I F L AI F L APARIMET MBI PËRKUJDESJEN D H E P Ë R D O R I M I N E MATERIALIT B IBLIOTEKAR

ISBN 9951-13-003-8

Biblioteka Kombëtare dhe Universitare e Kosovës

Prishtinë 2004

Biblioteka Kombëtare dhe Universitare e Kosovës

IFLAParimet mbi Përkujdesjen

dhe Përdorimin e Materialit Bibliotekar

Federata Ndërkombëtare e Asociacioneve dhe InstitucioneveBibliotekare

Programi për Ruajtje dhe Konservim dhe

Këshilli mbi Resurset Bibliotekare dhe i Informacionit

IFLAPARIMET MBI PËRKUJDESJEN

DHE PËRDORIMIN E MATERIALITBIBLIOTEKAR

Hartuar dhe redaktuar nga Edward P. Adcock

Në bashkëpunim me Marie-Thérèse Varlamoff dhe Virginie Kremp

Përktheu:Avni Spahiu

Botues:Biblioteka Kombëtare dhe Universitare e Kosovës

Kryeredaktor i botimeve:Dr. Sali BASHOTA

Këshilli redaktues:Vehbi MIFTARIDrita DEVAMuhamed ÇITAKU

Realizimi kompjuterik:Hekuran REXHEPI

Biblioteka Kombëtare dhe Universitare e Kosovës

Prishtinë 2004

International Preservation IssuesNumër Një

International Preservation Issues (IPI) është njëseri e IFLA-PAC që ka për qëllim të plotësojëinformatorin e PAC-it, International PreservationNews (IPN) me raporte mbi çështje madhore të rua-jtjes.

Edward P. Adcockpunon në Departamentin e Ruajtjes dhe tëKonservimit në Bibliotekën Bodleiane, Oksford.Ai është edhe redaktor i Paper Conversation News,informator që botohet katër herë në vit përInstitutin e Konservimit të Letrës.

Marie-Thérèse VarlamoffËshtë drejtore e IFLA-PAC. Ajo është bibliotekarekryesore në Bibliotekën Kombëtare të Francës.

Virginie Krempështë zyrtare e programeve në IFLA-PAC dheredaktore e International Preservation News, infor-matori i IFLA-PAC.

IFLA-PACBibliothèque nationale de France2, rue Vivienne75084 Paris cedex 02FRANCEhttp://www.nlc-bnc.ca/ifla

dhe

5

Titulli i origjinalit

IFLAPRINCIPLES FOR THECARE AND HANDLINGOF LIBRARY MATERIAL

MIRËNJOHJE

Grupi i Ekspertëve : Laurence Bobis, Direction du Livre et de laLecture, FrancëJeanne-Marie Dureau, Archives de Lyon, FrancëLucie Favier, Archives Nationales, FrancëFrançoise Flieder, Centre de Recherche sur laConservation des Documents Graphiques, FrancëVirginie Kremp, IFLA-PAC International CentreGeorge Mackenzie, International Council onArchivesDominique Morelon, Bibliothèque du Musée del’Homme, FrancëDenis Pallier, Inspection Générale desBibliothèques, FrancëWinston Roberts, IFLA HeadquartersMarie-Lise Tsagouria, Bibliothèque nationale deFranceMarie-Thérèse Varlamoff, IFLA-PAC InternationalCentre

Individë dhe organizata të tjera të kontaktuara:Paul Conway, Yale University Library, SHBAMirjam Foot, British Library, Britani e MadheJacques Grimard, National Archives, KanadaGalina Kislovskaya, Library for Foreign Literature,Rusi, IFLA-PAC – Qendra Rajonale për EvropënLindore dhe Komonuelthi i Shteteve të PavaruraJan Lyall, National Library of Australia, IFLA-PAC – Qendra Rajonale për Azinë Juglindore dhePacifikun Ralph Manning, National Library of Canada dheIFLA Seksioni për Ruajtje dhe Konservim

7

Komisioni mbi Ruajtjen dhe Qasjen Program i Këshillit mbi Resurset Bibliotekare dhetë Informacionit1755 Massachusetts Avenue, NW, Suite 500.Washington, DC 20036USAhttp://www/clir.org

Botuar më 1998 nga Federata Ndërkombëtare eShoqatave dhe Instucioneve Bibliotekare (IFLA) –Programi Core mbi Ruajtjen dhe Konservimin(PAC).

© Copyright 1998 nga IFLA-PAC dhe CPA. Asnjëpjesë e këtij botimi nuk mund të reprodukohet apotranskribohet në çfarëdo forme pa lejën e botuesve.Kërkesa për reprodukim për qëllime jokomerciale,përfshirë përparimin arsimor, studimet private, apohulumtimet, do të miratohet. © 2004 botuar në gjuhën shqipe nga BibliotekaKombëtare dhe Universitare e Kosovës.

6

PËRMBAJTJA

Fjalori ...............................................................10

Parathënie...........................................................18

Hyrje...................................................................23

Planifikimi mbi sigurinë dhe rastet e fatkeqësive..........................................................35

Mjedisi...............................................................50

Materiali tradicional bibliotekar.........................79

Mediat fotografike dhe ato me bazë filmike..........102

Bartësit audio-vizuelë........................................113

Riformatizimi.....................................................124

Bibiliografia.......................................................137

Shtojca I.............................................................145

Ku duhet kërkuar këshillë..................................145

Shtojca II...........................................................149

Standardet..........................................................149

9

Jan Michaels, Biblioteka Kombëtare e KanadasëSherelyn Ogden, Northeast DocumentConservation Center, SHBAAnn Russell, Northeast Document ConservationCenter, SHBARamón Sánchez, Biblioteka Kombëtare e Venezuelës,IFLA-PAC – Qendra Rajonale për Amerikën Latinedhe KaraibetTakao Shimamura, National Diet Library, Japan,IFLA-PAC – Qendra Rajonale për Azinë Qendroredhe LindoreWendy Smith, University of Canberra, AustraliaChristine Ward, New York State Archives andRecords Administration, SHBAJean Whiffin, IFLA Sektori për Ruajtjen dhe kon-servimin, Kanada

Ilustrimet Christopher Clarkson, 31a Stanley Road, Oxford,Oxon OX4 1YQ, UK

8

Lista në fillim përcakton fjalët dhe termet e për-dorura në tekst, që nuk janë gjithmonë siç do tëgjendeshin në fjalorin standard.

AcidNë kimi, një substancë e aftë për formimin e jonevetë hidrogjenit (H + ) me rastin e tretjes në ujë. Acidetmund të dëmtojnë celulozën përmes katalizimit tëhidrolozës. Acidet mund të paraqiten gjatë manifak-turimit, apo mund të jenë të pranishme në lëndën eparë. Acidet mund të paraqiten edhe përmes bartjesnga materiale acidike apo nga ndotja atmosferike.

Acid-free (pa acid)Materialet që kanë një pH prej 7 (neutral) apo mëtë lartë (alkalin).

Acrylics (akriliket) Një material plastik i njohur për transparencën e tij,rezistentë ndaj motit dhe mprehtësisë së ngjyrës.Akrilikët janë të rëndësishëm për ruajtjen për shkaktë rezistencës së tyre ndaj ndryshimeve kimike. Atomund të gjenden në fletëza, filma dhe fletëngjitëserrëshire. Disa emra të njohur firmash për formën efletëzave janë Perspex, Lucite dhe Plexiglas.Fletëza absorbuese e rrezeve ultraviolete përdoretnë preferencë të xhamit për materiale vezulluese tëkornizuara meqë thyhet më vështirë dhe absorbue-sit ultravioletë mbrojnë objektet e kornizuara ngadëmtimi nga rrezet ultra vjollce (UV).

Adhesive tape (Shiriti ngjitës)Material letre, pëlhure apo tjetërfare në formëfletëze me një shtresë ngjitëse. Ngjitësi aktivizohetzakonisht me anë të shtypjes apo me anë të

11

bërësi kryesor i shumë fabrikuesve të produkteve tëfijeve, si letra, dërrasa, pambuku dhe pëlhura. Bimëttradicionale perëndimore për prodhimin e celulozësishin pambuku dhe lini. Druri ka qenë burim kryesori bërjes së fijeve të letrës që nga viti 1850.

Chemical stability (Stabiliteti kimik)Vështirë i dekompozuar, apo kimikisht i modifikuar.Kjo është një veçori e dëshirueshme për materialet epërdorura në ruajtjen, pasi që kjo sugjeron një aftësipër t’i rezistuar degradimit kimik, siç është përke-qësimi i letrës në kohë dhe/apo ekspozimi në kushtetë ndryshme gjatë përdorimit apo deponimit.Nganjëherë përshkruhet si kimikisht ‘inerte’.

Conservation (Konservimi)Praktika të veçanta që ndërmerren për të ngadalë-suar përkeqësimin dhe për të zgjatur jetën e njëobjekti me anë të ndërhyrjes së drejtpërdrejtë nëpërbërjen e tij fizike apo kimike. Shembuj do tëishin riparimet e mbulesave apo të letrës deacidi-fikuese.

Encapsulation (kapsulimi/mbulimi)Një formë e mbulesës mbrojtëse për letër dheobjekte të tjera të rrafshta. Ajo bëhet ashtu që ven-dos artikullin midis dy fletëve (apo një flete një-palëshe) të filmit të pastër plastik (rëndom polies-teri) që pastaj mbyllet në të katër skajet. Një fletëletre a kartoni zbutës nganjëherë përdoret si përfor-cues.

Foxing (Foksimi)Zakonisht, njollat me ngjyrë ndryshku në letër.

13

aplikimit të të nxemjes apo ujit. Shiritat endjeshëm ndaj shtypjes apo ‘ngjitjes’ nuk duhetpërdorur për materiale që dedikohen për ruajtjeafatgjate, pasiqë ngjitësi degradohet dhe zverdhet,kështu që mbeturinat ngjitëse mund të bëhen tëpamundshme për t’i hequr.

AlkaliNë kimi, një substancë e aftë për formimin e jon-eve të hidroksilit (OH – ) me rastin e tretjes në ujë.Përbërësit e alkalinit mund t’u shtohen materialevepër të neutralizuar acidet apo si rezervë alkalineapo si zbutës me qëllim të kundërveprimit ndajacideve, që mund të formohen në të ardhmen.

Archival quality (Cilësia arkivore)Një term jopreciz që sugjeron se një material, pro-dukt, apo proces është i qëndrueshëm dhe/osekmikisht stabil, që ka një jetë të gjatë dhe prandajmund të përdoret për qëllime të ruajtjes. Fraza nukështë kuantifikuese; nuk ka ndonjë standard qëpërshkruan se sa do të zgjasë një material‘arkivor’. Fjala permanent përdoret nganjëherëpër të përshkruar të njëjtën gjë.

Brittle (Brishtësia)Veti apo gjendje që shkakton dështimin e materi-alit kur të thyhet apo palohet. Letra thuhet të jetë ebrishtë kur një skaj nuk i qëndron palime të plotatë dyfishta.

Buffer/buffering (Zbutës) – shih alkaliCeluloza Kimikisht, një karbohidrat kompleks. Përbërësi krye-sor i mureve të qelisë së bimëve dhe rrjedhimisht për-

12

Medium/mediaMateriali për të cilin është shënuar informacioni.Nganjëherë kjo i referohet materialit aktual të për-dorur për të rekorduar imazhin.

MykuSporet e fungit që shndërrohen në myk apo kërpud-hë (një lloj tjetër fungusi) janë gjithnjë prezente nëajër dhe në objekte; ato presin vetëm për kushte tëlagështisë dhe temperaturë për të mbirë, rritur dheriprodhuar. Myku shkakton njollim dhe dobësim tëpjesës më të madhe të materialit bibliotekar.

Oksidimi Çdo reagim që ka të bëjë me humbjen e elektron-eve nga një atom (oksigjeni nuk është e thënë tëjetë i pranishëm). Kur celuloza oksidohet formohetnjë acid, i cili katalizon hidrolizën. Kur materialetpolimerike, si ngjitësit dhe plastika oksidohen, atopësojnë një ndryshim kimik që çon deri tek zvetni-mi dhe dikolorizimi. Oksidimi mund të shkaktohetnga papastërtitë e pranishme në apo pranë materi-alit apo nga ndotës atmosferikë.

PastaNjë ngjitës i bërë nga amidoni apo mielli i orizitapo grurit.

PermanentShih po ashtu arkivor. Letër permanente është ajoqë i takon një standardi të njohur. Ajo duhet të mosketë acid dhe të jetë rezistente ndaj ndryshimevekimike dhe fizike në një shkallë më të lartë seç’është e rëndomtë për letra të tjera.

pHNë kimi, pH është masë e koncentrimit të joneve

15

HVACShkurtesë për sistemin për ngrohje (heating), ven-tilim (ventilating), dhe kondicionim të ajrit (airconditioning).

Hidroliza Dekompozimi i përbërësve organikë me ujë.Reagimi i degradimit dobëson apo thyen lidhësetmolekulare, prandaj kjo çon në zvetnim apodekolorizim.

Interleaving (Shtresimi)Praktika e përdorimit të fletëve të letrës apo të mate-rialeve të tjera në artikuj të veçantë. Letra e zbuturme alkalin rekomandohet shpesh që të vihet midismaterialeve acidore për të penguar bartjen e acidit.

Lignini Një komponent i mureve qelizore të bimëvedrurore bashkë me celulozën. Lignini është nëmasë të madhe përgjegjës për fortësinë dhe butës-inë e bimëve, por prania e tij në letër dhe kartonbesohet se i kontribuon degradimit kimik. Mund tëketë sasi të mëdha të ligninit në masën e butë tëdrurit. Ai nuk hiqet në prodhimin e masës së butëmekanike të drurit, por mund të hiqet në mënyrëoptimale me përdorimin e proceseve kimike.

LuxNjësia e matjes së intensitetit të ndriçimit (1 lux =1 lumen për metër katror). Kur të merren parasyshnivelet e lehta që janë të përshtatshme për të lexuardhe punuar dhe që nuk dëmtojnë materialin bib-liotekar, atëherë më me rëndësi është që të kuan-tifikohet drita që bjen mbi një objekt dhe joenergjia (vatazhi) që gjeneron një poçë drite.

14

Polivinilkloridi Plastik zakonisht i shkurtuar si PVC, apo ngan-jëherë edhe si ‘vinil’. Jo aq kimikisht stabil saplastikët e tjerë. Ai mund të emitojë përbërësacidikë që dëmtojnë materialin celuloid. Kemikaletë shtuara të qaujtuara plasticizerë përdoren poashtu për t’i bërë PVC-të më fleksibilë. Ato poashtu dëmtojnë materialin bibliotekar.

RuajtjaPërfshinë të gjitha konsideratat menaxheriale dhefinanciare, përfshirë kushtet e deponimit dhe tëakomodimit, nivelet e stafit, ecuritë, teknikat dhemetodat e përdorura në ruajtjen e materialit bib-liotekar dhe arkivor dhe informacionin që përmba-jnë ato.

Pressure-sensitive tape (shirit i ndjeshëm ndajshtypjes) – shih shiriti ngjitës

Termohigrografi Një instrument mekanik apo elektronik që shënontemperaturën dhe lagështinë relative. Nganjëherëquhet edhe higrotermograf.

Ultraviolet (UV)Rrezatim manjetik me një gjatësi më të shkurtërvalësh dhe energji më të lartë se drita e dukshme,pjesë e së cilës është zakonisht. Ultravioletja ështëe dëmshme për objkete bibliotekare, arkivore, dhemuzeale. Heqja e UV-së mund të reduktojëshkallën e përkeqësimit. Disa fletëza akrilike përf-shijnë kemikale të filtrimit të UV-së.

17

hidrogjenit në tretje, që shprehin aciditet apo alka-linitet. Materialet me deponi zbutëse alkaline qëpërdoren në biblioteka dhe arkiva kanë tipikishtnjë pH mbi 7 dhe nën 9.

Photochemical degradation (Degradimi fotokimik)Dëmi apo ndryshimi i shkaktuar apo i shtuar ngaekspozimi në dritë.

Poliesteri Emri i zakonshëm për tereftalatin polietilen plastik.Karakteristikat e tij janë transparenca, mungesa engjyrës, fortësia e lartë elastike dhe stabiliteti kimik(kur bëhet pa mbështjellje apo shtesa). Të përdoruranë formë fletëza apo në formë filmi për të bërë fold-erë, kapsulime, mbulesa librash dhe shirita ngjitës.Ndër emra të firmave janë Mylar dhe Melinex.

Polietileni Në formën e tij të pastër, një material kimikisht sta-bil plastik. I përdorur në formë të filmit për të bërëmëngë për materiale fotografike dhe përdorime tëtjera. Një alternativë më e lirë ndaj filmit poliester.

PolimeriNjë material i bërë nga një sërë njësishë më tëvogla (monomerë), që mund të jenë relativisht tëthjeshta, siç është eteni (njësia e polietilenit), aporelativisht kompleks, siç është akriliki.

PolipropileniNë formën e vet të pastër, një material kimikisht sta-bil kimik. I përdorur në formë filmi për të bërëmëngë për material fotografik dhe përdorime të tjera.

16

një dokument konciz që përqendrohet në ele-mentet kyçe të ruajtjes, të cilat mund t’i përvetë-sojnë bibliotekat për t’u përkujdesur për kolek-sionet e tyre. Qendra Ndërkombëtare IFLA-PACdëshiron të falënderojë Këshilli për ResurseBibliotekare dhe Informative, sidomos DeannaMarcum, Hans Rütimann, Maxine Sitts dheKathlin Smith për mbështetjen dhe këshillat etyre dhe për besimin me këtë botim. ‘Parimet mbi ruajtjen dhe konservimin e materi-aleve bibliotekare’ është në dispozicion edhe nëueb-sajtin e CLIR-së: <http://www.clir.org> andthe IFLA website: <http://nlc-bnc.ca/ifla>. IFLAmëton të publikojë edicione të tjera, sipas nevo-jës.

QëllimetKy dokument është një hyrje e përgjithshme nëpërkujdesjen dhe përdorimin e materialit bib-liotekar për individë dhe institucione me njohuritë vogla apo pa fare njohuri në ruajtjen. Kjo nukofron një list gjithëpërfshirëse të metodave dhepraktikave të detajizuara, por sjell informacionbazë për të asistuar bibliotekat në krijimin e njëqëndrimi të përgjegjshëm në përkujdesjen përkoleksionet e tyre. Rreziqet për koleksionetshpesh janë të njohura, por bibliotekarët shpeshnuk i theksojnë zëshëm pasojat e injorimit të rrez-iqeve. ‘Parimet e IFLA-s për përkujdesjen dhepërdorimin e materialeve bibliotekare’, janë bërëkështu me qëllim të inkurajimit të atyre që janëpërgjegjës për t’u ballafaquar me këto pasoja dheqë, së bashku me ekspertë shkencorë dhe teknikë,të bëjnë formulimin e një politike pozitive për tëardhmen e materialeve në koleksionet e tyre.

19

PARATHËNIE

SfondiIFLA e ka për detyrë të inkurajojë pranimin dhepërhapjen, përmes kanaleve të saj, të parimeveprofesionale të administrimit të ruajtjes dhe kon-servimit. ‘Parimet mbi ruajtjen dhe konservimin e materi-aleve bibliotekare’ u botua për herë të parë nëIFLA Journal, 5 (1979), f. 292–300. Ajo u revid-ua dhe zgjerua nga J. M. Dureau dhe D. W. G.Clements, nga Seksioni i IFLA-s mbiKonservimin dhe u botua nga Selia e IFLA-s më1986 si Raport Profesional nr.8. Që nga viti1994, Federata Ndërkombëtare e Shoqatave dheInstitucioneve Bibliotekare të Programit Corembi Ruajtjen dhe Konservimin (IFLA-PAC) kandërmarrë një sondazg në mesin e specialistëvetë ruajtjes nga një kornizë e gjerë institucioneshdhe organizatash (bibliotekarë, arkivistë, ICA,IFLA-PAC, Seksionit të IFLA-s mbi ruajtjen) përtë përmbledhur komentet me qëllim të plotësimittë dokumentit të vitit 1986. Gjatë dymbëdhjetëvjetëve të fundit, janë botuar artikuj dhe librambi një numër të madh temash të ndryshme qëbartin tani me vete ruajtjen dhe konservimin ematerialeve bibliotekare. Për më tepër, ruajtjadhe konservimi kanë lëshuar bazë edhe vetë, derinë njëfarë mase, në profesionin bibliotekar.Megjithëkëtë, ka ende shumë biblioteka nëmbarë botën që kanë nevojë për udhëzim nëkërkim të koleksioneve të tyre. Prandaj, derisapërgatitej revidimi i edicionit të vitit 1986,‘Parimet për ruajtjen dhe konservimin e materi-aleve bibliotekare’, IFLA-PAC vendosi të bënte

18

Library Collections & Technical Services, 1993.Giovannini, Andrea. De Tutela Librorum.Geneva: Les Editions Institut d’EtudesSociales, 1995.Harvey, D. Ross. Preservation in Libraries –Principles, Strategies and Practices forLibrarians. London: Boëker-Saur, 1993.Ogden, Sherelyn (ed.) Preservation of Libraryand Archival Materials. Andover, MA:Northeast Document Conservation Center,revised 1996.Reed-Scott, Jutta, ed. Preservation PlanningProgram. Washington, DC: Associationof Research Libraries, 1993.Ritzenthaler, Mary Lynn. Preserving Archivesand Manuscripts. Chicago: Society ofAmerican Archivists, 1993.

Fjala ‘ruajtje’ shpesh definohet si diçka që përf-shinë të gjithë materialin menaxherial, financiardhe konsideratat e stafit të domosdoshëm përruajtjen e koleksioneve bibliotekare. Mirëpo, nëkëtë dokument, ruajtje do të thotë në veçantiofrim i një niveli të duhur të sigurisë, kontrollitmjedisor, deponimit, përkujdesjes dhe përdorim-it, që do të pengojë përkeqësime të mëtutjeshmekimike dhe që do të mbrojë materialin bib-liotekar nga dëmi fizik.‘Konservimi’ i materialit bibliotekar është lënëjashtë me qëllim. Derisa shumë opcione të ruajt-jes mund të implementohen nga një staf joprofe-sionist, konservimi mund të bëhet vetëm ngaprofesionistë të trajnuar të pajisur me mjete dhemateriale përkatëse. Konservimi është po ashtunjë punë shumë intensive dhe e shtrenjtë, të cilën

21

Në rend të parë, ky publikim ka për qëllim: • të ekspozojë rrezikshmërinë e materialit bib-

liotekar • të avansojë njohurinë lidhur me vazhdimësinë

dhe qëndrueshmërinë e materialit bibliotekar • të inkurajojë përkujdesjen dhe përdorimin e

duhur të materialit bibliotekar • të ndihmojë stafin bibliotekar në kërkim të

zgjidhjeve të problemeve të ruajtjes • të inkurajojë linja të qarta komunikimi midis

drejtuesëve të bibliotekave, drejtuesëve të ndërtesavedhe stafit të ruajtjes dhe të bibliotekave, në mënyrëqë të gjithë të interesuarit të punojnë së bashku drejtruajtjes së përmbajtjeve të bibliotekave.

Shënim i BotuesitDuhet vënë në pah se ky publikim nuk mund tëpërdoret i veçuar. Ai është hartuar nga shumëburime, disa prej të cilave janë dhënë nëBibliografi. Një dokument kaq i shkurtër mundtë shërbejë vetëm si një hyrje për tema të shumtaqë bart përkudjesja dhe përdorimi i materialevebibliotekare. Prandaj, rekomandohet që lëxuesittë vazhdojnë të njihen me librat e shënuara mëposhtë, që përfshijnë edhe biografi gjithëpërf-shirëse mbi tema, të cilat ky botim i mbulon për-cipërisht.

DePew, John N. A Library, Media, and ArchivalPreservation Handbook. SantaBarbara, CA: ABC-CLIO, 1991.Fox, Lisa L., Don K. Thompson, and Joan tenHoor (eds. and comp.) A CoreCollection in Preservation. Chicago: AmericanLibrary Association, Association for

20

HYRJE

Cilat janë rreziqet kryesore të materialit bibliotekar? • Natyra e vetë materialit• Fatkeqësitë natyrore dhe të shkaktuara nga njeriu• Mjedisi në të cilin mbahet ai• Mënyra e përdorimit të materialit

Koleksionet tradicionale bibliotekare përmbajnënjë mori materialesh organike, përfshirë letrën,pëlhurën, lëkurën e kafshëve dhe ngjitës.Substanca të tilla organike kalojnë nëpër një pro-ces vjetërsimi të pashmangshëm natyror. Derisamund të merren masa për të ngadalësuar këtëpërkeqësim me anë të përdorimit të kujdesshëmdhe me anë të sigurimit të një mjedisi të kënd-shëm, është e pamundur që ai të ndalet tërësisht. Stabiliteti kimik dhe fizik i materialit bibliotekarvaret po ashtu edhe nga cilësia dhe përpunimi iprodukteve të papërpunuara që përdoren në mani-fakturimin e tyre së bashku me disejnin dhe ndër-timin e artifaktit përfundimtar. Gjatë shekujve, presioni që vjen nga prodhimimasiv ka reduktuar cilësinë e materialit që arrinënë biblioteka. Një pjesë e madhe e mallrave tëmanifakturuara pas vitit 1850 janë dukshëmacidike, të brishta dhe do të vetëshkatërrohen mekohë. Metodat e lidhjes janë shkurtuar për hir tëautomatizimit dhe shumë blloqe tekstesh tani mba-hen të lidhura vetëm me ngjitës. Në fakt, të gjithalibrat dhe, në veçanti lidhjet e lëkurës, janë shumëmë pak të ndjeshme ndaj dëmit nga ç’farë mendo-jnë shumica e njerëzve. Mediat moderne, si mikro-filmat, disqet optike dhe manjetike, formatet digji-tale, fotografitë dhe mediat audio dhe vizuele kanë

23

kanë llogari ta bëjnë pak institucione në mbarëbotën. Prandaj, ky dokument përqëndrohet vetëmnë masat që mund t’i marrin shumica e bib-liotekave për të penguar dhe ngadalësuarshkallën e përkeqësimit të koleksioneve të tyre.

22

mbështetur dhe inkurajuar nga niveli më i lartë ederi te ai më i ulët në bibliotekë.Ata që janë përgjegjës për menaxhimin e bib-liotekës dhe të mirëmbjatjes së fasadës së brend-shme dhe të jashtme të ndërtesës duhet të lidhenngushtë me ata që janë përgjegjës për mirëmbajt-jen e koleksioneve. Për shembull, nëse janë ndarëparatë për përçues të ndriçimit të ndërtesës, atëherëduhet shfrytëzuar këtë rast për t’u siguruar që jovetëm të bëhet një ndriçim që kursen energji, porqë edhe që ai t’i plotësojë kërkesat e ndriçimit rua-jtes. Me rastin e instalimit apo zëvendësimit tëgypave, të gjithë ata që janë të angazhuar duhetpunuar drejt reduktimit të rreziqeve ndaj kolek-sioneve dhe jo që ato të shtohen duke i kaluargypat përmes vendeve ku është i pranishëm mate-riali bibliotekar. Në raste të tilla, kyç është komu-nikimi i qartë. Nevojat e ruajtjes së një biblioteke duhet marrëparasysh në pajtim me klimën shoqërore dhe poli-tike në të cilën vepron organizata. Qëllimi i organi-zatës, procedurat e koleksionimit dhe resurset nëdispozicion duhet marrë parasysh gjithashtu.Rrjedhimisht, procedurat e ruajtjes duhet bërë nëkonsultim me departamente të ndryshme, për këtoarsye: • Seksionet e pranimit dhe të koleksionimit të një

biblioteke duhet të jenë të përgatitura për të blerëkopje të materialit shumë të përdorur, si vepra ref-erence, në rastet kur kostoja e riparimit të këtyreartikujve është më e madhe se sa ajo ezëvendësimit të tyre. Është gjithashtu e domos-doshme të bëhet llogaritja, nëse kopjet surogate(dmth. versionet në mikrofilm apo elektronike dhemakinat për leximin e tyre) janë më ekonomikedhe më efektive për të siguruar qasje për materiale

2524

që të gjitha probleme qenësore të ruajtjes dheduhet deponuar dhe përdorur me kujdes, nëse nukduam që ato të prishen para kohës. Është rëndomvështirë të pranohet që një masë e madhe e materi-alit bibliotekar po arrinë mbarimin e jetës së vetnatyrore dhe se disa vite të pakta që u kanë mbeturmund të zgjaten vetëm me anë të përdorimit dhedepozitimit të kujdesshëm.

Përse të ruhet?• Lloji i bibliotekës dhe si shfrytëzohet ajo reflek-

tojnë nevojat e ruajtjes së koleksioneve të saj.Kërkesat e ruajtjes së bibliotekave lokale publikehuazuese janë, s’do mend, ndryshe nga një bib-liotekë kombëtare. Mirëpo, që të dyja janë tëobliguara të ruajnë qasjen e koleksioneve të tyre,qoftë për disa vite qoftë për kohë të pacaktuar.

• Ekonomikisht, bibliotekat nuk kanë llogari tëlejojnë që pasuritë e tyre të prishen para kohës.Zëvendësimi i materialit bibliotekar, edhe kurështë i mundur, është i shtrenjtë. Ruajtja ka senstë mirë ekonomik.

• Nuk mund të parashikohet lehtë se çfarë do tëjetë interesi i hulumtuesve në të ardhmen. Ruajtjai koleksioneve aktuale është mënyra më e mirëpër t’u shërbyer shfrytëzuesëve të ardhshëm.

• Stafi i përgjegjshëm dhe profesional bibliotekarduhet të jetë i përkushtuar në përkudesjen dheruajtja e materialit me të cilin punojnë.

Kush është përgjegjës?Secili është përgjegjës. Derisa specialistët e ruajt-jes dhe të konservimit mund të japin këshilla, ështëdetyrë e stafit të bibliotekës, që nga kreu i bib-liotekës e poshtë, për të ruajtur mirëmbajtjen epasurive të tyre. Masat e ruajtjes duhet miratuar,

më mirë problemet e ruajtjes. Bibliotekarët, stafibibliotekar i të gjitha niveleve dhe studentët ebibliotekarisë duhet të jenë të njohur me rëndës-inë e ruajtjes në kuadër të funksionit dhe poli-tikës së bibliotekës.

Ku duhet filluar?Pjesë e procesit të formulimit të politikës së ruajt-jes është të definojë nëse dhe deri në ç’masë do tëpranojë dhe ruajë materialin. Nuk mund të ketëpërcaktime të përgjithshme për biblioteka lidhurme atë se cilat materiale mund të zgjedhen përpërvetësim dhe ruajtjes së ardhshme; kjo do tëvaret nga secila bibliotekë individuale dhe ngapolitika e saj. Mirëpo, Bibliotekat kombëtare dherajonale duhet të bashkëpunojnë në atë se çfarëduhet të ruajnë dhe të ruajnë.Për të qenë në gjendje për t’u përkujdesur përpasurinë e vet, biblioteka duhet të bëjë njëvlerësim të sinqertë të gjendjes fizike të institu-cionit, koleksioneve dhe kërkesave për ruajtjen etyre. Për më tepër, për t’u përkujdesur për kolek-sionet me një buxhet të kufizuar dhe mjete tëkufizuara është me rëndësi që vendimet të merrennë bazë të qartë dhe racionale. Një vlerësim i tillëmund të bëhet nga brenda, nga vetë biblioteka aponga konsultantë të pavarur, me ekspertizë të dësh-muar – që të dyja kanë përparësitë dhe mangësitë eveta. Konsultantët janë të shtrenjtë dhe i marrinshumë kohë stafit. Mirëpo, vlerësimi i fundit duhettë hedh në shesh gjendjen reale të fakteve. Njëvlerësim i brendshëm mbase do të jetë më i lirë,por ai mund të ndikohet nga politika e stafit. Përfat të keq, është gjithashtu më lehtë të pranohenrekomandimet nga ndonjë trup nga jashtë sesa ngabrenda.

27

shumë të përdorura nga ç’është kopja ‘e fortë’. • Duhet arritur pajtim lidhur me një politikë të kata-

logimit dhe veprimtarisë së krijimit të shënimevetë bibliotekave bashkë me shërbimet e lexuesvepër t’i orientuar shfrytëzuesit më shumë në për-dorim të surogateve dhe jo të origjinaleve dhekopjeve më të ruajtura.

• Departmentet duhet të planifikojnë akomodimetë mjaftueshme, me cilësi të mirë për marrjen ematerialeve.

• Stafi i sallës së leximit duhet të jetë i informuarlidhur me çfarëdo kufizimi që ka të bëjë me për-dorimin e materialeve origjinale dhe kufizimevetë fotokopjimit.

• Duhet siguruar resurse për trajnimin e stafit lid-hur me sigurinë për veten dhe materialin bib-liotekar, mbi atë se si duhet përdorur materialinbibliotekar në mënyrë të drejtë dhe se cila ështëmënyra më e mirë për ta kaluar këtë njohuri tekshfrytëzuesit.

• Duhet hartuar një politikë ekspozimi e cila sig-uron që artikujt nuk do të dëmtohen sa do të jenënë ekspozitë, qoftë në bibliotekë qoftë në huazimtë institucioneve të tjera. Bibliotekarët dhe stafi ikonservimit duhet të pajtohen nëse artikujt janënë gjendje për t’u ekspozuar. Duhet siguruarmbështetje dhe siguri adekuate, si dhe kushteambientore të përshtatshme për materialin qëekspozohet.

• Stafi i ruajtjes dhe ata që janë përgjegjës përkoleksionet, pa marrë parasysh nivelin e tyre tëpërvojës, duhet të kenë jo vetëm njohuri teknikedhe shkencore, por duhet të jenë të njohur edheme historinë e koleksioneve, materialin me tëcilin janë bërë dhe me përmbajtjen e doku-menteve – për të qenë në gjendje për të kuptuar

26

Me rastin e blerjes sëmaterialit që ështëdëmtuar, kostoja eriparimit të tij duhetmarrë në konsideratëdhe resurset e duhuraduhet të sigurohen.

Pyetjet dhe përgjigjet e shkurtra janë kyçe për njësondazh të suksesshëm. Qëllimet e katër son-dazheve që do të ndihmojnë në formimin e bazëssë vlerësimit janë dhënë të rezymuara më poshtë.

Ndërtimi: për të identifikuar çdo rrezik për sigur-inë dhe mjedisin që paraqet vendndodhja e institu-cionit; për të përshkruar historinë dhe përdorimin endërtesave; dhe për të siguruar gjendjen e struk-turës së jashtme dhe të brendshme në ndërtesave.

Gatishmëria dhe reagimi ndaj fatkeqësive: përtë përshkruar rreziqet e mundshme – të shkaktuaranga njerdsiu – ndaj ndërtesave dhe koleksioneve;për të rishikuar masat aktuale të përkujdesjes ndajkëtyre rreziqeve; dhe për të shqyrtuar gatishmërinëdhe planet e reagimit ndaj fatkeqësive.

Mjedisi: për të raportuar mbi atë se cilat masamjedisore janë me vend për të ruajtur koleksionet;cilat janë pikat e mira dhe të këqija të këtyremasave; dhe kush është përgjegjës për mirëmbajt-jen e tyre.

Koleksioni: për të siguruar gjendjen aktuale tëkoleksionit dhe për të identifikuar problemet emundshme. Përshkrimi i llojit dhe sasisë së artiku-jve në koleksione do të ndihmojë në krijimin e njëpasqyre të pasurisë së bibliotekës (për shembull,300 fotografi, 2,000 libra apo si ‘metra lineare’ –10 linear metra të kutive të dorëshkrimeve) dhevjetërsia e tyre (për shembull: 10,000 libra para-1850s; 20,000 libra 1850–1900; 500,000libra 1900 deri më sot). Pika të tjera që duhet mbu-luar janë:

29

Një ndërmarrje e tillë duhet të jetë përpjekje e për-bashkët e të gjitha departamenteve dhe tëmbështetet nga niveli më i lartë. Një vlerësim paautoritet ka gjasë të jetë i paefekshëm. Raportifinal është s’do mend kritik kundruall çdo suksesitë sondazhit të ‘nevojave’. Ai duhet të identifikojëqartë rreziqet për koleksionet dhe të jetë realist nëpropozimet e veta.

Si duhet filluar?Është me rëndësi që të kihet një ide të qartë mbiobjektivat e studimit para fillimit të hulumtimit tëgjendjes së institucionit dhe koleksioneve të tij.Hollësitë rreth politikave, operacionet dhe proce-durat mund të gjenden në dokumente të shkruara,burimet më të shpeshta do të jenë përmes intervis-tave me stafin bibliotekar të të gjitha niveleve,observimet se si ruhet dhe përdoret materiali ngastafi dhe nga shfrytëzuesit, si dhe vlerësimi i rrez-iqeve në ndërtesa dhe koleksione. Identifikimi i rreziqeve të mëdha dhe imediate përpasurinë e bibliotekës apo për koleksione të veçan-ta duhet të jenë preokupimet kryesore. Rreziqe tëtilla do të ndryshojnë për institucione të ndryshme,nga ripërtëritja e sistemit të zjarrit dhe hetimit tëtymit, përmes vendosjes së një progarmi të inte-gruar të menaxhimit të kafshëve brejtëse. Deri teklëvizja e një koleksioni të rëndësishëm tëfotografive në një pjesë me ambient më stabil. Sondazhet janë mjete themelore për zhvillimin epolitikës së ruajtjes së një biblioteke. Mirëpo,derisa ato duhet të jenë gjithëpërfshirëse, ato nukkanë nevojë të jenë me çdo kusht të detajizuara.Sondazhet shpesh rezultojnë në grumbullim tëtepër të sasisë informative, e cila më vonë bëhet evështirë për t’u vënë në rregull dhe analizuar.

28

• përmirësimit të deponimit dhe përdorimit tëkoleksioneve.

Një selektivitet i tillë duhet të jetë pjesë eksplicitee politikës së bibliotekës po që se duam qëpërgjegjësitë ndaj shfrytëzuesve të ardhshëm tëmerren ashtu si duhet. Është me rëndësi të kupto-het se selektiviteti nuk do të thotë të pengojë mira-timin e një qasjeje të plotë të përkujdesjes përkoleksionet e bibliotekës. I tërë materiali bib-liotekar mund të mos ketë nevojë për vëmendje tëveçantë në aspektin e paketimit apo të deponimitnë kushte të caktuara mjedisore, por që të gjithaduhet të ruhen nga fatkeqësitë e shkaktuara nganjeriu dhe ato natyrore, vjedhja apo gjymtimi, ngasulmi i minjve dhe myku dhe nga praktikat e dobë-ta të përdorimit.Zakonisht, përzgjedhja e materialit për procese tëveçanta të ruajtjes, siç është formatizimi apo pake-timi mbështetet në logjikën e shëndoshë. Paketimii një koleksioni që është në gjendje të mirë dhe qënuk është përdorur më parë para përkudesjes përnjë koleksion që është në gjendje të keqe dhe qëështë stërpërdorur nuk është logjikë e shëndoshë;nuk është as reformatizimi i një materiali që ështëriformatizuar nga një institucion diku tjetër.

Cilat janë ndërlikimet financiare? Pothuajse gjithmonë, sasia e informacionit që gjen-det në biblioteka është më e madhe sesa resursetnë dispozicion për përmbushjen e objektivave mesukses të plotë. Nuk është dhe kurrë nuk ka qenë emundur të ruhet çdo gjë. Përkushtimi për ruajtje tëpacaktuar apo të përhershme kërkon shpenzime tëkonsiderueshme financiare lidhur me akomodimin,kushte të veçanta të deponimit dhe mbase edhe për

31

• Cila është gjendja e përgjithshme e koleksioneve?• Cilat koleksione janë posaçërisht në gjendje të

keqe?• Cilat koleksione janë më të vlefshme/rëndë-

sishme? • Cilat koleksione janë më në rrezik? • Me ç’shpejtësi po shtohen koleksionet?• Çfarë drejtimi ka gjasë të marrë koleksionimi?• A ka hapësirë aktualisht dhe a është siguruar për

koleksione të ardhshme dhe zgjerim?

Duke ditur se cili material përdoret më së shumtido të ndihmojë në përcaktimin e nevojave të ruajt-jes së koleksioneve të veçanta. Për shembull, njëkomplet i botimeve lokale historike, i cili është aqi kërkuar, por në gjendje të keqe mund të ketë traj-tim prioritar të mikrofilmimit sesa një tjetër qëështë po ashtu në gjendje të keqe, por që nukshfrytëzohet shpesh. Fusha të tjera, që janë dhënë në kapitujt vijuesduhet dokumentuar po ashtu, siç është sigurimii koleksioneve; mënyra se si deponohen dhepërdoren materialet; kushtet e vendit tëdeponimit; praktika e sallës së leximit; dheniveli i trajnimit dhe preofesionalizimit tëstafit.

Çfarë duhet ruajtur?Porsa të ndihet nevoja e vlerësimit të ruajtjes, hapitjetër është të vihen prioritetet e rekomandimeveqë janë bërë. Për shkak të resurseve të kufizuaradhe shkallës së mundshme të problemit është edomosdoshme për të qenë selektiv në vendimin seçfarë duhet bërë në kuptim të:• sigurimit të strukturës së ndërtesave • përmirësimit të kontrollit mjedisor

30

ja në mesin e publikut të përgjithshëm dhe tek ataqë janë në pozitë të financojnë programe të ruajt-jes. Qeveritë duhet të lozin një rol aktiv në sig-urimin e mirëqenies së trashëgimisë kombëtare.Zyret kombëtare të ruajtjes, të ndihmuara financia-risht qoftë nga qeveria, qoftë nga fondet privatejanë esenciale nëse duam që trashëgimia e shkruare një vendi të mbijetojë. Këto themelata duhet tëjenë në gjendje të inkurajojnë të gjitha bibliotekatdhe institucionet të ndjekin politika të shëndoshatë ruajtjes. Shërbimet shumë të suksesshme, siçështë furnizimi me literaturë që ka të bëjë me plan-ifikimin në raste të fatkeqësive, fotokopjimin, apoçështjeve të sigurisë, sipas kërkesës, nuk mjafto-jnë. Lipset po ashtu trajnim aktiv dhe edukim. Për më tepër, zyret kombëtare të ruajtjes ngan-jëherë mund të jenë trupa të duhur të koordinimittë politikave të ruajtjes në shkallë kombëtare. Atopo ashtu mund të kenë mundësinë për t’u bërë zëd-hënëse politike për bibliotekat mbi çështje, si për-dorimi i detyrueshëm i letrës permanente në botim.Përndriçimi i publikut të gjerë përmes fushatave tëposterëve në shkolla dhe bibliotekat publike lidhurme respektimin dhe përkujdesjen për materialinbibliotekar, është një përgjegjësi tjetër e dobishmeqë mund të merret nga zyret kombëtare të ruajtjes. Nëse duam që një trashëgimi kombëtare të mbije-tojë, atëherë koordinimi i programeve kombëtare,rajonale, konzorciale dhe institucionale të ruajtjesjanë esenciale. Është joreale të pritet nga bib-liotekat dhe arkivat të merren individualisht dhe tëzgjidhin me sukses problemet teknike dhe finan-ciare që kanë të bëjnë me ruajtjen në nivelin kom-bëtar. Për shembull, në vitin 1996, IFLA dhe ICAkrijuan Komitetin e Përbashkët IFLA – ICA përRuajtjen në Afrikë (JICPA), për vetëdijësim lidhur

33

formatizim. Prandaj, duhet marrë vendime lidhurme atë se çfarë do të grumbullohet dhe të ruhet.Çdo bibliotekë e ka për detyrë të sigurojë mirëmba-jtjen e koleksioneve të veta për shfrytëzues aktualëdhe të ardhshëm. Për një kohë tepër të gjatë, bib-liotekat kanë shpenzuar pjesë të mëdha të bux-heteve të tyre për materiale të reja. Shumica e bib-liotekave nuk kanë, apo nuk kanë mjaft fonde tëndara për qëllime të ruajtjes. Shpenzimi i kohësdhe i resurseve për pengimin e dëmtimit të materi-alit bibliotekar është pothuajse gjithmonë më lirësesa riparimi apo zëvendësimi i tij. Asnjë bibliotekë nuk ka llogari të marrë masaparandaluese kundër zjarrit, vërshimit, vjedhjes,mykut dhe dëmtimit nga insektet ngaqë për të shpë-tuar materialin që është dëmtuar nga këto fatkeqësiështë jashtëzakonisht shtrenjtë në kuptim të resurse-ve njerëzore dhe financiare. Pasojat e çrregullimevetë tilla janë të shumëfishta. Fatkeqësitë seriozeshkaktohen shpesh nga rrethana që kanë mund tëshmangen me pak shpenzime. Parandalimi jo vetëmqë është më i mirë, por shpesh edhe më i lirë sesakurimi. Përkujdesja për materilin bibliotekar nuk dotë thotë me çdo kusht shpenzim i tepërt i fondevebibliotekare. Ka shumë vendime logjike dhe zgjid-hje ekonomike ndaj problemeve të ruajtjes. Mirëpo,të gjitha bibliotekat duhet ta kenë të qartë se ruajtjadhe mirëmbajtja e koleksioneve të tyre është po aq erëndësishme sa dhe përvetësimi i tyre dhe se përkëtë qëllim duhet ndarë fonde të duhura.

Pse të bashkëpunohet dhe me kë? Nuk mjafton që bibliotekat vetëm të jenë të vetëdi-jshme për përgjegjësinë e vet për ruajtjen e kolek-sioneve të tyre, ndonëse vetëdijësimi është nevojae parë. Është po aq e rëndësishme të ngritet vetëdi-

32

Planifikimi mbi sigurinë dhe rastet e fatkeqësive

Siguria.....................................................................................36Sigurimi i sipërfaqeve dhe ndërtesave ......................36Parandalimi i sjelljeve kriminale dhe asociale.................37Sigurimi në hapësira leximi.......................................38Sigurimi i materialit bibliotekar.................................38Doracaku informativ i emergjencave.........................38

Planifikimi për raste fatkeqësie............................................39

Vlerësimi i rrezikut...............................................................40Identifikimi i rreziqeve të jashtme mjedisore............40Identifikimi i rreziqeve të brendshme mjedisore.......41Vlerësimi i masave ekzistuese parandaluese..............42

Parandalimi.............................................................................43Sistemet e alarmimit të zjarrit ...................................43Sistemet manuale të shuarjes......................................43Sistemet e shuarjes automatike...................................44Mirëmbajtja rutinore...................................................45

Gatishmëria............................................................................45

Reagimi....................................................................................47Tharja e materialit të lagët..........................................48Tharja e ajrit...............................................................49

Riparimi .................................................................................48

35

me çështje të ruajtjes dhe të veprimevekoordinuese në rajon. Bibliotekat duhet të bashkëpunojnë jo vetëm mearkivat, por edhe me muzetë dhe galeritë. Kursimetë konsiderueshme mund të bëhen dhe përpjekjet edyfishuara mund të shmangen nga institucionet meanë të konsultimit me njëri-tjetrin në fusha të tillasi kontrolli mjedisor, vlerësimi i ndërtesave dhekoleksioneve, si dhe përgatitjen për raste fatkeqësidhe plane të rimëkëmbjes.

34

• Të gjithë kontaktuesit duhet të nënshkruhen merastin e hyrjes dhe daljes nga biblioteka dhe dotë bartin bexha gjatë tërë kohës.

• Nevoja për një qëndrim të syçeltësisë duhet tëmbillet tek stafi.

• Të gjitha hapësirat e deposë duhet të mbahen tësigurta dhe duhet të ketë një rregullore të qartëqë parasheh se kush mund të ketë qasje në cilathapësira.

• Masa specifike, si përdorimi i sefave, duhet tëndërmirren për sigurinë e materialit të rrallë/tëvlefshëm.

Pengimi i sjelljes kriminale dhe asocialeSjellja kriminale dhe asociale sillet nga ndonjë viz-itor fjalaman deri tek ndonjë vjedhës i vendosur.Stafi, librat, pajisjet dhe pasuria personale janë qëtë gjitha në rrezik. Pikat fillestare të masave ndajsjelljes kriminale dhe asociale janë:• Posedimi i një biblioteke të qetë dhe të rregullt• Krijimi i një mjedisi, të cilin lexuesi i vërtetë e

konsideron si të përshtatshëm dhe efikas, por nëtë cilin keqbërësi e ndien veten të pasigurt dhe tëhuaj

• Posedimi i njoftimeve në vende të dukshme, qëpërcaktojnë qartë se çfarë është sjellja e pale-jueshme

• Trajnimi i stafit lidhur me atë se si duhetkundërvënë një shfrytëzuesi tekanjoz apo agresivapo ndonjë vjedhësi të dyshimtë të librave.

37

SIGURIA

Është përgjegjësi e drejtuesit të bibliotekës që tëinicojë, koordinojë dhe zbatojë zhvillimin e njëpolitike të sigurisë brenda bibliotekës. Me rastin ehartimit të një rregulloreje të tillë duhet konsultuarbibliotekat e tjera, policia dhe stafi.

Sigurimi i sipërfaqeve dhe ndërtesave• Sipërfaqet dhe oborri duhet të mbahet i pastër.

• Anët e jashtme të ndërtesës duhet të vlerësohenpër lehtësinë e qasjes nga kriminelët. Duhetshqyrtuar seriozisht mundësinë e pajisjes me sis-tem alarmi dhe qarku të mbyllur televiziv. Tëgjitha hapësirat duhet të jenë të ndriçuara siduhet.

• Duhet kushtuar vëmendje e veçantë dyerve dhedritareve në aspektin e dryrëve, xhamit të sig-urisë apo filmit.

• Brendësia e ndërtesës duhet të mbahet pastër.Ajo do të përfaqësojë imazhin e përkujdesjes dhembikëqyrjes, që do të parandalojë kriminelin emundshëm.

• Të gjitha pikat e hyrjes/daljes dhe vendkalimetduhet të mbahen të ndara, po të jetë e mundurdhe me prani stafi gjatë tërë kohës.

• Të gjitha premisat e stafit duhet kyçur kur nukjanë në përdorim.

• Pajisjet e shtrenjta duhet të lidhen me zingjirëapo të fiksohen dhe të mbajnë etiketa sigurie.

36

Si pjesë e mbikëqyrjessë ndërtesës, të gjithafushat e sigurisë duhettë vihen në pah dhemangësitë të diskuto-hen sa më parë qëështë e mundur.

PLANIFIKIMI PËR RASTE FATKEQËSIE

Është jetike për çdo bibliotekë, pa marrë parasyshmadhësinë e saj, të ndërmarrë çdo gjë të mund-shme për të penguar ndonjë fatkeqësi që mund tëevitohet. Të rëndësisë së njëjtë janë masat për t’uballafaquar me pasojat e fatkeqësive, qofshin ato tëshkaktuara nga njeriu, qofshin natyrore.Natyrore Të shkaktuara nga njeriuUraganet Aket e luftës dhe të terrorizmitVërshimet ZjarretTërmetet Uji (gypat e çarë, pikimet e

çatisë, etj.) Shpërthimet vullkanike EksplodimetStuhitë e rërësNjë numër i madh resursesh janë botuar për tëndihmuar institucionet në zbatimin e masave tëshmangies së katastrofave dhe reagimeve ndajfatkeqësive dhe të planeve të shpëtimit. Këtu janëdhënë vetëm pikat kyçe. Duhet të jetë obligative qëçdo bibliotekë të ketë një plan të shkruar, në të cilindo të përpunohen të gjitha këto elemente.Një qasje ‘fazore’ mund të përdoret për gatish-mërinë për raste fatkeqësishë (siç mund të ketëedhe për veprimtarinë e ruajtjes në përgjithësi). Dotë thotë se është e pranueshme, si fazë e parë, të fil-lohet me disa sektorë (qoftë edhe në formë të përm-bledhur), sidomos nëse institucioni përqendrohet sëpari në ato çështje që janë më preokupuese. Nëfazën vijuese planifikuesit mund të shtojnë gradual-isht detaje dhe sektorë të tjerë, pas një edukimi mëtë mirë, pasi të kenë pasur kohë të shikojnë planindhe pasi të jenë në gjendje të zhvillojnë një konsen-zus lidhur me atë se duhet një institucion të organi-zojë veprimtarinë e vet të gatishmërisë.

39

Siguria në hapësirat e leximitPikat që duhet pasur parasysh:• Si jipen artikujt lëvizës dhe si kontrollohen me

rastin e kthimit të tyre?• Sa janë të mbikëqyrura hapësirat e leximit? • A janë pajisjet e sigurisë në vendet e veta? • A janë të lejuara çantat në këto hapësira dhe a

kontrollohen ato tek dalja?

Sigurimi i materialit bibliotekarI tërë materiali bibliotekar duhet të jetë i vulosurnë atë mënyrë që e identifikon atë në mënyrë tëqartë se i takon një institucioni te veçantë. Vulat ebibliotekave duhet të jenë të llojit që thahen shpejte që nuk humbin ngjyrën, stabile dhe të pash-lyeshme. Sigurimi i sistemeve të etiketave, nëseështë i pranishëm, duhet kontrolluar rregullisht.

Doracaku informativ i emergjencaveËshtë e dobishme për tërë stafin që të ketë qasje tëlehtë të një doracaku informativ të emergjencave,që përmban listën e hapave të menjëhershëm qëduhet marrë, personelin kyç dhe mënyrën se simund të kontaktohen ata në rast të:• aksidenteve që u ndodhin stafit dhe vizitorëve• vandalizmit, vjedhjeve dhe sulmeve• incidenteve, si ndërprerja e energjisë, prishja e

ashensorit, humbja e çelësave të sigurisë • emergjencave që rrezikojnë mirëqenien e

njerëzve, të koleksioneve dhe të strukturës sëndërtesave – p.sh. kërcënimet me bombë

• stuhitë, tërmeti dhe vërshimet.

38

Plani duhet të jetë ishkruar qartë dhe ikuptueshëm nga tëgjithë të involvuarit.Duhet plotësuar rreg-ullisht dhe kopjetduhet të ekspozohendhe të ruhen.

• Cila është rrethina dhe perimetri i drejtpërdrejtë indërtesës (rrethoja dhe dyer, pengesa natyrore, silumenj, liqej, pjesë deti, kënde të errëta, pjesë tëdala, skuta që mundësojnë fshehje)?

• A është rrethina e sigurt (patrulla të rregullta, ndriçimefektiv, hyrjet e sigurta dhe të kontrolluara, hyrjet eveçanta për stafin dhe vizitorët/shfrytëzuesit)?

• A paraqet problem ndotja (pluhuri, ndotësitgazikë) nga fabrikat, trafiku apo mjedisi?

• Sa është e sigurt ndërtesa nga zjarri dhe vërshimi– a ka rreziqe në afërsi, qoftë natyrore, si fushorëdhe lumor, qoftë të shkaktuara nga njeriu, si nëuzinat petrokimike?

• A ka ndodhur ndonjë incident apo fatkeqësi e madhenë pesë vjetët e fundit (kërcënime me bombë, traziracivile, përleshje, lufta, fatkeqësi natyrore – vërshime,tërmete, zjarre, stuhi, vandalizëm)?

Identifikimi i rreziqeve të brendshme mjedisore• Çfarë materialesh janë përdorur në strukturën e

ndërtesës?• A e përballon zjarrin struktura e jashtme dhe e

brendshme e ndërtesës? • A ka mure që i bëjnë ballë zjarrit që ndajnë

pjesët e ndërtesës dhe a ka dyer që i rezistojnëzjarrit?

• A janë koleksionet të vendosura në distancë tëduhur nga kanalizimi, instalimet elektrike dhemekanike – gypat e ujit, radiatorët, klimatizuesit,kuzhinat, laboratorët?

• A është vendi ku janë të vendosura koleksionettë prekshme nga pikimi apo vërshimi?

• A lejohet duhani në cilëndo pjesë?• A ka sasi të mëdha të materialit të djegshëm (si

kemikale në laboratore), pos librave tëdeponuara në atë vend?

41

Planifikimi për raste të fatkeqësive zakonisht përf-shinë pesë faza: • Vlerësimi i rrezikut - verifikimi i rreziqeve për

ndërtesën dhe koleksionet• Parandalimi - implementimi i masave që do të

largojnë apo pakësojnë rrezikun • Gatishmëria - hartimi i një plani me shkrim mbi gatish-

mërinë, reagimin dhe rimëkëmbjen• Reagimi - procedurat që duhet ndjekur në rast të

fatkeqësisë• Mëkëmbja - restaurimi i vendit të goditur nga fatke-

qësia dhe të materialit të dëmtuar nënjë gjendje stabile dhe të përdorshme.

Vlerësimi i rrezikut

Përpiquni të identifikoni çfarëdo rreziku të jashtëmapo të brendshëm që mund të shkaktojë problemepër koleksionet dhe vlerësoni çfarëdo mangësie nëmasat e parandalimit të fatkeqësive, që janë tani nëfuqi. Këshillimi me zjarrfikësit do të ndihmojë nëgjetjen e çfarëdo rreziku të mundshëm që nukështë i qartë në të parë.

Identifikimi i rreziqeve të jashtme mjedisore • Përshkruani rajonin ku janë të vendosura kolek-

sionet (rezidencial, industrial, qendër tregtare,rural, rekreativ).

• A ka ndonjë rrezik madhor industrial apo natyrornë afërsi të vendit ku janë të vendosura kolek-sionet (aeroport, hekurudhë/autostradë, ujëmba-jtës natyrorë, si det, liqej, lumenj, vegjetacionnatyror a kaçubë, ndërtesa të tjera)?

40

Parandalimi

Porsa të jenë vlerësuar rreziqet, merrini të gjithamasat e domosdoshme për ta bërë ndërtesën dhepasuritë e saj të sigurtë. Këshillohuni me shërbimete emergjencës (zjarrfikësit, policia dhe spitali).

Sistemet e alarmimit të zjarritTë gjitha pjesët e ndërtesës duhet të pajisen me sis-teme detektimi të zjarrit dhe tymit, që në mënyrësimultane alarmon të gjithë banuesit dhe zjar-rfikësit lokalë. Pajisjet e detektimit të zjarrit mundtë sigurojnë alarmime të hershme të shkaktimit tëzjarrit, duke ofruar kështu një mundësi për shuarjemanuale para aktivizimit të sistemit të spërkatjes.Pikat e alarmeve manuale të zjarrit, që mund tëshfrytëzohen nga banuesit për të alarmuar përpraninë e zjarrit a të tymit, duhet të jenë po ashtutë pranishme në tërë ndërtesën.

Sistemet manuale të shuarjesNëse mungon sistemi i fikjes së zjarrit, atëherëduhet instaluar këtë: • Mcn ckBobina zorrësh apo stenda për t’u siguruar

që të gjitha pjesët e ndërtesës të jenë në brendi të 6-metërshit nga hunda e gjatësisë së plotë të zorrës.

• Sisteme hidrante apo tubacione kryesore në tëgjitha ndërtesat prej 30 a më shumë metra lartësie,apo ku një kat është më i madh se 1000 m2.

• Hidrantët apo tubacionet kryesore duhet të dis-lokohen në mënyrë që zjarrfikësit të mund tëkenë presion për gypat nga jashtë ndërtesës.

• Mjetet portable të zjarrfikjes duhet të jenë gjith-monë në dispozicion, edhe nëse është instaluarsistemi automatik i fikjes së zjarrit. Duhet tëketë një numër të mjaftueshëm të fikësve që

43

Vlerësimi i masave ekzistuese parandaluese• A ka ndërtesa sistem zbulimi të zjarrit dhe ujit? • A ka në atë vend sistem automatik të zjarrfikjes? • Çfarë lloj sistemesh manualë të zjarrfikjes ka në

atë vend (zjarrfikës – uji, shkume, CO2, tuba uji,etj.)?

• A kontrollohen rregullisht sistemet e zbulimitdhe/apo të shuarjes së zjarrit?

• A është e pajisur ndërtesa me rrufepritës? • A janë marrë masa parandaluese kur ndërmerren

aktivitete mundësisht të rrezikshme, siç bëhetzëvendësimi i telave dhe rienovimi i strukturëssë brendshme dhe të jashtme të ndërtesës?

• A është sistemi i sigurisë së ndërtesës (nëse ka) ilidhur me departamentet e zjarrfikësve/policisë?

• A ekziston ndonjë plan me shkrim mbi gatish-mërinë ndaj fatkeqësive dhe reagimit për bib-liotekë?

• Elementet që duhet të përmbajë: përshkrimi iprocedurave të emergjencës; ekspertët e kon-servimit; pajisjet të deponuara jashtë premisës;lista e stafit vullnetar; të tjera.

• A është i trajnuar stafi për procedurat e reagimitemergjent (një oficer i ngarkuar me këtë punë,trajnim i rregullt, evakuimet emergjente)?

• A plotësohen të dhënat kompjuterike për çdoditë?

• A janë të shumëzuara katalogjet manuale,shënimet e regjistrimit dhe të qasjes dhe tëdeponuara në vend të sigurt?

• A janë katalogjet elektronike dhe shënimet eshumëzuara dhe në vend të sigurt?

42

çfarëdo rreziku nga pikja e ujit në pjesët e kolek-sioneve.

• Sisteme mikromiste janë në zhvillim e sipër përshkarkimin e sasive të kufizuara të ujit në pre-sione shumë të larta, duke prodhuar kështu ftohjeefikase dhe kontroll të shpejtë të zjarrit me farepak ujë. Testet kanë dëshmuar se ngopja me ujë,shpesh e shoqëruar me procedura standarde tëzjarrfikjes kështu shmanget. Përparësi të tjera tëparapara janë: kostoja e ulët e instalimit, ndikimiminimal estetik dhe siguria e njohur mjedisore.

Mirëmbajtja rutinoreAlarmet e zjarrit dhe sistemet e shtypjes, strukturae ndërtesës, tubacioni, pajisjet elektrike dhe tëgazit, si dhe pajisjet e tjera, duhet të mirëmbahendhe të testohen në mënyrë rutinore. Të gjitharaportet duhet të ruhen dhe puna e mirëmbajtjes tëdokumentohet.

Gatishmëria

Këto në vijim duhet të përgatiten, shqyrtohen dhetë ripërtërihen në mënyrë të rregullt: • Planet e dyshemeve të ndërtesës, që shënojnë

pjesët e depove, dritaret, hyrjet dhe daljet; fikësite zjarrit; alarmet e zjarrit; spërkatësit; detektorëte tymit/zjarrit; gypat e ujit, të gazit dhe të ngro-hjes; kontrolli i ashensorëve; furnizimi elektrikdhe me ujë dhe pikat e shkyqjes.

• Lista e prioriteteve të shpëtimit e bërë nga depar-tamentet, që përmbajnë artikujt që duhet shpëtu-ar nga kthinat e veçanta. Shërbimet e zjar-rfikësve mund të lejojnë hyrjen në një ndërtesëpër qëllime shpëtimi për një kohë të shkurtër dhe

45

mbahen me dorë, të përdorur strategjikisht(CO2, uji, apo shkume varësisht nga shkaktari izjarrit, dmth. elektrik apo kimik).

Sistemet e shuarjes automatikeDuhet kushtuar vëmendje përparësive që ofron sis-temi automatik i shuarjes së zjarrit.• Një sistem CO2 i gasit është i përshatshëm

vetëm për kthina të ngushta, p.sh. hapësira qëmund të mbyllen dhe që normalisht nuk janë tëokupuara nga njerëz.

• Sistemet e gazit halon nuk prodhohen më, pasiqë janë të dëmshme për mjedisin, sidomos ndajshtresës ozone të mbrojtjes së tokës.

• Sistemet e gypave të lagësht janë metodë ebesueshme dhe e sigurt e shurajres dhe mirëmba-hen lehtë. Përkundër bindjes së përgjithshme,aktivizimi i një spërkatësi nuk i aktivizon tëgjithë spërkatësit; kështuqë rreziku i shkarkimitakcidental nuk duhet mbivlerësuar. Spërkatësimesatar shkarkon 15-20 galonë në minut (90litra në minut), përderisa zorrët e zjarrfikjestipike lirojnë 120-250 galonë në minut (540-1125 litra në minut). Është më rëndësi të mosharrohet se aspektet mjedisore dhe të sigurisënjerëzore të ujit janë të njohura, përkundërndikimit të mundshëm nga agjentë të ndryshëmkimikë. Për më tepër, teknikat e riparimit tëmaterialit të dëmtuar nga uji janë po ashtu të njo-hura.

• Sistemet spërkatëse me gypa të tharë janë esen-cialisht të njëjtë me atë të sistemeve të gypave tëlagësht, pos se gypat përmbajnë në pjesët embrojtura ajër të kompresuar. Me rastin eaktivizimit të spërkatësit, valvula hapet dukelejuar ujin të kalojë nëpër gypa. Kjo pakëson

44

Nëse sistemet e mbrojt-jes nga zjarri të bazuarnë ujë, si spërkatësit,duhet instaluar, duhetkrijuar kushtet përdrenazhë të shpejtë.

• Formularët e mbajtjes së shënimeve: kopje tëshumëfishta të të gjitha formave që do të nevo-jiten në një operacion shpëtimi, përfshirë formu-larët e inventarit, listat e paketimit, shkresat dheurdhëresat e blerjes, etj.

• Informacioni i kontabilitetit: përshkrimi ifondeve institucionale të pranishme në një përp-jekje sanimi dhe procedurat/autorizimet për tëpasur qasje tek ato.

• Informacini i sigurimit: shpjegimet e mbulimit,procedurat e kërkesave, kërkesat e mbajtjes sëshënimeve, kufizimet mbi stafin/vullnetarët qëhyjnë në një pjesë të goditur dhe informacionimbi procedurat shtetërore/federale të shpëtimit.

Reagimi

• Ndiçni procedurat e krijuara të emergjencës përdhënien e alarmit, evakuimin e personelit dhepër sigurimin e një mjedisi të sigurt.

• Kontaktoni udhëheqësin e ekipit të reagimit ndajfatkeqësive për të njoftuar dhe drejtuar ekipin ereagimit ndaj fatkeqësive.

• Kur të jetë dhënë leja për të rihyrë në premisë,bëni një vlerësim paraprak të gjerësisë së dëmit,pajisjeve, furnizimeve dhe shërbimeve të nevo-jshme.

• Përmirësoni mjedisin, nëse duhet, për të penguarrritjen e mykut.

• Fotografoni materialin e dëmtuar për qëllime tëkompensimit sigurues.

• Vendosni një premisë për regjistrimin dhe pake-timin e materialit që kërkon ngrirje dhe njëpremisë për tharës për materiale pak të lagura

47

është esenciale të dihet se cilët artikuj duhetshpëtuar dhe ku janë të vendosura ato.

• Zgjedhja dhe trajnimi i një ekipi të reagimitemergjent të përbërë nga anëtarë vullnetarë ngastafi, të cilët jetojnë jo larg bibliotekës. Ekipiduhet të stërvitet në heqjen e materialeve dhe qët’i mbajë në fshehtësi metodat e shpëtimit. Ështëesenciale që ata të kenë marrë pjesë në punëtorimbi fatkeqësitë, në të cilën do të simulohet ndon-jë vend fatkeqësie dhe të ushtrohen teknikat.

• Udhëzime të hollësishme, hap pas hapi, për tëgjitha fazat e operacionit të shpëtimit, që mbulo-jnë një varg incidentesh që janë të mundshme(p.sh. pikimet e çatisë/gypave, vërshimet dhezjarri), si dhe mediat e ndryshme të përfshira nëkoleksione, si librat dhe gazetat,dorëshkrimet/shënimet, artikujt e mbështjellëkundruall atyre të pambështjella, regjistrimet ezërit, media fotografike, mediakompjuterike/elektronike, etj.

• Udhëzimet për rehabilitim afatgjatë: procedurat përveprimet, përfshirë identifikimin dhe etiketimin,heqjen e tymit/blozës, pastrimin, klasifikimin dherivendosjen, riparimin dhe rilidhjet, etj.

• Një listë kontaktesh dhe emrash të jashtëm,adresash dhe numrash telefonash të shtëpisë dhepunës të personelit me përgjegjësi emergjente.

• Pjesët që do të mund të përdoreshin për materi-alet regjistruese dhe paketuese.

• Lokacionet për ridepozitimin e përkohshëm tëstafit dhe materialit.

• Kontratat me shërbimet lokale të ngrirjes.• Kontratat me shërbimet e tharjes me vakum.• Aranzhmanet me shërbimet e transportit.• Furnizimet për transportimin, pastrimin dhe

klasifikimin e materialit.

46

rastin e sasive të mëdha të materialit. • Zgjedhni artikujt që duhet lënë, zëvendësuar, apo

rilidhur, nga ato që meritojnë trajtim të veçantëkonservimi.

• Pastroni dhe rehabilitoni hapësirën e goditur ngafatkeqësia.

• Zëvendësoni materialin e trajtuar në hapësirë tërenovuar.

• Analizoni fatkeqësinë dhe përmirësoni planin nëdritën e përvojës.

E vlen që të krijohet lidhja me autoritetet/këshillatlokale dhe rajonale lidhur me ekzistimin e objek-teve të përkohshme të deponimit dhe të shër-bimeve të tjera që mund të ofrojnë ata.Bashkëpunimi me biblioteka të tjera, muzeje dhegaleri në vend mund të kursejë kohë, mjete dheresurse.

49

dhe trajtime të tjera të vogla. • Transportoni artikujt e dëmtuar nga uji deri tek

objekti më i afërt ngrirës.

Tharja e materialit të lagurSi pjesë e përgatitjes për planin e fatkeqësive ështëesenciale për të qenë i njohur me procedurat endryshme për lloje të ndryshme të materialit bib-liotekar. Metodat e tharjes në vijim kanë për-parësitë dhe mangësitë e tyre:• Tharja me ajër• Dehumidifikimi • Tharja termale me vakum• Tharja ngrirëse me vakumNëse duhet kohë për marrje të vendimeve kritike,librat dhe shënimet duhet ngrirë për të pakësuardëmtimin fizik dhe ndotjen biologjike.

Tharja me ajërTharja me ajër është teknika më e thjeshtë e tharjessë materialit jokrejtësisht të lagur. Një libër i lagurmund të lihet të qëndrojë në të dy skajet dhe faqete tij duhet të përshkohen me fen apo të përshkohenme letërthithëse. Ndonëse kjo është një metodëefektive që nuk kërkon pajisje apo materiale tështrenjta (fenë dhe letërthithëse), ajo kërkon shumëmund, shumë kohë dhe zakonisht rezulton në njëlloj dëmtimi dimensional.

Riparimi

• Përcaktoni prioritetet e punës së konservimit.Konsultohuni me konservistët lidhur me metodatmë të përshtatshme për material pastrimi dheriparimi. Merrni llogaritjet e kostos.

• Sajoni një porgram të konservimit me faza në

48

Insektet dhe pestët................................................................70Insektet.......................................................................70Pestët..........................................................................71Trajtimi i materialit të prekur....................................71Pengimi i prekjeve nga insektet dhe pestët...............72

Përmirësimi i mjedisit..........................................................74Masat praktike për përmirësimin e mjedisit.............75Sistemet HVAC.........................................................76Mirëmbajtja...............................................................77

51

Mjedisi

Lagështia relative (RH) ..........................................................52

Temperatura dhe lagështia relative......................................54Efektet e temperaturës................................................55Efektet e lagështisë relative........................................56Efektet e temperaturave luhatëse dhe lagështia relative......56Matja dhe regjistrimi i temperaturave dhe lagështisërelative.........................................................................57Nivelet e rekomanduara të temperaturave dhe lagështia relative.........................................................57Ndikimi i kushteve lokale klimateriake në lagështinë relative.......................................................59

Ndotja atmosferike dhe grimca............................................60Ndotësit gazikë...........................................................60Ndotësit grimcorë........................................................61

Drita ........................................................................................61Llojet e ndriçimit.........................................................62Matja e dritës dhe e niveleve të UV-së.......................63Nivelet e rekomanduara të dritës................................64Nivelet e dritës për materialin e ekspozuar................65

Myku........................................................................................65Trajtimi i një prekjeje.................................................65Pastrimi i materialit të prekur.....................................66Trajtimi i pjesës së prekur...........................................68Pengimi i paraqitjes së mykut....................................69

50

avullojë dhe do të shtojë lagështinë absolute në 12g/m³. Nëse shtohen edhe 8 gramë të tjerë të ujit, 5gramë do të avullohen dhe 3 gramë do të ngelin sinjë pellg në fund të kontejnerit, meqë ajri në 20 °C(68 °F) mund të mbajë vetëm 17 g/m³.

Lagështia relative e ajrit në kontejner, në rastinkur ishte i pranishëm vetëm 9 gramë të avullit tëujit, do të ishte:

Lagështia relative a mostrës së ajritLagështia absolute e ajrit të ngopur = 9/17 =0.53, apo 53% RH varet nga temperatura. Nëse ajrit nuk i shtohet lagështirështesë, me ngritjen e temperaturës, RH zvogëlohet.

Pra, nëse ajri në kontejner ngrohet në 25 °C (77°F) – karta higrometrike tregon se në këtë temper-aturë një metër kub ajër mund të përmbajë 23gramë avulli të ujit – RH do të zvogëlohej.923 = 0.39, apo 39%

Anasjelltas, nëse ajri në kontejner ftohet në 15 °C,RH do të ngritet, edhe nëse nuk shtohet më ujë. Në15 °C ajri mund të mbajë vetëm 12.5 g/m³ tëavullit të ujit:

9 = 0.72, apo 72% 12.5

Nëse ajri ftohet në 9 °C (48 °F), do të bëhej ingopur me avull uji dhe RH do të rritej në 100%.Nëse ajri ftohet më tej, në anët e kontejnerit do tëformoheshin pikëza, ngaqë ajri duhet të lëshojë njëpjesë të lagështisë së vet absolute si kondensim.

53

Faktorët mjedisorë të temperaturës, lagështisë,dritës dhe ndotësve atmosferikë dhe grimcorëmund të shkaktojnë të gjitha reagimet e degradim-it. Natyra kimike, mekanike dhe biologjike ekëtyre reagimeve mund të ndryshojë për materialetë ndryshme.

Lagështia relative (RH)Lagështia relative (RH) mund të shprehet si përp-jesë (në përqindje) e presionit të avullit në njëmostër të ajrit të lagësht ndaj presionit të ngopjesme avull, në të njëjtën temperaturë.

Lagështia relative është një koncept i vështirë përt’u kuptuar, prandaj kërkon shpjegim.

Nëse avulli i ujit në një metër kub ajri, në presionnormal atmosferik, nxirret dhe matet, lagështiaabsolute e mostrës së ajrit do të dihej dhe shprehejsi gramë uji për metër kub ajri (g/m³).

Karta higrometrike më poshtë tregon sasinë maksi-male të avullit të ujit që mund të mbajë një metërkub ajër në temperatura të caktuara. Me rritjen etemperaturës së ajrit, sasia e ajrit të avullit të ujitmund të mbajë rritjet po ashtu.

Në 10 °C (50 °F) ajri nuk mund të mbajë mëshumë se 9 gramë avulli uji. Ajri është në lagësht-inë e vet maksimale dhe thuhet se është i ngopur.Në 20 °C (68 °F), pika e ngopjes është 17 g/m³.

Prandaj, nëse një metër kub ajri në një kontejner tëmbyllur në 20 °C (68 °F) përmban 9gramë avulli uji, lagështia absolute është 9 g/m³.Nëse 3 gramë uji i shtohet kontejnerit, ai do të

52

Ka dëshmi të gjerë shkencore për të sugjeruar seletra do të ruajë stabilitetin e vet kimik dhe dukjenfizike për një kohë më të gjatë në një temperaturëkonstante, më të ulët të deponimit (nën 10 °C /50 °F) ) dhe lagështinë relative (30–40%).Mirëpo, përderisa blloku tekstual i letrës në njëlidhje lëkure apo letre lëmuese mund të përfitojënga mbajtja e një RH të ulët, vetë lidhja do tëpësojë pashmangshëm. Lëkura dhe letra e lëmuetduhet të kenë një RH prej të paktën 50% nëseduan të vazhdojnë të operojnë në mënyrëmekanike. Argumenti i dëmit

kimik versus dëmit mekanik apo

përmbajtja versus artifaktit duhet të merret parasysh me kujdes merastin e vendosjes se cilat përpjesa të temperaturësdhe lagështisë relative do të jenë më të dobishmepër koleksione të veçanta.

Efektet e temperaturës• Është potencuar shpesh se për çdo ngritje të tem-

peraturës prej 10 °C (18 °F), shkalla e reagimevetë degradimit kimik në materialin tradicionalbibliotekar dhe arkivor, siç janë letra dhe librat,dyfishohet. Anasjelltas, për çdo 10 °C (18 °F)shkalla përgjysmohet.

• Nxehtësia e shoqëruar me lagështi relative do tëçojë eventualisht deri te tharja e disa materialeve tëcaktuara – lëkurë, pergamenë/letër velum, letër, letërngjitëse, shirita ngjitës në audio e video kaseta, etj.

• Nxehtësia bashkë me lagështi të lartë relativeinkurajon rritjen e mykut dhe krijon një mjedistë përshtatshëm për pestë dhe insekte.

• Të ftohtit (më pak se 10 °C /50 °F), bashkë melagështi të lartë relative dhe qarkullimin e dobët

55

Temperatura në të cilët ndodhë për herë të parëkondensimi (temperatura në të cilën ajri arrinngopjen), quhet pika e vesës.

Brenda, gjatë dimrit, ajri i dhomës qarkullon nëxhamin e dritareve, që shpesh janë mjaft të ftohtasa për të ftohur ajrin nën pikën e tij të vesës. Pikate ujit atëherë paraqiten në xhamin e dritareve.

Grafikoni

100% (Ngopje); Lagështia absolute (g/m³)

Temperatura e poçit të tharë °C

Temperatura dhe lagështia relative

Sa herë kemi të bëjmë me temperaturën dhelagështinë relative duhet pasur parasysh këtodeklarime:Pika e parë që duhet kuptuar lidhur me temper-aturën dhe lagështinë relative është se nuk ka njënivel ideal për të gjitha llojet e materialit bib-liotekar – vetëm vlera dhe përqindje që minimizo-jnë llojet specifike të ndryshimit në materiale dheobjekte. Një temperaturë a lagështi që vlen për njëobjekt mund të jetë shkatërrimtare për tjetrin. Përshembull, filmi fotografik, regjistrimet magnetikedhe bartësit digjitalë kërkojnë temperatura më tëulëta të deponimit dhe nivele relative të lagështisë,nëse duam që të sigurohet kohëzgjatja e tyre; kurseartikujt në pergamenë dhe letër të lëmuar kërkojnënjë RH më të lartë se 50%, nëse duam që ta ruajnëfleksibilitetin e tyre.

54

Nuk ka një nivel idealpër të gjitha llojet ematerialit bibliotekar– vetëm vlera dhe për-pjesa që minimizojnëllojet specifike tëndryshimit në materi-ale dhe objekte.

• Luhatjet e temperaturës dhe lagështisë relative ndiko-jnë në dimensionet dhe veçoritë mekanike të materi-aleve organike dhe mund të shkaktojnë dëme, nësendodhin brenda një periudhe të shkurtër kohore.

• Dëmet e dukshme mund të marrin formën enjollave të ngjyrës, deformimit të mbulesave tëlibrit dhe emulsion të shtrembëruar tëfotografive.

Matja dhe regjistrimi i temperaturave dhelagështia relative Kushtet mjedisore në të gjitha fushat duhet moni-tuar si duhet dhe regjistruar besueshëm me termo-higrografikë të mirëmbajtur rregullisht, apo mepajisje të regjistrimit elektronik. Monitorimi ështëshumë i rëndësishëm, ngaqë ai dokumentonkushtet ekzistuese mjedisore; mbështet këreksatpër instalimin e kontrollit mjedisor; dhe dëshmonnëse ndonjë pajisje për kontrollimin e klimës ështëduke punuar si duhet dhe duke prodhuar kushtet edëshiruara.Kur pajisja monitoruese tregon ndryshime qenë-sore në kushtet mjedisore, raportet duhet t’u dorë-zohen autoriteteve që të mund të marrin masa tëduhura të menjëhershme.

Nivelet e rekomanduara të temperaturës dhelagështisë relative • Përgjithësisht, materiali bibliotekar duhet

deponuar dhe përdorur në kushte stabile, që nukjanë tepër të ngrohta, tepër të thara dhe që nukjanë tepër të lagështa.

• Janë bërë shumë përpjekje për të krijuar figura‘ideale’ për nivele të temperaturës dhe lagështisërelative. Mirëpo, tani është e ditur se mbaseështë jopraktike dhe joreale të mbahet një

57

të ajrit do të çojë tek lagështia dhe eventualishtrritja e mykut.

Efektet e lagështisë relativeMaterja organike është higroskopike. Ajo merr dheheq ujin me rritjen dhe zvogëlimin e RH-së. Sipasojë, materialet zgjerohen dhe rrudhen me ngrit-jen dhe rënien e niveleve të lagështisë. • Një RH prej 55–65% minimizon dëmin mekanik

derisa materialet ruajnë fleksibilitetin e tyre. • Një RH i përmbajtur në mbi 65% mund të

shkaktojë eventualisht ngjitësit, si në materialinmodern dhe atë tradicional bibliotekar të zbutendhe të humbasin forcën e tyre ngjitëse.

• Mbi 70% RH, sulmi biologjik është një proba-bilitet serioz edhe nëse temperaturat janë të ulëta.Në vende me qarkullim të dobët të ajrit, RH nukduhet të kalojë 60%; dhe edhe atëherë kur qarkul-limi i ajrit është i mirë, RH nuk duhet të kalojë65% në mënyrë që t’i shmanget rritjes së mykut.

• Një RH i ulët (më pak se 40%) minimizonndryshimin kimik, por mund të shkaktojë qëmaterialet të rrudhen, të shtangen, të çahen dhetë bëhen të thyeshëm.

Efektet e luhatjes së temperaturave dhe lagështia relative• Siç është theksuar, nëse përmbajtja e një dhome

është përcaktuar, një ulje e papritur e temper-aturës do të shkaktojë ngritje të shpejtë tëlagështisë relative, duke çuar kështu tek konden-simi dhe duke rezultuar potencialisht në mykdhe probleme të tjera të lagështisë së tepërt.

• Ndryshime të moderuara për një kohë të gjatëprodhojnë stres minimal në materialet që kanëliri zgjerimi dhe tkurrjeje.

56

Reagimet kimikerriten në materialetkimike me rritjen elagështisë dhe të tem-peraturës. Derisalagështia mund tëkatalizojë ragimetkimike, rritja e tem-peraturës do të përsh-pejtojë shkallën ekëtyre reagimeve.

Luhatjet e ashpra apo‘ciklimi’ i temper-aturës dhe lagështisërelative do të shkakto-jë më tepër dëm sesaleximet konstante tëlarta dhe kështu duhetshmangur.

Ndikimi i kushteve klimaterike në lagështinë relativeNë pjesë të lagëta të botës, ku lagështia relativenuk bjen nën 65% gjatë tërë vitit dhe është shumëmë e lartë për periudha të gjata, është joreale tëpritet një nivel shumë nën 65%, pos nëse institu-cioni është me ajër të kondicionuar ditën e natëngjatë tërë vitit, me një çmim të lartë. Në ato rajone,qarkullimi i mirë i ajrit është i domosdoshëm, nëseduam që të mos ketë myk. Në rajone të thata, ku RH rrallë ngritet mbi 45%,mbajtja e një niveli midis 40-45% është ajo qëmund të pritet, pos nëse bëhet një shpenzim imadh. Edhe një herë, çështja kyçe ëshët të shman-gen luhatjet, të ftohet ajri dhe të mbahen disamateriale, si pergamena dhe lëkura në një vend kuRH-ja mund të ruhet në mënyrë ideale në jo mëulët se 45%. Rajonet e temperaturës me vera të ngrohta dhedimra të ftohtë janë shpesh në gjendje më të keqesesa rajonet me thatësi e lagështi. RH në verëmund të jetë e pranueshme, por në dimër, kur për-doret ngrohja qendrore, është shpesh nxehtë dhethatë gjatë ditës dhe natën, nëse ngrohja shkyqet,bëhet ftohtë dhe lagët. Luhatjet e tilla bëjnë mëshumë dëm sesa një RH e lartë apo e ulët nëmënyrë konstante gjatë tërë vitit. Në pjesët veriore të Amerikës, Kanadasë dheEvropës verilindore, ruajtja e 50% RH në dimër,pa kondensim, është vështirë të bëhet. Disa institu-cione klimatizojnë koleksionet e tyre sipas stinëve,me anë të zvogëlimit gradual të RH-së nga dimridhe duke i shtuar ato nga vera.

59

ndërtesë apo temperaturë raftesh në një ambientgjatë tërë vitit, sidomos në vende me ndryshimetë mëdha temperaturash, pa shkaktuar shpenzimetë mëdha.

• Nëse temperaturat rriten mbi 20 °C (72 °F),është jetike që nivelet e lagështisë relative tëmos ngriten apo të bijnë nën nivele tëpranueshme.

• Në institucione, temperaturat shpesh diktohennga ajo që konsiderohet e përshtatshme përrehatinë njerëzore, rreth 20–22 °C (68–72 °F)për punët në zyrë. Qeniet njerëzore janë tëndjeshme ndaj ndryshimeve të temperaturës, porrelativisht të pandjeshme ndaj ndryshimeve nëlagështi, derisa e kundërta vlen për pjesën më tëmadhe të materialit bibliotekar.

Vendosja e niveleve të lagështisë relative ështëgjithmonë një kompromis dhe ndikohet dukshëmnga disa faktorë: • natyra e koleksioneve• kushtet lokale klimaterike• resurset ekzistuese për kontrollimin e mjedisit.

Duke pasur parasysh këta faktorë, duhet pasurkujdes për këta parametra: një nivel të lagështisë mjaft të lartë për të ruajturfleksibilitetnjë nivel mjaft të ulët për të ngadalësuar përke-qësimin e materialeve dhe për të kontrolluar insek-tet dhe myshqetnjë nivel që nuk do t’u shkaktojë dëm strukturorndërtesave të bibliotekës për shkak të kondensimitnë mot të ftohtë.

58

Nëse temperatura nëhapësirat e deponimitështë konsiderueshëmmë e ulët se sa në kthi-nat ku shfrytëzohenmaterialet, atëherëështë e domosdoshmeqë të bëhet aklimatizi-mi i materialit në njëhapësirë ndërmjetësepër ta penguar çfarëdomundësie kondensimiapo deformimi.

prodhojnë emetime të dëmshme.

Ndotësit grimcorëNdotës grimcorë, si bloza, balta dhe pluhuri, gër-ryejnë, ndyejnë dhe shformojnë materialin. Pluhuridhe ndytësira që kanë absorbuar ndotës gazikë ngaajri, shndërrohen në vendburime të reagimeve tëdëmshme kimike kur biejnë mbi materiale bib-liotekare. Ndotësit grimcorë po ashtu ndihmojnërritjen e mykut. Materiali modern bibliotekar, simediat magnetike dhe optike, janë shumë tëndjeshme ndaj pluhurit dhe ndytësirës.Pluhuri është rëndom një përzierje e pjesëve tëlëkurës së njeriut, pjesëzave të vogla të materialitmineral apo bimor, fije tekstili, tymi industrial,yndyrë nga gjurmë të gishtërinjve dhe materiale tëtjera organike dhe joorganike. Ato janë shpeshkripëra, si sodium kloridi (që bartet nga erërat edetit apo nga pjesëza të lëkurës) dhe kristaletsilikate e mprehta të rërës. Në këtë përzierjekimike janë sporet e myshqeve të panumërta, fungidhe mikroorganizmave që jetojnë me materialorganik në pluhur (gjurmët e gishtërinjve, përshembull, shërbejnë si media e mirë kulture). Njëpjesë e madhe e ndytësve është higroskopike (që itërheq uji) dhe kjo tendencë mund të nxisë rritjen emyshqeve, si dhe shtimin e korrizionit tëkripërave, hidrolizës dhe lirimin e acideve.

Drita Drita është energji dhe energjia kërkohet nëmënyrë që të ndodhin reakcione kimike. Të gjithagjatësitë e valëve të dritës – të dukshme, infra tëkuqe dhe ultraviolete (UV) – nxisin dekompoziminkimik të materialeve organike përmes oksidimit.Ato ultraviolete me energji të lartë janë më të

61

Ndotja atmosferike dhe ndotja grimcore

Ndotja e ajrit është, në masë të madhe, e shoqëruarme qytete dhe industrinë dhe është një shkak tjetëri dëmtimit të letrës dhe materialeve të tjeraorganike. Ndotësit e ajrit ndryshojnë dukshëm nënatyrë, nga gazet deri tek grimcat, si balta dhepluhuri.

Ndotësit gazikëNdotja gazike shkaktohet në masë të madhepërmes djegies së karburanteve. Ndotësit si dioksi-di i squfurit, sulfidi i hidrogjenit dhe dioksidi i kar-bonit, kombinohen me lagështinë në ajër për të kri-juar acide që sulmojnë dhe dëmtojnë materialinbibliotekar. Ozoni është një oksidues i fuqishëm, icili dëmton seriozisht të gjitha materialet organike.Ai është një produkt i kombinimit të dritës së diel-lit dhe dioksid karbonit nga skapamentot e maki-nave; ai mund të prodhohet edhe nga sisteme elek-trostatike të filtrimit që përdoren në disa kondi-cionues ajri, si dhe nga makinat e fotokopjimitelektrostatike.Tymi i duhanit, i kuzhinës dhe dalja e gazrave ngamateriale jostabile (filmi i nitratit celuloid, sub-stanca të ngjyrërave, mbështjellës të pengimit tëzjarrit dhe ngjitës) po ashtu mund të prodhojnëndotës të dëmshëm gazikë. Druri, sidmos bungu,mështekna, ahu, emetojnë adetik dhe acide të tjera,kurse goma e vullkanizuar liron sulfide avullueseqë janë sidomos të dëmshme për fotografitë.Përbërja e të gjitha pajisjeve, materialeve dhellaqeve të përdorura për deponim, transport dheekspozim të objekteve duhet të testohen me meto-da të njohura për të vërtetuar nëse ato mund të

60

hollë teli tungsteni. Llambat inkandeshentezakonisht prodhojnë më pak rrezatim UV sesandriçimi fluoreshent, por ato prodhojnë mëshumë nxehtësi përmes rrezatimit infra të kuq.Dritat inkandeshente tungsten po ashtu djegin memë pak efikasitet dhe duhet zëvendësuar mëshpesh sesa dritat fluoreshente.

• Llambat tungsten-halogjene (të njohuragjithashtu edhe si kuarc halogjene apo vetëm sillamba halogjene) po ashtu prodhojnë dritë mekalimin e një rryme elektrike përmes një fijeje tëhollë teli tngsten, por me shtimin e një gazihalogjen në poç, gjë që mundëson fijen të punojënë temperatura më të larta, duke dhënë një burimdrite ‘më të bardhë’ dhe më efikas. Llambathalogjene kanë tre deri në pesë herë më shumënga jeta dhe prodhimi UV i dritave tundsteninkandeshente.

• Llambat fluoreshente janë llamba me presion tëulët me shkarkime zhive, që prodhojnë rrezatimUV, që nga ana e tij shkaktojnë mbështjelljenfosforike që emeton dritë të dukshme. Përdorimii fosforëve të ndryshëm është shkaktar i veçoriveshumëngjyrëshe të cilat këto llamba i ekspozo-jnë. Ndonëse ndriçimi fluoreshent është i lartë nëpërbërje ultraviolete, ai rëndom instalohet në bib-lioteka ngaqë gjeneron më pak nxehtësi dheështë më ekonomik për t’u operuar.

Matja e dritës dhe e niveleve të UV-sëËshtë e nevojshme që të bëhet matja dhe regjistri-mi i niveleve të dritës dhe të UV-së në periudha tëndryshme kohore të vitit, pasi që shënimet do tëndryshojnë varësisht nga stinët.Njehsori i dritës apo njehsori i lux-it, mat inten-sitetin e dritës së dukshme në lux (lumenë për një

63

dëmshmet. Mirëpo, drita në të gjitha format e saj,sidomos në praninë e ndotësve atmosferikë, çondrejt dobësimit dhe thyeshmërisë së celulozës,ngjitësve, pëlhurës dhe materialeve të lëkurës.Drita mund të shkaktojë zbardhjen e disa letrave,zverdhjen apo nxirjen e disa të tjerave; ajo poashtu mund të shkaktojë zvetnimin apo ndryshimine ngjyrës tek disa media apo ngjyrëra, dukendryshuar kështu lexueshmërinë dhe dukjen edokumenteve, fotografive, veprave të artit dhe lid-hjeve të librave. Faktorët në vijim që kanë të bëjnëme dritën duhet njohur nga të gjithë ata që janëpërgjegjës për ruajtjen e materialit bibliotekar: • Reakcionet kimike të nisura nga ekspozimi në

dritë vazhdojnë edhe pasi të jetë mënjanuar burimii dritës dhe pasi që materialet të jenë futur në depotë errët.

• Dëmi nga drita është i pakthyeshëm.• Efekti i dritës është kumulativ. E njëjta sasi e

dëmit do të rezultojë nga ekspozimi në dritë tëfortë për një kohë të shkurtër si dhe në dritë tëdobët për një kohë të gjatë. 100 lux (njësia ematjes së dritës) mbi një fotografi për 5 orë i jepasaj një ekspozim prej 500 lux-orë, ekuivalentme 50 lux për 10 orë.

• Burimet e dritës së dukshme dhe infra të kuqe, sidielli dhe poçat inkandeshente të dritës gjenerojnënxehtësi. Një rritje e temperaturës përshpejton reak-cionet kimike dhe ndikon në lagështinë relative.

• Drita e ditës ka përpjesën më të lartë të rrezatim-it të UV-së, prandaj ajo duhet filtruar.

Llojet e ndriçimit• Llambat inkandeshente janë lloji më i njohur i

burimit elektrik të dritës. Drita prodhohet mekalimin e një rryme elektrike përmes një fijeje të

62

Nivelet e dritës duhettë mbahen sa më ulëtqë është e mundur nëdepo, salla leximi dhehapësira ekspozimi.

Tubat e dritës fluoresh-ente duhet të përshtat-en me mënget e filtrim-it të UV-së; këto mëngëjanë efektive jo vetëmpër disa vite, kështu qëduhet të kontrollohenkohë pas kohe.

Myku

Sporet e fungit që shndërrohen në myk janë gjithn-jë të pranishme në ajër dhe në objekte dhe do tëzhvillohen kurdo që paraqiten kushte të përshtat-shme. Përgjithësisht, lagështia (mbi 65% RH),errësira dhe qarkullimi i dobët i ajrit janë kushteideale. Ngrohësia është faktor, por disa myshqedhe bakterie do të rriten edhe në temperatura tëftohta (mendoni se ç’mund të ndodhë në një frig-orifer). Myku mund të dobësojë, njollosë dhe shpërfytyro-jë letrën dhe materialin fotografik. Është përgjithë-sisht e njohur se ‘foksimi’ mund t’i atribuohetmykut që reagon me elemente gjurmësh në letër.Pëlhura, lëkura, pergamena dhe disa lloje tëngjitësve, po ashtu preken nga myku.

Trajtimi i një prekjeje • Myku mund të kontrollohet për të parë se a është

aktiv apo joaktiv. Përgjithësisht, myku aktivështë i lagësht, i hollë dhe i pistë nëse preket.Myku joaktiv është i tharë dhe pluhur dhe mundtë fshihet me një brushë të butë.

• Nëse myku zbulohet në pjesë të mëdha të njëkoleksioni, izoloni hapësirën menjëherë dhe mosu përpiqni ta pastroni pa u këshilluar së pari menjë mykolog për të përcaktuar nëse janë të pran-ishëm myshqet toksike. Disa myshqe që gjendenzakonisht nëpër biblioteka mund të paraqesinrreziqe serioze për shëndetin, duke shkaktuarkokëdhembje, vjellje, iritim të syve dhe tëlëkurës dhe probleme të frymëmarrjes.

• Lipset angazhuar një konservues apo të paktënqë ai të konsultohet lidhur me trajtimin e artiku-

65

metër katror). Kamera me njehsor të instaluar tëdritës mund të përdoret po ashtu për të maturtërthorazi nivelet e dritës. Njehsori UV mat sasinë e rrezatimit të UV-së(gjatësitë e valëve më të vogla se 400 nanometra)në njësi mikrovatësh të rrezatimit UV për lumen.

Nivelet e rekomanduara të dritësNdriçimi në muze, galeri dhe salla ekspozitash,rëndom u lihet specialistëve.Kjo duhet të vlejë edhe për sallat e leximit dhehapësirave të deponimit të bibliotekave. Derisa200–300 lux janë nivele të pranueshme për sallat eleximit, arritja e niveleve të tilla me një kombinimtë dritës natyrore dhe asaj artificiale, që kënaq sistafin ashtu dhe hulumtuesit, është vështirë tëbëhet.

Në hapësira të rafteve dhe deponimit mjaftojnë50–200 lux. Mirëpo, për të arritur këto nivele ështëe domosdoshme të përjashtohet e gjithë drita naty-rore për mbështetje të plotë në ndriçimin artificial.

Burimet e dritës me emetime rrezatimi ultravioletmbi 75 mikrovatë për lumen kërkojnë filtrim.

Nivelet e ulëta për material të ekspozuarNë situata ekspozimi, niveli i dritës që bjen mbisipërfaqen e objekteve të ekspozuara duhet mbaj-tur i ulët. Jo më shumë se 50–70 lux gjatë një ditetetëorëshe për të shumtën 60–90 ditë, rekomando-het shpesh për materiale të ndjeshme ndaj dritës, siletra me ngjyrë, letra e shtypit dhe lidhje te caktu-ara (p.sh. lidhjet e tekstilit) dhe mediume, si ngjyrae dorëshkrimit dhe ngjyrat e ujit.

64

Kur hapësirat edeponimit nuk janënë përdorim, shkyq-ja e dritave duhet tëjetë e detyrueshme.

konvencionale elektrike kanë të meta: shpeshthithja është tepër e fortë; me mbushjen e qesesefikasiteti zvogëlohet; thithësi mund të mbushetme grimca të imta që nuk janë ndalur në qese,duke i lënë kështu të kthehen jashtë në dhomë.Një fshesë elektrike HEPA është mënyrë efektivepër të hequr mykun, ngaqë nuk i përhap sporetpërreth. Fshesat elektriek të disejnuara për filtrim-in e ajrit përmes ujit janë të papërshtatshme përkapjen e grimcave të imta të mykut. Edhe nësenjë fungicid është i pranishëm në ujë, kjo nuk dotë pengojë grimcat e mykut të shkarkohen prapënë ajër.

Derisa disa trajtime mund të vrasin mykun qëështë aktiv, ato janë shumë më pak efektive mesporet e fjetura, që janë të mbrojtura nga mure rel-ativisht të papërshkueshme qelizore. Kushtet e për-shtatshme do të sigurojnë mbetjen e fungit të fjeturjoaktiv dhe do të pengojë rritjen e sporeve aktiverastësisht të pranishme. Nëse mjedisi është i favor-shëm për aktivitet fungal, myku do të rritet. Edhepo të ishte e mundur çrrënjosja e plotë, kjo nuk dotë ishte zgjidhje e përhershme në hapësira deponi-mi pa kontroll klimaterik. Spore të reja krijohengjithmonë dhe herët a vonë ato do të paraqesinproblem.

• Nëse nuk është e mundur për të hequr mykunjashtë, punoni para një feni, me fenin që nxjerrajrin e kontaminuar jashtë dritares, apo punoninë një kapak ventilimi. Sigurohuni që kapaku iventilimit të ketë një filtër që zë mykun.Sigurohuni që të heqni mykun në një hapësirëlarg nga deponimi i koleksioneve dhe nga njerëztë tjerë. Kyçeni kthinën. Nëse ndërtesa ka

67

jve të infektuar, si dhe lidhur me kthimin nëhapësirën e prekur të kushteve të përshtatshmepër vendosjen e materialit.

• Po qe se janë prekur vetëm disa artikuj, i vendos-ni në një kuti me letër të tharë derisa të mos jenëtrajtuar. Po të jetë e mundur, futni edhe njëtharës, siç janë pakot e kondicionuar të silikat-eve. Kjo shtesë do të pengojë sporet nga qarkul-limi, por nuk do të cysë rritjen e mundshme qëkrijohet nga mikroklima e mbyllur mirë e qesessë plastikës.

• Alternativisht, largojeni materialin e prekur nënjë hapësirë të pastër, me lagështi relative nën45%, i ndani nga pjesa tjetër e koleksionit dhe ilëni të thahen.

• Nëse tharja e menjëhershme nuk është e mundur,apo nëse shumë objekte janë të lagura, i ngrini;më vonë ato mund të shkrihen, të thahen dhe tëpastrohen në pako të vogla. Materiali po ashtumund të thahet me ngrirje dhe të pastrohet.

• Kur të jenë tharë, artikujt duhet pastruar dhedeponuar në kushte mjedisore të përshtatshme.Mjedisi i deponimit është kritik, pasiqë edhe paspastrimit, fundrrina fungale do të jenë të pran-ishme.

Pastrimi i materialit të prekur• Nëse paraqitja do të jetë e vogël dhe pajisjet e

kufizuara, nxirrni artikujt jashtë – mjaft larg ngandërtesa – në një ditë të qetë dhe të butë dhe ifshini me brushë të butë të bardhë, larg jush dhenë drejtim të erës.

• I hiqni myshqet vetëm me fshesë elektrike qëpërmban një filtër HEPA (me ajër grimca meefikasitet të lartë), që mund të pranojë 99.97% tëtë gjitha grimcave deri në 0.3 mikronë. Fshesat

66

Gjithmonë mbanidorëza hedhëse,aspirator dhe rrobambrojtëse me rastine përdorimit tëartikujve të prekurnga myku.

Gjëja më e rëndë-sishme në kontrollim-in e mykut është kon-trollimi i ambientit

tuar mykun në rend të parë. • Kthina ku ndodhë paraqitja e mykut mund të tha-

het dhe të pastrohet gjithandej para se materiali iprekur të kthehet prapë aty. Për paraqitje tëmoderuara dhe të mëdha të mykut, kontaktonishërbimin profesional që bën dehumidifikiminapo pastrimin e premisave.

• Nëse RH-ja është mbi 55%, ajo mund tëzvogëlohet para se të kthehet materiali në atëvend. Përshtatja e sistemit HVAC apo shtimi injë dehumidifikuesi portabël mund të jetë e tëraqë duhet. Po ashtu, kontrolloni për pikime apokondensim të ujit mbi muret e jashtme.Kontrolloni bobinat e kembim-ngrohjes në sis-temin e ngrohjes/të kondicionimit të ajrit, njëtruall notor për rritjen e fungit dhe i pastroni menjë dezinfektues shtëpie.

• Fshini raftet dhe dyshemenë me fshesë elektrikeHEPA, pastaj i pastroni me një dezinfektuesshtëpie. Para se të ktheni materialin e pastruar nëvend, kontrolloni RH-në për disa javë për të qenëtë sigurt se nuk do të kalojë mbi 55%.

• Pasi të jenë kthyer artikujt, kontrolloni përditëpër paraqitje të reja të mykut.

Pengimi i paraqitjeve të mykut • Kontrolloni koleksionet apo dërgesat e reja për

prani të mykut.• Mbani temperatura të moderuara dhe lagështinë

relative (nën 20 °C / 68 °Fdhe 65% RH).

• Siguroni qarkullimin e ajrit.• Pastroni rregullisht me fshesë elektrike.• Mos i vini librat drejtpërdrejt kundruall murit të

jashtëm. Në saje të ndryshimit të temperaturës

69

qarkullim qendror/mekanik të ajrit, bllokoni qyn-gjet e aspiratorit, në mënyrë që sporet të mospërhapen në ndërtesë përmes sistemit të për-punimit të ajrit. Përkujdesuni me rastin e mënja-nimit të materialeve të ngurta pastruese, si qesete fshesës elektrike apo filtërit. Ato duhet tëmbyllen në qese plastike dhe të mënjanohen ngandërtesa.

• Për të mënjanuar mykun joaktiv nga gazetat apolibrat, përdorni një fshesë elektrike me shumë fil-tra (shih më lart). Brushat dhe pipëzat e vogla qëpërdoren për pastrimin e kompjuterëve janë tëpërdorshme për këtë qëllim. Gazetat mund tëpastrohen me fshesë elektrike përmes një rrjetiplastik të mbajtur poshtë nga pesha. Një ndajsh-tim brushe duhet përdorur për libra. Mbulimi ipipëzës apo brushës me napë apo rrjet do tëndihmojë në ruajtjen nga humbja e pjesëve tëshkëputura. Mos harroni se myku aktiv është ibutë dhe i hapur për ndotje, por që fërkohet lehtënë materialeve poroz, si letra apo pëlhura.

• Myku aktiv heqet më së miri nga artifakte tëvlefshme, me fshesë elektrike të presionit të ulët.Këtë punë të ndjeshme e bën më së miri kon-servuesi.

• Kur rritja fungale të jetë e dukshme në një objektarti apo në artikuj të vlefshëm, ajo duhet mënjan-uar nga konservuesi. Ndotja e shkaktuar ngamyku shpesh mund të heqet, apo të paktën tëzbardhet. Kjo është një procedurë e shtrenjtë,prandaj më e përshtatme për objektet me vlerë tëveçantë.

Trajtimi i një hapësire të prekur• Është me rëndësi të zbulohet se çfarë e ka shkak-

68

Tymosja nuk reko-mandohet më përmykun, ngaqëtymosësit janë toksikpër njeriun, fundrri-na mbetet në objektdhe kjo nuk pengonriparaqitjen emykut.

Termitet mund të shkretërojnë ndërtesa dhekoleksione.

PestëtBrejtësit, si minjtë e fushës dhe minjtë mund tëshkatërrojnë koleksionet: • Ata do të shkatërrojnë librat që të kenë letër për

strofujt e tyre. • Ata mund të shkaktojnë zjarre përmes brejtjes së

përçuesve elektrikë.• Ata do të gërryejnë dhëmbët në mobiljet dhe

pajisjet e bibliotekës.• Të jashtat e tyre janë korozive dhe mund të

shkaktojnë njolla të përhershme.

Trajtimi i materialit të prekur• Gjithmonë shikoni për alternativën më pak tok-

sike. Për shembull, kur të keni para vetes një kutilibrash me brumbuj, u ikni trajtimeve kimike dhevetëm i pastroni me dorë vëllimet dhe duke për-dorur një fshesë elektrike dhe brushë të butë. Kurnuk jeni të sigurt nëse pestët janë aktivë, pastroniartikullin, futeni në qese dhe e kontrolloni mëvonë për shenja aktiviteti të freskët. Sigurohuniqë të ndani koleksionet nga prekje të reja aponga artikuj me probleme të mundshme pesti.

• Qasja më pak toksike është qasja jo vetëm miqë-sore ndaj mjedisit, por për shumë koleksione ajoështë qasja e vetme përgjegjëse:

Shumica e tymuesve do të lënë pasoja në ruajt-jen afatgjatë të të paktën disa materialeve.Nuk ka një tymosës të vetëm të njohur që ështëi sigurt për të gjitha koleksionet. Koleksionet mund të dëmtohen përmes kontak-tit me sprejin me bazë uji apo vaji.

71

dhe lagështisë midis mjediseve të brendshme dhetë jashtme, lagështia mund të sajohet përgjatëmureve. Sigurimi i qarkullimit të ajrit kundrejtmureve do të mundësojë avullimin e lagështisë.

• Mos lejoni bimë në ndërtesë.• Izoloni bodrumet dhe muret nën nivelin e

themeleve nga uji.• Vendosni apo përshtatni ulluqe dhe kullues të

jashtëm, në mënyrë që uji të mos mblidhet nëafërsi të mureve të jashtme. Kontrolloni ulluqetdhe kulluesit rregullisht për t’i shmangur penge-sat. që nuk e përçojnë ujin

• Vendosni sisteme të spërkatjes së barit nëmënyrë që të mos lagin muret e jashtme.

• Kontrolloni rregullisht për myk në mënyrë qëçdo infektim të hetohet para se të bëhet problemserioz.

Insektet dhe pestët

InsektetInsektet që më së shpeshti shkaktojnë dëme nëbiblioteka dhe në arkiva anembanë botës janëkacabunjtë, brumbulli, brumbulli i madh, morri ilibrit dhe termitet.• Ato ushqehen me substanca organike, si letra,

pastat, ngjitësit, xhelatinë, lëkurë dhe pëlhurëlibrash; çerdhet e zogjve janë po ashtu burim imadh i ushqimit për insektet dhe glacat e zogjvejanë korozive.

• Ato preferojnë kushte të ngrohta, të lagështa, tëndotura dhe të ajrosura dobët.

• Dëmi që shkaktojnë është zakonisht i pak-thyeshëm – tekstet dhe imazhet e humbura ngangrënia dhe shpimi i insekteve në letër dhe for-tografi nuk mund të zëvendësohet.

70

për çfarëdo shenje a dëmi dhe aktiviteti të ri• Kontrollimi i tërë materialit, i cili duhet të vijë,

para se të hyjë në bibliotekë• Përdorimi i kurthave ngjitëse. Kurthat kanë për-

parësinë e zënies së insekteve para se ato të shi-hen me sy; ato zënë një numër të madh llojesh;ato mund të vendosen në skuta që është vështirëtë kontrollohen, insektet e zëna mund të identi-fikohen dhe të numrohen; kurthat janë tregues tëmirë të shtimit të numrit të insekteve në njëvend; ato po ashtu evidencojnë çdo deshtim tëtrajtimit të kontrollit.

• Njohja me ciklet biologjike dhe jetësore të insek-teve dhe pestëve, që ndihmon për të ditur se kurdhe ku ka gjasë që të shtohen ato, me çfarë mundtë ushqehen dhe ku ka gjasë të jetojnë

• Eliminimi apo kontrollimi i të gjitha burimeve tëinfektimeve të mundshme – do të ishte ideale qëushqimi dhe pijet të mos konsumohen nëpremisa; lulet dhe bimët nuk duhet lejuar nëndërtesë.

• Mirëmbajtja e një mjedisi që nuk është i favor-shëm për pestët dhe insektet, që është i pastër, ifreksët, i tharë dhe i ajrosur mirë.

• Pengimi i pestëve dhe insekteve nga depërtiminë ndërtesë – duke u siguruar që dyert të jenë tëmbyllura mirë, që dritaret dhe dyert të jenë tëpajisura me rrjetëza, etj.

• Përdorimi i ndriçimit të përshtatshëm të jashtëm,si avulli i sodiumit, që është më pak tërheqës përinsektet

• Zbatimi i një programi të pastrimit dhe higjenës– bërlloku duhet hequr dhe larguar në vend tëduhur; tavanet dhe bodrumet duhet të kontrollo-hen rregullisht dhe të pastrohen.

73

Tymosja nuk u ofron koleksioneve rezistencëndaj sulmeve të ardhshme të pestëve.

• Është esenciale që pas trajtimit, të ndërmerrenmasa për pengimin e çfarëdo paraqitjeje të prek-jeve të reja. Kjo mbase do të thotë të bëhet veçi-mi i koleksioneve të reja (dhe mbase atyre tëprekura), duke i izoluar në mënyrë strikte kolek-sionet me çfarëdo shenje të aktivitetit të pestëve,duke i pastruar dhe përmirësuar kushtet edeponimit.

Disa institucione kanë zgjedhur ngrirjen si alterna-tivë ndaj tymosjes kimike. Me uljen rapide të tem-peraturës në të paktën –35 °C dhe më mbajtjen esaj në këtë nivel për disa ditë, shumica e etapavejetësore të shumicës së insekteve mund të ndër-priten. Derisa disa ngrirës komercialë janë të për-shtatshëm për kontrollin e pestëve, të tjerët nukjanë në gjendje të ulin temperaturën mjaft shpejt.Një reduktim i ngadalshëm i temperaturës umundëson disa insekteve të kalojnë shpejt në njëgjendje që i ngjanë ‘animacionit të suspenduar’dhe të mbijetojnë trajtimin. Natyrisht, është po aqe rëndësishme të siguroheni që objektet të mosjenë të dëmtuara nga temperaturat e ulëta dhe qëkondensimi të kontrollohet.

Pengimi i prekjeve të insekteve dhe pestëveTanimë është e pranuar se një qasje e menaxhimittë integruar të pestëve (IPM) duhet të bëjë pjesë nëçdo program preservimi. IPM-ja përfshinë:• Monitorimin e rregullt të ndërtesës për praninë e

insekteve dhe të pestëve• Sigurimi që i tërë stafi, që nga pastruesit e deri

tek bibliotekarët, të jenë syçelë dhe të raportojnë

72

Masat praktike për përmirësimin e mjedisit Në shumë vende, ngrohja, ventilimi dhe sistemet ekondicionimit të ajrit (HVAC) mund të jenë tepërtë shtrenjta për instalim dhe mirëmbajtje, apomund të jenë të kufizuara për koleksione të veçan-ta. Megjithëkëtë, ka shumë masa dhe hapathemelorë që mund të ndërmerren për të përmirë-suar mjedisin e bibliotekës dhe për të mbrojturkoleksionet. Hapi i parë në të gjitha përpjekjet për për-mirësimin e mjedisit duhet të jetë mbyllja e struk-turës. Ky hap i vetëm do të përmirësojë gjendjenfizike të ndërtesës duke zvogëluar infiltrimin eajrit, praninë e pestëve, humbjen apo fitimin engrohjes dhe ndotjen e ajrit dhe të grimcave. Dukee bërë izolimin e ndërtesës nga uji, kjo do tëzvogëlojë edhe burimet e lagështisë brenda struk-turës dhe mund të zvogëlojë në masë të madhenivelet e lagështisë relative. • Përdorni izolues të rrymave të ajrit për ta bërë

ndërtesën më të qëndrueshme ndaj motit.• Siguroheni që dritaret dhe dyert të jenë mbyllur

mirë. • Siguroni qarkullim të mirë të ajrit me përdorimin

e duhur të erashkave dhe dritareve. • Përdorni dehumidifues dhe humidifues për të

pakësuar apo shtuar lagështinë relative. • Përdorni metoda izolimi për të pakësuar humbjen

a fitimin e ngrohjes. • Përdorni filtër UV në dritare dhe në ndriçimin

fluoreshent.• Përdorni rrjeta, grila, kanata (mundësisht jashtë

dritareve, pasi që kjo redukton shtimin e ngro-hjes diellore), si dhe perde të rënda për të pen-guar dritën e drejtpërdrejtë të diellit.

• Siguroni që premisat e deponimit të jenë të errë-

75

Përmirësimi i mjedisit

Nëse është objektive që të ruhet pafundësisht njëkoleksion apo artikull individual, atëherëvëmendje e posaçme duhet kushtuar mjedisit kujanë deponuar ata artikuj. Mjedisi ideal do tëishte ai me temperaturë dhe lagështi relative tëkontrolluar, me ajër të pastër dhe me qarkullim tëmirë, me burime të kontrolluara drite dhe paprani infektimesh biologjike. Praktika të mira tëmirëmbajtjes shtëpiake, kontrolli i sigurisë dhemasat për mbrojtjen e koleksioneve nga zjarri, ujidhe rreziqe të tjera, plotësojnë numrin epreokupimeve mjedisore. Ndërtesat e bibliotekave duhet të bëhen në atëmënyrë sa të plotësojnë sa më shumë që është emundur kërkesat e ruajtjes. Këto kërkesa prekinshumë aspekte të planifikimit: disejnimin dhe ori-entimin e ndërtesave; materialet ndërtimore (qëmund të përdoren, në disa rrethana, për të krijuarkushte të kënaqshme të brendshme klimatike sa upërket sistemeve mekanike të kontrollimit të ajrit);ndërtimi i brendshëm dhe materialet ‘lustruese’ sidhe materialet e përdorura për mobilime, përfshirëraftet, si dhe ndriçimin, atë natyror dhe artifical.Metodat dhe materialet e njohura dhe tradicionalenë rajone subtropikale dhe tropikale shpesh ofrojnëkushte më të mira deponimi për materialet bib-liotekare sesa ato që janë të importuara. E vlen gjithmonë të kihet parasysh ndërtimi i njëhapësire të mbyllur përbrenda ndërtesës për mate-rialet që kanë nevojë për temperatura të përmbajtu-ra dhe kontroll të lagështisë relative.

74

• Në ç’temperaturë dhe në ç’nivele të lagështisëështë i vendosur kondicionimi i ajrit?

• A përdoren rregullisht në objekt mjetet moni-toruese për temperatura dhe RH?

• Nëse nuk ka sistem kondicionimi të ajrit, apohapësira që nuk mbulohen nga sistemi, si ngro-hen dhe ftohen hapësirat?

• Nëse nuk ka sistem kondicionimi të ajrit, apohapësira që nuk mbulohen nga sistemi, si kon-trollohet lagështia?

• Çfarë lloj sistemi filtrimi të ajrit përdoret?• Në çfarë standardi funksionin ai?• Kush mirëmban sistemet e kondicionimit të ajrit

dhe sa shpesh?

MirëmbajtjaPër të siguruar mbrojtjen e koleksioneve ngandotës të grimcave, një program i rregullt dhe ithukët i pastrimit duhet të hartohet, i ndërmarrë mekujdes dhe mbikëqyrje. Rrethi i pastër dekurajonpo ashtu fungit, insektet dhe pestët. Programi ipastrimit duhet të përfshijë shqyrtimin e koleksion-eve jo vetëm për të siguruar paralajmërime mekohë të dëmit biologjik apo kimik, por edhe për tëkontrolluar kushtet në tërë hapësirën. Pastrimi i dyshemeve të hapësirës së depove dhe tërafteve të librave mund t’i lihet stafit të paspecial-izuar me udhëzim për të pasur kujdes për kolek-sionet dhe për të mos i prekur materialet apo raftet ebibliotekës. Udhëzime duhet dhënë për nxjerrjen epjesëve të lidhjeve, regjistrimeve, etj., nga dysheme-ja (duke shënuar se ku janë gjetur). Materiali bib-liotekar në rafte duhet pastruar vetëm nga ana e anë-tarëve të trajnuar të stafit. Është me rëndësi të sig-urohen materiale dhe pajisje adekuate që heqin dhejo që zhvendosin ndytësirën dhe pluhurin nga një

77

suara.• Siguroni që ndërtesat të mirëmbahen si duhet për

të penguar lagështinë në periudha me të reshura. • Përdorni mjete mbyllëse (kuti dhe zarfa) sa herë

që ëshët e mundur për të mbrojtur materiale tërëndësishme dhe të vlefshme të bibliotekës. Atomund të krijojnë një mikroklimë përreth objektit,që vonon efektet e ndryshimeve në temperaturëdhe lagështi relative. Ato po ashtu krijojnë njëmburojë për artikullin për ta mbrojtur nga dritadhe mund të veprojë si një zbutës i ndotësveatmosferikë dhe të pengojë shtresimet e grim-cave.

• Të bëhet ngjyrosja e pjesës së jashtme tëndërtesës me ngjyrë të çelë dhe që është reflek-tuese ndaj dritës në klima të ngrohta.

• Të jeni të vetëdijshëm se derisa drunjtë dhe veg-jetacioni pranë ndërtesave mund të pakësojnështimin e nxehtësisë, ato po ashtu mund të nxisinaktivitetin e insekteve dhe të pestëve.

• Identifikoni gypat e ujësjellësit dhe të ngrohjesjashtë hapësirave të deponimit.

• Identifikoni premisat sanitare dhe lajtoret jashtëhapësirave të deponimit.

Sistemet HVAC Nëse institucioni ka sistem ngrohjeje, ventilimidhe kondicionimi të ajrit (HVAC), atëherë duhetdhënë përgjigje në pyetjet vijuese, si pjesë të çfarë-do analize mjedisore: • A ofron kondicionimi i ajrit kontroll konstant kli-

materik gjatë tërë vitit?• A mbahet sistemi i kondicionimit të ajrit në nivel

konstant për 24 orë?• A ndalet e lëshohet fare kondicionimi i ajrit në

çfarëdo kohe?

76

Materiali tradicional bibliotekar

Përpunimi i materialit bibliotekarShenjëzimi me shkrimNumrat identifikues Etiketat e libraveInsertet Mbërthyeset

Praktika e sallës së leximitMbështetja e librave gjatë përdorimitNjoftimi për lexuesitNdihma për lexuesitFotokopjimi

Metodat Storage methods and handling 39Raftet dhe vënia e librave në rafteBartja dhe transportimi i libraveKarrot e librave dhe librat në karro

Foliot për libra dhe material prej letreLlojet e foliove për libraPërzgjedhja e materialit për t’u futur në kutiPalosja më rrudhosje dhe paketimi me vakumLetra e shtypitTë përkohshmet dhe pamfletetAlbumet dhe efemeraletMaterialet njëfaqësheFashikullat Materialet njëfaqëshe jashtë masës standarde Përdorimi dhe transportimi i materialevenjëfaqëshe jashtë masës standarde

Ekspozitat

79

vend në tjetrin. Leckat e pastrimit ku ngjiten grim-cat më tepër se pluhuri, të cilin vetëm sa e shpërn-dajnë në anë të ndryshme, duhet përdorur përpastrimin e pajisjeve të bibliotekës. Dyshemetëduhet të fshihen me fshesë elektrike (jo me fshesë tërëndomtë) dhe të lahen me shtupë dyshemeshënjëherë në javë. Pastruesit duhet të jenë jotoksikëdhe të mos paraqesin rrezik për koleksionet ngaavujt tretës dhe fërkues. Produktet që përmbajnëvaj, klor, shap, peroksid dhe amoniak duhet shman-gur.

78

me të. Do të ishte ideale që etiketat të jenë në letërtë përhershme.

Etiketat e libravePo që se është e nevojshme që në libra të përdorenetiketa, ato duhet bërë nga letra alkaline dhe duhetbashkëngjitur me një ngjitës stabil, të kthyeshëm,mundësisht me ndonjë pastë orizi a gruri, apometil-celuloze; apo duhet bërë folio filmike polies-teri të cilave do t’u bashkangjiten etiketat elibrave. Skendarët e kartave të qarkullimit duhettrajtuar në të njëjtën mënyrë, ndonëse librat mevlerë të posaçme rëndom nuk duhet të qarkullojnë.

InsertetTë gjitha insertet acidike, si etiketat e librave,pjesëzat e letrës dhe lulet e shtypura duhet hequrnga librat, vlerësuar, dokumentuar, fotokopjuardhe, nëse duhet shpëtuar, atëherë të kapsuluara nëpoliester. Kjo bëhet me qëllim të pengimit tënjollave dhe aciditetit në inserte nga bartja në faqete librit dhe nga dëmtimi i tyre.

MbërthyesitNuk duhet bërë asnjë përpjekje për të ndarë doku-mentet që janë të ngjitura me vija apo me pikapaste apo ngjitësi. Nëse artikuj të tillë duhet ndarëpër qëllime të përdorimit të sigurt, apo për filmimtë shënimeve, atëherë duhet kontaktuar kon-servuesin.Kujdes i veçantë duhet kushtuar me rastin e heqjessë mbërthyesve të vjetër, si kapëses, mbërthyesessë letrës, etj. Mbërthyesit që janë ndryshkur, apoqë janë ngjitur tepër thellë në sipërfaqe të letrësduhet hequr ngadalë dhe lehtë; para heqjes, vija e

81

Përpunimi i materialit bibliotekar

Shenjëzimi me shkrimShenjëzimet me shkrim, si mbishkrimet e katologi-mi dhe foliozimit duhet bërë sa më të lexueshme qëështë e mundur me laps të butë (B), duke përdorurpresionin e dritës për të penguar lënien e gjurmëve.E vlen të kihet parasysh që shenjëzimi të futetbrenda kllapave [ ] për të bërë të ditur se ky infor-macion është shtuar nga institucioni.Shenjëzimet me ngjyrë stilolapsi (dhe shënimetakcidentale) janë shpesh permanente dhe nukmund të shlyhen. Shumë ngjyrëra janë acidike; tëtjerat janë të tretshme në ujë dhe do të rrjedhin epikojnë me rastin e ekspozimit ndaj lagështisë, siçështë hasur në fatkeqësitë që kanë të bëjnë meujin.

Numrat identifikues Numrat identifikues nuk duhet ngjyrosur në libra, eas që duhet të shtypen mbi etiketa që u janë vënëlibrave me shirita të ndjeshëm ndaj shtypjes apongjitjes. Ngjyra është jotërheqëse dhe shformuese;shiriti dhe ngjitësi mund të shlyejnë ngjyrën, ta për-lyejnë apo ta dëmtojnë lidhjen. Për materialeantikiteti, numrat identifikues duhet shkruar nëfaqen e parë pas kopertinës me laps të butë. Me rastin e përdorimit të etiketave vetëngjitëse,duhet pasur kujdes që ngjitësi të mos mbetet efek-tiv gjatë kohës. Është posaçërisht e rëndësishme qëngjitësi të mos thahet, duke shkaktuar kështu qëetiketat të jenë të çlirta, apo që të bijnë fare dhe qënuk do të rrjedh, duke shkaktuar kështu ngjitje tëlibrit, që do të mblidhte ndytësirë dhe do të mundtë dëmtonte materialet e tjera që bijnë në kontakt

80

Shiritat ngjitës,kapëset, karficat,mbërthyeset e letrësdhe shiritat e gomës,nuk duhet përdorurasnjëherë në asnjë llojmateriali bibliotekar.Artikujt duhet vënë nëkuti, të mbështjella meletra pa acid, apo tëlidhen me pambuk tëbutë të pangjyrosur,lin, apo shirit polies-teri. Shiriti duhet tëlidhet me nyje në majëapo në skaj të bllokuttekstual.

tezga e leximit ka bërë që shumë vëllime të dëm-tohen për shkak të paraqitjes së librit në kënd tërrëpirët, gjë që përdredh qepjen dhe nukmbështet nyjet, që shpejt do t’i dobësojë dhe çajëato. Për më tepër, këmbalka të tilla të pjerrta nukjanë të rehatshme as për lexuesit. Për materiale delikate dhe të rralla, mbështetësete librave me shkumë, të disenjuara nga Christopher Clarkson ofrojnë mënyrën më të për-shtatshme për mbështetjen e vëllimeve të shtrën-guara dhe të të thelluara. Libri mund të vendosetnë një kënd të rehatshëm leximi prej 20°, me një hapje jo më të madhe se 120°, menyjet plotësisht të mbështetura dhe fletët e përm-bajtura me breza të pëlhurës së matur. Derisalexuesi thellohet në vëllim, blloqet mund të për-shtaten për të ruajtur mbështetjen optimale përnyjet e ndjeshme të librit. Tek libri më i trashë,lexuesi duhet të shtojë apo të heq një a mëshumë mbushje të rrafshta për t’ia përshtaturprofilit të ndryshueshëm të vëllimit me rastin ehapjes në pjesë të ndryshme. Një pykë më emadhe mund të vendoset nën dy mbështetësitanësorë për tëkrijuar një bazë për pushimin më të mirë të libritdhe për të siguruar një kënd të rehatshëm të tëlexuarit.

Njoftimet për lexuesit Sallat e leximit duhet të kenë njoftime që i udhë-zojnë qartë lexuesit për të MOS bërë këto gjëra: • të mos pijnë, hanë dhe të tymosin duhan në

bibliotekë, pos në hapësira të caktuara • të mos prekin materialet bibliotekare me duar

83

kontaktit midis letrës dhe çdo pjese të ndryshkutduhet thyer. Me rastin e heqjes së mbërthyesve,dokumenti duhet mbështetur plotësisht mbitavolinë dhe njërën dorë duhet vënë mbi dokumentpër ta mbajtur atë në pozicion dhe për ta mbështe-tur letrën derisa heqet mbërthyesi. Po që se proce-dura bëhet në ajër, atëherë dokumentet mund tëshqyhen dhe të dëmtohen. Heqja e kapëseve nuk duhet bërë në dokumente tëndjeshme apo të brishta, pasi që lehtë mund tëhiqet një skaj i tërë i dobët apo i brishtë, bashkëme kapësen.

Praktikat e sallës së leximit

Sallat e leximit duhet të kenë numër tëmjaftueshëm të stafit për të krijuar siguri ndajvjedhjes, dëmtimit dhe vandalizmit.

Mbështetja e librave gjatë përdorimitLibrat janë objekte komplekse të përbëra, të cilathapen në një sërë mënyrësh dhe kërkojnë metodatë ndryshme të mbështetjes me rastin e hapjes.Shumë pak libra mund të hapen në 180° pa u dëm-tuar. Është shumë e rekomandueshme që asnjëlibër të mos hapet më shumë se 120°, kurse vël-limet e lidhura shtrëngueshëm jo më shumë se 90°.Lidhjet janë shumë më të ndjeshme dhe delikatesesa supozohet dhe duhet përdorur me kujdes tëmadh. Shtesat prej kartuçi janë shpesh të pasigurta,me lëkurë fare të hollë mbi nyjet. Libra të tillëduhet mbështetur gjithmonë me rastin e përdorimitdhe kartuçi nuk duhet asnjëherë të palohen në 180°nga blloku i tekstit. Këmbalka tradicionale e drunjtë për libra apo

82

Kurrë mos e hapni njëvëllim me kopertinë tëzbrazët të fundit mbinjë sipërfaqe tavoline,pasi që kjo do të çajëlibrin në pjesët e nyjeveapo në mes të shpinës.

rafte• hapësirë e mjaftueshme për shikimin e njësive të

mëdha• dorëza pambuku për përdorimin e materialeve

të vlefshme dhe fotografive• sipërfaqe të pastra të punës• fletë poliesteri për harta trasimi• asistencë në përdorimin e artikujve të mëdhenj• pesha të pastra, të buta për të përmbajtur

shpalimin e planeve

FotokopjimiFotokopjimi ngre çështje serioze të ruajtjes.Fotokopjuesit me shtrat të rrafshët dhe përdorimii dobët mund të shkaktojnë dëme të rënda nëstrukturën e librave dhe të dokumenteve. Duhetshfrytëzuar aparate fotokopjuese të disenjuaraposaçërisht për material të lidhur dhe jofotokopjuese zyresh. Fotokopjues të llojeve qëmundësojnë fotokopjimin e librit me faqen lartjanë idealë, por të shtrenjtë. Në rastin më të mirë,fotokopjimi duhet bërë nga vetë stafi i trajnuar ibiliotekës, me secilin artikull të ekzaminuar përpërshtatshmëri. Kriteri i kufizimit të disa materi-aleve dhe i rregullave të fotokopjimit duhet kup-tuar gjerësisht nga anëtarët e stafit. Sesione trajni-mi lidhur me metodat e përdorimit dhe metodat emira të fotokopjimit duhet të jenë të detyrueshmepër të gjithë stafin e ri, me sesione përtëritjeje përstafin ekzistues në periudha të caktuara kohore.Nëse nuk është e mundur të gjendet staf për tëkryer punën e fotokopjimit, atëherë ka disa fak-torë që mund të ndihmojnë në reduktimin evjetrimit dhe të shqyerjeve: • Vendosni aparatin në vend të dukshëm nga

85

të papastra• të mos përdorin ngjyrë stilolapsi të çfarëdo

lloji• të mos përdorin lëndë korrektimi apo nënviz-ime• të mos shënojnë mbi tekste, apo të shkruajnë

me laps në krye të faqeve të një libri të hapur• të mos mbështeten mbi materiale bibliotekare• të mos prekin ilustrimet, imazhet e ngjyrosura,

dorëshkrimet apo hapësirat e shtypura të tekstit• të mos fusin këllëfe apo shënime në thellime të

librit• të mos i lënë njësitë në dritë të drejtpërdrejtë të

diellit • të mos i lënë jashtë materialet që nuk shfrytëzo-

hen• të mos kenë më shumë se një numër të

kufizuar njësishë për konsultim në të njëjtënkohë

• të mos palojnë njësitë njëra mbi tjetrën• të mos ndrydhin njësitë duke i futur në

mbërthyese, por t’i marrin një nga një• (për të penguar shqyrjet e skajeve dhe dëme të

tjera).

Asistenca për lexues Sallat e leximit duhet t’i furnizojnë lexuesit mekëto: • informacion për të nxitur një mirëmbajtje të

materialit bibliotekar• udhëzime se si duhet përdorur materialin bib-

liotekar• mbajtëse librash dhe udhëzime se si duhet përdorur

ato• udhëzime se si duhet marrë dhe kthyer librat në

84

Ventilimi adekuatduhet të sigurohet përtë pakësuar ekspoz-imin e stafit dhe tëmaterialit bibliotekarndaj ozonit.

kushtet e papërshtatshme, riskante, tepër tëngushta mund të rezultojnë në dëmtimin e kolek-sioneve. Për më tepër, kushtet e deponimit tëdobët mund të përshpejtojnë përkeqësimin ematerialit, të cilin kanë për qëllim ta mbrojnë. Mënyra e përdorimit nga ana e stafit dhe e shfry-tëzuesve ndikon po ashtu drejtpërdrejt në jetën epërdorshmërisë të koleksioneve bibliotekare.Dëmi mbi libra është kumulativ. Përdorimi ivazhdueshëm i dobët mund të transformojë shpe-jt një libër të ri në libër të vjetëruar, kurse librine vjetëruar në libër të papërdorshëm që kërkonriparim të shtrenjtë, rilidhje dhe zëvendësim.Duke ndjekur udhëzimet e shtruara këtu, bibliote-ka mund të bëjë përpjekje të rëndësishme drejtpërmirësimit të mirëmbajtjes së koleksionit.

Raftet dhe raftimi i librave• Raftimi duhet bërë në mënyrë që të ofrojë

mbështetje të lëmuet, të sigurt, të pastër dhe të për-shtatshme. Çfarëdo zgjatimi dhe tefe të mprehtaduhet mënjanuar. Do të ishte ideale që kornizat tëjenë të bëra nga çeliku me lustrim emalimi.

• Vëllimet duhet vënë në rafte në lartësi minimaleprej 10 cm larg nga dyshemeja për të pakësuarrrezikun e dëmtimit nga vërshimi apo kalimtarët.Po të jetë e mundur, përdorni njësi raftesh qëkanë ‘tenda’ lart, pasi që kjo do ta pengojë ujin,pluhurin dhe dritën e dëmshme.

• Qarkullimi i mirë i ajrit duhet ruajtur në hapësir-at e deponimit dhe rreth rafteve.

• Kornizat e librave duhet të jenë të paktën 5 cmlarg nga muret dhe librat edhe 5 cm të tjerë largnga korniza e librit. Kjo është sidomos e rëndë-sishme tek kornizat e librave të vendosura kun-druall mureve të jashtme të ndërtesës.

87

stafi. • Vendosni udhëzime të qarta dhe koncize mbi

përdorimin me kujdes pranë aparateve. Ështëmirë që të kihen parasysh edhe posterë që ilus-trojnë se si kopertina e një libri nuk guxonkurrë të jetë e shtypur me duar apo me kapakune fotokopjuesit për të siguruar imazh të cilësisësë mirë.

• Krijoni kritere për kufizimin e materialit përshfrytëzues dhe dekurajoni metodat e tilla sifotokopjimi i një materiali të tërë për hir të disafjalive.

• Mbani shënime lidhur me atë se çfarë ështëfotokopjuar në mënyrë që materialet shpesh tëfotokopjuara të mund të mikrofilmohen.

Materialet në vijim nuk duhet fotokopjuar: • artikuj të thyeshëm apo të dëmtuar• vëllime të lidhura fort• libra dhe fotografi të rralla• libra më kapëse apo të qepura anash• lidhje të mira• letër vizëlluese dhe pergamenë• artikuj me bashkëngjitje vulash• lidhje të përkryera (libra që mbështeten në

ngjitës për mbajtjen e fletëve së bashku dhe qënuk janë të qepura) artikuj jashtë standardit tëmadhësisë që duhet përdorur tepër për të pasurimazhin e plotë.

Metodat e deponimit dhe të përdorimit

Metodat e deponimit kanë ndikim të drejtpër-drejtë në jetën e përdorshmërisë së materialit.Derisa deponimi i mirë mund të zgjasë jetën,

86

Hapësirat e deponimitduhet të mbahen gjith-një të pastra dhe tëkontrollohen rregull-isht për shenja të prek-jes nga insektet dheinfektimet biologjike.

Kurrë mos e lini mate-rialin në aparatinfotokopjues.

Nëse një libër ështëtepër i brishtë përfotokopjim të sigurt, aiduhet mikrofilmuardhe nga kopja e filmitduhet bërë fotokopje.

• I ndani lidhjet me letër dhe me pëlhurë nga atome lidhje lëkure. Aciditeti dhe vajërat në lëkurëmund të barten në letër dhe pëlhurë dhe të përsh-pejtojnë përkeqësimin e tyre. Për më tepër, lëku-ra e pluhurosur, e degraduar do të infektojë letrëndhe pëlhurën.

• I vini librat e vegjël, strukturalisht të ruajtur nërafte, në pozitë qëndrimi.

• I hiqni librat apo i riaranzhoni raftet nëse libratjanë tepër të lartë për të qëndruar drejt. Mos idepononi librat me qëndrim në skaje, pasi që kjodo ta dëmtojë strukturën e librit dhe do ta dobë-sojë lidhjen.

• I depononi librat tepër të mëdhenj, të rëndë,strukturalisht të dobët, apo të dëmtuar, nëmënyrë horizontale, për t’u dhënë atyrembështetjen e plotë që kërkojnë. Rafte të shtuaramund të kërkohen për t’u vënë në intervale tëngushta për t’i ikur grumbullimit të këtyrelibrave.

• Me rastin e deponimit të librave të mëdhenj nëpozitë të rënë, vëllimet e epërme duhet transferu-ar në një raft të zbrazët apo në karron e librave.Vëllimi i dëshiruar duhet marrë me anë të kapjesme të dy duart dhe vëllimet e hequra duhet kthy-er sërish në raft. Zëvendësimi i librit në raftbëhet në po të njëjtën mënyrë.

• Iu shmagni grumbullimit të librave në grumbujnë rafte apo tavolina, ngaqë librat mund të bijnëlehtë. Sigurohuni që grumbujt të mos përmbajnëmë shumë se dy deri në tri libra.

• Tregoni vëmendje të posaçme që flamujt qëshënojnë raftet apo titujt e librave të deponuar nëpozitë të rënë të jenë të dukshme, në mënyrë qëlibrat të mund të identifkohen pa u prekur.

• Mos e vendosni librin e madh mbi të voglin.

89

• Kur librat janë të deponuara në kabinete çeliku,siguroheni që kabinetet të jenë të ajrosura siduhet. Vrimat duhet të jenë anëve dhe jo nëpjesën e epërme të kabineteve për t’iu shmangurpluhurit dhe grimcave që të bijnë mbi libër.

• Librat që mbahen në raftet lëvizëse duhet vënënë rafte me kujdes për t’i ikur çfarëdo mundësiatë rënies së tyre apo shtypjes me rastin e lëvizjessë librave.

Për mbrojtjen maksimale të librave, duhet respek-tuar këto rregulla: • Librat në rafte duhet vënë në atë mënyrë që të

mos jetë e vështirë të lëvizen apo të zëvendëso-hen. Librat që janë vënë tepër ngushtë në raftedo të dëmtohen së shpejti, me rastin e largimitapo kthimit.

• Përdorni skaje librash për të mbështetur libratkur raftet nuk janë të mbushur plot. Lënia elibrave për t’u mbështetur do të shtrembërojë dhengushtojë strukturat dhe do të shkaktojë thyerjene tyre. Skajet e librave duhet të kenë sipërfaqe tërrafshta dhe tefe të gjerë për të penguar koperti-nat që të mos gërryhen dhe që të mos grisen apotë zhubraviten fletët.

• Mos i lini librat të shtrira jashtë tefeve të raftevengaqë mund të dëmtohen nga kalimtarët dhe kar-rot.

• I vini librat në rafte sipas madhësisë, sa herë qëtë jetë e mundur. I shmangeni mbajtjes së libravetë mëdhenj pranë atyre të vegjël, ngaqë libri imadh nuk do të ketë mbështetje të mjaftueshme.

• I vini në kuti, apo të paktën i ndani me një copëkartuçi lidhjet me metal (mbërthyeset, mbajtëset,kopsat, etj.), që janë vënë në rafte pranë libravetë pambrojtur.

88

• Sa herë të jetë e mundur, shfrytëzoni dy njerëzpër të lëvizur kontejnerët.

• Shmangiuni lënies së materialit bibliotekar nëautomobile.

Karrot e librave dhe librat në karroPërdorni atë lloj karrosh të librave: • që kanë rrota të mëdha gome, ngaqë kjo ndih-

mon të jenë stabile dhe të lëvizshme dhezvogëlon dridhjen

• që kanë rafte të gjera apo rrethojë mbrojtëse përsigurinë e artikujve që barten

• që kanë mbrojtës anash për të minimizuar dëminnga goditje pakujdesie

Me rastin e vendosjes së librave në karro duhetpasur kujdes:• që të vihen në rafte në pozitë të drejtë në karro

dhe që të mbështeten mirë në rafte• që vëllimet të mos dalin jashtë skajeve të karros• që karroja të ngarkohet në atë mënyrë që të ketë

një qendër të ulët graviteti.

Këllëfet për libra dhe material letre

Këllëfet duhet të mos përmbajnë lignit, squfur,alkalin dhe duhet të kenë përmbajtje të lartë celu-loze (mbi 87%). Këllëfe janë kutitë, zarfat dhefolderët dhe mund të gjenden komercialisht nëshumë forma dhe madhësi.

Këllëfet janë jetike për ruajtjen në bibliotekë, meqë: • sigurojnë mbrojtje nga përdorimi i tepërt• sigurojnë mbrojtje në bartje• sigurojnë mbrojtje në rafte• sigurojnë mbrojtje nga zjarri, tymi dhe dëmtimi

91

• Në rastin kur lidhja duhet të mbetet e dukshme,si në një kthinë periodike në një shtëpi historike,rekomandohet përdorimi i ‘këpucëve’ të librave(mbështetëse që mbulojnë anët, por e lënëshpinën e librave të dukshme), apo zëvendësimi injë pjese të filmit poliester midis librave.

Procedurat e përdorimit jo të duhur mund tëshkaktojë dëme të pariparueshme në libra. • Librat nuk duhet nxjerrë nga raftet me anë të

kapjes nga veshi i librit, një praktikë që bën që aitë shqyhet, duke dëmtuar shpinën e lidhjes.

• Nëse ka hapësirë mbi librin, zgjate dorën deri tekskajet e epërme të librit dhe tërhiqe.

• Nëse nuk ka hapësirë, shtyjini librat në të dy anëte atij që do të nxirrni për të krijuar mjaft vendpër shpinën e tij për ta kapur fort në njërën anë tëshpinës me gishtërinj të dorës.

• Librin duhet nxjerrë, kurse librat që mbeten nëraft duhet rirenditur.

Bartja dhe transportimi i librave• Mos bartni më shumë libra nga ç’mund t’i mbani

pa vështirësi në të dy duart.• Paketoni librat rrafshazi në kuti të forta me rastin

e bartjes nga dhoma.• Po të jetë e nevojshme, mbusheni kutinë me

polisterinë apo shkumë që në mënyrë që librat tëmos rrëshqasin brenda.

• Bartni librat individual në kuti kartuçi. Bartnikutinë në çantë politeni me rastin e lëvizjesjashtë.

• Përdorni kontejnerë polipropileni rezistentë ndajujit me kapakë sigurie, me rastin e lëvizjes sëlibrave jashtë ndërtesës.

90

I tërë stafi i involvuarnë përdorimin kon-stant dhe lëvizjen elibrave duhet të kenëkëshillime të autor-izuara për mënyrënsipas së cilës duhetlëvizur dhe përdoruarngarkesat e rënda përarsye shëndetësore dhetë sigurisë.

të përdoren për të mbrojtur librat që përdorenshpesh, nëse këllëfet janë tepër të shtrenjta apozënë hapësirë të tepërt në rafte.

Zgjedhja e materilave për t’u futur nëpër kutiMe rastin e vënies së prioriteteve për librat qëduhet futur nëpër kuti duhet pasur parasysh më savijon: • Librat me lidhje të brishta dhe të rëndësishme.• Librat e rrezikuara dhe të dëmtuara – libra me

fletë të çliruara dhe të shqyera dhe libra me kop-ertina të çliruara.

• Libra të lidhur në letër të lëmuet apo me blloqetë lëmueta tekstesh - velum. Velumi reagon rreg-ullisht ndaj ndryshimeve në lagështinë relativeduke u zgjeruar dhe tkurrur. Kjo mund të rezulto-jë në kapakë të deformuar dhe nyje të çara. Futjanëpër kuti ndihmon në përmbajtjen e lidhjeve mevelum duke penguar kështu deformimin.

Mbështjella me rrudhosje dhe paketimi me vakumMbështjella me rrudhosje dhe paketimi me vakum,të përshtatur nga industria e ushqimit dhe e pake-timit, janë mënyra ekonomike të mbrojtjes sëmaterialit. Që të dy këto procese bëjnë vendosjen enjë artikulli në mes të fletëve, apo në qeset e filmitpoliester/polietilen. Filmi ose rrudhet me përdorimtë nxehtësisë, si në mbështjelljen me rrudhosje,apo përreth artikullit krijohet një vakum dhe i tërëajri nxirret jashtë, si në paketimin me vakum.Ndonëse këto duken si stabile në një afat tëshkurtër, duhet vazhduar testimet lidhur me efektete deponimit afatgjatë. Materiali që duhet lëvizurdhe artikujt e ndjeshëm, në veçanti ata me letër tëbrishtë, mund të vendosen midis kartuçeve dhe të

93

nga vërshimet• e mbajnë dritën jashtë• e mbajnë pluhurin jashtë• shërbejnë si mbrojtje nga luhatjet e ambientin

mjedisor• shërbejnë si mbrojtje nga ndotja atmosferike.

Lloje të këllëfeve të librave• Kuti të bëra nga rrobaqepësia nga kartuçi dhe

përlhura janë ideale, por të shtrenjta dhe kërko-jnë kohë dhe mjeshtri për t’u bërë. Ato mund tëjenë të arsyeshme vetëm për material skajshmër-isht të rrallë, unik dhe të vlefshëm. Ato kanë për-parësinë e të qenit në gjendje për të siguruarmbrojtje të gjatë dhe janë më të forta sesa llojet etjera të këllëfeve.

• Kutitë fazore janë alternativë më e lirë, që ofro-jnë një mbrojtje adekuate afatshkurtër (15-20vjet) dhe konstruktohen më shpejtë dhe më lehtë.Ato mund të bëhen nga shtëpi apo komercialisht.

• Kutitë e bëra komercialisht arkivore dhe folderëtkatërpalësh janë në një sërë formash dhe madhë-sish dhe mund të blihen në sasi të mëdha e tëvogla.

• Këpucët e librit janë të përshtatshme për libra qëkërkojnë mbështetje me rastin e ekspozimit nërafte.

• Foliot duhet shmangur ngaqë ato shpesh gër-rithin sipërfaqen e lidhjeve dhe dëmtojnë blloqete teksteve me rastin e futjes dhe nxjerrjes së lib-rit prej tyre.

• Zarfet nganjëherë përdoren për deponimin elibrave. Ato zakonisht nuk u sjellin librave mbro-jtjen e duhur dhe duhet të zëvendësohen me kuti.

• Mbështjellësit me letër jetëgjatë apo kartuç mund

92

Këllëfet për mediafotografike kërkojnëspecifikime tëndryshm.

Artikujt që ndryshojnë në madhësi mund të ven-dosen në zarfa dhe pastaj në kuti. Nëse një epërkohshme apo pamflet i vetëm duhet vënë nëraft mes librash, ai duhet vënë në një zarf kartuçi.

Albumet dhe materialet efemeraleShumë koleksione historike përfshijnë edhealbumet dhe materialet efemerale (jetëshkurtër)(p.sh. karta këmbimi, kartolina, mostra, kukullaletre, etj.). Këta artikuj paraqesin problemesfiduese të ruajtjes ngaqë shpesh përmbajnë njësërë komponentesh dhe mediash. Ato mund tëkenë sipërfaqe të mbufatura, zbukurime tre-dimen-sionale, apo pjesë lëvizëse. Ato shpesh janë unike,të ndjeshme, të dëmtuara, por me vlerë të rëndë-sishme asociative. Ato nuk duhet asnjëherë të futennë dosje bashkë me kategori të tjera të materialitbibliotekar apo arkivor, ngaqë dëmtimi mund tëvijë edhe nga madhësi të ndryshme, forma, peshadhe materiale të ndryshme prezente.

Albumet që kanë vlerë të veçantë historike në formëne tyre origjinale, duhet futur individualisht nëpër kuti.Materialet efemere të palidhura duhet grupuar sipasmadhësisë dhe llojit (p.sh. fotoset, materialet e shty-pura, dorëshkrime, etj,), të paketuara individualishtpër t’i mbrojtur nga bartja e acidit dhe dëmtimitmekanik, po të jetë e nevojshme dhe të deponohen nëatë mënyrë që do t’i mbrojë ato strukturalisht.

Materiali njëfletësh • Për koleksionet në letër, vetëm objektet e së

njëjtës madhësi dhe kategori duhet të deponohensë bashku.

• Ndryshimet në masë dhe peshë janë poetancial-isht dëmtuese, prandaj nuk është e

95

mbrohen në një nga mënyrat e lartpërmendura;rezultati është një këllëef i shtangët dhe i fortë.Mbështjellja me rrudhosje dhe paketim vakumipërdoren po ashtu si mënyrë e luftimit të sulmevenga insektet dhe nga fungi dhe e krijimit të njëmikroambienti stabil. Me heqjen e pjesës më tëmadhe të ajrit mund të kursehet hapësirë, dukezvogëluar kështu trashësinë e artikullit.

Letra e shtypitTë bërë në mënyrë komerciale, kutitë me cilësiarkivore dhe paketimi vakum janë mënyra të ruajt-jes së gazetave. Mirëpo, për shkak se një pjesë emadhe e letrës së shtypit të prodhuar pas vitit 1840bëhet nga letra me fije të shkurtra që përmbanëlignin dhe papastërti të tjera, ruajtja afatgjatë i sajështë i vështirë dhe, si pasojë, mikrofilmimi ështëbërë metoda më e rëndomtë e trajtimit të gazetave. Koleksionet e klipeve të gazetave janë rëndom tërëndësishme për shkak të informacionit që përm-bajnë dhe jo për shkak të vlerës së vetë klipeve.Për këtë arsye, prapë, fotokopjimi dhe mikrofilmi-mi janë opcionet më praktike të ruajtjes. I tërëfotokopjimi dhet bërë në lignin të ulët, letër ndër-mjetëse që përdorë një kopjues elektrostatik dheimazhe të krijuara nga nxehtësia. Klipet e lajmeveqë duhet nxjerrë duhet trajtuar dhe pastaj ndarëfizikisht nga letra të cilësisë më të mirë në njëfolder apo këllëf të bërë nga filmi poliester.

Të përkohshmet dhe pamfletetTë përkohshmet dhe pamfletet mund të deponohennë kuti, folderë apo zarfë kartuçi (që i plotësojnëspecifikacionet e përmendura mbi këllëfet). Disaartikuj të së njëjtës madhësi mbulese mund tëdeponohet së bashku në kuti të bëra komercialisht.

94

Ndonëse është emundur të alkalizohet(deacidifikohet) letra eshtypit, kjo shpeshnuk është praktikengaqë kjo prapë do tëvazhdojë të përkeqëso-het në një shkallë rela-tivisht të shpejtë. Poashtu, alkalizimi pasiqë letra e shtypit tëjetë zverdhur dhe tëjetë bërë e brishtë nukdo ta bëjë prapë tëbardhë dhe tëlakueshme.

drimi vertikal. Mirëpo, deponimi i shtrirë bën qëdokumentet në fundin e kutisë të pësojnë ngapesha atyre përmbi. Nëse kutitë vendosën tështrira, ato duhet të vendosen tepër lart që tëmund të sigurohet nxjerrja e materialeve prejtyre dhe rivendosja në rafte.

• Deponimi vertikal është i pranueshëm kur doku-mentet dhe folderët janë të mbështetura si duhetpër të penguar rrëzimin dhe dëmtimin e skajeve.Dërrasat ‘hapësinore’ të bërë nga materiale sta-bile mund të përdoren për të mbushur kutitë qënuk janë krejtësisht të mbushura.

• Dokumentet me letër të lëmuet dhe hartat, etj., janëshumë të prekshme ndaj luhatjeve të temperaturësdhe lagështisë relative dhe duhet vendosur në njëkëllëf. Këllëfet e përshtatshme janë kapsulimi, fold-erët, hasrat dhe kutitë, apo një kombinim i këtyre.

FashikullatArtikuj të rrallë dhe unikë njëfletësh, siç janë letrat,tradicionalisht janë lidhur në rojtës të librave. Këtojanë të kënaqshme nëse mbahen mjaft të holla dhenëse përmbajnë nga një letër mbështetëse për çdodorëshkrim për të siguruar që të përdoret mbajtësjadhe jo dorëshkrimi. Një metodë më e lehtë është qëtë krijohen fashikullat.Fashikulla është lidhje njëpjesëshe e lidhur, që për-bëhet nga fletë mbështetëse të bifolias dhe fletëve tëgrepëzuara (që veprojnë si kompenzim për ruajtje)me një mbulesë të fortë letre dhe pa acid. Madhësitëbëhen për t’iu përshtatur kutive komerciale. Tëgjithë artikujt janë të folizuar dhe të vëna çlirshëmnë fashikulla nga ana e bibliotekarëve. Fletët mbi tëcilat ngjiten artikujt janë po ashtu të folizuar. Njëvesh letre japonez vihet në skajin e artikullit. Këtaveshë pastaj ngjiten bashkë me artikujt e ngjitur në

97

këshillueshme që të deponohen njëfletëshet nënjë kuti të njëjtë me librat apo pamfletet.

• Përgjithësisht, objektet e rënda duhet deponuarndaras nga ato më të lehta, si dhe objektetmasive (që shkaktojnë presion të pabarabartëbrenda kutive).

• Me bartjen e acidit nga letra me cilësi inferirorenë çfarëdo letre me të cilën bien në kontakt,është e rëndësishme të ndahen letrat e cilësisëmë të dobët ata ato që janë më të mira. Klipet elajmeve dhe letrat e tjera me cilësi dukshëminferiore duhet t’i shmangen kontaktit të drejt-përdrejtë me dokumente historike dhedorëshkrime të letrës me cilësi më të mirë.

• Dokumentet dhe dorëshkrimet duhet tëshpalosen për deponim, nëse kjo mund të bëhetpa i çarë, thyer apo dëmtuar. Nëse shpalosjamund të rezultojë në dëmtim, para se të bëhetkjo punë duhet konsultuar konservuesin.

• Dokumentet duhet të deponohen në folderë dos-jesh. Do të ishte ideale që në secilin folder tëmos ketë më shumë se dhjetë deri në pesëmbëd-hjetë fletë.

• Folderët duhet vendosur në kuti të deponimit tëdokumenteve.

• Të gjithë folderët brenda kutisë duhet të jenë tëmadhësisë së njëjtë, në përshtatje me madhësinëe kutisë.

• Kutitë nuk duhet stërmbushur, ngaqë kjo gjëmund t’u shkaktojë dëmtime artikujve me rastine lëvizjes, zëvendësimit apo rishikimit të tyre.

• Kutitë mund të deponohen të shtrira apo në qën-drim vertikal. Deponimi i rrafshët do t’u japëdokumenteve mbështetje dhe do të pengojëprishjen e skajeve, rrëzimin dhe dëmtime të tjeramekanike, të cilat do të mund t’i shkaktonte qën-

96

që rrotullohet dhe të paktën katër inçë në diametër(diametra më të gjerë janë të preferueshëm). Nësetubi nuk është i përbërë nga lignin i ulët, materialepH-neutrale, ai duhet mbështjellë në letër neutraleapo zbutëse, ose në film poliesteri. Alternativisht, i vini artikujt midis dy fletësh filmipoliester apo pëlhure pa acid, të prerë disa inçë mëtë mëdhenj, në që të dy dimensionet sesa artikullimë i madh që palohet në rrotull. Rrotullojeniartikullin a artikujt në tub. Mbështillni masën meletër neutrale apo zbutëse, apo me film poliesteripër ta mbrojtur nga gërryerjet. Duke përdorurshirita të butë lini, pambuku, apo poliesteri, lidhnilehtas rrotullin e mbështjellë. Kjo masë mund tëdeponohet brenda një kutie më të madhe drejtkën-dore për mbrojtje të mëtejmë, nëse duam. Tubatduhet deponuar të shtrirë horizontalisht.Përdorimi dhe transportimi i materialeve tëstërmëdha njëfaqëshe• Përdorni që të dy duart me rastin e përdorimit të

artikujve të mëdhenj.• Përkujdesuni që plumbimet e mëdha varëse të

jenë të mbështetura dhe të shoqëruara me doku-mentin.

• Keni parasysh rrugën dhe cakun para se të dilni,edhe nëse duani vetëm të largoni artikujt nga njëkthinë në tjetrën.

• I vini hartat, planet dhe materialet e mëdha një-faqëshe në një portofol apo folder të bërë për këtëqëllim.

• Shfrytëzoni dy njerëz për bartjen e portfoliove tëmëdha.

• I bartni portfoliot vertikalisht.• Përdorni portfolio që nuk e lëshojnë ujin me

rastin e bartjes së artikujve jashtë.

99

faqen e djathtë të librit. Fashikullat pastaj vihen nëkuti. Fashikullat kanë disa përparësi:• Çdo njësi mbahet e shtrirë dhe e mbështetur.• Njësitë mund të largohen dhe zëvendësohen lehtë,

nëse është e nevojshme (p.sh. për ekzpositë).• Lakueshmëria e objektit pakësohet. • Gërryerja në mes të njësive është e pakësuar.• Përdorimi pakësohet.• Një sërë materialesh mund të akomodohen për-

brenda një formati standard. • Përmbajtjet janë të mbrojtura nga drita dhe nga

ndotësit e ajrit.

Materialet njëfaqëshe të stërmëdha Materialet e stërmëdha janë vizatimet arkitekurale,plan-projektet, hartat, printimet e mëdha, posterëtdhe mostrat e tapicerive. Këta artikuj më së mirideponohen të shtrira në sandëqe planesh. Ato duhetvendosur një nga një në folderë, të prera në mënyrëqë t’i përshtaten madhësisë së sirtarit. Nëse disaartikuj vihen në një folder, përshkimi i tyre me letërpa acid është i dëshirueshëm, sidomos nëse artikujtkanë ngjyrë, apo janë të një vlere të veçantë.Duhet krijuar mjaft hapësirë mes arkave për të sig-uruar nxjerrje të sigurt dhe rivendosje të materi-aleve të stërmëdha. Duhet të ketë po ashtu sipër-faqe adekuate mbi të cilën duhet vendosur artikujtkur të jenë nxjerrë apo para se të rivendosen. Nësenuk janë të brishta dhe të ndjeshme, materialet estërmëdha mund të palohen në rrotuj, nëse deponi-mi i shtrirë nuk është i mundshëm. Disa artikuj duhet të palohen në rrotuj një nga një,të tjerët mund të palohen në rrotuj në grupe prejkatër deri në gjashtë artikuj, varësisht nga mad-hësia dhe pesha e letrës. Duhet përdorur një tubdisa centimetra më të gjatë sesa artikulli më i gjatë

98

Plan-projektet nukduhet deponuar nëmbajtës alkalinë,ngaqë mund të zbehenapo të nxihen kur tëjenë në kontakt mealkalinitet të lartë përnjë periudhë më tëgjatë kohore. Folderëtpa lignin, neutralduhet përdorur për to.

për ekspozim mund të paraqesin rreziqe dhe dëm-time. Bibliotekari e ka për detyrë të përkujdeset qëkërkesat e tilla, po që se miratohen, të shoqërohenme plotësimin e kushteve nga ana e huazuesit përruajtjen e tyre. Të gjithë artikujt duhet mbrojturnga grisja apo dëmtimi me rastin e bartjes dhe, përqëllime sigurie, biblioteka huazuese mund tëkërkojë që artikujt e tillë të barten në të dy anët mekorrier personal, mundësisht të shoqëruar nga njëkonservues apo bibliotekar. Montimi i ekspozitësduhet të bëhet apo të mbikëqyret po ashtu nga kor-rieri. Artikujt e huazuar duhet siguruar në mënyrëadekuate nga të gjitha rreziqet, prapë, në llogarinëe huazuesit. Bibliotekari duhet të mbetet i kënaqurse kushtet e ekspozimit të artikullit janë adekuatenë baza të konservimit dhe se aranzhimet e sig-urisë për ekspozitat janë të besueshme. Ekspozitatudhëtuese paraqesin probleme të veçanta për kon-servim, ngaqë mundësia për dëmtim është eshumëfishuar. Institucionet huazuese duhet tëbëjnë raporte mbi kushtet, përfshirë shënimefotografike, të artikujve që janë dhënë për ekspoz-im; ata po ashtu duhet të kenë parasysh mundësinëe bartjes në mikrofilm të secilit huazim, për hir tësigurisë.

101

Ekspozitat

Me rastin e ekspozimit të materialit bibliotekar,vëmendje e posaçme duhet kushtuar më sa vijon: • Zgjedhja e artikujve që janë të përshtatshme për

ekspozim.• Siguria e ekspozitës – sandëqet duhet të kenë

dryrë, xham amortizues, të kenë alarm, kursehapësira duhet të jetë e vëzhguar gjatë tërëkohës.

• Materialet e përdorura për bërjen e sandëqeveduhet të jenë kimikisht stabile dhe të kontrollo-hen për gazra.

• Faktorët klimaterikë të temperaturës, lagështisërelative, dritës, rrezatimit UV dhe ndotëseveatmosferikë duhet kontrolluar rreptë dhe moni-toruar me pajisje përkatëse.

• Materialet e përdorura për montimin e eksponan-teve duhet të jenë kimikisht stabile dhe të mosparaqesin rrezik dëmtues për artifaktin.

• Librat duhet lidhur me shiritë politenë apo akri-likë në shtretër kartoni, që ndjekin profilin e lib-rit të hapur dhe të mbyllur. Librat zakonisht nukduhet ekspozuar në një kënd horizontal më tëgjerë se 20° dhe të mos jenë të hapur më shumëse 120°, si dhe duhet të kenë mbështetje tëbllokut të tekstit, kur të ketë nevojë.

• Kartoni pa acid, me një rezervë alkaline, duhetpërdorur për hastra dritaresh dhe montime.

• Eksponantet si pikturat, që nuk janë në sandëqe,duhet siguruar në mure apo dysheme të ndara mekordonë për arsye sigurie, në mënyrë që të mosmund të preken nga vizituesit.

• Duhet mbajtur shënime për të gjithë artikujt eekspozuar.

Huazimet në institucione të tjera për konsultim apo

100

Materiali biliotekar qëduhet të ekspozohetështë më i rrezikuarme rastin e montimitdhe të çmontimit tëekspozitës.

Mediat fotografike

Që nga lindja e fotografisë, më 1839, fotografitëjanë bërë duke përdorur shumë metoda tëndryshme. Disa nga materialet e përdorura ka qenëskajshmërisht vetëshkatërruese, të tjerat kanë qenëshumë të ndjeshme ndaj kontaktit fizik dhe pothua-jse të gjitha materialet fotografike janë të ndjeshmendaj mjedisit – jo vetëm ndaj temperaturës,lagështisë relative dhe ndotjes së ajrit, por edhendaj substancave oksiduese që vijnë nga emetimenë materiale ndërtimore, llaqe muresh, emajledruri, kartuçe, madje edhe nga mbështjellësit qëpërdoren për ruajtjen e tyre. Derisa konservimi imaterialit fotografik duhet t’u lihet specialistëve,stafi biliotekar mund të marrë disa masa mbrojtësepër mirëmbajtjen e fotografive në koleksionet eveta.

Përbërja e fotografive Një fotografi tipike përbëhet nga tri pjesë tëndryshme: Mbështetja – shtresa mbështetëse mund të jetënga xhami, filmi plastik, letra, apo nga letra melyerje rrëshinore. Lidhësi – Shtresa emulsionike apo lidhëse, e njo-hur rëndom si xhelatinë, por edhe si albumen apokolodion, mban materialin e fundit të imazhit aposubstancën e imazh-formimit në mbështetëse. Materiali i imazhit final – material i imazhitfinal, i bërë nga argjendi, bojra apo grimca pig-menti, zakonisht shkrihet në shtresën emulsionikeapo lidhësin. Shumë materiale dhe lidhës të imazhit final janëpërdorur gjatë viteve. Sot, ndërkaq, pothuajse të

103

Mediat fotografike dhe ato me bazë filmike

Mediat fotografike.................................................................103Përbërja e fotografive ................................................103Përdorimi....................................................................104Mbështjellësit ............................................................104Rekomandimet ambientore për deponim...................105Deponimi....................................................................106

Mediat me bazë filmi.............................................................108Filmi me bazë celuloze nitrati....................................108Filmi me bazë celuloze acetati...................................109Filmi me bazë poliesteri.............................................109Përdorimi....................................................................109Rekomandimet mjedisore për deponim.....................110Deponimi i veçuar......................................................111Mbështjellësit.............................................................112Deponimi i përgjithshëm ...........................................112

102

toni duhet t’i plotësojnë këto kritere: • përmbajtje të lartë celuloze (mbi 87%)• pH neutral (rreth 6.5–7.5)• përmbajtje të pahetueshme, reduktuese të squfurit

pa lignin, • pa zbutës pH, pa grimca metali, pa acide, perok-

side dhe pa veprues të dëmshëm.

Materialet mbështjellëse plastike duhet t’u përm-bahen këtyre kritereve: • të jenë pa plastifikues• me sipërfaqe jo të glazuar, të lyer apo të ngrirë• poliesteri është i rekomandueshëm për shumicën

e mbështjellësve derisa mjedisi është stabil.Përjashtime bëjnë printet apo negativet me sipër-faqe të ndjeshme (siç është emulsioni dhe ngjy-rosja me dorë), materiali me bazë xhami, tin-tipet, fotografitë e kornizuara dhe materiali mebazë të hershme filmore.

Rekomandimet mjedisore për deponim Mediat fotografike janë jashtëzakonisht tëndjeshme ndaj faktorëve mjedisorë. • Zakonisht, temperaturat e deponimit duhet mbaj-

tur sa më ulët që të jetë e mundur dhe duhetndërmarrë masa për të reduktuar ekspozimin nëdritë, rrezatimin UV dhe ndotjen atmosferikedhe të grimcave.

• Printet bardh e zi dhe negativet duhet mbajturnën 18 °C (65 °F) dhe 30–40% RH.

• Materiali në kolor duhet të vendoset në depo tëftohtë (nën 2 °C or 35 °F) dhe 30–40% RH nëseduam të sigurojmë kohëgjatësinë e tij. Vendosenimaterialin në depo të ftohtë vetëm pasi të kenëkonsultuar specialistin.

• Për koleksione të përziera fotografike, rekoman-

105

gjitha fotografitë bardh e zi përbëhen nga argjend ishkrirë në xhelatinë.

PërdorimiMediat fotografike janë skajshmërisht të ndjeshmendaj përdorimit të pakujdesshëm; prandaj stafi dheshfrytëzuesit duhet të përkujdesen: • që të sigurojnë kopjet dhe jo origjinalet sa herë

që është e mundur• që të bartin dorëza të pastra pambuku me rastin e

përdorimit të mediave fotografike dhe të mosprekin asnjëherë anën emulsive të çfarëdo imazhifotografik (p.sh, slajdet e printuara, negative, trans-parente, etj).

• që të përgatisin një sipërfaqe të pastër të punës• që të përdorin të dy duart për të mbajtur një

fotografi, apo për ta mbajtur atë me një copë kar-toni të fortë

• që të mos përdorin shirita ngjitës, kapëse, karfi-ca, apo rripa gome në materialin fotografik

• që të konsultohet konservuesi fotografik mbiçështje të deponimit dhe përdorimit.

MbështjellësitTë gjithë mbështjellësit duhet ta kalojnë Testin eFoto-Aktivitetit (PAT), siç përshkruhet në stan-dardin ANSI IT. 2 1988. Ky test rigoroz vlerësonefektin e materialeve të deponimit mbi mediatfotografike. Shumë fabrikues dhe furnizues tëmaterialeve të deponimit tani e bëjnë këtë test mbiproduktet e tyre. Po të jetë e mundur, bleni pro-dukte që kanë kaluar PAT-in, apo përcaktoni qëçdo artikulli i blerë i deponimit duhet të kalojëPAT-in. Materialet mbështjellëse për fotografi ndahen nëdy grupe: letër/karton dhe plastike. Letra dhe kar-

104

Nuk duhet përdorurdorëzat PVC.

në zarfa që janë vetë të vendosur në folderë vartësapo në kuti të deponuara dokumentesh.Stërngarkimi duhet shmangur. Përdorimi i fold-erëve me dosje do të pengojë fotografitë ngarrëshqitja nën njëri-tjetrin dhe do të sigurojë për-dorshmërinë e tyre. Në secilin rast, duhet pasurkujdes që fotografitë të mos futen tepër ngusht.

Printimet në albume – mund të jenë të shtresuarame letër ruajtëse fotografike, nëse duket se janëduke pësuar dëmtime nga printet e afërta apo ngafletët e albumit. Kjo nuk duhet bërë nëse lidhja dotë shtrëngohet nga vëllimi shtesë i letrës. Albumetmoderne të llojit që kanë faqe të shtresuara mengjitës dhe kapakë plastikë nuk duhet përdorur.

Albumet fotografike – duhet deponuar të shtrirë,mundësisht në kuti të mbështjella me pëlhurë letrepa acid.

Negativat me pllakëza xhami – duhet ruajtur nëmbështjellës të veçantë letre dhe të deponuar ver-tikalisht në sirtarë të përshtatshëm të shtresuar aponë kuti të forta me një ndarës kartoni pas secilëspllakëz të pestë.

Negativat e filmit – mund të deponohen në mëngëletre apo poliesteri. Pastaj, ata mund të të vihennëpër kuti, apo në një sistem varës dosjesh në sir-tarë dhe/apo në kuti.

Fotografitë e kornizuara – si Daguerreotipet dheAmbrotipet duhet mbajtur horizontalisht nëkornizat e tyre dhe ato duhet të vihen në sirtarëdhe/apo kuti. Kutitë që përmbajnë materialfotografik duhet vendosur në rafte metalike. Aty

107

dohet 35–40% RH.• Luhatjet e temperaturës dhe RH duhet shmangur.

DeponimiFotografitë – më së miri është që secili artikull tëketë mbështjellësin e vet. Kjo redukton dëmtimin efotografisë duke i dhënë mbrojtje dhe mbështetjefizike. Meqë mbështjellësit prej letre janë të pade-përtueshme, fotografia duhet të hiqet nga mbësht-jellësi me rastin e shikimit; dorëza të pastra plas-tike në formë ‘L’ (dy fletë poliesteri të vëna mbinjëra-tjetrën dhe të bashkëngjitura në dy skajet),me një copë kartoni pas printit për mbështetje sht-esë, mundësojnë studiuesit të shikojnë imazhin pae prekur me dorë, duke pakësuar kështu mundësinëe grrithjes apo të grisjes. Kujdes i veçantë duhet kushtuar deponimit tëprinteve fotografike të stërmëdha, të montuara nëkarton. Kartoni është shpesh acidik dhe jashtëza-konisht i brishtë. Zbutja e mbështetjes mund tarrezikojë vetë imazhin, ngaqë kartoni mund të thy-het në depo apo gjatë përdorimit, duke e dëmtuarfotografinë. Printet e tilla duhet deponuar mekujdes, here-herë në mbështjellës të bërë enkas.Ata duhet përdoruar me kujdes të madh. Para se të janë deponuar fotografitë si duhet nëfolderë, mëngë, apo zarfa, ata mund të deponohenvertikalisht apo të shtrirë nëpër kuti të cilësisëarkivore. Deponimi horizontal i fotografive rën-dom preferohet ndaj deponimit vertikal, pasiqë aiofron mbështetje të përgjithshme dhe shmangdëmtimin mekanik, siç është shtrembërimi.Megjithëkëtë, deponimi vertikal, mund të krijojëqasje më të lehtë në koleksion dhe të zvogëlojëpërdorshmërinë. Tek deponimi vertikal, fotografitëduhet të vendosen në folderë dosjesh pa acid, apo

106

Lloje të ndryshime tëmaterialit fotografik,siç është xhami dhe neg-ativet e filmit, printimetnë letër dhe transparen-tët në kolor, duhetdeponuar ndaras.

jneri në të cilin mbahet filmi, atëherë përkeqësi-mi shpejtohet – baza zverdhet, pastaj nxihet,bëhet ngjitëse dhe pastaj e brishtë derisa të mosçintegrohet në hi ngjyrë kafeje, duke rezultuarkështu në shkatërrim të plotë tëfotografisë/regjistrimit të zërit.

• Reagimi mund të çojë tek djegia spontane efilmit me pasoja shkatërruese për materialintjetër të afërt, për njerëz dhe ndërtesa.

Filmi me bazë celuloze acetati • U inicua më 1935 dhe që nga viti 1939 e tutje e

zëvendësoi pothuajse plotësisht celulozë nitratin. • Ai dekomponohet ngadalë në temperaturë

dhome, duke lëshuar gazrat që i ngjajnë aromëssë uthullës – prandaj edhe ky proces është i njo-hur si ‘sindromi i uthullës’.

• Ai eventualisht dekomponohet tërësisht.• Deri vonë, filmat celulozë triacetatë janë kon-

sideruar të përshtatshëm për regjistrime arkivore;mirëpo, problemet e stabilitetit kanë dalë sheshitedhe tek ky lloj filmi.

Filmi me bazë poliesteriRëndom i njohur si ‘film i sigurt’. Për shumicën eregjistrimeve të përhershme fotografike, filmat qëpërmbajnë bazë poliesteri (politilen tereftalat) janëaktualisht të rekomandueshëm.

PërdorimiMediumet me bazë filmi mund të dëmtohen lehtë,madje edhe në gjendje të mirë. Që të tri këto llojefilmash, si dhe lidhësi xhelatinor mbi ta, mund tëgërrithet, griset dhe të zhubroset. Yndyrërat dhendotjet nga duart mund ta dëmtojnë mbajtësin dhelidhësin, si dhe materialin final të imazhit.

109

ku është e mundur, artikujt e madhësisë sëngjashme duhet deponuar së bashku, përzierja emadhësive të ndryshme mund të shkaktojë gërrith-je dhe thyerje dhe mund të rrisë rrezikun e humb-jes së artikujve më të vegjël. Pa marrë parasyshmadhësinë e fotografisë, të gjithë mbështjellësit nënjë kuti duhet të jenë të një madhësie me kutinë.Kutitë nuk duhet stërngarkuar.

Mediat me bazë filmi

Ka tri lloje kryesore të materialeve fotografike mebazë filmi: celuloza e nitratit, celuloza e acetatitdhe poliesteri. Këto materiale janë përdorur simbështetje për negativët, transparentët pozitivë,ftografitë lëvizëse, mikrofilmat dhe produktet etjera fotografike. Celulozë nitrati dhe celulozë acetati janë jostabile.Nusproduktet e degradimit të tyre mund t’i dëmto-jnë rëndë, madje edhe t’i shkatërrojnë koleksionetfotografike. Në veçanti, institucionet duhet tëizolojnë dhe të deponojnë si duhet materialin ecelulozë nitratit, për shkak të ndezshmërisë së sajtë jashtëzakonshme, sidomos kur është në gjendjetë keqësuar.

Filmi me bazë celuloze nitrati • Është manifakturuar 1889–1951 dhe në përdorim

prej 1900–1939.• Është jostabil dhe shumë i ndezshëm.• Në temperaturë dhome dhe më të ulëta, përkeqë-

sohet ngadalë dhe në vazhdimësi duke liruargazra gjatë këtij procesi.

• Nëse këto gazra nuk mund të dalin nga konte-

108

Për shkak të rreziqevenga zajrri, të shoqëruarame negativë të celulozëssë nitratit, është posaçër-isht e domosdoshme tëizolohet çfarëdo materi-ali celulozë nitrati; nëfakt, kjo kërkohet ngashumë polisa sigurimi.Filmi celuliod nitratiduhet deponuar nëhapësirë të veçantëdeponimi, të miratuarnga shërbimi i zjar-rfikësve. Rekomandohetqë filmi celuloid nitrati tëduplikohet në film të sig-urt.

dhe të përkeqësuar acetat, në mjedise të caktuaratë deponimit

Zyra, e aklimatizuar 21 °C / 70 °F në 50% RH 40–5Depo e freskët 18 °C / 65 °F në 35% RH 90–15Depo e freskët 13 °C / 55 °F në 30% RH 200–40Depo e freskët 04 °C / 40 °F në 30% RH 800–130Depo e ftohtë -04 °C / 25 °F në 30% RH 1500–400Depo e ftohtë –18 °C / 0 °F në 30% RH 1500–400

Udhëzuesi është mjet shumë praktik për njëmenaxhues koleksionesh, pasi që kostoja e njëmjedisi të përmirësuar të deponimit mund të kra-hasohet drejtpërdrejt me përfitimet cilësore, tëmatura me vite të ruajtjes shtesë. Siç qartësonUdhëzuesi, deponimi i ftohtë është opcioni i vetëmi mundshëm për rritjen e stabilitetit të materialit, icili ka shenja të përkeqësimit dhe për mbajtjen ematerialit në gjendje të mirë. Nëse deponomi i ftohtë nuk është opcion për njëafat të shkurtër, objekti i deponimit duhet të jetëmirë i ajrosur për të penguar krijimin e gazraveacidikë që shkaktojnë reaksione të degradimitautokatalitik të filmave celuloidë. Sa më shumë qëtë jetë e mundur, mjedisi duhet të jetë stabil, ifreskët dhe i tharë. Luhatjet e rëndësishme të tem-peraturës dhe të lagështisë relative duhet shman-gur.

Deponim i veçuarNë rastin më të mirë, çdo lloj materiali me bazëfilmi duhet deponuar i veçuar, i izoluar nga llojet etjera të mbështetësve të filmit. Organizimi ideponimit në këtë mënyrë i mbron mediat e tjerafotografike nga produkte të dëmshme degraduesetë celulozë nitratit dhe celulozë acetateve. Në

111

Porsa të ketë filluar stërkeqja, mediumet me bazëfilmi janë akoma më të ndjeshme ndaj dëmtimitme rastin e përdorimit. Mediumet e përkeqësuaramund të bëhen shumë të brishta; në këtë gjendje,lëvizja e shpeshtë nga vendndodhja mund tëshkaktojë dëm të konsiderueshëm. Për më tepër,materialet e përkeqësuara mund të bëhen ngjitësedhe t’u ngjiten artikujve të tjerë. Do të ishte ideale,sikur filmi të mos përdoret fare nga jospecialistëdhe që të projektohet apo kopjohet vetëm nga kon-servues filmi. Përdoruesit duhet të bartin dorëzapambuku pa fije, të prekin vetëm skajet dhe që tëpunojnë në një hapësirë të pastër, të ndriçuar mirëdhe të ajrosur, me mjaft vend për përpunim.Ushqimi, pijet apo duhani duhet të jenë të ndaluaranë hapësirën e përpunimit/ekzaminimit. Ekspozimii gjatë ndaj negativëve të përkeqësuar mund tëparaqesin rrezik për shëndetin, sidomos kur gjen-den në kolekcione të mëdha.

Rekomandimet mjedisore për deponimStudimet e fundit në Institutin e Permanencës sëImazhit të Roçesterit (Rochester ImagePermanence Institute) e shpjegon raportin midistemperaturës së deposë/lagështisë relative dhestabilitetit afatgjatë. Rezultatet, të botuara në IPIStorage Guide for Acetate Film, parashohinjetëgjatësinë e filmit të ri dhe atij të degraduarnën kombinime të ndryshme të lagështisë rela-tive dhe temperaturës. Harta në vijim ilustronjetëgjatësinë e paraparë për kushtet e lartpërmen-dura më parë të deponimit. Numri i parë i vitevenë secilin kusht deponimi është për filmin e ri,kurse i dyti qëndron për filmin që ka zënë tëpërkeqësohet.Jetëgjatësia e llogaritur (në vite) për filmin e ri

110

Ndotësit që mund tadëmtojnë filmin janëperoksidet (nga letradhe druri), përbërësitklorinë, oksidet e azotit,dioksidi i squfurit,hidrogjen sulfidi (shiri-tat e rëndomtë të gomësmund të përmbajnësqufur), papastërtitë nëngjitës, gazrat ngabojrat, ozoni i prod-huar nga fotokopjuesit,si dhe disa llamba dhepajisje elektrike, amo-niaku, tymi, ineskti-cidet dhe fungusët.Filtrat e aktivizuar tëthëngjillit dhe tepihë jotë prerë rekomandohennë hapësirën e leximit,ngaqë grimca të fijevemund të lirohen ngakëputjet për një kohë tëgjatë dhe ato janë gër-ryese.

Produktet e degrad-uara të nitratit celuloiddhe acetatit paraqesinrrezik serioz për shën-detin dhe sigurinë,prandaj duhet ushtru-ar kujdes me rastin epërdorimit të këtyrellojeve të filmave: • Vishni dorëza neo-

prene • Mbani qarkullim të

mirë të ajrit.• Përdorni respirator.• Mos bani thjerrëza

kontakti.• Kufizoni kohën e

ekspozimit.

Bartësit Audio-Vizuelë

Audio regjistrimet në disk....................................................114Disqet e llakuara........................................................114Disqet vinilë...............................................................114Përdorimi....................................................................115Deponimi....................................................................115Rekomandimet mjedisore të deponimit.....................116

Mediat magnetike..................................................................116Përdorimi....................................................................116Shfrytëzimi.................................................................118Mbështetja rezervë dhe freskimi...............................119Bartja..........................................................................119Deponimi....................................................................120Rekomandimet mjedisore të deponimit.....................120

Mediat optike.........................................................................121Disqet laserike............................................................121CD-ROM 57...............................................................121Përdorimi....................................................................122Etiketimi.....................................................................122Pastrimi.......................................................................123Deponimi....................................................................123Rekomandimet mjedisore të deponimit ...................123

113

veçanti, acidi nitrik i formuar nga degradimi initratit të celulozës mund të zbehë imazhet eargjendta, zbutjen apo zgjidhjen e lidhësve xhelat-inë dhe korrezionin e kontejnerëve dhe sirtarëvemetalikë. Ky lloj organizimi me bazë materiale poashtu e bën më të efektshëm dhe më efektiv moni-torimin e gjendjes së koleksionit. Derisa është e rëndësishme të ndahen llojet endryshme të materialit, po të jetë e mundur, ështëpo ashtu e rëndësishme që të veçohen mediatpërkeqësuese nga ato në gjendje të mirë. Siç thamëmë herët, materialet e përkeqësuara prodhojnë pro-dukte degraduese që mund të shkaktojnë përke-qësime tek media të tjera fotografike.

Mbështjellësit Të njëjtat standarde aplikohen si dhe për materialetfotografike.

Deponimi i përgjithshëmFletëzat filmore, si negativët dhe transparencatduhet vënë në mëngë, mëngët në kuti apo sirtarëdhe këto kuti apo sirtarë në rafte metali apo nëkabinet. Rollet e filmit, siç është filmi lëvizës dhemikrofilmi, duhet mbajtur pjesën qendrore brenda,anën emulsive brenda dhe të vendosur në kanisterëpa plasticizerë, klor dhe perokside. Materiale tëpranueshme janë polietileni apo polipropileni. Çdoletër a karton brenda kutisë duhet hequr, si dhe çdolloj tjetër mbështjellësi prej letre dhe të deponohenndaras me dokumentin përkatës. Që të dy llojet e materialeve, të rrafshta apo nërolle duhet deponuar horizontalisht në rafte meta-like, në kushte të freskëta, të thara dhe të errëta,me qarkullim të mirë të ajrit.

112

Përdorimi• Hiqni disqet gërrithëse nga xhaketa (me mëngë

të brendshme) duke i mbajtur kundruall trupitdhe duke bërë presion të lehtë me dorë dhe dukee hapur xhaketën. E tërhiqni diskun jashtë dukee mbajtur njërin skaj të mëngës së brendshme.Mos e shtypni diskun me gishtërinj, pasi që çdopluhur i zënë mes mëngës do të shtypet nëminigërrithjet.

• I nxirrni disqet gërrithëse nga mënga e brendshmeduke përvjelur mëngën e brendshme dhe duke elënë atë të rrëshqasë në dorë, në mënyrë që skaji isaj të bjerë në brendi të nyjës së gishtit të madh.Më gishtin e mesëm duhet të kërkoni etiketën qen-drore. Kurrë mos zgjatni gishtërinjtë në mëngë.

• Për ta mbajtur diskun, vëni gishtin e madh tëdorës në skaj të diskut dhe gishtërinjtë e tjerë tësë njëjtës dorë mbi etiketën qendrore, përbaraspeshë. I përdorni që të dy duart mbi skajpër ta vënë diskun mbi tavolinë.

Deponimi• Depononi regjistrimet në mëngë të buta poli-

etileni. I ikni përdorimit të mëngëve të brend-shme, të bëra nga letra, kartoni, apo PVC-ja.

• Mos i lini regjistrimet afër burimeve të nxehtësisëapo dritës (posaçërisht asaj ultraviolete), pasiqëmasat plastike janë nën ndikimin e që të dyjave.

• Mos vini objekte të rënda mbi regjistrimet(pllakat). Ato nuk duhet vënë asnjëherë njërambi tjetrën.

• I vini regjistrimet nëpër rafte vertikalisht, nëskaje.

• Mos i përdorni njësitë e eafteve aty kumbështetësit bëjnë më shumë presion në njërenfushë të regjistrimit, apo ku mbështetësit janë

115

Audio regjistrimet në disk

Forma më e shpeshtë e regjistrimeve tonike qëgjenden në biblioteka do të jenë disqet mikrogër-rithëse long-play (12-inç, 33Ä rpm dhe 7-inç, 45rpm), rëndom të shtypura në polivinil klorid, apodisqet shellak 78 rpm.

Disqet e llakuaraDisqet e para të llakuara datojnë nga vitet 1890dhe ky format është përdorur deri në vitet 1950,kur është zëvendësuar gradualisht nga disqe vinili. Përcaktimi i shkaqeve të degradimit me llakim ështëi vështirë të bëhet, ngaqë një sërë cilësishë të llaqevedhe të ‘mbushësve’ janë përdorur nga fabrikuesit. Në një mjedis të përshtatshëm deponimi, këtodisqe pësojnë nga dobësimi i ngadalshëm, progre-siv i emalit. Kjo brishtësi shkakton rënien e pluhu-rit të imët nga disku, pas secilës lozje, duke gërry-er kështu informacionin mikrogërrithës. Materialetorganike në agregate janë të ndjeshme ndaj sulmittë fungusëve, derisa vetë llaku thuhet të jetë rezis-tent ndaj fungusit.

Disqet vinileNdonëse vinili është stabil, jeta e tij nuk është epafund. Disqet vinile janë të bërë nga kloridpolivinili (PVC), që degradohet kimikisht merastin e ekspozimit në rrezet ultraviolete apo nxe-htësi. Kështu që stabilizimi arrihet me shtimin enjë kemikali në rrëshirë gjatë fabrikimit. Kjo nuk epengon degradimin, por e kontrollon atë.Disqet vinile janë rezistente ndaj rritjes së fungitdhe nuk ndikohen nga nivelet e larta të lagështisë.

114

hësi ngjitës ai që është i ndjeshëm ndaj përke-qësimit përmes hidrolizës dhe oksidimit. Pasi qëinformacioni të jetë deponuar në trakë magnetikenë mostrat e formuara nga grimcat e mgantizuara,çdo humbje apo çrregullim i oksidit magnetikshkakton humbjen e informacionit. Që nga fillimi i viteve 1950, ka pasur mbi dyzetvideo formate, të ndryshme në madhësi, shpejtësidhe në mënyrën se si është mbajtur shiriti. Shiritat në kaseta janë shumë më të holla dhe mëtë dobëta se shiritat në bobina dhe kohëzgjatja etyre është mjaft e shkurtër. Për ruajtje më afatgjateduhet përdorur shirita bobinash. Shiriti magnetikka kohëzgjatje më të shkurtër nga ç’ështësupozuar. Shiriti magnetik më i vjetër se 15 vjetpothuajse pa dyshim ka nevojë për përkujdesje tëveçantë dhe shumica e shiritave mbi 20 vjet tëvjetër kanë nevojë për ndihmë profesionale.

Përdorimi• Minimizoni përdorimin.• Mos e prekni syprinën e asnjë shiriti apo diskete

kompjuterike. Yndyra nga lëkura lë një shtresëqë mund të mbështjellë kokën e pajisjes dhe tëtërheq pluhurin.

• Mos e prekni syprinën e shiritit, apo skajin eshiritit, pos nëse është absulitisht e domos-doshme dhe atëherë bartni dorëza pa lint.

• Mos përdorni produkte komerciale që reklamo-hen në kaseta dhe diskete të pastra. Kontaktonime ndonjë profesionist me përvojë për të pastru-ar apo riparuar shiritat e papastër apo të dëmtuar.

• I ktheni shiritat dhe disketat në kutitë e tyre tëveçanta menjëherë pas përdorimit për t’iushmangur dëmtimit të mundshëm dhe pluhurit.

• Mos përdorni asnjëherë kapëse letre apo shirit

117

larg njëri-tjetrit më larg se 10–15 cm (4–6 inçë).• Mos i përzieni regjistrimet e madhësive të

ndryshme, pasiqë artikujt më të vegjël mund tëhumbin a dëmtohen, kurse artikujt e mëdhenjmund t’i shtrohen presionit të ndryshëm.

• Mënjanoni fare mbështjelljet me rrudhosje nëpllakat long-play të gramafoneve (LP).Mbështjella e rrudhosur mund të vazhdojë tërrudhet, duke shtrembëruar kështu diskun.

Rekomandimet mjedisore të deponimitNjë mjedis i përshtatshëm për deponim tëregjistrimeve tonike është esencial për të vonuardegradimin. Luhatjet e larta dhe të shpejta të tem-peraturës dhe lagështisë mund të ndikojnë mbi disaveçori kimike të plastikës që përbën medianregjistruese, duke shkaktuar kështu shtrembërim tëcilësisë së zërit dhe dëmtim të vetë diskut.Rekomandohet 18 °C (64 °F) dhe 40% RH. Fungi mbi sipërfaqe të diskut mund të shkaktojëgropëzime që ndikojnë në cilësinë e lozjes. Pluhuri,i kombinuar me presionin e ushtruar në muret e gër-ritjeve nga gjilpëra, e gramafonit, mund të dëmtojëpërherë muret e gërrithjeve, që ndikon në cilësinë elozjes; pluhuri po ashtu mund të shtresohet përgjith-monë në substancat termoplastike.

Mediat magnetike

Shiritat magnetikë (audio dhe video regjistrimet nëkaseta, dhe shirita bobinash kompjuterike, disketakompjuterike, etj.) bëhen më së shpeshti nga shtre-sa magnetike të kromit apo oksidit të hekurit të lid-hur me ngjitës në bazë filmi poliesteri. Është lid-

116

Mbështetja rezervë dhe freskimiHumbja e çdo diskete kompjuterike mund të thotëhumbje e një sasie të madhe të informacionit. Përkëtë arsye, kopjet rezervë janë kritike për të sigu-ruar ruajtjen e shënimeve me bazë kompjuterike.Nëse ruajtja aktive e një bazë kompjuterike të tëdhënave është pjesë e një operimi institucional,kopjoni informacionin e regjistruar në hard-drajvine sistemit në disketa apo shirita rezervë në bazëditore. Si pjesë të parandalimit të fatkeqësisë, iruani kopjet rezervë në një lokacion tjetër të sigurt. Shiritat audio, video dhe kompjuterikë që duhet tëruhen për periudha më të gjata kohore, kërkojnëkopjim/freskim periodik për të siguruar qasjen nëinformacion. Në çdo tre deri në pesë vjet, rikopjoni tëgjithë shiritat masterë në shirit të cilësisë së lartë, mebazë poliesteri, në formatin aktual për atë medium.Përdoreni këtë kopje masteri vetëm kur jeni dukebërë një kopje të re ‘përdorimi’. I bëni kopjet e mas-terit në kohë të ndryshme, që të mos vjetërohen një-soj. Përdorni audio shirita bobinash për kopje audio mas-teri. Një kopje e shkruar e një audio, video shiritimund të përdoret po ashtu si ‘kopje përdorimi’ apo si‘kopje rezervë’. Kopje me shkrim mund të përmbajëçdo fjalë të shiritit origjinal, apo vetëm një për-shkrim të përgjithshëm të asaj për të cilën bëhetfjalë.

BartjaFormatet e informacionit zhduken me lindjen eteknologjive të reja. Në njëzet vjetët e fundit, janëtejkaluar shiritat 8-trakësh, video e formatit beta,videokasetat ½-inçë, 3-inçë, 5¼-inçë dhe 8-inçë, diske-tat kompjuterike, si dhe formate të tjera të panumërta.

119

ngjitës për t’iu vënë shënime kasetave, bobinave,apo disketave.

• Përdorni shiritat vetëm në hapësirë të pastër.• Mos lejoni që skajet e shiritave të barten nëpër

dysheme.• I ktheni shiritat në kontejnerë kur të mos jenë në

përdorim.• Mos i hidhni shiritat apo mos i ekspozoni

rënieve të papritura. • Shkurtoni skajet e dëmtuara nga shiritat me

bobina të hapura.• Mos përdorni shirita ngjitës për përdorim të

përgjithshëm për të ngjitur skajet e shiritit. Po tëjetë e nevojshme, përdorni produkte ngjitëse përkëtë qëllim.

Shfrytëzimi• Etiketoni të gjithë shiritat. • Mirëmbani makinat sipas specifikimeve të fab-

rikuesit për t’u siguruar që pajisja nuk do tëdëmtojë shiritat.

• Pastroni rrugën e shiritit të magnetofonit nëtërësi dhe në intervale të rekomanduara.

• Ruani shiritat nga gërrithjet apo nga çdo dëmsyprine, që shkakton mbeturina të mbetura nërrugën e shiritit të magnetofonit.

• Përdorni një kasetë pastrimi pas përdorimit tëshiritit të dëmtuar.

• Sigurohuni që shiritat që do të përdoren sërish tëshlyhen plotësisht para se të kthehen në shërbim.

• Riktheni shiritat para e prapë me shpejtësi stan-darde kohë pas kohe.

• Mos e lini shiritin të ndalur në mes – gjithmonëe riktheni shiritin në fillim.

• Mbrojeni pajisjen e operimit dhe shiritat ngapluhuri.

118

Kopjet rezervë janësiguria më e mirë përmbrojtjen e shiritavetë çmueshëm dhedisketa të rëndë-sishme. Në rast tëvjetërimit të mediu-mit, apo të fatkeqësisënatyrore, kopja mundtë jetë mënyra e vetmepër të nxjerrë infor-macionin nga një mas-ter që nuk është më ipërdorshëm.

Duhet t’i njihni for-matet e të gjitha shën-imeve mekanikisht tëlexueshme në përku-jdesjen tuaj.

30–40% RH janë kushte të sigurta praktike tëdeponimit. Nxehtësia dhe të ftohtit e madh do tëdëmtojnë median magnetike.

• RH mbi 40% përshpejton keqësimin e lidhësit tëshiritit.

• Mos i ekspozoni shiritat në ndryshime të shpejtatë temperaturës. Nëse temperaturat e hapësirës sëdeponimit dhe përdorimit ndryshojnë prej mëshumë se 8 °C (15 °F), lejoni një kohë klimatizi-mi brenda hapësirës operuese prej katër orëshpër çdo ndryshim prej 10 °C (18 °F).

Mediat optike

Disqet laserikeDisqet laserike u inicuan në vitin 1978 dhe zakon-isht janë disqe prej 12-inçësh (30 cm) prej xhamitapo plastikës. Miliona gravura gëdhenden në sipër-faqe dhe që lexohen nga një rreze laserike e drejtu-ar mbi atë sipërfaqe. Rrezja e dritës reflektohet, qëpastaj konvertohet në sinjal konvencional analog.

CD-ROMCD-ROM (kompakt-disk – memorje vetëm përlexim) e ka origjinën nga audio kompakt-disku, qëishte në dispozicion nga mesi i viteve 1980, kështuqë dimensionet dhe karakteristikat e saj fizike janëtë njëjta. Dallimi kryesor midis CD-ROM dheCD-Audio është se CD-Audio përmban vetëmaudio të dhëna, kurse CD-ROM-i mund të përmba-jë të dhëna audio, kompjuterike dhevideo/fotografike. Kompakt-disku i modeluar plastik përmban njëspiral vazhduese të gravurave, që përmbajnë të

121

Qasja në informacion është i kufizuar kur makinate nevojshme për leximin e këtyre regjistrimeve nukjanë në gjendje ta bëjnë këtë dhe nuk mund tëzëvendësohen. Për të siguruar qasjen në informa-cion, kopjoni formatet e vjetra në një teknologjistabile derisa e kemi në dispozicion pajisjet eleximit.

Deponimi• I mbani shiritat dhe disketat larg fushave mag-

netike – mos i lini shiritat mbi pajisje elektrike.• Mbani hapësirat e deponimit të pastra dhe pa pluhur.

Pluhuri tërheq dhe zë lagështi dhe do të kondenzojëhidrolizën, një shkaktar i zakonshëm dhe serioz idegradimit afatgjatë të shiritave magnetikë. Po ashtu,pluhuri mund t’i shkaktojë dëm permanent shiritit: gër-rithshmëria e pluhurit, bashkë me presionin e ushtruarmes sipërfaqes dhe kokave të magnetofonit, do tëgërvishtë shtresën okside dhe kokat e magnetofonit.

• Mos e lini bobinën e hapur dhe kastetat tëeskpozuara në diell.

• I vendosni shiritat me bobina dhe në kaseta nëbobinën apo kasetën vertikalisht. Bobinat duhetmbajtur të lidhura.

• Përdorni bobina apo kaseta, kuti/kontejnerë dhepajisje ndihmëse të cilësisë së lartë.

• Përdorni kolare mbrojtëse për shirita me bobinatë hapura.

• Mos i depononi shiritat në mëngë/kuti me cilësitë dobët kartoni, që mund të jenë acidike, apokuti vinili që përmbajnë klorin.

Rekomandimet mjedisore të deponimit• Hapësirat e deponimit të shiritave duhet të jenë

të freskëta dhe të thara: 15 ±3 °C (59 ±5 °F) dhe

120

Disketat duhetdeponuar në skaje

PastrimiMos përdorni tretës pastrimi. Drita, pluhuri dhendotësit mund të pastrohen lehtë me ndonjë brushëpëlhure, por edhe përdorimi i një revoleje ajriështë i preferueshëm. Të jeni gjithmonë gjentil qëtë fshini nga pjesa qendrore drejt skajit të jashtëmtë diskut. Lëvizja duhet bërë në drejtim rrezor (sikëmbëzat e një rrote) dhe jo periferike.

Deponimi‘Kutitë e xhevahirëve’ akrilikë që vijnë nga shumëfabrikues dhe distributorë paraqesin mbrojtje tëmirë kundër gërvishtjeve, pluhurit, dritës dhendryshimeve të shpejta të temperaturës. Mbrojenimë tutje CD-të e futura në qese duke i vënë në njëkuti të mbyllur, në sirtar, apo kabinet. Kjo u jepatyre ndihmë shtesë nga drita, pluhuri dhe luhatja eklimës. Nëse fabrikuesi ofron ndonjë kartë ndarëseapo material tjetër, si pjesë të pakos se kutisë sëxhevahirit, atë duhet ruajtur.

Rekomandimet mjedisore të deponimitDisqet otpike duhet të deponohen në një mjedis papluhur, të freskët (nën 20 °C apo 68 °F), dhe rela-tivisht të tharë. Kushtet më të ngrohta dhe më tëlagështa do të çojnë drejt oksidimit të shtresavereflektuese metalike, nxirje dhe përkeqësim të sub-stratit dhe mbështjellësve polimerikë. Mos i linidisqet në dritë të diellit.

123

dhëna. Një shtresë reflektuese alumini i mundësonlaserit në drajverin e kompakt-diskut të lexojëinformacionin e kodifikuar. Integriteti i të dhënavembrohet nga një shtresë emali, më një anë dhe njënënshtrese plastike, në anën tjetër.

PërdorimiStreset më të këqija nga përdorimi për një disk optikshkaktohen nga përdredhja e madhe apo nga aplikimi indonjë maje të mprehtë mbi syprinë. Këto veprimedeformojnë shtresën, duke shlyer gravimet dhe duke bërëqë hapësirat e goditura të diskut të jenë të palexueshme.Një objekt i mprehtë – një majë lapsi, për shembull,mund të shkaktojë shtypjen e shtresës polikarbonat dhetë shtresës reflektuese metalike në hapësirën nën majën elapsit. Mos i lini disqet në disk-drajv. Mbani dorëza merastin e përdorimit të mediave optike.

EtiketimiAplikimi i etiketave të çfarëdo lloji mund të prishëbaraspeshën e një disku optik dhe t’ia vështirësojëpunën apartit për ta lexuar. Po ashtu, etiketat mundtë shqiten në kushte lagështie. Mirëpo, porsa tëjetë etiketa në disk, është e rëndësishme që të mosmundohemi ta heqim. Akti i shqitjes së etiketëskrijon një veprim leve, që fokuson shtrëngimin nënjë hapësirë të vogël. Shtrëngimi i tillë mund tëshkaktojë delaminimin, sidomos tek një CD eshkruajtshme. Nëse është e domosdoshme tëshkruhet në anën e lartë të diskut, një marker memajë të butë preferohet kundruall mjeteve të tjerashkruese, por tek disa markerë me bazë tretësemund të ketë rrezik nga bartja e tretësve në llakunmbrojtës.

122

Pse duhet bërë riformatizimi?Ndonëse bibliotekat mund të ndërmarrin hapa përtë penguar dëmtimin e koleksioneve të tyre dhe tëshkallës me të cilën ato përkeqësohen, të paktajanë ato institucione që kanë llogari të realizojnëkëtë proces që kanë aq shumë punë dhe mjete përkonservimin e koleksioneve të tyre. Ruajtja epërmbajtjes intelektuale, duke e vënë atë në njëformat tjetër, më të qëndrueshëm (riformatizim),është e tëra që mund të jetë e realizueshme dhemund të jetë e tëra që kërkohet. Shumë publikimejanë në dispozicion, që mbulojnë në detaje çështjetqë ngre riformatizimi dhe metodat e teknikat einvolvuara. Kjo pjesë rezymon disa nga pikat metë zakonshme dhe ka të bëjë kryesisht mevështrimin e riformatizimit të mediave. Ky ështëpo ashtu një përkujtues se materiali që duhet tëriformatizohet duhet përdorur me kujdes dhe mevëmendje të veçantë.Materiali bibliotekar dhe arkivor riformatizohetpër shumë arsye: • Për të ruajtur përmbajtjen e tij intelektuale.• Për të reduktuar vjetërsimin dhe grisjen e origji-

naleve.• Për të kursyer hapësirë – materiali i brishtë dhe i

dëmtuar shumë mund të hidhet nëse nuk ka vlerëartififakti dhe nëse përmbajtja intelektuale ështëpreokupimi i vetëm.

• Për të përmirësuar qasjen – kopjet e mediave tëmikrofilmuaar dhe të digjitalizuara mund të dis-tribuohen në lokacione jashtë vendndodhjes,duke siguruar qasje për më shumë se një shfry-tëzues për një kohë.

• Për të dyfishuar disa shënime, për arsye sigurie,në rast se origjinalet dëmtohen, vidhen aposhkatërrohen.

125

Riformatizimi

Pse duhet bërë riformatizimi?...................................125Reduktimi i vjetërsimit dhe grisjes së origjinaleve...126Përzgjedhja e formatit...............................................127

Fotokopjimi...........................................................................127Përparësitë.................................................................128Të metat.....................................................................128Letra fotokopjuese, toneri dhe makinat....................128

Mikrofilmimi ........................................................................129Procesi i mikrofilmit ................................................129Zyra komerciale e mikrofilmit .................................130Përparësitë.................................................................130Të meta......................................................................131Llojet e mikrofilmit...................................................131Rekomandimet e deponimit dhe të mjedisit..............132

Digjitalizimi ..........................................................................133Ç’është digjitalizimi..................................................133Njohja e karakterit optik (OCR)...............................134Përparësitë.................................................................134Të metat ....................................................................134Çështje të daljes nga përdorimi.................................135Kombinimi i digjitalizimit dhe mikrofilmimit.................136

124

Me rastin e kryerjes sëriformatizimit theksiduhet vënë mbi mirëqe-nien e materialit origji-nal në kuptim të stafit tëtrajnuar për përdorimine duhur të artikujve,deponimit të përko-hshëm të materialit qëpret të riformatizohetdhe kushteve mjedisoretë studiove reprografike.Kur materiali i lidhurduhet të mikrofilmohetapo të digjitalizohetduhet përdorur djepatpër mbështetjen eartikujve në atë mënyrëqë të mos shkaktohetdëm me rastin e rifor-matizimit.

grisjen e origjinaleve, kujdes i veçantë duhet kush-tuar pengimit të dëmtimit gjatë procesit repro-grafik. Riformatizimi shton rrezikun mbi njëartikull, për shkak të shpeshtësisë së madhe të për-dorimit gjatë këtij procesi.

Përzgjedhja e formatitKa tri procese kryesore të riformatizimit: • Fotokopjimi• Mikrofilmimi• DigjitalizimiSecila ka përparësitë dhe të metat e veta ndaj tëtjerave, por që të gjitha mund t’i shërbejnë një qël-limi dhe që të gjitha e vlejnë të jenë të pranishmenë një bibliotekë deri në një masë.

Fotokopjimi

Fotokopjimi si proces riformatizimi nuk është mjeti plotë i ruajtjes, pasiqë zakonisht nuk ka nevojë tëketë një master prej të cilit do të bëhen fotokopjet.Megjithëkëtë, ai është posaçërisht i dobishëm përzëvendësim të faqeve apo teksteve që mungojnë: • Artikujt e dëmtuar apo që mungojnë në kom-

plete kompjuterike të të përkohshmeve mund tëfotokopjohen dhe të lidhen për deponim në raftetë hapura.

• Fotokopjuesit mund të përdoren edhe kur njëartikull i dobësuar nuk mund të përdoret më pa udëmtuar dhe kur zëvendësimi me kopje prej letre(dhe jo në film) është e dëshirueshme por nukmund të gjendet nga një botues komercial.

Në që të dy rastet, është esenciale që fotokopjuesittë jenë në cilësinë sa më të lartë dhe në letër per-

127

Riformatizimi, nëse duhet të jetë vërtet proces isuksesshëm i ruajtjes, varet nga bashkëpunimi iinstitucioneve në shkallë kombëtare dhe ndërkom-bëtare. Duhet bërë projekte, të ngjashme me atë tëRegjistrit Evropian të Masterëve të Mikrofilmit(EROMM), një bazë të dhënash e mikrofilmaveekzistues në bibliotekat më të rëndëishme tëEvropës. EROMM regjsitron se çfarë tekstesh tëriformatizuara ekzistojnë dhe ku, në mënyrë qëinstitucionet t’u ikin dyfishimit të përpjekjeve tëtyre (dy institucione që mikrofilmojnë të njëjtëngazetë është humbje e resurseve të vlefshme,sikurse kur një institucion riformatizon një sërëgazetash në kohën kur një komplet ‘i shëndoshë’ekziston në një qytet tjetër të afërt). Për më tepër,bashkëpunimi është i domosdoshëm midis bib-liotekave në planifikimin e asaj që duhet të tëriformatizohet dhe nga cili institucion. Janë botuarshumë doracakë për të ndihmuar bibliotekat nëpërgjedhjen e materialeve për riformatizim dhe nëvendosjen e programeve të riformatizimit.

Rëndom, duhet shtruar këto pyetje: • A është artikulli apo koleksioni unik apo i rrallë?• A gjenden kopje të tjera të artikullit në bibliotekë

apo gjetiu?• A ka nevojë artikulli për trajtim (a është letra

aktualisht acidike dhe e brishtë, apo ka gjasë qëtë bëhet)?

• A është e mundur të zëvendësohet artikulli?• A është dhe a ka gjasë që të jetë tepër i përdorur?• A ka nevojë që të ruhet në formën e vet origji-

nale?• A është riformatizuar tashmë diku tjetër?

Reduktimi i vjetërsimit dhe grisjes së origjinaleveKur është qëllimi për të reduktuar vjetërsimin dhe

126

Librat/lidhjet e brishtadhe të rralla nuk duhetkopjuar kurrë në mak-ina të rrafshtafotokopjimi

fotokopjuese duhet të mbahen mirë për t’u sigu-ruar që temperatura të jetë e duhur për shkrirjene tonerit në letër. Nëse një kopje e porsabërënjolloset pas përpjekjes për shlyerjen e njëimazhi, makina nuk është duke e shkrirë si duhetimazhin në letër dhe ajo duhet rregulluar.

• Makinat: fotkopjimi i artikujve të lidhur nëfotokopjues të zakonshëm bibliotekarë shkaktonpresion të madh tek lidhjet dhe si pasojë i dëmtonato. Fotokopjuesit që bëjnë të mundur fotokopjiminme fytyrë përmbi janë të preferueshëm. Ata kanëmundësi të mëdha për të zënë imazhet e cilësisë sëmirë të vëllimeve, të cilat nuk hapen mirë.

Mikrofilmimi

Procesi i mikrofilmimitNjë numër i madh standardesh që mbulojnë tëgjitha aspektet e prodhimit dhe deponimit tëmikrofilmit tashmë janë botuar. Ruajtja në mikro-film parasheh një sërë hapash: Përzgjedhja – marrja e vendimeve në bazë tëinformacionit lidhur me atë se çfarë duhet filmuar. Përgatitja – kontrollimi nëse artikulli është iplotë; pastrimi dhe riparimi i faqeve; përgatitja e‘caqeve’ që paraqesin detaje, si titulli dhe smadhi-mi.Filmimi – i ngjashëm me procedurat themelorefotografike. Përpunimi i filmit – pas ekspozimit, filmi për-punohet sipas standardeve arkivore dhe testohetpër largimin e kemikaleve të mbetura gjatë për-punimit.Inspektimi – pas përpunimit, filmi inspektohet për

129

manente.

Përparësitë• Nuk ka sistem tjetër të leximit mekanik, pos vetë

fotokopjuesit. • Mediumi dhe formati i origjinalit mund të ruhet.• Rëndom kushton më pak se proceset e tjera,

sidomos nëse origjinali është dokumentmonokrom.

• Padronët e bibliotekave preferojnë faksimilet nëletër kundruall, ta zëmë, mikrofilmave, pos kurkanë të bëjnë me materiale të shumta, siç janë gaze-tat.

Të metat • Fotokopjet e bëra drejtpërdrejt nga një fotokopje

masteri janë rëndom të një cilësie më të dobëtsesa printimet e mikrofilmit.

• Kostoja e bërjes së fotokopjeve të mëvonshmeështë më e lartë sesa kostoja e printimit tëmikrofilmave.

• Ka një humbje të informacionit, sidomos tekobjektet grafike, jashtë vijës së artit.

• Nëse duhet ruajtur edhe origjinalin, atëherë lindënevoja për më shumë hapasirë.

Letra fotokopjuese, toneri dhe makinat • Letra: fotokopjet duhet bërë në letër që e plotë-

son standardin e Institutit Kombëtar Amerikan tëStandardeve (ANSI) për letrën permanente,Z39.48-1992 apo ISO 9706, duke shfrytëzuar njëmakinë fotokopjuese bardh e zi, pasi që fotokop-jet në ngjyra nuk janë stabile në afat të gjatë.

• Toneri: të tjerat që duhet pasur parasysh janëcilësia e tonerit (rekomandohet karboni i zi) dhebashkëshkrirja e tonerit me letrën. Makinat

128

punim dhe deponim.• Mikrofilmat mund të digjitalizohen nëse është

përdorur film i cilësisë së mirë.• Filmi është kompakt.

Të metat• Rezistues ndaj përdoruesit – zakonisht, aparatet

për leximin e mikrofilmit në biblioteka janë tënjë cilësie të dobët dhe nuk janë bërë për konfornjerëzor.

• Përdoruesit duhet t’i qasen filmit me dorë:- duke e kërkuar filmin- duke e futur atë në makinë- duke çapitur nëpër imazhe të shumta për të

gjetur atë që kërkohet.• Nëse filmi nuk gjendet në bibliotekë, do të mund

të ketë nevojë për javë të tëra derisa të gjendetpër t’u dorëzuar.

• Filmi mund të gërvishtet me rastin e përdorimit.• Çdo gjeneratë a kopje shtesë humb rezolucionin

(për afro dhjetë për qind). • Printimet mund të jenë të cilësisë së dobët.• Variantet e krijimit të filmit mund të jetë vështirë

të kontrollohen.• Cilësia e imazhit mund të përcaktohet vetëm pas

përfundimit të filmimit.• Faqet e këqia duhet rifilmuar dhe bashkëngjitur.

Llojet e mikrofilmitArgjend-xhelatine – i vetmi lloj për masterët neg-ativë arkivorë, që duhet ruajtur për kohë të pacak-tuar jashtë arkivës, në kushte tepër të kontrolluara.Masterët negativë përdoren vetëm për gjenerimin ekopjeve shtesë dhe asnjëherë për shikim. Diazo – një kopje e përkohshme në print mund tëbëhet nga masteri në film diazo, prej së cilës mer-

131

njolla, lexueshmëri dhe plotësi. Krijimi i shënimit – krijimi dhe montimi i shën-imeve mekanikisht të lexueshme (MARC) për pro-movimin e përdorimit të filmit dhe pengimin epunës së dyfishtë.

Zyra komerciale e mikrofilmit Shfrytëzimi i një zyreje komerciale të mikrofilmitmund të jetë më ekonomike sesa krijimi i njëoperacioni brenda shtëpisë. Është jetikisht e rëndë-sishme të bëhet vlerësimi i kualifikimeve të secilëskompani shërbimesh mikrofilmi.• Bisedoni me institucionet e tjera, sidomos me

arkviat, dhe kërkoni të dini për përvojat e tyreme kompanitë e mikrofilmit.

• Pyetni firmat potenciale për përvojën e tyre nëregjistrimet filmike që janë të lidhura, tëndjeshme, apo tepër të mëdha.

• Kërkoni të paktën tri referenca nga institucionetë tjera.

• Kontaktoni referuesit për të parë se si ka punuarofertuesi me regjistrimet, a e ka respektuar afatindhe si është përgjigjur ndaj përmirësimeve tërifilmimit.

• Inspektoni operacionin e mikrofilmuesit. Bënipyetje lidhur me standardet, procedurat dhe sig-urinë.

• Hartoni një kontratë mes institucionit dhe zyres.• Kërkoni të mbani mostrën e filmit.

Përparësitë• Përvojë shumë mirë e dëshmuar – materiali bib-

liotekar është reprodukuar në mikrofilma që ngavitet 1930.

• Problemet me teknologji dukshëm janë eliminuar.• Ekzistojnë standarde të shumta për filmim, për-

130

Diazo me bazë polies-teri dhe filmi vesikularnuk konsiderohen si tëdëshmuara përkualitet arkivor, pornëse deponohen nëkushte të përshtat-shme mund të zgjasinprej 25-100 vjet.

• Kopjet printuese të drejtpërdrejta në film diazodhe kopjet për shikim në film vesikular mund tëdeponohen në kushte më pak të rrepta.Megjithëkëtë, kushtet e freskëta dhe të thara dotë ndihmojnë në zgjatjen e jetës së këtyre llojevetë filmave.

• Në të gjitha rastet, luhatjet e shpejta të LR-sëdhe temperaturës duhet shmangur.

• Imazhet në diazo film do të zbehen dhe ekspozi-mi në dritë shpejton zbehjen, kështu që filmidiazo duhet deponuar në errësirë dhe gjithmonënë kontejnerin e tij, kur nuk është në përdorim.

• Filmi vesikular është veçanërisht i ndjeshëmndaj pluhurit dhe temperaturave të larta të prod-huara nga makinat për leximin e mikrofilmit,prandaj është me rëndësi të mbahen makinat epastra dhe të freskëta.

• Kontejnerët duhet të mos përmbajnë vepruesacidikë, oksidues dhe reduktues, si dhe duhet tëplotësojnë Testin e Aktivitetit Fotografik (PAT),të specifikuar nga Standardi ANSI IT9.2-1991.

Digjitalizimi

Ç’është digjitalizimi?Digjitalizimi është një mënyrë e kapjes dhedeponimit të imazheve me anë të teknologjisëkompjuterike. Një kamerë digjitale apo mjet skani-mi merr një fotografi elektronike, që është e kon-vertuar në kod binar digjital (që është një vargzerodh dhe njëshesh) dhe që mund të shikohet nënjë monitor kompujterik apo të shtypet në letër. Tëdhënat deponohen brenda medias magnetike dheoptike. Përmbajtja e informacionit të imazheve

133

ren kopjet e tjera. Vesikulare – kopjet e pozitivit mund të bëhen nëfilm vesikular për përdorim dhe qarkullim.

Rekomandimet e deponimit dhe të mjedisitShumica e rekomandimeve për mediat me bazëfilmi, kanë të bëjnë me materialin në mikrofilm.

Shumë filma në koleksionet ekzistuese janë nëstoqe me bazë acetati. Filmi i tillë dekompozohetkimikisht, duke lëshuar një erë uthulle dhe dukeshkaktuar rrudhosjen dhe dëm emulziv. Në tëvërtetë, të gjithë filmat celuloidë janë të ndjeshëmndaj përkeqësimit. Shkalla e përkeqësimit të bazëssë filmit vazhdon ngadalë derisa të ketë arriturpikën autokatalitike, në të cilin moment shkallashpejt rritet. Temperatura dhe lagështia kanë njëndikim të rëndësishëm në atë se sa kohë i duhetbazës së filmit për të arritur pikën autokatalitike(shih, Tabelën në f. ....). Thuhet shpesh se filmi i argjend-xhelatinës, bardhe zi, nëse përpunohet dhe deponohet si duhet, kanënjë jetë përdorshmërie prej rreth 500 vjetësh,shumë më gjatë se kohëzgjatja e shumë origji-nalëve me cilësi të dobët. Mirëpo, përpunimi jo iduhur dhe kushtet e deponimit do ta zvogëlojnëkohëzgjatjen e filmit. • Masterët negativë duhet deponuar në arka që i

rezistojnë zjarrit (jo arka të thjeshta, që nukmund të mbahen në LR-në e kërkuar), pa pluhurdhe ndotës atmosferikë, si dhe të mbajtur në njëtemperaturë prej 18 °C ± 2 °C (64 °F ± 5 °F),me një nivel konstant të LR, midis 20% dhe 40%për argjend-xhelatinët me bazë esteri celulozedhe 30% to 40% për argjend-xhelatinë me bazëpoliesteri.

132

Makinat për shikimindhe kopjimin e mikro-formave duhet mbaj-tur pastër për t’ishmangur gërrithjetdhe depozitimet nëfilm. Përdoruesitduhet të mësohen përpërdorim tëkujdesshëm për t’iikur dëmtimit.

Mikrofilmat duhet tëruhen gjithmonë nëkushte në pajtim meISO 5466.

• Standardet mungojnë në shumë fusha.• Deponimi digjital ende nuk është i pranuar si

realisht arkivor – kjo kërkon monitorim të vazh-dueshëm dhe rifreskim dhe bartje eventuale dhetë kohë pas kohshme.

• Sistemet ‘drajv’ do të tejkalohen. • Ka kosto relativisht të lartë, ndonëse në rënie, të

deponimit dhe prodhimit.• Koha e nevojshme për të zënë dhe deponuar

imazhet arkivore me rezolucion të lartë dhe kos-toja e kësaj pune rritet me rritjen e cilësisë.

• Kushton shtrenjtë të bëhet reprodukimi iimazheve në kolor.

Çështje të daljes nga përdorimiKohëzgjatja teknologjike e çdo mediumi optik apoelektronik dhe hardueri dhe softueri që shoqërojnëatë është një çështje madhore që nuk ekziston kurtë kemi parasysh mikrofilmimin si proces reforma-tizimi. Hardueri dhe softueri kompjuterik ndrysho-jnë në mënyrë rapide, me versione të reja që dalinrregullisht. Pos kësaj, teknologjitë vijnë e shkojnë.Bibliotekat mbase nuk do të jenë në gjendje të për-dorin shumë nga teknologjitë e sotme në tëardhmen. Pa dyshim, disa pjesë të harduerit nuk dotë prodhohen më, kurse softueri i vjetër nuk do tëbëjë më punë në makinat e reja. Kjo do të thotë sebibliotekat mund të mos jenë në gjendje të nxjerrininformacionin e deponuar në medium optik pas 25vjetësh dhe kjo me siguri do të paraqes problempas 100 vjetësh. Për t’u ballafaquar me daljen ngapërdorimi të harduerit, kopjet arkivore të mediasmagnetike dhe optike kompjuterike do të duhet të‘bartet’ kur teknologjitë më të reja të jenë bërëstandard.

135

digjitale nuk konvertohet në formë alfanumerikenë kohën e skanimit dhe kështu nuk është e gjur-mueshme me tekst.

Njohja e karakterit optik (OCR)Softueri i OCR-së mundëson që një dokument iskanuar i shtypur të konvertohet në tekst, i cilimund të redaktohet me anë të programeve tëprocesorëve të fjalëve. Për fat të keq, ky procesnuk është plotësisht i saktë dhe kërkon shumëkohë në korrigjimin e shkronjave të lexuarakeq. Për më tepër, programet OCR nuk janë nëgjendje të ruajnë tipografinë e dokumentitorigjinal apo faqosjen.

Përparësitë• Digjitalizimi ofron qasje të shpejtë për shumë

shfrytëzues në tërë botën.• Imazhet mund të rikrijohen dhe avansohen elek-

tronikisht.• Kopjet e cilësisë së lartë për përdorim mund të

sigurohen.• Lehtësi të automatizuara të nxjerrjes së informa-

cionit janë në dispozicion për gjetjen e informa-cionit.

• Digjitalizimi ofron një imazh që mund të repro-dukohet shumë herë pa humbje të cilësisë.

• Imazhet digjitale nuk zvetnohen me përdorim.

Të metat• Kjo kërkon një përkushtim të teknologjive

mbështetëse për të konvertuar dhe nxjerrëshënimet.

• Një imazh digjital, i prezentuar apo i shtypur,mund të mos jetë ende i pranueshëm sizëvendësim legal i origjinalit.

134

Mediat magnetike dheoptike, si hard disqet,flopi disqet, shiritatmagnetikë, CD-ROM-ët dhe CD-R-të janë jostabildëmtohen lehtë dhe, sitë gjitha mediat,përkeqësohen sapo tëjenë bërë.

137

Kombinimi i digjitalizimit dhe mikrofilmimitProdhimi i masterëve të mikrofilmimit për ruajtjendhe të mastervë digjitalë për qasje, sikur do tëbëhet strategji e preferuar e ruajtjes në dekadën eardhshme. Përgjithësisht, tani preferohet një poli-tikë e filmit së pari. Mirëpo, avancimi i shpejtë iteknologjisë kompjuterike, lindja e pajisjeve tësofistikuara, që mund të prodhojnë mikrofilma dheimazhe digjitale me rezolucion të lartë, si dhe pre-sionet gjithnjë në rritje për një qasje më të madhe,me siguri që do ta sjellin teknologjinë digjitale nëmbizotërim. Megjithëkëtë, përderisa të vihen stan-dardet, përdorimi i digjitalizimit për ruajtjen do tëmbetet i diskutueshëm.

136

Hyrje

Choosing to Preserve: towards a coop-erative strategy for long-term access tothe intellectual heritage. Studime të kon-ferencës ndërkombëtare organizuar ngaKomisioni Evropian mbi Ruajtjen dheQasjen dhe Die Deutsche Bibliothek,Leipzig/Frankfurt am Main, 29–30mars, 1996. Amsterdam: KomisioniEvropian mbi Ruajtjen dhe Qasjen,1997.

Conway, Paul. ‘Archival Preservation:Definitions for Improving Educationand Training’. Restaurator, vël. 10 nr.2, 1989.

Darling, Pamela W. dhe WesleyBoomgaarden, comps. PreservationPlanning Program: An Assisted Self-Study Manual. Reviduar nga JanMerrill-Oldham dhe Jutta Reed-Scott.Uashington, DC: Association ofResearch Libraries, 1993.

Sitts, Maxine K. A Practical Guide toPreservation in School and PublicLibraries. Syracuse, NY: SyracuseUniversity, ERIC Clearinghouse onInformation Resources, 1990.

Stevenson, Condict Gaye. WorkingTogether : Case Studies inCooperative Preservation.Uashington, DC: Komisioni mbiRuajtjen dhe Qasjen, 1991.

Siguria dhe planifikimipër raste fatkeqësiea

SiguriaCarrying out a Librar y SecuritySurvey and Drafting a Security Policy,1992; How to Deal with Criminal andAnti-social Behaviour, 1994;Designing Out Crime, 1996. London:National Preservation Office.

Jackanicz, Donald. ‘Theft at theNational Archives: The Murphy Case,1962–1975’. Library and ArchivalSecurity vol. 10 nr. 2, 1990.

Moon, Myra Jo. ‘Reducing Theft,Mutilation and De-facement ofLibrary Materials’. ConservationAdministration News, nr.17, prill1984.

Storey, Richard, A. M. Wherry, and J.F. Wilson. ‘Three Views on Security’.Journal of the Society of Archivists 10,korrik 1989.

Planifikimi për raste fatkeqësie

Alegbeleye, Bunmi. Disaster ControlPlanning in Libraries, Archives andElectronic Data Processing Centres inAfrica. Ibadan: Options Book andInformation Services, 1993.

Anderson, H. dhe J. E. McIntyre.

139138

1994. Londër: The InternationalInstitute for Conservation of Historicand Artistic Works, 1994.

Lull, William P. ConservationEnvironment Guidelines for Librariesand Archives. Ottawa: CanadianCouncil of Archives, 1995.

Macleod, K. J. ‘Relative Humidity: ItsImportance, Measurement and Controlin Museums’. Canadian ConservationInstitute Technical Bulletin 1. Ottawa:Canadian Conservation Institute, 1978.

Thomson, Garry. The MuseumEnvironment, 2nd edition. London:Butterworths-Heinemann, 1986.

Myku

Florian, Mary-Lou E. ‘Conidial Fungi(Mold, Mildew) Biology: A Basis forLogical Prevention, Eradication andTreatment of Museum and ArchivalCollections’. Leather ConservationNews, vol. 10, 1994.

Florian, Mary-Lou E. ‘Conidial Fungi(Mould) Activity on Artifact Material– A New Look at Prevention, Controland Eradication’. Preprints of the 10thTriennial Meeting, ICOM Committeefor Conservation. Lawrence, KS:Allen Press, Inc., 1993.

Kaplan, H. A. Mold: A Follow-up.

<http://palimpsest.stanford.edu/byauth/kaplan/moldfu.html>

Nyberg, Sandra. ‘The Invasion of theGiant Spore’. SOLINET PreservationProgram Leaflet, nr 5. Atlanta, GA:South-eastern Library Network, 1987.

Insektet dhe pestëtChild, R. E., and D. Pinniger. ‘InsectTrapping in Museums and HistoricHouses’. Preventive Conservation –Practice, Theory and Research.Preprints of the Contri-butions to theOttawa Congress, 12–16 Shtator 1994.Londër: The International Institute forConservationof Historic and Artistic Works, 1994.Harmon, James D. Integrated PestManagement in Museum, Library andArchival Facilities: A Step by StepApproach for the Design,Development, Implementation andMaintenance of an Integrated PestManagement Program. Indianapolis,IN: Harmon Preservation PestManagement, 1993.

Pinniger, D. B. Insect Pests inMuseums. London: Archetype, 1994.

Wellheiser, J. G. Non-chemicalTreatment Processes for Disinfestationof Insects and Fungi in LibraryCollections. The Hague: K.G. Saur,International Federation of LibraryAssociations and Institutions, 1992.

Planning Manual for Disaster Controlin Scottish Libraries & RecordOffices. Edinburgh: National Libraryof Scotland, 1985.

Artim, N. ‘Cultural Heritage FireSuppression Systems: Alternatives toHalon 1301’. WAAC Newsletter, vol.15 nr. 2, maj 1993.Artim, N. ‘An Introduction toAutomatic Fire Sprinklers, Part I’.WAAC Newsletter, vol. 16 nr. 3,Shtator 1994.

Artim, N. ‘An Introduction toAutomatic Fire Sprinklers, Part II’.WAAC Newsletter, vol 17 nr. 2, Maj1995.

Artim, N. ‘An Update on MicromistFire Extinguish-ment Systems’. WAACNewsletter, vol. 17 nr. 3, Sep-tember1995.

Disaster Preparedness: Guidelines forArchives and Libraries. London:Society of Archivists, 1996.

Fortson, J. ‘Disaster Planning andRecovery: A How-To-Do-It Manualfor Librarians and Archivists’. How-To-Do-It Manuals for Libraries, nr.21. New York: Neal-Schuman, 1992.

Fox, Lisa. L. ‘Management Strategiesfor Disaster Preparedness’. The A LAYearbook of Library and InformationServices, vol. 14. Chicago: American

Library Association, 1989.

Skepastianu, M. dhe J. I. Whiffin.Library Disaster Planning. Hagë:Selia e IFLA-s, 1995.

Trinkaus-Randall, Gregor. ‘PreservingSpecial Collections Through InternalSecurity’. College and ResearchLibraries News 50, korrik 1989.

Trinkley, Michael. Can You Stand theHeat? A Fire Safety Primer forLibraries, Archives and Museums.Atlanta, GA: Southeastern LibraryNetwork, 1993.

Trinkley, Michael. Hurricane! Are YouReady for the Big One? A Primer forLibraries, Museums, and Archives.Columbia, SA: Chicora Foundation,1993.

Mjedisi

Briggs, James R. ‘EnvironmentalControl of Modern Records’.Conservation of Library and ArchiveMaterials and the Graphic Arts, ed.Guy Petherbridge. London:Butterworths, 1987.

Erhardt, D. and M. Mecklenburg.‘Relative humidity re-examined’.Preventive Conservation: Practice,Theory and Research. Kontribute nëKongresin e Otavës, 12–16 shtator

141140

Washington, DC: The AmericanInstitute for Conservation of Historic& Artistic Works, 1993.

Vine, Mark G. and William K.Hollinger. ‘Active Archival Housing’.Restaurator, vol. 14 nr. 3, 1993.

FashikullatLindsay, Helen and ChristopherClarkson. ‘Housing Single-sheetMaterial: the Development of theFascicule System at the BodleianLibrary’. The Paper Conservator, vol.18, 1994.

EkspozitatBlaser, Linda. ‘Construction ofPlexiglas Book Cradles’. The Bookand Paper Group Annual 15.Washington, DC: American Institutefor Conservation of Historic andArtistic Works, 1996.

Clarkson, Christopher. ‘Preservationand Display of Single ParchmentLeaves and Fragments’, Conservationof Library and Archive Materials andthe Graphic Arts, ed. GuyPetherbridge. London: Butterworths,1987.

Shenton, Helen. ‘Developments in theDisplay of Books at the Victoria andAlbert Museum’. The PaperConservator 21, 1997.

Stolow, Nathan. Conservation and

Exhibitions – Packing, Transport,Storage and EnvironmentalConsiderations. London:Butterworths, 1987.

Varlamoff, Marie Thérèse.‘Recommendations Regarding Loansof Library Documents to Exhibitions’.IFLA Journal 13, nr. 4, 1987.

Fotografit dhe filmibazik i mediaveMediat fotografike

‘Cahier des charges pour les exposi-tions de photographies’. Eclipse. Paris:SFIIC Groupe photographie, 1996.

Hendriks, Klaus B. and Brian Lesser.‘Disaster Preparedness and Recovery:Photographic Materials’. AmericanArchivist, 46, dimër 1983.

McCormick-Goodhart, M. H. ‘TheAllowable Temperature and HumidityRange for the Safe Use and Storage ofPhotographic Materials’. The Journal ofthe Society of Archivists, vol. 17 nr. 1,1996.

Paine, C., ed. Standards in theMuseum Care of PhotographicCollections. London: Museums &Galleries Commission, 1996.

Roosa, M. Preservation Packet: Care,Handling and Storage of Photographs.

Materiali tradicional bibliotekarPërpunimi i materialit bibliotekar

Skedarët (numri indentifikues)Boral, J. ‘The Great Spine and BoxLabel Mystery!’. Abbey Newsletter, vol.20 nr. 3, August 1996.

MbërthyesitRitzenthaler, Mary Lynn. Preservationof Archival Records<http://www.nara.gov/nara/preser-va/maintena/hm1.html>

Praktika e sallës së leximit

Mbështetja e librave gjatë për-dorimitClarkson, Christopher. ‘The SafeHandling and Display of MedievalManuscripts and Early Printed Books’,Book and Paper ConservationProceedings. Lubjanë: 1997.

FotokopjimiPhotocopying of Library and ArchiveMaterials. London: NationalPreservation Office, 1994.

Metodat e deponimit dhe të për-dorimit

Handling Books in GeneralCollections, Atlanta, GA: SoutheasternLibrary Network, 1992.<http://palimpsest.stanford.edu/solinet/hndlbook.htm>

Page, Susan and Diane S. Nixon.‘Storing and Handling OversizedDocuments’. Restaurator, vol. 15 nr.3, 1994.

Palmer, Patricia. Stacks Management:Shelf Maintenance Procedures. <http://palimpsest.stanford.edu/byauth/palmer/palmer.html>

Pickwoad, N. ‘Books and Libraries’.The National Trust Manual ofHousekeeping, eds. and comp.Hermione Sandwith and SheilaStainton. Harmondsworth: Penguin,1993.

Këllëfet për libra dhe materiale prejletre Brown, Margaret R. Boxes for the pro-tection of rare books: their design andconstruction. Washington: Library ofCongress, 1982.

Kulka, E. Archival Enclosures: aguide. Ottowa: Canadian Council ofArchives, 1995.

Stagnitto, J. ‘The Shrink Wrap Projectat Rutgers University SpecialCollections and Archives’, The Bookand Paper Group Annual, vol. 12.

143142

Damaged Magnetic Tape and OpticalDiskMedia.<http://www.nml.org/Publica-tions/Presentations/DisasterRecovery/>

Wheeler, Jim. The Dos and Don’ts ofVideotape Care. http://palimpsest.stanford.edu:80/byauth/wheeler/wheeler3.html

Mediat optike

The National Archives and RecordsAdministration and the Long-TermUsability of Optical Media for FederalRecords: Three Critical ProblemAreas. <http://palimpsest.stanford.edu:80/bytopic/electronic-records/electron-ic-storage-media/critiss.html>

Permanence, Care and Handling ofCDs.http://www.kodak.com:80/daiHome/techInfo/permanence.shtml

Schamber, Linda. Optical DiskFormats.<http://palimpsest.stanford.edu/bytopic/electronic-records/electronic-storage-media/ed303176. html>

RiformatizimiFotokopjimi ‘Guidelines for Preservation Photocopying’.Library Resources & Technical Services,vol. 38 nr. 3, korrik 1994.

‘Preservation Photocopying in

Libraries and Archives’. Studime ngaKonferenca mbi Arkivat dheAdministrimin e ShënimeveKombëtare të SHBA-ve, Uashington,DC, 9 Dhjetor, 1986. Restaurator, vol.8 nr. 3, 1987.

Mikrofilmimi

Elkington, Nancy E., ed. PreservationMicrofilming Hand-book. MountainView, CA: Research Libraries Group,1992.

Elkington, Nancy E., ed. ArchivesMicrofilming Manual. Mountain View,CA: Research Libraries Group, 1994.Fox, Lisa L., ed. PreservationMicrofilming: A Guide for Librariansand Archivists. Chicago: AmericanLibrary Association, 1996.Preservation Microfilming: Does itHave a Future? Procedime ngaKonferenca e parë kombëtare e Zyressë Ruajtjes Kombëtar në BibliotekënShtetërore të Australisë Jugore, 4–6maj 1994. Canberra: National Libraryof Austalia, 1995.

Unger, Carol . ‘Storage ofMicroforms: What are They Doing inthe Dark?’. Abbey Newsletter, vol. 16nr. 4, August 1992.

Digjitalizimi

Kenney, Anne R. and S. Chapman.Digital Imaging for Libraries and

Washington: IFLA-PAC, 1992.

Wilhelm, H. The Permanence and Careof Color Photographs: Traditional andDigital Color Prints, Color Negatives,Slides, and Motion Pictures. Grinnell,IA: Preservation PublishingCo., 1993.

Mediat me bazë filmi

Fischer, Monique C. and AndrewRobb. ‘Guidelines for Care andIdentification of Film-basedPhotographic Materials’. Topics inPhotographic Preservation, vol. 5.Washington, DC: The AmericanInstitute for Conservation of Historic& Artistic Works, 1993.

Messier, P. Preserving Your Collectionof Film-Based Photo-graphicNegatives. http://palimpsest.stanford.edu:80/byauth/messier/negrmcc.html

Reilly, James M. IPI Storage Guidefor Acetate Film. Rochester, NY:Image Permanence Institute, 1993.

Bartësit audio-vizuelëRegjistrimet në audio disqe

Boston, George, ‘Survey ofEndangered Audio Carri-ers’.International Preservation News, nr.

14, maj 1997.

Calas, Marie-France and Jean-MarcFontaine. La Conservation desDocuments Sonores. Paris: CNRSEditions, 1996.

St-Laurent, Gilles. The Care andHandling of Recorded Sound Materials.<http://palimpsest.stanford.edu:80/byauth/st-laurent/care.html>Mediat magnetike

Boyle, Deirdre. Video Preservation:Securing the Future of the Past. NewYork: Media Alliance, 1993.

Eilers, Delos A. Audio Magnetic TapePreservation and Restoration. Arlington,VA: Association of Recorded SoundCollections, International Federation ofTelevision Archives, InternationalAssociation of Sound Archives, nr. 17,September 1995.

Lindner, J. ‘Confessions of aVideotape Restorer; Or, How ComeThese Tapes all Need to be CleanedDifferently?’ AMIA Newsletter nr. 24,April 1994. Association of MovingImage Archivists.Van Bogart, John W. C. MagneticTape Storage and Handling: A Guidefor Libraries and Archives.Washington, DC: Commission onPreservation and Access, 1995.

Van Bogart, John W. C. Recovery of

145144

Abbey Publications Inc7105 Geneva Drive, Austin TX 78723,USATel: + 1 (512) 929 3992 Fax: + 1(512) 929 3995e-mail: Abbeypub@flashnet<http://palimpsest.stanford.edu/byorg/abbey/>Publikimet: Abbey Newsletter andAlkaline Paper Advocate.

American Institute for Conservation ofHistoric andArtistic Works (AIC)1717 K Street NW, Suite 301,Washington DC 20006,USATel: + 1 (202) 452 9545 Fax: + 1(202) 452 9328e-mail: InfoAic@aol.com<http://palimpsest.stanford.edu/aic/>Publikimet: AIC News dhe AICJournal.

Bibliothèque nationale de France(BnF)Services de ConservationQuai François Mauriac, 75706 Pariscedex 13, FRANCETel: + 33 (0) 1 53 79 41 65 Fax: + 33(0) 1 53 79 41 61http://www.bnf.fr

The British LibraryNational Preservation Office (NPO)Great Russell Street, London WC1B

3DG, UKTel: + 44 (0) 171 412 7612 Fax: + 44(0) 171 412 7796e-mail: npo@bl.ukhttp://www.bl.uk/index.html

Canadian Conservation Institute (CCI)1030 Innes Road, Ottawa, OntarioK1A OM5, CANADATel: + 1 (613) 998 3721 Fax: + 1(613) 998 4721e-mail: cci-iccpublications@pch.gc.ca<http://www.pch.gc.ca/cci-icc>Publikimet: Bulletin de l’ICC bilin-guale (frengjisht dhe anglisht),dy herë në vit, falas.

Canadian Council of Archives (CCA)1009–344 Wellington Street, Ottawa,Ontario K1A ON3,CANADATel: + 1 (613) 995 0210 Fax: + 1(613) 947 6662e-mail: dubeau@fis.utoronto.cahttp://www.fis.utoronto.ca/groups/aao/index.htm

Conservation on Line (CoOL)<http://palimpsest.stanford.edu>Teksti i plotë mund të kërkohet nëbazën e të dhënave mbi artikuj dhe raporte, si dhe në linka tëshumtë të një sërë burimesh, përfshirë organizatat qëkanë të bëjnë me konservimin, shitësit dhe në ueb-faqe

Ku mund të kërkoni këshillëArchives. Ithaca, NY: CornellUniversity, 1996.

Lesk, Michael. Preservation of NewTechnology: A Report of theTechnology Assessment AdvisoryCommittee to the Commission onPreservation and Access. Washington,DC:Commission on Preservation andAccess, 1996.

Waters, Donald J. From Microfilm toDigital Imager y: On the Feasibility ofa Project to Study the Means, Costsand Benefits of Converting LargeQuantities of Preserved LibraryMaterials from Microfilm to DigitalImages. Washington, DC: Commissionon Preservation and Access, 1996.

Waters, Donald J. and J. Garrett.Preserving Digital Information: FinalReport and Recommendations of theTask Force on Archiving DigitalInformation. Washington, DC:Commission on Preservation andAccess, 1996.

Weber, Harmut and Marianne Dörr.Digitisation as a Method ofPreservation? Amsterdam: EuropeanCommission on Preservation andAccess, 1997.

Willis, Don. A Hybrid Systems Approach to Preservation of PrintedMaterials. Washington, DC:Commission on Preservation andAccess, 1992.

147146

për ruajtje dhe hulumtime fotografikenë Brazil. Ai është themeluar si një rrjet qen-drash punuese në tërë vendin.

Getty Conservation Institute1200 Getty Center Drive, Suite 700,Los Angeles,CA 90049-1684, USATel: + 1 (310) 440 7325 Fax: + 1(310) 440 7702<http://www.getty.edu/gci>Publikimet: Informatorë tre herë në vitnë anglisht dhe spanjisht, falas.

Image Permanence Institute (IPI)Rochester Institute of Technology,Frank E. Gannett Memorial Building,PO Box 9887,Rochester, NY 14623-0887, USATel: + 1 (716) 475 2736 Fax: + 1(716) 475 7230

Institute of Paper Conservation (IPC)Leigh Lodge, Leigh, Worcester WR65LB, UKTel: + 44 (1886) 832323 Fax: + 44(1886) 833688e-mail: clare@ipc.org.uk<http://palimpsest.stanford.edu/ipc>Publikimet: Paper Conservation Newsbotohet katër herë në vit. The Paper Conservator botohet njëherë në vit.

International Association of SoundArchives (IASA)

Tel: + 46 (8) 783 3700 Fax: + 46 (8)663 1811

International Centre for theConservation and Restorationof Cultural Property (ICCROM)13, via di San Michele, I-00153Roma, ITALYTel: + 39 (6) 585 531 Fax: + 39 (6)5855 3349e-mail: iccrom@iccrom.orghttp://www.iccrom.org

International Council on Archives(ICA)60, rue des Francs-Bourgeois, F-75003Paris, FRANCETel : + 33 (1) 40 27 63 06 Fax: + 33 (1)42 72 20 65e-mail: 100640.54@compuserve.comhttp://ww.archives.ca./ica

International Federation of Librar yAssociations &Institutions (IFLA)PO Box 95312, 2509 CH The Hague,THE NETHERLANDSTel: + 31 (70) 31 40 884 Fax: + 31(70) 38 34 827e-mail: IFLA. HQ@IFLA.NLhttp://www.nlc-bnc.ca/ifla

IFLA Section on Preservation andConservationNational Library of Canada, 395Wellington Street, OttaëaOntario K1A ON4, CANADATel: + 1 (613) 943 85 70 Fax: + 1

mbi ruajtjen.

Council on Library and InformationResources (CLIR)1755 Massachusetts Avenue, NW,Suite 500Washington, DC 20036, USATel: + 1 (202) 939 4750 Fax: + 1(202) 939 4765e-mail: info@clir.orghttp://www.clir.org/cpa/

European Commission onPreservation and Access (ECPA)PO Box 19121, NL-1000 GC,Amsterdam,THE NETHERLANDSTel: + 31 (20) 551 0807 Fax: + 31(20) 620 4941e-mail: yola.de.lusenet@bureau.knaël.nlhttp://www.knawl.nl/ecpa/ecpatex/welcome.htm

European Register of MicroformMasters (EROMM)Tel: + 49 (551) 39 34 68 Fax: + 49(551) 39 95 25e-mail: eromm@mail.sub.uni.goettin-gen.deËshtë një bazë ndërkombëtare e tëdhënave për tëndihmuar bibliotekat për koordinimine aktiviteteve të mikrofilmimit e të tjera me qëllim tëruajtjes të informacionit të shtypur që rrezikohetnga letra e ndjeshme. Ajo shërben po ashtu edhe si instru-

ment për porositjen e kopjeve servisore të librave të for-matizuar.

Fédération Internationale des Archivesdu Film (FIAF)1 rue Defacqz, B-1000 Bruxelles,BELGIUMTel: + 32 (2) 538 3065 Fax: + 32 (2)534 4774email: fiaf@mail.interpac.behttp://www.cinema.ucla.edu/fiaf/enfiaf.htmlLidhë institucionet nga të gjithavendet të dedikuara për mbledhjen dhe ruajtjen e filmave me interes kul-turor dhe historik.

Fédération Internationale des Archivesde Télévision(FIAT)Elmfield Mansions, Elmfield Road,Balham, LondonSË17 8AA, UKTel: and Fax: + 44 (0) 181 675 5941e-mail: gosta@msn.comhttp://www.nbr.no/fiat/fiat.html

Fundaçáo Nacional de Arte(FUNARTE)Rua São José 12° andar - Centro, CEP20010-020,Rio de Janeiro, BRAZILTel: + 55 (21) 533 8090 Fax: + 55(21) 262 4516e-mail: zuniga@omega.eincc.bcMes të tjerash, FUNARTE ka nisurnjë program kombëtar

149148

Standardet ndërkombëtare dhe kombëtare janë marrëveshje të dokumentuara, qëpërmbajnë specifikime teknike apo kritere precize për përdorim të vazhdueshëmsi rregulla, udhëzime apo definime të karakteristikave, për t’u siguruar që mate-rialet, produktet, proceset dhe shërbimet janë të përshtatshme për qëllimin e tyre.Ndonëse rekomandohet që ato të respektohen, ato mund të kenë nevojë për për-shtatje sipas kërkesave lokale. Nëse duam të jemi plotësisht konfidentë ndaj përpjekjeve tona të ruajtjes, atëherëduhet të dijmë se praktikat, procedurat dhe blerjet tona janë në pajtueshmëri mestandardet e krijuara. Ndonëse respektimi i ndonjë standardi është i obligueshëm,standardet elektrike, për shembull, në raste të tjera kjo është vullnetare. Kjo hedhpërgjegjësinë mbi vepruesin apo konsumuesin për të qenë i vetëdijshëm dhe të këm-bëngulë për respektimin e standardeve që kërkohen për një veprimtari apo produkt.

Disa standarde relevante teknike ISO:

ISO JCT 1: Teknologjia Informative ISO TC 6: Letër, karton dhe pulpëISO TC 21: Pajisjet për mbrojtjen ngazjarri dhe luftën kundër zjarritISO TC 35: Bojërat dhe llaqetISO TC 37: Terminologjia (parimetdhe koordinimi)ISO TC 42: FotografiaISO TC 46: Informacioni dhe doku-mentacioniISO TC 47: KimiaISO TC 61: PlastikaISO TC 92: Siguria nga zjarriISO TC 94: Siguria personale – rrobatdhe pajisjet mbrojtëse ISO TC 120: LëkuraISO TC 122: PaketimiISO TC 146: Cilësia e ajritISO TC 171: Aplikimet e imazhit tëdokumentit

Organizata Ndërkombëtare përStandardizim (ISO)1, rue de VarembeCP 56, CH – 1211 Genève 20SwitzerlandTel: + 41 (22) 749 0111Fax: + 41 (22) 733 3430http://www.iso.ch/welcome.html

ISO udhëheq punën e vet përmeskomiteteve teknike që punojnë me materiale, metoda, sisteme, terminologji apo teknologji specifike.

American National Standards Institute(ANSI)11 West 42nd Street, 13th FloorNew York, NY 10036USATel: + 1 (212) 642 4900Fax: + 1 (212) 398 0023http://www.ansi.org/

Standardet(613) 947 29 16e-mail: ralph.manning@nlc-bnc.cae-mail:mskepast@it.teither.gr

International Institute for Conservation(IIC)6 Buckingham Street, London WC2N6BA, UKTel: + 44 (171) 839 5975 Fax: 44(171) 976 1564e-mail: 100731.1565@compuserve.comPublikimet: IIC Bulletin, dy herë nëmuaj, falas për të gjithë anëtarët e IIC-së.Joint IFLA-ICA Committee forPreservation in Africa(JICPA)Kenya National Archives andDocumentation ServiceMoi Avenue, PO Box 49210, Nairobi,KENYATel: + 254 (2) 22 89 59 Fax: + 254 (2)22 80 20

Library of CongressPreservation DirectorateLM-G21, Washington, DC 20540,USATel: + 1 (202) 707 5213 Fax: + 1(202) 707 3434http://www.lcweb.loc.gov/preserv/

National Library of AustraliaNational Preservation OfficeNIAC, Canberra Act 2600, AUS-TRALIATel: + 61 (6) 262 1571 Fax: + 61 (6)273 4535

e-mail: claw@nla.gov.auhttp://www.nla.gov.au/archive/npo/html

Northeast Document ConservationCenter (NEDCC)100 Brickstone Square, Andover, MA01810, USATel: + 1 (978) 470 1010 Fax: + 1(978) 475 6021e-mail: nedcc@nedcc.orghttp://www.nedcc.org

Research Libraries Group (RLG)1200 Villa Street, Mountain View, CA94041-1100, USATel: + 1 (800) 537 7546 (NorthAmerica)Tel: + 1 (650) 691 2333 (outsideNorth America)Fax: +1 (650) 964 0943e-mail: bl.ric@rlg.orghttp://www.rlg.org/toc.html

Solinet Preservation Service1438 West Peachtree Street, NW, Suite200, Atlanta, GA30309-2955, USATel: + 1 (404) 892 0943 or + 1 (800)999 8558e-mail: helpdesk@solinet.nethttp://www.solinet.net

UNESCO – Memory of the World1, rue Miollis, 75015 Paris, FRANCETel: + 33 (0) 1 45 68 44 96 Fax: + 33(0) 1 44 49 00 58http://www.unesco.org/webworld

151150

Qendra Ndërkombëtare dhe QendraRajonale për Evropën Perëndimore,Lindjen e Mesme dhe Afrikën

Bibliothèque nationale de France2, rue Vivienne75084 Paris cedex 02FRANCETel: + 33 (1) 47 03 87 26Fac: + 33 (1) 47 03 77 25e-mail:marie-therese.varlamoff@bnf.frhttp://www.bnf.fr

Qendra Rajonale për AmerikënVeriore

Libray of CongressPreservation Directorate LM-G21Washington, DC 20540USATel: + 1 (202) 707 5213Fax: + 1 (202) 707 3434e-mail: ator@loc.govhttp://loc.gov/preserv/preserve.html

Qendra Rajonale për Amerikën Latinedhe Karaibet

Biblioteca Nacional de VenezuelaCentro de Conservación DocumentalEdificio RogiPiso 1Calle SoledadZona Industrial la TrinidadCaracas 20VENEZUELATel: + 58 (2) 941 4070Fax: + 58 (2) 941 4070

Qendra Rajonale për Azinë Qendroredhe Lindore

National Diet LibraryPreservation Planning Office10-1 Nagatacho1 ChomeChiyoda-kuTokyo 100JAPANTel: + 81 (3) 3581 2331Fax: + 81 (3) 3592 0783

Qendra Rajonale për Azinë Juglindoredhe Paqësorin

Programi IFLA-PAC ka një qëllim madhor: për t’u siguruar që materialet bib-liotekare dhe arkivore, të botuara, në të gjitha formatet, do të ruhen në formë qas-jeje, sa më gjatë që të jetë e mundur. Që nga viti 1986, ky program ka themelu-ar një rrjet të Qendrave Rajonale për t’u marrë me çështje të ruajtjes në tërëbotën. Programi IFLA-PAC boton një informator, International PreservationNews, tri herë në anglisht, frengjisht dhe spanjisht, falas. Kontaktoni Qendrëntuaj Rajonale për informacion shtesë.

Programi PACANSI është përfaqësuese e SHBA-venë ISO dhe organizata kryesore e standardevekombëtare në SHBA.

Ajo është organizatë private qëkoordinon punën për komitete dhe organizata që i ka akredituar sisajues të standardeve.

Letra permanente është e pastër nga çdo substancë që shkakton vetë-përke-qësimin. Ajo ka një jetëgjatësi prej disa qindra vjetësh, sipas testeve të vjetër-simit të përshpejtuar. Karakteristikat e letrës permanente janë përshkruar nëstandardin e ISO-s: ISO 9706:1994 – Informacioni dhe dokumentacioni– Letrapër dokumente – Kërkesat për permanencë.

Standardi për letër permanente

pH midis 7.5 dhe 10Rezerva alkaline (kalcium karbonatiekuivalent): 2%Numri Kappa (rezistencë ndajoksidimit): nën 5

Rezistencë ndaj grisjes: 350 mN për tëgjitha letrat mbi 70g/m2Ky simbol duhet të duket në çdo pub-likim të shtypur në letër permanente: ¥ISO 9706

153152

National Library of AustraliaNational Initiatives and CollaborationCanberra ACT 2600AUSTRALIATel: + 61 (6) 2621 571Fax: + 61 (6) 2734 535e-mail: claw@nla.gov.auhttp://www.nla.gov.au/3/npo/npo-home.html

Qendra Rajonale për Evropën Lindore

dheKomonuelthin e Shteteve të Pavarura

Library for Foreign LiteratureNikolo – Jamskaya Street, 1Moscow 109-189RUSSIATel: + 7 (095) 915 5532Fax: + 7 (095) 915 3637e-mail: gkislov@libfl.msk.suhttp://www.libfl.ras.rv

Botues

Biblioteka Kombëtare dhe Universitare e Kosovës

IFLAParimet mbi Përkujdesjen

dhe Përdorimin e Materialit Bibliotekar

Shtypi shtypshkronja “Prograf” Prishtinë

2004

•

•