.se.pl/wydarzenia/kraj/dolny-slask-dawniej-i-dzis-dzieje-regionu_407655.html


24

wspiera też imprezy sportowe będące wizytówką regionu: Bieg Piastów i Wyścig

Szlakiem Grodów Piastowskich”.18

Turystyka natomiast zaliczana jest do podstawowych gałęzi rozwoju

województwa dolnośląskiego. Uwarunkowania środowiskowe, a także bogactwo

przyrody sprawiają, że region jest chętnie odwiedzany przez turystów.

Charakterystyczne dla Dolnego Śląska są obszary wspaniałych lasów, rozlewiska rzek

z parkami krajobrazowymi, malownicze krajobrazy, a także mnogość historycznych

miast i miasteczek ze wspaniałymi pomnikami kultury oraz nowoczesną infrastrukturą.

„Dolny Śląsk i Wrocław pojawiły się na mapach turystycznych zagranicznych biur

podróży. W 2012 roku poszczególne powiaty w regionie zanotowały od 7 do 11%

wyższą liczbę turystów niż rok wcześniej i liczba ta systematycznie rośnie. Co istotne,

województwo jest znakomicie przygotowane na przyjęcie turystów pod względem

infrastrukturalnym. Rozwinięta sieć dróg, nowoczesny port lotniczy, odrestaurowany

zabytkowy dworzec kolejowy w stolicy regionu oraz znacznie poszerzona

i unowocześniona baza hotelowa, przyczyniają się do postrzegania Dolnego Śląska jako

jednego z ważniejszych punktów na turystycznej mapie Europy. W gminach

południowej części województwa, pełniących funkcje turystyczne, rekreacyjne

i uzdrowiskowe, występuje największa liczba podmiotów gospodarczych w przeliczeniu

na 10 000 mieszkańców.”19

18 http://www.se.pl/wydarzenia/kraj/dolny-slask-dawniej-i-dzis-dzieje-regionu_407655.html 19 Źródło: „Badanie ruchu turystycznego na Dolnym Śląsku w ujęciu powiatowym i subregionalnym wg Aktualizacji Programu Rozwoju Turystyki dla Województwa Dolnośląskiego”, Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Departament Spraw Społecznych, Wydział Turystyki, 2012 r. Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do 2020 r. Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, 2013 r.


25

Fotografia 21 Wrocław, Fot. M. Majta

Fotografia 22 Góry Stołowe, Fot. W. Jurewicz

Jeżeli chodzi o rynek pracy to w województwie dolnośląskim prawie 75% osób

pracuje w sektorze prywatnym. Zatrudnienie w sektorze publicznym w stosunku do

prywatnego wynosi 1:4 (Polska 1:3). W lipcu 2013 roku liczba osób pracujących

w sektorze przedsiębiorstw wynosiła ponad 457 tys., co w skali kraju stanowiło 8 %

osób zatrudnionych. Zgodnie z danymi przedstawionymi przez GUS w lipcu 2013 roku

w województwie dolnośląskim prawie połowa osób pracowała w przemyśle.

„W województwie dolnośląskim przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto

w 2012 roku było niższe niż w kraju. W grudniu 2012 roku przeciętne miesięczne


26

wynagrodzenie brutto w sektorze przedsiębiorstw wynosiło 3 953,82 zł (ponad 920

euro) i wzrosło w stosunku do roku poprzedniego o prawie 100 zł. Dla porównania

przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w gospodarce narodowej wynosiło

3 788,48 zł (ponad 880 euro) i było wyższe w porównaniu z 2011 r. o ponad 100 zł.”20

Pod względem wysokości przeciętnego wynagrodzenia w Polsce, województwo

dolnośląskie w 2012 roku zajęło 3 miejsce wśród wszystkich regionów, po

mazowieckim i śląskim.

Najwyższe przeciętne godzinowe wynagrodzenie brutto w województwie

dolnośląskim w 2012 r.:

informacja i komunikacja - 37,37 zł (8,7 euro) / 1h

energetyka i ciepłownictwo - 37,37 zł (8,7 euro) / 1h

Najniższe przeciętne godzinowe wynagrodzenie brutto w województwie

dolnośląskim w 2012 r.:

przetwórstwo przemysłowe - 24,08 zł (5,6 euro) / 1h

administracja i działalność wspierająca - 17,00 zł (3,9 euro) / 1h

zakwaterowanie i gastronomia - 16,32 zł (3,8 euro) / 1h21

Po przeanalizowaniu zebranego materiału, możemy z całą pewnością stwierdzić, iż

rozwój technologii na Dolnym Śląsku ma ogromny wpływ na rozwój gospodarki

i przyczynia się do rozwoju wielu sfer życia publicznego.

20 Źródło: Randstad Polska, 2013 r., Główny Urząd Statystyczny. 21 Źródło: Randstad Polska, 2013 r., Główny Urząd Statystyczny


27

Jaki wpływ na ekologię ma rozwój przemysłu i techniki (na

przykładzie elektrowni Leśna)?

Jaką ma historię i jaki wpływ wywiera na naturalny ekosystem elektrownia Leśna?

Ankieta

Aby sprawdzić, co sądzą mieszkańcy o wpływie elektrowni wodnych na ekologię

regionów, w których się znajdują, przeprowadziliśmy krótką ankietę wśród

mieszkańców Wrocławia. Z ankiety wynikło, że 90% ankietowanych sądzi, iż wpływ

elektrowni na środowisko jest bardzo zły.

Elektrownia Leśna

Dolny Śląsk dzięki swojemu uwarunkowaniu

topograficznemu ma jedne z najlepszych warunków w Polce,

by budować tu elektrownie. Z tego właśnie powodu tutejszy

krajobraz pełny jest różnych zakładów energetycznych.

Najwięcej należy do kompleksu Tauron - głównego dostawcy

prądu w Polsce. Podczas obozu mieliśmy okazję zwiedzić

jedną z elektrowni – w miejscowości Leśna.

Zapora i elektrownia Leśna znajdują się na rzece

Kwisa, powyżej zapory. Na brzegach wielkiego zbiornika

wodnego oprócz zakładu energetycznego znajdują się liczne

ośrodki wypoczynkowe i sportowo-rekreacyjne. Elektrownia

i zapora w Leśnej są na Dolnym Śląsku i w naszym kraju

najstarszymi obiektami tego typu.

Fotografia 23 Elektrownia Leśna

22

Leśna to pierwsza zawodowa elektrownia wodna w Polsce. Obiekt ten już od

początku swojego istnienia stanowił dzieło techniki. Dzięki spadowi równemu 33 m,

stopniu wody i wkomponowaniu w świat przyrody zapory i jej mechanizmów,

elektrownia awansowała do rangi dobra kultury.

22

http://www.tauron-ekoenergia.pl [...]


28

Fotografia 24 Zapora od strony zbiornika

23

Bezpośrednią przyczyną budowy

zapory była powódź, która w 1897 roku

spustoszyła tereny Dolnego Śląska.

W cztery lata później w ramach programu

ochrony przed powodziami opracowanego

przez Ottona Intzego rozpoczęła się

budowa pierwszego zbiornika. Zaporę tę

budowali najlepsi niemieccy fachowcy,

m.in. prof. Politechniki w Akwizgranie -

Otto Intze.

Fotografia 25 Widok na elektrownie z zapory24

To właśnie on opracował nową instrukcję technologii budowy zapór wodnych

i zmodernizował projekty tych masywnych obiektów. Przeprowadzenie budowy tak

wielkiego obiektu nie było by możliwe bez odpowiedniego zabezpieczenia

finansowego. Francja po zakończeniu wojny francusko- pruskiej zmuszona była oddać

5 mld franków w złocie Prusom w ramach kontrybucji. Ta kwota przerastała wartość

kilkurocznego budżetu pruskiego pastwa. Dzięki temu udało się wybudować obiekt,

który przetrwał i nieraz uchronił tereny Dolnego Śląska razy przed wodnymi żywiołami,

a do tego wykorzystuje wodę i produkuje zieloną (odnawialną) energię.

Fotografia 26 Widok na zaporę z dołu25

23 http://www.tauron-ekoenergia.pl [...] 24 http://www.tauron-ekoenergia.pl [...] 25 http://www.tauron-ekoenergia.pl [...]


29

Budowę elektrowni rozpoczęto w 1905 r. po poszerzeniu wstępnego projektu.

Budynek stanął około 100 m poniżej zapory, a budowano go w latach 1906-1908. Na

początku w elektrowni pracowały cztery turbiny Francisa. Ich liczba zwiększyła się do

sześciu, kiedy w 1908 r. dodano dwie kolejne. Do dziś wyposażenie maszynowni nie

zmieniło się, nadal pracują oryginalne maszyny i wciąż funkcjonują unikatowe

rozwiązania hydrotechniczne.

Fotografia 27 Zapora26

Każdy z turbozespołów składa się z generatora i turbiny oraz wyposażony jest

w koło zamachowe, które stabilizuje jego prace. W elektrowni jest pięć identycznych

turbozespołów, które różnią sie od siebie jedynie rokiem budowy oraz jeden o innych

parametrach. Numer od 1-3 wybudowane były w 1907 roku, a od 4-6 w 1908 roku.

Moc zainstalowana TZ [kW] turbozespołów od 1-5 wynosi 515. Ich turbiny są typu

Francisa, a wytwórstwa Voitha. Moc zainstalowana [kW] wynosi 526, a przełyk

Q [m3/s] 2,75. Moc zainstalowana Turbozespołu numer 6 wynosi tylko 35 Z [kW],

a turbiny 20 [kW]. Jest ona tego samego typu i wytwórcy, a jej przełyk wynosi 0,15

Q [m3/s].

Fotografia 28 Hala maszyn. Turbozespoły od 1-5 z kołami zamachowymi27

26 http://www.tauron-ekoenergia.pl [...] 27 http://www.tauron-ekoenergia.pl [...]


30

Parametry zbiornika i zapory

Km rzeki Kwisa 89+750

Wysokość [m] 45

Długość w koronie [m] 130

Szerokość u podstawy w [m] 38

Szerokość w koronie w [m] 8

Pojemność zbiornika w [mln m3] 15

Powierzchnia zbiornika w [ha] 140 Długość zbiornika [km] 6

Wpływ na środowisko

Budowa takiego obiektu musi stanowić obciążenie dla środowiska naturalnego.

Na obszarze elektrowni działalność człowieka znacznie wpływa na ekologię, szczególnie

z uwagi na zmianę ekologii wód i budowę obiektu. Człowiek próbując polepszyć

warunki swojego życia najczęściej niszczy naturę. Nawet małe elektrownie wodne są

szkodliwe, ponieważ każda z tych budowli potrzebuje budowy piętrzenia

przegradzającego koryto rzeki, a na tym cierpi ekosystem rzeki. Budowa zapory

skutkuje zatrzymaniem migracji ryb, co słusznie wydaje się dość dużym problemem. Na

szczęście natura potrafi się przystosować do prawie każdych warunków, a z pomocą

człowieka przychodzi jej to jeszcze łatwiej. Ryby zagrodzone w dalszej części rzeki

składają swoją ikrę przy i w okolicach zapory. Jednak te ryby, które spróbują przepłynąć

w dół rzeki zginą podczas przepływania przez komorę turbiny. Oczywiście pracownicy

zajmujący się elektrownią jak najbardziej starają się, aby środowisko jak najmniej

ucierpiało. Niestety budowa elektrowni zmienia krajobraz i ekosystem swojego

otoczenia. Na rzece tworzy się zbiornik zawierający wodę stojącą, co skutkuje

rozwijaniem się organizmów, które nigdy wcześniej nie występowały w tych okolicach

i może prowadzić do zaniku rodzimych gatunków. Ponadto kumulacja glonów, które

pobierają tlen może prowadzić do gromadzenia osadów dennych i masowego śnięcia

ryb. Z powodu dużego zbiornika znacznie zwiększa się parowanie, a co za tym idzie

wzrost wilgotności powietrza. Gdy poziom wody w zbiorniku podniesie się może

nastąpić zatopienie nadbrzeżnych siedlisk lęgowych ptaków, innych zwierząt oraz

erozja brzegów, co jest problemem dla organizmów żyjących w tych obszarach.

Największą zaletą jest fakt, że małe elektrownie wodne nie wiążą się ze

spalaniem węgla co oznacza, że nie powodują emisji szkodliwych substancji (gazów),

nie wytwarzają kwaśnych deszczy i w dodatku nie emitują zanieczyszczeń do

środowiska (pyłów). Stanowią one ekologiczne źródło energii, zwane zieloną energią.

Elektrownie wodne cechuje również mała pracochłonność, bo aby je obsłużyć

wystarczy sporadyczny nadzór techniczny. W przypadku uszkodzenia sieci


31

przemysłowej stanowią one awaryjne źródło energii i regulują stosunki wodne

w najbliższej okolicy.

Mogłoby się wydawać, że skoro elektrownia wodna jest taką dużą ingerencją

w świat przyrody będzie ona przynosić wiele kłopotów środowisku. Pierwszy wniosek

jest słuszny, ale tylko w pewnej części, ponieważ po głębszej analizie dowiadujemy się,

że przyroda jest w stanie przystosować się do budowli tego typu, a pozyskiwana

zielona energia wszystkim wychodzi na plus.

Fotografia 1 Zejście do elektrowni Leśna28

28 http://www.tauron-ekoenergia.pl [...]


32

ZAKOŃCZENIE

Podróżując po świecie i Polsce odwiedzamy i poznajemy wiele ciekawych

i zagadkowych miejsc. Często jednak nie zdajemy sobie sprawy, jak wielki wpływ mają

one na nasze i innych ludzi życie.

Do tej pory nasza wiedza dotycząca Dolnego Śląska była bardzo znikoma. Nie

wiedzieliśmy nic o tym regionie, natomiast w tym roku podczas obozu szkolnego

zdobyliśmy wiele ciekawych informacji. Zwiedziliśmy siedzibę jednego z czołowych

producentów miedzi i srebra rafinowanego na świecie - KGHM. Z wielką dokładnością

oglądaliśmy niezwykłą elektrownie Turów i także bardzo urokliwą elektrownie Leśna.

Naszą wiedzę pogłębiali wspaniali przewodnicy, którzy dzielili się z nami wieloma

informacjami podczas fascynujących wycieczek. Oczywiście korzystaliśmy również

z książek i kopalni wiedzy jaką jest Internet. Celem naszej pracy badawczej była

odpowiedź na pytania, które postawiliśmy sobie, aby zgłębić naszą wiedze na dane

tematy dotyczące tego regionu.

Na pytanie dotyczące oddziaływania elektrowni Leśna na ekosystem naturalny, po

odwiedzeniu tego miejsca i po uzyskani dodatkowych informacji od przewodnika

wystarczyło tylko zapisać zdobyte informacje. Opisaliśmy historię, właściwości i wpływ

owej elektrowni na środowisko.

W drugim pytaniu naszej pracy badawczej skupiliśmy się nad wpływem rozwoju

technologicznego i jego pozytywnych oraz negatywnych wpływach na ekonomię. Na

terenach Dolnego Śląska znajduje się wiele złóż miedzi i srebra, przez co funkcjonują

tam między innymi spółka górniczo-hutnicza taka jak KGHM. Opierając się na jej

działalności opisaliśmy stan gospodarki Dolnego Śląska.

W pozostałych pytaniach zdefiniowaliśmy czy technologie używane są bardziej

nowoczesne, czy archaiczne oraz sprawdziliśmy dlaczego region ten tak szybko sie

rozwija.

Im więcej informacji posiadaliśmy na dany temat, tym bardziej widzieliśmy jego

wielkie znaczenie i wpływ na inne dziedziny.

Pomimo różnych trudności, wspólnym wysiłkiem udało nam się doprowadzić nasz

projekt do końca. Jest on efektem naszej wspólnej pracy, a także wsparcia, jakie

uzyskaliśmy od naszego promotora Pana Sławomira Zaczyńskiego.


33

SUMMARY IN ENGLISH

This year we chose the topic ”Dolny Śląsk - the technical traditions vs the

developer of modern technologies”.

Our research questions:

1. Do new technologies bring more benefit or losses?

2. The technologies of Dolny Śląsk - innovative or archaic?

3. Does Dolny Śląsk develop fast comparing to other Polish regions?

Prior to our starting the project, our knowledge of Dolny Śląsk was quite

limited. But this year, thanks to our visiting this region, we have collected an extensive

and very interesting info concerning the region in question. To make our project

possibly most complete, and to present what we have learnt as best as we could, we

have used several different sources of data: books, encyclopedias, and the Internet.

We also prepared a special survey, and took numerous photos.

The main finding of our research is that Dolny Śląsk is one of the fastest

developing regions of Poland. Also, the power plants built in this region are

environmentally friendly, and the modern technologies used in them greatly

contribute to the economic development of the entire region.


34

BIBLIOGRAFIA

1. www.umwd.dolnyslask.pl 2. www.wroclaw.gazeta.pl/wroclaw/ 3. www.kghm.pl/index.dhtml 4. www.kwbturow.pgegiek.pl/ 5. www.google.pl/maps

6. www.elturow.pgegiek.pl/

7. pl.wikipedia.org/

8. www.bogatynia.fotopolska.eu/

9. www.ppwb.org.pl/

10. www.tauron-ekoenergia.pl

11. www.se.pl/

12. Randstad Polska, 2013 r., Główny Urząd Statystyczny

13. „Badanie ruchu turystycznego na Dolnym Śląsku w ujęciu powiatowym i

subregionalnym wg Aktualizacji Programu Rozwoju Turystyki dla Województwa

Dolnośląskiego”, Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego,

Departament Spraw Społecznych, Wydział Turystyki, 2012 r.

14. ,,Farmy wiatrowe; Elektrownie wodne” pod redakcją: Moniki Meinhart-

Burzynskiej, Anny Ciszewska-Swat, Macieja Dudka oraz Roberta

Kuliczkowskiego

http://www.se.pl/

panu sławomirowi zaczyńskiemu, oraz życzliwość w czasie

Documents